Kor-Majua - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 11. lib.: kor-majua 

kor. v. 1 hor. 

koraia, koraie. v. kuraia. 

korail. v. 2 koral. 

korain. v. kodaina. 

koraiñeta. "(V-ger), arponcillo, jibionera, pieza de plomo con que se pescan los calamares" A. v. kodaina (2). 

koraios. v. kuraios. 

korajatu. v. kuraiatu. 

koraje. v. kuraia. 

korajeria. Valentía. Uste baduk hik lotsa nizala / urdi adar handia / korajeria balin baduk / rainagu 

ene hunkitzera. AstLas 50. 

korajetsu (V-gip ap. Elexp Berg), koajetsu. Valiente, impetuoso, decidido, enérgico. v. kuraios. 

Probentziyako portu geienak / abisatuak ziran-ta, / deliberatu degu jartzia / korajetsua izanta. Xe 281. Itsasoko 

trapasak eta ibaieko ur koajetsuak jotzen dute elkar [Bidaso-ibaiko sarreran]. Otag EE 1887a, 496. Korajetsu 

dabiltza, / atera kontubak, [...] / izutzen ez dubenik / ez da olatuak. Arrantz 28. Itxasoetan onek izan zun / biotza 

koraje[t]sua. Auspoa 7, 94. [Gizona] umilla eta korajetsua, / leiala eta zuzena. Tx B 95. Indar aundiko gorputza 

dauka, / korajetsua barrutik. Tx B I 167. Korajetsu ta bikaña ziñan / beti aurrera joateko. Basarri 31. 

korajetu. v. kuraiatu. 

korajus. v. kuraios. 

1 koral (R-vid ap. A), korale (S (Foix) ap. Lh). "Leño (parte interior del tronco) del pino" A. "Lerrak, albara 

ta korala txu, kain nola beiak bilgorra ta aragia; albaratik lastaiñoa ta koraletik lerdoa elkitzen xu (Sal)" Ib. 

(s.v. ler). "Partie intérieure, cœur du tronc du sapin" Lh. Cf. VocNav: "Coral, la médula del tronco de un árbol 

(Lumbier, Salazar) y la madera blanca que rodea a la médula"; "coral de pino, llaman así a las teas para el 

alumbrado, cortadas de un tocón de pino (valle de Urraúl Alto)". [Lerrak] biotzetik eramaiten du material bat 

baitu izena koral. Mdg 129. [Izeiaren] materiala da bastoago, baia bustitik guardatan delarik, izaitan du, 

lerrezko koralak bikain bat. Ib. 130. (Con -zko, adnom.). Koralezko materialak izaintan du, anke 

errantzadan millaka urtiak. Mdg 130. 

2 koral (Lcc), korail (T-L). Coral (marino). Ezpainak badirudi / dela koral-isuri. 'Ruissellement de corail'. 

O Po 32. Ugatz gogor, lar xuri, / [...] / mokoetan xartaturik / koralez bi mohuri. 'Grains de corail'. Ib. 37. Harri 

belxak mazkor korala bezalakoak. INav 81. Ekarriko duzu zundan khristailla eta korala nahastua. Ib. 119. 

Itsasotik [...] ateratzeko dauden perlak eta koral guziak. Mb IArg I 161. Laztan estu bat emateagatik bere 

ezpañetako urondaika edo koral gañean. EE 1882c, 447. Ago txikiko ate orri biak / dira ezpan gorri koralak. 

Azc PB 122. Napolesko itxasoan artzen dira koral mueta gustijak. Izur JerOs 155. Itxaso-barruko koralak baño 

gorrijaguak ixaten dira nire larrosak. Altuna 34. Dama ikusten duela / belaunetan ilik. // Ezpan koral ederrak / 

ondo lur eginik. Balad 184. Korala baino gorriztago haien gorputzak. BiblE Lam 4, 7 (Ker koral; Dv boli 

zahar). Zilarra, bolia, kristala, korala, perlak. MIH 241. 

- KORALEZKO. Coralino. Koralezko, aren ezpaiñak. "Sus labios corales". Berron Kijote 148. 

3 koral. 1. (Sust.). Coral (ref. a una pieza de música). An ari naiz, buruz / Koral bat auznartzen / nik itzak 

emanik / azpitik kantatzen. 'Rumiando de memoria un Coral'. Or Poem 517. 2. (Sust.). Coral, coro. Baztango 

koralak inprimatu zituen disko batzu. AIr Egan 1956 (3-4), 77 (v. tbn. 78). Eibarko koralekuak Amayako saloian 

lelengo aldiz kantau ebenian. SM Zirik 85. 

korale. v. 1 koral. 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 

mende. 

1


koran (T-L). Corán, alcorán. Koran [...] liburu bat buru eta buztan gabea. Hb Egia 78. Mahometek utzi du 

Koran; Yesusek Ebandelioa. Ib. 83 (v. tbn. 82, 84). Beren erlijioko koran liburu santuak. Anab Aprika 53. 

koransi (Lar), korantsi (H, que cita a Lar). "Tinta", "tinte" Lar. "Teinture" H. 

koranskin. "Tintorero" Lar. 

koranti. "Korantia, atzea" SP. 

korantitu. "Koranti diazadazu hitz hoik, frogazazu" SP. 

korantsi. v. koransi. 

korao. "Khorao (S), épine dorsale" Lh. 

korape. v. gorape. 

korapiladura (-ll- SP, sin trad.). Enredo, lío. Amuruskerietako korapilladura guziak bata bertzeari 

datxezko eta darraizko. SP Phil 289 (He 290 tratu eta mainha). 

korapilagarri. v. korapilgarri. 

korapilamendu, kurapillamendu. Atadura, vínculo. Zarela garbi eta barrenean libro kreaturen 

kurapillamenduetarik. SP Imit II 8, 5 (Mst, Ip estekamentü, Pi ardura, Leon atxikimendu). 

korapilarte (-ll- Lar), orapillarte (Lar). "Internodio" Lar. 

korapilatsu (H; -illa- Lar, Añ, H), orapilatsu (-illa- Añ), korapilotsu (Urt IV 404), orapilotsu, koropilatsu (T- 

L), koropilotsu (AN, L, BN ap. A; Dv). Nudoso; lioso, complicado. "Centrosus, korapillotsua, korapilloz 

bethea" Urt IV 404. "Hari korapillatsua, fil plein de nœuds" H. "Compliqué, difficile à comprendre" T-L. 

Ebitatzera haritu naiz frasa modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII. Poesia bardikoaren arau oso korapilatsuak. 

Mde Pr 233. Argitasun biziz ainbeste gai korapilotsu nik askatzea. Or Aitork 99. Fray Luisen [...] giroari 

bagagozkio, ondo korapillotsu dala esan bear. Gazt MusIx 68 (61 orapillatsu y 71 orapillotsu). Gertatzen 

zaizkigu arazoak istilu orapilatsuagoetan. MEIG VI 170. En DFrec hay 3 ejs. de korapilatsu y 7 de korapilotsu. 

koropilotsu (Dv A). "Au fig. Gizon koropilotsu, se dit d'un individu rusé qui a toujours des réserves 

cachées dans les engagements qu'il se propose d'éluder" Dv. "Astuto" A. 

korapilatu (G-bet; -illa- SP, Urt III 61, Lar, Añ, H), orapilatu (-illa- Lar, Añ, Izt 11v, H), orapillotu (gral.), 

oropilatu (L, BN, S; Gèze 341, VocS 138, Dv (S)), opilatu, gorapillatu (Bera), korapillotu, koropilatu (B; Dv, 

H), koropiletu (B), korropilatu (H; -illa- BN; VocBN), orapinatu (H), korapildu (V-gip; Añ), orapildu (V-gip; 

Añ, Dv (V)), orapindu (Lar DVC 275). Ref.: A (koropilatu, korropillatu, orapildu, orapillotu, oropillatü); Lrq 

/oopila/; Iz ArOñ (korapildu); Zt (comunicación personal, korapilatu); Izeta BHizt2 (koropiletu). Tr. 

Documentado en textos antiguos en Lazarraga, Pouvreau y Tartas, no vuelve a aparecer hasta el s. XIX. Su uso 

es más frecuente al Sur y en el s. XX. La forma más empleada es korapilatu. Hay korapillotu en Zinkunegi, 

Zaitegi, Orixe (junto a korapillatu) y Anabitarte; orapildu en Lazarraga, orapillotu en Moguel, V. Moguel y D. 

Aguirre (tbn. korapillatu y orapildu), y korapildu en Loramendi y Sorarrain. Hay además goapillatu en Arana. 

Al Norte se documenta en Pouvreau, Tartas (orapilatu), Hiribarren (koropilatu), Prop (korropilatu), J. Etchepare 

y Constantin (orapilatu). En DFrec hay 5 ejs. de korapil(l)atu. 

1. Anudar, atar; enlazar, entrelazar. (Sentidos prop. y fig.). "Korapillatu, nouer, faire un nœud" H. "Ark zesana 

ezin gorapillatu, no poder enlazar (ligar) las palabras que decía" Bera. Efiniko dot orren biotza / zureaz 

orapildurik. Lazarraga (B) 1200rb. Bortizki uniturik eta orapilaturik, behar ziala harganik [...] separatu. Tt 

Onsa 149. Iru soka alkarregaz biurtubak, nekez eteten dira [...]. Zeinbat nekezago amar edo amabi 

orapillotubak? Mg CO 113. Koropilaturen ditut zeru-lurrak, eta ene heriotzea dizipuluen bizia izanen da. Hb 

Egia 90. Burnizko katea soka batekin goapillatuta. Aran SIgn 20. Behar ziala oano ezarri lephuan / ezkuntzako 

khorda orapilatürik. Const "Eskuntze bat Santa Grazian" (ap. DRA). Bere biasak makhila phüntan opilatürik. J. 

B. Mazéris GH 1932, 505. Batak bestea korapilatuaz bertsotik aapaldira, aapalditik olerkira. Aitzol in Ldi UO 

8. Ama-emazte zanak [...] lokarriak korapillotuta bere bizia galdu ziñan. Zait Sof 162. A ze egokia [zerutar] bat 


mende. 

2


gure lagun kutuntzat [...] edukitzea [...]. Ortarako korapildu egin bear aiekin. Sorarrain Lili 8. [Adiskidegoak] 

aunitzen gogoak batera goxoki korapillatzen ditulako. Or Aitork 44. Ezpain zapiak iñoiz bezela korapillotuak. 

Anab Poli 130. [Patxiri] ileak belarrekin korapilatu ta lotu egin zioten burua lurrean. Osk Kurl 66. Buruko 

illeak eztetzatela ekhar horreinbat ixurturik [...] biribildurik eta suge gisa korapillaturik. SP Phil 333 (He 

errestunkaratuak). "Korapillatzea, [...] par extension, nouer fortement, arrêter une affaire, une convention de 

manière à en assurer le résultat. Ongi korapillatua dauka egitekoa, il a son affaire bien assurée" H. 

[Krokodilei] zorion zaiote meneko zerbeiten [...] aztaparretan hartzea eta nonbeit han korropilatzea, iretsiko 

duten artean. Prop 1902, 36. (-illa- Lar), orapilatu (-illa- R ap. A). (Part. en función de adj.). "Anudado, 

korapillatua, korapilloz lotua" Lar. "Ari orapillatua ezta sekula oso (R), la amistad rota nunca vuelve a ser lo 

que fue; litm., el hilo anudado nunca es entero" A (s.v. ari). Ugal orapillotuak ematen diztan zartadak, atera 

oi dizkite zanbro andiak. VMg 33. Zinzara korapillatuak, legortea datorrela esan nai du (AN-ulz). Inza 

NaEsZarr 1349. (En la expr. haria korapilatu 'retomar el hilo'). Etenda itxi dogun neure zeregiñaren aria 

orapildutera. Ag Kr 30. 

2. + orapilatu, korapillotu (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), korapildu, koropilatu (Dv). Enredar(se), 

liar(se), complicar(se). "Au fig. Ohartu gabe koropilatu du bere burua, il s'est lié lui-même sans s'en apercevoir. 

Abrahamek ahari bat atzeman zuen laparretan koropilatua, [..] embarrassé dans des ronces. Zer ariaz koropilatu 

nauzu egiteko txar hortan?, pourquoi m'avez-vous empêtré dans cette mauvais affaire? Bere aztura gaixtoetan 

koropilatua dago, el reste enchaîné [...]" Dv. "Orretara korapillotu ezkero gauzia, gatxa erabagitzia" Etxba Eib. 

"Gauzak korapillotzen asi zien da azkenerako kriston saltsia" Elexp Berg. Begira nazazu bizitze hunetako 

gogoetetarik, sobera korapilla eznadin. SP Imit III 26, 2 (Ch traba, Mst sar, Ip nahas, Ol nasi, Pi naspildu). 

Nahas eta korapilla zinitzakete. SP Phil 389 (He 394 korrunpitzen dute eta galtzen). Korapildurik daukat 

mingaiña. Loram 153. Biotzkada ugaldetzak korapillatu egiten olerkia. J. Artetxe Y 1933, 326. Elkarren leian 

dituzu / korapillatuak, / nor baiño nor piztenago. Ldi UO 46. Okerretan korapillotutako gizakumeren bat. Zait 

Sof 52. Barna korapilloturik ezin nakio mintza. Or Poem 543. (Part. en función de adj.). Lioso, complicado. 

Maite-joko luze eta korapilatuen bidez. MIH 245. Gramatikaren sasi korapilatua ez duzue batere hobea. MEIG 

II 128. Ziri bihurriak, zehar-esan orapilatuak. MEIG V 72. Xoriak sareetan [...] hegalak kexatuki 

baitarabiltzate [...] eta horrela eginez, hanbatenaz korapillatzenago dira. SP Phil 462 (He 467 enpalatuagoak 

edireiten). Angustiar, apurar. Zerbeit izigarri jasan behar nuelako lazturak korapilatzen ninduelarik. JE 

Bur 18. Notin jakiñen izena ez korapillotzeko ardura izaten da. "Comprometer". Zink Crit 54. 

3. + orapillotu. Preparar, arreglar, concertar. Gauza guztiak orapillotu artean ixilik eukitea obeto izango 

[zan]. Ag Kr 125. Gurasoak korapillatu dituzten ezkontzak. Ag G 42. Korapillatu zan Mikalla ta Iñazio Mariren 

ezkontza. Ib. 41. 

4. + korapillotu (BN-ciz-mix ap. A), orapildu (A). Apelotonar(se), atascar(se), atorar(se). "Apelotonarse la 

comida en el estómago" A. Biotzean korapillatua eta ezkutatua iduki arren zure gaiztakeria. AA III 471s. 

Azkurria eztarrian korapillatu gabe mauka-mauka bazkaldu zun. Etxde JJ 140. Zintzurran korapillaturik zeukan 

samintasuna. Ib. 56. Arnasa estutu... txintxurrean txistua korapillatu.... MAtx Gazt 92. 

5. (Part. en función de adj.). "Gizon koro-pilatua, hombre reservado (BN-lab)" Broussain (ap. DRA). 

- KORAPILATZEKO. Conjuntivo, copulativo, de unión, de enlace. v. Urt s.v. korapilgarri. Korapilatzekoak 

edo kopulatibuak dira esaldiok. Zarate ELit 27. 

Etim. La forma con k- inicial es la primitiva; para su primer elemento, cf. REW 2344, FEW 16, 420. 

korapilatzaile, koropitzaille. (El) que ata, enlaza, une. Ama, langille ixil, ezkontza koropitzaille zuurra. Lh 

Itzald II 116. Demokreitok eta Aigitoko lokarri-korapilatzaileek nork geiago iakin egina zuten. Zait Plat 14. 

korapildu. v. korapilatu. 

korapildun. Enredado, complicado, lioso. Zure auziyaz askatzen dira, / eraketurik argi-erdira, / gizon 

artian / iritxikunak: / datozenian / korapildunak / guziyok gaude zuri begira. Inzag EEs 1914, 66. 

korapilgarri. 1. "Caelibaris hasta [= 'la aguja del rodete de una novia'], ille korapillatzékoa, ille 

korapillgárria" Urt IV 380. 2. Complicación. Ontzitegiak eztu korapilgarri (korapillo, complicación) 

aundirik: bi etxola beltz ontzi-urratu zurez egiñak eta burdinbide bat. Etxde Itxas 106. 3. "Attexendus, [...] 

loteragingarria, korapillagarria" Urt III 61. 

korapilio. v. korapilo. 

korapilkor. 1. Complicado. Andaluztar jatetxe auek errialdearen aiurri muintzat jo ditzakegu: txipi, 

eredugarri eta korapilkorrak (complicados). Etxde Itxas 85. 2. "Koropilakorra, hilo de mala calidad que se 

retuerce y enreda (AN-araq, BN-baig)" Satr VocP. 


mende. 

3


korapilo (V-m-gip, G, AN-gip-larr-ulz-erro, L-sar, B; H; -illo V-gip, Sal; SP, Urt IV 404, Lar, Añ (G), Izt, Dv), 

orapilo (A; -illo V-m, G-azp-goi-bet, AN-gip, Sal, S, R; Lar, Añ (G), H), gorapillo (V-gip; Lar, Añ (G)), 

gorapill (V-gip), goropillo, gorapilla (G; Añ (G)), korapill (V-gip), korapilla (V-gip; vEys (V, G), H), 

korapilio, korapin (V-gip), korropilio (H (BN)), orapilla (Añ), orapill (V-gip), oropilo (L, BN, S (+ -illo), R-is; 

Gèze 341, H), orropilo (R-uzt), opilo (S), orapin (Lcc, Lar Sup, H), koropilo (AN-araq-ulz, L, B, BN-baig, Ae; 

Arch VocGr, Dv; -illo AN-ulz-erro, B; Ht VocGr, H), koropillu (AN-ulz, B), korropilo (BN-baig; -illo AN-5villulz-araq-erro, 

BN, Ae; VocBN), koropilla (det., AN-5vill), kapillo, torapil (V-och-gip), tapilo (G-nav), 

txoropino (G-nav). Ref.: A (gorapilla, korapilo, koropilo, korropillo, orapilo, oropillo, torapil); A EY I 452 y III 

249; Lrq /oopilo/; Satr VocP (koropilo); Ond Bac (tapilo); Iz R 396, 306; Echaide Nav 194; Iz Ulz (koropillu), 

Als (tapilo), UrrAnz (gorapillo), ArOñ (korapill, orapill, gorapilla), To (koapillua); Etxba Eib; Izeta BHizt 

(koropilo); SM Eusk 1992, 355; Elexp Berg. Tr. Documentado desde Lazarraga, tanto al Norte como al Sur, 

aunque su uso es notablemente más frecuente en la tradición meridional y sobre todo en el s. XX. La forma 

general es korapil(l)o. Hay orapil(l)o en Tartas, Barrutia, Añibarro, Moguel y en un ej. de EE y, junto a 

korapillo, en Erkiaga (BatB 56) y Gaztelu; orapila det. en Lazarraga; koropil(l)o en Axular, Lizarraga de Elcano, 

Hiriart-Urruty, Oxobi, J. Etchepare y en sendos ejs. de GAlm y Herria, y oropilo en Maister, Etchahun y ChantP 

(tbn. goropillo). Hay un ej. de korapil en un sermón de Oñate de 1814 (BOEv 746). Hay además korropilo en 

Barbier y Xalbador; torapill en Arrese Beitia (tbn. korapill) y en un ej. de Ezale (1899, 21b); koropillu en 

Mendiburu; korapilio en Hiribarren y kapillo en un ej. de ZArg (1958, 199). En DFrec hay 10 ejs. de korapilo, 4 

de orapilo y 1 de koropilo. 

1. Nudo, lazo; vínculo, atadura, ligadura, unión. "Ñudosa, gauza orapinez betea", "ñudo hacer, orapin egin", 

"desañudadura, orapinan kenzaitea", "desatar, soltadu, orapin kendu" Lcc. "Korapillo zilhoa" SP. "Nexo", 

"nudo" Lar "Anudar, korapilloz lotu, estutu" Ib. "Gorapillo, korapillo, que significa nudo, lazada" Ib. (s.v. 

garapullos). "Ehun ehule, ehaile korapilloa, nœud de tisserand. Au fig., lien, ce qui attache, unit" H. "Zuberoan 

ere zerbaiteko egiten dira hiru opilo (S), también en Zuberoa se hacen para algo tres nudos" A EY I 452. "Atame 

esas moscas por el rabo, mok orri korapilo bat, litm. dale a eso un nudo (B)" A EY III 249. "Zeñek ezkatu gero a 

korapillua?" Etxba Eib. "Korapillua eittia baño gatxagua eskatutzia" Ib. "Korapillua eiñ zetsan kopetan eta gero 

ezkatu ezinda egon zan luzeruan" Ib. "Koropilo hau ez dut laxatzen ahal" Izeta BHizt. "Korapillua eiñ, anudar, 

hacer un nudo" Elexp Berg. Orapilagaz lotuazkero, / neke da askaetea. Lazarraga 1196v. Ezen gauzetan hain 

ezta maite korapillorik / [gorputz eta arima artean] [...] dena bezalakorik. EZ Man I 42. Zuen ezkontzako amarra 

sakratuaren korapilloa. SP Phil 393 (He 397 korapillo). Arimaren eta gorpitzaren unionia, orapiloa. Tt Onsa 

146. [Bi presuna] elkarrekiñ lotzen tuen korapilloa. Ch III 42, 1. Jünta nazazü zuri, amoriuaren ezin soltatzen 

den oropiluaz. Mst III 23, 5. Matrimonioaren koropillo fuértea. LE Matr2 88 (v. tbn. Kop 106). Lege batek iru 

moropil edo orapillogaz estu ta beartuten gaituz onetara. Añ MisE 237. Ürüliak [...] / hanitx lan agertü 

beharrez, hari'oro txori lepho; / hallikatzen balinbadüzü, zehian laur oropilo. Etch 304 (tbn. oropilo en ChantP 

180 y Orixe Eus 281). [Sarean] nagok preso [...] / athor korapillo hauk, othoi urrazkik. Gy 245. Burua 

hedatzean soka-lasterrerat, hor non korapilioa barraiatzen den! Hb Egia 45. Sokak palupan eta lazoa trostan, / 

[...]. / Ehun goropillo eta berrehun buztan. ChantP 88s. Gorputz ustelkorraren lazo ta korapilloak etenik. Aran 

SIgn 90. [Bi gazteak] laster batuko zirala askatezgarrizko orapilloaz. EE 1881b, 60. Laurok biotzak loturik 

barriz / sendo korapill batean. AB AmaE 37. Tretzako soka ta amoen nastea edo korapilloa. Ag Kr 79n. 

Mariñel-korapillua egiten dakiyenak. Iraola 75. Ez baitakit nola askatu atsekabearen korapilloa. 'Nœud de 

malheur'. Or Mi 91. Liburu sainduen aurka asma zituten gezur-korapilloak gero ta aisago aska zitezkela 

iabetzen nintzan. Or Aitork 130. Nahiz sama-korapilloa zuzendu, nahiz janzkiak konpondu. Osk Kurl 59. Igan, 

lengo oitura / ziranen orapilloa askatuz. "Roto el ñudo". Gazt MusIx 119. Karguaren eta ene eginbidearen 

arteko korropiloa laxatzen zuena. Xa Odol 26. Zure galtza-kordak izain du korapillo ori? (AN-erro). 'Naspilla 

ori ez al da zure etxekoa ta ez gurea edo bestena?'. Inza NaEsZarr 2249. v. tbn. Gç 212 (-illo). AA I 573 (-illo). 

Arch Gram 144. Muj PAm 37 (-illo). Anab Poli 34 (-illo). Ibiñ Virgil 103 (-illo). Berron Kijote 47 (-illo). 

Oropilo: MaiMarIl 79. 

(Ref. a la garganta, la lengua...). Daukat torapill, mingotz estu bat eztarrian. AB AmaE 112. Botza ikara, 

korapilo bat baitzuen eztarrian. Mde HaurB 53. Korapilo bat zedukan zintzurrean haurrari begira zegoelarik. 

Ib. 89. Mingañeko korapilloa ziaro aska zitzaion. Etxde JJ 188. Neuri sortu zait eztarrian korapillo bat. Txill Let 

68. Mingainean korapilorik gabe mintzatu oi zan. Zait Plat 5. 

[Beni-Isgen] lur-oker ta etxe-korapilloa zan. Anab Aprika 56. 

2. (Dv), orapilo, koropilo (L, B, BN-baig ap. A; Dv), koropillu. Pena, remordimiento, angustia. "Bihotzeko 

koropilo (litm. nœud au cœur), peine, regret" Dv. Presenteko eriaren ikhusazu nekea. / [...] diozozu lixa 

korapilloa, / zure begitarte ikhus dezan gloriosoa. EZ Man II 95. Bekhatuan dagoenean, iduritzen zaika [...] 

koropillo bat edo zama pisu bat [...] baduela. Ax 452 (V 295). Bekhatutarik eta konszienziazko korapillotarik 

itzuli zarela? SP Phil 507 (He 515 korapillo). Gurutze onen zur zuzena da bere bekatuen koropilluz beterik 

arkitzen den anima. Mb OtGai III 355. Bekatáriain berain aldétik [...] beti koropillo gorréki bárnean. LE Urt 

48v. Zenbat gatxago izango da pekatu askoren orapillo lodi bat urratutia. Mg CO 113. Nik, berriz, korapillo 


mende. 

4


orietatik yarei, [...] alde-egin dezaket. 'Carga'. Zait Sof 172. Barrenean ito-bearrez ari zitzaion korapilloa 

askatzen laguntzeko. Etxde JJ 56. Pakok bere barruan korapilloa zekarren eta uraxe askatu arte, ezin zezakean 

pakerik arkitu. NEtx LBB 44. 

3. (H), orapilo (-ll- H), korapilla (V-gip ap. Gte Erd 310; H), koropilo (T-L). Enredo, lío, problema, 

complicación, dificultad; busilis, quid. "Nœud, point essentiel, difficulté d'une affaire. Hortxe da bada korapiloa, 

c'est là même, en effet, qu'est la difficulté" H. "Difficulté" T-L. "Bukaerarik ez duen ixtorioa (AN-gip), [...], 

azkenik eztaukan korapilla, kateia da ori (V-gip)" Gte Erd 310. Difikultate eta orapilo haur garbitu behar 

dugu. Tt Onsa 150. Nik azalduko det nola, eta korapillo au [...] epaki-gabe askatu det. Lar SAgust 10. Or dago, 

bada, korapilloa. Lab EEguna 81. Kataluñarrek ez omen ditute beren buruak españitarren anaitzakotzat; 

argatik korapillo aren ezin-askatua. Ldi IL 24. Or zegok, bada, korapilloa! Ib. 28. Ona ba korapilloa. Nola 

askatu? Euskal-irakaskintza eskuratu dezagunean korapilloa bera bakarrik askatuko da. Etxde AlosT 8s. Onatx 

korapilloa: neu nintzan kontutan euki bear zan bakarra. Txill Let 136. Giza-gogoari biurriki kuku-egiten dioten 

benetako korapilo zailak. Zait Plat 42. Epikureoak ara zer bitxikeria asmatu zuten, korapillo au askatzeko. Vill 

Jaink 100. Geroko bere bizitzan naikoa korapillo ta mataza sortuko zuan nobela bat osatzeko. NEtx LBB 18. 

Gauzak korapillo berriz okertzen ziran bakoitzean [...] estuasun berria ixillik onartzen zuten. Ib. 32. Mazedoniar 

handiak behialako orapiloa askatu zuen bezalaxe. MIH 378. Korapilo gogorra izan du Etxaidek esku artean. 

MEIG II 91. v. tbn. Mde Pr 327. Korapillo: Ag G 306. Alz Txib 88. Garit Usand 59. Mok 14. Inza in Jaukol 

Biozk VI. TAg Uzt 150. Or Aitork 51. Erkiag Arran 88. SM Zirik 7. Ugalde Iltz 48. Izeta DirG 10. Gazt MusIx 

165. 

4. (Dv), orapilo, koropilo (Dv). Trampa, engaño. "Projet secret, pensée cachée" Dv. Berbook eder aoan 

orapiloa kolkoan. 'El enredo en tu corazón'. Acto 266 (v. infra. ej. de Aresti). Geren sortzezko [...] gaizkiaz 

bezturik, gure etsaiaren laxter-korapilloan eroririk, aren mendean geunden. Inza Azalp 62 (cf. infra 

KORAPILO-LASTER). Hitz ederrak ahoan korapiloa golkoan, zuk bezala hitz egiten duenak, zerbait ezkutatu 

nahi du. Arti Tobera 275. 

5. + koropilo, korropilo. Bulto. Hementxe nuen koropilo beltz ikaragarria [...]. Haren aldean bigarren diti 

bat. HU Aurp 185. Aztal beharri hantu batzuek, zainak beltz eta dena koropilo, agertzen dute ama familiakoa. JE 

Bur 35. Bi beso izigarri [...] dena zain eta korropilo. Barb Sup 148. "Koropilo, korapilo, nœud dans le bois, 

bourrelet qui se forme aux branches d'arbres" Dv. Korapillorik eta adargunerik gabea izan bear du zurak. 

Garm EskL I 98. 

6. (Uso predicativo y adv.). Enroscado, enrollado, encogido; acoquinado, aplacado, manso. Noiztenka bihur; 

ez egon ikaran bethi koropilo. HU Zer eta zer 22 (ap. DRA). [Sugea] kurubilko, / koropilo, / hotza deno, / erdi lo 

/ baitago. Ox 123. Kurubilo eta koropilo, geldi-geldirik dago ithurria. SoEg Herr 20-9-1956 (ap. DRA). 

7. "Koropilo, korapilo, vortex" Dv. 

8. (Urt, Lar H), orapilo (H), korapilla (H), oropilo (H), korropilio (H (BN)), orapin (H). "Articulamentum, 

gorphutzaren, gorphutzeko juntura, artikulua, korapilloa" Urt II 370. "Nudo del dedo, koratza, atzaren 

korapilloa" Lar (s.v. artejo). "Articulation" H. 

9. koropilo. Badut Ameriketarik ekharria erhauts bat mixteriozkoa; denak perexatzen in nomine santian: 

zur, baxera, zango hautsi, oro hots! Egiten dukezue zure baitan "gizon" koropilua! gezurra tripan xutik, hortarik 

bizi eta oraino horren kopeta guri bere erhautsaren sakatzeko. GAlm 1932, 84 (ap. DRA, que traduce "fig., 

nudo"). 

10. Nudo (de una novela, drama...). Film bat egiteko, besterik ere behar da: korapiloa, "istilua". MIH 311. 

- ASTO-KORAPILO. "Sorte de nœud" H. 

- KORAPILOAN. Entrelazado. Bidean zear maite bi, / besoak korapilloan. NEtx LBB 260. 

- KORAPILO BELAR. "Carcinethron, korapillkia, korapillo belharra" Urt IV 233. 

- KORAPILO GORDIAR. "Nudo Gordiano, korapillo Gordiarra, askatu ezin dena" Lar. 

- KORAPILO-LASTER. "Koropilo, soka, khorda lasterra, nœud coulant" H. 

- KORAPILO-MATAZA. Embrollo, lío. Zenonek motz eta zorrotz egiten zituen korapilo-matazak arilketan, 

burmuinak urtu-bearrean ari ziran entzule bizkor atzarriak. Zait Plat 40. 

- KORAPILO ZINTZUR. "(L), pomme d'Adam, saillie du cartilage thyroïde du cou" H. v. ZINTZUR- 

KORAPILO. 

- KORAPILOZKO DANTZA. Baile agarrado. Jolas gaizto ta korapillazko dantza nasturik bere aurrian 

egiteko ausardiarik ez izan. EEs 1917, 185. 

korapilodun, koropilodun. Nudoso, que tiene nudos. Mizpirazko akilu koropilodun bat bere puntako 

ditare kobrezkoarekin bizkarrean zerarkala. Larz GH 1959, 86. 

korapilotxo. Dim. de korapilo. Eztaukat lehengo dudetako mataza, / askaturik baitago korapilotxo hau. 

Arti MaldanB 204. 


mende. 

5


korapizta. "Korapiztia, la lazada. Lotixozuz oñetakuak korapiztiakin, errez eskatu deixazen" Etxba Eib. v. 

kiribista. 

korasta. v. kodasta. 

koratilo (V), korotilo (AN-ulz; -illo- AN-araq). Ref.: A (koratillo); A Apend (korotilo); Lacombe (ap. DRA, 

korotillo). 1. Chaleco; corpiño. Kirruzko kaltza zuri, kapela baltz biribil, koratilo txilindun (V). A EY II 272. 

Gorantz edo koratillo au ija okotzeragiño erabiltten dan janzkija dozu. Otx 125. Aista! kendu dezala 

koratilo ori (AN-ulz). A EY IV 275. 2. "Korotilo, chaqueta de lienzo" A Aezk 295. 

koratu. Turbar, perturbar; molestar. Hobeki eginen duzu joateas hemezorzi brasetarat han muillatzen 

baduzu zeren berzela goaiak koratuko zaitu. INav 135. Hainitz pasione, koratzen eta kexatzen ohi ziñtuztenak. 

He Phil 514s (SP 507 asaldatzen). 

koratz (Lar H). "Artejo, [...], nudo del dedo, koratza, atzaren korapilloa" Lar. "Articulation des doigts, 

inusité" H. 

1 koraza (Lcc). Coraza. v. kuirasa. Arnes fortitza gorputzean, / korazaakaz kaskoa. Lazarraga (B)1181rb. 

Bazaramatzaten soñean korazak, burdin korazak iduriak. Echn Apoc 9, 9. Kutxa ez baiño aintziñako 'koraza' 

aietakoa irudien, ainbat untze-josiaz. Or Tormes 53. 

2 koraza. v. korraza. 

korazitoi (Lar H (-tzi-)). "Gota artética, korazitoia, artitoia" Lar. "Douleur arthritique des doigts" H. 

korban (Dv A), korbon. Ofrenda, presente. "(HeH), présent, don" Dv. Cf. korbona. Eneganik izanen 

den korbana (erran nahi baita donoa) probetxaturen zaik. "Corban". Lç Mc 7, 11 (TB, Dv, Ur, HeH, Ol, Leon, 

Ker, BiblE korban, He korbon). Laguntza-bide guzia korban da (Yainkoari eskañia dago). Ir YKBiz 225. Nere 

ondasun guzi auek korban dira, Yainkoari eskañiak eta emanak daude. Ib. 225n. 

korbata (V-gip; Lar Chaho), krabata (Urt V 321, Chaho, Gèze), gorbata (V-gip, G-azp-bet), gorbeta (Vgip), 

grabata (VocBN, Lh). Ref.: Elexp Berg. Corbata. "Grabata (Duc[ange]), col" Lh. Cf. Echaide Orio 119: 

"Gorbata, corbata". Tr. Documentado al Sur en autores de los ss. XIX y XX, sobre todo en los guipuzcoanos 

(tbn. en Azkue, Mendigacha y Erkiaga). Al Norte lo emplean Etchamendy (75 korbata), Etchepare de Jatsu 

(krabata) y Lafitte (ELit 220 grabata). La forma general al Sur es korbata. Hay gorbata en Mendigacha, Txirrita 

(B II 35), en un verso recogido en Auspoa, Aresti y en Urruzuno (en éste junto a korbata), y gorbeta en Xenpelar 

y EusJok. En DFrec hay 1 ej. de korbata y 3 de gorbata. Lepoan gorbeta ta / kasaka urdiña. Xe 214. 

Emakume bat [...] korbatako lazua jartzen lagunduko diyona. Sor Gabon 43. Orratz bat korbata lazuan 

ipintzeko. Alz STFer 126. Lepoko gorbatak. Mdg 142. Gorbatan zeukan urrezko orratz bat. Urruz Zer 126 (Urz 

32 korbata). Idunean (lepoan) ttattar (korbata) gorri andi bat. A Ardi 124. Oiñ kostunbria traje i gorbeta. 

EusJok II 159. Alkandorako lepoa ta korbata lasaitu. Anab Aprika 68. Bibotedun ori da / polita pausuan, / 

gorbatak etxian da / diruba auzuan. Auspoa 59, 98. Krabata zikin batekin. Atorra xuri izanik. JEtchep 80 (v. tbn. 

108). Kolore bizietako gorbatak. Arti Ipuin 58. Korbata kentzen du baiñan zigarroa beti aoan. Lab SuEm 193. 

Obe dezu korbata baño / txuleta on bat plateran. Uzt EBT 32. Gorbata urdina zeraman. MEIG IX 92. v. tbn. 

Iraola 77. Alz Bern 53. Ldi IL 134. Erkiag BatB 176. 

- KORBATA-KORAPILO. Nudo de corbata. Bere korbata-korapillo, illeak ta abar zuzentzen ariko da. Lab 

EEguna 69. 

korbatadun, gorbatadun. Encorbatado. Korbatadun estudiante bat. Bilbao IpuiB 117. Gorbatadun 

horietakoa nintzen, egia, baina garai hartako gorbatadunek ere langiletzat zeukaten bere burua. MIH 368. 

korbatin. "Corbatín" Lar. 

korbe (H; kh- BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H (L, BN, S)), korbu (Lh; kh- Lecl, Darthayet (ap. Dv), H (BN, S), 

Lh), korbi (kh- S (Foix) ap. Lh), korbo (kh- S ap. A; Arch ms. (ap. DRA)), gorbe (H (G)). Pesebre. "Crèche, 

mangeoire de bœufs, vaches, etc." VocBN. Aurkhitu zituzten Maria eta Ioseph eta haurttoa khorbe 

(maniatera, hodia, ganbela) batean etzana. HeH Lc 2, 16 (He maniadera, TB othelako, Dv, Ol, Or, Ker, IBe, 


mende. 

6


IBk, BiblE aska, Brunet ganbela, Leon othalako). "Haur bat aurkituko duzue, gorbe batean etzana", zion 

aingeruak artzaineri. Herr 23-12-1965, 3. 

korbel. v. 2 gorbel. 

korbina. "Corvina pescado, korbinea arraia" Lcc. 

korbo. v. korbe. 

korboil. Azkue da korboil (tbn. korboildu) "desmadejado, un hombre grande, mal formado, más o menos 

encorvado" citando a Duvoisin, pero en éste se lee korkoil. v. 2 korkoil. 

korboin (Dv A), korbu (S ap. Alth Bot), kurbun. "Cépage blanc" Dv. "Vid de uva blanca" A. "Vigne [...]. 

Sübertiak edo melgak dira: iskiribeta, korbüa, klaberia" Alth Bot 24. Nork aiphatuko ditu gehiago, nor da 

orhoituko izan direla ere: kurruxka, ixkiriota, xuri zerratua, xoxo mahatsa, kurbuna, mansinka. Eskual 3-1- 

1913,1. 

korbolo (S ap. Lrq; khorbollo H (BN, S)). "Corbeille, panier, espèce de manne faite d'osier à mettre du foin ou 

autre nourriture que l'on sert au bétail" H. v. korbe. 

korbon. v. korban. 

korbona, korbora (R-uzt ap. A). Cf. korban. 1. Cesto. "Cepillo de iglesia" A. Esan zuten diru hura etzala 

Korbonan (au da Elizako dirutegian) gorde bear. Lard 449. 2. "Korbona (V-m), dividendo, dinero de 

caja que se distribuye entre los partícipes al cabo del año" A. 

korbotx, korbutx (Lc ap. A), korbotz, kordotx, korkotx (A Apend). 1. "Espiga desgranada de maíz" A. 

"Panija, mazorca" A Apend. Bildu zuen ere hainitz / osto, lasto, korbotx ere: / bihirik kasik batere. Gy 141. 

Korbotza baino alferrago da hango jendea. Zerb GH 1925, 190. Bihi baino korbutxa gehiago zuten artho-buru 

txarrak. Barb Piar I 101. Idi eta urden gizentzeko, arto bihi xehakatua edo hobeki arto buru xehekatua bere 

kordotxarekin. Herr 8-8-1968, 4. 2. "Korbutx (L-ain), escobajo del racimo de uva" A. 3. kordotx (AN, L) 

kordotxo (Lcq 35 Aizk). Ref.: A; Lh. "Ezpata, cierta bráctea membranosa" A, que cita a Lacoizqueta, pero en 

éste encontramos kordotxo tomado de Aizkibel. 

korbu. v. korboin. 

korda (AN-arce-erro-burg, BN, S; H; kh- L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Lh; Lrq; EAEL 127. 1. 

Cuerda, soga. Cf. Echaide Orio 107: "Corda: cuerda de unos 5 mm. de grosor, con pita y anzuelo, para pescar 

lubinas, con corchos o atados a boyas". Tr. Documentado en Leiçarraga, Sauguis, Tartas y otros autores 

septentrionales de los ss. XIX y XX. Las formas con y sin aspiración (k- y kh-) se encuentran en proporción 

similar en los textos. En DFrec hay 2 ejs. Ebaki zitzaten batelaren khordák. Lç Act 27, 32 (He, TB amarrak, 

Dv, Ker lokharriak, Ur, Ker, BiblE sokak, IBk txikotak). Murraillatik erauts zezaten kordaz saskian ezarririk. Ib. 

9, 25. Zeinua enzun nahi eztuianak ez korda tira. Saug 108. Zure biziaren korda oren oroz trenkhatzen da. Tt 

Onsa 96. Korda bat hirur orepiloz estekaturik. Tt Arima 88. Azoteak, sokak edo khordak. He Gudu 134. Laur 

menbretarik / esteka laur kordaz. Xarlem 1366 (1163 korde hunez). Kristauaren legian / harek errezibitu / bai 

eta kordetarik / guziak libratu. Bordel 49. Azpiak ezarri zituen khorda mehe batzuez tinkaturik. Laph 164 (v. tbn. 

165). Mariñelak khorder gora igaiten dire, behatzen dute, deus ez da nihon ageri. Ib. 224. Ene manduak duen 

zingilar khorda. ChantP 90. Elgarri estekatu ziren khorda batez. Prop 1876-77, 58. Urkhatu zuten [...] gabazko 

lanterna baten khordaz. Elsb Fram 79. Kordak lephotik nu hartu. Ox 191. [Oxaldek] kordari lothua, bazterra 

frango beharko zuen kurritu, urthe on baino txar geiagoz miseria kantatuz. Ib. 195. Harat orduko tiratzen du 

zeinu-korda. Meza aintzineko ezkila ttipia zen. Lf Murtuts 35. Nola [...] kanta lezakete xirribika-kordek? Lf in 

Zait Plat XV. Gau bat eta egun bat han egon nindian estekatua, kanperoak atzeman artio, kordez kolpatia, 

ahuldia. Larz Iru 60. (Fig.). Behar ziala oano ezarri lephuan / ezkuntzako khorda orapilatürik. Const 

"Eskuntze bat Santa Grazian" (ap. DRA, s.v. orapilatu). Zelula gehienetarik ateratzen da hari mehe-mehe bat. 

Hok elgarretara biltzen dira, multzoka egiten dituztela korda xuri batzu. Korda xuri horiek deitzen dira 

frantsesez "nerfs", euskaraz "zaintxuriak". JE Med 20. Agertu baitzen nik nituela sendipen kordak hautsiak. Xa 

Odol 322. Nahasten dena atsegin horren kordetan [...]. Ib. 221. (Con -zko, adnom.). Khordazko zurubi bat. 

Laph 132. Cordón. Zeinaren ez bainaiz gai zapata korden laxatzeko. TB Lc 3, 16 (Lç hede, He, Oteiza, Dv, 


mende. 

7


Ur, Brunet, Leon, Ker, IBk, BiblE lok(h)arri, Ol ugal). Cuerda (de un instrumento musical). Hiru hoditako 

xizpa, hiru kordetako arrabit. "Épinette". Ardoy SFran 237. Ihauteriak korda luzea. Denetan, bazterrak 

airostuak. Herr 20-2-1997, 1. 

2. (V-m-gip, G, L, B, BN-baig; H; kh- S; H). Ref.: A; Lrq (khorda); Iz ArOñ; Elexp Berg. "Ristra de ajos, 

maíces, pimientos" A. "Berakaskordaak, las ristras de ajos" Iz ArOñ. "Kordak eiñ da txintxiliz laga berakatzak" 

Elexp Berg. Kipula-korda bat baño ezer ez egoan. Or Tormes 37. Korda lotzen du lastoz. "La ristra". Or Eus 

59. Arta-korda. "Ristras de maíz". Ib. 46. Baratxuri-korda aundi bana artu genduan korda bakoitza iru pezta 

pagatuta. Salav 51. Illea [...] baratxuri-korda bezela lotu. Atano MLanak 9. 

- DANTZA-KORDA. v. dantza. 

- KORDA-BURU. (El) que va en cabeza de la dantza-korda. Etxeko-alaba handiena zela [dantza-kordaren] 

korda-buru, erramuzko adarra eskuan. Zerb Azk 32. 

- KORDA-LASTER. "Khorda lasterra, nœud coulant" H (s.v. korapilo) 

- MAHATS-KORDA. v. mahats. 

kordagile (kh- H), korda-egile (T-L). "Cordier" H. 

kordaire. Cordelero. Valentin Khordairia, [...] Damian artzaiña [...] Gregori VII menüser. Egiat 244. 

kordaketa. (Con ines.). Haciendo ristras. Baztarrean ari dira [...] / arta-kordaketan. "Trenzando las 

mazorcas". Or Eus 59. 

kordamusa (khordamüsa S (Foix) ap. Lh). Retahíla. "Kyrielle" Lh. Ez izan beldür administrazioniaren; 

hunen gizonak igor itzatzie afera futre beren khordamüsa doieki. Eskual 17-4-1908, 3. Maite ez dena egin behar 

dianian, milla khordamusa jentiak badu. Herr 1-4-1962 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

kordamusakari. Charlatán, amigo de palabras inútiles. Nik uste, huntzapen horren pheretzale Esküaldün 

güti datekian. Ez dira, khordamüsakari! Herr 10-12-1959, 3. 

kordantxa. v. gordantxa. 

kordaratu. v. kordera(tu). 

kordari. (El) que trenza, enristra (el maíz). Artaburuari txurikin geiegi utzita, neke gogorra ematen die 

arta-kordari gaixoeri. Or Eus 59n. 

kordatara. "Khordatara (L, BN, S), cordée, ce qui contient dans une corde. Khordatara bat onjo, une cordée de 

champignons" Lh. 

kordato (kh- SP A; Lh). "Cordelette" SP. "Cordel" A. Eta eginik azote bat khordatoz, guziak egotz 

zitzan tenpletik. Lç Io 2, 15 (He, LE kordel, TB soka thipi, Dv sokatto, Ur, Leon soka). 

kordatto (H, Lh). "Dim. de korda, petite corde, corde mince" H, que cita a SP, pero en éste se lee sólo 

khordato (q.v.). 

1 kordatu (V-gip, L, B, BN, S; T-L; kh- Foix ap. Lh), kordaatu (V-gip). Ref.: A; Lh (khordatü, kordatu); Lrq 

(kh-); Iz LinOñ 179; Elexp Berg. 1. Enristrar; trenzar. "Enfiler (des champignons, etc.)" T-L. "Kirrua bigurtuaz 

kordaatu, txirikordaatu, kopetaatu, kirrua egin" Iz LinOñ 179. "Koskor edo buru ori kirrua kordatzerakoan 

ateratzen zan" Ib. 179. "Berakatzak an dauzkau ganbaran botata, kordatu biarrian" Elexp Berg. [Artaburuak] 

elkarrekin kordatuta / ertokian zintzilik. Or Eus 65. 2. "Khordatu, corder (du bois, p. ex.)" H. 

2 kordatu. v. kordetu. 

korde (V-gip, G, AN; Lar, Añ (G), H (V, G)). Ref.: A; Asp ANaf; Iz ArOñ. 1. Sentido, conocimiento. 

"Acuerdo, sentido" Lar. "Sentido, sensación" Lar y Añ. "Sens, sentiment, mémoire" H. "Sentido, sensibilidad, 

ánimo" A. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde principios del s. XVIII. Sorarrain emplea la forma 

kororde. Pribatuko zebana bere zentzu onetik edo kordetik. OA 157. Loak iges egin dit, biotza tristuraz betea 

daukat eta kordea badijoakit. Ah ene adiskideak! Orain gogoratzen zazkit [...] egin nituen okerrak. Lard 340. 


mende. 

8


Opiyua balitz bezela lo-arazten dit kordia. Bil 161. Itzaliko al dit aurki lo sakonak kordearen argi aula! Txill Let 

37. Nere kordea kilikatu ta iratzarri du xamurtasun zoragarri arek. Ib. 69. Ar gaizto au portitza da / zulatzen 

nau lazki [...] / ezin jan, ezin edan, / ezin lorik egin / nere barrengo korde / guzietan det miñ. Izt Po 113. Ez 

mintzo ta ez korde zegon. "Et non erat vox neque sensus". Or MB 269. 2. Sentido, significado. Cf. kordekide. 

Aitu-k lau edo bost esakizun edo korde baditu gutxiena. Ezale 1899, 11a. 

- KORDEA ETORRI (G-goi ap. Gte Erd 201). Recobrar el sentido, el conocimiento. Asi zan obatuten eta 

astiro bereganatzen. Eta kordea osotara etorri yakonean [...]. Or Tormes 115. Kordea bereala letorkiokelakoan 

[...] beste ukaldi zitala erantsi zion [lapurrak]. TAg Uzt 19. 

- KORDEA GALDU (G-goi ap. Gte Erd 201; Lar, Añ (G)), KORORDEA G. Perder el sentido, el conocimiento; 

entrar en trance, en éxtasis. "Desmayarse, perder el sentido" Lar y Añ. "Caerse de su estado", "ahilarse" Lar. 

"Abstraído de sentidos, abstracto, kordea galdua, kordebagetua" Ib. "Ahilado, kordea galdua" Ib. "Pasmar, 

pasmarse" Ib. "Parasismo, [...] (G) kordea galtzea" Añ. Onetan kordea galtzen det [...] ta sentitzen det anima 

gorputzetik [...] badijoala. Cb Eg II 96 (v. tbn. Just 123). v. tbn. It Fab 60. Baña edan nai izan etzuen, kordea 

galdu etzezan. Lard 459. Jaungoikoagan gozotoro kordea galdu eta ikusi zuen nola Ama Birjiña [...]. Arr May 

112. Denbora berean kordea galduta lurrera bota zuen kolpe andi bat bularrean emanaz. Ib. 98. Otoitzen ari 

dana, xoxoturik egon bear al du arnasik atera gabe ta kordea galduz? Or QA 163. Etzion erantzunik eman, 

korordea galduta zegoan. Sorarrain Lili 117. Gaitzaldian, bein kordea galdu labur. Or Aitork 233. Eta oso gaizki 

arkitu zuan naiz ta korderik galdu gabe egon. Berron Kijote 201. Hacer perder la razón. Nola bere pena eta 

naigabeak iñoiz kordea galtzen baitzion [...] Jenobebaren anima ikusten zuela usten zuen. Arr GB 102s. 

- KORDEA KENDU. Hacer perder el sentido; matar. Ken dakiotela auntzai kordea / suautsarekin balaz. 

'Quítenle de una vez el sentido con arma de fuego'. Izt C 189. Maitetasun berria [...] usai gozoz bakarrik kordea 

kentzen zion lilia bezela [zan]. Ag G 141. Makilla motz batekiñ / [...] buruan jota kendu / nai zian kordia. Tx B 

II 164. 

- KORDEAN EGON. Estar consciente. "(No está en su) acuerdo, no está en sí, en su sentido, [...] eztago bere 

kordean, kordea galdua dago" Lar. Obe da [...] eriari, bere kordean eta ezagueran dagoala, ematea 

[Oleazioko Sakramentua]. Ub 215. (Con adj.). Bere korde onean, ezagueran edo zentzu osoan dagoala. OA 

74. 

- KORDE GABE (bage Lar, Añ (G)), KORDE BARIK (V-gip ap. Iz ArOñ), KORDEGE, KORDERIK GABE 

(G-to ap. Iz To; Asp ANaf). Sin sentido, sin conocimiento, inconsciente; en trance, en éxtasis. "(Quedar sin) 

sentido, kordebage geratu" Lar (tbn. Añ). Cf. kordegabe. Tr. La forma korda gabe se encuentra en Beovide 

(AsL 33) y en BOEv 1168 (V-gip), y kordege en Etxaide (en éste y en Beovide junto a korde gabe). Hay tbn. 

kordege en un ej. de la revista Euzkerea. Korde gabe, ill otza bezala erori zan. Cb Eg II 185. Arritu ta korde 

gabe alaba geratu ta nai ta nai ez begira zegokion. Ib. 210. Korde gabe edo mututurik luzaro egondu zan. Ib. 

202. Askotan aingeru bat bezala, kordegabe belauniko airean arkitzen zuten. Cb Just 93 (v. tbn. 88). Atsegin oek 

dastatzea [...] asko izan da batzuentzat, arriturik eta kordegabe geratzeko. AA I 414. Bere gaiztakerien damuz 

kordegabe geratu bearrean, alako amorruan jartzen da [...] non [...]. Ib. 422. Piztien [...] garraxi tristeak 

aditzean, korde gabe gelditzen ziran. Lard 71. Korde gabe jarri zan eta onela zegoala iruditu zitzaion ikusten 

zuela zerua idikia. Ib. 498. Kordegabe erori zan lurrera. Bv AsL 153. Eta azkenik lurrera eroririk, korde gabe 

gelditu zan. Urruz Zer 49. Korderik gabe gizonik pranko / plazetan botatakua. EusJok II 159. Eguzki 

kixkalgarriak kordebage uzten du. Or Mi 119 (Tormes 57 korde barik, 21 kordebaga). Korderik gabe utzi nau 

goizean samintasunak. Nere onera etorri [...]. Lek EunD 36. Naigabez erori naiz / Kordege lurrian! Euzk 1933, 

402. Gorputz guzia otzak gogortuta dauka ta korde gabe dago. Etxde JJ 261. Araiño eraman zun kordege ziraun 

artean. Ib. 14. Sukarrez kordegabe egon zan luzaro. Or Aitork 81. v. tbn. Arr May 27. EgutTo 12-6-1920 (ap. 

DRA). TAg Uzt 18. Korde bage: Echag 164. Korderik gabe: Anab EEs 1919, 245. JAIraz Bizia 122. Osk Kurl 

43. Berron Kijote 102. 

Ikusten du bidean / etziñik sugea / otzak erdi illika / korderik gabea. It Fab 79. Oe-gaiñean zerraldo [...] 

korde-zipitzik ere gabe. Berron Kijote 181. 

- KORDE-GALTZE. Arrobamiento, éxtasis. "Parasismo" Lar. v. kordegabetze. Baña Josefak bere 

kordegaltze gozo batean Ama Birjiña [...] ikusi eta [...]. Cb Josefa 199. Korde-galtze eta gaitzaldi orietaz ederki 

mintzatu zaigu Ioanes Gurutzeko. Or QA 172 (v. tbn. 170). 

- KORDETIK ATERA. Hacer perder el sentido. Oñaze gogor batzuek bere kordetik ateratzen zutela. Cb Just 

66. 

kordegabe, kordebage (Lar, Añ, H). 1. (Adj.). "Insensible" Lar y Añ. "Arrebatado" Lar. "Privé de sens, hors 

de soi, tombé en défaillance" H. Cf. KORDE GABE. Naiz [medikuari] kontra itzul dakizkion zenbáit áldiz éri 

kordegábeak. LE Urt ms. 138v. 2. kordebage (Lar, Añ, H). (Sust.). "Enajenamiento" "arrebatamiento", 

"desacuerdo, privación de sentido" Lar. "Arrobamiento, arrobo, éxtasis" Añ. 

kordegabearazi, kordegabetuazi. Hacer perder el sentido. Bertso auek kantatuz, Teresa Ama 

kordegabetuazi zun. Gazt MusIx 162. 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 9 

mende.


kordegabetasun, kordebagetasun (Añ (G)). "Desmayo" Añ. 

kordegabetu (G ap. A; BeraLzM), kordebagetu (Lar, Añ (G), H), kordebagatu (V ap. A). "Desmayarse, 

perder el sentido", "privar de sentido" Lar y Añ. "Arrebatarse, enajenarse los sentidos", "arrobarse en éxtasis", 

"caerse de su estado" Lar. "(Quedarse, ponerse) absorto, sorra gelditzea, arritzea, kordebagetzea bezala, y esto 

último significa quedar como sin sentido" Ib. "Pasmar, pasmarse, arritu, [...] kordebagetu" Ib. "Absortar, pasmar 

y admirar a uno [...] kordebagetu bezala" Ib. "1.º pasmarse; 2º perder el sentido" A. "Extasiarse", "enajenarse" 

BeraLzM. Ezbear donge au gertatzean, [...] ontziko jendea gelditu zan korde bagetua bezala, ez non zegoen 

eta ez zer egin bear zeban etzekitela. Izt C 443. Eta kordegabetzen ziran jende talde guziak eta esaten zuten: 

Dabiden semea bai al da? Ur Mt (G) 12, 23 (BiblE harriturik). Amodioz kordegabetzen naiz. Ur Cant (G) 2, 5 

(Ur (V) kordebagatuten naz; Ol aulduxe bait nago, Ker geisorik nago, BiblE gaixo bainago). Txar aldi batean 

kordegabetu eta an zeudenak hill zala uste zutenean [...]. Arr May 23. Serafin batek zeruko [...] instrumentu bati 

ukitzeaz beste gabe Aita San Franzisko beregandik irten eta gozotoro kordegabetua utzi zuen. Ib. 72. Une larri 

artan, erdi kordegabetua zaudela [...]. ArgiDL 52. Gelditu zan kordegabetu edo arrobaturik. J. Goenaga Aita 

San Inazio 17 (ap. DRA). Kordegabetu zan eta aztunki lurra joko luke, baldin [...]. Etxde AlosT 103. Enitzan 

illik, kordegabeturik baizik. Ib. 103. Lurrean zerraldo utzi zun kordegabeturik. Etxde JJ 127. (Part. en función 

de adj.). "Absorto" Lar y Añ. "Arrebatado", "arrobado", "pasmado" "abstraído de sentidos, abstracto", "ahilado" 

Lar. "Adormecerse brazo, pierna, &c. [...] kordebagetu" Lar y Añ. 

kordegabetze (BeraLzM), kordebagetze (Lar). Extasis. "Enajenamiento", "arrebatamiento", "arrobamiento", 

"alienación, abstracción de sentidos" Lar. "Arrobo" BeraLzM. Nere animako kordegabetze batean. Ur Ps 30, 

23. Zorzi egun osoko kordegabetze mirarizkoa. 'Extasis maravilloso'. Aran SIgn 29. Zenzuzte ta kordegabetze 

zeruzkoak. Ib. 28. Geroztik guzia zeruko gauzen ekustea, kordegabetze gozoak eta atsegintasuna besterik etzan. 

Arr ASIgn 9. "Adormecimiento de brazo, pierna, &c., sorrera [...], kordebagetzea, hildura" Lar. 

kordege. v. KORDE GABE. 

kordegeune. Momento de éxtasis, de arrobo, de enajenación. Vietak, andizti-bategitetan geldurik, gauak 

eta egunak etengabe digarozki eta bere aizkide ta otseñak kordegeunetik ateratzen duten arte bere buruazaz 

eztoroi. "Hasta que le arrancan de tamaña enajenación". Zink Crit 9n. 

kordegoki (Lar H). "Sensitivo, sensual, que pertenece a los sentidos" Lar. 

kordeiru (kh- BN, S; kh- VocBN, H). Ref.: A; Lh. "Discours long et diffus" VocBN. 

k(h)ordeiru. v. kortzeiru. 

kordekide. Sinónimo. Cf. korde (2). Kordekide edo "sinonimo". A Ezale 1898, 307a. 

kordel (V-ger-ple-arr-arrig-oroz-gip; Lcc, Deen I 220 y II 62 , Urt IV 120, Lar, Añ, H (+ kh-)). Ref.: 

Totor Arr; Holmer ApuntV; EAEL 127; Elexp Berg. 1. Cordel. Tr. Documentado en Haraneder, Lizarraga de 

Elcano, Goyhetche y autores occidentales, principalmente vizcaínos, desde mediados del s. XVIII. Egin izan 

zuen azote bat bezala kordelez. He Io 2, 14 (LE kordel; Lç kordatto, Dv sokatto, Ur soka). Loturik pekatuen 

kordelakaz. Urqz 13. Gaitzak kordelak estutu eta azken Oliazioa ere eman zioten. Cb Eg II 178. Eriotza kordelak 

estutuaz dijoa, ta erioa postaka dator. Cb Eg III 237. Ta kordel bategaz azotea eginik bota zituan [...] elexatik. 

Añ MisE 251. Zinteen lekuban kordelak ta zilizijua. fB Olg 78. Esan / zegaitik kordela / onen nasai daukan 

[sagita-arkuak]. Zav Fab RIEV 1909, 36. [Gathuak egiten du hillarena] goiko soliba batetik / buruaz beheiti 

dilinda yarririk / [...] kordel buztan bati / oiñ bat zion iratxiki. Gy 248. [Eskatu zion] Franziskori gerriko 

kordela eta oroitzamen aundiya bezela gorde. Bv AsL 172. Alde batetik bestera / kordel bat loturik. Azc PB 86 

(Ur PoBasc 229 soka). Untze batetik abarka-kordelaz dingilizke. Kk Ab I 71. Untze ta kordel batzuetan zintzilik. 

Erkiag Arran 135. Ebaki zizkidan tenorean kordelak / geldiro libraturik nire orkatilak. Arti MaldanB 192. (V, 

G, B, S (kh-)). Ref.: A; Lh (khordel). "Cuerdas de pescadores" A. "(Foix), ligne de fond" Lh. "Kordelak, 

cordeles" Elizdo EEs 1926, 31 (en una lista de aparejos de pesca). v. kordelet. Goxeko bostetai / iruri 

lauretara / txalupan diragolia / eskuban kordela. DurPl 75. Palu ta erremu bela ta kordel / [...] sartu daiguzan 

txalupan laster. Azc PB 64 (tbn. en Erkiag Arran 46). Kalara juan ta asten / dirade arrantzan / [...] kordelak 

askaturik / nork bere pobrezan. Arrantz 99 (v. tbn. 25). Arraintzaliok batu ebezan kordelak. Echta Jos 80 (v. tbn. 

90). Joango da arrantzara; aztuko zaizka kordelak eramatia. Iraola 76. Arraia uraren goragoan atxitzeagatik, 


mende. 

10


kordel laburragoak botatzen zituzten. Elizdo EEs 1925, 246. Buya [...] deritzan tresna, tresa-kordelari lotzen 

zioten, ziaro ondoratu etzedin. Ib. 247. v. tbn. Inzag EEs 1915, 5. Cordel empleado para medir reses. "Gure 

aittajunak kordelakin neurtzen zittuan txalak, begira tratua eiñ aurretik" Elexp Berg. Ganaua neurtzekuan, 

eiten da, kordela artu ta tak, tak guutzia egin kordelakin ta mun ein kordelai (V-gip). Gand Eusk 1956, 225. 

Neurriak bere izentau deutsez, luzera, bular-ingurua [...], abelgorriai neurri-kordelaz egiten deutsen antzera. 

Erkiag BatB 159. Cuerda vocal. Nok esan daike [...] beraren kordel meietan / amaitu dala soñututeko indar 

dana? AB AmaE 133 (ref. a la muerte de una criatura). Cordón (umbilical). Zilborraren kordela ebaki 

ondoren haurraren negarra entzun zen. Arti Ipuin 82. Kordel guztiak lotu bear dira ongi [= 'hay que atar bien 

todos los cabos']. Probatu behar dugu lehenbizi soldadoa hil zutela [...]. Gero [...]. Arti Tobera 267. 

2. "(S-saug), file, rangée" Lh. Bihotz hunkigarriene[ta]rik bat zen herrokatzen mahañ saintian 

ikhustia halako khordela. Herr 16-9-1965, 3. 

3. Gerrateko gaia darabil [...] nobelan eta kordel baten pasaixuak "Manilla Köysi"-an. (Interpr?). Alzola 

Atalak 97. 

kordeldu (Lar, Añ), kordelatu (+ kh- Chaho, H). "Encordelar" Lar y Añ. "Cordeler, tresser en forme de 

corde" H. 

kordeleria (H, + kh-). "Corderie" H. 

kordelero (H, + kh-). "Cordier" H. 

kordelet (V-m ap. A). "Sereña, cuerda delgada que sirve de aparejo para la pesca de ciertos peces" A. v. 

kordel. Gaur goizeon banago Aizurdipean arrainetan, da ara ots baten eroan iaustek kordeleta urrun. A 

BGuzur 139. 

kordelgile. "Cordelero, kordelgillea" Lar. 

kordelier, kordilier. Cordelero, fraile franciscano. v. kordolies. Kordeliereki[n] [ait]zinean. "Enfrente a 

San Francisco; (fr.) à vis des Cord[e]liers". Volt 185. Segidan sorthu ziren [...] Augustinak [...] / kordilierak / 

[...] kaputxinak. Hb Esk 155. 

kordeliña. "(V-m), palangre, cordel largo y grueso, del cual penden a trechos unos ramales con anzuelos en sus 

extremos; se emplea en la pesca del besugo" A. 

kordeltxo (Urt, Chaho (-lxo)). Dim. de kordel. "Chordula, lokharritxoa, amarrátxoa, kordeltxoa" Urt V 3. 

"Petit cordeau" Chaho. 

kordera(tu) (Lar H), kordaratu. Recobrar el sentido, el conocimiento, volver en sí. "Desembelesarse", 

"desembobarse", "desembebecerse" Lar. Oiera bereala eraman zuten ta bere kordera zanean [...]. Cb Just 

123. San Pedro orduan korderatu zan eta esan zuen: [...]. Lard 503. Korde gabe jarri zan [...]. San Pedro 

kordera zan eta [...]. Ib. 498. Jaungoikuagan oso sartuta gelditu zan. Kordaratu zanian [...]. Bv AsL 188. Ankaz 

gora erori ziran, baño korderatzean [...]. Inza Azalp 67. Korderatu nintzanean poztu ziran. Or Tormes 59. 

korderazko (Añ, H), kordeerazko (Lar). "Sensitivo, sensual, que pertenece a los sentidos" Lar. "Sensivo" Añ. 

korderia (H, + kh-). "Corderie" H. 

kordetar (Lar H). "Sensitivo, sensual, que pertenece a los sentidos" Lar. 

kordete. "Cuerda (Ae)" EAEL 127. 

kordetu (Lar), kordatu. Recobrar el conocimiento, el sentido, volver en sí. "Volver en sí, en su sentir" Lar 

(s.v. acordar). v. kordera(tu). Gelditu zan mugimentu gabe ta zentzu-gabe [...]. Kordatu zanian [...]. Bv AsL 

41. Franzisko kordatu zanian, nai zuten jakin zer izan zuan. Ib. 33 (v. tbn. 154). 

kordexazalari. [Astoak] sortzeak emanik [...] nola baitu / boz hazkar bat [...], / kordexazalari / zitzaion izatu 

musde lehoiñari. "Fit office de cor". Gy 108. 


mende. 

11


kordial. Cordial. Iesus Kristen afekzione kordialez. "Cordiale affection". Lç Phil 1, 8 (v. tbn. 2, 1 afekzione 

kordialik). 

kordilier. v. kordelier. 

kordion. v. akordeoi. 

korditoi (Lar H). "Gota coral, epilepsia" Lar. 

kordoban (Lar, H), korduan (SP, H), korduban (Lecl). "Maroquin. Korduanezkoa, qui est de maroquin" SP. 

"Cordobán" Lar. "(Cosa de) Cordobán, kordobanezkoa" Ib. "Cuire de chèvre que l'on préparait à Cordoba, [...] 

maroquin" H. Baduzu korduana onik [...] niri egiteko kolet bat? "¿Téneis corduan?". Volt 271s. 

kordobar. Cordobés. Alvaro aitonen-seme godo kordobar hark. ES 167. 

kordoi (Lar, Añ, H (G, + kh-)), kordon (kh- L, BN, S ap. Lh), kordoe (Lar, H (V, G, + kh-)), kordoin (SP, T-L), 

kordun (kh- H (L)), kordo (S ap. Lh; Gèze, H (kh- S)). Cordón. "Cordon. Xapel kordoina, cordon de chapeau" 

SP. [Adiskidetasun erhotik] atera ditezkeien kordoinak eta lokharriak eztira deusetako. SP Phil 308 (He 309 

kordoinak eta lokarriak). Bere hirur semen eta bere personan ukhen baitu ohore hori non laur kordon blu, kolpu 

batez bere familian ikusi baititu. Tt Arima 108. Oihala inguratua behar da khordoin beltxez. JesBih 417 (v. tbn. 

407). Imajiña bat zillarrezkua / kordoi batekin lotua. Bil 53. v. tbn. Xe 315 (kordoi). Klin, klin, klin egin zuan 

[...] kordoin bati tiratuz. Osk Kurl 22. (Ref. al cordón con que se ciñen el hábito los franciscanos). [San 

Franzesen ohoretan kanta]. Iduki nazazu, othoi / zeuen gomendioan / bizi naizeno balderna / kordoñ 

sakratukoan. EZ Noel 174. San Franzesen kordoina. Kordoin benedikatu hau darabilatenek erranen dute 

seiratan Pater Noster. Harb 458. Lehenbiziko kordoin harzearen berthutez geroagoko guziak ez benedikatuak 

nihork emanagatik, benedikatuak azkenzen dira. Ib. 459. [San Franzesen] kordoin hunetan lehenbizikorik 

sarzen den egunean. Harb 459. "Cordón umbilical: hacecillo vascular que une la semilla al pericarpio [...] 

kordoia" Lcq 31. "Oraingo mutiltxuen dote-arriua, erloju-kordoiakin txapela márdua" Iz ArOñ (s.v. 

mutilkoxkorra). "Balteus, ophill kordoñ biribilla, [...] ophill kordóña" Urt III 253. 

- KORDOI-KOLPE. "Cordonazo" Lar. 

kordoidi. "Cordonería" Lar. 

kordoigile (-ille Lar, H (kh-)), kordugille (kh- H), kordungille (kh- H). "Cordonero" Lar. "Fabricant de 

cordons" H. Beneragarri Mariana Villalba kordoigillea. Arr Bearg 406. Gaspar Escobar zeritzan Toledotar 

kordoigillearekin ezkondu zan. Ib. 408. 

kordoin. v. kordoi. 

kordoitto, korduntto (kh- H). "Cordonnet" H. 

kordoitxo (Lar, H), kordoetxo, kordoetxu. Dim. de kordoi. "Cordoncillo" Lar. San Frantziskoren 

kordoetxu bat / gerrian iru doblean (V-ger). A CPV 924. San Prantziskoren kordoetxo bat. SMitx Aranz 124. 

kordoiztatu (kh- H), kordunaztatu (kh- H). "Garnir de cordons" H. 

kordoiztu. "Encordonar" Lar. 

1 kordoka (Ht VocGr Lecl A). Tr. Documentado en Chourio y algunos autores septentrionales de los ss. 

XIX y XX, principalmente en la expr. kordokan izan, egon, etc. (v. infra KORDOKAN). Al Sur lo emplean 

Azkue y Etxaide. 1. (Sust.). "Danger" Ht VocGr 345. 2. (BNc ap. A; Lar, vEys (BN)), kurdunka (S ap. A). 

(Adv.). Tambaleando; vacilando; temblando. "(Andarse) moviendo, [...] kordoka egon, ibilli" Lar. Khordoka 

dabila, erorten da eta hiltzen. "[Il] chancelle". Arch Gram 123. Murru harriak zimenduetan / kordoka daude 

hanixko. Etcham 123. [Ibaieko urak] izkanbilka ta kordoka mugituz [daude]. Mde Pr 117. Gaston, oinak piska 

bat kordoka zerabilzkiela [...] abiatu zen. Ib. 183. Hor zegoen Theresa, kordoka jarririk atea ustekabean ireki 

ziotelako. Mde HaurB 38 (v. tbn. 82). [Emakumeak] laister jartzen zuten kordoka Xalbaten biotza. Etxde JJ 265. 


mende. 

12


Engrazik, Xalbat kordoka nabaitu zun jarraiki joan zitzaion ezkero. Ib. 207. 3. (H; kh- Dv, H, A), korduka (Hb 

ap. Lh). (Sust.). "Branle, branlement, vacillation" Dv. "1. branlement, vacillation, chancellement. Mahaina behar 

da lehenik xuxendu, khordoka hori behar zaio khendu, [...]; 2. au fig., doute, irrésolution, hésitation, incertitude. 

Zer dira khordoka eta herabekeria hoiek? Har ezazu gogo zinezko bat" H. "Oscilación, vacilación" A. Mentez 

mente dü herriak / khorkoda gaitz ezagütü / ta Eüskal Herriarekin / batian halere goithü. 'Terribles secousses'. 

Casve SGrazi 24. 4. (S; VocBN). Ref. A; Lrq (khordoka). "État d'un meuble mal assis et en branle" VocBN. 

"Suelto, movedizo, como piedra mal colocada o emparedada, diente no bien fijo" A. "Hagin khordoka, dent 

ébranlé" Lh. 

- KORDOKA-KORDOKA (kh- S ap. Lrq). "Clopin-clopant, en chancelant" Lrq. 

- KORDOKAN (kh- S ap. Lh; Dv, H, Foix ap. Lh). a) Vacilando; tambaleándose. "Khordokan izatea, vaciller; 

au fig., balancer, hésiter" Dv. "Khordokan izaitea, egoitea, ibiltzea, être branlant, être hésitant. Khordokan den 

zuhaitza, l'arbre qui branle et menace de tomber. Khordokan dagoen sinhestea: le foi qui est vacillante" H. 

"(Foix), dans la perplexité" Lh. Kordokan gare bethi: xoillki zuk borthizten gaitutzu. Ch III 14, 2 (SP ezin 

gaudezke zutik). Bainan dudan eta kordokan egotea bera ez othe liteke zorakeriaren mukurrua? Dh 185. 

Jainkoaren eta debruaren artean kordokan ematea. Ib. 185. Ez duzu hemen gehiago edireiten kordokan dagoen 

handitasun baten hondar erromesak baizen. Dv Telem 53. Etzabiltzan gerlaren ondotik, hark iresten zuenaz 

geroz Angelesa eta eman ezin nola yokatuzko kordokan. (Interpr?). Hb Egia 117. Ez dut zeren khordokan 

gelditu: xede hazkar bati lothu behar naiz. Dv LEd 238. Galbide hestu hunetan khordokan nagoelarik. Ib. 54. 

Eta nola khordokan baitzagoen, eta galdeari ez baitzuen deusere ihardesten [...]. Dv Tob 7, 11. Oihu marraskaz 

eta zalapartan ari zen [...]. Lepoa moztearekin kordokan ari zelarik [...]. HU Aurp 48. Zer atsegina, zezen 

gaizoa kordokan mihia luzaturik hiltzen ikustea! HU Zez 77. Orretarako erarik banu [...] enuke burua 

kordokan erabiliko. A Ardi 95s (cf. nota: "Burua kordokan erabili, mover la cabeza de un lado a otro"). 

(Forma con palat. expresiva (?)). Haurra xutik abiatzen da eta badoha andarka eta khorjokan. Etcheb Zeruari 

181 (ap. DRA). b) "Il est en danger, kordokan da" Ht VocGr 345. c) "(Sc), algo enfermo (estar)" A. 

2 kordoka (Lar, H (+ kh-)). "Gajo de uvas, &c. kordoka, txordokea" Lar. "1. branche d'arbre, brindille. 2.º 

glane de grappillons, raisins, de petites poires, prunes, d'oignons" H. 

kordokadun (Lar, H (+ kh-)). "Gajoso, kordokaduna, txordokatsua" Lar. "Branchu" H. 

kordokadura (kh- Dv A). "Ébranlement" Dv. "Conmoción, sacudimiento, oscilación" A. 

kordokaezin, kordokatu-ezin. Inamovible, inquebrantable, imperturbable. v. EZIN KORDOKATUZKO. 

Gurasoen ustez egiok kili-kolo kordokatu-ezinak ziran. Zait Plat 114. 

kordokagabe (H (+ kh-)), kordokabage (H). "Arbre dont on a coupé les branches" H, que cita a Larramendi, 

pero no lo encontramos. 

kordokagabetu (H, + kh-), kordokabagetu (H). "1.º émonder, ébrancher. 2.º perdre ses branches" H, que cita a 

Larramendi, pero no lo encontramos. 

kordokagarri (H, + kh-). 1. "1. que l'on peut ébranler. 2.º au fig., que l'on peut rendre hésitant, vacillant, 

incertain" H. 2. Conmovedor, estremecedor. Etxahunen sentipena zirraragarri, biotz-urragarri, 

kordokagarri da benaz. Iparragirrerenak eztu noski alako astindu indarrik. Etxde 16 Seme 84. 

kordokakor (H, + kh-). "1.º qui peut branler, que l'on peut ébranler, branler avec facilité. 2.º au fig., qui 

devient ou qui l'on peut rendre avec facilité hésitant, vacillant" H. 

kordokakortasun (H, + kh-). "1.º état de ce qui branle, vacille ou que l'on ébranle, rend vacillant avec facilité. 

2.º qualité de celui qui hésite, est incertain ou que l'on rend hésitant, vacillant, irrésolu avec facilité" H. 

kordokaldi (kh- Dv A). "Secousse" Dv. "Sacudida" A. Polikletek, sobra makurtuz zaldien gainera, 

kordokaldi baten ezin iharduki zuen; erori zen. Dv Telem 77. 

kordokapen (Lar, H (+ kh-), T-L). "Bamboleo" Lar. "Branlement, chancellement, vacillation. Le mot ne se 

prend guère au sens figuré de hésitation, irrésolution" H. "Ébranlement" T-L. 


mende. 

13


kordokarazi (H; kh- Dv A, H), kordokaerazi (kh- S (Foix) ap. Lh), kordokerazi (kh- S ap. Lrq), kordokaazi. 

Hacer vacilar, hacer tambalear (sentidos prop. y fig.). "Faire chanceler. Khordokarazteko, qui est à faire 

chanceler, à ébranler. Etzare gai harri hunen khordokarazteko, vous n'êtes pas capable d'ébranler cette pierre. 

Bere eginahalaz haritu da ene gogoaren khordokarazteko, il a travaillé de tout son pouvoir à ébranler ma 

résolution" Dv. "Faire fléchir quelqu'un" Lh. "Ébranler" Lrq. Adiskidetasun falsoak lilluratzen eta zoratzen du 

presunaren spiritua kordokarazterañokoan garbitasunean eta debozionean ibilli gogo zuena. "Qui fait 

chanceller la personne". He Phil 302. Zure eskuak edo zangoak kordokarazten bazaitu, pikazazu. EvL Mt 18, 8 

(TB erorarazten, BiblE galbidean jartzen). Birjinaren konzebizione thonagabearen erakaspenaren 

khordokerazteko. Ip BulaS 3. Satanek ikusi zuenean [San Antonio] etzuela oraino khordokarazi ere, egin zuen 

azken indarka bat. Jnn SBi 122. Bere begiak zerioten lizun-egarriz gizonik otzenaren aragi-irritsak kordokaaztekoa. 

Etxde JJ 87. Borogantxa: "Galtxa Gorrik" ez diala, Urdiñarben, "Fedia" khordoka erazten. Herr 5-5- 

1960, 3. 

kordokarazle. "Khordokerazle, qui ébranle (S)" Lrq. 

1 kordokari. "Bamboleo" Lar DVC 195. 

2 kordokari (kh- Dv A). "Branlant. Mahain khordokaria, table branlante" Dv. "Oscilante" A. [Hartzek] 

begiak ttipi eta ezpal khordokari batez gordeak [ditüzte]. "Membrane clignotante". Arch Gram 18. 

kordokatu (AN, L-ain, BN-baig, S (+ kh-); O-SP 227, SP, Ht VocGr 335, Lar, Izt, Gèze (kh-), VocBN, Dv (kh-), 

H (+ kh-)). Ref.: A; Lrq (khordoka). 1. (Aux. trans. e intrans.). Vacilar, tambalearse, resquebrajar(se); hacer 

vacilar. "Ébranler" SP. "Bambalear" Lar e Izt. "Trembler" Gèze. "Faire mouvoir un corps, le faire danser sans le 

déplaser" VocBN. "1. [...] Haizerik handienak ere eztu etxe hori khordokatuko, même le plus fort vent n'ébranlera 

pas cette maison là. [...] Barnegi sarthua da phaldoa, ezin khordoka dezaket, le pieu est enfoncée trop avant, je 

ne peux pas l'ébranler. Au fig. [...] Atsekabeek osasuna khordokatu diote, les chagrins lui ont ébranlé la santé. 

Hola nahi du eta hola eginen du eta nihork eztio gogoa khordokaturen, [...] personne ne l'ébranlera en sa 

résolution. [...] 2. [...] Hortz bat khordokatzen zaut, une dent me branle. [...] Au fig. [...] Zureganako ene 

amodioa ezin khordoka daitekena da, mon amour a votre égard est inébranlable" H. "(msLond), conmover, 

flanquear, bambolear" A. Tr. Propio de la tradición septentrional; documentado desde mediados del s. XVII. 

Se encuentra tbn. en algunos autores meridionales modernos de léxico cuidado. Las formas con y sin oclusiva 

aspirada se documentan en proporción similar. Además de kordokatu, y salvo errata, hay un ej. de kordakatu en 

Ibiñagabeitia. En cuanto a las formas de futuro, hay -turen en Duvoisin, y -tuko en Haraneder (Mt 24, 29) y 

López. En DFrec hay 2 ejs. de kordokatu, septentrionales. Lege katolika saindua iduriz flakatzera, 

kordokatzera eta erortzera zihoanean. Ax 6 (V 3). Amorio desordenatuak hain flakatzen eta kordokatzen du 

amorio natural haur. Ib. 354 (V 234). Handik mihiaren motheltzera edo zangoen kordokatzera. Ib. 405 (V 264). 

[Tentazioneak] zure fermutasuna inharrots eta kordoka ahal liro. SP Phil 450 (He 454 kordokatu). Ez branla, ez 

kordoka, ez kanbia ene pian [...] bizitzeko eta hilzeko hartu duzien [...] resoluzione saindia. Tt Onsa 83. 

Herioaren izieriak [...] iuiamendia nahasirik eta kordokaturik, bere sensu onetik kanpoan ezarten ziala. Ib. 18. 

Deusek ere ezin kordokatu zuen profeta haren [...] leihaltasuna. Lg I 354. Sehi [...] baten hitza aski izan zen 

dizipulu haren fermutasuna kordokatzeko. Lg II 263s. Gaizkirako gutan den erordura batek [...] gure 

erresoluzionerik [...] azkarrenak khordokatzen [tiela]. AR 40. Eniz sekula Jinkoaganik kordokatuko. Ib. 294. 

[Infidelen] lausenguak ez litezke gai ene khordokatzeko. Brtc 22. [Harek dütü] khordokatzen diradianak 

segürtatzen, [...], txarrak honkitzen. Egiat 211. Medisentziaren, bekhaizgoaren uhinek kordokatzen bazaituzte 

[...]. Dh 268. Ukhazazu haren baithan esperantza oso bat sekulan kordokatu gabe. Ib. 236. Ifernuaren ahal 

guziek ezin kordokatu duten indar hura. Ib. 480s. Ez xoilki bihotzdun eta kordokatu gabea, bainan ezti eta 

deskantsu iduri zuen. Dv Telem 91. Horrelako irakurtze bat [...] gai laiteke fedearen khordokatzeko. Jaur 393. 

[Kolerak] berotzen dü odola [...] khordokatzen zaiñak. "[Elle] ébranle les nerfs". Arch Gram 34. Zure judizioko 

beldur sainduan khordokatu gabe egon nadientzat. Dv LEd 257 (Cb Eg II 145 firme). Izarrak eroriko dire 

zerutik eta zeruetako ahalak khordokaturen dire. Dv Mt 24, 29 (He, TB, Ol, Leon k(h)ordokatu; Echn, SalabBN 

ik(h)aratu, Ip zotükatü, Ker astindu, IBk dardar egin, IBe, BiblE dardar(a)ka ari). Ezin khordokatu zuten haren 

xedea. Laph 98. Jauregia zimenduetaraino khordokatua da. Ib. 23. Beren jende hekien solhasen eta 

nigarrengatik jadanik kordokatuak. Jnn SBi 130. Aphezek bere botherea kordokatua ikusten zuten. Lap 235 (V 

105). Eta haien fedia ez zen khordokatu. Ip Hil 105. Eta harramantza handirekin joiten eta khordokatzen dute 

bazter hetako zubi bakharra. Arb Igand 102. 

(s. XX). Eskuara bakarrik bere hatsean tente, deusek ezin kordokatua. HU Aurp 211 (v. infra EZIN 

KORDOKATU). Behin bide xuxenari lotuz gero nork kordoka hura? Ib. 154. Ez eta ministro, ez bertze nehork 

ezin kordokatu dute hura bere hartarik. Ib. 154. Hein indarrez kordokatu [dire] mendiak. Dih MarH 111s (ap. 

DRA). Lurra koloka ibilltzen da, edo kordokatzen ta banbaleatzen da. Kortazar Serm 7. Bainan egiazko 


mende. 

14


sinhestea kordokatzeko orde are gehiago finkatzen zuten. CatJauf 31. Deusek etzian kordokatü Haritchabalet 

bere fede azkarretik. Const 26. Nun kausi nexkato bat lausengu balakatzaile horier kordokatzen ez den bihotza? 

Zub 106. Bere ustez ostera sendotutako asmoa kordokatzen (tambalear) asi zitzaion. Etxde JJ 67 (v. tbn. 201). 

Ua baitut Iainko ta Osasun [...]; ez naiz aurrera kordokatuko. Or Aitork 182. Arrezkero, andizki kordokatzen 

(galdu zorian ipini) du erritarren bakea. Zait Plat 18. Ninphate kordokaturik. 'Ébranlé'. Ibiñ Virgil 95. Oi ez 

bezela kordakatu ziren Alpe-mendiak. "Insolitis tremuerunt". Ib. 79. 

v. tbn. Hb in BOEl 151. Ip BulaS 3. Prop 1906, 167 (kh-). 

(Part. en función de adj.). Borthizten du heien fede khordokatua. Jaur 158. 

"Zahartu da, burua khordokatzen hasi zaio, il est devenu vieux, la tête lui a commencé à branler" H. 

"(L-ain, BN), mover (la cabeza)" A. 

2. "(S), escandalizarse" A. 

- EZIN-KORDOKATU. "Ezin-khordokatua, firmus, stabilis, inébrantable, stable, imperturbable" Dv. 

- EZIN KORDOKATUZKO (khor- Dv). Inquebrantable, inamovible, imperturbable. Gu ere orobat 

segurtatzen gaitu ezin khordokatuzko konfientzia batez. Jaur 106. Erakutsi nahiz ezin-khordokatuzkoa zela haren 

xedea. Dv He 6, 17 (v. tbn. 6, 18). Gure esperantza ezin kordokatuzkoa. Lap 52 (V 28). Jainkoaren baitango 

ezin kordokatuzko fedea. Ardoy Herr 25-7-1963, 4. 

kordokatze (H, + kh-). "Action de branler, dans les diverses acceptions du verb" H. 

kordokera (Lar H (+ kh-)). "Vaivén" Lar. 

kordolies. Cordelero, fraile cisterciense. v. kordelier. So egin ezazü kapuxi, kordolies eta beste komentü 

suertetako fraider. Mst I 25, 8 (Ip sen Bernaten Frairiak). 

kordon. v. kordoi. 

kordondu (AN ap. A Aq (AN)). "Encrisnejado, kordondua" Aq 1189. "Encrisnejar, trenzar" A. 

kordonka. "Trenza (AN-erro)" A Apend. 

kordotx. v. korbotx. 

1 kordotxa (det.). 1. "Cogulla" Lar. v. kordotxo. 2. "Prenda de lana para la cabeza. Amatxik kordotxak ere 

egiten zituen (Sunbillan hartua)" Izeta BHizt 585. 

2 kordotxa. "La punta del mango del hacha. Kordotxa ongi ine. Aizkoraren kiderrak kordotxa behar du" Izeta 

BHizt 586. 

kordotxo. "Cucurucho" Lar. "Alcartaz, cucurucho de papel, kordotxoa" Ib. 

korduan, korduban. v. kordoban. 

korduka. v. 1 kordoka. 

kordura. Cordura. --Ezkonduek nola egin bear dute bere andreki? --Amores eta kordurareki. El 54. 

koreatar. Coreano. Koreatarrek [...] artha handia dute beren ahoaz eta hortzez. Prop 1880b, 10 (v. tbn. 

13). 

koreiko. Coréico. Tripodiotan badira tripodio, ianbiko ta koreikoak. Lek SClar 126. 

koreina. v. kodaina. 

korforatu. v. korporatu. 

kori. v. 1 hori. 


mende. 

15


koriandre. Coriandro, cilantro. Ahur bat koriandrerekin eta kanela puxka bat. ECocin 53. 

korikiar. Coricio. Korikiar neskatx bakideak. 'Las ninfas Coricias, tus Bacantes'. Zait Sof 193. 

korintiano, korintien. Corintio. v. korintoar. S. Paul Apostoluaren Korinthianoetaratko Epistola Lehena. 

Lç 1 Cor, tít. (TB korinthiano). S. Paol ere korinthiener lehenian [...]. Egiat 178. 

korintio. Corintio. v. korintoar. Korinthioek bere erregearen izendatzean. Ax 406 (V 264). Korintioak 

hain zeizten aiher alferrei [...]. Ib. 31 (V 19; en FIr 159, korintoak, mal copiado). 

korintoar, korintotar, korint(i)ar, korintio(t)ar. Corintio. v. korintiano, korintio. Korinthiotarrei 

iskiribatu zioten lehenbiziko kartan. ES 395. S. Pablok korinthar-ei egin ziezten bi kartetatik. Mb IArg I 229. 

Korinthoarrei Jaun Done Paulo apostoluaren lehenbiziko gutuna. Dv 1 Cor, tít (He korinthiar, Bibl, BiblE 

korintoar, Ur korintioar, IBk korintotar; Ol, Ker Korintoko). Nire aita Polib korintiarra zenun. Zait Sof 79 (v. 

tbn. 55). Jundane Paulek korintiarrer. Casve EOI 599. v. tbn. Korinthar: CatLav 311 (V 154). Korintiotar: 

Zuzaeta 104. 

korista. "Chorista, khorista, khoroakoa" Urt V 5. 

korjako. Coriaco (pueblo de Siberia). Asiako pigmeoak, samojedoak, korjakoak. Vill Jaink 20. 

korjeta. Croqueta (?). Ollanda erriakin piparrak eta usa[ku]meakin korjetak atera ziran (Orio, 1884). 

Egan 1955 (3-4), 46. 

korjokan. v. KORDOKAN. 

korka. v. kroka. 

korkamizta (V-m ap. A), korkamista, korkamitsa (Lar, H). 1. "Gallillo en el gargüero, ganga, korkamitsa" 

Lar. "Épiglotte" H. "Gargüero" A. Belarluziari ikusten jakozan [...] gauzaak: [...] eztarrija, korkamistia ta oni 

dautsazanak, birijak. Mg PAb 86. 2. "(V-ple), persona presuntuosa, de poco trato" A. 

korkatu. v. kokatu, krokatu. 

korkoba (V-gip; Lcc, Lar, Chaho Lh, H). Ref.: Iz UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. Corcoba. "Bosse, 

gibbosité" H. "Joroba. Gerriak danok erantzi giñuzen; eder asko ederraguak agertu ziran, baña, zenbati 

ezkutuan genduzen korkobak agertu!" Etxba Eib. v. 1 konkor. Bi korkobakikua an zan kurkubiya; / Nerau 

naiz lirañena esan zuan iya. Elizdo EE 1914a, 207. 

korkobadun. "Jorobado. Gizajo korkobadun bat zan loterixa saltzen" Etxba Eib. "Korkobaduna izan arren 

gizon estimaua zan" Elexp Berg. 

korkobatu. "Hacerse corcobado" Lar. (Lcc (-du), Lar). Corcobado. 

korkobita. v. 1 kurkubita. 

korkodilo. v. krokodilo. 

1 korkoi (V-ger, G ap. A; vEys (G), H, Arzdi Peces, FauMar 48 y 49), korkoe (A), korkoin (AN-gip, L ap. A), 

korkon (Arzdi Peces, FauMar 48). "Espèce de rouget" H. "Korkoe, korkoi, pez parecido al muble, sus agallas 

tienen color de maíz maduro" A. "Korkoin, corrocón (vulg.), pez marino que se interna por bandas en las rías. 

Korkoiñak lau gisatakoak dirade: xipa txikiena; korrokoin, aunditxoago [...]" A. "Cabezudo, capitán, albur, lisa, 

mugil, mújol (Mugil cephalus)" FauMar 48. "Dabeta, alisa, lisa (Mugil auratus)" Ib. 49. Cf. Echaide Orio 107: 

"Corcón: pez parecido al mújol". v. korrokoi. Itxasoan saltoka dabillen korkoiari. Izt D 108 (v. tbn. C 205). - 

-Beok jango luteke gustora arraien bat edo beste. --Bai, bai; naiz korkoi pare bana. Sor AuOst 78. 


mende. 

16


2 korkoi (Lar, H). 1. "Corcoba" Lar. 2. (H), korkoin (L-ain, BN-lab ap. A; Dv, H, Lh). "Meulon de foin le 

plus fort que l'on fasse dans les prairies quand le foin est presque sec" Dv. "Korkoinak hedatzea, défaire et 

étendre des meules" H (s.v. hedatu). "Haz o montón de heno en la pradera cuando se está secando" A Dv. v. 

kroka (6). Mailetan edo korkoietan ziren errepiretako belharrak. Eskual 25-6-1908, 2. Belharrak korkoietan 

edo xutik gorrituak daude. Eskual 18-6-1909, 1. Oro korkoi batera bildurik, batzu bertzen gainean, zer multzoa! 

Eskual 17-9-1909, 2. 

1 korkoil (L ap. A). 1. "Botella de barro cocido" A. [Olioa] ezartzen da lurrean tirrisa batean edo 

korkoiletan. Dv Dial 106 (It lur murkoetan, Ur lur murkuetan, Ip butilletan). 2. "(B), cosa de base poco ancha 

y desigual" A. 

2 korkoil (BN-baig ap. Satr VocP; Dv, Lh). 1. "Se dit d'un homme grand et mal bâti, et plus ou moins voûté" 

Dv. "Rabougri, courbé" Lh. "Torpe" Satr VocP. 2. "(BN-baig), huraño" A. 

3 korkoil. 1. "(R-uzt), gusano del tocino" A. 2. "(R-uzt), carcoma, polilla de madera" A. 3. "(Sal, R), 

gorgojo, insecto que se forma al grano" A. 

4 korkoil. "(R), tamo, pelusilla que se forma debajo de la cama y otros muebles" A. 

korkoildu (Dv, Lh). 1. "Se voûter" Dv. "S'alourdir, se voûter" Lh. Lepradun hoietarik hainitzek ez dezakete 

tresna bat atxik, eskuak fundituak izanez, edo erhiak korkoilduak. Herr 1-10-1959, 4. Azpeitiko Santxo jaunaren 

mandoak ere, bizkarra korkoilduz, lurrera eratxi zun gañeko bizkaitarra. SMitx Unam 31. 2. "(BN), devenir 

sauvage" Lh. 

korkoilketa. Corcovo. [Mandoak] bere korkoilketekin atarrapuzka botako zaituzte lurrera. SMitx Unam 

32. 

korkoin. v. 2 korkoi. 

korkoita. v. 1 kurkubita. 

korkoitu (H), korkoinatu (L, BN ap. A; Dv, H). 1. "Ameulonner" Dv. "Mettre, ramasser le foin [...] en 

meulons plus ou moins considerables, selon qu'il est plus ou moins sec" H. "Apilar" A. v. krokatu (3). 

Tarrapatan belarra bildurik korkoitzera zeramaten, erauntsiaren beldurrez. HU Zez 94. 2. "Devenir ou rendre 

bossu" H. 

korkoitz, korkoix. v. korkox. 

korkoizto. Camello. "Korkoizto, korkotxa daun aberia, gamelu" Arriand voc. final. v. gamelu. Soñekua 

korkoizto-ulezkua. Arriand Mt 3, 4. 

korkolatu. "Korkolatiak (S-saug), (soldats) logés chez l'habitant" Lh. v. garnisari. 

korkoldu. v. 1 kurkuildu. 

1 korkor (S ap. Lh (+ kh-)). "Couvert de... Sagarrez khorkor züzün zühamia, l'arbre était couvert de pommes" 

Lh. 

2 korkor. "Articulación de dedos" A Apend. v. koratz. 

korkota. v. 1 kurkubita. 

korkotx. v. korbotx, korkotz, korkox. 

korkotz (V-ger, L; Añ), korkotx (V-arr-m-gip; Lar, Añ (V), Lcq 137), korkox (Hb ap. Lh, H). Ref.: A (korkotz, 


mende. 

17


korkotx); Lh (korkotz). "Bledo" Lar y Añ. "Bledo, planta que crece en las huertas, buen alimento para los 

cerdos" A. "Blette" Lh. "Korkox (Hb), diminutif de korkotz" Ib. Aizkibel da además korkoa "bledo", citando a 

Larramendi --en el que no encontramos más que korkotx para esta acepción-- y de aquél lo recogen Harriet y 

Lacoizqueta (137). 

korkox. 1. (Sust.). "Korkox (Hb), meule de foin" Lh. 2. + korkoix, korkotx (V), korkoitz (G). Ref.: A 

(korkoitz, korkotx); Elexp Berg (korkotx). (Adj.). Jorobado. Cf. Korkoxa usado como apodo en Urruz Urz 95. 

Lerdena izatea obea da korkoixa izatea baño. Ag Kr 110. Sudur luzea edo sudur motza, lerdena edo korkoxa, 

eztigu batere ajola. Ag G 332. Nai erren, nai korkotx, nai besomotx (V-gip). A EY I 245. 3. + korkotx (V-gip 

ap. Etxba Eib y Elexp Berg), korkoitz (L ap. Lh). (Sust.). Joroba. "(Eskual), bosse" Lh. "Korkoizto, korkotxa 

daun aberia, gamelu" Arriand voc. final. Jarriko dizugu bizkarrian korkoxa, ta Jenarok ikustian alde egingo 

du. Alz Txib 93. Korkoxa du baña, orrekin ezkondu ezkero dirua ere izango det. Ib. 105. Buruaren atzetik eta 

korkoxaren aurretik lotzen dirala dio uztarri auek. "Delante de la jiba". Garm EskL I 116. 

- KORKOTX-LASTER. Korkotx lasterretan senpertarra nausitu; aldiz arroltze kurtsetan donibandar nexka 

gazte bat irabazdun. Herr 7-5-1959, 2. 

korkox. v. korkotz. 

korkoxdun, korkoxtun, korkoizdun (L ap. Lh). Jorobado. Nola ezkonduko naiz korkoxdun gizon batekin! 

Alz Txib 100. Korkoxdun emakume batekin. Ib. 95. Apotx korkoxtun eta itxuragabeaz. "Enanos jorobados". 

Etxde Itxas 48. 

korkoxtu, korkoiztu (L ap. Lh). "Bosseler" Lh. kurkuxatu. "Kurkuxatu, el corcobado (G-goi)" A Apend. 

korkubita. v. 1 kurkubita. 

korkuxa. "(V-gip), carbón mal cocido" A. 

korle. v. korrale. 

korliza (Sal). Corraliza. Nik amairur urte nituelarik ginaunden guauren ardiekin Lerineko korliza batean. 

ZMoso 40. Korlizetako alorren lanzaleak. Ib. 39. 

kormo. v. kromo. 

kormuts "(BN-baig), erizo de la castaña. Kormutsa irrikatu, abrirse el erizo" A. v. GAZTAINA-KORMUTS. 

kornadu (V, BN-baig ap. A; Lcc, Volt 71, SP, Urt I 126, Lar, Añ), korradu (B ap. A; Aq 1137), kornado (Ht 

VocGr 284, Chaho, Dv, H), korrado. "Cornado" Lcc. "Denier. Kornadu baten gasna, pour un denier de 

fromage" SP. "Blanca, moneda", "cornado, moneda" Lar y Añ. "Es bastante común en vascuence la frase 

korradu bat ez du baliyo, que quiere decir 'no vale un cornado' y equivale a la castellana 'no vale un comino'" 

Lcq 46. Cf. laurkorro. Tr. La forma kornadu es la más documentada y se encuentra en Voltoire, Axular, 

Etcheberri de Sara (151), Haraneder, Larreguy, Zabala, Iraola y una poesía bajo-navarra recogida por Azkue. 

Hay además kornado en Oihenart, TB, Laphitz (210) y en Prop, korradu en Mendiburu, Echenique e Hiribarren, 

y korrado en Goyhetche. Los últimos testimonios son de comienzos del s. XX. Ezen eztut irabazten kornadu 

bat. "No gano una moquita". Volt 259. Zeren guk hari labore poxin bat, kornadu bat edo hunelako zenbait 

bertze gauza aphur emaiten diogu. Ax 225 (V 149). Arakina [...], indak kornado baten biria. "Un denier de 

fressure". O Pr 30. Ez zare ilkhiko handik, non ez duzun pagatzen azken kornaduraiñokoa. He Mt 5, 26 (TB 

kornadoa, Echn korradua; Lç pelata, Dv, Ur, Ip, SalabBN, Leon ardita, Samper marabedia, Or sosa, Ker, IBk, 

BiblE txanpona). Ez dut korradu bat ere. Mb IArg II 269. Lau ardit edo korradu balio ez dituena. Mb OtGai 11, 

87. Agintzen dio hetarik bakotxari eguneko kornadu bat diru. Lg II 195s. Korrado baten laurdena: / ergela, 

utzak hasi lana. Gy 135. Kopeta behar batek, korradurik gabe / ilkhitzeko kanporat, nola urre yabe. Hb Esk 184. 

Guraso bat [...] ain pobrea, nun etzuan kornadu edo pelat bat jantzitzeko [...] semea. Zab Gabon 78. Nere 

buruba maitatuko det, beste gatikan / ez dit izango kornadu baten ajolarikan. Iraola Kontu 97. Oraiko orenean 

ez da kornado bat bera nerekin edireiten. Prop 1906, 52. Duienari edek eta eztuenari galde / laster naski izanen 

gaituk kornadurik gabe. A CPV II 781. 

- KORRADU-BELAR (AN ap. A; Lcq 46). "(Celidonia menor) [...] Korradu-belarra: palabra compuesta de 

korraduba 'cornado' y belarra 'yerba', y en conjunto quiere decir 'yerba que no vale'". Lcq 46. 


mende. 

18


- LAU KORNADUKO. "Sextante, moneda, lau kornadukoa" Lar. 

kornaduka. "Denier à denier" SP. 

kornadutto, korradotto. Dim. de kornadu. Abásto pagatuzué gure fiadóre dibinoak: baña guri baliatzekós, 

dá preziso juntátzea gure aldétik gúk ére geurén korradóttoa. LE Ong 61r. 

korneilla, korneja (Lcc). Corneja. Hori da korneilla hegastinaren propietatea, zeina bere gorphutz itsusia 

bertzeren luma [...] ederrez beztiturik [...]. ES 149. 

korner. Esquina. Lurraren laur korneretan diraden nazioneak. "Coins". Lç Apoc 20, 8 (TB kantoinetan). 

Lurraren laur korneretan. Ib. 7, 1 (He kantoinetan, Dv izkinetan, Ip eretzetan). Munduko ingurune eta korner 

guzietan. Lç Adv ** 1r. 

korneta. 1. Corneta. Ori dabillen tokian dantzau / biarko dek korneta. Auspoa 95-96, 89. Gero nagusiyana 

/ jotzera korneta / besteren faltak esan / berenak gordeta. Auspoa 63-64, 118. Aiei dei egiteko turuta edo 

korneta. Or SCruz 16. Entzun zan korneta-otsa. Kk Ab II 146. Or ari zen korneta zorrotza notak zabaltzen. Txill 

Let 30. Diana edo korneta jotzen zuanean. Salav 68. v. tbn. EusJok II 110. SM Zirik 78. BEnb NereA 203. 2. 

"Cornette" T-L. 

kornetin. Cornetín. Bai, andria; kornetiñen bariaziyuak bere anaiak jotzen ditu. Iraola 75. Kornetin, 

bonbardino, tronboi ta abar. A Y 1934, 9. Kornetiña jotzen erakutsi zion. Anab Poli 124 (v. tbn. 82). 

korniara. Córnico, lengua. v. kornubiera. Bretoinez, korniaraz eta galesez. Mde Pr 212 (v. tbn. otro ej. en 

la misma pág.). 

kornixa (det.). "Appetitossa" SP. 

kornixa. v. kornixka. 

kornixka. "Sort de coiffure des villageoises" SP. DRA lee erróneamente kornixa. 

kornixon, kornixun (T-L). Pepinillo. "Cornichon" T-L. Biper beltxa, gatza, kaprak edo kornixon 

xehatuak. ECocin 8 (v. tbn. 9 y ss.). 

kornubiar, kornubitar. Natural de Cornualles. Galesak, kornubiarrak eta bretoinak. Mde Pr 217. 

Kornubitar autonomizaleek. Ib. 264n. Kornubitar literatura. Ib. 251 (v. tbn. 250). 

kornubiera. Córnico (lengua). v. korniara. [Herri horren] hizkuntza adierazteko "kornubiera" [...] hitz 

berri bat asmatu dut. Mde Pr 247n. Kornubieraren berpizkundea. Ib. 263. Kornubieraz [...] hitzegiten. Ib. 260. 

- KORNUBIERAZKO. Kornubierazko izenak ematen dizkie jende hainitzek beren etxeei. Mde Pr 263. 

Kornubierazko kantuak. Ib. 263. 

kornubitar. v. kornubiar. 

kornukopia. Cornucopia. Kornukopia onek zer adierazi nai du? Lab SuEm 201 (v. tbn. otro ej. en la 

misma pág.). 

1 koro. Coro, medida de capacidad equivalente a 330 litros. Eun koro gariraño. Ur Esdr 7, 22 (Dv koro; 

Ker negurri). 

2 koro. "(V-ger-m, BN-baig ?), se usa en los compuestos. Aokoro (V-m), velo del paladar. Labakoro (V, ...), 

labekoro (BN-baig), bóveda del horno" A. 

Etim. Probablemente del rom. coro. 

koro. v. koroa; koru. 


mende. 

19


koroa (det., Añ (G), H (V, G); kh- Urt I 460, Gèze; (det.) SP, Lecl, Arch VocGr, H (L, BN, S)), koro (Dv (G); 

kh- BN; VocBN, Dv), koroe (V, G; Lcc , Lar, Añ (G), Dv (V), H (V)), koroi (V-gip; Lar, Añ (V), Izt 

52r, Dv y H (V, G)), korona (Lcc), korua (kh- Chaho, VocCB (BN, S)), koroia, korue (V-gip), khogua. Ref.: A 

(khoro, koroe); Iz ArOñ (korúe); Etxba Eib (koroia); Elexp Berg (koroe). v. 2 aro, burestun, buruntza. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma mejor documentada es k(h)oroa, empleada por 

Leiçarraga y la mayoría de los autores clásicos labortanos, además de Goyhetche, Lafitte y asimismo por Tartas, 

Belapeyre, Eguiateguy y Archu (det. en los dos últimos); al Sur se encuentra en Beriayn, en algunos autores 

guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX, en Iturzaeta (junto a koroe) y en algunos autores modernos. Hay k(h)oro 

en autores labortanos del s. XIX --con anterioridad en Pouvreau y CatLav (263 (V 132))--, en SalabBN, 

Mendiburu (junto a koroi), Bilintx, Zabala, Xenpelar, Beovide y Arrue; koroe en Urquizu (83), Cardaberaz 

(CatV), autores vizcaínos del s. XIX y en Berrondo; koroi en Mendiburu (IArg I 152), Añibarro (EL 


mende. 

2 220), 

Uriarte y Arrese Beitia (en los tres últimos junto a koroe), y en autores vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX; hay 

tbn. koroia en un texto de Larrainzar de 1905 (FLV 1988, 284). En Capanaga (134) hay koroe)a (det.), que podría 

corresponder a koroa/-e nasalizado o a korona. Emplean k(h)orona, los navarros Elizalde, Lizarraga de Elcano, 

Echenique, Samper, Hualde y CatUlz (61); en guipuzcoano, los bersolaris Udarregi y Txirrita; al Norte, en bajonavarro, 

CatLan (158) y Elissamburu, en suletino UskLiB (56, junto a khorua), y en autores labortanos de la 

segunda mitad del s. XIX y s. XX. Hay k(h)orua, en los suletinos Maister, Xarlem, UskLiB (143) e Inchauspe 

(junto a khoroa). Se encuentra khogua en un texto suletino de GH. En DFrec hay 11 ejs. de koroa, 7 de koroi, 4 

de koroe, todos ellos meridionales, y 1 de korona, septentrional. 

1. Corona, aureola. "Esteben, koroa" Lç Decl Mm 4r. "Khoroz egina, fait de couronnes" SP. "Aureola, argikoroea" 

Lar. "Laureola, erramuzko koroea" Ib. (Añ erramuzko koroia, koroea). "Arantzezko uztai edo koroa" H. 

"Erregian koroia, alperrik gerrak eiñ sarrittan bere ondorian, geixenetan arantzaz josittakua" Etxba Eib. 

Zituztela bere buru gainetan urrhezko koroák. Lç Apoc 4, 4 (He, Dv, Ur (G) k(h)oroak, TB khoroekin, Echn 

koronak, Ur (V) koroiak). Elhorrizko koroa bat plegaturik ezar zezaten. Lç Mt 27, 29 (SalabBN khoro bat, Ip 

khorua, Echn, Hual, Samper, Leon korona, Or, Ker koroi bat, IBe, IBk, BiblE koroa; Ol buruntza, Arriand 

burestuna; v. tbn. en contexto similar con el(h)orrizko, EZ Man I 83, Bp II 48, Lg II 272 khoroa; CatLav 392 (V 

189) khoro; CrIc 174, CatElg 240 koroe; UskLiB 56 (kh-), Zerb IxtS 89 korona). Aranzezko khoroa buruan 

ezarririk. Mat 59 (v. tbn. en contexto similar con arantzazko (-ezko), EZ Noel 100, Harb 38, SP Phil 304, Arg 

DevB 183, Gç 86, He Phil 305, JesBih 417, Lard 455, Balad 238 k(h)oroa; Ub 88, AA I 520 koroa bat; Hb Egia 

16 khoro bat; Añ EL 2 219, Itz Azald 34 koroe [...] bat; Urqz 14, Mb IArg I 152, KIkG 80, ArgiDL 35 koroia; 

CatUlz 61 korona; Jnn SBi 29 korona [...] bat; Cap 134 koroe)a; FLV 1988, 284 (Larrainzar, 1905) koroia bat). 

[Herodesek] egin zuen / amets, ezen khoroa / idokitzen zitzaiola. EZ Noel 71. Koroaren ereter eta suzesor 

[lejitimo]. Tt Arima 54. [Tubal] igan baita munduko bi khoroarik eta erresumarik handienetara. ES 118. Arima 

ephelak Jesu-Kristoren khorotik khenduak. CatLav 263 (V 132). Galduko zituela buruko koroa, eskuko zetroa ta 

Alemaniako Inperi guzia. Mb IArg I 197. Etxeko prinzipadua ta koroa bere burutik kendu ta Jesu Kristoren 

oñetan utzi [zuen]. Cb Just 9. Mundu huntako ontasun eta khoroa guziak. Lg I 267 (v. tbn. II 272). Semiari 

bürian zereioan ezarri khoroa. Egiat 244. Fernando zazpigarrena bere koroaz jabetu zan. Izt C 507. Lora-aro 

edo koroiak. Mg PAb 216 (v. tbn. glosado con aro en Ur MarIl 115 koroe, e Itz Azald 187 koroa). Zoiñi 

zoakoken hark utzi khoroa, / errege izaiteko. Gy 95. Garzisek khoro hartu errege bezala. Hb Esk 52. Donibane 

Garazik ala Nafarroak, / biek nahi ohore emana khoroak. Ib. 51. Aitaren koroa beretu eta sendotzeko. Lard 198. 

Ama Birjina Arantzazukoak / [...] urregorriz du koroa eta / seda-indiaz bueloa. Balad 188. Primaderaren koro, 

oi, liliz egina! In Onaind MEOE 76. Maiatzeko lorakaz / eo daigun koroia. Azc PB 37. Jaunaren arantzazko 

burestuna (koroia). KIkV 107 (v. tbn. koroia como glosa o explicación de burestun, en ArgiDL 111, Altuna 111 

y JMB ELG 80; cf. como glosa de buruntzi en A EY I 134 (koroea) y de buruntza en Ir YKBiz 492 (koroa)). 

Koroiaz ipinteko Begoñako Ama, / berak zaindu egiyan Euzkal-erri dana. Enb 80. [Birjina] zein eder ditu zure 

koroiak / amabi izarto brintzatu! Gand Elorri 137. Koroi aundi bat eingo degu / kalbo ori tapatzeko! In Mattin 

26. Onen ate-gainean heien ikurrina, koroa xuri batekin. Lf in Casve SGrazi 11. 

v. tbn. Ber Trat 8v. Mih 5 (kh-). Echag 162. Arr GB 163. Koroa (det.): Hm 156. Arch Fab 189. Etcham 53. Arti 

MaldanB 222. Koro: Bil 37. Zab Gabon 100. Khoro: Dh 179. Jaur 407. Zby RIEV 1908, 606. Koroe: JJMg 

BasEsc 229. Eguzk RIEV 1927, 424. Koroi: Jaukol Biozk 80. Ibiñ Virgil 83. Koroia (det.): fB Ic II 278. AB 

AmaE 350. Ill Pill 31. Laux BBa 116. Korona: Elsb Fram 105 (kh-). JE Ber 24. Ox 43. Tx B I 58. Korua: 

Xarlem 1421. Xe 355 (det.). Khogua: J.B. Mazèris GH 1933, 301. 

Reino, monarquía. Espainiako khoroaren azpiko da. ES 110. Españako koroiaz jabetzearen gañean. Izt C 

415. Rolando nor zen orai hemen errateko, / arreba zuen Karlen andrea khoroko. (Interpr?; P. Altuna en su ed. 

de 1994, 72 se pregunta: "koroe(ra)ko, koroiduna"?). Hb Esk 62. Gura dozula / Inglaterrako koroia. Azc PB 

123. Espainiako koroaren jabe. MEIG VI 68. 

(Como segundo miembro de comp.). Nahi izan du, bere Semearen iduriko izan zadintzat, zeina izan baita 

gizonen artean afliituena, harri khoro berrien merezi araztekotzat. Jaur 363. [Emaztegaia] birjin-koroia buruan 

eta / atzetik isats arroa. Or Eus 408. [Artzai-taldea] zamarrak soiñean eta osto-koroiak buruetan. "Coronados


con guirnaldas". Berron Kijote 149. Arbol berean koroe bat grabatua, maitaleak argiago esan nai balu edo 

Marzelak daramala gizadi guziaren eder-koroea. Ib. 139. Bi edo iru erreinu-koroe eskutan dituana. Ib. 174. 

Mando bat emen dago / koronak (lepokoa) utzita, / biar den lekuraño / ezin iritxita. Ud 25. 

(Sin determinantes, con valor adverbial). Coronado. Purpur eta elurrez / burua koroi emanik loretan. "La 

cabeza coronado". Gazt MusIx 89. Itzalpean etzanda, / untzorriz eta ereñotzez koroi. "De hiedra y lauro eterno 

coronado". Ib. 81. O Birjiña eguzkiz jantzia, / betiko argitan koroi emana. Ib. 135. 

Landarak biltzeko badarabiltzu, itxoizu [...] Gnosias-en izarra koroi sutsutik aldendu arte, aziak ildoetan 

ereiteko. "Stella Coronae". Ibiñ Virgil 74. 

Corona de muerto. Eta koroi hori? [...] Alargunaren etxera bidaltzeko esan arren gure etxera ekarri digute. 

Lab SuEm 201. 

Guirnalda. Koroe eta txibisten artean. "Inter coronulas et plectas". Ur 3 Reg 7, 29 (Dv khorotto, Ker 

zerrenda; BOEg 3352 interpreta erróneamente "ganga, sabai"). 

2. Corona, señal de premio o recompensa. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Iaunak hura 

maite dutenei prometatu drauen bizitzeko koroá. Lç Iac 1, 12 (He, TB, Dv khoroa, IBk koroa, Ker bizitzakoroia; 

Ol buruntza). Loriazko khoroa ardiets dezadan zeruko erresuman. Mat 201 (v. tbn. Lç 1 Petr 5, 4 

gloriazko koroa, He gloriazko khoroa, TB loriaren khoroa, Ur gloriako koroa, Dv ospezko khoro bat, Ker 

aintzazko koroia, IBk, BiblE aintzazko koroa; Ol ospe-buruntza). Iaungoikoak permitizen ditu tentazioak, [...] 

geiago koroa eta premio erdetsi dezagun. Ber Doc 173v. Baldin nahi baduk baliosen khoroa, / probezia 

besarkazak. EZ Man I 18. Hirur khoroa ohituk / guztien ederrenak, / martiri, birjina eta / dotor iakintsunenak. 

EZ Eliç 100. [Enperadore gaixto] hetarik ihes egiten zuenak galtzen zuen martirioaren palma eta koroa. Koroa 

hura erdietsiko zuenak, martir izanen zenak, etzuen ihesik egin behar. Ax 399 (V 260). Be[l]durrez zure khoroa 

guti xipi dezazun zure pazienzia gabez. SP Imit III 36, 3 (Ch khoroa, Mst khorua, Ip khoroa, Leon korona; Ol 

saria, Pi saria). Herioak emaiten betrauko bere koroa eta rekonpensia iustoari. Tt Onsa 160. Sainduen eta 

aingeruen / koroa eta gloria. Gç 183. Gure obrek izanen dute / bere koroa justua. Ib. 206. Jaungoikoak zertako 

permitizen du tentazioa? Gure ejerzizio eta korona andiarendako. El 80. Koronau gaizala, bizitza onetan, bere 

miserikordia da birtutien koroiagaz. Urqz 18. Zure konstanziaz merezituko duzu khoroa errezibitzea iuie 

soberanoaren eskutik. He Gudu 102. Martirietatik bat, [...] gaizki ill, zeruko koroa galdu ta kondenatu zan. Cb 

Eg III 321. Kristoren esposa, atoz, Jaunak zuretzat betiko prestaturik daukan koroa artzera. Cb Eg II 183. 

Salbatzailleak agindu zioten haren sofrikarietan partale direnentzat aldaratua dadukan khoroa. Lg II 212. 

Pertseberantziari agindua eta emana zaio eternitateko khoroa. Brtc 252 (v. tbn. Gç 71, Ch III 47, 3 k(h)oroa 

eternal). Bear bezela gudatzen duenak izango du inoiz zimeldu ta igartuko ezdan koroa. Mg CC 188 (CO 280 

koroe, 3 koroia). Eroanik pazienziaz orain dozuezan nekeak, [...] egiten dozue koroi eder bat, zeruan itxadoten 

dozuena. Añ LoraS 127. Zenbat geiago eta geiago sufritzen degun, anbat koroa andiagoa izango degu. Gco I 

441. Orain zeruan gozetan dozu / martiriaren koroia. AB AmaE 190. [Jaungoikoak] obetzeko bidea nai izan zion 

eman, zeruratzekoan koroi diztiratsu bat iritxi zezan. Etxde AlosT 92. Nere ibilia bukatu det, sinismena gorde 

det. Epalle ona dan Jaunak emango didan zuzentasuneko koroia, zai daukat (2 Tim 4, 7). NEtx Nola 38 (He, TB, 

Dv khoroa, Ur koroe, Bibl korona; Ker zuzentasun-koroia). v. tbn. Mih 31 (kh-). Monho 160. Arr GB 134. 

Khoro: MarIl 4. Korona: LE Ong 16v. Jnn SBi 151. Ardoy SFran 348. Iratz 146. Koroe: JJMg BasEsc 243. 

Balad 202. 

3. (L ap. A; Dv, H). Corona, tonsura. "Tonsure" Dv. "Tonsure cléricale" H. "Khoro (L), corona de clérigos" A. 

Aphezaren khoroak berriz / dorozu gogoratzen, / nola arantzezko khoroa / burura eman zioten. EZ Eliç 55 (v. 

tbn. en contexto similar Cap 139 koroe)a). Habituak eta khoroak guti heltzen dute probetxu egitera, bainan [...] 

mortifikazione osoak egiten dute egiazko fraidea. SP Imit I 17, 2 (Mst, Ip khoruak, Leon koroa; Ch illearen 

moxtea, Ol ille motzak, Pi ule motsak). Zertara obligatiak dira Tonsüra errezebitü dütenak? --Eliza gizon 

abitiaren, koronaren, bilho labürren ekarzera. CatLan 158. [Apaiz-gai egiteko] lenengo malla da buruko illea 

ebaki ta koroa egitea. Ub 218 (v. tbn. 220). [Apaizai] egiten zaio aurrena koroa txiki bat. [...] Ez dago osotoro 

erabakia lenengo koroa au egitea sakramentu dan edo ez. AA I 550. Buruko ulia moztuta koroia egitia ordenau 

gura dabenari. fB Ic III 284 (fB Olg 167). Apezak burua xilo: koroa duke marka! Etcham 52. Zer huen hik ere 

nahi / xede gaixto beretan / apez koroa aipatu / erdainu karkailetan? Ib. 53. 

4. "Couronne, petit chapelet qui n'a qu'une dizaine. Ama Birjinaren khoroa" H. O Birjina, kantatzera / noa 

zure khoroa. EZ Eliç 407. Andre dena Mariaren khoroa handiaren sei misterio. Ib. 407. Andre dena Mariaren 

khoroa ttipiaren aitzinean errateko othoitza. Ib. 410. Beherago ikhusiko duzue nola hasi behar duzuen khoroako 

arrosarioa. Harb 40. Othoitz hunen aitzinean eta ondoan, batzuek erran bitzate debotki birjinaren letharinak, 

berzek khoroa. Ib. 407. Konpletak, Birjinaren iragatzaz eta koroaz. Hm 167. Corona, rosario de siete dieces. 

[Errosariua] koroia deritxona bada, zazpi Aita geuria, ta irurogeta amabi Ave Maria. CrIc 178. 

5. Corona, coronamiento, lo que completa la perfección de una cosa o una obra; conclusión, remate. 

Akhabatzeari dagoka koroa eta ez hasteari. Ax 458 (V 298). Ene trabaillu apurrari bere konklusionaren eta 

bere koroaren emaiteko. Tt Onsa 158. Zure azken ditxa edo ditxa guzien koroa. Cb Eg II 156. Oien errematean, 

guzien koroa bezala [...]. Ib. 207. Neke guzien azken fiñ eta koroa izan zala. Cb EBO 50. Obra eder orren artean 

guztien lorea ta koroea urrezko Dotrina labur au izan zan. Cb CatV 66s. Bere amodioari azken koroaren 


mende. 

21


emateko igan da gurutze baten gañerat. Mih 57. Laudagarriak dira doai oek, baña guzien koroa da Espiritu 

Santuak azkenean dakarrena. AA II 92. Bederatzigarren marka zerurakoa da, bekatura biurtu gabe irautea, ta 

au da beste marka ta siñale guzien koroa. AA III 292. Izan zuen flakeza zin egitekoa, / eta gero segidan, andrea 

hartzeko, / komedia guzien khoro azkeneko. Hb Esk 106. Beintzat moralari azken koroa eta gaillurra emateko. 

Vill Jaink 102. Aurrean, [...]. Ipurtargi multzoa goian eta beian. Nere atzean, eskillara luzearen koroatzat, [...] 

eliza zuri famatua. Txill Let 133. 

6. Corona, ornato, esplendor, honor. Umeak aitaren eta amaren khoroa direnaz geroztik. SP Phil 402 (He 

407 khoroa). O Jainko puxant zarena, / [...] zaren gure koroa. Gç 112. Jesus, saindu gustien koroa, urrikal. Ib. 

96. Saindu dohatsu hauk direla Eskual-herriko bozkarioa eta khoroa. ES 126. Sen Grat gure boztariua, othoi. / 

Sen Grat gure khorua, othoi. UskLiB 143. Egiten gare haren [Salbatzailearen] bozkarioa eta haren khoroa. Jaur 

189. Guziak aphez batzuk nihongo onenak, / Duvoisin bere khoro eman duketenak. Hb Esk 116. [Donzella] zein 

dan [...] martiriyen onria eta santu guztiyen poz-aro eta koroia. Ur BulaAl 55. [Zabieri] iduritzen zaio [...] 

Elizaren bihotza ikhusten duela boztua, Elizaren khorona edertua. Laph 229. [Apaiz] frango bada han edo 

hemen bizi denik. Sail eder bat, Azkaineko herriaren koronarik ederrena! Zerb Azk 75. v. tbn. EZ Man II 194 

(kh-). Dh 79 (kh-). 

7. Corona, aro, arandela. v. koroadura. [Mahainari] eginen diozu inguruan urhezko ezpain bat, eta 

ezpainean berean khoroadura zizelatu bat lau erhi gora izanen dena, ta haren gainean bertze khoro bat 

urhezkoa. "Alteram coronam aureolam". Dv Ex 25, 25 (Ur koroitxo, Ol aillara, Ker egal, BiblE uztai). [Arkhari] 

gainean eginen diozu urhezko khoro bat inguru guzian. "Coronam auream". Dv Ex 25, 11 (Ur koroi, Ol allara, 

Ker, BiblE (h)egal, Bibl kardain). 

8. "Couronne, ancienne monnaie d'or" H. 

- APEZ-KOROA. "Koroa (aphez-), mille feuille, plante achillée. Aphez-khoroa, couronne de prêtre, ainsi est 

nommé l'achillée, à raison de sa fleur qui est une ombelle" H. 

- KOROAPE. (Con ines.). Bajo la corona. Kornubitar autonomizaleek eskatzen dutena zera da: [...] ingles 

koroe pean, izan dadila [...] legezko autonomia duena. Mde Pr 264n. 

- KOROA-TOKI, KOROETOKI. Corte, curia. Neure Valladolid-eko koroetokijan eta 1601ko Orrillako 24an 

emona, neu Erregek (1893). "Dada en esta mi Corte de Valladolid". AG 164. 

Etim. De lat. corona. 

koroadun, korodun (kh- Dv), koroedun, koroidun. 1. Coronado. "Qui porte la couronne" Dv (que cita el ej. 

de Zby). Oneek badira pelukadunak edo koroedunak. fB Olg 136. Ez da sainduagorik buruzagietan: / nor da 

zuzenagorik, nor khorodunetan? Zby Pel 171. Mantxa-aldekoak, galburu orizko koroe-dunak eta aberatsak. 

"Coronados de rubias espigas". Berron Kijote 199. Zaldun ura, bere ikurdian leoi koroi-duna dakarrena. Ib. 196. 

v. tbn. Hb Egia 67 (khorodun). 2. korodun (T-L). Coronado, tonsurado. "Tonsuré" T-L. Sartu zen (Morde 

Bertholet) khorodun xoil Parisko Misionest kanporakoetan... eta aphez ordenatu. Prop 1895, 145 (ap. DRA; la 

ref. es incorrecta). 

koroadura (kh- Dv). Corona, aro, arandela. "Khoroadura, couronnement, partie d'un édifice qui le couronne" 

Dv. [Mahainari] eginen diozu inguruan urhezko ezpain bat, eta ezpainean berean khoroadura zizelatu bat. 

"Coronam interrasilem". Dv Ex 25, 25 (Ur eskulturazko koroi bat, Ol aillara, Ker egal, BiblE uztai). Urheerreztunak 

izanen dira khoroaduraren azpiko aldean, hagak hekietan sart[z]eko. "Subter coronam". Dv Ex 25, 

27. 

koroaka. Por dieces (de rosario). Ikhusiko duzue nola hasi behar duzuen khoroako arrosarioa: baina 

khoroaka errepartitu dudan arrosario hau erraitean on da [...]. Harb 40. 

koroapen. "Khoroapen, action du couronnement" Dv. 

koroarazi, koroa erazi. Hacer coronar. Aita Saintiak, solanelki khoroa erazi zian Lurdeseko Ama Birjina. 

Ip Hil 210. 

koroatto, korotto (kh- Dv). "Petite couronne" Dv. v. koroatxo. Khorottoen eta ezpartzaduren artean 

baziren lehoinak. "Inter coronulas et plectas". Dv 3 Reg 7, 29 (Ur koroe eta txibisten artean). 

koroatu (kh- BN ap. A; Lar, Añ (G), H; kh- SP, Urt V 110, Lecl, VocBN, Dv, Gèze, H), koroetu (V, G ap. A), 

koroitu (Añ (V)), koruatu (kh- Chaho), koronatu (Lcc (-adu), T-L). v. burestundu. Tr. Documentado en 

todas las épocas y dialectos, ya desde Dechepare, aunque no ha sido muy empleado en la tradición vizcaína. 

K(h)oroatu es la única forma empleada por autores labortanos y bajo-navarros, y la más documentada en los 

guipuzcoanos; se atestigua tbn. en Tartas, Belapeyre e Inchauspe. Emplean koroitu Añibarro, Arrese Beitia 


mende.


(junto a un ej. de koronatu), J.I. Arana, Urruzuno, Ibiñagabeitia y Altube; hay k(h)oruatu en Maister, Mercy, 

CatLan (43), Xarlem y Otaegui (EE 1881b, 85, junto a koroatu); koronatu en Lazarraga (-adu), Urquizu (-adu y 

-au), Cardaberaz (junto a koroatu), Lizarraga de Elcano e Iturzaeta (-au), y koroetu en CrIc (125) y en Azkue 

(Itzald II 74). En DFrec hay 4 ejs. de koroatu y 2 de koroitu. 1. Coronar. Arhanzez koroaturik mundu ororen 

iabia. E 31 (v. tbn. en contexto similar con arantzaz (-ez): Brtc 95, Añ EL 1 188 koroitu; Cb Eg III 289, Ub 90, 

Gco II 28, AA I 420, Jaur 359, Dv LEd 10, Jnn SBi 41, NEtx LBB 130 k(h)oroatu). Terziopelo berdez egoan / 

gorputz guztian janzirik; / leona baten kostadoan / jarririk legez baegoan / kristalez koronadurik. Lazarraga (B) 

1182rb. Erregina bezala berregindurik, azitun arramuzko khoro batez khoroaturik agertu zitzaion. SP Phil 177 

(He 179 khoroatua). Bere buru sakratian ilhoriz koroatu. Tt Onsa 114 (v. tbn. en contexto similar con el(h)orriz: 

Lç Mt 27, 1 (tít.), Bp I 148, Lg II 284, Dh 233, Lap 244 (V 110), Ip Hil 162 k(h)oroatu; CatLan 43 koruatü). 

Juduek arantze-elhorriz / zioten egiñ koroa, / eta arantzezko koroaz / koroatu Jongoikoa. Gç 86. Zenbat bider 

koronetan dogun geuk barriro aen majestadea, [...] pensamentu deungen aranza kruelakaz. Urqz 14. Zugatik 

azotatua, koronatua ta [...] gurutzean josia izan ninzan. Cb Eg II 107s (209 koroatu). Nahi zütüt koruatü / eta 

okzidente orotako / enperadore izentatü. Xarlem 1395. Janzi ezazu berriz / apainduriya, / koroiturik lorez / zere 

iduriya. Aran SIgn 218. Gloria berari! / Koroitu dezagun! / Gure zuzentzalle / zan Manterola. AB AmaE 117 

(443 koronatu). Enperadore Federiko bigarrenak koroatu zuan, [...] ta izendatu bertsolarien Errege. Bv AsL 

106. Zenen ederki ari diran zerutarrak [...] Andra guzialtsua koroatzen. Ayerb EEs 1915, 294. Begoñako Andre 

Maria buruntzitua (koroetua) izan [zan]. A Itzald II 74. Ziburutarra [...] gure arteko gehienak ez bezala, dotoreerramuz 

koroatua [genuen]. MEIG IV 116. v. tbn. EE 1882a, 33. EE 1882b, 63. Koroitu: Urruz Zer 120. 

Belarrean etzanda, lagunek suaren inguruan bilduta edontzia koroitu bitartean. "Socii cratera coronant". Ibiñ 

Virgil 93. 

(Part. en función de adj.). "Coronado, boillandetua, koroatua" Lar. "Khoroatu, couronné" VocBN. Zezen 

koroatuak borthaitzinerano ekharririk, nahi zuen populuarekin sakrifikatu. "Des taureaux couronnés". Lç Act 

14, 13 (TB khoroatuak; BiblE lore-sortaz apaindurik). Laur khoroatu martirak. EZ Eliç LXIV (tbn. en Harb u) 

2v). Persekutatzaile khoroatuak. Hb Egia 146. 

koronada. (Forma de fem.). Dakidan legez esaten dot, / donzella koronadea. Lazarraga (B) 1183rb. 

Coronar, designar. Erregetzat koroatu eta errezibitu behar [dute]. Ax 576 (V 370). [Birjina Santisimea] 

Trinidade Santisimiak koronadu eban zeruko da lurreko erreginatzat. Urqz 18. Koruatzen zütüt / enperadore 

gehien. Xarlem 1403 (v. tbn. 1410). Jaungoikotzat nuen / koroatu Kristoa. Azurm HitzB 32. [Zu] erregetzat 

koroatzeko. Berron Kijote 91. Karlos Handia enperadore koroatu zuten. MEIG VII 112. 

Coronar, adornar la parte más alta de alguien o algo. Urrezko illadats ugari batek koruatzen du diñaro 

jainkosaren aurpegi au. Otag EE 1881b, 85. [Agureak] zeñaen kopeta gurgarrien gañak, urteen elurraz 

koroatuak, irago baidituzte miñ guziak. Otag EE 1882b, 58. [Aizkorri] elur-koroiaz koroaturik / Euskal-Errege 

bezela. Jaukol Biozk 59. Ez dezu ikusten aidez iruten / sorginkerizko izara? / Illargi-betez koroaturik / buruko 

ille-aparra. SMitx Aranz 22. 

2. Recompensar, premiar (un sacrificio, esfuerzo, virtud...). Gloriaz eta ohorez koroatu ukhan duk hura 

[Iesus]. Lç He 2, 7 (He, TB, Dv khoroatu, Ur, IBk, BiblE koroatu). Nehork konbatik egiten badu, eztuk koroatzen 

baldin bidezki konbatitu ezpada. Lç 2 Tim 2, 5 (TB khoroatu; He khoroa eraman, Dv khoroa izan, Ur, IBk 

koroa (h)artu, Ol buruntza beretu, Ker koroia emon, BiblE saria eman). Iaunak zintuen / gloriaz khoronatu. EZ 

Noel 153. [Nik] onean irauteko indarra eman derauet, eta hekin pazienzia khoroatu dut. SP Imit III 58, 3 (Ch 

khoroatu, Mst khoruatü, Ip khoroatü; Ol yasan-saria eman, Pi saritu, Leon saristatu). Zure arima khoroaturik 

iarriko da izarrak baño gorago. Tt Onsa 54. Zeruan khoroatuak izanen [gara]. ES 126. Jesu-Kristok khoroatuko 

baititu hekin [sainduen] obra onak. CatLav 68 (V 42). Eskatu deiogun geure amari legez, koronau gaizala, [...] 

birtutien koroiagaz. Urqz 18. Zeure gloriak koronetako / daukazuz enpeñadurik / trinidadeko iru personak / 

eternidade baterik. Ib. 87. [Jesu-Kristok] khoroaturen du haren alderako gure leihaltasuna bethiko zorionaz. Lg 

I 232. [Jangoikoak] koroitu ta sarituten gaituz, baña gura dau geuk landu daigun koroia. Añ LoraS 193. O 

Jesus, [...] koronabézki bere ongi-egínak, atrarázis óngi arimagáu. LE Ong 139r. Graziak benedikatuko ditu eta 

khoroatuko kongregazioneko anaia-arreben efortak. JesBih 395. Eriotz txit preziotsuaz Jaunak koroatu zituen. 

Arr May 164. Jauna, eraman ni ere [...] zuk martiri-loraz koroitu ta zeruratu dezun nere senarraren ondora! Alt 

LB 86. v. tbn. Ax 477 (V 308). He Gudu 29 (kh-). Koroetu: CrIc 125. Khoruatü: Mercy 13. Koronatu: BOEans 

250 (B, s. XVIII). Itz Azald 187. [Darrigol] akademiak zuen behin khoroatu, / frogatu zuelakotz yakin guzieri / 

eskarak ezduela zorrik erdareri. Hb Esk 149. Ama Birjinak erran hitzak / handizki dire obratu. / Hark galdatu 

zuen elizak / harpe hau du khoroatu. Zby RIEV 1908, 293. 

3. (Lecl, H). Coronar, concluir, rematar. "Khoroatzea, combler, couronner" Lecl. Azkenak khoroatzen du 

berze obra guztia. EZ Man II 84 (v. tbn. en contexto similar Tt Arima 35: koroatzen diala obra). Azken garaiak 

du khoroatzen gudua. Ib. 92. Berthute gustiak / koroatzen tunak / huts egin gabe duk obra / onetan iraupena. EZ 

Eliç 121s. Eta azkenean hauk guztien khoroatzeko, erranen dut [...]. ES 117. Dohatsua da han eraman duen 

bizitze saindua heriotze on batez khoroatzen duena. Ch Imit I 17, 1 (Ip azkentze hun bat ükhen diana). Azkoitiko 

mirari eder batekin Loiolako milagroak koroatu nai ditut. Cb SIgn 173. [Humiltasunak] khoroatzen ditu berthute 

guziak. Brtc 217. Eskuineko eskuan duela ezpata, / Montesek khoroatzen zezenen yosteta. Hb Esk 224. 


mende. 

23


Israeldarren politika [...] eredu bat izan behar omen zaigu, eta politika hori koroatu duen ondore onak bihotz 

eman behar omen digu. Mde Pr 204. 

koroatxo (Lar, Chaho), koroitxo. 1. Dim. de koroa. "Coronilla" Lar. v. koroatto. Urrezko koroitxo bat. Ur 

Ex 25, 25 (Ol aillara, Ker egal, Bibl kardain, BiblE uztai). 2. "(Globularia alypum), corona de fraile, corona 

de rey, coronilla de fraile, coronilla de rey" Lcq 136. 

koroatzaile. "Celui qui couronne" H. 

koroatzar, korotzar. Aum. de koroa. Egiten dute arantz oriez Jesusen bururako koro-tzar gogor izugarri 

bat. Mb OtGai II 365. 

koroatze (Lar), koronatze, koroitze. Coronación. v. koroazio. Pilatusen etxean azotatzea, khoroatzea. EZ 

Man II 187 (tbn. en Bp I 148). Andre dona Mariaren zerurat igatea, haren khoroatzea. Ib. 187. Korinthioek bere 

erregearen izendatzean eta koroatzean usatzen zuten zirimonietarik bat. Ax 406 (V 264). Herri bat edo bertze 

hautaturik ere, / khoroatzeko bestak guziek ohore. Hb Esk 51. Zergatikan etzuan gorde koroatzian Aita Santuari 

eman zion itza. Bv AsL 64. Euskal-festa onen asmatzalle eta gidari on Jose Manterola zanari koroitzea (tít). AB 

AmaE 114. Beren khoronatzeko egunean. Elsb Fram VI. Begoñako Ama Birjiñaren koroatzea. Ayerb EEs 1915, 

293. Etxenak Ama Birjiñaren koroatzeko margo egitea oso bero artu zuan. Ib. 294. Bazakiat izan dela / Jesusen 

hauzi hartan / koroatze itsusi bat / Kristo trufatzekotan. Etcham 53. 

koroazio, koronazio (Lcc), koronazino. Coronación. v. koroatze. Irugarren misterio Jaungoikoen semien 

aranzasko koronazinoena. Urqz 52. Bere Asunzio eta Koroazioa zeruko glorian zelebratzera. Cb Just 122. 

Koronazio bat degu / Arantzazu mendian. PE 105. Maria Santisimen koronazioa. CatUlz 62. Andra Mariaren 

bureskundea (koronaziñoa). KIkV 108. Itziarko amari koronazio egunean. Basarri 7. Koroazioko [kapilla]. And 

AUzta 107. v. tbn. ArgiDL 12. Koronaziño: Cap 135. Koronazio: Goñi 112. 

korobilkatu. Anudar, enredar (?). v. kiribilkatu, kurubilkatu. Batasuna moldatzen ez duelarik beldurrak 

korobilkatu behar solasak eta hitzak. SoEg Herr 26-12-1957, 1. 

koroburutu. Coronar, concluir. v. koroatu (3). Laborarien hirur sosietatek goberniari bakia eman geri die 

larrazkenala artino. Behar dütie korobürütü üdako lan baitezpadakoak. Herr 30-7-1964, 3. 

koroi. "(Gc), sacro, el hueso de la base del espinazo" A. 

koroi. v. koroa. 

koroil (Lar (-illa), H (+ -illa)). 1. "Calvo, calvino" Lar. "Carona, narru, larru koroilla" Ib. "Adj., chauve" H. 

2. "Subst., calvitie, état d'une tête sans cheveux" H. 

koroildu (Gc ap. A; Lar, H (V, G)). 1. "Desplumar" Lar. "Quedarse sin pluma (la gallina)" A. "(G-to), 

gallina que está desplumándose" A. "Olloek ez dute erru ingo (B), olloak koroildu egin dira (AN-gip), 

koroilduta daude (AN-gip)" Gte Erd 21. 2. "Calvar", "encalvar, encalvecer", "pelarse, quedarse sin pelo" Lar. 

"Devenir chauve, perdre ses cheveux" H. 

koroilki. "Calva" Lar. "Partie chauve de la tête" H. 

koroiltasun. "État de calvitie" H. 

koroiltxo (Lar, H (V, G)). "Calvilla" Lar. "Dim. de koroilla, petite partie de la tête dégarnie de cheveux" H. 

koroka. "(AN?), arrancada que se da a las piedras en las pruebas de bueyes" A. 

koroka. v. kolka, 1 korroka. 

korokatu. v. kolkatu. 


mende. 

24


korolario. Corolario. Eta, azkenez, konklusio bezala, korolario bat, labur-labur. Zarate ELit 25. 

koromilo. "(B), papera, glándula" A. 

korona. v. koroa. 

koronaria. Arteria coronaria. Bi illabete daramazkit gaixorik, lanera gabe, biotzeko gaitzez, koronaria 

delakoaren ersturarekin. Ibiñ in MEIG VIII 82. 

koronbilo. v. 1 goronbilo. 

koronel (Lar, H), kolonel (Urt, T-L). Coronel. "Chiliarcus, [...] ehun gizonen kapitaña, kolonela" Urt V 471. 

"Colonel, kolonel edo buruzagi" Revol 59. Infanteria franzesaren kolonel jeneral. Tt Arima 108. Zuen 

koronel Ysasi / ei da soldadu andi. BBizk 16. Zer nahi den gauzetan kausitu behar da lehena: [...] harmadan, 

jenerala; errejimenduan, koronela , eta konpainian, kapitaina. ES 143. Bein alferez, gero kapitan, gero 

koronel ta gero geiago. Mb IArg I 221. Teniente Koronel Españako guardia errealetakoa. Izt C 496. Koronel 

zaldizkoetakoa, kapitan brigada erreal karabineroena. Ib. 488. Koronel liberala bere lau mutil-nagusirekin. Or 

SCruz 56. Artu eban koronel esaten eutsen agipidea. Echta Jos 356. Gerran koronel izandu zan. Iraola 13. 

Mutiko gaztea kolonelaren ondorat hurbildu zen. JEtchep 102. Kolonela heldu da tink eta tank [...] ukaireko 

muntra erakutsiz. SoEg Herr 15-7-1965, 1. Eimar koronelaren erreinu beltza. MEIG IX 89. En DFrec hay 12 

ejs. de koronel. v. tbn. Hb Esk 120. Kk Ab I 19. Bilbao IpuiB 107. 

koronika. v. kronika. 

koronpitu. v. korronpitu. 

koropilo, -pillu. v. korapilo. 

kororde. v. korde. 

korosko. Casco. v. krosko. Berehala untzi koroskua zilatua, han berean etzan da. Herr 23-4-1964, 2. 

korosmai (V-gip), korosnai (V-gip). Ref.: Iz ArOñ. "Korósnai, mezcla que se hacía de boñigas y cal para 

afirmar el piso de las eras. Korósmai, mezcla de boñigas y agua" Iz ArOñ. Cf. gorotz. 

korosmaitu (V-gip), korosnaitu (V-gip). "Korosmaittu, korósmaiketan, untar la era con ella [con la mezcla 

de boñigas y agua]. [...] Korósnaixa emun, larraiña korosnaittu, korosnaiketia" Iz ArOñ. 

korosnai. v. korosmai. 

koroso (V-gip), kooso (V-gip), korozo (V-gip). Ref.: A (koroso); Iz ArOñ (koróso); Arzdi Plant1 277; Elexp 

Berg (koroso). "Hongo por otro nombre urdin, muy sabroso" A. "Koróso, korosúa, (la) seta que así se llama, 

distinta del gibelurdiñ, más apreciada y menos abundante que éste. Kooso bat, seta muy buena. [...] Ko(r)osua, la 

seta poco abundante y muy estimada que tiene sobre el sombrero un color añil verdoso intermitente con otro 

blanco y amarillento" Iz ArOñ. "Korozo (Amanita caesarea), en Oñate" Arzdi Plant1 277. Cf. VocNav: "Kororo, 

nombre popular del hongo Russula virescens. Se llama también gibelurdiñ". 

- KOROSO-BELAR. "Korósobedarra, entre trigo y maíz y donde quiera; se pierde por sí; sale en "torto" y 

desaparece por sí; flor para tábanos" Iz ArOñ (que añade en nota: "Es una clase de hierba, blanca"). "Ko(r)ósobedarra, 

yerba" Ib. 

- KOROSO MAKAL. "Koroso makala, la yerba que crece entre ortigas (G-goi)" Iz ArOñ. 

korost. "Korostari 'proa' deituten deutsoe erdaldunak" Berriat Bermeo 390. Arraintzale pillo bat korosteko 

tostan jezarrita dagoz, itxasoari begira, atuna noiz agertuko. Berriat Bermeo 390. 

korosti, -toi, -tu(i). v. gorosti. 


mende. 

25


korotilo. v. koratilo. 

korotz. v. gorotz. 

koroza (Lar, H). "Coroza" Lar. "Bonnet de papier en forme pyramidale qu'on mettait sur la tête des criminels, 

avec peintures et inscriptions infamantes" H. 

korozo. v. koroso. 

korozperretxiko. v. GOROTZ-PERRETXIKO. 

koroztu. v. goroztu. 

korpa (S ap. Lh; H (S)). 1. "Croupion. [...] Syn. konkorra, mokorra, morkoa" H. 2. (S ap. A Chaho; H 

(S), Lh (L)). "Poitrine" H. "Cuerpo de una bestia" A. v. korpera. 

korpera. 1. "Espace qui est entre la gorge et les mamelles. Bulharteriak. Korpera agerturik dabilla" SP. 2. 

(Chaho, H (S)), korpiera (BN ap. Lh; VocBN, H). "Croupière" VocBN. 

korpezur (A), korpa-hezur (H (S)). "Esqueleto" A. "Croupion" H. Tripako larrua kasik bizkarrari lotua, 

zango-besoak atabala xirien pare, iduri du Afrika zolako korpezur lotsagarri hetarik. Herr 21-9-1961, 4. 

korpiera. v. korpera. 

korpiz. v. gorputz. 

korporal, korporale, gorporal. 1. Corporal, del cuerpo. v. GORPUTZEZKO. Tr. La forma casi general es 

korporal; hay gorporal en CatOiq y korporale en los alto-navarros Beriayn y Elizalde. Ezen exerzitazione 

korporala probetxu gutitako duk. Lç 1 Tim 4, 7 (He gorphutzeko hariketak). Obrak miserikordiazkoak dira 

amalau. Zazpi espiritualak eta zazpi korporalak. Bet 13 (OA 99, Iraz 34, CatB 52, CatLlo 51, CatLuz 20, CatAe 

48, CatSal y CatR 49, CatS 44, CatUlz 35 korporalak, CatOiq 525 gorporalak, Ber Doc 89v, El 12 korporaleak). 

Bortz korporal sensuak. EZ Man I 136. Haragiaren plazer korporalak. Ax 383 (V 251). Sentidu korporalak. Cap 

80. Bizia hirur maneratako dela, korporala, spirituala eta eternala. Tt Onsa 135. Zoin dira onsa komüniatzeko 

disposizione korporalak? CatLan 139. v. tbn. Hm 196. Bp I 29. Cb EBO 55. 2. "Corporales de altar, 

korporalak, aldareko lieutak" Lar. Korporalak [semejeetan dabe] izara santea zeinegaz batu ebeen [Kristo]. 

Cap 141 (v. tbn. en contexto similar EZ Eliç 55 korporalek). Altarako zamauak ta korporalak. Añ EL 1 89 (v. tbn. 

EL 2 99). Korporal zaar ta askotan loi batzubeen gainian dago Jesusen gorputz Jaungoikozkua. fB Ic I 73s. 

korporalki. Corporalmente. Ezen hartan habitatzen da dibinitatezko bethetasun guzia korporalki. Lç Col 

2, 9 (He korporalki; TB gorphuzki, Dv, Ker, IBk gorp(h)utzez). Eta nola eure ontasunagatik nahi baituk argi 

dagigun mundu hunetan hire iguzkiak korporalki [...]. Lç ABC A 8r. Behin deabrua spiritualki edo korporalki 

bereganik atheraz gero [...]. Ax 469 (V 304). Hirur herio suertez, korporalki, spiritualki eta eternalki. Tt Onsa 

139. 

korporatu. 1. "(BN-lab), multiplicarse por medio de la reproducción. Arrainak yaz anhitz korporatu ziren, los 

peces se multiplicaron mucho el año pasado. Aurten xoriak anhitz korporatu dira, este año los pajaritos se han 

multiplicado mucho" A. 2. (V-gip ap. Iz ArOñ), korforatu (V-gip ap. Iz ArOñ). "Korpórau, korpóraittia, 

medrar, mejorar. Korfórau da, ha mejorado, físicamente un ser vivo" Iz ArOñ. 

korpus. Corpus. v. korpusti, gorputz (9). Korpuseko oktaban askotan esan zuen: [...]. Cb Just 58. Urte 

oro korpus bitartean [...]. AA III 523. Korpus ta San Juango gauz au [...]. Sor Bar 71. 

- KORPUS-EGUN. Día del Corpus. v. GORPUTZ-EGUN. Korpus egunerako bidal ditzala. AA I 479. v. tbn. 

Sor Bar 71. Elizkizunik ederrenetako bat, esaterako korpus egunekoa. Or QA 145. Iñauteri, Pazko-jaiaz, 

Korpus-egunez. Munita 125. 

korpus-kristi. Corpus. v. korpusti. Korpus Kristi eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 387. Korpus Kristi 


mende.


egunean bear baitzuen fan meza nausiala. ZMoso 45. 

korpusti. "'Corpus Christi', en Bergara" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. v. korpus. 

- KORPUSTI-EGUN (V-gip), GORPUSTI-EGUN (V-gip). Ref.: Etxba Eib (korpusti); Elexp Berg (gorpusti, 

korpusti). "Día del Corpus. Korpusti egunian elixa barrua txori kantuz beteta izaten zan" Etxba Eib. "El día de 

Corpus Cristi. Gorpusti egunian prosoziñua eitte zan Uberan" Elexp Berg. v. KORPUS-EGUN. 

korputx. v. gorputz. 

korputz. v. gorputz. 

korpux. v. gorputz. 

korradu. v. kornadu. 

korraize. "Nudo corredizo. Sokia korraizian ipiñi tta urkatu ei zan abetik. Kenduixozu sokiai korraizia" Elexp 

Berg. 

korrale (BN-baig ap. CEEN 1969, 210), kolar. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga; 

al Sur sólo hay unos pocos testimonios. 1. Pórtico; patio. "Korralia, el patio" CEEN 1969, 210. Pouvreau cita 

el ej. de Leiçarraga, sin trad. [Pierris] korralerat ilkhiten zela ikhus zezan berze neskato batek. "Au portail". 

Lç Mt 26, 71 (Samper portikoala; v. tbn. Lç Mc 14, 68 korralerat). Jolastuten eben Eladiren etxeko kolar edo 

atarian. Echta Jos 62. Presondegi korraletan bethi erortzen nor edo nor; mustupilatzen zonbait gazte, [...] 

Kadar basarekilako kasketadunen xixpa-puntan! SoEg Herr 21-3-1957, 1. 

2. (L, BN-mix-baig; SP, VocBN, Gèze, Lecl, Dv (BN, S), H (G, BN, S)), korraile, korral (Dv), korle (Ae, Sal), 

kolar (V-ger), kolarre (G-nav). Ref.: A (korrale, kolar); AEF 1955, 42; Iz Als (kolarre); ZMoso 66; CEEN 1970, 

346. Redil. "Ouile subdiale [...] korrale" O Not 51 ( SP). "Basse-cour" VocBN. "Parc à bestiaux" Gèze. 

"Bercail" Lecl. "Cour de bouverie, de bergerie; bercail" Dv. "Korralia o deizteko korralia (corral para ordeño)" 

AEF 1955, 42. "Kolarre guziya, todo el aprisco" Iz Als. Egun batez, hurrun koraleti / zielarik arzaiñak. Arch 

Fab 141. Baiña ardiak billdu nahiz hark bere korralera [...]. Gy 115. Korral xoko batean. Dv Lab 172. 

Sorhoetan edo landetan korralak egiten dira kheretaz. Ib. 274. Hura da Yondoni Petriren ondokoa, korrale 

baterat biltzen duena arthalde guzia. Hb Egia 100. Gure ardiak preso daudela, komentuko korrale handi batean. 

Elzb PAd 75. Guztiyak sufritutzen / ez dago atsegiñ / denboraz korralera / biaiet otsegiñ. (Interpr?). AzpPr 89. 

Korraletako ardiak. Balad 200. Artzañ Handiak eman dezala, txipi phenatiari zelüko korralia. Herr 26-1-1961, 

3. Etxolaren ondoan badira 10 korraile ttipi, [...] bethi ardi berak kausitzen direla korraile berean. Herr 20-7- 

1967, 2. Gu artzain xume batzu, bainan zure ardi; / zure korletik kanpo ez gaitela geldi! Xa Odol 237. [Artzaiak] 

faten gintzan artsetarik saldoarekin korleala. ZMoso 36 (v. tbn. 40). v. tbn. Chaho AztiB 5 (korraletan). Arch 

Gram 123. Barb Sup 73 (korralean). Zerb Azk 23. 

- IZAR-KORRALE. v. izar. 

korraza (V-gip ap. A), koraza (V-gip ap. A). "Ronquido" A. 

- KORRAZAZ. "Roncando" A. 

korrazaka. v. korrozaka. 

korrazpi, kuarrazpi (B). Zona bajo el alero del tejado. "Bada [...] etxearen paretatik kanpora ateratzen den 

teilatu zati bat, halako gorape bat egiten duena, hegal baten itxura hartuz. Bati baino gehiagori entzuna diot hori 

kuarrazpia dela" P. Salaburu Eusk 1991, 920. Zergatik sartu dira haur tipi horiek aterbera? Zergatik 

hegaztiak korrazpietara? PPer Harrip 60. 

korrea (H), korreia (Chaho). 1. Correa. Berzeren larruiaz korreiak luze. Saug 72. Larruzko korrea bat 

zinturala. Samper Mt 3, 4 (Hual korrea; Ip, Ur gerriko, SalabBN zintura, Echn faxa, Ol itoltza). 2. (S ap. Lrq; 

Arch VocGr), korreia (S ap. A; H (S)). "Le fléau à battre" Arch VocGr. "Fléau, instrument à battre le blé. [...]. 

Le mot se emploie ordinairement au pluriel" H. "Korreiak (S), mayal. Se usa en plural" A. "Au fig., fléau, 

maux qui Dieu envie. Syn. azotea, zigorra" H. 3. Correa, cualidad de doblarse sin romperse. [Urrutxak] 

nola baitu korrea, da zail murtako. 'Como tiene correa es fibroso para torcer'. Mdg FLV 1984, 76. 

- KORREA BURUKO. "(S), chapeau de courroies qui coiffe et retient le fléau attaché au manche" H. 


mende. 

27


korreaka (S ap. Lrq), korreiaka (Chaho, H (S), Lh (korrejaka)). 1. (Adv.). "À coups de fléau. Korreiaka 

aritzea, battre le blé avec le fléau" H. 2. (Sust.). "(S; Esk), époque du battage" Lh. 

korreakari (S ap. Lrq), korreiakari (Chaho, H). "Batteur de blé avec le fléau" H. 

korreakatu. "Korreiakatu, battre le blé avec le fléau" Chaho. 

korredore (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Chaho). 1. Corredor (de apuestas, de comercio...). "Corredor de 

mercaduría" Lcc. "Frontoiko korredore bat il da infartuakin" Elexp Berg. Euren korredoria / da Sarria zarra. 

Noe 90. Aspalditxuan gaizki / gu korredoriak, / txartel asko dauzkagu / kobratu gabiak. Basarri in Uzt Noiz 33. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). "Corredor, que corre, korredorea, tortaria" Lcc. "Ciclista. Ikusi, ama, zenbat 

korredore" Elexp Berg. 

korredoretza. Oficio de corredor de apuestas. Korredoretzan gabiltza / aspaldin jo ta ke / txartelak kobra 

ezinda / orrenbeste neke! Lizaso in Uzt Noiz 33. 

korreguela (Lar Lcq 140). "Sanguinaria, hierba, que también se llama korreguela, odarra" Lar. 

korreia. v. korrea. 

korreio. v. korreo. 

korreitu. v. korrejitu. 

korrejiarazi, korrejierazi, korrijierazi. Hacer corregir, hacer enmendar. Falták korrijituz eta korriji eraziz. 

Lç Ins G 6v. Hek bere hutsetarik korreji-araztea ta prestutasunean aitzina-araztea bilhatzen duena. Dh 59 (v. 

tbn. 62). Ezagütü nianin, zer nian erosi / nahi ükhen nin bortzaz korrejierazi. Etch 108. Kundenatzen tü eztiki, 

nahiz korrejierazi. Ib. 514. 

korrejidore (Lcc, Lar). Corregidor. Franzisko Tellez de Ontiberos korrejidore Gipuzkoakoa. Izt C 123 (v. 

tbn. otro ej. en la misma pág.). Erregearen ordezkoari korrejidorea zeritza. EEs 1915, 60. Bizkaiko 

Zuzendariaren, Korrejidorearen aurrean aitortu zuanez. Eguzk RIEV 1927, 423. Gure artean gure juntek ez 

zutela liburu eta izkribu kontuan inolazko eskurik, esku osoa korrejidoreak zuela. MEIG IV 68. En DFrec hay 3 

ejs. de korrejidore y uno de korregidore, todos ellos meridionales. 

korrejigarri. (En la expr. ezin korrejigarri 'incorregible'). Zara inpio bat [...], zara ezin korrejigarri bat 

(Lesaka, 1857). ETZ 255. 

korrejimendu (Lar), korrejimentu (Lcc). 1. Corregimiento. 2. (Chaho), korrijimentu (Chaho). Corrección, 

enmienda. v. korrekzio. Hanbat kofesio egin dut nere bizian; halarik ere hain korrejimendu guti da nere 

bizitzeko maneran! Dh 220. 

korrejitu (S ap. Lrq; Lcc (-du), Chaho, Gèze, Dv), korrijitu (Chaho), korrijetu, korreitu (Urt IV 275). (Aux. 

trans. e intrans.). Corregir(se), enmendar(se); reprender. (Con el significado de 'corregir a alguien de algo' la 

mayoría de los ejs. documentados llevan el complemento en ablativo ('de algo'), con excepción de algún ej. con 

instr. en Leiçarraga y Haraneder, y con ines. en Baratciart). Tr. Documentado en autores de todas las épocas y 

dialectos desde Dechepare; son muy escasos los ejs. del s. XX. Korre(j)itu es la forma general. Hay korrijitu en 

Axular, Betolaza, CatLan, Irazusta (33) e Inchauspe (Hil 114 ) y, junto a korrejitu, en Leiçarraga y Tartas. La 

forma korrijetu se encuentra en un texto baztanés del s. XIX. 

[Kopla] haiek ikhusirik eta korrejiturik plazer duzun bezala. E 7. Falták korrijituz. Lç Ins G 6v. Eztakiála 

gogoa falta, harzaz korrejitzen aizenean. Lç He 12, 5 (He hartaz korrejitu; TB erreprenitu). Bere burua oi bear 

leuke / efini korrejidurik. Lazarraga 1195r. Zerbitzaria korrijitu, emendatu eta zentzatu nahi duzunean. Ax 278 

(V 186). Korrejidu erraturik dabilena. "Castigar al que yerra". Cap 13 (Bet 14 korrijietea). Korriji zite, reforma 

zite, egizu penitenzia. Tt Onsa 42 (110 korreji-). Reprensio ona ematea edo korrejitzea. OA 100. Gure edo 

bertzeren baitan eziñ korreji detzakegun eskasak, behar tugu pazienki jasan. Ch I 16, 1 (SP, Mst xuxendu). Ea 

baden esparantzarik korrejituko garela. Ib. 22, 7. Katixima egileak korrejitu behar tu emetasun eta karitate 


mende. 

28


handirekin. CatLav A 7r (V 8). Izpirituko bizioetarik korreyitu garen ondoan, nezesario da korreyi gaitezen 

bihotzekoetarik. He Gudu 66 (v. tbn. en contexto similar Mih 66 [huts] hetarik korreyitzeko, CatLan 141 

faltetarik korrijitzeko, Dh 61 bekhatutik korrejitu, UskLiB 66 faltetarik korrejitüko, Jaur 146 hutsetarik 

korreitzeko, Gy 104 biziotik korreyitzeko). Ene baithan korreyitzeko zure kontra den guzia. Brtc 27. Elizako 

ofizioetarat egortzen, hutsetan korrejitzen. Ib. 60. Presuna gazteak korrejitzeko eta kastigatzeko (B, s. XVIII). 

BOEans 248. [Pekatuak] geitu oi dira nork korrejitu eta erremediatu erazo eztanean. Gco II 48. Ikhusazu zer 

den xuxentzekorik eta korrejitzekorik zure bizitzeko maneran. Dh 211. Bere Diozesako desordreak ezin korreituz. 

MarIl 127. Baldin bekhatorea korreitzen bada eta konbertitzen zin zinez [...]. Jaur 173. Dituztelakotz laudatu / 

edo aski ez korreyitu / bizi tzarra daramate. Gy 41. [Obra miserikordiazkuak.] Irurgarna, gaxki dabilenaren 

korrejitia. CatR 49 (CatB 51, CatAe 48, CatSal 49, CatS 44 korrejitzea, CatLuz 20 korreitzea; CatUlz 35 uts iten 

duenai korrejitzia). Utsegiten dubenari korrijetzia (B, s. XIX). BOEans 455. Hamabi urthe zituena izan da 

kondenatua bost urthez zerratua izaiterat haurrak korreitzen diren etxe batean. Elsb Fram 164. Nahiago nuke 

beraz Maria zerbeit ere gisaz korreitu, xuxendu. Barb Sup 152. Ene denbora doa / ezin korreituz. Etcham 198. 

v. tbn. Mat 20. EZ Noel 156. Harb 319. Urqz 13. Mercy 25. AstLas 16. LE Prog 110. Korreitu: BOEl 369 (Lcôte, 

s. XIX). CatJauf 81. 

korrejitzaile. "Carptor, reprehensor, erreprehenditzáillea, korreitzáillea" Urt IV 262. 

korrekzio (Urt IV 275), korrekzione (Urt IV 275, VocBN), korrekzinoe. Corrección, enmienda. Ez 

gaztigurik, ez korrekzionerik, ez gidamendurik batre gabe. Lç Adv * 8v. Eta gaztigamenduak probetxa eraziten 

drauztealarik bere korrekzionetan eta emendamendutan. Lç Ins A 7r. Berbaldi [...] oneetan datzan gustija, 

puntutxurik txikirainokua ifinten dot Elexa Ama [...] Erromakuen [...] korrekzinoiera. Astar II 292. Bigarren 

gurasuak semiai zor deutsena da kastigu edo korrekzinoia. Ib. 91 (v. tbn. 94). Erreusitzekotzat lagun 

proximoaren korrekzionean, prudentzia handirekin jokhatu behar da. Jaur 128. Baliatzekotzat karitatez egiten 

deraukuten korrekzioneaz [...]. Ib. 129. Instrükzionia, korrekzionia, exenplü huna. CatS 47. Hartü dizü makhila 

eta eman korrekzione hun bat. Herr 22-11-1966, 3. v. tbn. Korrekzione: CatLav 450 (V 210). 

korrekziotxo. "Castigatiuncula, korrekziotxoa, korrekzionetxoa" Urt IV 275. 

korren-korrenka. "Juego de niños" Zubk Ond. 

korrent. v. korriente. 

korrentzi. v. gorrentzi. 

korreo (Lcc), korrio (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), korreu. Tr. Documentado en textos meridionales 

desde principios del s. XIX. La forma korreo es casi general; korrio se encuentra en CartAnd, Urruzuno y 

Kirikiño, y korreu en Erkiaga; hay korreio en un texto baztanés del s. XVIII. En DFrec hay 8 ejs. de korreo, 

meridionales. 1. Correo, correspondencia; correo (organización, ente). Uste izan bear dozu, jaieguna dala, 

arimarako asko irabazteko feria edo merkatu eguna; edo zeruko korreo eguna. Añ MisE 249 (v. tbn. LoraS 86s 

jai-eguna euki bear dozue korreo eguntzat). Aste guztia emoten dozue korreo joan-etorriakaz. Añ LoraS 87. 

Baña egun artan korrioa etorri ez. CartAnd 384. Donostiako Korrioko administradoreak. Ib. 384. Gaur allegatu 

dira lengo korrioan faltatu zan rebista. Ib. 375. Eraman zituzten [kartak] errege beraren korreoak probinzia 

guztietara, il [...] zitzaten Judu guztiak. Ur Esth 3, 13. Lan guziak bialduak izan bear dute korrioaren bidez. EE 

1884a, 334. Amerikako korreoa etorriagatikan ez zan guretzat kartarik. Apaol 46s. Korreo-ko kartak botako 

dituzute... Alkate... Jaunaren... zuloan. Ezale 1899, 12b. Nere izantz eder bat urrengo korreoan bidaliko diat. A 

Ardi 21. Atzo ekarri zidan korreoak beraren ezkutitza. Ib. 51 (v. tbn. en contexto similar Osk Kurl 21 y 26). Eldu 

barri dan korreutik artu dau [...] kontu-zeetasuna. Erkiag BatB 161. Karteru edo korrioetako enpliadu egoana. 

Kk Ab II 26. Korreoz bialtzen dabeez. Alzola Atalak 138 (v. tbn. en contexto similar EEs 1913, 94 y 1914, 101, 

A Ardi 18, Or BM 8 korreoz). 2. (Lar), korrio (V-gip ap. Etxba Eib), korreio. Correo, mensajero. "El repartidor 

del correo. Antonio Korriuan denboran, kartia artzen ebanak, xemai zor izaten zetsan" Etxba Eib. Korreio 

batek zufritzen du ostatu gaisto bat, zergatik an egon beardu denbora guti (B, s. XVIII). BOEans 902s. Arako 

deabruaren korreo, etxeetako naspilla, gorrotoa [...] ekarri oi duen misto madarikatu aek. AA III 559. 

Mandatari edo korreoren bat irago biar dala. Astar II IX. Erregeren illberriya bereala zabaldu zan [...] bezpera 

gabean pasa ziran korreoen nobidadearekin. CartAnd 377. Korreo batek / dakaz barri txarrak. Azc PB 240. An 

dator korrioa Baxilirentzako karta andi batekiñ. Urruz Zer 74. Berorrengana zijoazen korreoak nik miatzen 

nitun: zazpi pusilatu izan nitun. Or SCruz 129. 3. Oficina de correos. Amaren malezia / korreora joan da / 

Antonio il zala / egin zuan karta. Balad 230. Atzo Bergaran izan nintzan eta korriuan eman ziden Amerikako 

karta bat zuretzat. Apaol 54. 


mende.


- KORREO-ETXE. Oficina de correos. Korreu-etxeko atadira eben egunkarien zorro latza. Erkiag BatB 29. 

- KORREO-SAKELA. Cartera empleada por los carteros. Korreu-sakel narruzkoa. Erkiag BatB 28. 

korreoero, korrioero. Cada vez que haya correo, correspondencia. Enbarazoenbat ezpadet korrioero 

emendik aurrera eskribituko dizut bizi naizela besterik ezpada ere. CartAnd 384. 

korrespondentzia. 1. "Commercium, [...] trafikako, tratuko, negozioko korrespondenzia, komunikazioa" Urt 

V 430. 2. + korrespondentza. Correspondencia, acción de corresponder. v. egokitasun. Konfesatuko diót 

[...] berorrén amórea ta nere desamórea, berórren fabóreak ta nere korrespondenzia. LE Ong 136r. Egonen 

zara asentuz leku sainduartan, zure merezimentuen korrespondenziez (B, s. XVIII). BOEans 254. Hizkuntzen 

arteko korrespondentzak. Mde Pr 221. 

korrespondiente. Objeto (de afrenta). Iruretan ogoi ta / emeretzi urte / tratamendu oriek / asirik badute; / 

geroztik termino bat / guria an dute, / gu afrontu guzien / korrespondiente; / errebañak baitugu / orai konpon 

bite. Bordel 158 (ref. al tratado de límites entre Navarra y Francia). 

korresponditu. Corresponder; responder. Jaungoikoaren ontasunari eranzun eta korresponditu zion. Gco I 

471. Konfesatzen dúzu, eztiozúla korrespondítu óngi bere Majestadeai. LE Ong 92r (v. tbn. 106v). Egin zitzu 

obrak korresponditzen zaiskonak unen izenaren aunditasunari eta exzelenziari (B, s. XVIII). BOEans 798. 

Berba amoroso eta suabidadezkoaz korrespondietia. Zuzaeta 156. Esan niyoten "Ariyo!", / korresponditu zuten 

ez dakit. Xe 313. Corresponder, ser apropiado. Emon biar jakiela uso korresponditzen dan legez (Eibar, c. 

1755). RIEV 1908, 731. 

korresponsal. Corresponsal. Ez ziran katedratiku bakarrik, baita korresponsalak ere. Uri osoko ta 

inguruko albista ta [...] esamesen begi ta belarri. Erkiag Arran 136. 

korri (Chaho), kurri (L-ain ap. A; VocBN, Dv, H). 1. Yendo de un sitio a otro, viajando; corriendo. "Kurri, en 

course; kurri dabila Martin, Martin est en course" VocBN. "Kurri (goatea), aller en vagabon" Dv. "Courir après, 

à la recherche de. Onthasunen bilha kurri dabila" H. "Kurri goan, vagabundear" A. Tr. Documentado al Norte 

desde la segunda mitad del s. XIX (v. infra KURRI-KURRI); al Sur sólo en Illarramendi, Anabitarte, Berriatua y 

Salaverria. Hay kurri en autores septentrionales y korri en los meridionales. Yauna deusez ez ohartzen / 

yaunak oro despendatzen; / Yauna kurri dabill, yauna ezta mugitzen. Gy 204. Badoazi kurri fortuna-ketara. Ib. 

183. Gero zuzen jun giñan / salto eta korri. PE 110. Ostatu hartan egon [...] ala joan aitzina kurri [...] etxez etxe 

saltzerat? Arb Igand 75. Euri edo denbora hun beti kurri nabila, / nehon ez naite geldi. Balad 117. Nun tuk 

horak? [...] / Oihanpean kurri oreina xerkatzen. Ib. 173. Geroztik beti kurri nabila mundian / deskantsurikan ez 

da ene gorputzian. Ib. 120. Kurri zabilak, Tartaro, / behin ez hotz, bethi bero. Ox 40. Andre xinhaurri: / bethi 

bilha, bethi kurri / urerat zen erori. Ib. 101. Egunaz kurri ibili eta / gero gaua jin denean [...]. Etcham 225. 

Itsasoan arrauka, mendietan kurri / elgarrekin joaitea hain ginuen maite. Iratz 86. Xerrikume andana bat bazen 

leku guztian gaindi kurri. Mde Pr 90. [Ipuin horiek] ehunka aspaldi danik lur huntako eskualde guztietan gaindi 

kurri, erortzen diren toki bakoitzean itxura berezi bat hartuz. Lf ELit 65. Denak probatu egiten ditu / kurri 

dabillan jendiak: / oso aberats dira urruti ta / bertara gan ta pobriak. Mattin 123. [Battitta] kurri dabil, ixilik, 

eskuin eta ezker. Larz Iru 28. [Ihiztariak] beti kurri dabiltza / oihanean gaindi. In Xa EzinB 63. Mattin, zu atzo 

arte irriaren giltza / gaur euskal mingainetan kurri zabiltza. Xa Odol 166. Gure Jainkoak bakharrik daki [...] 

/ Baztango urak zer aro moldez abiatu ziren kurri. Ox 22. 2. "Kurri (L-ain), vagabundo" A. 3. "Biziki kurria 

da oilo hori, cette poule est très volage" Lh. 

- KORRI HANDIKO. Veloz. Gure untziak asko korrietan dau. Korri aundikoa da, abilla da, martxantea da. 

Berriat Bermeo 387. 

- KORRIARI EMAN. Empezar a correr. Astin alde gogor batian nabaitu det nere burua libre dagoala [...] 

orduan eman diyot korriyari, zu jaso eta biyok gorde gaitezen toki seguru batian. Ill Pill 20. 

- KORRI EGIN (G-bet). Correr. Korri egiten zuan mandoak egiñalean. Anab Poli 102. Poliri ere ez zion 

barkatu, orrenbeste korri eginda... esku-utsik etorri zalako. Ib. 115. [Zezenak] korri egiten zuten, arrapatzen 

zutena aidean botata. Salav 51. 

- KORRI GUZTIAN. Corriendo, a toda velocidad. Bertara goaz korri guztian. Berriat Bermeo 390. 

- KURRI-KURRI. Yendo de un sitio a otro, viajando, recorriendo el mundo. Cf. VocNav: "Corri-corri, se dice 

del que va muy aprisa por la calle (Corella)". Zoaz, zatho, zaude, herritik ez mugi / edo hiriz-hiri zoaz kurri 

kurri / yendek erasiko dute zutaz bethi. Gy 202. Zoazila beraz horrela ahuntz bi / zoiñ bere alde kurri-kurri. Ib. 

183. Mundua ikhusteko hartzen du gogoa / eta kurri-kurri gatekoa. Ib. 27. 

- KURRI-TOKI. "Carceres, [...] zamari lastereragintokia, zamari kurritókia" Urt IV 231. 


mende. 

30


korri. v. 1 korritu. 

korria (V-ple ap. Ezale; H, que cita a Añ). Interés, rédito. "Korrie Txorierrin esaten da erderazko "interes" 

gaitik" Ezale 1898, 199. v. 2 korritu. [Begira] dirua epeetan eta ordeaz emonagaiti korriarik eroan badozu: 

zeinbat eta zelangoari. Añ EL 2 151. 

korriarazi, kurriarazi, kuriazi. 1. Hacer moverse. Untzi hura kurri-arazi zuten puska bat, harrokarako 

alderat. Prop 1904, 190. Bapüra dü inkatzak erratzez emaiten / itxasoan ontziak laster kuriazten. Xikito 5. 2. 

Hacer correr, propagar. Hara hementxet kaseta katoliko batzu. Kurriaraziko ditutzue. Bihar goizean meza 

bederatzi orenetan. JEtchep 108. 

korrida, kurrida. 1. Corrida (de toros). Zezen korridak, [...] jentil-fiestak. Añ MisE 248. Zamari eta zezen 

korrida guziek ez omen dute hori balio. Zby RIEV 1908, 84. Hiltzen baitituzte zaldiak eta zezenak, zezen 

kurridetan. Lap 160 (V 71). Eta zuen korrida oietan, zezenen aurrean [...]. A Txirrist 222. Dos de Mayoko 

korridak ikustera etorri naz ni. Ag Kr 118. Korrida denboran Olibanen mulak eta nik mai batian jaten genduen. 

Iraola 134. Egia dek; zezenketa edo korrida andi bat ematera dijoala. Urruz Zer 131s (v. tbn. 132 y 144 korrida 

eman). En DFrec hay 4 ejs. de korrida. 2. kurrida (L, BN, S ap. Lh). "Voyage, tournée" Lh. Munduaren 

bazter guzietarat egiten dituen urrats eta kurridetan. Lap 4 (V 4). Pidaia bakotxak emaiten zion liburu berri 

baten parada. [...] Zorigaitzez, kurrida horiek funditu zioten osagarria. Lf ELit 297. 

- KURRIDAN. De viaje. Hasarratu zirare, ta hartu tupeta; / Ahantzirik ziztela, ez hortaz inketa. / Bakotxak 

bereaz du, aski pentsaketa, / Kurridan abitua baitugu Prefeta! Herr 3-4-1958, 4. 

- KORRIDA-PLAZA (V-gip ap. Elexp Berg). Plaza de toros. 

korridor (S ap. Giese CasasS 9), korredore, kolidor (T-L). Corredor, pasillo, galería. "Corridor" T-L. 

David Errege Santuba, zeiñek korredorerik begira egonaz Bersaberi, etorri zan pekatu askotara. Zuzaeta 148. 

Korridor hertsiaren bertzaldetik aurkitzen ditut zazpigarren kaperaño batean sartuak. JE Ber 63. Medikuak egin 

zituen bortzpasei urhats kolidorrean. Herr 24-12-1959, 2. Zonbait etxetako kolidorretan supanpak zapartarazten 

dituzte, ez baita batere goxo zartakada horien medioz betbetan iratzartzea. Herr 10-11-1960, 2. En DFrec hay 2 

ejs. de korridore, meridionales. 

korridu. v. 2 korritu. 

korriente (V-gip ap. Elexp Berg). Tr. Documentado en autores populares meridionales a partir de finales del 

s. XIX. En DFrec hay 10 ejs. de korriente y 2 de korrente. 1. Corriente, normal, bueno. (Ref. a personas). 

"Bestela eztakitt ze izango dan, baiña lagun artian korriente askua da" Elexp Berg. Bernardo Otaño da / txit 

balientia, / Pello Errota ere / korrientia. Ud 73. Oraintxe arte mojarik eztet egundaño ezagututa. Gaur ikusi 

ditut, jauna. [...]. Jas! ta patxadoakoak eta korrientiak dira. Ag G 318. Goiarritikan etorriya da / euskaldun 

korrientia; / urte batzuak baditu baña / gorputza dauka tentia. Tx B I 111. Oiek baliente / daude korriente, / 

sobresaliente, / burla egiñ dirate. AzpPr 87. 2. "Korriente, courant (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 138. 

(Agua) corriente. v. infra ur korrent en Elexp Berg. Katu ori jarri zan / ur korrientian. JanEd II 98. 3. De 

acuerdo, muy bien (?). --Zoaz berealatik kalabozora. --Korriente: ura ere gizonak egon oi diran lekua da, ta 

gizonak eztu lotsarik bear ara juateko. Urruz Zer 66. 4. (V-gip ap. Elexp Berg), korrent (V-gip ap. Elexp 

Berg). "Corriente de viento o agua. Ibaixa pasatzerakuan korrentak ixa eruan giñuzen. Itxi atia, korrenta dago 

ta" Elexp Berg. v. korronte. 5. "Corriente, común, no especial. Praka bakeruekin dda jertse korriente batekin 

zeuan. Adberbio gisa ere bai: Aberatsa izan arren oso korriente jazte zuan" Elexp Berg. 6. "(Adb.), con 

normalidad. Atzo gabian frantses be korriente eitten giñuan" Elexp Berg. 

korrijetu, -jitu. v. korrejitu. 

1 korrika (Lar, Añ (G, AN), H (V, G)), kurrika (H). 1. Corriendo. "Correr, [...] korrika joan, ibilli" Lar. "(A) 

carrera abierta" Ib. "(De) corrida" Ib. "(A buen) paso, corriendo" Añ. "Correr: [...] (AN) korrika joan" Ib. "En 

courant, à toute course" H. v. lasterka. Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana desde mediados del s. 

XVIII, aunque la gran mayoría de los ejs. son del s. XX. En DFrec hay 20 ejs. de korrika. Bandera 

destolatuaz, ajolakabe, korrika ta egaka bezala [...] ibilli naiz. Cb Eg II 21 (Dv LEd 53 tarrapatan). Bagoaz, ta 

korrika / biurtuko gera. BorrB 407. Eta mandoa korrika aurrera joan zitzaion. Lard 200. Zuaz aguro, zuaz 

korrika. Bil 111. Sartzen da korrika barrena. Arzac EE 1884a, 135. O, zeñ pozik iturria / korrika zan jetxiten!. 

AB AmaE 394. Jaikitzen diranian / kalera korrika. JanEd I 54. Korrika ezta emen azaltzen / irabaziko dizunik. 

EusJok 165. Segapoto're iyez Iturriotzen / korrika etzan gelditu. EusJok II 71. Orañ Parisen txurruak saltzen / 


mende. 

31


an omen dabill korrika. Tx B II 130. Asi zan Poli korrika aien atzetik. Anab Poli 114. Etxera sartu zan korrika. 

Ugalde Iltz 40. Aldegin zuten korrika. Salav 32. Bonberoak korrika asten dira nora joan jakin ezik. Lab SuEm 

215. Joko-gizonak ere badira / euskaldunak tajuzkuak [...] // Korrika eta beste lanetan / badira mutil bikaiñak. 

Uzt Sas 228. Astiro-astiro besterik ezinean, korrika eta lasterka ahal balitz. MEIG VII 77. v. tbn. Noe 64. Aran 

SIgn 79. Arr May 58. Sor Bar 96. Bv AsL 101. Apaol 123. Alz STFer 130. Goñi 9. Iraola 88. Ill Pill 11. Muj 

PAm 65. Mde Pr 75. Etxde JJ 99. Txill Let 26. Vill Jaink 71. Berron Kijote 113. IBe Io 20, 4. 

2. (Sust.). Carrera. Aurrak korrika alaiean. Txill Let 146. Ango korrikaekin izugarrizko zalaparta sortu zan. 

Anab Poli 114. Arrituta gelditu ziran [...] aiek ibilli zuten korrika ikustean. Anab Aprika 55. 

- KORRIKA EGIN. Correr. Ta Poli, ordurarte korrikarik egin gabe ibillia, asi zan [...]. Anab Poli 36. 

[Txakurrak] otz ori egoztearren asmatu du korrika egitea. Vill Jaink 71. Korrika egin bear zan / alakuaren 

aurrian. Uzt Sas 178. 

- KORRIKA-APUSTU, KORRIKA-APUSTURA. Carrera, competición. Azpeitiyako korrika-apustu / ori 

dala mediante. EusJok 153. Korrika-apustura orretan / bazan jendia ugari. Ib. 155. Prat eta Ubarretxenaren 

korrika apustua. MEIG III 110. v. tbn. Tx B I 158. 

- KORRIKAKO APUSTURA. Carrera, competición. Orren korrikako apusturak / ez dira izango aztuta. 

EusJok 165. 

- KORRIKAN. Corriendo. "Apustuba in dei korrikan, han apostado a correr" Iz Als (s.v. apustuba) Juan 

Manuelek orain korrikan / dauka abillidadia. EusJok 162. Zoaz, arinki eta korrikan. Arti Tobera 268. 

- KORRIKARI EMAN. Empezar a correr. Astoa bidetik zearkatu zan eta korrikari eman zion. Lard 102. 

2 korrika. v. 1 kurrika. 

korrikalari. Corredor. Cf. VocNav: "Corricolari o korrikalari: nombre que dan en La Montaña a los 

andarines o corredores profesionales que toman parte en las apuestas o carreras. Es voz introducida 

modernamente". v. lasterkari. Barbero sangratzalle fama aundikua eta korrikalari bikaña. Iraola 90. 

Orrelako korrikalariyak / Gipuzkuan gutxi dira. EusJok 154 (v. tbn. 151 y ss.). Asto korrikalarien ingurura 

agertu zan. Erkiag Arran 56. Korrikalari oien antzera, beti izerdipatzetan. Vill Jaink 194. Aizkolari, arrijasotzale, 

[...] bertsolari, korrikalari. Salav 101. Beste hiru txirrindulari agertu ziran. [...] Beste korrikalari 

batzu [...]. Osk Kurl 146. v. tbn. Anab EEs 1919, 63. 

korrikaldi. Carrera. [Abere] basatiak arratsaldeko argi bizira irten zuen [...] korrikaldi zoro batean. Arti 

Ipuin 57. 

korrikari (Lar, H), kurrikari (Lh). "Corredor, el que corre" Lar. "Coureur, marcheur avec vitesse" H. v. 

korrikalari. Errege bat gaixorik egon zan denbora batian korrikari bat Madrillera oñez abittu omen zan (Gto). 

'Un corredor'. JMB Mund III 34 (v. tbn. 37). 

korrimen. "Korrímena jarri, odólen korrímena, dar curso" Iz ArOñ. 

korrimentu. Curso, circulación. Erreparo aundia artuaz lendabiziko erriko kanale eta zikinkeriak 

korrimentua daukaten lekuai. "Al sistema de canalización y desagüe de inmundicias". Aran-Bago ManMed 205. 

Odolak korrimentua daukan zañik kolpearekin eten [...] ez dalako. Ib. 274. 

korrinko (Lcc, Lar Sup, Hb ap. Lh, H (V, G)), korrintxo (H). "Molleja de aves, korrinko pistiana" Lcc. 

"Molleja" Lar Sup. "Ris de veau" Lh. Cf. alav. molleja con el sentido de 'yema del huevo' (v. LzG 287). 

korrio. v. korreo. 

1 korritu (-du V-gip ap. Elexp Berg; H), kurritu (H). Tr. Más empleado al Norte que al Sur. Korritu es la 

forma propia de la tradición meridional y kurritu de la septentrional y de la baztanesa. En DFrec hay 10 ejs. de 

korritu, meridionales, y 2 de kurritu. 1. (Aux trans.). Recorrer. "Courir, parcourir. Hiri guzia korritu, kurritu 

dut" H. "Mundu asko korridu dau orrek" Elexp Berg. Tr. Documentado al Norte en Haranburu (en un ej. de 

dudosa interpr.), Gasteluçar y algunos pocos autores de los ss. XIX y XX (pero cf. con el sentido de 'repasar' ejs. 

de Etcheberri de Ziburu y Baratciart). Al Sur, aunque aparece ya en Lazarraga, no lo volvemos a encontrar hasta 

el s. XX, usado por bersolaris guipuzcoanos. Zegaiti zu zara, dudadu baga, / korridu badidi ondo mundua, / 

beste guztietan estimadua. Lazarraga (B) 1180vb. Huts egite horretara nola bethi ohituak baitkara eta ardura 

usanzak berak kurritzen baiteraku. (Interpr?). Harb 195. Bañan ago, Fransez Xabier / lurrik asko duk kurritu: / 

geldi adi. Gç 195. Eskandala izigarriak / eman ditutzu orotan. / Kurritu ditutzun herriak / mintzo dire paperetan. 


mende. 

32


Monho 42. Nola kurritzen baitu / montaña eta sasi / ladronkerian baizik / ez dute ikasi. Bordel 177. Berak egin 

untzitan kurrituz bazterrak. Hb Esk 132. Egun, burdinazko bideri esker, aise eta fite laiteke bide horren 

kurritzea. Elsb Fram 90. Oihu patarrakaz [...] abiatu ziren gaztelu famatu hartarat zeramaten karriken 

kurritzen. Ib. 77. Itxaso dana korritu zuten / txalopan bander'artuta. EusJok 38. Bertze mendirik kurrituko du 

apezgoko artzaingoan. Ox 21. Askok bezela berrogei urte / mundu onetan korritu. Tx B I 62. Bazterra frango 

badiat kurriturik. JE Ber 34. Dupa-keta herri guzia kurritu zuten. Lf Murtuts 15s. Mundua kurritu zuen eta 

1735ean liburu eder bat argitaratu. Zerb Azk 75. Ondo korrituak ta ikasiak zeuzkan Gipuzkoako mendi-bideak. 

A. Zavala in Goñi 10. Ez dirade makalak / orien eguak / korritutzen dituzte / aguro leguak. Uzt LEG II 309. 

Diruarekin nahiago dugu / guk kurritu mundua. Mattin in Xa EzinB 129. Lagun on horiekin kurritzean plazak / 

une batentzat uzten nau ohiko gaitzak. Xa Odol 318. [Amodioak] bihotzez bihotz mundu guzia kurri dezala 

hegalez. Ib. 322. v. tbn. Kurritu: AstLas 67. MarIl 121. Casve SGrazi 52. (Precedido de ines.). Txirrita 

tripa aundiya / birian korritua. In Tx B 158. Leku askotan korrituba da / Espaniyan da Frantziyan. Tx B II 142. 

Munduan korritua / euskalduna nerez; / ez nau engañatuko / edozeñek errez. Uzt LEG I 45. (Part. en función 

de adj.). Oiek eman dituzten / gusto arrituak / arraiskatuak dira / gizon korrituak. Ud 63. Irurak korrituak / 

lagun amantiak. AzpPr 128. Repasar. Berze arrosariorik formatu nahi baduk, kurritzak berze berthute 

jeneralak. EZ Man II 172. Examina errexkiago egiteko, bat-banazka kurritu behar ditu [...] Elizaren 

manamenduak. Brtc 54. 

2. (H), kurritu (Urt I 353; kh- Lecl, H). (Aux trans. e intrans.). Correr, fluir. "Courir, couler. Urak korritu, 

kurritzen du, l'eau coule, court. [...] Izerdiak alde orotarik korritzen dio: (propre) izerdia alde orotarik dario" H. 

Aiza zazue nere baratzera, eta kurri dezatela aren ganik urrin onek. Echn Cant 4, 16 (Dv heda). Ur]r[ak 

korritzen du. "El agua corre". Volt 203. Ibaiño batek kurritzen du, ura lodi eta barna. JE Ber 74. Atsalaskari 

alegera [...] egiten dute, ardoa ausarki kurriturik. Zub 22. Eta hango odol guztiak korritzen ziren bere 

zainetatik. Arti Ipuin 47. Odola guti edo aski biziatua edo gaizki kurritua dutenen artean. GAlm 1946, 2. 

3. (Aux. intrans.). Avergonzarse. Neska gaxoa ainbat zidin / afrontadu ta korridu. Lazarraga (B) 1179vb. 

4. (-du V; H (V, G)), kurritu (S; H (L, BN, S), Lh), korri (Lar). Ref.: A Morf 753; Lrq (kurritü); Holmer 

ApuntV (korridu). (Aux. trans.). Correr; (en la mayoría de los ejs. septentrionales) marchar, andar, caminar. 

"Correr, [...] lasterregin, korri" Lar. "Correr parejas, bikoaldeak korri" Ib. "1.º courir, aller vite. Aise kurritzen 

du, il marche facilement; [...] 6.º marcher. Haurra hasi dea kurritzen?, l'enfant a-t-il commencé à marcher?" Lh. 

"Korridu, caminar. Korriduten, caminando (V-ger)" Holmer ApuntV. Tr. Documentado desde principios del s. 

XIX en autores septentrionales no suletinos. Al Sur, se encuentra, desde mediados del s. XIX, en Iturriaga, 

Arana, Orixe y en bersolaris y diálogos populares guipuzcoanos, muchos de los cuales emplean el part. korri 

(aunque quizá podrían interpretarse como korri (egin)). Orein hestuak egarriaz / ur-bururat / kurritzen ohi du 

lehiaz. Monho 86. Bertutez bertute / hegaldaka bezala / kurritzen dutela / justuak beti. Ib. 84. Aurrera korri, / 

atzera korri / beti ezpata airean. It Fab 205. Zuhurrek askotan, irudi langosta, / kurritzen dute gibelka. Gy 270. 

Zoiñek lasterrago kurri / desafio zion egin. Ib. 57 (v. tbn. en contexto similar Ox 75 kurri). Jarraiyozute beti, 

Euskaldunak orri / bere antzera bizirik, zeruraño korri. Aran SIgn 214. Zezenak laja ditu / lau lagun elbarri [...] 

/ batzuek anka-pian, / al zuenak korri, / urrenguan obe da / segurutik jarri. Xe 206. Oraindikan aprendiz gaude, 

/ eztegu asko korritzen. Ud 65. [Treñeruak] kostadun zitun pala ederrak / korritutzeko urian. Arrantz 124. 

[Premiyua] artutzeko larri / berak gorde sarri / artu eta korri. AzpPr 25 (v. tbn. 85 korri). v. tbn. Sor Gabon 62. 

Onratutzeko intentzioan / Birjiña Amaren jaiotza / arri ta korri geren lekura / ai guk genekarren poza. Noe 29. 

[Basa-jauna] zelakoa eman zen berehala lasterrari. Sainduak ere kurritu zuen aintzina. Eta ibili zen bi egunez 

[...] oihanez-oihan. Jnn SBi 115. Ezar netzazke abarkak eta zalhuago kurri nezake. Ib. 143. Berak hautsi 

ziozkala zeruko bidean kurritzetik gibela zezaketen traba guziak. Ib. 78. Irakur eta kurri aitzina. HU Zez 144. 

Lur batetarik salto / ia bertzera kurri / hemen gabiltza suelto / nigar egingarri. Balad 233. Tira, tira, korri azkar. 

Alz Bern 52 (v. tbn. 49 korri). Egunak eta gauak elgar hilez kurri. Ox 19. Ongi bazkaldurik hola, errexki kurritu 

zuten arratsalde hartan. "Ils marchèrent avec entrain". Barb Leg 144. Orrenbeste arrautza / jan izan banuan / 

oraindik geiago' re / korrituko nuan. Tx B I 159. Lañoak fuerte korritu zuten / ura tapatu artean. Ib. 52. Bire 

luzian ez du korritu / laster jo zuan arroka. Ib. 187. Getarik gogor eraso dio [...] / uiñak adin bat korrituz. Or 

Eus 396. Mâietik altxa eta ikullura korri. Ib. 369. Juanito txistulaixak gaur be korritu dau majo (V-gip). Gand 

Eusk 1956, 220. [Hoinbertze edan ondoan] kurritzean ageri zuen xuxen egoiteko indar poxi bat egiten zuela. 

JEtchep 97. Bethi arrangura, han edo hemen min, ezin kurri. Ib. 98s. Betikan gora ezin diteke / askoz ariñago 

korri. Basarri 93. Gure untziak asko korrietan dau. Berriat Bermeo 387. Txalo jo zuan sarjento batek eta korri, 

astoari arre! arre! esanaz. Salav 102. Korritzen degu emengo / trolebusen pare. Azpillaga in Uzt Noiz 31. 

Juateko esan ziraten / iñola al baneza, / gogozko bide baten / korritzen erreza. Uzt Sas 315. [Mutillak] gaubaz 

ixillik dabiltz / korritutzen ankaz / txakur asko ipintzen / dituztela zaunkaz. Uzt LEG I 44. Goiti ez du kurritu 

nahi / ezin geldi gain-beheran. Xa EzinB 28 (ref. a la bicicleta). (Aux. intrans.) Ehun mila gizon zirenaz 

geroz harmekin kurritzen [...] Pariseko karriketan. Elsb Fram 110. [Mutikoa] haren sahetsean kurritu zen; 

jarraikitzen zitzaion, urhats ttipika. JEtchep 115. 

(Aux. trans.). Navegar. Menturaz denbora xarrez kurritzen bazindu Olandako kostan [...]. INav 61. 

Kurrizazu suestean eta noizere deskubrituko baituzu senadia [...]. Ib. 15. Baia deskubritzen duzunean ez sobera 


mende. 

33


kurri aitziñat, zerren barraxoko alderat baxak baitire. Ib. 127. 

(Aux. trans.). Correrse, propagarse (la voz, una noticia... ). "Courir, se répandre, se propager. Berri horrek 

bazterrak korritu, kurritu ditu" H. Zeren Jainkoaren Ebanjelio Sainduak kurritu behar baitzuen hitzkuntza 

guzietarik mundu-herri guzian berrena. ES 394. [Sekretua] ahotik ahora nola kurrituz yend-artean. Gy 150. 

Harrieten arrangurek laster kurritu zuten Baionaraino. Ox 199. Pentsa, berriak ez zuenetz kurritu herri guzian. 

Lf Murtuts 37. Berialaxen zuan / bozak korritua, / pobriaren artian / zala partitua. Uzt Sas 274. (Aux. 

intrans.). Yadanik erran dut, berririk bitzienak laster kurritzen zirela. Elsb Fram 71. Aldatzailearen oharra: 

Parisen kurritzen da ipuin berdina. Mde Pr 126. 

Correr, pasar (los años). Gizona bajatzia / ni ez nau arritzen / urtiak korritzen, / ajiak berritzen. AzpPr 85. 

(Aux. intrans.). Andar, ir de un sitio a otro, vagabundear; viajar, recorrer el mundo. Zure solasez / batere ez 

naiz harritu. / Gazte denboran, toki berean / ni ere bainaiz kurritu. Etcham 224. Euskalerriko egonaldiak ez dit 

uste nuen ona egin. [...] Ez naiz batere korritu eta Zuberoan egon naiz aldi guztian. Mde Pr 197. Ha, zer 

plazerra nuken zure entzutea horien guzien kondatzen! Zer xantza duzun hola kurriturik! Larz Iru 138. Ai, 

Pantxo, Pantxo... Zu lagun, Kalifornian kurrituz, fandangotan, bizitzekoa irabaz ginezake. Ib. 52. Gaurko 

gazteak [...] / gasta bakarrik eta hor kurri. Xa EzinB 130. Jaunak, debaldetan dire kurritzen ene begiak zuen 

gainean [...] ez dute akusatzailerik baizik edireten zuen artean. Elsb Fram 107s. 

Asentarse, digerirse (la comida). Bazkaria etzakola kurritzen, abiatu da kafe bero bat behar zuela hartu. 

Herr 24-12-1959, 2. 

Correr (un telón). Teloia korriturik, komedia hau akabatzen da. Arti Tobera 289. 

(Ref. a un gasto). Correr (a cargo de). Ostatua eta libersioa zuen kargura korrituko da. Arti Tobera 265. 

5. Torear. v. 1 jokatu (9). Amandria neria nizaz / bi erdi egin zanian / [...] zazpi zezen korritu ere / 

enparantzian. Balad 47 (tbn. en Or Eus 116 y Etxde AlosT 95s). Ezagutu zuen [...] hango zezen-plaza zaharrean, 

zekorrak korritzen ziren artean. Arti Ipuin 57. 

- KORRI AHAL GUZTIAN. Tanto como se puede correr. Astoak korri-aal guzian etorri zitzaion laguntzera 

Santxo Panza. Berron Kijote 94. 

2 korritu, korridu (V-ger-arrig-gip). Ref.: A (domu); Etxba Eib; Elexp Berg. (Sust.). Interés, rédito. "Ez 

korridurik, ez domurik eztabe ikusiko [...], no verán ni interés ni capital" A (s.v. domu). "Aurreratu zetsan diruan 

korridua urtero eruaten zetsan" Etxba Eib. "Korriduekin bakarrik naikua dauka bizitzeko" Elexp Berg. 

Biurtzen bazioten diru au erosliari euneko bosteko korrituarekin. Urruz Urz 20. --Zein zan len atian? --Eskale 

bat, jauna. Orlako korritubak izaten ditugu guk. Sor Bar 60 (durante una conversación sobre cuestiones de 

dinero). Banko baten ipiñi ta gero... ez korridu ta ez diru barik geratuko ete-nindeken bildurrez lorik be eneuke 

egingo ta. Kk Ab I 104s. [Diruak] artuko dodaz ta antxe ipinteko ustia dot. Korridurik eztot artuko, baña eztaust 

ardura. Ib. 104. Diru mordoxka ori yar zak [...] zaipean, ta aren adarraz, aren ekarri edo korrituaz, sariztu zak 

[...]. Ldi IL 103. 

- KORRITUAN JARRI, IPINI. Colocar, poner (el dinero) produciendo interés. Iru milla ezkutu euneko lauen 

korrituan [ifini]. Izt C 383. Nere txanponak! Korrituban jarri nituben eta ainbeste korritu dute ez dakitala 

noraño jun diran. Sor Gabon 62. Partilla artu zuben / bakoitzak beria / korrituban jarriko / zuten neria. AzpPr 

68. Etxean ere baditut eta bankoan eta korrituan. Ag G 264. Diru pitiña korritun jartzeko. Urroz EEs 1919, 59. 

Bai, diruak bezela. Bankoan korrituan jartzeko. ABar Goi 23. v. tbn. JFlor (Oñate, 1902). Artu ebazan diruak 

imiñi ebazan korriduan edo geiganatzen. Echta Jos 350. 

korritutxo, korridutxu. Dim. de 2 korritu. Nik dirue oki bakot "Caja d'arrosetan"; baie eztot atara gure 

korridutxuek kobra arte. Ort Oroig 88. 

korritzaile, kurritzale. 1. Correo. Merkatarien, kurritzaleen eta mandatarienzat. "Courriers" Volt 

198. 2. kurritzaile, kurritzale, kurrizale (S ap. Lrq). Corredor. "Qui court souvent" Lrq. Zubian badoazkitzu 

/ gure andre kurritzalleak. "Nos aventurières". Gy 184. [Aita] pilotari famatua izan da [...]. Alta ama ere [...] 

kurritzale lehena. Lf Murtuts 39. 3. kurrizaile. Movido, que se mueve mucho en sociedad. Neskato arhin, 

hardit, kurrizaile, harro eta modestia gabeak. EskLAlm 1849, 17 (ap. DRA, s.v. behazaile). 4. "Traitant 

(médecin), kurritzale" T-L. 

korritze. Paso. Denboraren kurritze lasterra. Atheka in BOEl 706. 

1 korro (V-gip ap. Elexp Berg), korru. Corro. Galai galantok ara doaz / egiten erromeria, / danza korrua 

leku askotaik / ondo akonpañadua. Lazarraga (B) 1198vb. Buruba badarua korru edo plazara, eskiniten legez 

eruan dagijen danza naastubetara. Mg CO 278 (CC 186 karrika eta plazan). Zaldi gazte batek korrotik urten 

zuan eta [...] otsoa bere atzetik zijoan. And AUzta 66. (Con egin, jarri, izan...). (Hacer) corro, (estar, ponerse) 

en corro. Dirudizula ollo ama bat erdi erdian, / korro egiña txitatxo polit edo umez. AB AmaE 191. 


mende. 

34


[Ganaduak] egiten dute korro eta artzen dituzte ume danak erdian. And AUzta 66. Ostikoakin kanpora jartzen 

dira korro eta zaintzen dituzte umiak. Ib. 66. Korro zeuden batean zaldi gazte batek korrotik urten zuan eta [...]. 

Ib. 66. 

- KORROAN. En corro. "Jarri korruan, ipuiña kontau biotsuet eta" Elexp Berg. Gota duen orduan buru 

txipia oi daduka koruan / etxekoak larri oi da [...] korruan (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Jendia pranko bazan 

begira / aldamenetik korruan. EusJok 121. Besterik ezin duten aurrak, uztai eran (korruan) jarri ta ibilli bitez 

biraka kantuan. NEtx LBB 319. 

2 korro. "(L), anudado, rechoncho" A. 

3 korro (S (+ kh-) ap. Lh), khoro (S ap. Lh). "Épine dorsale" Lh. "Colonne vertébrale" Ib. "Échine" Ib. Cf. 

korroki. 

korroboratu. Corroborar. Grazia bat korroboratzen eta esfortzatzen debana fedean. OA 65. 

korroila. Patio (?). Eske zabiltzalarik, Lopez de Mendoza pilotan ari zela hatzeman zuten bere etxeko 

korroilan. Laph 90. 

korroildu. Estropear(se). v. korrokoildu. [Jaunak ijitoen] gurdi-pirrillak korroildu zitun eta osta ibilli 

zitezken (Ex 14, 25). "Et subvertit rotas curruum". Or MB 398 (Ol korrokoildu). Gazteak, adinetakoak [...], 

barnetik jaten ari ditu arnoaren suak. Kutxarat baderamatza goizik khorroildu gorphutzak. SoEg Herr 21-11- 

1957, 1. 

korroin. v. 1 karroin. 

korroinitz. v. KARROIN-ITZE. 

korrok. 1. "(Vc, Gc, B), onomat. del eructo" A. Cf. 1 korroka. "Zu beti korrok eta puzker" Izeta BHizt. 2. 

"(R), onomat. del ruido de quebrar" A. 

- KORROK EGIN (V, G, AN, B). Ref.: A; Izeta BHizt. a) "Regoldar, eructar" A. "Etzazule holako korrokik in" 

Izeta BHizt. b) "(R), quebrar, romper" A. c) "(R), faltar a la palabra empeñada" A. 

1 korroka (L, B, BN-baig ap. A; VocCB (s.v. agonia), kh- Dv, H), kurruka (kh- BN ap. A; kh- VocBN Dv y 

H), kurruku (V-och ap. A), koroka (L, BN ap. A). 1. (Sust.). "Râle" VocBN. "Bruit sourd qui sort du gosier. 

Lo-khorroka, ronflement que l'on fait en ronflant. Hiltzeko khorroka, râle de la mort" Dv. "Râlement" Ib. "Tout 

bruit qui imite le râlement, le ronflement. Zakhurraren khorroka itsusia! l'affreux grondement de chien" H. 

"Korroka, estertor, ruido ronco de respiración fatigosa" A. "Kurruku, estertor" Ib. Lhande da tbn. korroka 

citando a Foix, y remitiéndolo a khorroka sin precisar ninguna acepción. O gaitz guzietarik maldatuena! O lokhorrokarik 

dorpheena! Dv LEd 66 (Cb Eg II 30 modorra guzien pisuena). (B ap. A), kurruka (Dv). 

"Borborisme, gargouillement du ventre" Dv. "Ruido de tripas" A. 2. (Adv.). Haciendo ruido (las tripas). v. 

korrokaka. Emakumea bada / mats salda zalea / aldean daukaz beti, / buruko alea / ta esteak korroka. Azc 

PB 105 (Ur PoBasc 207 tripako miñak). 3. "(V, G, AN), regoldando" A. 4. (Sust.). Croar. Igelen korroka 

ta ibaiaren eten gabeko zurrunba. Anab Poli 79. 

- KORROKA EGIN. a) Roncar. Ohean guti edo aski korroka egiten dute. JE Med 13. b) Croar. 

Ugarazijuak esan eutson Zizirikuari: korroka-egittia soñurik samurrena egittia da. Altuna 80. Hara non asten 

diran igelak korroka egitten, karrak eta klauk. Otx 133. 

- KORROKAN. a) "Khorrokan, azken khorrokan izatea, être aux aboi, aux derniers abois. Khorrokan ezartzea, 

réduire à la dernière extrémité" Dv. "Eria khorrokan da, le malade râle (est dans le râle)" H. Hartzen du 

[haurra] zintzurretik [...] eta lurrerat aurthikitzen khorrokan. Hatsa galtzerat dohako. Prop 1906, 141. Korrokan 

jarri baino lehenago operatzen zuten haurra. JE Med 58. b) Roncando. "Lo khorrokan dago, il ronfle, dort 

profondément" H. Korrokan egiten dut lo: ahoz goiti daude etzanik, ahoa idekirik. JE Med 12. Lo zauden 

khorrokan! Ox 78. 

2 korroka. "Korroka(-n), en corros, círculos. Las fresas, etc." Ond Bac. 

korrokada. 1. Borborigmo. Garizumara-ezkero, asko dagoz [...] esteetako korrokada ezerezak larrituaz, 

osagila bila ibilten direanak. Ezale 1897, 79. 2. "(V, G, AN), eructo, regüeldo. Eztu orrek korrokada geiago 

inen (B), ése no regoldará más, ha muerto" A. v. korroskada. 3. "(R), quebradura, rotura" A. 4. "(R), 


mende. 

35


violación de un compromiso" A. 

korrokaka (AN-5vill, B), kurrukaka. Ref.: A; Gte Erd 247; Izeta BHizt2. "Produciendo ruido de tripas" A. 

"Tripak korrokaka ditut" Gte Erd 247. Ama, ote da kafe? [...] / Kurrukaka nere sabela nihon ere ez dagoke. 

Eskualdun kantaria 106 (ap. DRA). 

korrokari. 1. "Khorrokaria: 1. ronfleur; 2. qui gronde, fait entendre un grondement fréquent ou fort. Zakhur 

khorrokaria" H. 2. kurrukari. (Tema nudo, con valor adverbial). Haciendo ruido de tripas. Lur eze arek jar 

ote dion / barne-estea kurrukari. "Le ha podido alborotar el vientre". Or Eus 306. 

1 korrokatu. "Khorrokatzea: 1. ronfler; 2. gronder; 3. moins usité qui khorrokan izatea: râler" H. 

2 korrokatu. Bertako lagunari urruneko etsaiaren gorroto bizia itz samiñez agertzeko, alakoak korrokatzen 

baititute beuren biotz arrotik eta astunetik. (Interpr?). Or Aitork 229. 

korroki (S ap. A; kh- S (Foix) ap. Lh), khorrokü (S-saug ap. Lh). "Trozo de la espina dorsal del puerco con 

su parte carnosa. Korroki-zopa, sopa hecha con este trozo de carne" A. "Os de cochon; (se dit de la colonne 

vertébrale que l'on sale pour le pot-au-feu)" Lh. 

korrokio. "Animosité contre quelqu'un, ressentiment, rancune. Ixilik bainan bere korrokioa barnean, il se tait, 

mais il garde sa rancune au dedans" H. v. korromio. 

korrokoi (V-gip, G, L-côte; H, FauMar 49), korrokoin (L-côte; SP, Urt III 266 (-oñ), Dv (-oiñ), H), korokoin 

(SP vEys (L)), korrokon (Izt, Arzdi Peces 379, FauMar 48), korrokin (FauMar 48). Ref.: A; Elexp Berg. 

"Sorte de poisson" SP. "Muble (de pez)" Izt. "Mulet, espèce de muge. Syn. xipa" Dv. "Muble, corrocón, pez que 

sube en bandadas por los ríos y el que más vive en los puertos" A. "(Mugil chelo, Mugil auratus), etc., muble" 

Arzdi Peces 379. "Corcón, albura, mules (Mugil chelo), korrokoi, buru-zabal" FauMar 49. "Cabezudo, capitán, 

albur, lisa, múgil, mújol (Mugil cephalus), korkoi, korrokon, [...] korrokina" Ib. 48. "Corcón. Korrokoia oso 

bastua ei da" Elexp Berg. v. 1 korkoi. Izokin, amurraia, korrokoin, xarboa. Hb Esk 93. Orain durdo bat, gero 

lasun bat (korrokoi bat). Ag Ezale 1897, 46. Eta plauza eta xarbo bada oraino tolle. Korrokoina ere bizi da beti. 

Zerb Azk 50. 

- KORROKOI-DABETA. "(AN-gip), pececillo de entre peñas" A. 

korrokoil (B). Ref.: A; Izeta BHizt. "Desvencijado, desconcertado. Katadera korrokoilla, silla de pies 

desiguales, que cojea" A. "Pareta au korrokolla dago" Izeta BHizt2. 

korrokoildu (B ap. A). Estropear(se). "Desvencijarse, desconcertarse" A. v. korroildu. [Yaubek 

aigitoarren] gurdietako pirrillak korrokoildu zitun eta ozta ibilli zitezken. Ol Ex 14, 25 (BiblE trabatu). 

korrokoin. v. korrokoi. 

korroluze (kh- S (Foix) ap. Lh), khoroluze (S ap. Lh). "(Personne) à longue échine" Lh. 

korromio (O-SP 227 SP y A, H (que cita a Axular)), gorromio (SP, Arch ms. (ap. DRA)), korromu (SP 

A). 1. "Transport de colère" O-SP 227. "Korromua, gorromioa. Korromun [sic] gaixtoz bethea, plein de 

méchante rancune" SP. "Gorromioz bethea, plein de rancune" Ib. "Odio" A (que cita a Ax). "(SP), rencor" Ib. 

[Barreneko] gorrotuak, korromioak eta herrak, arimari eta gorputzari egiten deraue kalte. Ax 279s (V 187). 

Barrena sastakatzen diotzaten korromioak ezin gorde detzake. Dv Telem 47. Barreneko harrak jaten nau, hira 

minak hiratzen, korromio beltzak herratzen! Dv LEd 229. Zure burua ikusten duzunean debruen eskuetan [...] 

zer ez da izanen zure khorromioa? Ib. 215 (Cb Eg II 119 zer pena sentituko dezu?). Ziyo orregatik errezago 

oituko dira lanari korromuz begiratzera. "Con aversión". Zink Crit 213. 2. (H), gorromio (H). "En général ver 

qui ronge le bois, les viandes, les étoffes, ver rongeur" H. 3. "Korromioa [...], vermoulure, trou fait par les vers 

dans le bois, papier, etc.; partie d'un objet attaqué par les vers; petite poussière produit par la vermoulure" H. 4. 

(AN ap. A (que cita el msLond); Izt). "Cepillo del carpintero" Izt. 

korromiodura. "Korromiodura, korromiokin, vermoulure, trou fait par les vers dans le bois, papier, etc.; partie 

d'un objet attaqué par les vers; petite poussière produit par la vermoulure" H. 


mende. 

36


korromiokin. v. korromiodura. 

korromiotsu, gorromiotsu (SP). "Rancuneux" SP. 

korromiotu (Lar Sup, H), korromiatu (T-L). "Corcomerse" Lar Sup. "Devenir vermoulu" H. "Vermouler 

(se)" T-L. Orok asaldatzen, khexatzen eta korromiotzen dute. Dv Telem 47. 

korromo. "Semidormido, erdiloak artua, lo korromoan dagoana" Añ. "(V; msOch), sueño ligero. Lokorromoan, 

dormitando" A. "Sueño ligero, loarin, kukulo, korromo" A DBols. 

korromorro (V ap. A (que cita el msLond); Añ (V)). Letargo. 

korromorrotu. v. LO-KORROMORROTU (s.v. 1 lo), ILUN-KORROMORROTU. 

korromu (O-SP 227 SP y A). "Une espèce de poisson" O-SP 227. 

korromu. v. korromio. 

korronga, -ka. v. kurrunka. 

korronkada. "(V-arr), arrullo" A. 

korronkezkailu, korronkeskailo (V-arr ap. A). "Pececillo de ría parecido a la bermejuela" A. 

korronpigarri. Corruptible. Dá preziso gorpútz korronpigárridéngáu itzuldáien korronpieztaiken 

estadorá. LE Doc 234. 

korronpimendu (-mentu Lcc), korrunpimendu. Corrupción. "Corrompimiento" Lcc. Bathaioak begiratzen 

gaituela bekhatuaren korrunpimendutik edo korrupzionetik. CatLav 221 (V 111). 

korronpitasun, korronpitarzun. Corrupción, podredumbre. Barnekotik daude [sepulturak] beterik il 

drenen ezurrez, eta korronpitarzun kasta guzuz. Hual Mt 23, 27 (Samper usteltarzun). 

korronpitu (Lcc (-du), Urt III 20, VocBN), korrunpitu (Urt I 270), koronpitu, krupitu (Chaho). 

Corromper(se). Tr. Documentado en Leiçarraga y algunos autores septentrionales de los ss. XVII, XVIII y 

primera mitad del XIX. Al Sur lo emplean Micoleta (korrunpidu) y Lizarraga de Elcano (Doc 234). Korronpitu 

es la forma más empleada. Hay ambas formas, korronpitu y korrunpitu, en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y 

Haraneder, y sólo korrunpitu en CatLav. Se encuentra koronpitu en JesBih. Propos gaixtoék korrunpitzen 

dituzte kondizione onak. Lç 1 Cor 15, 33 (He gaizkoatu, TB galdu, Ker usteldu). Gure batbederaren gorputzak 

biola eta korrunpi eztitezenzát. Lç Ins B 5v. Korronpitu nahi dute / eskañirik saria. EZ Noel 109 (95 

korrunpitu). Hain da artez, iustu eta leial, non mundu guztiak ezpaitezake irabaz, ez korronpi, eta ez bertze 

aldera itzul. Ax 437 (V 285). Dagoala letrea korrunpidurik, zerren amairugaiti diñoala iru. "Que está corrupta 

la letra". Mic 14r. Jiten direnian haren espirituaren korronpitzera. Tt Arima 69. Eta hala nork ere sendi baituzue 

heia aire gaiztoz korronpitua]k[ dela, lehenbizikorik garbituko duzue hango haskerietarik. Mong 593. Zenbat 

akzione kriminaletan ez duk korronpitu hire burua! Brtc 126. Bere lege faltsiaz / beita korronpitürik. Xarlem 

713. Erreberri zazu [...] debruaren enganioak galdu eta koronpitu duena. JesBih 459. Izan baita usteltzetik eta 

korronpitzetik begiratua. Jaur 367. v. tbn. CatLav 174 (V 89). He Gudu 64 (38 korrunpitu). (Part. en función 

de adj.). Hitz korronpiturik batre zuen ahotik ilkhi eztadila. Lç Eph 4, 29 (He gaixto). Guk gure lehen 

aitaganik dugun natura korrunpituagatik. Lç Decl a) 4r. Aire mehe batre ez korrunpitua. EZ Man I 135. Bere 

usiki satsiaz eta korronpitiaz kozatzen du. Tt Onsa 139. Denbora korronpitu hontan ikhusten dugun desordria. 

Tt Arima 70. v. tbn. CatLav 57 (V 37). Zure bihotz korronpitua onera ganbiatzeko. He Gudu 89. Haragi 

korrunpituaren falseriak. Ib. 119. Mobimentü edo zotikü ordre gabezko eta korronpitü hori. Mercy 29. Juje 

zahar korronpitu. Monho 148. Aire hain korronpitua. Ib. 108. 

korronpitzaile. Corruptor. Suzana nork du libratu / [...] juje zahar korronpitu / korronpitzaileen menetik? 

Monho 148. 


mende. 

37


korronpizio, korronpizione. Corrupción. v. korrupzio. Ebagizezu besoat gorputzeti, zer ikenen da beso 

ore? Usteltasune, arrak eta korronpizioa (Ororbia, 1758). ETZ 105. Sarzekós án beardéla guardátu libre bizioén 

korronpiziotík. LE Doc 75. [Ikusazu] autz monton horribile au, korronpizione eta zizari ok (B, s. XVIII). 

BOEans 788. 

korronte, korront(a) (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Izt, H (V)), korrota (O-SP 227). Corriente. "Cours d'eau" O- 

SP 227. "Corriente de agua" Añ. "Ibai korrontak, las corrientes del río Jordán" Izt (s.v. 'corrientes"). 

"Amorraiñak korrontian ibilltzen dira" Etxba Eib. v. korriente. Tr. Documentado en algunos autores 

vizcaínos. En DFrec hay 21 ejs. Urak zirian andiak, korrontak bildurgarriak. Añ LoraS 6. Jordaneko ibaikorrontak 

igarotean. Ib. 5. Indazuz negar-korrontaak ene bekatuen loi atsituak garbietako. Añ EL 2 103 (EL 1 93 

negarrezko begi korrontak; v. tbn. EL 2 157 negarrezko korrontaak). Ez dau ezek gatx geijago ekarten [...] axe 

korrontiak baño. Ur Dial 77 (Dv haize lasterrak). Izerditurik daguanian ez da jarri biar onelako korrontian. Ib. 

77. Ur-ekartzaile gaisoa / uran korrontak daroa. Azc PB 291. Iturri / ur-korront arina. Ib. 295. Ur-korrontak 

berutz eruango ebala. SM Zirik 121. v. tbn. Ur MarIl 25 (ur korrontia). 

- KORRONTEZ. A raudales. Zer dakusku gaur? Pekatuba korrontez, ta penitenzija itxura bategaz palagau 

gura Jangoikua. Mg CO 230. Aurrera irabazte bide bagiak, aurrera korrontez pekatu modu guztijak. Ib. 210 

(CC 142 aurrera bekatu modu guziak). 

- KORRONT-HOTS. Kantu aiñ eregiak urrin itxiko leuke / eremu luzeetako korront ots apatza. AB AmaE 

434. 

korrontsu. Caudaloso. Oh zorigaistoko kostunbre deungeen ibai korrontsuba! Nos artian ondatuko dituzu 

Ebaren semiak itxaso [...] ikaragarrijan? JJMg BasEsc 142. 

korrontzia, korrontzio (H (V)). "Mal intérieur, en général; ressentiment intérieur, au moral" H, que cita el ej. 

de Astarloa, donde se lee korronzija y no korrontzioa. Milla demoninok eruan daijela [...], korronzija 

gogorrak eruan aijala, ez aila bizirik etorri, eta beste onelako ainbat modu. Astar II 112 (Harriet traduce: "qu'un 

mal violent de l'intérieur t'emporte"). 

korropilio, -pilo. v. korapilo. 

korrosatsu. Entzuten doguz negar eta dei korrosatsuak. (Interpr?). AB Olerk 676. Cf., quizá, korrozaka. 

korroskada (V-gip ap. Etxba Eib), korrozkada, korroskara (V-gip ap. Elexp Berg). "Regüeldo" Etxba Eib. 

"Turkian, maixan korroskarak botatzia edukaziño onan seiñale ei da" Elexp Berg. Nunbait aberats oien 

parean Juan Joxek abuakin korrozkada egin duela, edo... zera.. aize bat itzul egin zaiola. ZArg 1957, 353. En 

DFrec hay 3 ejs. 

korroskadaka (V-gip). Eructando. "Bete bete eiñda, or dozu korroskadaka" Etxba Eib. 

korroskatu. v. kurruskatu. 

korrosko (Lar, H), kurrusko (V-gip ap. Iz ArOñ), kurrusku (R ap. A). "Zurrusco, pedazo de pan 

demasiadamente tostado" Lar. "Morceau dur, sec du pain. Ogi korroskoa" H. "Corteza. Ogi-kurrusku (R), 

corteza de pan" A. "Egúrkurrusko bat, ogíkurrusko bat" Iz ArOñ. "Ogíkurrusko, esquina o corteza de pan" Ib. 

(s.v. ogi). Cf. ZMoso 59: "Ama, ogia asten xuelarik edaxu niri muzturkoa, madre, cuando empiece el pan 

extiéndame el kurruxko". 

korrosko. v. 1 kurruska. 

korrostokol. "(V-ger), paleta de madera con que se quita el agua de las lanchas" A. 

korrotu. v. gorroto. 

korrox. "(V-aug [?]), ronquido" A. v. 2 korroxka. 

1 korroxka (AN-araq ap. Satr VocP), kurruska (BN-bard ap. A Dv (BN-bard)). "Cartilages du nez et de 


mende. 

38


l'oreille; partie blanche des os des côtes" Dv. "Ternilla; cartílago" Satr VocP. 

2 korroxka. "(V-och), ronquido" A. v. korrox, korrozaka. 

korrozaka, korrazaka. Ronquido. Cf., quizá, korrosatsu. v. 2 korroxka. Aise putzak txistuka, pago 

erramatzarrak / baibenka darabillez [...]. / Soñu orreek entzunaz otso bat topau neban / lotan ta korrozaka baten 

adarpean. AB AmaE 363 (Olerk 581 korrazaka). 

korrozkada. v. korroskada. 

korru. v. 1 korro. 

korrunpitu. v. korronpitu. 

korruptible. Corruptible. v. andeakor, galkor, ustelkor. Gizon korruptiblearen imajinatara. Lç Rom 1, 

23. Gizona da kreatura bat gorputz korruptiblez eta arima inmortalez [...] egina. Lç ABC I 7v. Lurreko element 

korruptible. Lç Ins B 4v. Miserable, frajil eta korruptible. Tt Onsa 93. 

korrupzio, korrup(t)zione (-pzione Urt IV 181). Corrupción. v. korronpizio. Korrupzionearen sklabo 

diradelarik. Lç 2 Petr 2, 19. Mundu hunetako satsutasunetarik eta korrupzionetik retiratzeko. Lç Decl a) 6r. Eta 

nola korruptzionea baita ene izatearen lehenbiziko hastea. Arg DevB 175. Herioa da biziaren korrupzionia. Tt 

Onsa 142. Barreneko flakezia eta korrupzione hura. Ch III 31, 4. Izpirituko ilhundura eta bihotzeko 

korrupzionea. CatAst (ed. 1842), II. Hartara ekharria beita bere bihotzaren korrüpzioniaz. CatS VIII. v. tbn. 

Korrupzione: CatLav 221 (V 111). LE Doc 234. Jaur 129 (-tzione). (Con -zko, adnom.). Agerikiago 

ikhusten korrupzionezko estatu hunen eskasak. Ch I 22, 2 (SP gizonaren naturaleza gaixtatuaren eskasak). 

korsa. v. korso. 

korsario. Corsario. Ogeita zazpi urte zeunkan inguruan / korsario bat goitu zenduan beinguan. AB AmaE 

96. 

korso, korsa (det.). Corso, de Córcega. v. korsotar. Desterrutik Senekok erraten amari / Korsek Iberiarra 

zutela iduri. Hb Esk 11. Izen ona zuan. Baña korsoa zan eta menditarra; ta menditar korso gutxi zenduten beren 

txispa-tunpa bat, zaztakada bat edo beste orrelako uskeriren bat beren gain etzuanik. NEtx Antz 145. 

korsotar. Corso, de Córcega. v. korso, kortzegatar. [Bandidoa] itzultzean tiratzalle korsotarrak jarri 

zioten ostopoan sartu zan ustekabe. NEtx Antz 138. 

korsu (SP), kursu (-tsu Urt IV 116), kortsu (Urt IV 116). Tr. Documentado en algunos textos septentrionales 

desde Leiçarraga. Su uso disminuye notablemente en el s. XIX y desaparece prácticamente en el s. XX. Al Sur 

sólo se encuentra en Iztueta. Hay korsu en Haraneder, Pouvreau, Argaignarats, Tartas, Larreguy (-ts-), Mihura, 

Lopez (khorsu) e Iztueta, y kursu en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Gasteluçar y en un ej. de Herria. 1. 

Curso, recorrido, trayectoria. "Course" SP (que podría corresponder a cualquiera de las dos primeras 

acepciones). Ontasunaz eta bothereaz naturaren kursu guzia gidatzen eta gobernatzen duena. Lç Ins C 1v. 

Ebili izan baitzarete mundu hunen kursuaren araura. Lç Eph 2, 2 (He, TB ohitza, Ur ohitura, Dv izpiritu, Ker 

gogo, IBe jokabide, IBk izaera, BiblE joera). Akabatzen zuenean Ioanesek bere kursua, erran zezan, nor naizela 

uste duzue? "Sa course". Lç Act 13, 25 (He korsua; TB zuzenbidea, Dv aldia, Ol arloa, Ker eginbearra, IBe, 

IBk bizia, BiblE bizitza). Konbat ona konbatitu diát, neure kursua akabatu diát, fedea begiratu diát. Lç 2 Tim 4, 

7 (He karrera, Ur ibilliak, Dv bide, TB lastergo, Ol antxintxiketa, Ker ariñeketa, IBe, BiblE lasterketa, IBk 

ibilaldi). [Iguzkiak] akhabatu duenean / gero bere kursua, / gerizatzen darokuzu / har dezagun pausua. EZ Noel 

138. Iainkoak [...] zure bizitze gaiztoaren korsua hautsi [du]. SP Phil 507 (He 514 abiadura). Bizitze hunetako 

korsu laburra. Ib. 544. Neure bizitzearen korsua. Arg DevB 113. Ordu gabe naturak bere korsu eta denbora bete 

eta konplitu. Tt Onsa 138. Mundu bisible eta unibersal hunek bere azken fiña eta azken korsua ukenen baitu. Ib. 

35. Bañan, ah, ene bihotzari / trabatu nahiz kursua. Gç 107. Nahi dut hasi kursua / Jauna, zure ardiasteko / eta 

halaber zerua. Ib. 207. Itsasoaren kausitzera / bere kursu lasterrean. Ib. 207. Ezin geldi-araz dezakete 

iguzkiaren kortsua zeruan, bai ordea gaizkia lurrean. Lg I 198. Zure miserikordien korsua baratzen duena. Mih 

60. Eta gaiaren kursian, uste-gabetarik juan da, etheitez bezala. Herr 10-5-1956, 3. 2. (Chaho), kortsu (Dv, 

H). "Course de corsaire en temps de guerre" Dv. "Expédition sur mer à la poursuite d'un ennemi ou des pirates" 


mende.


H. v. infra KORSUAN IBILI, KORSURA JOAN. 

- KURSUAN. Goizan ipharra eta arratsen hegua / hola balinbada kursian da denbora. 'Le temps suit sa 

course'. Etch 686. 

- KORSUAN IBILI (SP, Lar, -ts- H). "Korsuan edo korsuketan ibiltea, aller en course sur mer" SP. "Corso, [...] 

andar a corso, [...] korsuan ibilli" Lar. "Spécialement course, expédition de corsaire. [...] Kortsuan dabillana, qui 

va en course; corsaire" H. Khorsuan edo huntarzun atzimanka zabiltzan. AR (ap. H). Bertako jendea [da] [...] 

azkarra gudarako eta batez ere itsasoz; non geienean oi zebiltzan korsuan gauza errazen billa. Izt C 322. 

Andaluziako itsasaldeak zalagardatuak zeuzkan korsuan zebillen Ingeles urgullusu batek. Ib. 431. 

- KORSUKO. "Pirate, corsaire" SP. v. korsuzale. 

- KORSURA JOAN (Lar, -ts- H). "Corso, ir [...] a corso, korsura joan" Lar. "Kortsura ioatea, aller en course". 

korsuketa (SP; -ts- H). "Korsuan edo korsuketan ibiltea, aller en course sur mer" SP. "Piraterie, métier de 

corsaire" H. v. korsu (2), KORSUAN IBILI, KORSURA JOAN. 

korsulari (-ts- Urt, Dv). "Piratae navem adoriebantur, kortsuláriek untzia akometatzen zuten" Urt I 226. 

"Corsaire, commissionné" Dv. 

korsura (-ts- L ap. Lh; H). "Kortsuran ibiltzea, faire le métier de corsaire" H. "1.º course, expédition 

maritime, piraterie. 2.º expédition de corsaires" Lh. v. korsu (2). 

korsurazale (SP; -ts- H). "Pirate, corsaire" SP. "Pirate, écumeur de mer" H. v. korsuzale. 

korsuzale. "Pirate, corsaire" SP. v. korsurazale. 

korta (V; Añ (V), Dv (V), H (V)), gorta (V-ple). Ref.: A (korta, gorta); Holmer ASJU 1969, 184; Etxba Eib 

(korta, kortia); Elexp Berg. Tr. Documentado en la tradición vizcaína desde principios del s. XIX. La única 

forma que encontramos en los textos es korta. 1. Establo, corral, cuadra; caballeriza. "Caballeriza", "establo", 

"corral" Añ. "Étable, bergerie, etc... avec signification spéciale indiqué par un mot adjoint" H, que cita a 

Astarloa. "Gure baserrixak, euren kalterako, geixenetan etxe barruan kortia" Etxba Eib. v. borda, ikuilu. 

Altera peça est en corta aldeco (1198). Arzam 262. Item las de cortalaue (1276). Ib. 262. Lope gortari (1360). 

Ib. 262. Gorta ondo. Irache 297. Eldu zan korta batera azeri bat. Mg PAb 88. Nere korta edo egontokia 

garbiago ziagok askoren etxeetako gela [...] baño. VMg 46. Liorperik iñok emon gura ez da korta batera 

jaijotera [doia]. fB Ic I 73. Txarri-korta. Astar (ap. H). Arditegi edo korta. Ib. (ap. H). Errenteru askok bere ez 

dau begiratuten korta ta ganbara onak eukitera baño. JJMg BasEsc 201. Yaio zinean abel-etse edo korta zantar 

baten. Añ EL 2 106. Zenbat denpora geiaguan daguan ganadua kortan, ainbat obago. Ur Dial 62. Ganaduba [...] 

estaldu biar da, batezbere kortia otza bada. Ib. 75 (It ukullu, Dv heia, Ip barrüki). Iru ate andi eukazan etxeak: 

bi kortarakoak. A BeinB 83. Zauri sakona zan da kortako amaraun guztiak odola geldituteko etziran naikoa. Ag 

AL 86. Etxe onek eukazan [...] korta eder bi, abelgorri ta ardientzat. Echta Jos 9. Lo-alditxo bat egitia, [...] 

korta-bazter illunenian. Kk Ab I 74. Kortarik korta ebillela, alango zaldi-zain baltz bategaz ezaguera artu eban. 

Or Tormes 9. Asi zan eltzen, taka-taka, etxe-osteko korta-argira, ortu aldera emoten ebanera. Kk Ab II 152. Neu 

geratuko nok kortan asto orde. Bilbao IpuiB 23. Jesus Umea [...] jaio zen [...] korta baten. Arti Ipuin 25. Ukuilu 

edo kortatik astoa athera ta gainean ibilten zan. Osk Kurl 92. Eldu zan narrazka txarri kortarañok. Etxba Ibilt 

461. Kortako astue bakarrik falta zan. Alzola Atalak 55. v. tbn. Zuzaeta 73. Zav Fab RIEV 1909, 33. Azc PB 54. 

Enb 174. Otx 64. Akes Ipiñ 32. SM Zirik 121. And AUzta 140. Vill Jaink 42. BEnb NereA 46. 

2. (V; Lar, Añ (G)), gorta (V). Ref.: A (korta, gorta); AEF 1928, 21 (korta); Iz ArOñ (korta). "Sel, es un monte 

de árboles en círculo perfecto, con su mojón en el medio" Lar. "Sel, prado en que sestea el ganado vacuno. Por 

sel se entiende un terreno que forma un círculo perfecto que tiene su centro en un mojón llamado 'piedra cenizal' 

que llamam austarrija" Itza 116 (ap. DRA). "Sel, terreno de un particular rodeado de monte comunal" A. Cf. IC I 

645: "Gortabarri, vocablo vascongado, 'sel nuevo'". v. infra KORTA-BASO. 

3. (Dv (V)), gorta. "Cortijo, gorta" Lar Sup. "Ferme, [...] métairie, bien de campagne" Dv, que cita a 

Manterola. Korta-aldeko zingiran jarri eta illargija agertu orduko asiko gara. "By the farmer's house". 

Altuna 80. Kortako gixonaren andreak, gau gustijan ezin ixan ebala lorik egin. "Farmer's wife". Ib. 80. 

4. "(G-nav), parte trasera de una casa" A. 

5. gorta. "(V), gorta, ejido, campo común de todos los vecinos de un pueblo, lindante con él y donde suelen 

reunirse los ganados o establecerse las eras" A. 

- KORTA-AITZUR (-atxur V-ger-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg. "Azada de dos púas algo tanto redondas" A. 

Ota-atxurra. Korta-atxurra. Podaña. Askoria. Aijotza. Mg PAb 148 (en una lista de nombres de utensilios de 

labranza). 

- KORTA-HARRI (V-m ap. A y AEF 1955, 188). "Kortarri, piedra alrededor de la cual se marca el sel, 


mende. 

40


sirviendo aquella de centro" A. 

- KORTA-BASO (V ap. A; Añ (V) A). "Es un círculo perfecto de monte o terreno con su mojón en el centro" 

Añ. "Sel, terreno de un particular rodeado de monte comunal" A, que cita a Añibarro. "Kortabaso, sel o sebe" 

Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

- KORTA-ERDI. "En lengua vulgar vascongada al veraniego le llamamos korta-txikija o korta-erdija, que es lo 

mismo que cortijo menor o medio sel" Itza 116 (ap. DRA). v. KORTA TXIKI. 

- KORTA-MUTIL. "(V-m), palafrenero, mozo de cuadra" A. 

- KORTA NAGUSI (V-m ap. AEF 1955, 188). "Sel de invierno (Itza 76)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. v. 

KORTA OSO. 

- KORTA OSO. "Al invernizo korta nagusia o korta osua, que significa cortijo mayor o sel entero" Itza 116 (ap. 

DRA). v. KORTA NAGUSI. 

- KORTA-SARI. "(Vc), tributo especial que se paga por el alquiler de la cuadra" A. 

- KORTA TXIKI (V-m ap. AEF 1955, 188). "Sel veraniego (Itza 76)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. v. 

KORTA-ERDI. 

- MAHATS-KORTA. v. mahats. 

Etim. De corte, con -a < -e; v. FLV 1974, 191. 

korta. v. gorte. 

kortabanaka (V-m, G ap. A Aq 372), kortabonaka (Aq 372). "Juego del marro, que se hace hurtando el 

cuerpo, kortabanaka, kortabonaka ibili gerade (G)" Aq 372. "Al marro" A, que cita a Araquistain. 

kortada. Corte, cortadura. Lenengo kortadia / kuratutakuan, / malletue faltarik etzuan lepuan. Noe 111. 

kortaitz (V-ple-gip, G-azp ap. A; Añ (V), Izt), kortaits (Mic 6v ), gortaitz (V-ple ap. A; msOch, Izt, H 

s.v. korta), gortaits (Lar Sup ), gortatx (H, s.v. korta), gortax (H (L, BN) ap. Lh), gortetx (V ap. A; 

msOch, Izt). "Estiércol" Mic 6v y Lar Sup. "Abono de tierras, sembrados", "basura, fiemo" Añ. "Estiércol, 

abono" Añ e Izt. "Fiemo, basura o estiércol, gortetxa" Izt. "Fumier, engrais" H (ap. Lh). v. kortaloi. 

Ongarria. Kortaitza. Satsa. Gortetxa. Altxerria. Izt C 234 (en una lista de vocablos relacionados con la 

agricultura). 

Etim. De *korta-sits, con pérdida disimilatoria de la sibilante s-. 

kortaiztegi, gortaiztegi (A), gortaxtegi (H ap. Lh). "Lieu où l'on garde le fumier en tas" H (ap. Lh). 

"Estercolero" A. 

kortaiztu (V ap. A; Mic 6v (-is-), Añ (V)), gortaxtu (H ap. Lh). "Estercolar" Mic. "Abonar las tierras" Añ y 

A. "Fumer" H (ap. Lh). 

kortajo. 1. "(V-m), hábito que tienen muchos animales de comer el pasto y rechazar porquerías" A. 2. "(Vm), 

cierta enfermedad del ganado por la cual ya no crece" A. 

kortakada, gortakada (V-ple). "Gorta bete ganadu" X. Kintana Iker-10, 1997, 153. "Gortakada ederra dauko 

Txominek" Ib. 153. "Demostiko baserrian bai gortakada!" Ib. 153. 

kortal (AN ap. A Aq 1081). "Cancilla, kortala, ataka (AN)" Aq 1081. "Cancilla, puerta de los campos" A. 

kortaloi (V-gip, G-azp), kurtoloi (G-to). Ref.: A; Iz ArOñ. "Basura para estiércol" A. "Escombro o abono que 

suele haber junto a la casa" Iz ArOñ. "Kortaloixa eitteko otia ta" Ib. "Barrizal que se forma ante la casa de broza 

y lodo. Gurdikara bat kurtoloi eraman det zorora" (G-to). v. kortaitz. 

kortaloitegi, kortaloitei (V-gip). "Kortaloiteixa, el lugar donde se forma kortaloixa" Iz ArOñ. v. kortaluitui. 

kortaluitui. "Kortaluittuira, al lugar (fuera de casa) donde se produce este abono [kortaloi]" Iz ArOñ. v. 

kortaloitegi. 

kortamurra (msLond ap. A), kortamurre (Bera). "Yezgo (Bot.)" A. Cf. IC II 163: "Hierbas crecidas, 

llamadas en romance turbiscos [...], en vascuence kortame urriak". 


mende. 

41


kortapisa. "Cortapisa de saya, kortapisa goneana" Lcc. 

kortaratu. Ir al establo. Bildurren bildurrez oñizitue lez kortaratu ei-zirean [auntzak]. Akes Ipiñ 32. 

kortats. "(Vc), hedor de cuadra" A. 

1 kortatu. Meter al establo, encerrar en el establo, estabular. Erri-idijen orde sartu daruez mustur baltz, 

begi zetakadun edo Asturijakuak, zeintzuben okelia dan ispi luzekua ta zaalagua, ezpadira oneetan kortatu, 

luzaro egon ta gizenduten. Mg PAb 112. [Astoa] berriz baztertu ta kortaturik bearrean mankatua jan gutxirekin. 

VMg 20. Al momento que dejan / kortatuta astoak / van a rendir el viaje / alogerekoak. Azc PB 183. 

2 kortatu (-au V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Mudarse la leche. Udan errez kortatzen da esnia" Elexp Berg. 2. 

"Cortar, rasear la pelota. Atzera jo biarrian geixao kortau biar eban" Elexp Berg. 

1 korte. v. gorte. 

2 korte (V-gip ap. Elexp Berg). Corte, acción de cortar. "Zenbat korte emon dotsazue sekula bedarrai?" Elexp 

Berg. Ire ardiyak nere soruan / egin dituzten kaltiak, / punta berriyak moztu zizkatek / eman zizkatek kortiak. 

Tx B 125. 

3 korte. (En la expr. kortea egin). 1. "Kortia eiñ, caer sin sentido la vaca o buey" Iz ArOñ 154. 2. ELok cita 

tbn. "kortea egin, hacer tanto" tomado de Izaguirre, pero no lo encontramos. 

kortejante. (El) que corteja, pretendiente. [Andreak] badauka kortejantea / alperra ta tunantea. Xe 278 (v. 

tbn. 274). [Barberu modako eta dotore txarrak] kortejante batzuk dituzu; igaroten jakee denporia zertzuk 

moda dirian konteetan. Mg PAb 46. 

kortejatu. Cortejar. v. gorteatu. Jente gazteak bisitatu, ikusi ta kortejetan. Añ MisE 243. Neskatxak 

kortejatzen / dabil. Xe 253. Kortejatzen damak. Noe 64. Emakumea zen gizona kortejatzen zuena. Etxde Egan 

1961 (1-3), 99. 

kortejo, korteju. 1. Cortejo, acción de cortejar. Galanteoak, kortejuak, amorentasunak. Añ MisE 246. 

Errondaak, desonestidadiak, kortejubak. fB Ic I app. 23. 2. Cortejo. En el vocabulario de IBe figura korteiu 

'pertsonaia haundiaren ingurukoak, segizio', convertido en gorteiu 'jende taldea lagun' en BiblE. 

- KORTEJUAN. Cortejando. Gau guztia danzan, fiestan, jokoan, kortejuan. Añ MisE 107. 

kortejozale. Aficionado a cortejar. Mutill dantzari ta kortejo zaleetan bere ez dot aurkituten errespeto ez 

biar leukeen itzalik. JJMg BasEsc 137. 

kortekan. Cortejando. Cf. kortejatu, gorteatu. Hegatz-hegotik khortekan dago etxe-ürzua. L. Ligueix GH 

1969, 168. 

kortekide. Cortesano. v. gortesano. Errege zenaren kortekide guziak bere nagusiari lagundu bear 

baitzioten illobira. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. 

kortes (Lcc, Urt I 374, Lar, Añ, H), kortez (SP). Cortés. "Cortesmente, kortesa legez" Lcc. "Urbano" Lar y 

Añ. Ene laztan biotzekoa, / kortes enseinadea. Lazarraga (B) 1204v. Gazte lindo kortes kuriosoa. Ib. (B) 

1154rb. Hitz kortes hautzaz bazaie / aingerua mintzatu. EZ Noel 105. Morroin gazte, kortes. Ib. 105. Haiz kortez 

guziekin eta nabasi gutirekin. "Courtois". O Pr 543. Nahi dut zertarano / kortes den jakin. O Po 39. Begiratu 

behar gare arraitasun kortez hartarik burlatasunera iragaitetik. SP Phil 340 (He 342 bozgune honest; v. tbn. SP 

Phil 268 y 302 kortez). [Hitz] garbiak, kortesak eta ohorezkoak. Ib. 338. [...] bi gauza dire [...], minzo natzaitzun 

debozione kortesean gaizki erraitekoak. Ib. 325 (He 326 gaizki dauzkanak debozione egiazkoari). Kortes eta 

bihotz bera erakhus zite. Tt Arima 104. Eskualdunak izpiritutsuak dira, bizitzen dakitenak edo kortesak. ES 110. 

Bikario jaun ori / meza emaille kortesa. A Aezk 252. 

kortesania (Lar, H). "Cortesanía" Lar. "Courtoisie, civilité, politesse, affabilité, aimabilité de manières" H. 


mende. 

42


kortesano. v. gortesano. 

kortesia (Lcc, Urt I 374, Lar, Añ, H), kortezia (SP), kortesi, kurtezia. Tr. La forma kortezia la emplean 

Pouvreau (junto a kortesia (Phil 328)) y Eguiateguy (kh-). Hay además kurtezia en Voltoire, kortesi en Labayen 

y gorthesia en Birjin. Cortesía. "Urbanidad", "cortesía" Lar y Añ. Tr. Documentado al Norte en autores de 

los ss. XVII y XVIII (principalmente labortanos), Hiribarren y en un texto bajo-navarro de ChantP; su uso 

disminuye notablemente en el s. XIX y desaparece en el s. XX. Al Sur se encuentra en Lazarraga, Capanaga, 

Ochoa de Arin, en unos pocos autores del s. XIX, en Labayen y Berrondo. Hay tbn. un ms. guipuzcoano del s. 

XVIII, Kristabaren kortesia, publicado por P. Altuna (ASJU 1992, 124ss.). Zeñak, al egian kortesia eta 

mesura guztiaz, saludadu zituan. Lazarraga 1142v. Liberalitatearen handi da kortesia, / handi kastitatearen 

halaber noblezia. EZ Man I 36. Kortesia handiarekin minzatu. Mat 112. Galdatzea ezta bilania eta eskeintzea da 

kurtezia. Volt 256. Gorde begiz iru gauza, kortesia, tenplanzea eta pazienzia. Cap 127. Korteziak nahi duela, 

batzutan abantailla eskhaini diezegun hura duda gaberik hartuko eztutenei. SP Phil 207 (He 209 kortesia). 

Karitatea eta kortezia lagunak dituen zuhurziarekin. Ib. 203 (He 205 kortesiaz lagundua). Nork eztu amiraturen 

[...] haien alderat Tiran handi baten kortesia eta klemenzia handia. Tt Onsa 126. Kristandadeko kortesiarekin 

kunplidu naiz bage, ematen debala eskandaloa. OA 156. Banaiz ere ordia / badut kortesia. BorrB 56. Egin 

zioten [...] salutantzia kortesia handirekin. Lg II 237. Ikusi dute Montes aitzinatzen [...] / galtza labur ferdekin 

[...] / kortesiaz bethea, beltxaran itxura. Hb Esk 220. Non zagon lo maltzurra andre kortesia! (Interpr?). Ib. 226. 

Bañan usatuaz kortesiya / ama neriari lizentziya / eska bezaio. Bil 81. Kortesia eskatzen belhaunez ari da. 

ChantP 86. Gaurko bizi-moduan kortesiarik eza da [...] jende asko arduratzen dan gauzetan ez-jakiñian egotia. 

SM Zirik 84. v. tbn. Mih 62. Izt, carta a JJMg 39. Xe 264. Berron Kijote 129. (Pl.). Zure kortesiek, zure 

ontasunean berzelako sinhestea eman derautate. Harb 255 (v. tbn. 135 bis). Halako khorteziak basa errege 

batetan. Egiat 159. Sinistatzen oi dute / gure kortesiak / dituztela gugandik / aiek mereziak. It Fab 124. 

- KORTESIA(K) EGIN. "Salut, révérence, démonstration de respect, de considération. Egin diotzat nere 

kortesiak, je lui ai fait mes révérences" H. Dugun bada erran, herioak gizonari grazia eta kortesia egiten 

diala. Tt Onsa 159. Estropuz elgar kausitzen zutenean, gorthesia egiten zioten batak bertzeari. Birjin 250. 

Kendu zituben eureen txapelak, egiñ kortesija ta buru makurtutiak. JJMg BasEsc 137. (Con determinantes). 

Zuk niri kortesia handiak egin derauztatzu. Harb 186 (v. tbn. 224, 286). [Herioak] kortesia eta grazia handirik 

egiten draukula, zeren [...] gaixtakeria orotarik [...] redemitzen baikutu. Tt Onsa 171 (v. tbn. 167). 

- KORTESIA GABEKO. Descortés. Apunkeria, muzukeria eta bertze korteziagabeko trebetasun eta 

zilhegitasun batzuetan. SP Phil 301 (He 302 behar gabeko libertateak). Kortesia gabeko / txapela luzeak / arrek 

naikoa jan ta / ni berriz goseak. Bil 124. 

- KORTESIAZ (Lar). Cortésmente; por cortesía. "Urbanamente" Lar. Kortesiaz hon deritzut nik zuri hain 

segurki / berzerik nitan eztukezu, abisatzen zitut nik. E 215. Agur egiten diote usatu kortesiaz. EZ Man I 59 (v. 

tbn. 50). Kortesiaz salutatu. EZ Noel 44. Hunelako iuramentu hautan emaiten da aditzera, geure aldetik denaz 

bezanbatean kortesiaz, hala nahi gendukeiela. Ax 257 (V 172). Parregiñez kortesiz bezela. (Acot. escén.). Lab 

SuEm 194. 

- KORTESIAZKO. (Adnom.). Xede berarekin elkar bizitatzen bagindu, zer abantail ez giñetzake kausi 

kortesiazko komerzio hortan? Mih 62. 

kortesiatu. "Amasia, [...] andre kortesiatúa, emagizazálea" Urt II 15. 

kortesiatzaile. "Amasius, andre kortesiatzáillea, andrezálea" Urt II 14. 

korteski (Urt I 374, Chaho, H), kortezki (SP, sin trad.). Cortésmente. "Courtoisement, poliment, avec respect, 

amabilité, affabilité" H. Iaiki behar dugu lur baxotik korteski. EZ Man II 8 (refiriéndose a la manera de 

incorporarse del suelo tras la oración). Salutatu [zuen] korteski. EZ Noel 42 (v. tbn. 81). Nahi dugu gure zuzena 

hersiki paga dakigun eta bertzeak korteski etor ditezin berearen eskatzera. SP Phil 384 (He 388 korteski). Berra 

bat bederak nahi duena kortezki. Ib. 340 (He 343 erran beza libroki eta honeski). Bikario jaun ori / [...] 

ateratzean obeki eta / bidean yoaitean korteski. A Aezk 248. 

korteskiro (Lar, H). "Cortesanamente", "cortesmente" Lar. "Courtoisement, poliment, avec respect, 

aimabilité, affabilité" H 

kortesmente. Cortésmente. Utra kortesmente Silverori berba egin eutsaen. Lazarraga 1142v. 

kortestasun. Figura en SP (korteztasun), sin trad. 


mende. 

43


kortesto, kortesdo. Cortésmente. Eranzun zidan utra kortesdo. Lazarraga 1170v. 

kortestu. "Korteztea, rendre ou devenir courtois" SP. 

kortez. v. kortes. 

kortiatu. "Kortiau, cortar en troncos de determinada largura un árbol derribado. Atzo botatako piñuak kortiatzen 

dabill motozerriakin" Elexp Berg. 

kortijo. Cortijo. v. korta (3). Andaluziako kortijo batean. Arti Ipuin 76. 

kortika (V-ger-ple-arr-oroz ap. A). 1. Costra. "Costra que dejan algunas enfermedades en la piel" A. Batari 

miiña atera-eragin, ugarrik, zetakarik edo kortikarik ete daukan. Mg PAb 83. [Urrea] lurreko erdoi, uger eta 

kortiken ondakinetarik garbitu ta zuriketako. Ezale 1897, 230a. 2. (V-ger-ple-arr-oroz ap. A; Añ). "Corteza 

[...]. En los árboles: kortika, a lo menos después de quitada" Añ. "Corteza dura de ciertos árboles" A. 

[Aritzari] kontuz ta poliki kendurik kortika guzia. Ur Sap 13, 11. 

- KORTIKA-HAUTS. "Kortikauts (V-ple-m), polvo de corteza de árbol en las curtiderías" A. 

- KORTIKA-TXORI. "(V-ple), trepador, pajarito que trepa por los árboles" A. 

kortillu. v. kuartillo. 

1 kortina (G-azp, AN-gip-5vill; Lar, Añ), gortina, gurtina (Deen I 384), kurtiña (V-gip, G-bet). Ref.: Echaide 

Orio 110; Iz ArOñ (kurtiñia); Elexp Berg (kurtiña); Gte Erd 23. 1. Cortina; telón. "Gurtinia, colgadura de 

cama" Deen I 384. "Kortinan tartetik zelatan (AN-gip)" Gte Erd 23. Cf. Lar: "Sumiller de cortina, kortina zaia"; 

"encortinar, errezeldu, kortinaztu". v. burtina, errezel. Tenpluko kortinea goirik bera urratu zan. Añ NekeA 

249. Goitik beerañoko kortina eder batek estaltzen zuan leku ura. AA I 428. Tellatua edo estalia amar kortina 

ederki apainduak egiten zioten. Lard 82 (v. tbn. 290). Autua akabatzian nola kurtiña aundi bat jatxitzen duten. 

Iraola 49. Ni ere banengoen / lumatxo artean / eta nere ama andrea / urre-gortiña artean. Canc. pop. in Or Eus 

116 (v. tbn. Etxde AlosT 96 y Balad 48). Leiho bateko gortina. Arti Tobera 268. Leiuetako kortinak. Uzt Sas 

266. 2. Cortina, lienzo de muralla comprendido entre dos baluartes. Jarri zeban Franzesak bateria berria 

Magdalenako kortinaren aurrean iru sutunparekin. Izt C 331. 

2 kortina. "(V-arrig), cerrado de valla para guardar castaña en el monte" A. v. kortxila (2). 

kortisan. v. gortesano. 

(kortobi). "In confinum naiera villa qui dicitur cortobi (946)" Arzam 194. 

kortola. "(BN-baig), horca, estorbo" A. Cf. kartola (3). 

kortonda. "Puente en la guitarra y otros instrumentos" Lar. 

kortsairi. v. kortzeiru. 

kortse, korset (Chaho), korse (V-gip ap. Elexp Berg), kortzet (T-L), kortzeta. Corsé. Betan zen loditu, 

gizendu, zabaldu / kortzetarik etzen oraindik asmatu. Gy 209. Gerriyan berriz kortsia. Xe 312 (179 korsian). 

Gorputza ederra bestia, / txanbra ta mantal gorriarekin / korsia zerbait kostia. Tx B 121. Makinatxo bat ama 

gaxori / estutzen zaio kortsia. Tx B I 269. Zango ord]r[eak. Galtzerdi eta kortzeta espresak. GAlm 1946, 6 

(anuncio de una ortopedia). 

kortseatu, korsiatu, korsetatu (Chaho). Encorsetar. [Bi damatxo] kortsiatubak gerriyak. Xe 312. 

kortsu. v. korsu. 

kortxea. Corchea. Seminima, kortxea, / fusa ta kalderon. Izt Po 74. Fa kortxea baltzak / armoniaz beteten / 


mende. 

44


mokorrean kaltzak. Azc PB 257. Silaba baten orde biga heldu bazaizko burura, bi kortxea emanen ditu 

kantatzean beltx baten lekuan. Lf ELit 40. Iraulketa honetako bira bakoitzak 'kortxea' eta urkatxoen kakoa 

ugaltzen dute. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

kortxel (V-m ap. A), kortzel (V-m ap. Zubk Ond). "Tejado de la iglesia" A. "Kortzeleko mamuak, [...], 

fantasmas de la cornisa de Ondárroa" Zubk Ond. 

kortxel(a). v. kortxila. 

kortxelatu. "(BN-baig), tener a alguien en un puño, ejercer tutela con demasiada severidad" A. v. KORTXILAN 

ATXIKI. 

kortxeta (V-gip ap. Elexp Berg; det., Lar (det.)), kortxet (H (+ kh-); -rx- Chaho, VocB), kroxeta (det., Volt 267, 

H (BN)), kortxete (Lcc, Lar DVC 204, Añ), kurtxeta (L ap. A; SP, H), krutxet (S ap. Lrq [oxítona]), krutxeta 

(det., S ap. Giese CasaS 9), klutxet (S ap. Lrq [oxítona]). Corchete. "Corchete de vestidura" Lcc. "Crochets, 

kroxetak" Volt 267. "Kurtxetak, crochets de robe. Kurtxeta senharra, crochet qui agrafe, kurtxeta makoa" SP. 

"Kurtxeta emaztea, boucle de crochet" Ib. "Kortxet senarra-emaztea, partie mâle-femelle d'une agrafe" H. 

"Corchete. Mako eta xabal, de gancho macho y [h]embra" VocB. Estakatzen zen bi kurtxetez zeinetan edireten 

baitziren bi harri preziatu. Lg I 162. 

- KORTXETA-EGILE. "Crocheteur, kurtxetegillea" Urt Gram 37. 

kortxetatu, kurtxetatu (SP). "Fermer de crochets" SP. 

kortxila (AN-ulz, L-ain, BN-arb (-rx-)), kurtxila (AN-olza, L-sar; H), kurtxil, kortxela (B, BN, S), kortxel (B, 

BN-ciz, S; A Apend), kortxilo, kertxola (B), kotxelu (S; StJayme ap. DRA), kottera (Ae), kloxela (S). Ref.: A 

(kortxel, kortxila, korxila, kurtxila); Alth in Lander RIEV 1911, 600; AEF 1925, 133; A Aezk 295; Lrq (kortxela); 

Iz Ulz (kortxille); Izeta BHizt (kortxela). Tr. Documentado en Monho, Duvoisin y en algunos textos 

septentrionales del s. XX. Kortxila y kurtxil(a) son las formas más documentadas. Hay korxila en Monho, 

kortxel(a) en textos suletinos y en un ej. de Gazte, y kortxilo en Etcheberry. 1. Aprisco, redil; establo. "L'étable 

à cochons" H. "Kurtxila: [...] (L-sar), lugar en que se guardan las crías de ovejas, separándolas de las madres" A. 

"Korxila (BN-arb), parte del redil en que se guardan los corderos (esta parte está separada del resto de la cabaña 

por una barrera)" Ib. "Pocilga" A Apend. "El lugar para ordeñar ovejas junto a la borda" Iz Ulz. "Kortxelan bildu 

ditugu ardiak" Izeta BHizt. Erakarriko ditutzu ardiak korxilarat / arimak hel-araziko zeruko loriarat. Monho 

50. Bai eta urdeak ere: aski da hortako begiratzea hekien khurtxilei. Dv Dial 35 (Ur toki, It eia, Ip thegi). Horra 

zertako bere arbasoak bezala maite duen garbitasuna eta largoa lapinak. Ez beraz hautarik sobera eman 

kurtxila hertsiegian. GAlm 1953, 21 (ap. DRA). Hik kuraia gaitza baituk, lo egin othe hezake kortxila horren 

barnean, lehoinen artean? Egunaria 27-4-1957 (ap. DRA). Zola zimentatua eta burdinazko kortxilak egin 

araziak ditu kontseiluak. Herr 12-12-1957, 2. Etxerat joaiten, traktür batek kortxela firrindan, joan erazten. Herr 

5-5-1960, 3. Aratxeak atxiki behar dira heipe batean, lasto-zamaz eginikako kurtxil batean. Herr 10-11-1960, 4. 

Phapaitakeek beno jente haboro ürhats ederrek kortxelalat biltzen die. Herr 31-5-1962, 3. Hasian hasi, brastako 

gaitzean baderama Iñaziok bere saila. Bertze lau lagun biltzen ditu bere kortxilorat. Etcheb Obrak 25 (ap. 

DRA). 2. "Kurtxila (L-ain), corral o cerrado hecho de seto en el campo para conservar castaña[s]" A. v. 2 

kortina. 3. + kortxela. Coro, galería. Kalonjeak jartzen direlarik elizaren erdi erdiko "koroa" deitzen 

duten, beren kortxila harresikatuan. Herr 10-12-1959, 1. Ba eta entzun dut hango jendea ikusgarri dela elizetan. 

Emaztek bere kadirak ba, gizonak aldiz gainean, kortxela edo kaleri batzuetan. Sokorri Gazte Agosto 1963, 1 

(ap. DRA). 

- KORTXILAN ATXIKI. "Korxilan atxiki (BN-arb), tener a alguien en un puño, ejercer tutela con demasiada 

severidad" A. v. kortxelatu. 

kortxilo. v. kortxila. 

kortxinta (AN ap. A Aq 832 (AN)), kortxintxa (AN-ulz ap. Iz Ulz; A Apend). "Tiempo abochornado" Aq 

832. "El sol entre las nubes" A Apend. "Kortxíntxe, kurtxílle, el calor que despide el sol entre nube y nube. Au 

kurtxílle iduzkiéna!" Iz Ulz. v. kurtxinbero, gortxinga, 1 kurtxila. 

kortxintxa. v. kortxinta. 

1 kortxo (Sal, R; Lar, Lcq 44), kortxu (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae), kortzo. Ref.: Bon-Ond 147; VocPir 557. 1. 


mende. 

45


Corcho. Bazkaldu genduen bere etxian. [...], kortxu estofatua ederki jarriya, kartoizko egazti bi, [...] berak 

egiñak. Iraola 128. Odolgi, kortxo ta zerrautzez, mendi, aitz eta bidexkak egiten. NEtx Antz 74. Kortxo ta 

oroldiozko naximentua. MEIG I 76. Artea, artelatza (kortzo-aritza) eta ler edo piñua. Munita 75. 2. Corcho, 

tapón. Ardoak deitzen dizu / [...] / preso iduki naute / kortxoz tapaturik. JanEd I 31. Nik ere botillaren kortxua 

galdu det, baña ez det negarrik egiten! Iraola EEs 1916, 340. Kortxoa kendu eta usai artu ordukoxe egia zela 

igarri zion. Etxde JJ 20. Kortxoa atera ta ura sartzeko. Anab Poli 34. Asi zan kortxoaren billa eta ezin kortxorik 

billatu. And AUzta 105. Botillari kortxua aterata. Lab SuEm 203. 3. Boya, corcho. Buie edo kortxo batzuk 

uretara botatzen zituzten [...] txalupa zuzen [...] egon zedillako. Elizdo EEs 1925, 214. 

- KORTXO-ATERATZAILE. Sacacorchos. Ar bitza botilla ta kortxu-ateratzaillea. Lab SuEm 213. 

- KORTXOZKO. De corcho. Kortxozko gerrikoa dabillen igarilari berriak. Anab EEs 1919, 154 (v. tbn. EEs 

1920, 173). Erosi itzazu kortxozko koltxoi batzuk. Alt LB 59. 

2 kortxo. "Articulación. Belaunkortxo, arkortxo (de dedos) besokortxo" A Apend. 

kortxondo. "Alcornoque" A Apend. v. kortz. 

kortz. "Alcornoque" A Apend. v. kortxondo. 

kortzega. Nombre de un tipo de pino. Itxas-piñua, luma-piñua edo larizio kortzega, baso-piñua. Munita 

56. Luma-piñua. Korzega-lerra. (Pinus corsica. Laricio corcega). Ib. 79. 

kortzegatar. Corso. v. korso. Kortzegatar baten borda, gela laukotu bat besterik ez dezu izaten. NEtx Antz 

141. 

kortzeiru (-rz- BN-bard; -rz- Arch VocGr, Chaho, Dv, H), gortzeiru, kortsairi (BN-ciz), k(h)ordeiru (Arch ap. 

DRA), kurzeira (Lh), kurzeiru (Chaho, H), kruzeiru (Chaho, H), kruzeidu (Gèze, H), krüzeindü (Dv), kurtzuri 

(R (+ -rz-); -rz- Aq 17 (R)), kuruzuri (R-uzt), kurzuru (R), kurzulu (R-is), kurtxurio (R-vid), kruzeide (S), 

kruzeiri (S; Alth ap. Lh), kruzeilu (H (+ -s-)), kruseilia (det., H (S)), kurseilia (det., H), krüzeidi (S; Foix ap. 

Lh), kosteria (det., H), kusturio (R). Ref.: A (korzeiru, kuruzuri, kurtzuri, kurzuri, kurzuru, kruzeide, kurtxurio, 

kusturio); EI 385; Lh (krüzeide); Iz R 404. Devanadera. "Korzeiru, dévidoir. Ce mot n'est pas usité au 

singulier" Dv. "Kruzeide, argadillo" A. "Landerretche cuenta que los gitanos que van a cantar a las casas el 

Jueves en BN, entonan versos apropiados a las circunstancias. Por ejemplo, en el presbiterio: Etxian eder 

kortzeiru / dabiltzanian inguru: / herri huntako Jaun Erretora / Pharabisuan ainguru" DRA. v. astalkai, 

kotxeia. Maria [...] hailgeta zen ari, gortzeiru eder batzu sahetsean. Elsb LehE 45 (ap. DRA). Laur andere 

lasterrez algarren ondotik eta algar ezin atzeman? --Kürzeiriak. Eskual 19-12-1913, 2. 

kortzel. v. kortxel. 

kortzet. v. kortse. 

kortzetilla. "Cajoncito con tapa dentro del arca" Iz ArOñ. 

kortzo. v. 1 kortxo. 

koru (Lcc, Lar, Añ, A Apend (sin trad.)), koro (H (+ kh-)). Tr. Documentado sobre todo en autores 

meridionales desde principios del s. XVII. Su uso es frecuente entre los guipuzcoanos y vizcaínos, y aparece tbn. 

en unas poesías premiadas en Pamplona (1610), en Beriayn e Inza. Entre los autores septentrionales, se 

encuentra en Etcheberri de Ziburu, Harizmendi, Pouvreau, CatLav, Haraneder y Landerretche. La forma más 

empleada es koru. Hay un ej. de khoroa en Haraneder. En DFrec hay 18 ejs. de koru y 2 de koro, todos ellos 

meridionales. 1. Coro, parte de la iglesia. "Coro en el Templo, korua, kantategia" Lar. Arrosas janzirika / 

birjinaen koruan (Interpr?; Pamplona, 1610). TAV 3.1.21. Gota duen orduan, buru txipia oi daduka 

koruan (Interpr?; Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Korura sarzen zenean erraten zuen, [...] noaie 

Iaungoikoareki minzatzera. Ber Trat 32r. [Iaun ona] lauda guztiok khorora / elkhargaña billdurik. EZ Eliç 196. 

Lauda [Iauna] ezkilez bildurik, / elkarrekin korura: / organoz eta biolatz, / edo berzez ardura. Hm 101. Hainitz 

bertzek [...] uste izan dute perfekzione osoa bethi koroan kausitzea, ixilik egoitea [...]. SP Gudu 2 (He 30 

khoroara goatetik ez behiñere faltatzea). Katiximaren egiteko [...] lekhurik hoberena da khorotik kanpoan 

Elizan. CatLav A5r (V 6). Kausitzen zuten Bapildean khoro-xokho batean gordea. Birjin 536. Gau artan zegoan 

bakarrik koruan. Mg CC 138 (CO 204 koruban). Erlijiosa bat koruan oraziñoan [dago]. Añ LoraS 152. Bere 


mende. 

46


zeldan edo koru baztarrian [...] daguan [monjia]. fB Ic II 191. Begiratu orrako eleisetara eta eleisako 

korubetara. fB Ic III 308. Eguan bein koruban kanteetan monje bat Dabiden berso au. JJMg BasEsc 88. Neu 

enterretan naroenean / igongo dozu korura, / andixek bera salto egingo'zu / Birjina Amaren Ortura. Balad 168. 

Igo ziran bada korura eta ara emen artzaiak egin zuan konpesioa. Zab Gabon 73. Elizbarruko koroa eta aldare 

atzeko ganbaratxoa. EE 1884b, 199. Eskinteak egiñaz abade santuak, / korutik erantzunaz soñuz organuak. AB 

AmaE 28. Moja bat, zenbait itz alper koruan esan zituelako joan zan [purgatoriora]. Arr May 110. Fraileak 

koruan erreguetan egozan. Itz Azald 67. Aphezek khoroa bezala, populuak eliza gaindikatua zuen. Lander EEs 

1916, 60. Praille bat aurkitu neban, korurako ta komentu-barruan yateko gogo gitxikoa. Or Tormes 103. Usoegalda 

doa korutik / Salbea kanta-kantari. SMitx Aranz 135. "Luki-Andi" koru baztarrean jesarrita. Bilbao 

IpuiB 125. Txalapartaren otsa / aitzen zan koruan. Uzt Sas 315. Koruko gerizpe / gregorianuan, / zer bake 

gozoa! Gand Elorri 174s. v. tbn. Ur MarIl 93. Bv AsL 147. Zam RIEV 1907, 426. TAg Uzt 25. Erkiag Arran 

195. Lek SClar 103. Akes Ipiñ 23. 

Rezo y canto de las horas canónicas. Egin bearko dituala egunean eguneango baraurrak, jaiki gaberdi 

guzietan korura Kartujo batek bezela. Mg CC 147. Ni nas konbentu onetako sakristauba, urten dot Maitiñaak 

kantauta, ta nator oraiñ atzera koruko denporarako. JJMg BasEsc 89. Eliz-otoitzak egunero egittera beartuak 

gaude Ordenatuak, Praille ta Monja eskeñitz bikañena emanak, korura beartuak izan ezkeroz. Inza Azalp 121. 

Dana da eliz, / dana..., malkor ta belardi. / (Kare-arrizko arkaitzak orma, / zerua koru ta goiki). 'El cielo su 

techumbre'. Gand Elorri 54. 

2. (Lar). Coro, conjunto de canto o de teatro; pieza musical cantada a coro. "Coro, multitud que se junta para 

cantar" Lar. Apostoluen korua / zuri zaitzu minzatzen. Hm 74. Artzai korua. GavS 22. Aingeruben koru 

ederrak. fB Ic II 296. Arako donzella garbijeen koru ederragaz inguraturik. JJMg BasEsc 236s. Zelako 

kantariak! Zelako soñuak! / Zeru bat zirudian niretzat koruak. AB AmaE 218. Sortzez-Garbiaren larunbatameza! 

[...] / sarrera-doñuan koruak dabesa. SMitx Aranz 174. Gizon aietako bat bertsotan ari zinan [...]. 

Perrando bakarka ari zinan aurrena, ta aren ondotik koru osoa. Or QA 190. Antzezlari eta koroen aintzindari 

ezpatakiko zaldun bat agertu zen. Etxde JJ 173. Korukoak eser bitez. Lab SuEm 176. Ez da orain ezer esaten 

arako, [...] besuak bilosik [...] baino ez asko obeto daroiezan neska edo andraak gaiti. Dirianak diriala, koru 

loijagokuak dira oneek. (Interpr?). fB Olg 51s. 

3. Coro, cada uno de los nueve grupos de espíritus angélicos o celestiales. Bederatzi bider Gloria Aiteari, 

bederatzi koru Angeruen izenean. Añ EL 1 47 (EL 2 53 bederatzi Angeru koruen izenean). [Mariya Jaunak] imiñi 

euen angeruen koru guztiyen ganetik, eta santu guztiyen ganetik. Ur BulaAl 57s. [Angeruak] ezagututen dira iru 

[...] jerarkia eta bederatzi korutan. Itz Azald 75. 

4. Coro, parte de la canción que se canta en conjunto. Koroa. Echag 219. Erriak berriz: Atoz pekataria... 

Elikonde (koro) au irugarrenez eman zutenean, [...]. A Ardi 109. Antzezkizunaren koroa egiñaz, laguntalde 

aundiak eldu ziran. Etxde JJ 173. 

- KORU-AITZIN (Lar; khoro- Hb ap. Lh), KORU-AURRE (Lar). "Antecoro" Lar. "Abside" Lh. 

- KORU-ATZE (Lar), KORU-OSTE (Lar). "Trascoro, en la iglesia" Lar. 

- KORU-BURU. Jefe del coro o conjunto de actores. Koru-buruak. --(Turuta jotzen du gero esanez:) Gauden 

ernai! Lab SuEm 166. 

- KORO-SAIL. Coro, conjunto de actores. Bonbero-koro-sailla dagon alderdian. Lab SuEm 182. Koro-sailla 

oartzen da an aurrean intelektuala dutela. Ib. 199. Koro-saillekoak eseri bitez. Ib. 167. 

- KORUPE (A Apend, sin trad.). Lugar debajo del coro. Eztabe meza enzuten, [...] geratuten dirianak korupe 

edo ate onduan. Astar II 199. Ipiñeko eleixearen korupean dagoan ageak luzarien amaika metro deukoz. Akes 

Ipiñ 23. 

korua. v. koroa. 

korutar. "Corista" Lar y Añ. 

korxka. v. 1 kroska. 

kosabe. "(He), ruche" Dv. "Colmena (He)" A. La forma que da Haraneder (kosabetan), de quien la recogen 

Duvoisin y Azkue, se trata sin duda de errata por kofau-. v. kofoin. Ezen erleak denbora brumatsua [...] 

ikhusten duten orduan bere kosabetan sartzen diren bezala [...]. He Phil (ed. 1853), 293 (cf. 71 y 72 kofoiñ; cf. 

He Phil (ed. 1749), 352: (SP 350 kofauetan)). 

kosako, kosaka (T-L). Cosaco. Kosako Eleizaren etsai gogorrak. Cb Just 82s. Franzia ez da nahi kosaken 

meneko. Hb Esk 160. Xutik egon zen [...] kosaka gardian bezain tieso. Hb Egia 149. 

kosatu. v. kutsatu. 


mende. 

47


kose. "Cáscara. Batentzat elzaurra kuskuaren erdia, bertzearentzat bertze kosen erdia; enetzat barnekoa. 

Eskualdun Egunaria 1909, 28" DRA. 

koseilu. v. kuxelu. 

koselete. "Coselete, armadura del cuerpo más ligera" Lar. 

kosera. "(BN-baig), cuillère" Lh. v. kuxereta. 

kosetxa, koxetxa. Cosecha. Kosetxara [escrito sobre plantara] zu egiazki andi; baia trabajariak guti. 

Samper Mt 9, 37 (Lç, Ur, Dv, Leon, Or, Ol, IBk, IBe uzta, Ip üztak; Echn zitua, SalabBN frutu). Otoi egizazie 

bada kosetxaren xabeari egorzkiela bere kosetxala trabajariak. Ib. 9, 38 (Hual bere alurriala). Arri erauntsi 

batek eraman zaikugun kosetxa. Mdg 139. Kosetxaren biltako tenpran. Ib. 125 (152 koxetxa). Aurten kosetxa 

ona gendun. In Uzt LEG I 238. v. tbn. Arrantz 79. Uzt LEG II 165. 

kosetxadora. Cosechadora. Kosetxadorak egiten ditu / ango gariaren lanak. Uzt Sas 75. 

kosi. v. kojitu, kusi. 

kosiatu. v. kosiratu. 

kosina. v. kozina. 

kosin(o). v. kusi. 

kosiratu, kusidatu (Chaho Lh), kosiatu (S ap. Lrq). "S'arrêter en route, pour faire à quelqu'un une courte 

visite" Lrq. Baldin sekulan Kristinoak gure Iaunaren konsolazione spiritualen mengoarik badu, haren eskuaz 

aflikzionez bisitatzen eta kosiratzen denean du, edo dela eritasunez edo berze gaitzez. Lç Ins B 7r. 

kosiratzaile, kosiazale (S ap. Lrq). "Qui s'arrête en chemin pour une courte visite" Lrq. 

1 kosk (H), koxk, kusk. 1. "Syllabe onomatopéique qui exprime le bruit que rendent deux objets qui 

s'entrechoquent" H. "Martin kosk! Martin cosse! (cri pour encourager les béliers à cosser)" Lh. Zirrin eta 

koxk, zarrazta, kantu. "Entre golpes y sonidos de piedras de afilar y cantares". Or Eus 298. Xitoak, koxk, hausten 

duen bezala, arroltze kuxkua. SoEg Herr 13-2-1958, 1. Oin-bide horietan jendea trumilka baitabila, eta denak 

lasterka, batek kusk jotzen zitu ezkerretik, bertzeak, kusk eskuinetik... GH 1959, 311. 2. "(G-bet), onomat. del 

acto de morder" A. Cf. infra KOSK EGIN. --(Txorixua artu ta janaz). Esanak esan, ez dago bada aiñ txarra. 

[...]. --Amaika badago pozik kosk elduko liyokena! Alz STFer 144. Bost, koxkotean koxk (V-m). "Cinco, 

pellizco en el pescuezo". A EY III 186. 3. "(V-arr), onomat. del husmeo" A. 

- KOSK EGIN (Gc, AN-5vill ap. A), KOZK EGIN. a) Morder. v. KOSKA EGIN. Zakur arrabiyatubak kosk 

egin ziyola. Sor AuOst 97. Mutilla berriz ojuka, ostikoka eta kosk egin naian gelditzen etzan. Iraola 67. Polita da 

gero. Kosk egingo niyoke. Alz Txib 101. Zaldiak bide ertzean, kosk egiten zion belarrari. Anab Don 26. Inoiz 

arrak kosk egingo dio aita okerra ez ote dan zalantzan jarriaz. Egan 1956 (3-4), 92. [Loruak] kozk ona egiñ 

ziyon bada! Sor Bar 69. Erri-minak koxk egiten zien nunbait biotzean. EgutAr 7-4-1959 (ap. DRA). Mando 

gizajoari zenbait arriek kosk egin zioten berak janari urriari egin lezaiokean baño obeto. Anab Poli 103. Ez 

geunden denbora askoan tankera artan bildurrak kosk egiteko. Anab Aprika 60. Batxillerren batzuk ondotik 

mar-marrean kozk-egiñ nairik etortzen bazaizkitzu [...]. "Que por detrás os muerdan". Berron Kijote 19. b) 

Golpear. Erantzun arte, bein ta berriz "kosk" / egiñen diela atean. "Les golpearía". Or Eus 389. Belaunikaraz 

naiko lan dite / sega ingurean kokatzen. / Koxk usuago Manexak, baiña / ez dik nai-eran esertzen. 

"Manex golpeaba más frecuentemente". Or Eus 306. c) Chocar; encontrarse. Iguzki aldeak [...] eta Mendebal 

aldeak [...] kosk egiten dute Berlinen. SoEg Herr 19-2-1959, 1. Amerikano kapitain baten otoarekin kosk eginik 

(beste otoak), huni sua lotu zaio. Herr 15-10-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

- KOSK EMAN. Chocar. Kristeilazko baso ederrek kosk emaitearekin adi-arazten duten arrabots idor goxoa. 

SoEg Herr 11-5-1967, 1. 

- KOSK ETA KOSK. "Onomat. del ojeo de la perdiz. Buztana xut-xuta (erbiak), muztaxak gora, begiak 

pindarrez erreak bata bertzeari oldartzen dira, kosk eta kosk. Garaztarra GAlm 1957, 22" DRA. 


mende. 

48


- KOXK ETA KAXK. Argia koxk eta kaxk / dabil gallurretan. NEtx LBB 216. Argia koxk eta kaxk / errekak 

esnatzen. Ib. 216 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

2 kosk. Hola (fórmula de saludo). Kosk, errege, kapela gorri (1588). "Ola, rey del sombrero colorado". 

TAV 3.1.17. 

1 koska (V-m-gip, G-azp-goi, L?, B ap. A; SP, Lar, Aq 732 (G, AN)), koxka (AN-gip), kozka (Urt IV 35, H). 

Ref.: A; A Apend; BU Arano (arlaxa); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Las formas koska y koxka se 

documentan en proporción similar. Hay kozka en un ej. de Ezale y en Estonba. En DFrec hay 15 ejs. de koska y 

4 de koxka. I (Sust.). 1. Saliente; entrante, muesca, mella (sentidos prop. y fig.). "Coche, entaille. [...] Lazaren 

koska, coche faite à la poutre" SP. "Abolladura, [...] zakona [...], koska. [...] A las esquinas o prominencias en 

plano y en el medio llamamos koskak y de aquí koskatu al hacer estas prominencias" Lar. "Bollo" Ib. "Muesca, 

rosca" Aq 732. "1. entaille faite soit pour marquer un certain nombre, soit pour indiquer un point dârret. Zenbat 

kozka dira? combien y-a-t'il d'entailles, à quel nombre en sommes-nous? Lerratuko da, ezta kozkaraino heldua, 

cela glissera, ce n'est pas arrivé à l'entaille. 2. dentelure, découpure en forme de dent. H. "Koska, obstáculo (Gazp)" 

A Apend. "Saliente, bien de pared o de mueble, a modo de cornisa, donde se suelen colocar objetos" BU 

Arano (s.v. arlaxa). "Ormiak koskak zittuan ankia ipintzeko, la pared tenía muescas" Etxba Eib. "Koska baten 

katiauta, luze luze jauzi nintzan, tropecé en un saliente" Ib. "Koskara urten ebanian, kanpantorriari 

kanpokaldetik buelta bat emoteko [...]" Ib. (s.v. koskabilluak). "Pequeño saliente. Aintxintxika zoiala, koska 

baten estropuzau ta muturrez aurrera jausi zan" Elexp Berg. Cf. Alz STFer 118: --San Bizenteko koxketan jaiua 

naiz eta. --Koxketan? Txorik bezela? (v. tbn. Sor Gabon 22). Cf. Echaide Orio 108: "Coshca: mella, muesca". v. 

hozka. Tr. Documentado en autores meridionales desde finales del s. XIX. [Arriak] aiñ ziran andi, 

desbardiñ, koskor da koskaz beteak. Ag AL 10. Orregaitik kendu nai neuskioz [...] [Bizkaiko euskerari] beren 

laztasun, koska ta [...]. Ag Kr 7. Ezkerrera edo eskubira eragiten dio, koskarik jo eztezan. Ag G 356. Zelaiak, 

koska ta utsune gabe, aspaldikorik laban, guri ta bikañenak. Ib. 201. Korrika nentorren [...]. Koska batian 

trabatu ta arritarte batzuetara lapikua eroria zait. EgutTo 2-12-1921 (ap. DRA). Ikazkiñak, ikazkin-taia deritzan 

egurtxoan gurutzetxo, koska, ebaki ta zulotxoak egiten dituzte. [...] Koskak karga bana [adirazitzen dute]. ZA 

RIEV 1928, 588n. Alper gaiztuak ez nauk iyo / San Estebango koxketan / izugarriyak botako'izkiyat / jarritzen 

banaiz kasketan! Gaztelu Auspoa 61, 54. Mendia / koskak elur-dirdaiek / bil ta. 'Con sus picachos envueltos'. Ldi 

BB 158. Koskarik gabe gerria / galtzarik ezin geldia. "En mi cintura no hay saliente". Or Eus 372. Orok egiten 

dute lan egiñâlean / iñork ez nai gelditu bi kosken artean. "Entre dos salientes". Ib. 275 (ref. a la escarda del 

maíz). Aitak ein dio lizar zuzenez / aiztoz koska. "Con una vara recta de fresno, mellándolo a trechos". Ib. 166. 

Artalde xêa bezala, aurrera / milla kosketan aparra. "La espuma avanza en mil pedazos partida". Ib. 385. 

[Arrizko langai askok] ertzetan koskaz apaindutako ao [...] ederrak zituzten. JMB ELG 30. Eiz-koskadun ezurra. 

Ib. 37. [Sagar zuaitzaren] azpikaldeko koska batean eserita. TAg Uzt 282 (v. tbn. 101). [Zingira-aritzak] osto 

aundia, kizkurragoa, koska geiagokoa [du]. Munita 40. Urrutiko mendi ta muñoak lau-lauak, koska ta konkorren 

arrastorik gabe taiuan. Txill Let 27. Ñir ñir dagite ezkur-buruak eguzkitan igerika, kozkaz ertzetutako osto 

tartetik. Eston Iz 8. Aize gogor arek [...] koska bitsezkoak edonun [...] agertzen zituan ur gain. Erkiag Arran 162. 

Moalla-koxkan jarri ta begira gelditu zitziaon [...] arrantzarako gertu bitartean. Anab Poli 35. Katilluak, potuak 

eta tresnak jarri zituzten kamionaren kurpillaren gañean, jeisteko ta bestelako koxka guztitan. Anab Aprika 72. 

[Lur gogorrean] zulogunetxua egin ta koxka aetan sartzen zituan. Erkiag BatB 39. Petroliu-argia dago isioturik 

suburuaren koska ganean. Ib. 113. Eta konkorrek eta koskek, biribiltasunaren ordez itxurarik ezberdinena eman 

zioten. Osk Kurl 154. Eskuz eta abarketen puntaz orma koxkatik orma koxkara, hamar atz eta hamar beatzen 

laguntzaz. Ib. 145. Beti burrukan ibilli gabe [...] makiñatxo bat koska berdindu litezke. Auspoa 98-99, 175 (ap. 

ELok 95). Txarari labanaz koska bat egitea. "Una hendidura en el jaro". Garm EskL I 136. Bere baitan 

daramazki akatsak, aizkora eta mailuaren koskak. "Las contusiones del hacha y del martillo". MEIG IX 128s (en 

colab. con NEtx). Koska hasarreak amustuaz. "Embotando su agresivo relieve". Ib. 126. Bi jaiko astean 

dendan egin zan koxka, nolabait ere osatu egin bear dala. Urruz Iru ziri 48. 

Ukaldi sarrigoa Leitzarrak ari du / lênengoaren koska berdintzen âl balu. "La ventaja". Or Eus 149 (ref. a una 

apuesta de hachas). 

(G-to ap. A), kozka (G, AN, L, B, BN ap. A). "Dícese también de la mella que hacen los pastores en las orejas 

de las ovejas para conocerlas" A. 

"Koxka (G-goi), festón" A DBols. 

"Beti koska (ozka) berean dirau, permanece siempre inmutable" Bera EEs 1914, 33. 

[Amak] erakutsi ziran Jaungoiko trakets bat, aitaren egiten etzuten aurrak kosketan botatzen zituna. 

(Interpr?). ABar Goi 53. 

2. "Blanco a donde se tira, zuria, kozka" Lar. "Fin, motivo, kozka, txedea" Ib. 

3. kozka (Lar, H). "Mojón [...] muga, mugarria, kozka" Lar. "Término, mojón" Ib. "Amojonar, [...] kozkak 

paratu" Ib. "Borne, limite, point d'ârret. Kozkak ipintzea, mettre des bornes" H. 

4. (G, AN-5vill). Ref.: A; Gte Erd 239. "Ondulación, onda" A. "Illea koskak aterata dauka (G-azp)" Gte Erd 


mende.


239. 

5. "(AN), deuda" A. Cf. infra KOSKARA. Txâl gizena aterako duten egunean, / koska berdin daiteke. 

"Pueden cancelar su deuda". Or Eus 283. 

6. Pico (de una cantidad). v. akats (3). Balioko leukezek berreun milla marabiri ta koska. "Más de 

doscientos mil maravedís". Or Tormes 93. 

7. Escalón, peldaño; nivel. "El hogar se halla en uno de los lados de la cocina, a cierta altura sobre el suelo, 

formando plataforma: ésta recibe el nombre de koska" (G-to) AEF 1925, 93. Berberak aterea dezu idazlemallekiko 

auzia. Ez [...] balio-mallak: agian soilki, olde ta ausardi-koskak. Ldi IL 113. Leiora da gure Etxekojauna 

/ elurrak ein ote dun koska ezaguna. "Para ver la diferencia de altura de la nieve". Or Eus 131. Noizbait 

ukitu diñagu burnibidearen gaiñena, 3.750 metro, ta zabaldi ua koskan bukatu. [...] Goi artatik oso beian ageri 

zaigun [La Paz]. Or QA 52. Lenengo lau aapaldiak, beraz, mailladi baten beste oinbeste koska dira, bosgarrena 

berriz mailburuko. Gazt MusIx 70. Lenengo zazpi aapaldiak munduko eratasunakin bat-egiterako mailladi-koska 

dira. Ib. 71. "Koska (V-gip?; FSeg), posición, más o menos elevada que uno ocupa en sociedad" A. 

8. Pega, defecto; objeción, reparo. Gizon urikalduak, koskarik aundiena, akatzik lakarrena, aragian dauka. 

Elizdo EEs 1929, 177. Laster yarri eustan koxkea, esanaz: --Kasualidaderik etxagok. Abeletxe GaziG 137. 

Gizona den bezalakoa ikusi oi duelako, bere muga, koska ta akats guztiekin. Vill Jaink 130. Bide horrek ere 

badu, haatik, bere "koxka". MIH 222. 

9. (V-gip), koxka (V-gip, G-azp-goi, AN-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 205 y 206. Dificultad; quid, clave 

(de una cuestión). "Euskal Herrixa baketuko bada negoziau ein biar, da or jaok koskia" Elexp Berg. 

Moskorra artzen jakin, or zegok koxka! Egunaria (ap. DRA). Baiña onetzaz gañera, ta emen dago koxka, beste 

baliogo bat du itzak arentzat. Txill Let 56 (v. tbn. en contexto similar 86 eta koxka au dela uste dut). Koxka ta 

untzea, agindutea zan. Askorentzat gustagarria dan egitada indarduna. Erkiag BatB 94. Baiña auzi onen koska, 

eztago or. Vill Jaink 187. Askotan gertatu oi zana zera... izaten zan; alegia, batek ez zekila nun beatzak garbitu. 

Ortan dago koxka! Lab SuEm 205. Zikiroa iñork ikusi ezpalu, ezer ez... Baiña or zegoen koxka, ba. NEtx LBB 

179 (v. tbn. en contexto similar Vill Jaink 45 emen dago koxka, Berron Kijote 174 or tzion ba koxka). Zaldunarmak 

artze ortan koxka ontantxe zegola: lepazokoan eta sorbaldan arako ura artzea. "Que todo el toque [...] 

consistía en". Berron Kijote 55. Eta or dago guztiz arritzen nauen koxka! In MIH 217. Gainera, eta hemen datza 

delako "koxka" [...]. Ib. 218. Errudunak salatzeak, hor dago koska, ez baititu makurrak zuzenduko. MEIG IX 28. 

10. Mordedura, mordisco. Koxka bat eta koxka bi, [sagarra] artu-ala eioz. Markiegi in Ldi IL 14. [Igaliaren] 

koxka goiztarrak aomen garratza du berekin. Etxde JJ 200. Eltxo onen koskak malaria deritzaion [...] gaitz 

txarra ekartzen du. Anab Aprika 40. [Eskorpionaren] koska txarra izaten al da? Ib. 46 (v. tbn. otro ej. en la 

misma pág.). Erleak jan duenian, batek oñazerik nai ezpadu [...] porru edo tipularen izerdiz kozka-leku ori 

eza beza. Ezale 1897, 356a. 

11. Atsaldean itzala. [...] / [Gure gazteôk] koska aren babesean alditxo bat zutik. "Al abrigo de aquella 

ventaja". Or Eus 274s. 

12. Récord, marca. Baña koxka dan larogei ta zazpiari buruz zer diozu? '¿Qué me dice de su gran record, el 

ochenta y siete?'. AGoen Agurea 19. 

13. Suceso, episodio (?). Cf. gerta-koxka. Ustegabeko egi-itxuradun koxka batzuek bide dirala, nere burua 

gaizkilletzat joa izan da. NEtx LBB 117. [Semeak] bere irugarren "koxka" agirian jartzera joan bearra izan 

zuala aitarengana. NEtx LBB 125s (ref. al hijo que debe presentar a su padre su tercera novia). 

II (Adv.). Mordiendo. v. 1 koskaka. Koska asten da bakoitza [ogi-zatiari], koska bere jaki goxoari. Eston 

Iz 108. 

- ADAR-KOSKA, HEDE-KOSKA. v. adar, hede. 

- KOSKA EGIN (G-bet), KOZKA E. (G-goi ap. Gte Erd 205). Morder. "Ezparak kozka egin zion Loreari (Ggoi)" 

Gte Erd 205. v. KOSK EGIN. [Astoa] jolasean txalari koska egiten. JAIraz Joañixio 17. Engrazik bere 

arnariari egingo zion koskak, gozo ta gustagarri izan bear. Etxde JJ 200. Etzan beraz oraindik igaliari koxka 

egiteko garai. Ib. 200. Zakur amorratu batek egin ziran koska aundi bat. EgutTo 13-7-1920 (ap. DRA). 

[Zapatariak] larruari koska egitean. Echag 74. 

- KOSKA-GUNE. "(Point d') impact" T-L. 

- KOSKAN EROSI (V-m ap. Zubk Ond). "Koskean erosi, comprar algo a plazos, haciendo el vendedor una 

mella en una tableta especial" A. 

- KOSKARA (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib. a) "Koskara, a préstamo, a crédito" A. "Se decía así por cuanto las 

unidades de la cosa cedida (pan o vino) se acreditaban en un cuadradillo que obraba en poder del comprador, 

mediante una muesca que el vendedor practicaba en la arista. Koskakua esaten jakon taberna ari, ardaua eraten 

zalako an koskara" Etxba Eib. b) Ordubitako koskara / zur egoteko bera lo deño. "Que a eso de las dos esté 

atenta". Or Eus 334. 

- KOSKA-TOKI. "(Point d') impact" T-L. 

- LAINO-KOSKA. v. laino. 

2 koska (G-to-bet, B, BN, Sal; SP, Lecl, VocBN, Dv, H), kozka (G, AN, L, B, BN, R-uzt), koxka (B, BN-baig; 


mende. 

50


Dv), kuzka (S; Foix ap. Lh), kuska (Hb ap. Lh). Ref.: A (koska, koxka, kozka); Lrq (kuzka). 1. Golpe. "Koska, 

quod leuem baculi ictum denotat, cuiumque parti corporis infligatur" O Not 51. "Petit coupe de bâton" SP (que lo 

toma del anterior). "Coup du bélier" Lecl. "Bruit d'un corps qui en frappe un autre" VocBN. "Choc, heurt" Dv. 

"Koxka, dim. de koska, petit coupe" Ib. "1. en général coup contondant, avec bruit; 2. coup de tête d'un bélier" H. 

"Koska: [...] 4.º choque, encuentro. [...] 7.º (Sal), papirotazo. [...] 10.º ruido del choque" A. "Kozka (S, R-uzt), 

cosque, golpecito en el cráneo" Ib. "Koxka (B, BN-baig), golpecito" Ib. "Kuska, coup sourd" Lh. "Coup que l'on 

donne à quelqu'un. Kuzka et ziku, coup sec de poing" Lrq. Koxka ala pipitta? (G-goi). ¿Golpecito o pellizco?. 

A EY IV 330. 2. "(B), chichón" A. 3. "Koská bat, un mazo para despedazar terrones" Iz Ulz. 4. (BN-baig). 

"Si no se había ahuecado [la masa], también el pan resultaba amazacotado (ogi koska)" CEEN 1969, 167. 

- KOSKAN. Golpeando, chocando. [Harri zabal hotz baten gainean belhaunikatua] nere belhaun xorrotxak 

harri hotzaren gainean koskan hari zirelarik! Elzb PAd 24. 

3 koska (BN-mix-baig-lab ap. A), kozka (G, AN, L, B, BN ap. A), koxka. 1. "Idiota, casquivano. [...] Koska 

da (BN-baig) [...], está chiflado" A. "Brusco, torpe, testarudo. Gizon koska" StJaime (ap. DRA). Hauxe 

neskato harroa eta koska! Zub 73. Ez tugu nabaritzen emazteki koskak (vamp esan nai dugu) Franziako zenbeit 

tokitan bezala. AIr Egan 1956 (3-4), 76s. [...] eta nik dakita zer, beren andere alaberi, erosten diozkaten aita 

koskak. Eskual 30-5-1913, 1. Ni Madamaren orde izan banintz, aspaldian utzirik nukian bere ber, holako gizon 

koska! Egunaria 6-2-1961 (ap. DRA). [Gizon] baikorrak eta ukakorrak, "koxkak" eta "melexak" [...], yakitunak 

eta eztiranak. EG 1956 (3-4), 32. Thematzen balinbada sukarra, zu ere thema zite. Ager zite koska baino 

koskago, enterka baino enterkago. SoEg Herr 6-6-1958, 1. Hauzoak orroetarat etorri ez balire, nork daki gizon 

koskak etzuen apo bat bezala han kalituko. Zerb Azk 95. Ezagutzen diat [neska]. [...] Koska aire bat badik. 

JEtchep 100. 2. "(B, BN-arb-baig), chifladura. [...] Koska badu (BN-arb), está chiflado" A. 

- KOSKA-BULTA. Enfado, enojo, pique, rabieta. Ez ziran sekulakotz samurtu; artetan zonbait koska-bulta 

balinbazituen ere, bethi akhort egon zen haurride guziekin. Lf Zer eta zer 7 (ap. DRA). Zer dakite etxean nitaz, 

gezurrik baizik? [...] Mayalenek bakarrik jasaiten ditu ene koska bulta guziak. JEtchep 73. 

- KOSKAN. Enfadado. "Koskan da (BN-arb)" Gte Erd 150 (junto a kako antzean dabiltza, musturrekaz dao, 

mutur beltza zeukan, etc., de otras zonas). 

koskabia (det., Sal). "Golpe de hacha que se oye al cortar los troncos" ZMoso 68. 

koskabilada. "Cascabelada, koskabillada, kaskabelada" Lar. 

koskabilatu. "Encascabelado, koskabillatua, koskarabilloz betea" Lar. 

koskabilo (-illo V, G; VocCB (s.v. arran), Dv), koskabil (-ill Lar, VocCB, Dv), koxkabil(o). Ref.: A, Iz ArOñ y 

Elexp Berg (koskabillo). 1. Cascabel. "Grelot" Dv. v. kaskabilo. Ara. Koxkabill soñuba sentitzen dek. 

Kotxeen bat baziatok. Sor AuOst 69s. Erosi eben bai koskabillua. Azc PB 45 (Ur PoBasc 179 kaskabeltxua). 

[Astoak] koskabilloz edo txintxirrinez beterik [...] etozan azokara. A Txirrist 258. Ekarri nion sedazko txano bat 

[...] bere koxkabillo batera ta bestera eroriaz, eguraldi ona edo txarra adierazten zuenarekin. Alz Ram 37. 

Gazteek txibilitoak eta koskabilloak erosi eta [...] gaztain-saltzalea "ernegaziko" zuten. Anab Don 32. Dantzari 

oberena koskabilloik (edo kaskañetaik) gabe (AN-larr). 'Lanean edo jokuan geien egin duena saririk gabe 

gelditu'. Inza NaEsZarr 371. 2. "Castagnette" H. "Koskabil-ots, bruit de castagnettes" Ib. 3. (-illo V-m-gip, 

AN-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Garbiz Lezo 100; Etxba Eib; Elexp Berg. "Testículos" A. "Koskabilluak zimurtu 

jakozen batera" Etxba Eib. "Sokatik txintxiliz geratu nitzanian koskabilluak aora etorri jatazen" Elexp Berg. 4. 

"Koskabillo (V-gip), burbujas que se levantan en el agua" A. 5. "Koskabillo (FSeg), chichón" A. 6. 

"Koskabillo, fruta de ciprés (V-gip, G-azp)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. 

- KOSKABILO-BELAR. "Koskabillo-bedar, celidonia menor" Elexp Berg. 

koskabiltxo (Lar, VocCB). "Cascabelillo" Lar. 

koskada (G-bet ap. A), koxkada, koskara (V-gip ap. Elexp Berg). "Mordedura" A. "Koxk" esaten badu, 

ortzez koxkada txiki bat ematen zaio (G-azp). A EY IV 298. [...] eztira artaldeok bezin kaltegarriak mastientzat; 

aien ortz zitalak, aien koxkada mats-landaretan. Ibiñ Virgil 90. 

koskadun. (Lo) que no es liso o regular (ref. a una superficie). v. koskatsu. Kobre puskakiñ arditak egiten 

[...]. Iru ixkiñakuak [...], koxkadunak eta, mutur okerrak. Alz STFer 128s. Egiz lauak diran gauzkiak 

koskaduntzat artuerazten dizkigula. "Por objetos de relieve". Zink Crit 28. 


mende. 

51


koskagabe. "Hombre abierto, sin doblez, otzana, gizon koskabagea" Lar. 

1 koskaka (AN-gip ap. Garbiz Lezo 99), kozkaka. Mordiendo. Ganadu orrek jaio orduko / badauka 

ofiziyua / ortzikan ez du ageri bañan / kozkaka afiziyua. Noe 124. Zakur amorratu batek egin ziran koska aundi 

bat eta geroztik ni ere jartzen naiz koskaka asteko zoriyan. EgutTo 13-7-1920 (ap. DRA). 

2 koskaka (BN ap. A; VocBN, H), kuskaka. "En frappant un corps par un autre" VocBN. "Ahariak koskaka 

ari dire, les moutons se battent à coups de tête" H. "1.º golpeando un cuerpo con otro; 2.º (los carneros) a 

topetazos" A. Dena irriño, elgarri kuskaka, pitzi-pitzi solaska, lotu zaizkidan. Ez zitaken, molde hortan, meza 

zintzoki ohora. Larz Herr 28-3-1968, 4. 

koskakeria. v. koxkakeria. 

koskalari (G-bet ap. A), kozkalari. Mordedor. Kozkalari txarra da / zakur zangariya. EusJok II 129. Txori 

[...] moko lodiya / [...] koskalariya. Iraola EEs 1914, 139. 

koskan (G-nav, AN-5vill ap. A; Lcq 29). "Pericarpio de la nuez" A. Kamomila, gerezi buztana, meliza [...] 

edo oraino koskana, hau izpitu poxi batekin. Larz GH 1934, 411. 

koskarabilo (-illo Lar, VocCB, Dv (G)). 1. "Cascabel" Lar. "Encascabelado, koskabillatua, koskarabilloz 

betea" Lar. v. koskabilo. Badakizue, koskarabillo batek askotan esan duela, Gipuztar guziak barazkari 

batekin engañatzen zituela. Lar Cor 184. 2. "Castagnette" H. 

koskarabiltxo (Lar, VocCB). "Cascabelillo" Lar. 

koskarai (Lar, H). "Mollera, el casco más alto de la cabeza" Lar. "(No haber cerrado la) mollera, es ser de 

poco juicio, koskarai samur" Ib. 

koskaran. "(AN-5vill), mancha producida por el pericarpio de la nuez" A. Cf. koskan. v. 2 kaskaran. 

koskari. "Mouton qui aime à donner des coups de tête" H. Urrats bat ezpaitezakegu egin, eskuarari beti 

mutur dauden koskari batzu oldartu gabe. HU Aurp 214. Hasiko direla zanpaka, marro koskariak iduri. SoEg 

Herr 12-9-1957, 1. Kasu, abere koskariak ditugu. Herr 13-2-1958, 2. 

koskati. "(B), lunático" A. v. koskazu. 

koskatsu. Lleno de baches; escabroso. Bide oker estu koskatsuetan gurdia zuzen eramaten. Ag G 132. 

Karmelgo galdor koskatsuak urrungo zeru-mugan ageri ziren. 'Les crêtes et les déchirures'. Or Mi 128. 

1 koskatu (V, G, AN ap. A; SP, Lar, H), koxkatu, kozkatu (H). 1. "Lazaren koskatzea, cocher, entailler la 

poutre" SP. "Adentellar una pared dejándola con dientes" Lar. "Abollar" Ib. "Bossuer un objet" H. "Kozkatu: 1. 

faire des entailles, des dentelures; 2. marquer par des entailles" Ib. "Hacer muesca, mellar, mellarse una 

herramienta" A. Gauza oietako batzuek [...] ez zuten len bezela ertza bakarrik koskatua, baita gain-azpiak 

ere. JMB ELG 32. [Lugin arretatsuak] azalean koxkatzen die [matsondoei] bakoitza dagokion lekuan ezarteko. 

Ibiñ Virgil 87. Tailaketak berak, akatsez koskatzen. "Los mismos entalles les haces escotaduras". MEIG IX 125 

(en colab. con NEtx). "Koxkatu (G-to), tajar castañas para que no echen tiros al asarse" A. (Part. en función 

de adj.). Dentado; mellado. "Abollado, [...] koskatua" Lar. Osto koxkatuak dituen zugatzak (arbolak) ilberan 

inausiak izan bear due. "Los árboles de hojas festoneadas". A EY I 162. Aritz, astigar, elorri [...] ta beste zugatz 

batzuk osto koxkatuak dira; arte, [...] eta gorostiak, koxkatu bageak. Ib. 162. Ezten-bizkar koskatuak. JMB ELG 

30. Eizeko ezur-taia koskatuak. Ib. 31. Kañabera koskatua ez du ausiko. Or Mt 12, 20 (Lç, Ip zart(h)atu, Dv, 

Echn, Leon kraskatu, He arraillatu, Ol irrikitu, Ker brintzatu, BiblE printzatu, IBk pitzatu). "Ardo-dantza" 

ook 2/4 koskatu-koskatuan dira. Erriak aldatuxe edo ditu, Azkuerenean dakuskezunez. Or Eus 161n. 2. "A las 

esquinas o prominencias en plano y en el medio llamamos koskak y de aquí koskatu al hacer estas prominencias" 

Lar. 

3. kozkatu (Lar, H). "Amojonar" Lar. "Kozkatzea, limiter, mettre des bornes" H. 4. Ondular. "Ule koskatua 

dauka (V-arr)" Gte Erd 239. 


mende. 

52


2 koskatu (AN, L, BN, S; Aq 537 (G, AN), Lecl (-kha-), VocBN, Dv, H), koxkatu, kuskatu, kuzkatu (BNbaig). 

Ref.: A (koskatu, kuzkatu); Lh. 1. Chocar; golpear; darse topetazos. "Golpear" Aq 537. "Cosser" Lecl. 

"Frapper un corps par un autre" VocBN. "Heurter, choquer" Dv. Arrokak errotarik atheratuak elkar kuskatzen 

zuten. Atheka in BOEl 706. Mozkor batek hirian kuskatzen du karrikaren bertze burutik heldu den jaun bat. 

Egunaria 1910, 27 (ap. DRA). [Badoa erbia] erbiaren ondotik hura ausiki eta koskatu beharrez. Barb Sup 30 (v. 

tbn. 31). Kask [...] makilak makila koskatzean. Ib. 184. Treina abiatzean, elgar koskatzen dute Mariak eta Mari 

Ederrek. Ib. 81 (v. tbn. 139). Eta harri handi bat zangoarekin koskatu zuen, ontsa min hartu baitzuen, gaizoak! 

Barb Leg 65. Ohantze harritsu itxuxi batean koskatuz [badoa lats mehe bat]. JE Ber 17. Bertze lagunak [...] loa 

ezin garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ib. 36. Basoak koxkatuz, xutik edaten dute. 

Larz GH 1955, 37. Constantin jaun bedeziaren otoa, [...] beste oto zerbaitek zinez kuskatü dü. Herr 17-1-1957, 

3. Arrunt koskatu dire alaina Souza eta haren kidekoak. Etcheb Obrak 35 (ap. DRA). 2. (Dv, H), koxkatu (B, 

BN-ciz-baig ap. A; Dv, H), kuskatu (O-SP 223 A, H (L)). Cascar. "Ôter la coque à un œuf" O-SP 223. 

"Koskatu, fêler un œuf" Dv. "Koxkatu, blesser un œuf par un petit coup" Ib. "Enlever l'enveloppe, la croûte, etc., 

d'un objet" H. "Cascar huevos" A. Eltzaur xistorra jan nahi duenak, eltzaurra koskatu eta hautsi behar du, dio 

errefinak. ES 195s. Arraultz-azala koskatuaz. Lab SuEm 181. Bigarren arraultza koxkatuaz. Ib. 181. [Jaunak] 

igorri nau [...] bihotza koskatua dutenen sendatzeko. TB Lc 4, 18 (He zathitua dutenak). 3. kuskatu (H), 

kuzkatu (SP H y A). "Ogia kuzkatzea, chapeler le pain" SP. "Raspar el pan" A. 4. (BN-arb-baig ap. A), 

koxkatu. "Chiflarse" A. Gizon zuzena dela eta ongi egin nahia, nahiz burua aphur bat koxkatua duen. Prop 

1891, 170. 5. (Part. en función de adj.). Enfadado, picado. Pantxo (Koskatua). --Ez baduk eman nahi, 

nihaurrek hartuko diat gero! Larz Iru 90. Anton (Xutitzen da, koskatua). --Eta, ez zakiat zueri zendako kasurik 

egiten dudan ere! Ib. 116. 

koskatzaile. "Abollador, [...] koskatzallea" Lar. 

koskatze. "Abolladura" Lar. 

koskazu (B ap. A , en el lugar correspondiente alfabéticamente a kosk-). "Lunático" A. v. koskati. 

koskean. De golpe. Zer inharrostea! [...] Sineste, oitura, mintzai, salerospen, leihor eta itsasoetako harathunat, 

oro koskean joak, oro kotsatuak! JE Ber 49s. 

koskeatu. v. koskitu. 

koskeda (V-ple-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg. "Muescas del yugo" A. 

koskestalki. "Casquete, cubierta del casco" Lar. "Casquete de hierro, burnizko koskestalkia" Ib. 

1 kosketa (BN-mix ap. A; H). "Coup répété, choc à plusieurs réprises, carambolage (Lar)" H. "Ruido que se 

hace con los dedos golpeando algún objeto duro; pasatiempo de niños" A. "Juego que consiste en abatir con una 

nuez grande una nuez colocada sobre otras tres" Premorena ms. (ap. DRA). 

2 kosketa (Lar, Añ, H). Cráneo. 

kosketako (Lar, H). 1. "Calabazada, golpe" Lar. "Coscorrón" Ib. "Sequete, golpe seco" Ib. "Coup sur la tête" 

H. 2. "Retruco, en los trucos" Lar. 3. Chasquido. Olenzaroren zorroa / danborra bezalakoa; / nerean ez 

du dunbarik txotxak / soil-soillik kosketakoa. "Un chasquido seco". Or Eus 372. 

kosketatu (Lar, H). "Retrucar en los trucos" Lar. "Choquer ou s'entrechoquer à plusieurs réprises" H. 

koskil (AN-ulz ap. Iz Ulz), kozkil (BN-baig ap. A). 1. "Erizos de castaña y castañas inútiles que sobran 

después de quitar el erizo" A. "La vaina huera. Koskill betzuk" Iz Ulz. 2. Cáscara. Koskil barruko lobelez. 

"Del licor encerrado en la cáscara". Zink Crit 36. 

koskin. "Koskiñ-koskiñ argiñe, pareta-zuloan sorgiñe. Taca taca el cantero, en el agujero de la pared bruja 

(AN)" A EY III 383 (acertijo de la 'aldaba'). 

koskitu (V-m-gip, G-goi-nav, AN-5vill), koskeatu (-eau V-arr-oroz-m). Ref.: A (koskitu, koskeau); Iz ArOñ 


mende. 

53


(koskittu). 1. "Koskittuta, con dentera. [...] Koskiu, koskíitten, agiñak koskiu dost, me ha hecho dentera" Iz 

ArOñ. "Agin danak koskíu xatak, se me ha hecho dentera" Ib. 2. "Gastañaak koskíketan, cascando con los 

dientes las castañas. [...] Gastañak koskiu, quitar con los dientes un pedazo de corteza a las castañas" Iz ArOñ. 

1 kosko (ANc, L ap. A; Urt IV 87, Lar, Añ, Dv, H), koxko (H). 1. "Cráneo" Lar y Añ. "Les labourdins diront 

kosko pour crâne, tête. Kosko oneko gizona, homme qui a bonne tête, mais dans la plupart des autres acceptions, 

ils emploient les variantes kusku et kuxku" Dv. v. buru-kasko. Iñorant sinplea / [...] Koxko fuiñ gabea. Gy 

135. Apoarmatu bat zen koxko ariñekoa. "À la tête légère". Ib. 255 (cf. infra KOSKO-ARIN). Herbi sinple hori / 

koxkoa izan arren oiñak bezaiñ ariñ [...]. Ib. 154. Kantuz zagon damatxo bat; / zentzu koxkoan hark etzukein 

hanbat: / Zer tenore hauta musika egiteko! Ib. 179. Bata eta bertzea kosko onekoak eta Alkalako eskoletan beren 

heineko guti hatzeman zutenak. Laph 134. Berrogei ta zortzi zirurji-operaziño [...] kosko (buru-ezur) urratzetik 

bizkar-ezurreko zauri-miñetaraiño. Etxde Egan 1961 (1-3), 98. "Koxko, terme de mépris que l'on dit d'une tête 

légère" H. "Koxko bat da, c'est une pauvre tête" Ib. (s.v. kasko). "Kosko (adj.), terme de mépris: tête légère" Lh. 

--Zer duzu hola niri beiratzeko, galdetzen dio Thomas koxkok? --Orai ikusten baitut lehen aldikotz sinheste 

gabeko zoroa; horra zertako beiratzen zaitudan. Hb Egia 29 (A, s.v. koska, traduce: "Tomás el casquivano"). 

"Bost, koxkoetan koxk (V-m), cinco, pellizco en el pescuezo" A EY III 186. 

2. (Lar, H). "Casco de caballo, &c., es la uña, aztapar koskoa" Lar. "Despalmar las caballerías, aztapar 

koskoak kendu" Ib. 

3. (Lar, H). Tacón. "Taconear [...] koskoaz jo" Lar. "Talon de soulier, de sabot" H. v. ZAPATA-KOSKO. 

4. Cima, cumbre. Uhartzian agertzen dire espaiñol mendien koskuak, hoien azpian zelai xoragarri bat zerga 

guzietarik libro zena. Atheka 6. 

5. (V-m, Gc, AN, Lc, BNc ap. A; H). Pedazo, trozo. "Kosko, morceau de pot, cruche, etc., tesson. Eltzekoskoa, 

tesson de pot" H. Bere ogi alimaletik koskoa doi-doia gelditzen zitzaion orai. "Le croûton". Barb Leg 

139. 

6. (V-m-gip, Gc ap. A; H). "Gravier, pierre en morceaux" H. "Grijo" A. v. harkosko, HARRI-KOSKO(R). 

7. (V-m ap. A y Etxabu Ond). (En frases negativas). Nadie, nada (de). "(V-m), individuo. Koskorik eztator, no 

viene un individuo, nadie. Diru-koskorik be eztaukat (V-m), no tengo ni tarja de dinero" A. "Cacho (?). Siempre 

en negativa. Koskoik eztau laga" Etxabu Ond 114. 

8. "Begiak koskoan sartu zaizka, los ojos se le han metido en las cuencas" A (s.v. begi). v. BEGI-KOSKO. 

9. "(R-uzt), troncho de pera, manzana" A. 

10. "(V-m, G-azp, AN, L, BNc), beatz-kosko (G), articulación de dedos" A. v. BELAUN-KOZKO. 

- KOSKO-ARIN (koxko- H, s.v. kasko), KOXKARIN. Casquivano, ligero de cascos. "Koxko arina, tête légère" 

H. Cf. Koxkarin, mote empleado por Zalduby (RIEV 1909, 231). Bide-erdia duen arren yadan hunek pasatu / 

koxko-ariñek eztu nahi oraiñon abiatu. Gy 58. 

- KOSKO-ARRAIN. "Calvarium, koskoarráña, huntz arraña" Urt IV 87. 

- KOSKOKO. "Qui appartient au test, à l'écaille, etc. Koskoko gizona, ou gizon koskoduna, homme de tête" Dv. 

2 kosko (A Apend), kozko. Pequeño, menudo. Cf. Or Eus 15: An da talogillea, Eratsungo Koxko. "El 

Menudo" (v. tbn. 231). v. koskor. Galtzadunik balitza, naiz aundi naiz kozko, / betor. "Grande o chico". Or 

Eus 33. 

3 kosko. v. kusku. 

koskodun (Dv A), kuskudun (T-L). "Testacé; au fig., qui a bonne tête" Dv. "Testacé" T-L. 

koskoia. v. 2 kuskuila. 

1 koskoil (-oll S ap. Lrq (oxítona); SP, T-L), koskoila (Dv, H (det.)), kozkoil, kuxkuil (Lh), koskollo (AN-larr 

ap. Asp Leiz). 1. "Koskoillak, barabillak" SP. "Testicule" Dv, H, Lrq y T-L. v. barrabil. [Nikanor-ek] adar 

ausia katigaturik eukan lotsari zorroan, kozkoillean. Erkiag BatB 97. Oihaneko haltza / haren peko hartza. / 

Harek elkhiko deik bai / koskoilletako hatza. Igela 1963 (n.º 2), 6 (ap. DRA). Koskoilak [...] lehertuak, errotik 

ateratuak [...] dituen abererik ez duzu Jaunari eskainiko. Bibl Lev 22, 24 (Dv potroak, Ur barrabilak). 

[Gizon] konkor, edo herbail, edo begi tatxadun, edo [...] koskoil lehertu. Bibl Lev 21, 20. koskoila (-olla BN 

ap. A VocBN). "Scrotum, bourse à testicule" VocBN. 2. koskoila. "Augusteum marmor, marmola uhin vel 

koskoilla duna, marmola uhinztátua, [...] koskoillátua" Urt III 179. "Capillatura, ille ezpártzua, [...] ille 

koskoilla" Ib. IV 176. 

2 koskoil. "(BN), tosco" A. v. 2 korkoil. 


mende. 

54


koskoila. v. 1 koskoil, kuskuila. 

koskoilatu. "Augusteum marmor, marmola uhin vel koskoilla duna, marmola uhinztátua, [...] koskoillátua" Urt 

III 179. "Capillatura, [...] illeak espártzátzea vel illeak koskoillatzea" Ib. IV 176. 

koskoilatxo. "Cincinnulus, ille koskoillátxoa, ille koskoilláttoa" Urt V 35. "Bullula, anpoillátxoa, [...] 

koskoillátxoa, [...] koskoilla vel jibo ttipittoa, [...] itze buru biribill koiskoillatutxoa" Ib. III 424. 

koskoilatzaile. "Capillatura structor, ille koskoillatzaillea, [...] ille koskoillagillea" Urt IV 176. 

koskoildu. Tosco, malhumorado (?). Gizon zahar koskoildu bat hurbildu zen, alkoolak zarkaildu, itsustua. 

JEtchep 85. 

1 koskol (V-arrig, L, BN, S; Añ (V)), kozkol, koskoil (H (+ -ill)). Ref.: A Apend; Lh. 1. Cáscara; concha; 

corteza. "Cáscara de huevo" Añ. "Arrautza koskolean nai, quiero huevo asado" A Apend. "Koskol, vaina seca de 

alubia" (V-arrig). Hay arraunza kaskola o acaso koskola en Landucci, con la segunda letra borrosa. Cf. LzG: 

"Coscol: cáscara o zurrón de que están recubiertos los granos de yero y lenteja (Contrasta); envoltura exterior de 

la nuez (Oquina)". v. ARRAULTZA-KOSKO(L), oskol. Gorputz azal edo koskola legez dana, dala lurragaz 

egiña bere izatez [...] illkorra, baña ez arimia. JJMg Mayatz 20. Baita arrautzatik arra laster dau askatuten / 

koskolak bere barruan ebana zarratuten. AB Olerk 547. Ostrea enbargauko deutsuet zueri; / geratzen direala 

mamiñok neuretzat / eta koskolak barriz nai dabenarentzat. AB Ezale 1897, 314b. Esan ete daikezu zela egiten 

dauen ispelak bere kozkola? Larrak EG 1958 (3-4), 291 (trad. de "King Lear" de W. Shakespeare). (Precedido 

de buru-). Yelmo. Zenbat buru-kozkol / zenbat andiki-gorpu. "Cuanto yelmo quebrado". Gazt MusIx 101. 

Casco (de barco). Zeñek zaitu ote zuan gure ontzi-koskola? NEtx LBB 74. 

2. (V-gip, G-goi; Aq 640 (G)), koxkol (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg (koskol, koxkol). "1.º 

erizo de castaña; [...] 4.º castaña huera" A. "Gaztaiña klase onek koskol txikixa eitten dau" Elexp Berg. Nok 

gurako koskola dana bada sasi? "Erizo de la castaña". Laux BBa 70. 

3. (G-goi-to), kozkol, koskoil (B). Ref.: VocZeg 287; A (koskoil, koskol); Iz To; Izeta BHizt2 (koskoil). "Zuro, 

mazorca desgranada de maíz" A. "Munduan beste askolez, arto koskolez. Fórmula empleada en Kortezubi para 

empezar los cuentos" Eusko Folklore Año VII, LXXVIII (ap. DRA). Cf. Arti HetaH 48: Munduan beste asko lez / 

arta buruan oskolez. Cf. LzG: "Coscol, mazorca de maíz desgranada (Apellániz)"; VocNav: "Cosquil, tallo del 

maíz cuando se ha arrancado la mazorca (Erro)". [Artoak] ematen ditu oparo orria, gara [...] koskola su 

egiteko, eta ale gozo indartsua. 'La mazorca'. Izt C 29 (v. tbn. 234). v. tbn. Kozkol: Oñatibia Baserria 83. 

4. (Precedido de harri-, 'guijo, piedrecilla'). v. HARRI-KOSKO(R). Arri koskolik ez deude bear / 

Otxoteneko idiak. EusJok II 110. Haurrak aldiz harri koxkolekin josteta, bota eta bota... Herr 25-9-1958, 4. 

2 koskol. "(G-azp), enjuto, encogido" A. 

koskolinka (G), koxkolinka (AN-araq). "A la vilorta [...], koskolinka (G)" A EY IV 332. "A la toña o al 

calderón [...], koxkolinka (AN-araq)" Ib. 373. 

koskollo. v. 1 koskoil. 

koskolo. "Insignificante (V-ger)" A Apend. 

koskolot. "Esana dogu, kistorra jo eta laukitik kanpora atera ezkero, intxaur guztien jabe egiten zala jokalari 

hori. Jokaldi horri koskolot deitzen jako" Baraia 140. 

koskon. "Koskona, tozudo (AN-ulz)" Inza RIEV 1928, 153. 

koskondu (V-och-m-gip), kozkondu (L). Ref.: A; Lh (kozkondu); SM Eusk 1992, 355. "1.º crecerse algún 

tanto las criaturas; 2.º crecidito" A. "Se développer" Lh. v. kaskondu, 1 koskortu. Jaioa doa koskonduagaz / 

lenengo ainbat urtean. AB Olerk 113. Koskondua bada, Gotzain aurrean belauniko jartzen da, aitamabitxik 

deutsola. JZ 1922, 216. Landare donea barruan sortua / Koskondu bedi, ba, mardo ta indartsua. Erkiag in 

Onaind MEOE 709. Jaio, azi, kozkondu ta bizi izan diran jatorri osoko gizakiak. Erkiag Arran 85. Lelengoko 

semia kozkondu (desarrollar) zanerako. SM Zirik 146. Zaletasun biok yoiazan kozkonduten eta mardotuten aren 


mende. 

55


barruan. Erkiag BatB 78. Barregarriak izan zeitekezan kozkondua edo agiñak bardindua zan edonorentzat 

Nikanor-ek an zokoraturik eukazan zertxuak. Ib. 19. 

1 koskor (V-arr-m, G, AN), koxkor (V-gip, G-azp, B), kozkor (L-ain, B, BN; Dv), kuskur (A Apend). Ref.: A 

(koskor, koxkor, kozkor); SM EiTec1 (firi-fara); Gketx Loiola (merkatu). Tr. Documentado en autores 

meridionales desde la segunda mitad del s. XIX. Al Norte hay algunos pocos ejs. en Hiriart-Urruty, GH, Mattin y 

Etchepare de Jatsu. Las formas koskor y koxkor se encuentran en proporción similar, siendo quizá koxkor algo 

más frecuente. Hay kozkor en algún ej. de EusJok, en Altuna, Oxobi, Orixe, Anabitarte, Salaverri y Berrondo, 

koiskor en Otxolua y koixkor en D. Aguirre (cf. tbn. arri koixkor en Erkiag Arran 183). En DFrec hay 20 ejs. de 

koskor, 15 de koxkor y 3 de kozkor. En algunos ejs., como en el caso de Txirrita (B II 112) y Zubikoa (in Mattin 

73), koskor podría tbn. ser interpretado como 'fuerte, robusto' (v. infra (2)). 

I (Adj.). 1. Pequeño; simple, sencillo; insignificante, de poco valor. "Rabougri. Gizon kozkor bat, un homme 

rabougri, de petite taille, trapu, mal conformé. Pour un enfant on use du diminutif koxkorra" Dv. "Persona ruin, 

pequeña" A. "Koskor, ragotin, personne petite" Lh. "Sakristeria kuskurra, sacristía pequeña" A Apend. "Nok 

esango leuke, batzuek firi-fara koxkor batekin torlojogintzan bizi-modua ataratzen dabela" SM EiTec1 (s.v. firifara). 

Cf. VocNav s.v. cozcorrico. v. koxkorro. Sentitu ta erre ziren alako gizon koxkor batek beren buru 

balute bezela. 'De que un hombrezuelo como aquél'. Aran SIgn 37s. Arto urte ona izateko, obillua bear du izan 

tartean, au da, gauza koskor beltz bat. Sor Bar 100. Onen balioarekin jarriko dut denda koxkor bat. Apaol 83. 

[Bedorren bertsuak] famatu bearrikan / ez dutenak dira / nik aitortuko niyon / koxkorrak balira. Otaño in AzpPr 

60. [Landarea] ordu arte ja bizikor eta pixkor, bainan hein batean koxkor gelditua. HU Aurp 198. Erri koskor 

bat da gure Arranondo. Ag Kr 18 (v. tbn. Kk Ab II 125, Garm EskL I 138 erri koskor, Mok 8, Muj PAm 41 erri 

koxkor, Arti Tobera 271 herrixka koxkor). Uri koskor bat zala. Ib. 217. 

(s. XX). Badet seme koskor bat, pintatzen ez dezu alakorik ikusi. Iraola 90. Gure bei koxkorrak baño baba 

geiago jan dute idi auek. Ag G 87 (183 gizon koixkor). Beste baso koskor bat / artzeko ziran prestatu. EusJok 

123. Aspaldiyan arotzaren lanak / egiten ditu segitu / soliba edo poste koskorrak / iñoiz astindutzen ditu. Ib. 49. 

Pago koxkor bat kuriosue / badago gure mendiyen, / ebaki ezetz egingo dizut / ordu bete ta erdiyen. Ib. 97. 

Gizon koskor bat bizkorragorik / bat ezta mundu guztian. EusJok II 72. Belarra bientzat ebakitzen zun / kupira 

aundikan gabe, / orren kontra atera'iranak / koskorragoak dirade. Ib. 69. Ollo erdin bat eraman zioten / eltze 

koskorren batian. Ib. 73. Indarra ere ba omen dauka / zezen kozkor batek aña. Ib. 145. Gorde dira guziak, 

haundi eta kozkor. Ox 130. Berak baño ikara geigo sartzea apaiz kozkor batek. Or SCruz 99. Aspalditxoan 

tentezka nabil / andra koskor bat artzeko / baña bildur naz ixan ez daidan / neure burua galtzeko. Enb 181. Ollo 

batzuek [...] / asto koskor bat eta zakurra. Tx B I 63. Frantzes koxkor au azaldu zaigu / bastante gizon litxarra. 

Tx B 142. Garai artako itzai koskorrak / ongi zebiltzan lanian. Tx B II 112. Nobiyorik etzaidan / azaldutzen 

neri; / nere partez iri / noski bai ugari. / Gezurra den ori, / bat ezten ageri; / gerok esan bearko / koxkor banari. 

Tx B III 36. Honela bagoaz euskal jai koskorra ta utsa aterako dala. Lab EEguna 89. Sekretario koskor orrek 

[...]. Ib. 110. Mirei gaxoa koxkor ta lotsati zelarik. 'Neuve et éttonée'. Or Mi 68s. Mugarri koxkor baten 

eskubidea eman dezaietela. Ldi IL 85. Gure izena aen âl da koskor? "¿Tan poco es nuestro nombre?". Or Eus 

132. Bidasoa, / ibai koxkor bat besterik ez da. "Riachuelo". Ib. 196. "Kixkilleria" ere esaten da. Jende koxkorra 

adierazten du. Ib. 63n. v. tbn. EA OlBe 87 (koxkor). Aietan bai, ipernu gorria! Erriberako koxkor aien artean 

sarrerazi nindutenan. Ago bakoitza ipernu, gau ta egun biraoka. Or QA 87. "Napar beltxa" esaten zidatean, eta 

ordun adierazi, Areson azia nindutela. Iri berriz, "Napar koxkorra". Ib. 41. Beti geok lasaitzeko diñako arrazoi 

koxkorren bat sortzen degu. JAIraz Bizia 46s (47 koskor). Ol-tzar batzuz egindako kamaña koxkor bat. Etxde 

AlosT 53. Beltran, atsekabe koxkorren batzuk ekarriarren ere, adiskide zarra dek lenengo! Ib. 72. Baldintza 

koxkor bat jarriko diat alabaña. Ib. 70. Beti zerura begira dauden izaki eder oiek, ez al diete esaten beti lurrera 

begira dauden gizon koskorrai: [...]. Munita 101. Azkeneko kopla satira bat da, monjaen kontrako satira koxkor 

bat. Lek SClar 118. Asto-koskor bat soka batetik tiraka. Etxde JJ 173. Larre gaiñeko malkor koxkor batera igo 

zen. Ib. 11. Badira errian [...] garbiketak egiteko etxe koxkor bi. Erkiag Arran 134. Bazen zer nahi [ferian]! 

Jorrai koxkorratik artho biltzeko mekanikaraino. GH 1959, 308. Geltoki koskor batean jatsi da. Erkiag BatB 

167. Ao zabalik egoten yakazan entzuten lagun koskorrak. Ib. 38 (v. tbn. Altuna 50 lagun kozkorrak). Sakeletatik 

bildura koskor batzuk atara zituan. Ib. 95. Zurekin ibilli nai bali badu, izateko errespeto. Ez dedilla aberekoxkor 

izan. MAtx Gazt 69. Kaxba-erria, [...] mendi koxkor baten gañeraño igotzen da. Anab Aprika 17. Ibai 

koxkor bat sortzeko ainbat / ixuri diran malkoak. Basarri 23. Erreka koxkor bati behera untzixka batean 

gindoalarik. JEtchep 86. Gaur kale-etxe bezela jarria dagoen arren, garai artan etxe koxkor bat zan. Salav 36. 

Gero atera zituzten bi zezen koxkor batera [...]. Beti korri egiten zuten arrapatzen zutena aidean botata. Ib. 50s. 

Hotel bateko "maître" koskor bat [nintzaizun]. Lab SuEm 205. Apari koxkor bat, zalapartarik gabekoa. Ib. 200. 

Bertsu koxkor bat euskara garbiz / atetik diot kantatuko. Mattin 131. Nere aurrian gizon koskor bat / gorputzez 

ondo egiña. Zubikoa in Mattin 73. Ni, maixu koxkor bat besterik ez, / zer nai dezute esatea? Azpillaga in Uzt 

Noiz 42. Arrai zatarrak koxkorragua / menderatzen duanean / bezelatsu. Uzt Sas 251. Mendian berriz jeneralian 

/ daude basarri koskorrak. Ib. 246. Saio koskor bat egingo degu / ta patxara ederrian. Uzt LEG I 94. Txalupakoxkor 

bat. "Un barco tan pequeño". Berron Kijote 222. Herri koxkorretik hiri handira. MEIG III 78. Musika 


mende. 

56


hori daukagu belarrietan sartua hamaika ikasle koxkor eta kaxkarrek. MEIG VIII 51. Liburu koxkor onek (164 

orrialde baditu), honelaxe baitio azalean: [...]. MEIG II 109. Film pila koxkor bat agertu zaigu aurtengo 

neguan, iazko urritasunaren aldean. MEIG I 189. 

Apocado, cobarde. Leoia baxen bizkor? Ala bilddots epela baxen koiskor? Otx 68. Gizon koxkorren fama 

dute gallegoak, baña ura oso balientea zan. Salav 97. 

(Uso sust., ref. a un niño). Koxkor oiek beñere ez azitzea nai nikek! Ldi IL 19. Nere koxkorrak ezagutzen ez 

ditukela ta aien argazki bat eskatzen didak. Ib. 15. Zeñen bildur aiz, koxkor? Emen etzegok sorgiñik. NEtx Antz 

21. Nolatan zerate? Gure koxkor biak ongi al dira? NEtx LBB 79. 

(V-gip ap. Elexp Berg), koxkor (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Malo. Egunero Donostiara joan biarra oso 

ibillera koskorra da" Elexp Berg. (Uso adv.). "Oso koskor portau zan jueza gurekin" Elexp Berg. 

Crecidito. Cf. koskortu. Arestian ume ezagututakoak gizon eta emakume koxkor biurtu ziran. Etxde JJ 

234. 

Balio zenduana koxkor birek aiña. Auspoa 120-21-22, 231 (ap. ELok 92). Gutxiyeneko baliyo ditu / koskor 

xamar birek aña. Auspoa 62, 45. 

2. (H), kozkor (Ae ap. A Aezk 295). Fuerte, robusto. "Trapu, bien fait. Muthiko koxkor bat, un garçon solide" 

H. "Brioso" A Aezk 295. Cf. infra II (10). Goldaketarako idi-koxkorrak. 'Robustes bouvillons'. Ibiñ Virgil 95. 

Garai artan gizon kozkor-bikaña zan. Pixatuko zituan larogei ta zortzi bat kilo. Salav 37. 

3. (L, BN, S ap. Lh; H). "Koskorra, id. kozkorra, diminutif koxkorra: bossu, et spécialement rendu tel par 

l'âge" H. 

4. kozkor. (Ref. al terreno). Duro, rocoso, escabroso. Aralar-eko mendia bezain kozkor eta iraunkor. "Dur 

et obstiné". Ardoy SFran 288. Leireko mendialde kozkorra. "Rude". Ib. 63. Nafarrako landa kozkorrak. 

"Rudes". Ib. 191. Lur lohitsu edo lur kozkorrak. "Rocailleuses". Ib. 13. 

II (Sust.). 1. (Lar), koxkor, kozkor, kuzkur (A Apend). Pedazo, trozo. "Yesón , pedazo de tabique o de 

otra cosa de yeso, kisu koskorra, yelso puska" Lar. v. HARRI-KOSKOR, IKATZ-KOSKOR. Kapelu beltx bat 

[...] ile kozkor batzuen gainean. Barb Sup 9. [Egoaizeak] tella koxkorren bat lurreratuz. Etxde AlosT 40. 

Bidetxiur biurrietan aitz-koskor eta arru-leizeei iges egiñaz. NEtx Antz 135. [Astoa lanian] leku danian / arto 

koskor bat andik / etortzen zanian. Uzt Sas 102. Berinki-koxkor batzuk zekarzkian esku-muturretan. "Unas 

cuentas de vidrio". Berron Kijote 179. Sufre-koxkorrak darizkiola. "Piedra azufre". Ib. 64. Koltxoia [...] 

kozkorrez betea eta zarrata batzuetatik illagi-kozkorrak zirala ageri izan ez balute, ukitu utsetik arri-kozkorrak 

ziruditen. "De lana". Ib. 173. (V-gip, L, BN, S), koxkor (V-gip; T-L), kuskur (V-m), kuzkur (A Apend). Ref.: 

Lh; EAEL 133; Elexp Berg. Trozo de pan; punta de pan. "Morceau de pain, croûton" Lh. "Cantero, artesa [?] de 

pan" A Apend. "Croûton (de pain)" T-L. "Las puntas del pan. Ogixa ekarri dozu, baiña koskor bixak bidian 

janda" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Cozcor, extremo o morro del pan (Pamplona, Cuenca). [...]. En plural 

cozcorres (mendrugos)". Cf. Echaide Orio 108: "Coshcorra, cuscurro". v. OGI-KOSKOR. [Gabon gaban] 

zatituten dot ogi biguna / eta lenengo kuskurra / sendotuteko da amurruturik / dagoan txakur adurra. Azc PB 

91. 

2. (V-m-gip, G-azp-bet; H), koxkor (V-gip; H), kozkor (H), kuxkur (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; SM 

EiTec1 (koxkor); Elexp Berg. Bulto, tumor, quiste, chichón; saliente. "Excroissance, tubérosité sur les plantes et 

arbres. Haritz koskorra, chêne raboteux et vieilli" H. "Zugatz askok dituen kozkor batzuk erderaz gure "enor" 

edo "garitz" auen izena dute: verrugas" A EY IV 239. "Bulto, quiste. Koskorrak urten detsa bekokixan" Etxba 

Eib. Cf. VocNav s.v. cozcorro". Cf. arapo-kuskur s.v. arapo. [Arriak] aiñ ziran andi, desbardiñ, koskor da 

koskaz beteak. Ag AL 10. Kolpe bat artu ondorenean, lendabizi azaldu oi dena da ubeldua [...], artuaz batzuetan 

koskorrak deitzen diogun itxura moduak. Aran-Bago ManMed 274. Lazkauko San Prudentziora, sagar-landarea 

eramaten dute txorie edo koskorrak izaten dituztenak. Ayerb EEs 1917, 80. Iru koxkorreko opill bat, iru 

mokadutan jateko. Moc Damu 7. Arkaitza izan zan alakoa, kozkor bizi zorrotzak zituana. "La peña tenía muchos 

picos tropezones". Berron Kijote 174. [Koltxoia] kozkorrez betea. "Bodoques". Ib. 173. Berezko koskorra 

(hinchazón) (G-goi). AEF 1980, 65. (Pl.). Testículo. v. HErot s.v. kozkor(rak). 

3. (AN-gip; H), kozkor (G-nav, B; H), koxkor (H), kuskur (T-L). Ref.: A (kozkor); BU Arano (zokil); Iz Als 

(kozkor). "Motte de terre durcie sur un champ après bêchage ou labourage" H. "Terrón" A. "Motte de terre" T-L. 

Arano. "Kozkor jotzea, a destripar terrones" Iz Als. Agertu zan mendi koxkor bat lur-utsa, ez arri aundirik ez 

belarrik [...]. Kozkorrari bira eman bearrean [...]. Anab Aprika 76. An, urruti, lur-kozkor baten ondotik, bi zera 

beltz ikusi genituan, italiarra ta auskotarra autsa arrotuz zetozenenak. Ib. 82. 

4. koxkor (V-m, L-côte ap. A), kozkor (T-L, s.v. morceau). "Terrón de azúcar" A. Cf. GATZ-KOSKOR. v. 

AZUKRE-KOXKOR. Xabiertxok azukreontzitik kozkorrik aundiena artzen du. EgutTo (ap. DRA). Azukrea 

gutxitxo bai-zegoan, kanporatu nuan nere maletatik etxetik ateratzean sartu nituan koxkor aietako pilla bat. 

Anab Aprika 72. 

5. (V), koxkor (L, BN, S), kozkor (L-côte, B, BN-ciz). Ref.: A (koskor, kozkor, koxkor); Lh (koxkor). "Canto 

duro, casco, corteza de pan" A. "Kozkor [...], cosa endurecida" Ib. Cf. VocNav s.v. cozcorro. Kozkor ta bizar 

garbitua da / zearo txurikin mea. "Ha sido limpiada de durezas y de barbas". Or Eus 358. 

6. (Gc ap. A), kozkor (Sal, R ap. A). "Articulación de huesos" A. "Eri-kozkor, articulaciones de los dedos" Ib. 


mende. 

57


v. BEHATZ-KOSKOR, ERI-KOSKO, BELAUN-KOSKOR. Ba du kozkor; / besaburu, ukalondo, 

belaunburu bizkor. "Tiene buenas junturas de hombros, codos y rodillas". Or Eus 147. 

7. (V-ple-arr-m-gip), kozkor (R-uzt). Ref.: A (koskor, kozkor); Etxba Eib. Cráneo. 

8. (L, BN, S ap. Lh), koxkor (L, BN, S ap. Lh). "Pierre concassée" Lh. "Morceau de caillou concassé" Ib. 

"Koskor, sable, gravier" Lacombe msBon 24. v. HARRI-KOSKOR, harkoskor. Sare mee orren barnera 

zerbait sartu da, samar bat, koskorren bat eta orren erruz bear etzena sortzen da, desordenu ikaragarri bat. Vill 

Jaink 50. 

9. "Croupion" Lh. 

10. Nervio, vigor, brío. Cf. VocNav s.v. cozcor y cozcorrena. Baiñan emen ba zegok kozkor eta aragi. 

"Puños y carne". Or Eus 39. Andik mugara lênen sartzeko / ba dute eskuan kozkorra. "Todavía tienen brío en sus 

puños". Ib. 396. 

11. "Koskorraundiék, los troncos grandes (para hacer carbón)" Iz Ulz. Cf. VocNav s.v. cozcorro. 

[Aizkolariak] gañera iyota laister mozten du / trunko koskor biribilla. EusJok 105. 

- KOSKOR-GAITZ. "Koskor-gaitza, sorixak, la enfermedad de las ovejas; les salen bultos junto a la garganta" Iz 

ArOñ. 

2 koskor. v. 1 kozkor. 

koskordun (Lar, H), koxkordun, kozkordun (H). "Ajuanetado, pie con juanetes, oin koskorduna" Lar. "Qui 

presente des excroissances, tubérosités. Haritz koskorduna, chêne raboteux" H. Koskordun tremesa. Ag G 

164. Zalduño-makil koxkordun apain bat. Ldi IL 28. (Zapato) de tacón. [Neskatx gaztiak] zapata koskordunak 

/ anketan sartuta / alpargata txuriyak / paperan artuta. Tx B II 107. Nervudo. v. koskortsu. Beso 

kiriotsu ta kozkordunak azaldu zitzaizkon gizaseme indartsuari. TAg Uzt 228 (80 beso kozkordun zaintsuak; v. 

tbn. GaGo 37). 

koskorkeria (BN-baig ap. A). "Menudencia, chapucería" A. Alako ateraldi eta asto-koskorkeriak Zelaieta 

aitaren ezaugarri izanarren, joeraz, gizon aurrerazale zen. "Rabotadas". Etxde Itxas 40. 

koskorreko (V-ple-arr-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "Cosque, golpecito en el cráneo" A. 

"Koskorreko bat emon, en la cabeza" Iz ArOñ. "Golpe en la cabeza. Chichón. Koskorreko bat emoixozu ixildu 

deiñ. Koskorrekua eiñ jata zutintzerakuan goixa jota" Etxba Eib. "Koskorrekua buruan artzen da eta ez beste 

lekutan" Ib. (s.v. koskorra). v. kaskarreko. [Pedrotxiñek olgetan] koskorrekoren bat artzen dabela alakoren 

batean? Alzola Atalak 65. 

koskorro. v. koxkorro. 

koskorrondoko. "Coscorrón" Añ. v. koskorreko. 

koskortsu, kozkortsu. 1. Nervudo; nudoso. Larru gorrian eta kozkortsu, burrukalari antzo. 'Vigoureux'. Or 

Mi 29. Gazte xingil bat, kozkortsua alere. Ib. 13. Adar lodietatik egozten zituten beren altxuma kozkortsuak. 

'Leurs moissines noueuses'. Ib. 118. Besoa kozkortsu ta gerruntzea lodi. "Brazos nervudos". Or Eus 32. Besoak 

bezain kozkortsua ta zaintsua zuen adimena. Zait Plat 62. 2. koxkortsu (V-gip). (Ref. a una superficie). 

Irregular, no liso. "Batzuetan sopletiakin ebaten diaz plakak eta ertzak koxkortsuak gelditzen akuez" SM EiTec1 

(s.v. koxkor). 

koskortsuagotu. (Ref. al terreno, relieve). Hacerse más irregular, más escabroso. Orren arabera, bidea ere 

latzagotu, koskortsuagotu egin da. Ldi IL 44. 

1 koskortu (V-ger-gip, G, AN-gip), koxkortu (V-gip), kozkortu (T-L). Ref.: A; Elexp Berg. 1. "Crecerse 

algún tanto las criaturas" A. "(Se) devélopper" T-L. "Zuek umiak koskortuta dauzkazue" Elexp Berg. v. 

koskondu. Mutikoa, koskortu-ala, gallendu egin zaigu. Ldi IL 81. [Umeak] asiak dira kozkortzen janez esne 

ta ale. Or Eus 48. [Bularreko aurrak] koxkortzen astearekin [dana bere dula uste]. Or QA 70. Kozkortzean bere 

amaz mintzatuko zaizkio [aurrari]. Ib. 161. Bere gurasoak, koxkortu zan garaian apaiz egiñaztea pentsatu zuten. 

Etxde JJ 17. Aurra kozkortu zanean, Paraoren alabari eraman zion. Ol Ex 2, 10 (Ker anditxoa egin zanean, 

BiblE handi egin zenean). Zuen izenpean argitaratu ta koxkortu bite nere Ardi Galdua. A Ardi VII. 

Maiatzean, garia kozkortzean. 'L'époque où le froment forme ses nœuds'. Or Mi 41. Kozkortzen asi diran artoek 

/ agertzen dute bizarra. "Ha comenzado a espigar". Or Eus 295. [Azia] gora ta gora mardo indartsu azi ta 

zorionen batean kozkortu ta garatuta ikusi gogo ebana. Erkiag Arran 66. 2. "Ogíe kozkortuik dagó, está duro 


mende. 

58


el pan" Iz Ulz (s.v. ogíe). 3. "Abrats koskortrik dago, está mucho rico" ZMoso 61. 

- KOSKORTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Emezortzi urte izatea ez da ume izatea. Kozkortuxe 

ere ba zan latin ikasteari ekiteko. Or SCruz 18. Koxkortuxe ba aiz, utzi ama noizpait. Zait Gold 42. 

2 koskortu. v. 1 kozkortu. 

koskortxo. 1. Dim. de koskor 'pequeño'. Neuk daukat [mai] koskortxo bat, ta da biribilla / iru anka zabalez 

aulkitzat egiña. AB AmaE 336. [Artzainak] andre koskortxo bana / merezi ditugula / iruritzen zaiak. Bertsol 

1931, 61bis. 2. koxkortxo. "Koxkortxo bat, un trocito de madera" Iz ArOñ. 3. (En el compuesto harrikoskortxo, 

dim. de harri-koskor). Errekako arri-koskortxo biribillak bilduta. Lek SClar 132 (v. tbn. 104, 131 

y 134). 

koskoteko. "Coscorrón" Añ. v. koskorreko. 

koskotxa (det., Añ). 1. "Casquete, casco" Añ. v. koxkotxo. 2. koxkotxe. Quiste, verruga, tumor. Edo ta 

txala kentzean gaizki ibilli zalako, umetokian koxkotxeren batzuek sortu zaizkalako. ZArg 1957, 336. 

kosmodama. Cosmorama. Ana Mari berriz, txoratuba beorren kosmodamakiñ, eta ez da gutxiyotako an 

agertzen diran gauzekin. Sor Bar 69. 

kosmogonia. Cosmogonía. Silenuren kantua; kosmogoniz ari da Silenu, aldiz, mitologiz. Ibiñ Virgil 48. 

kosmografia. "Cosmographie, kozmografia, mundu-jakintza" T-L. 

kosmografo. Cosmógrafo. Eskolatua eta kosmografo ere ba zerala adierazteko, Tajo-ibaiaren izena aipa 

ezazu. Berron Kijote 20. 

kosmolari, kozmolari. Cosmonauta. Hiru kozmolari rusoak etxerakoan hil. Herr 1-7-1971, 2. 

kosmotar. Cósmico. Alkarganako indar-galga. Kosmotar galga. Gazt MusIx 69n. 

kosna. v. gosna. 

kosoildu, kosoilu. v. karsoildu. 

1 kosta (gral.; Volt 67, Urt II 183, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. Costa, litoral. v. kostalde. 

Haizeari bela altxaturik, tiratzen ari ziraden kostara. Lç Act 27, 40 (He kosta; TB ubazter, Dv leihor, Ol, Ker, 

IBk, BiblE (h)ondartza). Harengana darauntsagu nola uhiñak kostara. EZ Man I 44. Badu itsasoak [...] bere 

mugarria eta zedarri iakina, zein baita kosta eta kostako sablea. Ax 113 (V 75). Ezagutza hartuko duzu 

despasatu duzula Flandresko kosta. INav 61. Adriatiko-itxaso kosta inguruai etsaiak [...] gogor egiten ziela. 

Aran SIgn 92. Nerau Aiatik mutill libria / kostara ezkondu nitzan. PE 135. Kantabriako kosta onetan / gertatu 

diran kasuak. Arrantz 76 (v. infra KOSTA KANTABRIA). Aizkora-apustu bat jokatu da / kostako erri batian. 

EusJok 107. Zarautzko kosta berdingabean / anima bat etzegoan. Basarri 164. Urrunean kostak ots ("Iraillean 

kostiak ots" esaten da nere errian) eta basoen zurru-murrua areagotuz doa. Ibiñ Virgil 77. Udara aldean kosta 

dan baño / politagorik eztago. Lasarte in Uzt Noiz 63. Frantziako "kosta urdiñean" gertatzen dira direnak. 

MEIG I 187. En DFrec hay 16 ejs. v. tbn. Gç 173. Astar II V. Gy 156. Lard 528. Lap 14 (V 9). Arb Igand 158. 

Azc PB 225. Tx B II 97. SMitx Aranz 239. Mde HaurB 108. "Playa (G-azp), kostan izan altzeate?" Zt 

(comunicación personal). 

- ITSAS KOSTA. v. itsaso. 

- KOSTA-HAIZE. Viento de la costa; brisa. Kosta aize bateki, / lur barna tenpesta / han ikusi ginuen / 

terribleko besta. Bordel 41. 

- KOSTA-ALDE. v. kostalde. 

- KOSTA ARRASO JOAN. Costear. Eta doi doia kosta arraso goanez, ethorri ginen Portu Salmongo 

daritzan lekhu batetarat. He Act 27, 8 (TB ubazterretik yoanez). 

- KOSTA-BAZTER. Costa, litoral; orilla del mar. v. KOSTA-HEGI. Espainiako parte bat itsaso ozeanoaren 

kosta bazterrari dagokala. ES 110. 

- KOSTA-BELAR. "(L-côte), alga" A. 


mende. 

59


- KOSTA-HEGI. Costa, litoral; orilla del mar. v. KOSTA-BAZTER. Bi pelegrin zoazila kosta hegian gaindi. 

Gy 18. 

- KOSTA EGIN, KOST EGIN. Naufragar. Kosta egiñik galtzen da zaraman untzia. Gy 82. Pesien erdian 

herioaren bilha dabiltzanaz geroztik, kost-egitea merezi lukete. Dv Telem (ed. 1996), 118 (v. tbn. 126). (Fig.). 

Badakit mugarriak badirela izpirituan eta hetan egon behar dela, ez egitekotz kosta fedean. Hb Egia VII. 

- KOSTA-EGITE. Naufragio. Itsasoaren zolara / hanbat kosta-egitez hain aberatstura, / zuzken 

hegaldaraziko. Gy 217. 

- KOSTA-HERRI, KOSTERRI. Pueblo costero; región costera. Legazpi ta Urdanetak / beren Goierria, / 

Okendo ta Elkanok / aldiz Kosterria, / itxasoz daramate / euskal-Edestia. SMitx Aranz 232. Kosta-erri ia danen / 

oitura bai ori. Ib. 237. Kosta errian bizi naiz. Basarri 163. 

- KOSTA-HERRIXKA. Dim. de KOSTA-HERRI. Kosta-errixka danak / esazu ta segi. SMitx Aranz 237. 

- KOSTA JO (H, T-L). Embarrancar, varar, encallar; naufragar. (Sentidos prop. y fig.). "Kosta iotzea, aller à la 

côte, échouer" H. "Aborder (au rivage)" T-L. v. KOSTAN JO. Zuk ere galdutzat zeure burua [...] heriotzaren 

kosta ioiten duzunean. Ax 218 (V 145). Itsaso baten gañean prekauzionerik hartu gabe ibilli nahi duenak [...] 

kosta yokho [du]. Mih 8s. Nahi zare begiratu kosta tristeki joitetik? MarIl 101. Itsasoan kosta jo dut hiruretan; 

gau bat eta egun bat eman ditut itsaspean. "Naufragium feci". Dv 2 Cor 11, 25. Kosta yo erromes bat bezala 

heldu zenean hekien bazter baterat, besoetan hartu zuten. Hb Egia 33. 

- KOSTA KANTABRIA. Costa cantábrica. Jakindu gendun / [...] lutua zala pertsona askontzat / kosta 

Kantabri aldera. Arrantz 155 (v. tbn. 101). Desgrazi au pasa da / kosta kantabriyan. Tx in Imaz Auspoa 24, 50 

(v. tbn. Tx B II 83). 

- KOSTA-MONTRA. "Kosta-muntra, oursin" Lf GAlm 1957, 33. 

- KOSTAN JO. Embarrancar, varar, encallar. v. KOSTA JO. Kostan ioitera dohan untzi kargatua [...] 

galdutzat dadukazu. Ax 217 (V 145). 

- KOSTA-ZORRI. "Cloporte marin" T-L. 

2 kosta. Costilla. Zertarik formatü zien lehen Emaztiaren gorphütza? Lehen Gizonaren kosta batetarik. 

CatLan 31. Bi kosta bakarrik arrailduak. Orai ospitalean nago. JEtchep 92. 

3 kosta (AN-larr ap. BAP 1965, 417), koxta (AN-ulz ap. Iz Ulz). "Cuchara, que si bien no es de Arano, allí la 

aprendí. La usan en Araiz. [...]. Este kosta parece que es kostaa" BAP 1965, 417. "Kóxta, la cuchara; koxtá bat" 

Iz Ulz 436. 

4 kosta (V-gip ap. Iz ArOñ; AN-5vill). "Pieza de madera para pulir y suavizar los bordes de los zapatos" Iz 

ArOñ. "Pulidora de la suela y costados del zapato" (AN-5vill). 

5 kosta. (Con alativo; precedido de gen.). A costa (de). v. koste, kostu. Bere kostara edo [...] duasan 

soldau gustijai. ZBulda 10. 

6 kosta. v. 1 kostatu. 

kostabazterkatu. Costear. v. bazterkatu. Eguerdi haizea emeki altxatzen hasirik, bere intenzionearen 

konplimenduan ziradela ustez, partiturik, kostabazterka zezaten aldetsuaz Kreta. Lç Act 27, 13 (TB ubazterkatu, 

Dv bazihoazen Kretako leihor bazterraz, Ol Kereten zear, IBe ba zihoazen, Kretako bazterrari heldurik, IBk 

Kretako itsas bazterka aurrera jo zuten). 

kostabera (alat.?). Ioanen tzare kostabera gisa zerori iduritzen zaitzun bezala. (Interpr?). INav 61. 

kostadu (Lcc), kostado. Costado (ref. al cuerpo de hombres y animales). Leona baten kostadoan. 

Lazarraga (B) 1182rb. Lanzadaz zure kostadu ta Biotzeko atea idikitzea nai izan zenduen. Cb Eg II 46. Sabeleko, 

erraietako, kostaduko ijadako miñ arrigarriak. Gco I 359. Saietseko edo kostadoko miñ. LE Ong 67v. Sartzen du 

eskua kostaduan eta arturik odola, esaten dio. AA I 433. Kostadu sagradua / lantzaz pasatzian. Xe 332. Orra 

bostgarren llaga / zure kostaduan. Ib. 328. [Baliak] kostadun zitun pala ederrak / korritutzeko urian. Arrantz 

124. 

- KOSTADU EMAN. Dar la espalda. Zenbaitek lanik ezpadu, / ematen zaio kostadu, / desgustu ori basta du. 

Auspoa 79-80-81, 298. 

kostadun. Zepoa paratzeko modue. Artu ogi kostadun bat, eransi zepoari bere eransitoki artan (Interpr?). 

(Berastegi, 1763). ETZ 130 (el editor, en el voc. del final, le da el significado de "azala"). 


mende. 

60


kosta izan. Costar. v. 1 kostatu. Nik ekartzen dudena gutiago kosta da. "Coûte moins". Volt 257. 

Inhardetsi on bat erran gaxto bati, guti da gosta anhitz balio duenagati. "Coûte peu & vaut beaucoup". O Pr 

632. Nola Perutik heldu direnek, handik atheratzen duten urreriaz eta zilharreriaz lekhora, ximiñoak ere eta 

papagaiak ekhartzen baitituzte, zeren etzaizten hainitz gosta. "Parce qu'ils ne leur coûtent guère". SP Phil 202 

(He 204 zeren etzaizten haiñitz gostatzen). Hire aitari bizia / kosta izan be[i]tzaion. Xarlem 1045. Eriotzarik 

gogorrena kosta izan jakon. JJMg BasEsc 57. Eta galdu ez beitekez ainbeste kosta izan zireanak. Añ EL 2 112 

(EL 1 103 kosta zirian). Nola [urre zatitxoa] kosta izan zitzaion berrogei onza urre bezalatsu. Izt C 69. Ondo 

kosta izan bazitzaion ere. Aran SIgn 83. 

kostal (G, AN, B, BN-baig, Ae; Lar Chaho), kostel. Ref.: A (kostal); CEEN 1970, 349. Costal. "Costal, 

saco grande para cargar carbón" A. "La harina (guardada en un saco llamado kostala)" CEEN 1970, 349. 

Bizkarrean zituen / garagar-kostalak. It Fab 134. Ill ondorean nai zuena zan, bere gorputza anabasa zikiñezko 

kostal zar bat bezela kanpora botatzea. Aran SIgn 112. Egun batian ni banenguan / kostela kostel gaiñian. / Ni 

banenguan kostel saltzian / ezpabe gari saltzian. Balad 56. 

kostalaen. "Espuerta muy grande. Guk oni banastia esango gonskio. Beste bat aundixaua izeten da kostalaena" 

Elexp Berg. 

kostalako (G-goi ap. AEF 1926, 44). "Las principales aplicaciones de la lana (artillea) hasta hace medio siglo 

eran: kapusie o vestido de color negro, [...], alprojaak, alforjas y kostalako, sacos de lana" AEF 1926, 44. v. 

kostal. 

kostalazio, kostalazino (V-arr ap. Totor Arr). "Constitución, kostalisiño onekoa da sure gixona" Totor Arr. 

kostalde (Lar Chaho), kosta-alde (V-gip ap. Elexp Berg). Costa, litoral. "Costa de mar" Lar. "Tres 

distritos: goierri, beterri, kostaldea o itxasaldea" Lar Cor 87. v. 1 kosta. Kosta aldea behin zuen begiratu; / 

hainitz aria guti barnago izatu. Hb Esk 26. Hedatzen kosta alde, Laphurdi aldetik; / herririk zaharrenak gazte 

beraz hortik. Ib. 43. Kosta alde direnak, bizitzen bertzela, / segitzen dutelarik legen erregela; / gizonak badohazi 

itsasoz bertzekin. Ib. 228. Etorri ziran gure kosta aldera / al ebezan ontziak erre ta galtzera. AB AmaE 96. -- 

Neu, neu, kost'aldian esaten duten bezela. Sor Bar 27. Baserria eta kostaldea ez dira aspaldidanik lehen ezagutu 

genituenak. MEIG VIII 44. En DFrec hay 21 ejs. de kostalde, meridionales. 

kostaldetu. "Encostarse, acercarse a la costa" Lar. v. kostara(tu). 

kostamaga (Lar), kostomaga (Lar), kostomaia (det., Lar DVC 195). "Aduana, aduana, peajelekua, 

kostamaga" Lar. "Aduanero, kostomagaren zaina" Ib. Pranzi'ko ondoan dagoalako mallarik aundineko 

Kostamaga (aduana) du. IPrad EEs 1915, 104. 

kostamena, gostamena (Arch VocGr). "Le coût" Arch VocGr. v. kostu. 

kostanera. "Costanera. Kostaneria, serran alaxe esaten dabe, guk lakia beti" Elexp Berg (s.v. laka). 

kostaprezio. Precio de coste. Zaldia ondotxo saldu zenduan? --Ala ala ba; kostaprezioa eragiñ nion 

bakarrik. Urruz Urz 88. 

kostara(tu) (Lar, Chaho). "Encostarse, acercarse a la costa, kostaratu, kostaldetu" Lar. Arren bada 

nekhatuak gidatzatzu portura, / ematurik haize eta itsasoen jaidura. Etsiturik kostaratzean (tít.). EZ Man II 150. 

Kostaraz gero, bizitzearen bazterra, heriotzeak ukituz gero, egin da, mirakuillu izanen da salbatzea. Ax 217 (V 

145). 

kostarazi, gostarazi. Hacer pagar (?). Giza artean egiñ, gauza bera ez baidaite, / Medisenter gosta-razi, 

behar litzaiokete, / larrua khenduz ezpada, bertze moldez bedere. Gy 77. 

kostare. "(G-to), arado de cinco púas" A. 

- KOSTARE-SARDE. "(G-to), arado de tres púas" A. 


mende. 

61


kostari, gostari. "Ume au azteak lanak eman zizkigun (G-azp), haur gostaria da au (AN-5vill), [...], ederki 

kostea da (AN-gip)" Gte Erd 205. 

kostasuma, gostasuma (Lar). "Precio" Lar. 

kostasumatsu, gostasumatsu (Lar). 1. "Precioso" Lar. 2. "Gostasumatsu (Hb), approximat au prix de coût" 

Lh. 

kostatar (Dv, Lh). Costero, habitante de la costa. "Habitant du littoral de la mer" Dv. "Habitant de la côte" 

Lh. Bazen Baionan, duela ehun urte, notari kostatar bat, Doniandarra. Lf ELit 208. Beharbada uste zuen 

[eskuara] kostatarra ospatsuagoa zela, baxenabartarra baino. Lf ELit 260. 

1 kostatu (V-gip (-au), G, AN; Lcc (-adu), Lar, Añ, H; kh- Gèze, H (S)), kosta (V, G, AN-gip-5vill, S; H), 

gostatu (AN-5vill, BN-arb; SP, Urt IV 266, Lar, Dv, H (+ -zt-), Lh), gosta (AN-ulz; SP, Ht VocGr 343, VocBN, 

Dv, H (+ -zt-), Lh), koste (AN-gip; kh- S). Ref.: Bon-Ond 157; A (kostatu, kosta); Lrq (khosta, khoste); Iz Als 

(ontziya), Ulz (gosta); Gketx Loiola (jantzi); Etxba Eib (kostau, kostatzia); Elexp Berg (kosta); Gte Erd 205. 

Costar (ref. al dinero, esfuerzo, tiempo...). "Costar por precio" Lcc. "Gosta zait hamar soz, m'a coûté dix sols. 

Gostako zait, me coûtera" SP. "1. coûter, être acheté à certain prix. Zenbat gozta zautzu, combien cela vous a-t-il 

coûté. 2. être cause de peine, souci, soin, travail, etc. Hanbat gosta zautan haurra! l'enfant qui m'a tant coûté!" 

H. "Zenbat kostatze zaigun ontziyeik eiti!" Iz Als (s.v. ontziya). "Gosta itten da, gosta, cuesta, sí, cuesta" Iz Ulz. 

"Kendu itten ttugu aise; gero aztia gosta itten dire, los quitamos fácilmente; luego el criarlos cuesta" Ib. (s.v. 

aise). "Etxea jaztea asko kostatzen da" Gketx Loiola (s.v. jantzi). "Bazenkizu zenbat kostau jakun onañok 

eldutzia!" Etxba Eib. "Auxe da bizi izaten kostatzia!" Ib. "Diru asko kostau jakue etxia erostia" Elexp Berg. 

"Kostako jatzue berriz aiñ ondo jatia" Ib. "Asko kosta da (AN-gip), asko kostatzen da (V-arr, V-gip, G-azp), [...] 

ogei duro kosta zaie? (G-azp, AN-gip-5vill), kosta ziezü ehün libera (S), amar milloitik gora koste omen da (= 

ha costado) (AN-gip), [...] etxe bat ongi prestatzea aunitz gostatzen da (AN-5vill), [...], etxe bat arrainatzea 

gostatzen da (BN-arb), kostatzen düzü (S)" Gte Erd 205. v. kosta izan. 

Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde finales del s. XVI. Al Sur la forma más general es kosta. 

Hay kostatu en los guipuzcoanos Echagaray (24), Bilintx (127) y Aresti; kostau en los vizcaínos Iturzaeta (Azald 

109), Enbeita (167) y Erkiaga (en estos dos últimos junto a kosta); hay además gosta en Moguel (PAb 171, en 

boca del bajo-navarro), Orixe y Txirrita (en este último tbn. gostatu y kosta), y koste en Oskillaso. Al Norte se 

documenta sobre todo gosta en textos labortanos y bajo-navarros (gostatu en CatLav 111 (V 61) y Goyhetche 

(274; 20 gosta)); hay además k(h)osta en autores suletinos (junto a kostatu) y khoste en Xikito. En DFrec hay 31 

ejs. de kostatu y 25 de kosta, todos ellos meridionales, y 6, septentrionales, de gosta. En cuanto a las formas de 

futuro empleadas en textos orientales, hay -ko en todos ellos excepto en Eguiateguy e Inchauspe (khostaren). 

Aresti emplea una vez auxiliar tripersonal (Tobera 275 kostatu dit). 

Bosteun dukat kosta jakan / baroeoni balentia. Lazarraga (B) 1204r. Niri ondo kosta jakin / Gipuskoako 

lurrean. Ib. (B) 1205rb. Ora[i]ndik gosta bear zaiola Amiansen izaitea. (c. 1597). FLV 1993, 455. Etzaitzula 

kostatuko deusik. Volt 251. Gu libratzea kosta zitzaio Kristo gure Iaunari bere bizia. Ber Trat 94r. 

[Nahi duzu] atheko probeari demogun ostatua [...] / halaber bezti dezagun probe billuz gorria, / zeren baita 

hanbat gosta nola Prinze handia. EZ Man I 15 (parece que con el sdo. de 'ha costado (en cuanto a su 

redención)'). Otsoaren zinzurretik zeure bizia gosta zaitzula erosi gaitutzun ardiak salbatzea gatik. Harb 396. 

Atakatu zuten zazpik non bizia gostatzer baitzaio (Urruña, 1680). ConTAV 5.2.9, 136. Kontu egin zazu zenbat 

kostea zauden Jaun Soberano oni (Muruzabal, 1743). ETZ 78 (v. tbn. kostia en contexto similar en Xe 322, PE 

46, EusJok 23, Tx B I 50, Urruz Zer 77, Uzt Sas 163, y gostaia en Laph 39, Barb Sup 154). Zeren ez zaizten 

haiñitz gostatzen [ximinoak eta papagaiak]. He Phil 204. Latin ura ezer kosta gabe zekien. Cb EBO 45. Izerdi 

gozo kosta bazaitzit ere, ondo enpleatutzat ematen ditut diranak. GavS 7. Ala gosta baitzitzaion bere huts 

handia! Lg I 253. Gure bekatu hainbeste gosta zazkonez negar egitia. AR 165s. Nahi bada hurak kostaren diren. 

Xarlem 810. Neke baga, doarik, ta lauziri kosta baga. Añ LoraS 48. Garesti kosta zitzaien. Gco I 454. Errazto, 

berekautan legez, ezer bere kosta bagarik. fB Ic I 40. Kosta biar jako ondo pekatarijari bere pekatubeen 

parkazinoia. JJMg BasEsc 57. Baña geiago kostako da. It Dial 116 (Ur kostako, Dv gostako, Ip khostaren). 

Jesusek igerritzen zion, [...] bizia kostako zitzaiola. Lard 447. Juez jaun orrek agindu eta / kosta zaie 

entregatzia. PE 45. Buruko kapelea [...] / eun erreal kostea botarik lurrera. AB AmaE 251 (v. tbn. en contexto 

similar SMitx Aranz 214 kostea, Prop 1906, 30, JE Ber 60 gostaia). Hainbertze gosta zaizkon haurren 

salbamenduarentzat. Lap 279 (V 127). 

(s. XX). Liburua artaraño ekartzea gosta zitzaidan. Or Y 1933, 405. Au langilleak berezkoa dau, bape etxako 

kosta. Eguzk GizAuz 57. Orhoit ziren zer gosta zitzaioten khardoaren atheratzea, ba eta zer gostatzer. Lf 

Murtuts 18. Naikoa tristura kostatu dit nire ihardukierak. Arti Tobera 275. Ainbeste kostatzen bazaio aitortzea. 

Vill Jaink 45. Esango deutsut kosteko yatzula topetie. Osk Kurl 115. Lekunberrira bitarte kosta zitzaigun pixka 


mende. 

62


bat. Salav 48. Kosta zait nere laguntza arek onartzea. NEtx LBB 91 (v. tbn. Antz 47). Ederki kostatako garoa / 

guk ekarritzen genduna. Uzt Sas 80 (v. tbn. en contexto similar AA III 563, Tx B II 26, Lek EunD 37, Berron 

Kijote 118 kostatakoa). Ez zaio inori larregi kostako nondik nora dabilen ikustea. MEIG VII 26. 

v. tbn. Kosta: Acto 419. Mb IArg I 54. Egiat 255 (kh-). VMg 38. LE Ong 55v. CrIc 41. AA I 611. Astar II 245 

(17 kostetan). Ud 77. Ur MarIl 52 (Dial 70 kostetan). Arr GB 58. UNLilia 15 (kh-). Mdg 125. Goñi 73. Noe 68. 

Kk Ab II 151 (I 70 kostetan). Enb 80. Ir YKBiz 195. JAIraz Bizia 113. Munita 66. Etxde JJ 48. Anab Poli 39. 

Bilbao IpuiB 113. Erkiag BatB 12. BEnb NereA 171. Berron Kijote 146. Gosta: Gç 204. Mih 97. Brtc 186. 

Monho 66. Dh 198. Jaur 233. Bordel 60. Hb Esk 206. Dv LEd 252. Jnn SBi 31. HU Zez 152. Barb Sup 88. 

Etcham 31. Zerb Azk 95. Larz Iru 40. Ardoy SFran 129. Mattin 52. Xa Odol 67. Kostatze-: Mg CC 113 (CO 267 

kostetan). Sor AKaik 125. Ill Pill 16. And AUzta 92. Mde Pr 168. Gostatze-: He Gudu 45s. 

- KOSTA AHALA KOSTA (G-azp; gosta ala gosta BN-arb; kostala kosta V-arr). Ref.: Gte Erd 205 y 263. 

Cueste lo que cueste. "Kostala kosta en bia da (V-arr), kostetan dana kostetan dala in bia da (V-arr)" Gte Erd 

205. "Kosta ala kosta egin bearko degu (G-azp), kostia kosta (G-azp)" Ib. 205. "Gosta ala gosta egin 

behar dago (BN-arb)" Ib. 263. [Jatekua] jarri aguro eta kosta ala kosta. Artako gera indianuak. Sor AuOst 

73. --Txorizo bat onentzat. (Pagatzen du) --Kosta ala kosta. Au gizonen paradoria! Alz STFer 143. Kosta ala 

kosta! Gauza da koroia Jainkoak agindu bezelakoa izan dedilla. Lab SuEm 191. Nork berea atera gogo duelako 

nagusi horrelakoetan, kosta ala kosta. MIH 377. Kosta ahala kosta eta ez errietarik gabe. MEIG VIII 85. 

- KOSTA BAZEN KOSTA. Habiendo costado lo suyo. Zonbat aldiz ez dute errepikatuko beren ondokoer, 

gosta bazen gosta mediku haundi batek zituela salbatu behin Donostian! JE Ber 88. 

- KOSTAKO DENA KOSTA. Cueste lo que cueste. "Kostako dena koste (AN-gip), zer nahi gosta (BN-lab)" 

Gte Erd 205. v. KOSTA AHALA KOSTA. Kostako dana kosta, / garesti naiz merke, / zuretzat pozikan nik / 

erosiko nuke. Urruz Zer 85. 

- KOSTARIK (gostarik SP). Costando gran esfuerzo, costando lo suyo. v. KOSTATA. Iarri zitzaion / 

obedient Semea / itzuliko zioela / gostarik bizitzea. EZ Noel 41. Azi gintuzun gazterik / aita amari gostarik. 

Bordel 34 (tbn. en Etcham 31). "Hain nekez eta hanbat gostarik, avec tant de peine et de coût" SP. 

Remedioa bila zitezen, / eurenzat gora kostarik. Lazarraga 1179v. Ene kapea oial ona da, / neure diruak 

kostarik. Ib. 1195r. Gauza guztiak hain nekez eta hanbat gostarik, erdiesten ditugularik. Ax 25 (V 14). Ongi 

larrutik gostarik hartaz gozatu ziren. ES 195. Ungi gostarik erosi izan baitzuen Salbatzailleak Jesusen izen 

saindua. Lg II 110. Zenbat gostarik merezitu daukun Jainko-gizonak zeruko loria. Dh 173. v. tbn. Gy 56. Gure 

ezkongeiak bêban dirua, / bai zea, bai azia; / ta egi egia / ondo kostarik / baldara batua. Zav Fab RIEV 1907, 

539. Bertze aterbe bat bilatzen [...] edo egiten etxe berri bat, ontsa gostarik, behar ederrez! HU Zez 189. 

- KOSTARIK KOSTA (BN-lab). Cueste lo que cueste. "Zonbeitek hemen egoitea hautatu dute, gostarik gosta 

(BN-lab), gostatzen dena gosta (AN-5vill, B)" Gte Erd 205. v. KOSTA AHALA KOSTA. Gostarik gosta 

salbatu nahi naiz. Brtc 140. [Talendua] ederki enplegatu zuena, gostarik gosta eta bere biziaren arriskuan 

(Urdazubi, 1829). ASJU 1993, 583. 

- KOSTATA (V-gip ap. Etxba Eib). Costando gran esfuerzo, costando lo suyo. "Kostata Txomiñek andria!" 

Etxba Eib. v. KOSTARIK, KOSTAZ. Tr. Documentado en textos meridionales de los ss. XIX y XX. La forma 

general es kostata; hay además kostauta en Erkiaga. "Eztezu txilborra makala!" esan diot. Eta badakizu zer 

erantzun ditan, irakurle? "Kostata. Alduanak dauka". Ag G 347. Kostata, bañan gaur gurekin dek. ABar Goi 57. 

Danen gañetik, kostata baña, / zelan zendun irabazi. BEnb NereA 154. [Apaizak] kostata, artu du berarekin 

gure sakristaua. NEtx LBB 175. (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd). "Ederki kostata, ordea (G-azp, 

AN-gip), aski kostata, aunitz kostata (AN-5vill, B), dirue asko in euen, bañe ondo kostata (V-gip)" Gte Erd 263. 

Inok esan bagarik, dua lagundutera, asko kostata bada bere. fB Ic II 207. Ezer gutxi kostata, salba 

[zindezke]. Arr May 50. Orrekin gastatu det / beitaren erdiya, / orrenbeste kostata / au da pikardiya. JanEd I 74. 

v. tbn. EusJok 98. Ongi kostata irabazten da / oinbeste milla pezeta. Tx B II 83 (I 85 gostata). Eun dukat eder 

dauzkat pikope batean, / bost kostata egiñak Jaunan izenean / bizi al izateko. Lek EunD 31. Nereak eta bost 

kostata bada're, oinperatu dizkiat. Etxde JJ 77. Alakoren batian, kostata abar luak artu eban. SM Zirik 18. 

Baserriari alde guzitik / etorri zaion kaltea, / ainbat kostata egindakoak / beste batzuek jatea. Basarri 130. Ondo 

kostauta, sartu eben idiskoa illetxera. Erkiag BatB 51. Kabo batek ederki kostata erakusten zien instruzioa. 

Salav 70. 

- KOSTATZEN DENA KOSTA. Cueste lo que cueste. "Zonbeitek hemen egoitea hautatu dute, gostarik gosta 

(BN-lab), gostatzen dena gosta (AN-vill, B)" Gte Erd 205. v. KOSTA AHALA KOSTA. Erakarriko diat, / 

gostatzen dena gostarik / oilar mendekari bat. Monho 44. 

- KOSTAZ. Costando gran esfuerzo, costando lo suyo. v. KOSTATA. Kostaz, baiña eldu iaku gure Peru 

etxera. Bilbao IpuiB 44. Umetxuok, kostaz baiña, eskutik eroan ezkero, ibilten zirean aurrerantz. Ib. 60. 

- KOSTEA KOSTA (V-gip, G-azp; gostaia gosta BN-arb; Lh). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (kostia kosta); Gte 

Erd 205. Cueste lo que cueste. "Kostia kosta Donostiako Andra-Marixetara juan gura eban" Etxba Eib. "Kostia 

kosta, aretxekin ezkontzia nai juan" Elexp Berg. "Kostia kosta (G-azp), [...], gostaia gosta egiten dut (BN-arb)" 

Gte Erd 205. v. KOSTA AHALA KOSTA. Kostea kosta, egin zituan alegiñak Mikaela pozik idukitzeko. 

Apaol 104s. Kostia-kosta radio bat erostia erabagi eban. SM Zirik 63. Eta printzesa delakotz, ez othe du 


mende. 

63


etsenplua eman behar gostaia-gosta, dibortzatu hori baztertuz? Herr 15-5-1958, 4. Azkenian, berak ezagütü dü 

ez zela hola bizitzerik eta, khostaia khosta, hobena zela operatzia. Herr 11-4-1968, 6. Gostaia gosta, 

pertsularigoa gazte hauetaraino helarazi [dugu]. Xa Odol 53. 

- KOSTATZEN DENA KOSTATZEN DELA. Cueste lo que cueste. "Kostetan dana kostetan dala in bia da (Varr)" 

Gte Erd 205. v. KOSTA AHALA KOSTA. 

- ZENBAT KOSTA ERE. Cueste lo que cueste. v. KOSTA AHALA KOSTA. Zenbat kosta ere, sekula baino 

amultsuago agertu behar zitzaion gaur andregaiari. Mde HaurB 33. 

- ZERNAHI KOSTA (S; z. gosta BN-lab). Cueste lo que cueste. "Zernahi kosta eros ezazu (S), zonbeitek hemen 

egoitea hautatu dute, gostarik gosta (BN-lab), [...], zer nahi gosta (BN-lab)" Gte Erd 205. v. KOSTA AHALA 

KOSTA. Aphezetan badügü gük hanitz sinheste / etxeki behar tügü bai zer nahi khoste. Xikito 9. Gogoari 

eman nuen tokia hustu behar nuela goizean goiz zer nahi gosta. StPierre 18. Zer nahi gosta dakion Teillaryren 

zeloak / beti gudukatuko tu gizonen bizioak. Monho 48. Harzazu xedea [...] zer nahi gosta behar izanagatik ere. 

Dh 206. 

- ZERNAHI KOSTARIK (ERE) (gostarik BN-ciz-arb ap. Gte Erd 205; Lh). Cueste lo que cueste, a toda costa; 

habiendo costado lo suyo. "Coûte que coûte" Lh. v. KOSTA AHALA KOSTA. Zer nahi gostarik ere egizu 

hartaz sakrifizio bat. Lg II 147. Zer nahi gostarik ere emadazu bat. Hb Egia 132. Zer nahi gostarik ere, 

garrhaitzari nahi du athera saindu gazteak. Laph 167. Zer nahi gostarik ere, harat behar garela heldu. Lap 424 

(V 193). Apez-geien altxatzeko zer nahi gostarik egin Semenarioak. HU Zez 150s. Hitza eman diot, eni zer-nahi 

gostarik ere, Benjamin etxerat itzuliko dela. Zerb IxtS 29. Ez zen lan ttipia: zer nahi gostarik hupatu zuten. Lf 

Murtuts 33. Frantziatik jin ginen / zer nahi den gostarik / ginituien erresursa / guziak xahuturik. Balad 244. 

2 kostatu. (Part. en función de adj.). Encallado, embarrancado. Belako barkua, / [...] / Habanako partian / 

dago kostatua, / tenpestade gaixtuak / jo ta puskatua. Tx in Imaz Auspoa 24, 53. 

koste (H), goste (H). Coste. Iru zelaitik bat aukera egin / paperian zan kostia, / aietatikan libre genduzkan / 

naiz bata ta naiz bestia. EusJok II 65. 

koste. v. 1 kostatu. 

kosteando, kosteondo. (Andar...) cerca de la costa. Zoas kosteondo susuduestean muillazazu 7 edo 8 

brasetan. INav 15. Segidan dire Kalesko kostatik eta Eskosiaraiño kosteando ea nola dabilzan goaiak. Ib. 102. 

Ioanentzare kosteando hala nola baldinbaziñe lesklanden ioanentzare hareraiño. Ib. 61. 

kosteatu (Lar, H), gosteatu (Lar, H (V, G)). "Costear" Lar. "Gosteatzea, payer à quelqu'un les frais qu'il a 

faits" H. 

kost-egin. v. KOSTA EGIN. 

kostei. v. gorosti. 

kostel. v. kostal. 

kosteler. Iakiteko duzu tres Irletarik lau lekoaetan direla kosteler bat edo baia ederretik suduesterat bi 

lekoetan. (Interpr?). INav 130. 

kostelet(a) (Chaho, T-L), kostalet (Chaho). Chuleta. "Côtelette, saiheski, kosteleta" T-L. Xikiro bulharra. 

Bildots kosteletak. ECocin 55. Ezarrazu haxixa hura gainean eta azpian kosteleter. Ib. 7. Aza eta xauxixa, 

kosteleta eta lur-sagar, atzarki eta ilhar-xehe. Lf Murtuts 26. 

kosteondo. v. kosteando. 

koster (S ap. Lh; Chaho, H (S; + kh-); -erra (det.) Alth). 1. Kostera, il se dit d'un corps de bâtiment à un seul 

égout, adossé à un autre qui est plus élevé" Chaho. "Appentis, bâtisse à un seul égout adossé à un [autre] plus 

considerable et longeant [...]" H. "Kosterra, atherbe estoketan emana" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 2. 

kostera. "Kosterak (pl.), costeras, tablas que se colocan debajo de las tejas en los tejados. Kostera onak paratu 

ditugu tellatuan" Izeta BHizt2. 


mende. 

64


1 kostera. 1. Badela senadi bat zeinetan [...] unzi xume batzubek amarratzen dire eta egiten kostera leihorraz 

nordesteko parteterik edo kapeko aldetik. (Interpr?). INav 133. 2. Costera (pesca). Urte guzitan juaten 

dirade / montañesako kostera / [...] bere familiyak mantentzeko / dirua irabaztera. (1908). Arrantz 153. Pena 

zabaldutzeko / izan da aurtengo kostera. Ib. 155. Aurtengo gure kosterie yuen da... ta kitxu gu. Ort Oroig 18. 

Besigu kosterarik onena geuk egin genduan. Erkiag Arran 14. 

2 kostera. v. koster (2). 

kosterdi. "(AN-araq), cartola, jamuga" A. v. kolosterdi. 

kosteria. v. kortzeiru. 

kosterrez. "Costear, [...]. Ir navegando por la costa, kosterrez (sic) ibili" A DBols. Cf. KOSTA ARRASO 

JOAN. Kosterrez goaz (atxerrez, kostearen errez, atxen errez, kostatik urre). Berriat Bermeo 388. Orain ez 

goaz kosterrez (ez goaz atxerrez), zabaletik baiño. Ib. 390. 

kosterri. v. KOSTA-HERRI. 

kostia. v. kostu. 

kostibero. "Constipado (V-ger)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

kostilaje. "Kostilajia, arco iris (G-nav)" Satr CEEN 1969, 103. 

kostilla (AN-egüés-ilzarb, Sal, R; Lcc, Chaho), kostille (AN-olza), kostil (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 

273; Iz Ulz (autsi). Costilla. "Costilla de espinazo, kostilla espinazokoa" Lcc. "Autsi dut kostil bet, he roto una 

costilla" Iz Ulz. Gizonaren kostill ta saiets-ezur batez egiña da. Mb IArg I 182. Emástea dá bere kostilla 

próprioa biotzain ondókoa. LE Matr2 89s. Zuk bezala jan baneza / kostila eta oilaskoki. AstLas 53. Adan lo 

zagolarik, ekendu zion kostilla bat (B, s. XVIII). BOEans 708. Matadura bat badu / posten nebrikua, / 

kostilletan barrena / ijaran sartuba. Noe 41. Kostilla guziuak baratu zitzazkan tortilla batian. Mdg 170. 

Espalda-ezurrak eta kostillak. Tx B I 237. Saiets-ezur edo kostilla. Oñatibia Baserria 136. 

kostilla. v. oskila. 

kostillagile. "Emballenador, cotillero" Lar. 

kostillezur (Ae ap. VocPir 273). Costilla. v. kostilla. Modu orretan zazpi apustu / irabazteko ariyak, / 

lepua eta kostill-ezurrak / eztitu biar eriyak. EusJok II 88. 

kostipa(d)u. "Kostipaua, constipado. Egun baten euki leike kostipaua: ola gorputz txarra ta, kargia ta, begittako 

negarra, ta orrek" Elexp Berg. 

kostoatza. "Arado" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. 

kostoma (G ap. A; Lar, Añ, Dv (G), H (G)), kostuma (Lar, Añ, A). Catarro. "Romadizo" Lar. "Catarro" Lar y 

Añ. Kostoma dan orduan artzen da eztia urarekin. It Dial 11 (Ur katarrua, Dv, Ip marhanta). [Urribiz] 

bularreko miñarentzat eta kostoma duenarentzat. Ib. 76. Katarroa, kostuma edo zerbait okerrago arrapatzea 

gerta liteke. Vill Jaink 103. Arrapatu dudan kostumak, aldiz, eriotzera eraman nindezake. Ib. 104. 

kostomaga. v. kostamaga. 

kostomar. "Catarral, kostomarra" Lar. 

kostomatu (Lar, Añ (G), H), kostumatu (Lar, H). "Acatarrarse" Lar y Añ. "Arromadizarse" Lar. "Acatarrado, 

kostomatua, kostumatua" Ib. "Contracter un rhume de cerveau, un coryza, un catharre" H. 


mende. 

65


kostos. v. kostoso. 

kostoski, gostoski (H). "Coûteusement" H. 

kostoso (V-gip ap. SM EiTec1), kostos (H), gostos (H). Costoso. "Pieza batzueri limiakin irutxurra ondo 

artzia kostosua dok" SM EiTec1 (s.v. irutxur). v. kostutsu. Diabrubakaiti, zeinzuk baliyauko ez zirian 

erremediyo kostoso onegaz. Zuzaeta 77. Arrantzaliaren / bizi penosua! / [...] Oien irabaziya / ain da kostosua. 

Arrantz 92. 

kostotsu. v. kostutsu. 

kostra (V-gip ap. Elexp Berg). Costra. Ain egoan sarnaz, materiyaz eta kostraz beterik bururik oñetara, ze 

zirudiyan llaga bat. Zuzaeta 66. [Maisu txikiyari] egiten zitzaionian kostra berdia, kristal puskekin arraskatzen 

zikan. Iraola 100. 

kostrillaka. v. ostilika. 

kostu (V-gip; Lcc, Lar, Añ, H), gostu (SP, Lar, H), kostia (det., kh- H (S)). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. 

Documentado por primera vez en Leiçarraga, no vuelve a aparecer hasta mediados del s. XVIII (excepto en un 

texto de Leiza de 1626). Al Sur en el s. XX sólo se encuentra en Mendigacha, Kirikiño y Aresti. La forma 

k(h)ostu se documenta en autores meridionales y suletinos, y gostu en textos labortanos y bajo-navarros (tbn. en 

Iztueta). Larramendi recoge además en su Suplemento la forma glosto, que podría tratarse de errata. En DFrec 

hay 21 ejs. de kostu y 10 de kosto. 1. Costo, valor. "Costa por gasto, kostua" Lcc. "Costa, coste, costo" Lar, Añ. 

"Suntuosamente , kostu andiz" Lar. "Suntuosidad , kostu andia" Ib. "Coût, prix, ce que coûte 

une chose" H. "Kostuari begiratu barik eiñdako lanak dira onek" Etxba Eib. v. koste. Piztia itsusi oiek dira 

gure adiskideak alako kostuan ta ainbeste erregalorekin azi eta gizentzen ditugunak. Cb Eg II 193. Zure 

gorputza izan al ditekean kostu ta preziorik andienean [erosi]. Cb Eg III 383. Gaizen baliua eta khostia. Mercy 

40. Kostu ta letradu gabe. NecCart 14. Garratz-minak ta kostu andikoak izan arren. Añ LoraS 105. Bertsoetako 

lanak / badu franko kostu. AzpPr 97. v. tbn. Othoizlari 1962, 475. (Pl.). (Añ). Costas, gastos. "Gasto" Añ. v. 

gastu. Zein da zuetarik dorre bat edifikatu nahi duenik, lehen iarririk gostuak kontatzen eztituena, eia 

akabatzeko baduenez? "Dépens". Lç Lc 14, 28 (TB, Dv, Oteiza, Brunet, IBe, BiblE gastu, Ol eralgi-bearra, 

Leon xahubide). Pagatu bear ditu justamente zor dituen kostuak (Leitza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Kóstuak 

nork aguánta? Nork kónta ladronkériak? LE Prog 122. Osatuteko egin ditu kostu andijak. Mg CO 59. Nok zor 

ditu beste kostubak? Mg PAb 194. Makina bat kostu egin dira; ez dakit nok pagauko dituban. Ib. 191. Ardiak 

paga ditzala egin diran kostu guziak. VMg 4. Dabidek erantzun zion [...] kostu aiek zergatik ziran. Lard 195. 

2. Cf. VocNav: "Costa [...], la comida que se da al jornalero aparte del jornal; gana siete pesetas y la costa (de 

uso general)". Egun oro pezeta bat eta kostiua jornal; eta egita tenpran ilabete batez edo obro, kostiua eta 

irurna pezeta. Mdg 137. [Peonak] irabaztan du kostiua eta irur pezeta, maiatziaraz gero, irabatzen dei, laurna 

eta kosturik bage, borzna eta erdira. Ib. 138. Irabazten nuen amalaur sueldo [...] eta kostua. ZMoso 85. 

- KOSTUA EGIN. "Costear" Lar y Añ. 

- KOSTUAN. (Precedido de gen.). A costa (de); a expensas (de). v. KOSTUZ. Gure kontra etorri da, 

benturaz bere kostuan. Acto 203. Jauna [...] erosi nazu, ta zure odolaren kostuan. Cb Eg II 50. Bere biziaren 

kostuan bazan ere pozik. Ib. 161. Lotsa andien kostuan badere, erdaraz ikasten dute. Cb EBO 18. Berriz 

arkitzeko neke andien kostuan bateoko grazia galdu duenentzat. Mg CC 156. Bere odolaren kostuan erosi edo 

erredimitu ezpagindu. Gco II 25. Agintzen diguna egiteko, edozeiñ nekeren kostuan ere. AA III 511. (Con -ko, 

adnom.). Lagun urkoaren animaren kostuko irabazia. AA III 367. 

- KOSTU HANDIKO (Lar, Añ, H). Costoso, caro; suntuoso. "Suntuoso , kostu andikoa" Lar y Añ. 

"Kostu handiko etxea, maison qui a beaucoup coûté à bâtir" H. Kostu andiko obrak eragiten dituan 

magnifizenzia. Gco II 86. Ifiniko dira jan edanak ugari eta kostu andikuak. Astar II 159. [Aita Santuaren] janziak 

[...] ziran [...] txit kostu andiko eta misteriotsuak. Lard 84. Izena bezain kostu handiko film hau. MEIG I 181. 

- KOSTU GUZITARA. "(A toda) costa" Lar. 

- KOSTU(Z)KO. Costoso. Altxatu zutela eliza au errian bazter onetan, tokirik kostukoenetan eta 

alrebesenean (Irún, 1854). ETZ 244. Iritxi zuen [...] andreak ere beren gala kostuzko ondagarriak beingoan utzi 

zitzatela. Aran SIgn 81s. 

- KOSTURA. (Precedido de gen.). A costa (de); a expensas (de), por cuenta (de). v. KOSTUAN, KOSTUZ. 

Egiaz zure kostura, infernutik libratzeko, zure soñean salto au nik eman nuen. Cb Eg II 139. Bizitza obia 

daruatzube iñoren negarren kostura. Mg PAb 193. Zuk aterako bazendu ardaua zeure kostura. Ib. 53. Jesu 

Kristok bere odolaren kostura irabazi zituban arimai. CatElg 159v. Ondasun, honra edo bizitziaren kostura. 

JJMg BasEsc 59. Diputazioak bere kostura eta gastura onartu zuen Seinorioko zora etxean. Arti Ipuin 66. 


mende. 

66


- KOSTUZ (H), GOSTUZ (BN-arb ap. Gte Erd; VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H). Tr. Documentado al Norte desde 

mediados del s. XVIII. Al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano, Aguirre de Asteasu, CatLlo, Iztueta y 

Kirikiño. a) (Precedido de gen.). A costa (de); por cuenta (de), a expensas (de). "Coût, n'est usité qu'au médiatif 

indéfini avec la signification de aux dépens de. Ene gostuz, à mes dépens. Bere odolaren gostuz erosi gaitu Jesu- 

Kristok, c'est au prix de son sang que Jésus-Christ nous a rachetés" Dv. "Zure gostuz ikhasiko duzu, vous 

l'apprendrez à vos dépens. Hainitz nigarren gostuz ardietsi dut, je l'ai obtenu au prix de bien des larmes" H (s.v. 

kostua). "Aski denboraren gostuz paper horiek bururatuko ditugu (BN-arb)" Gte Erd 259. "Bere gostuz jaki 

zerbaiten berri, conocer por experiencia los peligros de algo" Herr "Erran Zaharrak" (ap. DRA). v. KOSTUAN, 

KOSTURA. Martirak [...] bere odolaren gostuz lekhukotasuna errendatu baitiote. CatLav 229 (V 116). 

Khorpitzen sokhorritzera konfrariaren khostüz. Mercy 42. Ogi ta hur zure khostüz eman. Egiat 200. Erdetxizúe 

karzeleroangándik diru anitzen kóstus, utzizézan joátera. LE Matr2 90. Jesus onarén kóstus. LE Doc 157. 

Gorputzarén kóstus, nékes eta penes beárda arima garbitu. LE Urt ms. 26v. Bizi nai dezu lagun urkoaren 

animaren kostuz. AA II 121. Laudiyoko Abade Jaunen enkarguz eta kostuz, biar dirian baiezkoakaz Bilbon. 

CatLlo 1. Agote Erri onetako jaiotarrak bere kostuz goratu dio tallu bat. Izt C 475. Gipuzkoako Erri guztien 

kostuz egiñeratu bear zala Batalloi bat. Ib. 381 (64 gostuz). Erregen ondoan holako erzoak / badira, zure kostuz 

erri / eginerazle nausiari. "À vos dépens ils font rire le maître". Arch Fab 237 (77 khostuz). Giristino guziak 

gure gostuz bizi dira. Prop 1876-77, 144. Yuduak non nahi utziko dituzte aberasterat giristinoen gostuz. Elsb 

Fram 160. Hainbertze bizi nahiz gure zergen gostuz. Zby RIEV 1909, 230. Apostoluak [...] ez gaituztela nahi 

izan enganatu, bere biziaren gostuz. Lap 307 (V 140). Prest nizala [...] ene odolaren eta biziaren khostüz, ene 

fediaren aithortzera. Ip Hil 228. Erlisionedun eskola nahi baduzue, egizue zuhaurrek zuharrentzat zuen gostuz. 

HU Zez 111. Hori nere gostuz ikasirik nago. Leon Imit III 45, 4 (Mst ene khostüz; SP ene kalteak egin nau 

iakinsun, Ch ene gastuz). Erriko mutil batzuen kostuz, San Norberto ermita-onduan zaragi bat ipiñiko da. Kk Ab 

II 39. Norbaitek egin ahal zuen irri, Murtutsen izenean eta itsasuarren gostuz! Lf Murtuts 4. Jauntziak bere 

gostuz behar zituen zuzkitu. Lf in Casve SGrazi 9. 

v. tbn. UskLiB 101 (kh-). CatS 30 (kh-). Gostuz: He Gudu 75. Lg I 317. Brtc 263. Monho 30. Dh 241. Gy 51. Hb 

Esk 109. Dv LEd 240. Elzb PAd 12. Zerb IxtS 110. StPierre 27. Barb Sup 180. JE Ber 192. Iratz 86. JEtchep 53. 

Larz Iru 28. Mattin 150. Xa Odol 308. 

(Sin gen.). "Denbora khostüz ikasiren dü (S)" Gte Erd 259. Ikhasteko sukharrak gorphutz gostuz dire. Hb 

Esk 206. Ez balitz urre gostuz laster hilarazi, / Erromanoa zuken ungi dantzarazi. Ib. 30. Gaitzari etzeioala 

haboro gaiñia hartüren; gaitzak bai aldiz denbora khostüz goithüren ziala. G. Eppherre Eusk 1960, 18. 

b) "Gostuz (Hb), à grands frais" Lh. 

1 kostuma (S ap. Lrq; SP, Urt I 301, Lar, Izt, Arch VocGr (s.v. usaia), VocBN, Gèze, Dv, H). Costumbre, 

hábito. "Coutume, usage" SP. "Costumbre, esta voz y la francesa 'coutume' viene del Bascuence kostuma que 

significa lo mismo" Lar. "1. coutume, ce que l'on fait ordinairement. Hauxe da bada kostuma, arroz aseta 

duguna, voyez donc la coutume que nous avons [...]. 2. coutume, ce que l'on pratique d'ordinaire en certaines 

occasions, certains pays. Horrela da hemengo kostuma, c'est la coutume ici" H. Tr. Documentado desde 

Leiçarraga sólo en textos septentrionales. Escasean los ejs. del s. XX. Eliza primitibako manerá eta kostumá 

utzirik. Lç Ins F 7v. Sar zedin bere kostumaren araura Sabbath egunean sinagogán. Lç Lc 4, 16 (He ohitza, 

Oteiza, Brunet usaera, IBk ohitura; TB ohitua zen arabera, Dv, Leon ohi zuen bezala, Ker oi ebanez, Ol, BiblE 

o(h)i zu(e)nez). Hekin bada kostuma onaz orhoiturik lerroka / manuala eman diat. EZ Man I 4. Ene kostuma da 

gauza guzien ekhartzea ene probetxu espiritualera. SP Phil 135 (He 138 kostuma eta uzantza). Behar du segitu 

bere herriko kostuma. Tt Arima 60 (v. tbn. pág. X de lectura poco clara, quizás gostuma). Bere sentimendupropiala 

[...] konsultatzeko kostuma hartuaren fortsaz goaten dire imayinatzeraño, ez dutela gehiago behar [...] 

nihoren konseillurik. He Gudu 64 (cf. infra KOSTUMA HARTU). Kostüma hun batez gaixto bat garhaitüren 

düzü. Mst I 21, 2 (SP ohitza, Ch usantza, Ip haztüra, Ol, Pi ekandu, Leon ohidura). Kostuma dohatsu huntan 

behin ematen bazare [...] zure dolore bakharra izanen da kommuniatu gabe egun bat iragatea. Brtc 235. Ehortzi 

günian gure kostüman gisala. Egiat 179. Bekhatü egiteko kostüma kitatü. Etch 652. Hori kostuma gaistua dela / 

nik erranen dut garbiki. Bordel 84. Allegatu zaizkan betan / kostuma eta usarioa. Gy 233s. Sobera edateko 

aztura edo kostuma madarikatua. Jnn SBi 169. Erranen deiat hirur gaiza gure kostüma zaharrekoetarik. Mde Pr 

50. Hor ere badira kostuma pollitak. Xuberoan egun hori pikha hauka eguna da. Herr 23-1-1958, 3. v. tbn. Harb 

190. Volt 185. ETZ 275 (Luzaide, 1869). Lap 251 (V 114). Ox 190. Etcham 105. Lrq Larraja RIEV 1935, 143. 

Herr 2-7-1964, 2. 

"Coutume, droit coutumier. Laphurdiko kostuma, le droit coutumier du Labourd" H. Laphurdiko 

kostumaren zenbeit artikuluren erreformak. Revol 109. 

- KOSTUMA HARTU. Acostumbrarse, habituarse. v. kostumatu. Kostuma hartu behar duzu iakiteko nola 

iraganen zaren orazionetik [...] lan suerte guzietara. SP Phil 111 (He 113 kostumatu). On da [...] mobimendu 

hek kolpekara ekhar-araztea; mesprezio yeneros batekin hek hastantzeko kostuma hartzekotzat. He Gudu 82s. 

- KOSTUMA IZAN (trans.). Tener por costumbre, acostumbrar, soler. v. kostumatu (2). Nola kostuma 

baitute Iuduék ohorzteko. Lç Io 19, 40 (EvS kostüma; LE usanza, Dv ohitza, IBk ohitura). Andreek kostuma dute 


mende. 

67


hainitz perleria beharrietan dilindako iratxekitzeko. SP Phil 399. Apairia [...] arratsian egiten baitzuten, 

zerbaiten goizian kostuma zuten hartzera. Tt Arima 58. Kostuma baitzien beti [...] Joandene Pauleren erlekia 

zunbaitekin lepotik xilintxau ekharteko. AR 383. 

- KOSTUMAZ (SP). Por costumbre. Egizu gogotik eta erneki, ez kostumaz edo beharrez. SP Imit IV 12, 2 

(Mst kostümaz; Ch usantzaz, Ip ohidüraz, Pi oituraz). Natüralki edo kostümaz plazer egiten deitan gaiza. Mst III 

48, 5 (SP, Ch usantzaz, Ip ohidüraz, Ol oikundez, Pi oituraz). Kostumaz edo usantzaz egiten dituen bekhatuak. 

Brtc 55. Ephelak diren arimak [...] zeinek ez baitute ongia pratikatzen baizik ere kostumaz. Jaur 118. [Otsoak] 

ora bat topatzen du, / mehe zimeill [...]. / Halarik ere kostumaz zathitzera zaraman. Gy 48. Ez dezazuela egin 

othoitz hori nola nahi, kostumaz, goardiarik gabe, erdi lo. Arb Igand 184. 

2 kostuma. Gravamen, contribución, impuesto. Pagatzen duten zenbait gabela piaje edo kostuma. Volt 

214. Etzaiote beharko behatu [...] kostumari edo bureuari pagatzen ohi zaizkoten dretxu batzuei bezala. Revol 

121. 

kostuma. v. kostoma. 

kostumantza (Chaho, H). "Accoutumance (peu usité)" H. 

kostumatu (S ap. Lrq; Gèze), kustumatu (Lar), gostumatu, akostumatu (VocS 144). Tr. Documentado en 

algunos autores septentrionales desde Leiçarraga hasta mediados del s. XIX. La forma más empleada es 

kostumatu (khen Eguiateguy). Hay kustumatu en Voltoire, gostümatü en CatLan y akostümatü en Eguiateguy. 

Cuando el complemento es una subordinada, emplean el sustantivo verbal en -t(z)en Leiçarraga y Haraneder, en 

-t(z)era Pouvreau, Tartas, Maister y CatLuz, y en -t(z)ea Voltoire. En el caso en que el complemento no es una 

subordinada, emplean complemento en dativo CatLan y Eguiateguy. 1. Acostumbrarse, habituarse, 

familiarizarse. Cf. VocS 144 nota: "Akostümatü, user par habitude; orain gure euskalkian kostümatü diogu". v. 

KOSTUMA HARTU. Kalumniatzen edo difamatzen kostumatzen baita, erraxki iudiziotan desperiuratzera 

ere ethorriren dela. Lç Ins D 7v. [Iauna] kustumatu baita bethi ongi probeditu izaitea. Volt 176. Kostuma zaite 

gezurrik sekulan ez erraitera. SP Phil 361 (He 364 kostuma zaite). Jende gaztia ordu honez kostuma dadin 

zoinbat baruren egitera. Tt Arima 68. Ez bazare oraiño kostumatu, pazienki sofritzen hitz-minak. He Gudu 105. 

Kostüma zite, bihotzeko dolümenaren maite ükheitera. Mst I 21, 1 (SP bilhazazu, Ch eman zakizko osoki, Ip 

eman zite, Ol ekin, Pi ekin egizu). Minzatü güti eta gostümatü pazienziari. CatLan 117. Inhur edo gütik dirade 

hari khostümatürik. Egiat 165. [Haurrak] itxasoala ere gazterik zütian eroaiten herioari akostüma laitian. Ib. 

256. Kostumatzea erraitera ez edo bai, Jesu-Kristok erakusten dagun bezala. CatLuz 18. [Idiak] kostüma ditien 

amorekati, kharreia erazten zaie gauza arhin zenbait lehenik. Arch Gram 145. (Part. en función de adj.). 

"Acostumbrado, [...] kustumatua" Lar. Hunen sangez, / eta marraska miñez, / zauden guti beratuak / 

motztaille kostumatuak. Gy 143. (SP, Lecl, H). (Aux. trans.). Acostumbrar. "2. accoutumer, faire prendre une 

coutume, une habitude. Idiak uztarrira kostumatzea, accoutumer les bœufs au joug; 3. donner des habitudes, des 

mœurs bonnes ou mauvaises. Haurrak ongi kostumatzea, donner de bonnes habitudes aux enfants" H. "Former, 

accoutumer" Lecl. Hitzak distinktoki eta klaroki pronunzia eraziz, pausuén egiten kostuma ditzazue. Lç ABC 

A 3r. 

2. (H). Acostumbrar, soler, tener por costumbre. "Être accoutumé à, avoir coutume de" H. v. KOSTUMA 

IZAN. Prediku hatsean egiten da, igandetan kostumatzen dela erran dén konfesionea. Lç Ins A 5r. Unzia ezta 

solament komunzki kostumatzen den bezala hartzen. Lç Decl a) 7r. Parti zedin kostumatu bezala Olibatzetako 

mendirát. Lç Lc 22, 39 (He ohi bezala, TB ohitzaren arabera, Dv, Leon, IBk ohi zuen bezala, Ol, BiblE o(h)i 

zuenez, Ker oiturea ebanez). Egin nazazü zure disipülü debot eta ümil bat, untsa egitera kostümatü düzün 

bezala. Mst III 50, 6 (SP, Ip egiten ohi duzun bezala). Zeren hanitx gisaz kostümatü beitüzü maite dütüzünen 

borogatzia. Ib. 59, 2 (Ip hanitz gisaz borogatü ohi beitütüzü maite dütüzünak). Permetitzen dügü haien 

püblikazionia [...] edükiten dienaren araü eta Elizak kostümatü forman. Mercy 9. Aita Asteteren Doktrinatik 

itzulirik [...] gehienik minzatzea kostumatzen den eskuararat. CatLuz 2. Herri hetan [...] kostumatzen den 

eskuaraz (Cat. de Ainhoa, mediados s. XIX). BOEl 318. Nagi etzaitezin orazioneari eta bertze kostumatu ohi 

tutzun obra onei iarraikitera. SP Imit III 7, 1 (Mst üsatü, Ip egin ohi züntianak, Pi egin oi dozuzan, Leon ohi 

ditutzun). (SP, Urt I 438). (Part. en función de adj.). "Accoutumé" SP. Hitz kostumatuaz adi dezaguntzat 

egia. EZ Man I 24. Arren fabora gaitzatzu kostumatu dohañez. EZ Man II 142. Gaixtagiñen punitzeko / 

kostumatu mendian, / gurutzean eman zuten / bi ohoñen erdian. EZ Noel 97. Largatzen badugu gure eserziza 

kostumatua, hartara gero errazki bihurtuko ahal gare. SP Imit I 19, 3 (Mst, Ip üsatia, Ol oiko, Pi oizko). Gure 

obra hun kostümatietarik mendrenian hüts egitia zerbait damü gabe nekez heltzen da. Mst I 19, 2. 

kostumier. "Coutumier, qui a accoutumé de faire" Chaho. 


mende. 

68


kostunbratu (Lar). "Acostumbrarse" Lar. "Acostumbrado, kostunbratua" Ib. Kostunbrátus ori guziói 

egitea perfekzioréki aisa alegréki. LE Urt ms. 75r. Lana egiten kostunbratua / ttiki ta gazte nitzela, / ez mundu 

huntan zenbeit bezala / tunantea ta alferra. Tx B I 122. Getariarrak ziran bostgarren, / ala enteratu naute, / 

eztira ola kostunbratuak / orañ dala zenbat urte. Tx B II 81. 

kostunbre (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Lar). 1. Costumbre. "Ezpanak jerse-mangiakin garbitzeko kostunbria 

dauka" Elexp Berg. Tr. Documentado en autores meridionales desde Lazarraga. En el s. XX sólo se encuentra 

en D. Aguirre (para parodiar su empleo), CatUlz, EusJok, y Txirrita. Joan zan Silvero bisitaetan, beti 

kostunbretzat eukana legez. Lazarraga 1142r. Urteten prokuraduko dozu / zaozen kostunbrerean. Ib. (B) 1164vb. 

Bere kostunbre onareki kunplitzeagatik. Ber Trat 111r. Irakasten deutsee dotrinea eta kostunbre onak. Cap 113. 

Pekatu egiteko kostunbrerik. OA 162. Au guziau konformatus len duzien kostunbrera. SermAN 6r. Neure 

kostunbre deungak mudetarako. Arz 61. Sanduen usoak edo kostunbreak. El 81. Kostunbre gaistoak uzteko 

(Muruzabal, 1743). ETZ 78. Anziñako kostunbre zarra det. Cb Eg III 388. Tipitik erakusten baldin baitiozube 

doktrina eta kostunbre onak (B, 1791). BOEans 240. Usario, oitura edo kostunbre gaizto. Mg CC 161. Gure 

oitura, kostunbre eta aztura gaiztoak. Gco I 388. v. tbn. LE Ong 25r. Zorigaistoko kostunbre deungeen ibai 

korrontsuba! JJMg BasEsc 142. Elexan beti iraun daben oitura edo kostunbriak. Astar II 220s. Explikatzen 

delarik [...] zer bekatuko kostunbre eta okasionetan aurkitzen den. CatB 67. [Abadeak] dabiltza [...] abueloen 

uso-kostunbreak konserbau bear dirala deiezka. Ag Kr 122. Itxeko gobernuen edo kostunbre onan gañen 

obedezitzen ez dioten humiak. CatUlz 30. Oiñ kostunbria traje y gorbeta, / relo, zapata y bibote. EusJok II 159. 

Egun batian utzi zituen / kostunbre gaixto guziyak. Tx B II 176. v. tbn. Zuzaeta 71. 2. (Lcc). Menstruación. 

"Costumbre de mujer, andran kostunbrea" Lcc. [Emaztea] dagoanean bere kostunbreakaz edo izorrarik. 

"Estando con el mestruo". Cap 113. 

- KOSTUNBRE(A)Z. Por costumbre. Oriek guziak uso ta kostunbreaz jakiñak dira Euskaldunen artean. Cb 

EBO 31. Kuidatu bear déna dá ez kostúnbres konfésa, komekátzea aldátu ta mejoratu gábe. LE Prog 106. Akto 

kontriziozkoak ere kostunbrez esan arren [...] batere erremediatzen eztira. Gco I 391. 

kostunbrista. Costumbrista (en literatura). Kostunbristen erako kuadru bat. Zarate ELit 22. 

kostura. Costura. v. joskura. Tunika kostura-gabea, eorturík goititík guzía. LE Io 19, 23 (He, TB (y-), 

Leon, IBe, BiblE jostura, Dv, Ker josturabage, Ol yosigabe, IBk joskura). 

kostuskiro (Lar, H (-tuz-)). Costosamente. 

kostutsu (Lar H), kostotsu (Añ), gostutsu (Chaho), gostotsu (Hb ap. Lh). Costoso. v. kostoso. 

Laburtuko litekez gastu kostotsuak. Añ LoraS 32. Urrindu bear zara [...] erromeria ta bisita kostotsuetatik. Ib. 

185. Eder-janziak, apaindurak, moda kostotsuak ta aragiak erdi agirian erabilteak. Añ NekeA 246. 

kostutsuro (Lar H). "Costosamente" Lar. "Suntuosamente " Ib. "Chèrement, coûteusement" H. 

kosu. v. kusi. 

kosu. v. kusi. 

1 kota (Lcc, Lar (+ -ea, det.), H (V, G; + -ea, det.)). 1. "Cota de malla, kota mallazkoa" Lcc. "Cota, loriga, 

kota, kotea" Lar. "Cotte de maille" H. 

Arkaan barriz erraz dafinket / malla finezko kotea. Lazarraga 1195v. Pheresta eskutaria, / pheresta zure ezpata, 

/ kota gerrian thinkegi beitut / larga dezadan jostura. "Aldixe batez nenguelarik" (ap. DRA). 

2. (BN, Sal, S, R; Chaho, Dv (S), Gèze, H (BN, S; + -ea, det.)), kotta (Sal, R-is-uzt; Chaho). Ref.: A; EI 279, 

280; Lrq; Iz R 395 y 403; Gte Erd 49. "Jupe" Gèze y Dv. "Jupe de femme" H. "Saya exterior, a diferencia de 

zaipeko (R), que es interior" A. "Gerruntzea emaztekiek ezarten dei soinaren ondarretik anken anditako ta kotak 

eztian apal eror (R-vid), [...] y evitar que caigan las sayas" Ib. (s.v. gerruntze). "Robe de femme (BN, S)" Lrq. 

"Kótta kori ízarri dun gerremúsiara (R-is)" Iz R 403. "Gonan barreneko aldea (AN-gip), kota hegala (S)" Gte 

Erd 49. Badiñat bai nik bethi lotsa / hunki zeitan kota. 'La cotte'. Etch 406. Ikusten dü kota goraxe eta kota 

haldaz xükatzen gizoner eman gei zütüan zurezko golare eta fortxeta beltz elibat. Const in ZIZ 19. Mari-Paittak 

hauts petik gibel tiratzen dütü lür sagarrak, bere kota hegalarekin xahaldi bat emaiten deie eta gizonen aitzinean 

ezarten. Const ib. 29. Behiak --nik erran nereien--, eder ziradie eta laket zait zien kota koloria. Mde Pr 131. 

- KOTA-GORRI (kotta- S ap. A y Lrq). "Anddere kotta-gorri (S), coccinela, vaca de San Antón. Los niños se 

entretienen con este insecto, pretendiendo que según vuele o deje de volar anuncia el buen o el mal tiempo. Para 


mende. 

69


esto se le dice: Anddere kotta-gorri, biar ekhi ala ebi? Señora la de la saya roja, ¿mañana sol o lluvia? A. 

"Coccinelle" Lrq. 

- KOTA-ILEZKO. "Kotíllezko, saya de lana (que se hacía en casa para el trabajo) (R-uzt)" Iz R 395. 

- KOTA-KAMAXA. "(S-saug), drap de laine tissé à la maison" Lh. 

- KOTA-MALLA. Cota, armadura. Gorri gorri biurtu jakon kotamallea, / godu odolaz rosikleraren antz 

moduan. AB AmaE 452. 

- KOTA-ORRAZEKO. "(S-saug), tissu lin et laine du pays" Lh. 

- KOTA-PELLOTA (R-uzt ap. A; kota-pellot S ap. Lrq; Gèze Lh, Dv (S); k.-pillota Sc ap. A; H (S); k.-pillot 

Chaho, Lh; k.-pillo Lh). a) "Jupon" Gèze y Dv. "Kota pellota, kota-pillota, basquiña, saya interior" A. "Jupe" 

Lrq. Orai ageriko eia nula hartüko gütian ihautiri arrasta hunek; kota pillot gorri horietarik zunbaiten 

idokiteko egün lehen lehen sasua düzie. Eskual 28-2-1908, 3. Kotapillot bat zehe batez beste arropak beno 

luzexago. GH 1950, 47. b) "Kotapellot, sot" Lrq. 

- KOTA-PILLOXKA. "(S; Eskual), sot. Senhar kotapilloxka ümen dü, elle a, dit-on, un mari assez sot" Lh. - 

KOTTA. (Forma con palat. expresiva). "Kotta (Sal, S, R), pequeña saya interior" A. 

2 kota (G-azp-goi-to, AN-gip-araq ap. A; vEys (G), H (G; + -ea, det.)). "Perche où dorment les poules" H. 

"Paraje en que se recogen las gallinas" A. "Un determinado rincón del corral llamado kotea, en donde había 

varias vigas horizontales sobre las que dormían [las aves] (G-goi)" Arin AEF 1960, 78. Cf. Echaide Orio 108: 

"Cota 'aseladero', del guip. kota". v. ota. Zaldiak kortea, idiak okuillua, oilloak kotea ta ardiak txabolea. A 

Ezale 1897, 345a. Beroak [oilloa] ito-naiean jartzen du, ta otzak berriz kotatik jeisten uzten eztio. Iñarra Ezale 

1897, 339. Ekaitzean oillorik ez / aen arin kotara. Or Eus 65. [Egaztiak] papoa naiko bete ondoren, kotako 

abetxoetan izango dute laster gau-loa. TAg Uzt 13. Txio ituna zegien txoriak ere kota-garaian. Ib. 269. Oilloak 

banaka badatoz kotara, naiz dan egutera. Or Poem 522. Usua dua kotara, / nere begia lotara (G-to; canc. pop.). 

'La paloma va al palomar'. AEF 1922, 47. 

Etim. Relacionado convincentemente por Hubschmid con una amplia familia de voces en dialectos románicos. 

3 kota. 1. Gota. Cf. 1 gota. Gorputzean kota, harri, ikhara, sukhar, finean ahal diratekeien eritasun guztiak. 

Ax 589 (V 379). 2. (V-m-gip, G). Ref.: A; Elexp Berg. "Epilepsia; se dice hablando de animales, les ataca al 

salir a la luz, al sol" A. "Irixai tta itte jakuela kotia ta; kotia iñ da akabau ta" Elexp Berg. v. kotaren. Etara 

bakanean, abelgorriai kota egiten zaie. "[...] le ataca la epilepsia". Ayerb EEs 1914, 212. Erriak etzidan irakatsi 

nola sendatzen diran astanaparreria, estereangoa, kota [...] ta bularretikoa. "Tétanos". A EY IV 218. 

4 kota (V-ger-m ap. A), kote (V-ger ap. A). "Seno u ojete de cuerda o alambre no bien estirado" A. 

5 kota. "Kota, kótia, (la) cuota" Iz ArOñ. 

kota. v. 1 gota. 

kotaina. v. gotaina. 

kotal. "Kotal, txatal-en antzekua da, ta berau lez atal-dik dator, ta 'pedazo, cacho' dikur" Euzk 1929, 165. 

Kotalik be eztozu itxi. Euzk 1929, 113. 

kotala (det., Lar, H). "Xalxacol, árbol de Nueva España, txaltxa kotala" Lar. "Sorte de arbrisseau" H (que cita 

a Izt). Probinzia onetako lurrak bere griñaz ematen dituen zuaitzik ezagutuenak dira Aretxa, Pagoa, Artea, 

[...] Gañabera, Kotala, [...]. Izt C 124s. 

kotan. "(V-ger-m), cierto juego de niños, que consiste en colocar sobre un carrete de hilo u otro objeto de 

madera de forma semejante, varias monedas con objeto de derribarlas al golpe de otra moneda y ganarlas por 

aproximación o contacto" A. 

kotantza. "Cotanza, tela fina de lienzo ancha" Lar. 

kotape. "(S), el zagalejo que usan las mujeres de pueblo" A. Ni beniz beldür emazten arropen; / kotapek 

zeren / benaie lehen / usuki ükhen. 'Les dessous de jupe'. Etch 506. 

kotapeko. "Jupon (S)" H. Zeren ezari beitzuen, / arhinxago / izateko, / kotapeko meheak, / espartiña 

xotilak. "Cotillon simple". Arch Fab 185. 


mende.


kotaratu (G-azp). Dirigirse al aseladero, aselarse. Kotaratzeko ate-zulorantz [zijoazen ollandak]. TAg Uzt 

13. 

kotaren, kotearen (V ap. A), kotien (V-ger ap. A). "Kotearen, epilepsia (se dice del ganado). Así como de 

bizi 'cáncer' viene bizien, [...] así de kota viene kotearen" A. "Kotien, enfermedad del ganado vacuno, especie de 

epilepsia" Ib. v. 3 kota (2). 

kotarri. Piedra de molino, muela. [Putzu zulo bat] zeñak egunaren ogei ta lau orduetan bi aldiz botatzen 

daben ura, [...] eta darion bitartean ematen dau kotarri bat erabilteko laina. 'Una piedra molar'. Izt C 93. 

kotatsu. v. gotadun. 

kotatu. Aselarse (sentidos prop. y fig.). Cf. kotaratu. Itxasaldetik begira, mendixka artean, egaldia eratxiz 

kotatu dan usoaldra dirudi uritxoak. TAg Uzt 9. Itxas-magalean iguzkia astiro kotatzen den bitartean. Ib. 8. 

1 kote (V-m ap. A), kotti. "Nones. Emoidak bat, kote jaukat eta, dame uno, pues tengo nones" A. v. koter. 

Jarri diran iru zenbakiyak kottiyak (impares) diralako, ezagun da zuztraiak ezin 2-4-6-8-0-rekin amaitu 

zitezkela, 1-3-5-7-9-rekin baizik. EEs 1909, 199. 

2 kote. "Alegiñ osua, txikixa, erdixa, kotia (= txikixa)" Iz ArOñ (s.v. alegin). 

kote. v. 4 kota. 

kotearen. v. kotaren. 

koteina. v. gotaina. 

koter. "Nones" A Apend. v. 1 kote. 

1 kotera. (Un) poco (de). Hobe da zühürtarzün kotera bat ümilit[at]iareki eta enthelegü eskaz bat, eziez 

jakitatezko tresor handiak ürgülliareki. Ip Imit III 7, 3 (Mst aphür bat, Ch, Leon guti, Pi gitxi). 

2 kotera. v. gotera. 

kotexa. v. kotxeia. 

kotien. v. kotaren. 

kotilla (Lar (+ -ea det.), H (G)). "Cotilla, kotilla, kotillea, gorontza balea bizarrez egiña" Lar. "Corset" H. 

kotillezko. v. KOTA-ILEZKO, s.v. 1 kota. 

kotillun (L-côte, B; SP, Urt, Chaho; -ilun L-sar-ain-arcang; Deen I 58, H (L)), kotillon (-oñ Ht VocGr 377). 

Ref.: EI 279, 280, 281; Izeta BHizt2. "Manto" Deen I 58. "Cotillon" SP. "Castula, kotillun xúria, azpiko 

kotilluna" Urt IV 288. "Jupe" Ht VocGr 377. "Cotillon, jupe de dessous" H. Heldu nuzu bereala, ahal dudan 

bezala / kotillon fola-alderdia esku-ezkerrean dudala (BN-baig). A CPV 162. Kalian zer berri da / ene anaia 

jauna? / Zu añaña zarela / ene arreba Ioana. / Zertaik zautu datate / ene anaia jauna? / Kotilluna laburtu / nere 

arreba Ioana. Balad 180. 

- KOTILLUN-AZPIKO. "(L), enaguas" A. 

- KOTILLUNPE. "Kotillunpean estaltzea, gordetzea, cacher dans le cotillon" SP. 

kotillungai. "Kotillungai bat, de quoi faire un cotillon" SP. 

kotiza (Lar, H (V, G)), kottiza (SP, sin trad.), kotiz (Lar), kotisa (T-L). "Tributo", "pecha" Lar. "(Renta de) 

sacas, saken kotiza" Ib. "Tertil, derecho en la seda, seda-kotiza" Ib. "Gabela" Ib. "Farda, alfarda, kotiza mota bat" 


mende. 

71


Ib. "Talla, cierto tributo, kotiz mota bat" Ib. "Finta, kotiz mota bat" Ib. "Colectar, recoger los tributos, kotizak 

bildu" Ib. "Cotisation, contribution, impôt, taille par cote" H. "Cotisation" T-L. Ez ukhan dirurik galdetzen 

zioten kotizaren pagatzeko. "Le tribut". Birjin 557. Eskuerakutsiak [...] eta zilar kotiz bat. Ur 2 Par 17, 11 (Dv 

zerga). Zillegi zaigu guri Zesari kotiza pagatzea, edo ez? Brunet Lc 20, 22 (Lç tribut, He, Oteiza tributu, TB, 

Dv, Ol, Leon, Or, Ker, BiblE zerga). 

- KOTIZA-ORDAIN. "Refacción que se hace a los Eclesiásticos, kotiz ordaña" Lar. 

kotizatu (Chaho, H), kottizatu (SP, sin trad.), kotiztatu (Lar), kotisatu (T-L). "Tributar", "pechar" Lar. "Coter, 

taxer par cote, imposer" H. "Cotiser" T-L. 

kotizazio, kotizazione, kotisazione. Cotización, pago. 2.000 liberako kotizazione bat behar dela pagatu. 

Herr 19-2-1959, 2. Urtheko kotizazionea pagatu lehen bai lehen. Herr 5-4-1962, 3. v. tbn. Herr 16-3-1961, 2 

(kotisazione). 

kotizbile (-bille Lar, H). "Colectación, recaudación de tributo" Lar. "Perception d'impôt, etc." H. 

kotizlota (Lar, H). "Cáñama, unión de los pecheros" Lar. 

kotizpuru (Lar, H). "Colecta, repartimiento de algún tributo" Lar. "Levée d'impôt, taxer par tête" H. 

kotiztari (Lar, H). "Tributario", "pechero" Lar. "Contribuable" H. Egin zituen kotiztari. Ur Jud 1, 28 (Dv 

ezarri zituen figoaren azpian). 

kotoi (V-gip), kotoin (L, BN; Urt, Chaho, Gèze, Dv), koto (Gèze), kotu (S [-u acentuada y nasal]; H), kutu (Sno 

[-u acentuada y nasal]), kutuñ (BN-mix, S-no). Ref.: A (kotoin); EAEL 80; SM Eusk 1992, 355. Cotón, 

algodón. "Acanthion, acanthium, othekotóña" Urt I 69. "Albinum, [...] kotoin ttipia" Ib. 474. "Planta textil: 

algodón, lino, etc." EAEL 80. v. algodoi. Tr. Documentado en textos septentrionales. En DFrec hay 4 ejs. de 

kotoi, meridionales. Eskua ere heda ezak legearen gaiñera, / ezen kotoña bera duk ahalke hurbilltzera. EZ 

Man I 16. Tela fina / seda belzia / botoñak / kotoña. Volt 266s. Nola baita xuri eta garbi bortuko elhurra eta ilhe 

kotoin xuria. Tt Onsa 23. Ispiritu Seindiak manatzen gitizi gure beharriak elhorriz tapa ditzagun, ez kothoiñez, 

edo beste gañerako zerbait-gauza eztiz. AR 445s. Haurzaroan kotoan eta zetan ohatürik izan direnak. Egiat 231. 

Kotoina aurkhitzen da zuhamuxka baten kuskuan, gaztaina kharloan bezala. "Le coton". Dv Dial 39 (Ip kotua; It 

algodoia, Ur algadoia). Emazteek iruten dute berek erain duten kotoina. Prop 1881, 111. 

- KOTOI-BOLBORA. "Coton-poudre, kotoin-bolbora" T-L. 

- KOTOI-ONDO. "Cottonier, kotoin, kotoin-ondo" T-L. 

- KOTOIZKO. "Vestimenta, acanthina, othe kotoñézko trésnak" Urt I 69. "Kotoinezko, qui est en coton" Dv. 

"Kotoiñezkoa, toile de coton, cotonnade" H. 

kotoiñilla. "Albinum" Urt I 474. 

kotoizillo. "Albinum, kotoinzilloa" Urt I 474. 

kotonia. "Cotón, cotonía, tela, kotonia, liñaberaztiñez eorikako lieuta" Lar. 

kotor (L, BN-ciz ap. A). 1. "Peña" A (que cita a Dv). Egarriak jo ditu eta dei-egin darotzute; eta emana 

izan zaiote ura kotor gaitzetik eta egarriaren gozatzekoa harri gogorretik. "De petra altissima". Dv Sap 11, 4 (Ol 

arkaitz eskerga, Ker aitz latz, BiblE harkaitz latz). Harri handi, mendietako kotorrer (rocher; peña), erraiten ohi 

zuten beihala aitza, Baigorriko eskualdean. JE Bur 153. [Zalduby] jartzen ohi zen erregebidearen bazterrean 

dagon kotor ttipi baten gainean. Ib. 158. 2. "(Adj.), rocheux. Mendi kotor, montagne rocheuse" Dv. Cf. gotor. 

3. (BN ap. A; VocBN, H (BN)). "Terrain en pente, côte" VocBN. "Côte" H. "Terreno en cuesta" A. 

- HARRI KOTOR (BN-ciz ap. AtSac 98; Dv). "Roche" Dv. Ezarri zuen [gorphutza] harri kotorrean egina zen 

hobi batean. "Excisum de petra". Dv Mc 15, 46 (He, TB, Leon (h)arroka, Ol arkaitz, BiblE haitz). 

kotor. v. gotor. 

kotorra (Izt C 199), kottorra. Loro, cotorra (sentidos prop. y fig.). "Papagayo" Izt C 199. Kotorrak 

adierazoten dabe euren poza berba asko egiñaz; arkumeak saltuka. Añ LoraS 174. Azkar billatutzen du / nun 


mende. 

72


dagon pattarra; / begi gorri aietan / jarririk makarra, / eguerdia baño len / dirudi kottorra. JanEd I 62. [Mutil 

koxkorra] asi zaio izketan kotorra bat egiñik. Iraola 76. 

kotorra. v. 2 kotorro. 

1 kotorro (AN-larr, L, Sal). Ref.: A; Inza EsZarr 177. "(Muchacho) crecidito" A. "Reciote, fornido" Inza 

EsZarr 177. Cf. kotzorro. 

2 kotorro, kottorro (V-m ap. A), kotorra. "Pitorro, gaviota negra" A. "Kotorra, kottorro, itsas txori baltza. 

Kottorro itza Ondarrun erabilten ei-da. Erderaz 'pitorro'" Euzk 1931, 649. 

kotortsu. Peñascoso. Bere bizi-eskualdea zeatz-meazten du, ots, Minkita ango muiño egal kotortsuetakoa. 

Ibiñ Virgil 33n. 

kotra. "(G-to), canales de madera que se usaban para cubrir las chozas, en lugar de tejas. Entre dos canales se 

ponía una tabla larga llamada oroia" A. 

kotrero, kotrillu. v. kutrillo. 

kotsar (B ap. A; VocB). "Bochornoso" VocB. "Vergonzoso" A. 

kotsatu. v. kutsatu. 

kotsu. "Khotsü (S), tiroir" Lh. 

kotsu. v. 1 kotxu; kutsu. 

kotta. v. 1 kota. 

kotta(d)u. v. koitadu. 

kottegi (G-azp-goi ap. Iz IzG). "Kottegie, el nido de gallina con huevos (G-goi). Kottegiya, el lugar donde la 

gallina tiene guardados sus huevos o donde una persona guarda sus golosinas, dinero, etc. (G-azp)" Iz IzG. Cf. 2 

kota. 

- KOTTEGIA EGIN. "Kottegie eiñ (G-goi), guardar en un lugar manzanas, nueces, etc." Iz IzG. 

kottera. v. kortxila. 

kotti. v. 1 kote. 

kottorro. v. 2 kotorro. 

koturno, koturnu. Coturno. Koturnu, gerkar antzezlariak olerki itsa oiuzkatzeko jantzi oi zuten oiñetako 

berezia. Olerkera jaikia esan nai du. Ibiñ Virgil 57n. Atxurdin landuzko irudi bat ukanen duzu, zutik eta 

purpurazko koturnoz iantzia. "Cothurno". Ib. 52. Zatoz onea, Tolare-iainko eta koturnoak erantzita. Ib. 82. 

1 kotx (V-gip), kootx (V-gip). Ref.: Iz ArOñ. "Kotx, kótxetan, en el juego del calderón es cada una de las 

piedras u otras señales que se ponen a cada uno o dos metros para contar los tantos, los tantos que se hacen" Iz 

ArOñ. "K(o)otxak, los tantos y las señales que se ponen con piedras en el juego de la tala para contar cuánto se 

ha lanzado la tala; iru k(o)otx. Kotxak ifini: (arri), colocar las piedras para el juego de la tala" Ib. "Sókua, el 

espacio (en el juego del calderón) entre el primer puente y el primer kotx" Ib. (s.v. soko). 

- KOTXAK EGIN. "Kotxak eiñ erreten ezpada, hacer tantos (erre es no acertar)" Iz ArOñ. 

- KOTXETAN EGIN. a) "Koótxetan eiñ, jugar al juego de la tala" Iz ArOñ 152n. b) "Laukótxetan, bikótxetaa 

eiñ, koótxetan eiñ, en el juego de la tala hacer los tantos" Iz ArOñ (s.v. laukótxetan). c) "Ko(o)txetan eiñ, a ver 

quién comienza" Iz ArOñ. 


mende. 

73


2 kotx. "(V-arr-m), fértil. Lur-kotxa, tierra fértil" A. 

kotxare. v. kutxare. 

kotxarinka (Lar H). "Curiana, insecto parecido al grillo, que corre mucho" Lar. "Insect semblable au 

grillon, très agil: cloporte" H. 

kotxati. "Cocoso" Lar. 

1 kotxatu (H), koxatu (Hb ap. Lh). "Être attaqué de vers" H. "Devenir véreux" Lh. Cf. 1 kotxo. (Part. en 

función de adj.). "Cocoso" Lar. 

2 kotxatu. "(V-m), trenzar el pelo" A. 

3 kotxatu. "(V-ger), estar harto el ganado y sin poder comer" A. 

kotxau. v. koitadu. 

kotxe (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-arb; Lar). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 55, 168, 198. 1. Coche; 

carruaje; automóvil. "Ikaz-kotxe, furgón (Donostia, 1880)" JFlor. Tr. Documentado en autores meridionales 

desde el s. XVIII. Al Norte se encuentra en Axular y Goyhetche. En DFrec hay 27 ejs., meridionales. 

Karrozan edo kotxean. Ax 351 (V 232). Enperadoreak an kotxe ta karroz eder-etan. Mb IArg I 267. Prisaka 

zebillela, gurdi kotxetik erori [zen]. Ib. 302 (365 kotxe-karroza). Kotxe batean sartu ta zaldiak itotzeraño arin 

jarraitu zioten. Cb Just 105. Jendia emen asko pasatzen da kotxeetan, zaldiz, [...]. CartAnd 376. [Arraina] 

eramateko ifini izan zituzten berariaz egindako kotxe aproposak. Izt C 203. Kendu ziozkaten mulak kotxeari. Ib. 

405. Haiñitz nekhe iragan eta / kotxea goieratzen da. "Le coche arrive au haut". Gy 180 (v. tbn. 31). Okelluetan 

zeuzkan berrogei milla zaldi uztarriko edo kotxeak eramateko. Lard 210. Kotxian sartu ta / enterratutzera. JanEd 

I 90. Arkaitz-arte aietan kotxerik eziñ zebillkean. Arr GB 116. [Mando bat] Santik erosiya du / [...] gero 

pasiatzeko / kotxia erantsita. Ud 25. Lau kotxe barri barri, amazazpi zaldi. AB AmaE 231. Batzuetan oñez ta / 

bestian kotxian. AzpPr 27. Andi aizenean kotxean ibilliko auanala uste diñat. Ag G 260. Zalpurdi edo kotxe. 

Urruz Zer 55. Zaldi zuri-zuri bat / zutela tiraka, / [...] meriendatzera [joan ziran] [...] / kotxetik jetxita. JanEd II 

69. Amadeo Bilbaorakoa zala kotxean. Or SCruz 41. Argin bat Durangotik Bilborako kotxian [etorri zan]. Kk Ab 

II 57. Artu anbulantziko kotxe batean eta Vitoriko ospitalera. Salav 82. Presondegiko kotxean leiotik ikusi 

[nuan]. Lab SuEm 206. Txofer ikasi baño len / kotxia erosi. Uzt Noiz 32. Kotxe barruan errezatu zan / errosario 

santua. Uzt Sas 163 (ref. al autobús). Zaldi-kotxe oietakoak ibiltzen omen ziran. Ib. 335 (165 kotxe turismo). v. 

tbn. BOEans 937 (B, s. XVIII). Mg CO 190. Sor AuOst 69. Xe 312. Iraola 61. A CPV II (ap. ELok 173). Noe 71. 

EusJok II 66. Tx B II 39. And AUzta 102. Anab Aprika 13. 

2. Vagón de tren. Sekulako jendia trenen zai, kotxietan sartzeko alkarren gainka. Iraola 131 (v. tbn. 129). Bi 

guardia zibill zetozen kotxez-kotxe, galdetuaz [...]. Urruz Zer 111. [Trenaren] aurrean jarri ta bat-batean 

geldierazi zuten makiñista. [...] Bat-banaka kotxe guziak arakatu ta... utsa topatu zuten. Or SCruz 52. [Trenak] 

eseri-alki ederrak eta / beste gauza bat on-ona: / ezertarako biartzen bada / kotxe bakoitzak komona. Tx B II 

115. 

kotxe. v. 1 kotxu. 

kotxea. v. kotxeia. 

kotxeeta. v. kuxereta. 

kotxeia (S; kh- Gèze, H), kotxea (BN; VocBN, Dv (BN), H (BN, S)), kotxeira (BN, S), kotxera (BN-arb, S; H 

(+ kh- BN, S)), kotxei (kh- Dv (BN-bard)), kotxeri (kh- S; Foix ap. Lh), kotxegi (R-uzt), kotxi (kh- BN-bard, S; 

Foix ap. Lh), kotxia (det., H; kh- Dv (S), H), kotexa (R-vid), kotxesa (R-uzt; Aq 34 (R)). Ref.: A (kotxeia, 

kotxeira, kotxegi, kotxea, kotxera, kotexa, kotxesa, khotxi); EI 385; Lh (khotxi). Devanadera. "Aspa para aspar" 

Aq 34. "Kotxea, dévidoir servant à mettre le fil en écheveau" Dv. "Khotxia, dévidoir à amasser le fil du fuseau" 

Ib. "Kotxea: 1. instrument composé d'un manche sur lequel sont fixés en haut et en bas et en croix, mais à 

l'inverse l'un de l'autre, deux bâtonnets. On en fait usage pour mettre les fuseaux de fil en écheveaux. 2. 

Khotxeia, dévidoir" H. v. astalkai, kortzeiru. Güziak bata berzia pultzatzen ari diradialarik, txotxak bezala 

beren kotxeran. Egiat 166. Khotxeian haria hartürik egiten da mathaza. Ip Dial 6 (It matazura, Ur ikoroski, Dv 


mende.


hastalkai). Horra zertako ez den gehiago etxetan ez khilurik, ez ardatzik, ez kotxearik. Elsb Fram 137. 

kotxeiatu (Sal), kotxeatu (BN; Dv (BN)), kotxeratu (BN, S; Foix (ap. Lh), H), kotxeiratu (BN, S), kotexatu 

(R), kotxiatu (kh- BN-bard; Dv). Ref.: A (kotxeatu, kotxeratu, kotxeiatu, kotexatu, khotxiatu); Lh (khotxeratü). 

Devanar. "Dévider le fil, le mettre en écheveau" Dv. "Kotxeratu, mettre du fil en écheveau" H. "Khotxiatu, poner 

el hilo del huso en madejas" A. Liho egiten zen denboran mañatan güzia etxen, emaztiak ürüten, gizonak 

khotxeiatzen edo hari biltzen. ArmUs 1899, 48 (ap. DRA). 

kotxeiatzaile, koxeatzale. Devanador. Karakoetxeko supasterrean, Eguberri aitzineko arrats batez, bazen 

yende parrasta bat: irule, koxeatzale, hailgatzale ordenariokoak eta heiekin bertze batzu. Elsb LehE 51. 

kotxeira. v. kotxeia. 

kotxelu. v. kortxila. 

kotxera. "(V-m), ramales de cuerda que a trechos como de palmo y medio penden del palangre, terminando cada 

cual en un anzuelo; es el aparejo para pescar besugo" A. 

kotxera, kotxeri. v. kotxeia. 

kotxero, kotxeru. 1. Cochero. Kotxerua, jo itzik / zaldi oiek fuerte, / gelditu ere gabe / Tolosara arte. Tx B 

III 75. 2. Egin deutsadaneko / neure amari eskea / kotxeru bat eginik / asi iat kezkea. (Interpr?). Azc PB 176 

(Ur PoBasc 224 Barrabasak arturik / Jarri da atsua). 

kotxerrenka. "Tren de viajeros (Donostia, 1879)" JFlor. 

kotxesa. v. kotxeia. 

kotxet. Recipiente. v. 1 kotxu. Bati baso-arnoa paga, bertzeari aguardient-kotxeta, ibili zen beraz Migel. 

Barb Sup 37. Presondegian jotzen zuten, [...] nahi ala ez, bizpalau kotxet ur klikaraziz galkaka. GH 1926, 361. 

kotxeta. "(BN-arb), troncho de manzana o pera" A. 

kotxetatu (-au V-ger-ple-oroz ap. A), kotxeta (V-ple ap. A). "Ahitarse, empacharse" A. 

kotxi. "Pelote" Gèze 343. 

kotxi. v. kotxeia, 1 kotxu, 1 kuxin. 

kotxillo. v. kutxillo. 

kotxina. (S; Foix), femme de mœurs perdues" Lh. 

kotxin(a). v. 1 kuxin. 

kotxinos. "Interj. que indica asco. Kotxinos! Au ezin leike jan. Azukarra bota jatsu okeliai gatzan ordez. 

Kotxinos marranos! dena jarraian esaten dutenak ere badira" Elexp Berg. 

1 kotxo (V-ple-arr; Lar, H (V, G; + kh-), VocCB (s.v. ar)), kotxu, koxo (Hb ap. Lh). Ref.: A (kotxo); EAEL 96. 

"Coco, gusanillo", "gusano" Lar. "Cossus, ver qui s'engendre dans le bois, les fruits, les grains" H. "Gorgojo, 

insecto que se forma en el grano" A. "Vermine, charançon, teigne, chenille" Lh. Txori bat, umeak atzetik, 

kotxu baten urren zijoan arrapatu nairik. Anab Don 247. --Joxantonio, zertako daukazu bedar ori boltzilloan? -- 

Kotxo bat sartu dot eta goseak ez daian il, ama. EgutAr 14-6-1959 (ap. DRA). Orain atseden apur bat artu bear 

dozu, ollotxu. Astraka apur bat egingo dozu eta euliekaz da kotxoakaz da olgeu. Bilbao IpuiB 257. Kare bizia 

soloetako kotxo eta zomorroak hiltzeko. Baraia 203. 


mende. 

75


2 kotxo (Bera). Para su origen y empleo, v. NeolAG. "Kotxo, eztator erderatik; dator euzkerazko gozo-tik" AG 

1444. "Dulces (gozo) (AG)" Bera. Cf. LexBi: "Cocho (del e[usk] gozo, dulce). Golosina. // Voz infantil para 

denotar lo dulce y agradable al paladar. (Loc.) '¡Toma cocho!...' se dice a los niños cuando se les da algo que 

tiene azúcar. // En Vitoria llaman 'cochochos' a los dulces". Arrautzez ala esnez eginddako alijak: gastaia, 

gastanberea, koipe bako kotxuak eta beste batzuk. AG 1444. 

3 kotxo. "(V-ple), articulaciones de los dedos" A. 

4 kotxo. "Cerdo" Lacombe ms. (ap. DRA). v. 2 kutxu. 

5 kotxo. v. 1 kotxu, kotzo. 

kotxodun (Lar, H (G)), koxodun (Hb ap. Lh). "Gusaniento" Lar. "Qui est entamé de vers, véreux" H. "1.º 

véreux. 2.º teigneux" Lh. Cf. 1 kotxo. 

kotxor (BN-arb ap. A). "Escudilla pequeña provista de asa" A. Jauna, diotsa emakumeak, kotxorrik ez 

duzu, osiña barren dago; nondik dukezu, beraz, ur bizia? (Io 4, 11). Or MB 242 (IBe ontzirik). 

kotxorro (V-arr-oroz ap. A). "Gorgojo. En Bilbao llaman así al abejorro o melolonta" A. Cf. 1 kotxo. 

Kotxorroak hegak athera ta biraka ta biraka hasi zan hegaz. Osk Kurl 76. Harrobi gaine ta inguruetan, 

matxinoak, kirkirrak, kotxorroak, karrakaldoak eta abar, batzen zituzten muttikoak. Ib. 204. Kotxorroaren 

zunburrunttoa entzunik. Ib. 204. 

1 kotxu (AN, B, BN-mix-baig-lab, Sal, S (kh-), R; Aq 429 (AN), H; kh- VocBN, Gèze, Dv (BN), H), kotxo, 

kotsu (kh- S), kotxe (BN, S-saug; kh- Dv (BN)), kotxi (S; H (BN; + kh-)), koxe (kh- Lh), kutxa (Dv (BN-bard)). 

Ref.: A (kotxu, khotsu, khotxe); Alth in Lander RIEV 1911, 600; Lh (khotxu, khotxe, kotxi); Lrq (khotxü); AEF 

1955, 25; Satr VocP (kotxu); CEEN 1969, 172. "Cocharro" Aq 429. "Khotxe (BN), vase en bois dans lequel on 

trait les brebis et les vaches. Syn. de kaiku" Dv. "Khotxu (BN), vase à traire le lait; d'après Gèze, vase en bois" 

Ib. "1. vase en bois, généralement évasé et à une anse, qui sert à traire. [...] 3. petit vase cylindrique que les 

faucheurs s'attachent aux reins, et contenant la pierre à aiguiser et de l'eau" H. "Khotxe, cuenco" A. "2.º zapito o 

vaso de madera para conducir agua y piedra de afilar; [...] 4.º cuezo, vaso grande para guardar leche, agua" Ib. 

"Kotxu (BN), colodra, vasija de pastores" Ib. (s.v. khotsu). "Kotxia, kaiku giderrik gabea" Alth in Lander RIEV 

1911, 600. "Khotxü, vase en bois pour traire les vaches ou, jadis, pour le potage au lait" Lrq. "El pastor ordeña 

sus ovejas al cuezo (kotxue), que es vasija de regular tamaño, más ancho por la boca que por el fondo y tiene un 

sólo agarradero (Sal)" AEF 1955, 25. "Ardiak deizten kotxurat (BN-mix), ordeñar las ovejas al cuezo" Ib. 45. 

"Kotxu, recipiente de madera que se usa para tomar la leche" Satr VocP. "Kotxia (kotxu), vasija de madera para 

el ordeño" Satr CEEN 1969, 172. Azkue toma "cocharro, kotxua" de Araquistáin e interpreta "abejorro, 

melolonta", pensando en 'cochorro' que es, según él, como llamaban en Bilbao al abejorro (cf. kotxorro). Cf. 

VocNav 143 s.v. cocho. Esne salzalia eta kotxia (tít.). "La laitière et le pot au lait". Arch Fab 185. Gure esne 

salzaliak, / [...] gogoz kondatzen zuen / bere esne-kotxuaren / saria. Ib. 185. Khotxu edo kaikuak esnez beterik. 

Prop 1881, 161. Khotxü ejer pinttatü / khallatü errez khalkatu. Canc. pop. (ap. DRA). Kotxu zuri pintatu / eznezopaz 

kalkatu (BN). A EY IV 317. Hizan bezalako gormant phantz handia, / ehina aski luze ihautiri denbora? / 

Ala ari othe hiz uruna khotxera, / llabur eztuk eginen bizitzeko doia. "Butxera eta Txardineroa" (ap. DRA). 

Ainbesteko grazia ur-kotxoan ikusi baziñute, itxirikian edan zentzaketen. 'Dans un verre d'eau'. Or Mi 7. Ardokotxo 

ia osoak itxirikian edaten ikasi zun. "Plenos mero caliculos". Or Aitork 227. Saskittoan etzun ipintzen bere 

gartxurako baiño geiago, ots, kotxo ur-ardotu bat. Ib. 127. Gurasoek kupelaren gainetik ardoa atererazten 

ziotenean, kotxoa, ontzira gabe, ezpaiñez urrupatzen zun xorta bat. Ib. 226. Behi esnadun bat duena ez da 

bakarrik erraperat joaiten kotxiaren betetzerat. Herr 23-1-1964, 3. Ardiak saizten zren kotxuala ta kotxua betez 

bezala usten zien kobrezko bexkoala. ZMoso 37. Mattinendako da xahakua / eta kotxua neretza [sic]. Xa EzinB 

86. 

2 kotxu. "(V-ger-ple), sobresueldos, gajes que se dan a los criados" A. 

kotxu. v. 1 kotxo. 

kotxuska (Sc ap. A), kotxuxka (S (Foix) ap. Lh). "Vaso de madera muy pequeño" A. "Écuelle de bois" Lh. 

Ardiak korralialat bildü bezain sarri, laur artzañak khotxüska bedearekin, jeixten hasten dira. GH 1935, 404. 


mende. 

76


kotzara (V-gip). Ref.: Iz UrrAnz; Elexp Berg. "Kótzaria, la cesta baja y larga para llevar la merienda, etc. 

Kotzara bat" Iz UrrAnz. "Cesto. Gure aittak ipiñi, kotzaria esaten jakon, kotzara aundixa bete (gaztaina)" Elexp 

Berg. 

kotzarakada. Contenido de un cesto. "Kotzarakara arrautzia apurtu jakon astotik jausitta" Elexp Berg. 

kotzo (BN-mix; SP, H (que cita a O)), kotxo (BN-ciz-arb, S (kh-); vEys, H (BN, S); kh- VocBN, Gèze 338, Dv 

(BN, S), H), koxo (BN-mix; kh- Lecl), krotxo (BN). Ref.: A (kotzo, khotxo, krotxo); EAEL 34; Gte Erd 16. 

"Mâle en fait de bêtes de charge" SP (que cita a O). "Mâle de quadrupèdes" VocBN. "Mâle parmi les animaux; 

d'après Gèze, cheval ou âne" Dv. "Khotzo, cuadrúpedo macho" A (que cita a SP). "Krotxo (BN, Mt 19, 4), 

masculino, macho" A (tal vez se refiere a la trad. inédita de ACasve). "Hombre macho, gizon koxoa" EAEL 34. 

"Aretze zezenkoa (AN-5vill, B), ahatxe kotxoa (BN-ciz-arb)" Gte Erd 16. Gizona kreatu zienak egin zitiela 

khotxua eta urrixa. SalabBN Mt 19, 4 (Dv gizonki, Echn ar, Ip gizun, BiblE gizaseme). Galdürik izan direla 

gure herrian bi asto. Bata, bi urthetakoa, ürrüxa, küsküillü bat lephoan; bestia, hirur urthetakoa, kotxo. Eskual 

20-6-1913, 4. Gizun hori kotxo ederra düzü. Ze arra ederra den! Lacombe ms. (ap. DRA). Alimale [igur-orein] 

hoitan, arrek edo kotzoek dute xoilki usain-sakela. GAlm 1950, 37. Ez eman lapin kotxoa urrixaren tegian, 

bainan ba lapin urrixa kotxoaren tegian. Egunaria 4-2-1961 (ap. DRA). Ehun bat [basurde] urbildu dira herri 

ezkinetarat, eta kotzoak bereziki arras ikaragarriak dira, hain dira gaixtoak. Herr 10-1-1963, 1. 

Etim. Posiblemente, variante de p(h)otzo "perro grande". 

kotzorro (BN-lab ap. A; kh- Lh). "Regordete, bien formado" A. Cf. 1 kotorro. 

kox. v. goiz. 

koxalena. v. kuxalena. 

koxatu. v. 1 kotxatu. 

koxe. v. 1 kotxu. 

koxeatzale. v. kotxeiatzaile. 

koxelu. v. kuxelu. 

koxenila (-ill- Gèze). "Cochenille" Gèze. Koxenila gorria da. Dv Dial 18. [Ameriketatik] ekharten die tinta 

egiteko. Koxenilla deitzen die. Ip Dial 18 (It garaustikaia, Ur grana). 

koxereta. v. kuxereta. 

koxeta. v. kuxereta, kuxeta. 

koxetxa. v. kosetxa. 

koxi. v. kojitu; kusi. 

koxia. v. 1 kuxin. 

koxina. 1. "(R), bultos que ponen las mujeres en los costados para que no caigan las sayas" A. 2. "(R-uzt), 

plumazo" A. v. gosna. 

koxitu, koxiu. v. kojitu. 

koxk. v. 1 kosk. 

1 koxka. "Festines (AN-larr)" A Apend. 


mende. 

77


2 koxka. v. 1-3 koska. 

koxkabil(o). v. koskabilo. 

koxkakeria. 1. Coquetería. Dolorcitasen koxkakeri (coquetería) ta zapuzkeri mingarriai itzul egiñik. Etxde 

Itxas 81. 2. koskakeria. Obstinación, terquedad. Azkenean, Fanfaniren koskakeriaz okaztatua, Scella, 

giristinoen bertze bidatzailea joan zaio. SoEg Herr 17-5-1962, 2. 

koxkarin. v. KOSKO-ARIN. 

koxkatu. v. 1-2 koskatu. 

koxkatxo. Dim. de koxka 'pega, inconveniente'. Pagoaren egurra [...] onenetakoa. Azpigarria nai duan 

nekazariarentzat badu bere "koxkatxoa". Zañak azalean ditualako, orbelak errez iges egiten dio. Munita 46. 

koxkero. Nombre que se da a los donostiarras. Oitura zar gozoak / berrizturik emen / zernai jolas badute / 

koxkeruak aurten. EA Txindor 131. 

koxkile. "Kukurrukuren palesta / Madotzen mutilik ezta, / koxkileren bi badere, / baino plazarakorik an ezta 

(AN). 'Hay sí, unos dos luchadores, pero para la plaza allí no hay'. A EY IV 344. 

koxko. v. kusku. 

koxkoila. v. kuskuila, 1 kuskuilu. 

koxkol. v. 1 koskol. 

koxkolinka. v. koskolinka. 

koxkolo-koxkolo. "(AN-gip), andar a paso corto" Garbiz Lezo 268. 

koxkor. v. 1 koskor. 

koxkorkatu. "(Sal), chamuscar la plumilla de aves" A. Cf. kiskaldu, kizkurtu. 

koxkorro, koskorro. Pequeño, menudo. v. 1 koskor. Han hemenka arbola koxkorro zonbeit, aphalak 

bezain hitsak. Prop 1890, 259. Muttiko andana bat gaitza [...]; gazte koxkorro batzuetarik hainitz, gizon 

gothorrez oraino gehiago. Barb Piar I 166 (DRA traduce "membrudito"). Ezkontgai handi zonbeit ezkondu [...] 

dire oraino, egungo egunean, ttipi koxkorro batzuekin. "Quelques toutes petites gens". Barb Leg 61. Bethikotz 

koskorro eta idor gelditzen dira (abere gazteak). GAlm 1949, 38 (ap. DRA). [Xakurra] hain koxkorro txarra zen 

orduan, nun Puxka ukan baitzuen izena. JEtchep 31. 

koxkorrot. 1. Dim. de koxkorro. Denbora bete eta seigarren haurra jin zen, oi bena txipina, koxkorrot bat. 

Gazte 1954 (sep.), 4 (ap. DRA). 2. kozkorrot. Erhiek algar beharra badie. Behatzik ez balie, bestiak 

"kozkorrot" litezke. Halaber Frantziak beharra badü Ameriketarren, Rusiaren brentsatzeko. Herr 26-9-1963, 3 

(DRA traduce "mancarrón"). 

koxkota. [Ardi] buru beltx, adar koxkota, soin gorri, gibel blu. Herr 28-6-1956, 3 (DRA traduce "pequeño"). 

koxkotxe. v. koskotxa (2). 

koxkotxo. 1. "Crâne. Buru-koskoa, id. dim. buru koxkoa, koxkotxoa" H. 2. "Koxkotxo bat, un bultito duro" Iz 

ArOñ. v. koskotxa. 

kox-kox. (Onomat. del ruido producido al llamar a la puerta). Atia kox kox jo nion eta / laixter iriki 

ziguten. JanEd II 135. Illunabarrean atean kox-kox ixiltxo jo dute. Eizg 14 (ap. DRA). Atia kox-kox jo zazu eta / 


mende. 

78


erne egongo gerare. Auspoa 60, 67. 

koxo. v. kojo; 1 kotxo; kotzo. 

koxoin, kuxun. "Koxoña, kuxuna" (G-bet). v. kofoin. 

koxta. v. 3 kosta. 

1 koxu (AN ap. Aq 428). "Trago, koxua" Aq 428 (en la ed. de Fita, coua). 

2 koxu. Negarrik ez ba, ixo, ixo, / amatxok gero / biguin koxua / emango ta egin llo-llo. (Interpr?). EA OlBe 

29. 

koxu, koza. v. kutsu. 

koxuluka. v. kuxeluka. 

kozatu, kozazale. v. kutsatu, kutsatzaile. 

kozina (V-ger (-iñ-), L, BN, S; VocBN, Chaho, H), kuzina (Urt II 322), kusina (Volt 68), kosina, kuisina (SP). 

Ref.: Lh; Lrq; Berriat Bermeo 388. Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional. La forma kozina 

es la más empleada; hay kosina en una balada suletina, kuzina en Axular, Txirrita y Uztapide, y kuisina en 

Pouvreau. 1. Cocina. "Kuziñako erreméntak, panjéruak, eltzeak" Urt II 322. "Cuisine, pièce de la maison" Lh. 

Kuzinako eta sukhaldeko eltze-plateren artean. Ax 87 (V 59; v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Aitaren 

kuisinan humilki [...] iakien aphaintzen. SP Phil 379 (He 383 khoziñako). Halakoek merezi lukete mutil kuisina 

xukatzaille [i]arri. Ib. 410 (v. tbn. 187). [Sagu-amak derro]: Gathuari, gauza da yakiña, / gure arrazak dio 

fornitzen koziña. Gy 220. Kosinatik kanberala, / kanberatik kosinala. Balad 176. 

2. "Ordinaire d'une maison. Gure etxean kozina mehe, chez nous, il y a maigre cuisine; 4. apprêt des aliments, 

l'art de les apprêter. Ongi daki kozina gure emazteak, ma femme sait bien la cuisine" H. Kozina gizenegiak 

iabea du ahultzen. O Pr 110. Musde Tirazen Jinkua / Thipiñan handi kozina. Etch 498. "Eskualdun kozinera" 

zeinarekin nornahik kozina ona errexki egin baitezake. ECocin 1 (tít.). Carolinako irrisa da kozinako hoberena. 

Ib. 3. Kozinan ikasteko liburua (1889). ASJU 1989, 976 (tít.). Oliyo gabe baba jartzen dit / Eguardirako kuziña, / 

Artua gutxi, urdaia falta / Eta auzuan zeziña. Bertsol 218. (L ap. A; Dv, H). "Potage de choux ou d'autres 

légumes" Dv. "Sopa de berzas" A. Egiten dakot gure gizonari aza-kozina bat ahal bezen ona. HU Zez 185. 

3. + kuzina, koziñ (AN-larr ap. Asp Leiz2). "1) Revoltijo de cosas. Desorden. 2) Trabajo mal hecho, mal 

terminado" Asp Leiz2. "Artayorrara yoan da alor guzie zalardatu due! Ure ango koziñe!" Ib. (s.v. zalardatu). 

Obrarik injustuena / orai pratikatzen dena, / ezin esplika daitena; / konposatzen da mila kozina / ez dirokete 

kontina. Bordel 58. Arri-urdiñetako semia / ai orañ bizi baziña / ill da gero're maite zaitugu / munduan iñor ez 

aña; / orañ berroi ta amasei urte / sortu ziguten kuziña. Tx B II 98 (ref. a la abolición de los fueros en el año 

1876). Herriko kondutan kozina zikin asko ikusten ari zela eta aiundamendukoen kontra jarri zituen Bordelek 

bertsu auek. Satr in Bordel 86. Zuen mutillak txikitandikan / lañeza artua dauka / zuek etxeko kuziña txarrak / ta 

maixuai bota kulpa. Uzt Noiz 109. Oso mudatzen ez baldin bada / jeniyo oien kuziña, / leku askotan izango 

dezu / begiramentu muziña. Tx B I 267. 

- KOZINA EGIN. Cocinar, guisar. [Nevadako artzainari (tít.).] Denbora ona eta elurra / ere gertatzen 

denean, / zure kozina egiten duzu / gusturik hoberenean. Etcham 225. [Theresak] kozina egiten ikasi zuen, gogokontra 

sukaldearen usantza utzi behar izan zion neskame zaharrak. Mde HaurB 67. 

- KOZINAN ARI. Cocinar. Zer ari zera [...] koziñan? Ud 52. 

- KOZINAN EGIN. Cocinar. [Neska gazteak] artan bezela berdin egiten du / atxurrian ta layian, / baita 

gañera kuziñan eta / jan da eran eta oyian. Tx B I 232. 

kozinari (Lar (-iña-), Dv, H), kuzinari (-iñ- Urt V 261), kusinari (Volt 68), kuisinari (SP). Cocinero. v. 

koziner, kozinero, kozinertsa. Zarela pobreak baino pobreago [...]; zarela hekin kuisinari. SP Phil 272 (He 

275 prepara diozozute jatekoa). Kozinari, ontzi garbitzalle humillena izatea. Cb Eg II 105. Naiz kozinari ta 

zerbitzúkoak ez izán edér, eztúzu ústen erregáloa. LE in BOEanm 557. Kondearen koziñari [...] prestuak. Arr 

GB 16s. Ezagun da, Iñaxi, koziñari ona zerala. Zab Gabon 53. Apaintzen da kozinariak nai duen bezela. 

Cocinan 36s. Ori dek ori kozinarie. [...] Kozinari orren tripakik nañuzke nik. Alz Bern 74. Kozinari, baratzezain, 

eskol-emaile. Othoizlari 1954, 2. Au koziñaria da; jateko onak egiten eta jaten ei ditu. Erkiag BatB 150 (v. tbn. 

151 y 156). v. tbn. Xe 262. Zby RIEV 1908, 769. Larz Iru 50. 


mende. 

79


kozinatto. Potaje, sopa. Kozinattoa, aza, ilhar eta lur-sagarrekin egina zen orduko gehienen haragi-salda. 

Etcheb MGaric 153. 

kozinatu (VocBN, H), kuzinatu (-iñ- Chaho). Cocinar. "Faire la cuisine, préparer les mets" VocBN. Ogi ta 

lixua egíten, kozinátzen, ta gañarákoak. LE Prog 118. Bérze milla zébo kozinatzen dire luxuriarén sutégian. LE 

in BOEanm 560. 

kozinatze. Cocina, acción de cocinar. Lantegi ederra badute muntatua [...] neska gazten eskolatzeko: joste, 

brodatze, kozinatze, lisatze [...]. Herr 14-6-1956, 2. Lan ederra deramate gisa guziez serorak buru, dela joste, 

brodatze, dela kozinatze. Herr 21-4-1960, 3. 

kozineketan. "Etxekoandrezketan ibiltzea, beste errietan apariketan ibiltzea esan oi da; baita koziñeketan 

ibiltzea ere. Itz auek, aurren jolasak (dendari dirala ta abar) adierazi oi dute" NEtx Nola 24n. "Juego infantil 

consistente en imitar la vida familiar. Ibilliko ga koziñeketan? Benga, zu ama eta ni aitta" Elexp Berg. v. 

afariketa. 

koziner (Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), kozine (S ap. Lrq (oxítona]). Cocinero. "Cuisinier" Dv. v. 

kozinari. Plat bera izan baidaiteke hirur kozinerez diferentki aphaindua. Gy V. Eskualdun Kozinera. ECocin 

3 (tít.). Solas hori nork eztu / miliunka aditu! / Kozinerrak berak bezik / ez dira baliatu. Bordel 87. Anaia 

Batixta, komentuko kozinerra. Laph 235. Desnot zuen izena; bere ofizioz kozinerra zen. Elsb Fram 79. Koziner, 

ile-mozle, thindazale. JE Ber 71. v. tbn. Egiat 262 (kh-). Etcham 226. Othoizlari 1954, 14. 

- KOZINER NAGUSI. "Queux (maître)" T-L. 

kozinera. v. kozinero. 

kozinero (Lcc), kuzinero (-iñ- Urt V 261). Cocinero. v. kozinari. Ostatu artan eztutela sukaldaririk, 

kozinerorik? Eztut uste. Vill Jaink 48. kozinera (V-gip (-ñe-), AN-ulz), kosinera. Ref.: Iz Ulz 425; Elexp 

Berg. (Form. de fem.). Dultzeña (dontzella) edo koziñera bietatik bat izango da. Urruz Zer 91. Ikusi zuan 

sukalkiña edo kozinera soldadu batekin itz egiten ari zala. EgutTo 4-6-1918. Kozinera orrek eman dizkitzu / zuri 

mokoru goxuak. EusJok 147. v. tbn. JanEd II 101. Andere kozinerak hori salhatua baitu Xalbat eiherazeinari. 

Herr 26-7-1956, 2. Kosepa, kosiñera juen bi-zara Sotan etsera. Ort Oroig 125. Eztai egunean kozinerak 

(sukaldariak) ekartzen ziran bazkaria preparatzeko. And AUzta 69. 

kozinertsa (-rs- BN, S; VocBN (-rs-), Gèze (-rs-), H (BN, S)), koziniersa. Ref.: Lh y Lrq (kozinersa). 

Cocinera. v. kozinari. Kozinertsak har beza / gure bihotzetik / konplimendu. Etcham 155. Gaxuxa koziniersak 

badu haro. Lf Murtuts 52. Gure Japones kozinertsak dio urrin tzarra dutela urtzoek. Herr 14-3-1957, 4. 

Meneghello emaztia da Frantziako kosinersa baliusena. Herr 16-3-1961, 3. 

kozinilla. Cocinilla (?). Burdin barra kozinillako. HerVal 206. 

kozinta. "(BN, S; O), préoccupation, soucis" Lh. Se trata, sin duda, de una lectura errónea de koeinta en 

Oihenart. v. koaita. 

kozk. v. kosk. 

kozka (L ap. A; SP (sin trad.), H). "Uhinak ekhartzen gaitu nahi duen kozkara" SP A (que da la acepción 

de "lado"). "3. degré, rang (EZ). Zure kozkara ezta nehor hedatzen, personne ne s'éléve à votre hauteur (Harb)" 

H. "Estado habitual" A. Cf. 1 koska. Harengana darauntsagu nola uhiñak kostara / berak erkhartzen gaitu 

nahi duen kozkara. EZ Man I 44. Hortaz eziñ zure burua erakhar badezazuke nahi zinduken kozkara, nola 

bertzeak moldatuko tutzu zure nahien eredura? Ch I 16, 2 (SP ezin egin badezakezu nahi zendukeien bezalako). 

kozka. v. 1 koska; kuska. 

kozkil. v. koskil. 

kozkildu. "(BN-baig), sacar castañas de los erizos" A. 


mende. 

80


kozkitu. "(Sal), rellenarse completamente de fruta un árbol. Por extensión, se dice también de los ricos. 

Aberats kozkitua, riquísimo, opulento" A. [Antxe] nai aña aurki bilduta izango dezu, zure iski dana bete ta 

gonburuz kozkitzen dizularik. Ol Imit III 49, 6 (Pi gonburuz asetu ta beteko yatzu). 

kozko. v. kusku. 

kozkol. v. 1 koskol. 

kozkondu. v. koskondu. 

1 kozkor (AN ap. A Aq 649 (AN)), koskor (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 149), kuzkur (Dv A), 

kuskur (L-ain ap. A). 1. "Raspa de la uva, etc." Aq 649. "Trognon de chou et de certains fruits" Dv. "Orujo de 

la uva" A. "Kuskur: 1.º (L-ain), troncho de pera, manzana; 2.º (L-ain), escobajo de uva" Ib. Cf. VocNav s.v. 

cozcorrico. 2. (AN-ulz, B), koskor (AN-gip-5vill; H), kuzkur, kuxkur (H). Ref.: A (koskor); Iz Ulz; Izeta 

BHizt2. "Zuro, mazorca desgranada de maíz" A. Cf. VocNav s.v. cozcor, cozcorrico y cozcorro. Cf. tbn. con el 

mismo significado LzG 232: coscorro y cozcorro. v. ARTA-KOSKOR. Othe xehe, artho khuzkur, belhar, 

lasto, phorroska guziak on dira. Dv Lab 162. Artho kapetatzen dena ala artho zohituaren khuzkurra laizteke 

hobeago [bazkatzat]? Ib. 120s. 3. (L-ain, B, BN-baig, Sal ap. A; H), koskor (H), koxkor (H), kuskur (H), 

kuxkur (H). Rastrojo. "Tronc d'un arbre coupé ras de terre, en racine, s'aillant sur la superfice du sol, contre 

lesquels on trébuche" H. "5.º residuos de hierba ya pacida; 6.º rastrojo de argoma, berza que quedan en el tallo en 

tierra después de la siega" A. Langileek haizkoraz [xara] ondoak mozten dituzte, kozkorrak utziz han berean. 

Dv Lab 365 (v. tbn. 366). [Trefla] ez da hedatzen belharra sorhoan bezala, zeren gal bailezake hostoa eta ez 

laite khuzkurra baizen geldi. Ib. 96. "Koskor, tige (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 146. "Kuzkur, canne de 

maïs" Dv A. 

4. "Kozkor (G-nav, B, BN-baig), panoja de trigo, de maíz" A. 5. "Kozkor (Sal), cerote, panal desprovisto de 

miel y cera" A. "Eztiorraziak irur gauza ditxu: eztia, arzaia ta kozkorra (Sal)" Ib. (s.v. eztiorrazi). 

2 kozkor. v. koskor. 

kozkorrarazi (L?, B ap. A; Dv). "Faire rabougrir par l'action du feu, du soleil, de la sécheresse" Dv. 

kozkorratu. v. 1 kozkortu. 

kozkorrot. v. koxkorrot. 

1 kozkortu (L-ain ap. A; Dv), koskortu (H), kuzkurtu (Dv). 1. "Se ratatiner, se retirer et durcir, se rabougrir" 

Dv. "Kuzkurtu, devenir dur, boiseux en vieillisant, se dit de certaines plantes qui ne sont bonnes que lorsqu'elles 

sont tendres" Ib. "Devenir raboteux, contracter des excroissances, [...]; vieillir parlant des arbres. Haritz 

koskortua, vieux chêne raboteux" H. "Arrugarse, encogerse, achaparrarse" A. v. kizkurtu. [Gaztirraga] 

batzuek [...] mahastietan, gereziak bezala phaldotzat kozkortuak. Zertako ez utz handitzera zuhamu [...] hori? 

Dv Lab 322. Onbor zahar kozkortuek ezin eman dezaketela hain urthume ederrik. Ib. 367. [Arbola] bazterretarik 

laguntzarik ez dutenak haizeak baderabilzka alde orotara eta kozkortzen dira gero. Ib. 332s. (Part. en función 

de adj.). Nudoso (?). [Gaztea] ez da hezur eta larru baizik. Ihize aztapar iduriko ditu bere esku koxkortuak. 

Prop 1897, 43. kozkorratu. (Part. en función de adj.). Encogido, arrugado, achaparrado (?). Akra (Ghana): 

dena belar berde, arbol guti eta, direnak, kozkorratiak. Othoizlari 1963, 496. 2. (H), koskortu (H). "Koskortu, 

devenir dur en ses mouvements, courbé, etc. par l'effet de l'âge, parlant d'une personne espécialement" H. 

"Kozkortzea, motheltzea, perdre la faculté de se mouvoir librement" Ib. (s.v. kizkortu). Cf. kizkurtu (5). 

2 kozkortu. (Con ilun). Oscurecer. v. ILUN-KOZKORTU. Protagoraren bizitzaldi iluna kozkortuz ari 

zalarik, Eladeren eta Atenairen zoritxarrek ilunagotu egin zuten. Zait Plat 119. 

- KOZKORTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Iluna kozkortuxe galdu dut bidea. Zait BGold 52 

(ap. DRA). 

kozkortu. v. kizkurtu. 

kozkotari. "(BN-baig), pico carpintero (pájaro)" A. 


mende. 

81


kozkotegi (Bera), koskotegi, koskategi. (Neol.). Creado por AG en 1897 de kozko 'cráneo' y -tegi. Calvario. 

"Irten zan Josu kozkotegi deritzan lekurontz" Bera. Golgotha (kozkotegi esan gura edo ikurtzen dauna) 

eritxon leku batera eldu ziran (Mt 27, 33). AG 1474 (Arriand koskategi; Ol garezurtegi). Gixonan aldez 

Koskotegijan / Josu Gurutzian il zan. Enb 35 (v. tbn. 103). 

kozkotmendi. Calvario. v. kozkotegi. Kozkotmendi zer dan badakie, bana Jesus gurutzetuaren besoetatik 

iges dagie. Ibarg Geroko 93 (ap. DRA). 

kozna. v. gosna. 

kozolda (S). Ref.: A; A EY IV 236. 1. Caspa. v. kazalda. 2. "(Sc, R-uzt), costra que cubre la piel después de 

una enfermedad" A. 3. "(Sc), suciedad que se forma a flor de aguas estancadas" A. 4. "(S; Foix), crasse très 

adhérente à un objet" Lh. 

(kozol(o)). "Semanatura de II cozols... unam pezam in loco qui dicitur Arizbarren. Semenatura de duos cozolos" 

Lac Irach 91 (1110). "I carapitum et usum panem eta unum coçolo" Ib. 324 (1222). Cf. ib. 247 (1209): "Cum 

nostro coçuelo". 

kozu. v. kutsu. 

kozukor. v. kutsakor. 

kozutu. "(L), 1.º dévider le fil; 2.º mettre le fil en écheveaux" Lh. v. kotxeiatu. 

kraas-kraas. v. kras-kras. 

kraba (G, AN-gip, L; SP, FauMar 63 y 61), kabra (V, G-azp; vEys, H, FauMar 92), graba (L-côte; vEys, H). 

Ref.: A (kraba, kabra, graba); Arzdi Peces (kabria); Elizdo EEs 1926, 32; Lh (kraba); Holmer ApuntV; AEF 

1960, 45. "Chèvre, poisson de mer" SP. "Pajel, vulg. cabra, cierto pez rojo y espinoso" A. "Pez de mar, 

especie de dorada pequeña" Ib. "(Gim[énés]), serran écriture (poiss.)" Lh. "(Serranus cabrilla) [...] es de la 

familia de los pércidos" Arzdi Peces. "Cabrilla, cabra bajuna, kraba, auntzarraiña" FauMar 63. "Serrano, 

cherna, mero de altura (Paracentropistis scriba)" Ib. 64. "Gallineta, polla, (Helicolenus dactylopterus), kabra 

(Baiona)" Ib. 92. "Mero de roca, cherna (Epinephelus gigas)" Ib. 61. v. itsaskabra. Arrandeian izan nak eta 

erosi dizkiat sei kraba. Alz EEs 1922, 19. 

- KANTUKO KRABA. "Serran rouge (poiss.)" Lh. 

krabarroka (G-bet ap. FauMar 92), kabrarroka (FauMar 92 y 93). "Rascacio, cabracho, raño, escorpión 

(Scorpaena scrofa)" FauMar 92. "Escorpena, rescaza, cabracho (Scorpaena porcus)" Ib. 93. "Gallineta, polla 

(Helicolenus dactylopterus), krabarroka (G-bet)" Ib. 92. Goizean arrantzara joaten zan eta arrapatzen zituen 

berdel eta krabarrokak emazteak saltzen zituen. D. Garbizu EEs 1931, 114. 

krabata. v. korbata. 

krabel. v. klabel. 

krabelin (G; Dv), krabelina (V-gip; H (det., L, BN)), kribilina, klabelin (AN-egüés-ilzarb; Chaho), klabelina 

(V-gip (-iña), Sal; Lcq 62, A (que cita el msLond); -ina det., Lar Dv, Añ, H), klabellina (Lcc), klaberina (R), 

klabedin (T-L), kabelina. Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 699; A; Arzdi Plant1 277; Etxba Eib (krabeliñia); Elexp 

Berg (klabeliña). Clavel. "Clavellina, klabellinea" Lcc. "Œillet" H y T-L. Arros edo klabelin luzaro eskuan 

erabilliz galdu baten gisan. Mb IArg I 164. Larrosa, klabeliña eta jazmiñak. GavS 18. Arrosas, klabelinas ta lili 

lorees itenden girnaldas. LE Bail 218. Zortzi klabelina artzeko. Añ LoraS 140. Larrosia, kabelinia, ispliguba 

edo beste bedar usain gozoko bat. fB Olg 50. Arros, klabeliña, / bioleta, liriyo. Echag 173. Mundu guztiyak 

arzen / ditu krabelintzat. Bil 60. Larrosa koloreko masalla ederrak biurtu ziran krabeliña kolorekoak. Apaol 33. 

Larrosatxuak bost orri daukaz / kabeliñeak amabi. A BeinB 47. Krabeliñ sortak. Ag G 181. Lili txuriak, / 

krabelin gorriak. Lek EunD 12. Paparrean kabeliña mardulak zituelarik. Erkiag Arran 43. Lore ederra da gure 

Belen, arrosa polita, krabelina zoragarria. Arti Tobera 287. Krabelin sorta bailitzan. MEIG VIII 36. En DFrec 


mende. 

82


hay 2 ejs. de krabelin. v. tbn. RArt EE 1881c, 161. Sor AuOst 88. Tx B II 108. SMitx Aranz 190. Mde Pr 86. 

BEnb NereA 55. NEtx LBB 95. Krabelina: A CPV 990 (V-ger). Gand Elorri 68. Lasa Poem 64. Kribilina: Balad 

170. Klabelin: Echag 60. Klabelina (det.): Bil 73. Altuna 55. (Fig.). Irten baiño len galtzen baditu / 

matrailletan krabeliñak. And AUzta 119. 

- KRABELIN-LILI. Clavel. Arrosa politak, krabelina-liliak, / orkideak eta gardeni-begoniak. Arti MaldanB 

204. 

- KRABELIN-LORE. Clavel. Baratzan / krabelin-lore gorri ta / lili txuria. Lek EunD 12. 

- KRABELIN POLIT. "Krabelin politta (G-nav), jilguero (pájaro)" A. 

krabestu, -extu, kra(b)ixtu, kraixturu. v. kabestru. 

krabitxeta. v. krobitxet. 

? krado. (Seguramente errata por krako (q.v.)). Ibilia zen laur kradoko balezta handi-handi bat lephoan, 

eta denen jostagailu. Prop 1894, 174. 

krainta, kreinta (Chaho). Temor. Zer nahi den klarki / krainta gabe minzadi. Xarlem 1269. O gogua 

mustrua, / Jinkuaren krainta gabia! Ib. 1019. Jinkuaren kreintan bizitzen bagira. UskLiB 88. Küñater beria 

eman, haurrer Jinkuren kreinta. Etch 152. 

kraintatu. "Kreintatu, inspirer de la crainte, tenir dans la crainte" Chaho. 

kraion, kraiun (T-L), kraiu (Chaho), kreiu, graion. Lápiz. Teatroari hurbildu da "kahiera" eta "kraion" 

handi bat eskuetan. Ox 34. Soik! Zankhuak khürütxe, xapela saihetsilat, kreiua beharrian, botza ozen. Has! P. 

Chibero GH 1930, 164. Kreiú bat hártüik eta papé hollá bat. Lrq Larraja RIEV 1935, 138. Bekainak zimur, 

kraiuna xurga... haur gaizoak ez du bilhatzen duena atxemaiten. Herr 19-9-1957, 3. [Potreta] nik egin kraionez. 

Herr 26-1-1961, 4. Liburu, kaier eta graionez ari zen lana. Herr 14-11-1963, 3. 

1 krak (S ap. Lrq; H). 1. (Onomat. de una acción súbita). "Krak joan da, il est parti soudain" Lh. Etzira 

luzaz egoiten zure baitan gogoeta [...]. Ez; bainan krak berehala zuk ere zure eskua hara berera. HU Aurp 205. 

Krak... jauzi batez sarthuko niz barnerat. EGAlm 1897, 30 (ap. DRA). Astoa da krak xutitzen. Etcham 204. 

Kausitzen ditu hiruzpalau ogi bihi. Krak, ahoan emaiten ditu. Barb Leg 126. Horra nun bet-betan, beztitzean, 

krak! konkortua gelditzen den! Lf Murtuts 37. Eskua hedatzen du usoaren hatzemaiteko, bainan krak sartzen 

zaio ziloan. Eskualdun Egunaria 1960, 4 (ap. DRA). v. tbn. Eskualdun Egunaria 1908, 13 (ap. DRA). Eskual 3-4- 

1908, 2. "(Sc), detenerse cuando menos se esperaba" A. "(BN-baig, S), desaparecer de repente" A. 2. (H). 

(Onomat. de un crujido). Krak, krak, krak... Neurkiro zeramazkin Balendinek arraunaldi sendoak. TAg Uzt 

232. Oheak krak eta berriz ere krak. Herr 25-12-1958, 4. 3. (BN-baig, S ap. A). (Onomat. que expresa la 

acción de dar). 4. (S ap. A). (Fórmula con la que se expresa la aceptación de una invitación a beber). "Es muy 

trivial" A (s.v. krik). 5. (Onomat. del croar). Igelak, baiña, geroago eta umore obeagoz: krak, krak... jo ta 

ke! Bilbao IpuiB 246. 

- KRAK EGIN (V-gip). a) Romperse. "Krak-eiñ dau zubixak, jendez beteta zala" Etxba Eib. "Bi ume puntan 

zebitzela, krak ein zeban keixa adarrak" Elexp Berg. "Zuen soziedade ortan-be kapaz dan bururik sartzen 

ezpozue laster krak eingo-ok" SM EiTec1 (s.v. klak). b) "Blacterare, [...] ahariak bezala oihu egitea, kras vel 

krak egitea; blacterar aries, corvus, ahariak, beliak kras vel krak egiten du" Urt III 351. 

- KRIK-KRAK. v. krik. 

2 krak. "Cabrilla, cabra bajuna (Paracentropistis cabrilla) [...], kraba, krak" FauMar 63. 

1 kraka (krak G-to-bet ap. A; Lar, Añ (G), H (G)). "Mugre" Lar y Añ. "Mugre, mancha" A. Abek basuak! 

ondua illuna dakate... kraka guztiya eratxiya! Sor AuOst 94. Bere iru milla urtetako krakak estalia daukate 

[Europa], eta erratzez goitik bera garbitzen ez dan bitartean emen bizitzerik ez dago. JAIraz Bizia 18. Besoarpegiak 

autsez eta krakaz estalirik. Etxde AlosT 54. Mende-azkenetako idazleak, "poeta madarikatuak", zorrez, 

gosez eta batez ere krakaz beterik bizi ziren. MIH 363. (Lar, Añ (G), H (G)). "Costra", "lacra", "postilla" Lar. 

"Croûte qui se forme au dessus de quelque plaie, croûte de lait, etc." H. 

2 kraka (VocBN, H), krak (V ap. A). "Bruit que fait un corps qui craque" VocBN. 

- KRIKI ETA KRAKA. v. kriki. 


mende. 

83


3 kraka. "(BN-baig, Sc), porte, aire de una persona. Hunen krakako bat (BN-baig, Sc), uno de la estatura, 

constitución de éste. Ze kraka dien emazte horrek! (S), ¡qué esbeltez tiene esa mujer!" A. "(S; Foix), démarche 

afectée" Lh. Minixtroak, herriko auzaphezak eta kraka hortako gizon batzuek. Eskualdun Egunaria 1909, 10 

(ap. DRA). 

kraka. v. krako. 

1 krakada (L-sar-ain, BN-lab ap. A; Dv, H). Merienda. "Collation" Dv. "(L), goûter, léger repas entre le dîner 

et le souper" H. Han yokatzen krakada, oihuz hordagoka. Hb Esk 188. Ez zintezke joan krakadarentzat behar 

nituzken bi ogi-olaten bilha? Barb Sup 157. Berak beharko krakadan. Ox 133. Eta krakada hori nola behar dugu 

muntatu? Lf Murtuts 30. Uste dut krakada ttiki bat aipatua dautzutala. Herr 17-8-1961, 4. 

- KRAKADA EGIN (A, que cita a Gy). Merendar. Gonbidatu zuen krakada egitera. Gy 50. Nondik non 

egiten duten, tokirik hoberenean, bazkari, afari edo krakada. HU Zez 118. 

2 krakada. v. grakada. 

krakadaño. Dim. de 1 krakada. Jauregiko neskatoek gurekin egin lezakete gogotik krakadaño bat. Lf 

Murtuts 29. Mahain ttikia bere pirriten gainean ekarki zuela aitzinean, agindu krakadañoarekin. Herr 17-8- 

1961, 4. Gethari-enean bazuten gero krakadaño bat. Herr 8-2-1962, 2. 

krakadun. "Zarrapastroso" Lar. 

krakako. "Crujido. Krakako bat aditu diat, iduritu zautak. Lander" DRA. 

krakara. v. grakada. 

krakateko. Crujido. Ontziari, bear bezelako ibillia egotzi zionean, neurkiro zerabiltzkin arraunak, 

errotako maratillak dagin krakatekoaren antzera. TAg Uzt 137. Krakateko lazkarra egin zun ontziak. Ib. 230. 

krakatsu (Lar, H). "Mugriento" Lar. "Plein de croûtes" H. 

1 krakatu (Lar, H (G)). "Lacrar", "(hacer) costra" Lar. "Se couvrir de croûtes" H. "Se couvrir de [...] crasse, 

malpropreté" H. 

2 krakatu. v. grakatu. 

krakez (BN, S), kraketz (S). Ref.: A; Lrq (krak). 1. De golpe, de repente; inmediatamente. v. kriketz. 

Krakez gibeltü büria. ArmUs 1896, 125 (ap. DRA). Hain da jentia jarririk ihardeste horri, nun arrapostü bera 

jiten beita krakez ahuala. Eskual 21-8-1908, 3. Hüstü bezain sarri, krakez, Dominikak eror-erazi zian godaleta. 

Const 18. 2. "(Sc), (tocar) ligeramente" A. 

krak-krak. 1. "(G-bet), borrachera. Es palabra muy vulgar" A. 2. Dentellada. Agure agurgarriaren 

gañean [leoia] jauzten dun bat-batean... eta krak-krak erdiragarrietan dan-dana jaten din. Eston Iz 20. 

krako (L, BN-ciz ap. A; SP, H), kraka. 1. Gancho. "Croc, crochet" SP. Cf. Krakesku, mote empleado por 

Zalduby (RIEV 1909, 231) con el significado aprox. de 'mano ávida, ambicioso'. v. kako, kroka (4). Beren 

ganat tiratu zituzten, krakoekin. Elsb Fram 101. Gelditu zen dilindan krako batetik. Jnn SBi 134. Fundi zezotela 

gorputz guzia burdinazko krako batzuez. Ib. 174. Estekatzen dituzte bere gisako arteak krako batzuek lurrean 

dauzkaten arbole kasko hekiei. Prop 1893, 226. Nork mendiak krakoz eta mendixkak haztakinaz pisatu? (Is 40, 

12). Zelaiberri Herr 1-9-1960, 4. Han ere aztapar mako krako bakar batzu izan dire [...] ea non zer 

hatzemanen duten. HU Zez 167. 2. "(L-ain), aguileña (nariz)" A. 

krakoai. "Palominos de camisa, krakoaia" Lar. 

krakoso. "Persona sucia, mugrienta" (G-bet). 

krakots. Crujido. Jesusen bularrak egin zuen krakotsa aditu zan. EE 1884, 303. 


mende. 

84


krakra (G-azp). Carraca. "Al son de la campanillla, de krakra y a veces de pandero [cantan villancicos]" AEF 

1922, 36. 

kramail. Desgarbado. Hainbertzenarekin, horra nun heldu zaukun gizon beltz kramail bat. Prop 1882, 29. 

kramela. v. gramena. 

kramesta (Ht VocGr 380, Lecl A, H). "Logement" Ht VocGr. 

kramoisitu. Carmesí. Hara belueta renforzatua illia et'erdizko kramoisitua. "Demi cramoisi". Volt 245. 

kraneo. Cráneo. Oneei deritxee pelikraneua ta kraneua. Mg PAb 84 (en boca de Maisu Juan). 

kranka (Dv A). "Bruit" Dv. 

krapaut, krepaut (S ap. Lrq [oxítona]; Lh), krebaut. 1. Sinvergüenza. "Terme de mépris" Lh. Zoazkit 

bixtatik, perreka, herresta, herbaila, krebauta! Barb Sup 66. Herri huntako gazte krapautak / Ora pro nobis 

erraile hautak. Ox 36. Eta hi [mozkorra haiz] egun, krapauta. Eskualdun Egunaria 1927, 37 (ap. DRA). Gizon 

txar, krapauta! athera hadi kanpo huntarat eta hire onetan zalhukara. GAlm 1962, 61 (ap. DRA). Banan badugu 

axuent txar kerratu, krepaut hutsa, Larreko xakur ttipia bezein gaixtoa. GAlm 1968, 35 (ap. DRA). 2. krepaut 

(Lh). Sapo. "Crapaud" Lh. 

krapautxar, krepautxar (S-saug ap. Lh). 1. "Sale crapaud" Lh. 2. "Krepautxar (S-saug), diable, endiablé" 

Lh. 

krapestu, -eztu. v. kabestru. 

krasatu. Sucio, con costra. Ikhus heien begi ñañaz betheak edo krasatuak eta gorriak... Elsb Fram 166. 

kras egin. v. KRAK EGIN (b), s.v. 1 krak. 

krask, kraxk. (Onomat. de una acción rápida, súbita). Erortzen bazeie bizkarrera [...] sukhar malin bat edo 

bertze gaitz serios bat, ikhusiko dituzue krask hiltzen. Elsb LehE 15 (ap. DRA). Krask! Horra non ximixta bezala 

hedatzen den berria. HU Aurp 65. Haziak, kraxk, hausten duen bezala, lur mokorra. SoEg Herr 13-2-1958, 1. 

"(V, G, L, B, BN-ciz-baig, S), onomat. del ruido que produce la hendidura de un objeto" A. "(B), onomat. para 

indicar que se ha suelto una cosa pegada a otra" A. Krask, haitza hor badoa, erroz gora! Barb Leg 130. 

(Onomat. del ruido de cortar). Eta krask, haixtur kolpe batean, zehe bat eta erdi bederen pikatzen diote 

galtzeri. Barb Sup 43. (Onomat. del ruido de un golpe). Patxik krask! jo zuan buruan, eta harriak, bethi 

bezela, odola athera zuan. Osk Kurl 70. 

- KRASK EGIN. Quebrarse, romperse. Krisk eta krisk, azkenean krask egin behar zuen gobernuak. SoEg 

Herr 23-5-1957, 1. 

- KRISK-KRASK. v. krisk. 

kraska (Dv, H). 1. Crujido. Hortzen artean errexkiago hausten da [ogi hau] eta kraska gutirekin. Dv Lab 

45. Bainan adituz Eliza estalgiaren kraska, iguzkiaren berotasunak bortxatuz egiten zirenak. Prop 1899, 231. 

Sagu eta marmaluek zaukuten tauletarik ihardesten, kraska xehe batzuz. Larz GH 1959, 91. Noizbeit, hara... 

urhats batzuen kraskak. Iratz Othoizlari 1961, 343. 2. (B ap. A; Dv). Ruptura. "Rompimiento, 

resquebrajadura" A. 3. Golpe. Buruan eta lephoko zainetan zonbait kraska harturik ere. Ducq 112 (ap. 

DRA). 

- KRASKAN. "Kraskan hautsi da zuhaitz adarra, la branche d'arbre s'est brisée avec bruit" H. 

kraskabil. v. kaskabilo. 

kraskadura (B ap. A; Dv). 1. "Intersticio, punto donde está la rotura" A. 2. "Brisure, rupture" Lh. 

"Craquelure" T-L. 


mende. 

85


kraskaila (H, A). (Precedido de harri). Ruina, piedra caída. Harriet y Azkue, que citan el ej. de Haraneder, 

traducen "décombres" y "hendidura de las peñas", respectivamente. Cf. 1 kaskailu. Egin naiz harri 

kraskailletan dagoen huntza bezala (Ps 101, 7). He Phil 127 (SP 124 harri zaharretan; Or etxe erori, Ker etxe 

jausi, BiblE hiri hondakin). 

kraskaka. Haciendo crujir. Harmetako salhan, / gathea kraskaka, / banderak zaflaka, / panopliak 

dardaran. BOEl 186. Sugeak ez du hura phuskatuko, bainan kraskaka hautsiko ditu haren hezur handi eta 

ttipiak. Elsb Fram 178. 

kraskako (L ap. A; Dv). 1. Crujido, ruido de ruptura. "Ruido de quebradura" A. Hortzen artean ere gogor 

da [ogi hau] eta kraskako bat eginez hausten da. Dv Lab 44. 2. "Cassure, rupture" Dv. 

kraskakor. Quebradizo. Arrizko makilla, kraskakorra. M.A. Iñarra Ezale 1897, 148a. 

kraskaldi. "Brisure, rupture" Lh. 

kraskarazi (B ap. A; Dv), kraskazi (B ap. Izeta BHizt2). 1. "Hacer romper" A. "Obligar a romper algo. Aur 

orri kraskazi yostallu tzar oi" Izeta BHizt2. 2. Romper, hacer quebrarse. Horma ari zuen, horma xuria, 

harriak eta oro hantzen zituela eta halako harrabots batean kraskarazten. Barb Piar II 83. "Bai" horrekin 

kraskarazten du bihotz idortu heien azal kazkartua. Larre Herr 23-12-1971, 1. En DFrec hay 2 ejs. (Fig.). 

Destrozar, fatigar (a una persona). Sartu dea bada, horra nun harritzeko boteak igortzen dituen ezkerrerat 

sareak egin ahala baliatuz eta taula ere Audeten lehertzeko eta kraskarazteko. Herr 15-10-1959, 3. 

kraskatu (L, B ap. A; Dv, H), kraxkatu. Romper(se), partir(se). "1. briser avec bruit. Zuhaitz haize muthiriak 

kraskatua [...]. 2. se rompre, se briser avec éclat" H. "1.º quebrar; 2.º quebrarse, romperse" A. Burdina kraska 

zuken besoko indarrez. Hb Esk 35. Abrikot hexurrak kraskaturik. ECocin 51. --Kraxkatuba ziok [farola]. --Bai, 

Atanaxiok bulkatu niok ta... Sor Gabon 25. Soldadoek beraz kraskatu zaizkoten bi ohoiner zangoak. Ducq 363 

(ap. DRA). Anglesen eta Frantsesen junta kraskaturik, zilo hartan barna Alemana heldu hats gaitzean. StPierre 

12. Orainguan [ontziya] kraxkatu're gabe, orra oxo-oxorik laga. Alz Bern 49. Ahoan xeatu nahiz, hortzak 

kraskatu zitzazkon. Zub 111. Horma puxka baten kraskatzeko aldiz mailuxkarik ere ez! JE Ber 70. Begi urddin 

xurituak handitu dire kraskatzeko heineraino! Leon GH 1936, 409. Kraskatzen ari zela Nafarroko erresuma [...] 

oihanean adinak jana bezala kraskatzen ari den haitz handia iduri. Ardoy SFran 37. En DFrec hay 2 ejs. de 

kraskatu. (Fig.). "Kraskatzen du ait'amen bihotza, il brise le cœur de ses père et mère" H. "(L, BN), debilitarse 

mucho un hombre fuerte" A. Kraskatzen dut urruntzean aita-amen bizia. Hb Esk 20. Aita ari zitzaiola 

xahartzen, konkortzen, kraskatzen. Othoizlari 1959, 224. Eta Gaxina, supazterrean kraskatua, bazagon beha eta 

beha. Iratz Othoizlari 1961, 343. Itxuren arabera [...] osasun ederrekoa zen [...]. Eta horra nun bet-betan 

kraskatu den uste gabetarik bezala. Herr 28-6-1962, 2. Osasuna frango kraskatua zuen. Herr 28-11-1968, 3. 

Boza higatu, erkastu eta kraskatu bezala zitzaion. Lf ELit 191. (Dv). Rajarse, hendirse. "Produire une cassure, 

comme à un bâton que l'on casse en ployant, mais qui ne se sépare pas en deux" Dv. Khanabera kraskatua ez 

du hautsiren. Dv Mt 12, 20 (Echn kraskatu; Lç, Ip y Ur (V) zart(h)atu, He arraillatu, Ur (G) kirrikatu, Ol 

irrikitu, Or kroskatu, Ker brintzatu, IBk pitzatu, IBe printzatu). Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia. Lf 

Murtuts 13. 

krasketa. Ango musikak eta / krasketa soñuak / egin nai zizkiraten / gauza estrañuak. (Interpr?). EusJok II 

129. 

krasketun. (Voz sin significado preciso, usada como sonsonete). Pestetan, baita lagun, / krasketun, / 

krisketin, / opil eta xitoki! Ox 107. 

kraskitin. v. KRISKITIN-KRASKITIN. 

krasko. Hebilla. Berrogoi ta hamar brontze-krasko eginen dituzu, kraskoak estekagailuetan sartuko. Bibl 

Ex 26, 11 (Ur ebilla, Dv hersgailu, Ker belarri, Ol kizki, BiblE katigailu). 

kras-kras, kraas-kraas. 1. (Onomat. del graznido). Cf. LE Urt 73v: Noiz arteo? Biár biár, kras kras, 

otsorraiarén kántua. Odei-aldean erroiak kras-kras. Ag AL 105. Zuk gero diñozu ta beleak kraas kraas. 

EgutAr 13-3-1959 (ap DRA). 2. (Onomat. del ruido de cortar). Zuen mingañak izan baziran guraizak, kras... 

kras... ederki ebakiko zuten oialik lodiena-re. Urruz Ezale 1897, 307b. 3. (Onomat. del crujido de dientes). 


mende. 

86


Ekaitz izugarri bat: ortzak kras-kras egiten ziraten. Herr 2-12-1965, 4. 

krasmin. v. graxmin; jazmin. 

krastu(ru). v. kabestru. 

krau. v. garau. 

krausista. Krausista. Mundua eta gauza guztiak Jaungoiko dirala diñoen panteistak eta Krausistak. Itz 

Azald 206. 

krausk. (Onomat. del ruido de un objeto que cae al suelo). Behin Patxik krausk! lurrera erorrarazi zuan 

[erlojua]. Osk Kurl 40. 

kraxatu (VocBN). Escupir. 

kraxk. v. krask. 

kraxkiñola. Koko Miko Mikotin, / kraxkiñolak kriskitin. NEtx LBB 317 (es probable que se trate de una voz 

sin significado preciso). 

kraxkitin. v. KRISKITIN-KRASKITIN. 

krazka. 1. "Graznido" Lar. 2. (Adv.). "Graznar, krazkatu, krazka egon" Lar. 

- KRAZKA ETA KRAZKA. Graznando. Ekusiko dezu nola dabillen batetik bestera krazka ta krazka [atea]. 

Mb OtGai I 26. 

krazkabilla. "Krazkabillak, clairons, sonnettes, grelots" SP. v. kaskabilo. 

krazkabillatu (SP, sin trad.). Cascabelear. Duten atsegina gatik [...] hekin [beharrietako perlen] sentitzeaz 

krazkabillatzen, elkhar ukitzen dutenean. SP Phil 399 (He 403 egiten duten karraskattoa). 

krazkada. "Grillade" SP. 

krazkatu. "Graznar" Lar. 

krazlari. Graznador, que grazna. Erroiak artotzetan / baltz eta kraz-lari. Gand Elorri 196. Aide igarrean, 

krazlari, / erroi mikatzak egarri. Ib. 96. 

krea (Lar, Añ). "Crea, lienzo que también se llama leona" Lar. Erosi nai duenak / izango du emen / 

erroana ta krea / ona eta merke. BorrB 32. 

kreadore, kreatore, kreator, kriadore. Creador. En Mg PAb 163 se rechaza kriadore como palabra extraña a 

la lengua, pero cf. infra un ej. en CC. Zeru eta lur ororen kreadore handia. E 49. Andiro ofendietan dogu / 

guztioen Kriadorea. Lazarraga (B) 1159vb. Sinistetan dot [...] lurraren kriadoregan. Bet 6. Zeruaren eta 

lurraren kreadorearen [...] baitan. Ber Doc 85r. Sinistu dala Kriadorea. Cap 10. Neure Iinkoa eta kreatore 

handia. Tt Arima XI. Kreatura hunble batek bere kreatorari zor dian bezala. Ib. 7. Ezin izan dite beste 

kriadorerik edo gauzarik sortutzeko poderiorik berez debanik. OA 24. Nere kriadore ta redentorea. CatBurg 

47s. Zere kreadore ta Jangoikoa. Mg CC 224. Ene kriadórea, ene erredentórea. LE Ong 105v. Sinistu dala 

kriadore edo gauza guztien egillea. CatBus 7. Kreadorea edo Irazalea. Inza Azalp 35. v. tbn. Cb CatV 40. Gco I 

396. CatB 42. Kreatore: TAV 3.2.11 (1614). Kriadore: VJ 15. TAV 3.2.13 (1686). ConTAV 5.2.11, 149 (1691). 

Arz 32. Urqz 13. El 19. Iraz 7. Cb Eg III 309. Zuzaeta 116. JJMg BasEsc 86. CatLlo 90. In SMitx Aranz 216. 

CatUlz 6. 

kreantza. Crédito. "Legationes cum publicis auctoritatibus et testimoniis conve... enbaxadoretasunak akort 

heldu dire bere kreantza letrekiñ eta testimonioekiñ" Urt III 108. 


mende. 

87


kreanzier. Acreedor. v. hartzekodun. Prima batek erosi funts bat berririk, / kreanzier zaharrek abantzü 

ideki. Etch 436. 

kreatu (S ap. Lrq; Chaho, Gèze, Dv, H), kreiatu, kriatu. Crear. v. sortu, irazan. Tr. Más usado al Norte. 

En cuanto a la distribución de variantes, al Norte se emplea kreatu; al Sur, hasta el s. XX y exceptuando un 

Credo alto-navarro de fines del s. XVI, Guerrico, CatB y CatSal, sólo se encuentra kriatu. Hay kreiatü 

únicamente en Xarlem (158). En DFrec hay 7 ejs. de kreatu. Bere irudi propiara gure arima kreatu. E 11. 

Ezta gizona kreatu izan emazteagatik, baina emaztea gizonagatik. Lç 1 Cor 11, 9 (He, Dv y Bibl kreatu; TB, 

Ker, IBk e IBe egin, Ol sortu). Kreatu zituena zeruak eta lurra. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Paradisuan 

kriatu neuan / gizonarenzat frutua (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21. Zeren kriatu baininduzu zeure irudira. Ber 

Trat 74r. Spiritu kreatuen hirurgarren partea. EZ Man I 92. Munduaren kreatzean. Ax 569 (V 365). Gure iauna 

kriadu eta egin ginduzana. Cap 115. Flako nauzula kreatu. Gç 180. Nork kreatü eta mündian ezari gütü? Bp I 

28. Hastean kreatu zituen Iainkoak zeruak eta lurra. Urt Gen 1, 1. Azken fina zeinetako kriatu baizue. El 25. Ni 

nüzü [...] bizitze kreatü izan eztena. Mst III 56, 1 (Ol y Pi irazan). Mundua kreatu zenetik hirur milla urtheen 

ingurutsuan. Lg I 329. Zertako Jaungoikoak kreatu. Gco I 466 (I 446 kriatu). Kriatu gaitu Jangoikoak gú. LE 

Ong 80r. Lelengo gurasuak kriadu edo egin zitubanian. fB Ic III 321. Berritan kreatuak izanen dire. JesBih 435. 

Zeruak bere koleran / gure obenen kaztigutan / naski kreatu zuena [izurria]. Gy 157. Jainkoak ez zuen bada 

pipatzaile kreatu! Barb Sup 63. Ai! vodkak krea ahal baleza berekiko mundu bat. Mde HaurB 12. 

Abstrakzionearen bidez materi gabea sortu edo kreatu egiten baldin badut. Vill Jaink 67. Mundu huntara bietan 

sortzen dela kreatzen duena. Xa Odol 212. 

v. tbn. Mat 269. Harb 334. Hm 68. SP Phil 11. Arg DevB 117. Tt Onsa 157. FPrS 11. ConTAV 5.2.11, 149 

(1691). ES 124. CatLav 31 (V 24). He Gudu 92. CatLan 28. Brtc 197. Monho 76. Xarlem 886. CatB 39. CatLuz 

12. UskLiB 12. MarIl 125. Jaur 182. CatSal 41. CatS 44. Lap 21 (V 13). Arb Igand 161. CatJauf 1. Xikito 7. 

Zerb IxtS 9. Arti Tobera 284. LMuj BideG 12. Kriatu: Arz 33. Iraz 50. Cb CatV 69. Zuzaeta 125. CatLlo 22. 

CatBus 43. CatAe 40. CatR 41. CatUlz 17. 

Nafarruako seme / kreatu mundura. Bordel 50. 

(Part. en función de adj.). Gauza kriatu oek guziok. OA 24. O argi eternala, argi kreatu guziez gorago 

infinituki altxatua. Ch III 34, 3. - KREATU BERRI. Recién creado. Mundu kreatu berritik / zoazte mundu 

zaharrera. Gç 76. 

kreatura (S ap. Lrq; Urt II 104, VocBN, Gèze, Dv), kriatura (Lar, Añ). 1. Criatura. "Ne se dit que des 

personnes" Dv (pero cf. los ejs. que citamos). Tr. Más usado al Norte, es muy escaso en el s. XX. En la 

tradición meridional (aunque no en los navarros, ni en algunos autores como Moguel, Guerrico o Arrue) domina 

la forma kriatura. En DFrec hay 2 ejs. de kreatura. Predika iezozue Ebanjelioa kreatura guziari. Lç Mc 16, 

15 (He y TB kreatura; Dv gizon, Ol, Ker e IBk gizaki, IBe izaki). Adoratu baitituzté eta zerbitzatu kreaturák, 

utzirik Kreazalea. Lç Rom 1, 25 (Dv kreatura; Ol irazana, IBe egindakoak, IBk y Bibl egina). Zu zarade 

ederrena / kreaturen ertean (Roncesvalles, 1619). TAV 3.1.24. Ala aingeruei nola gizonei eta kreatura guziei. 

Ber Trat 70v. Eguna, ura, haizea eta hunelako kreaturak madarikatzea. Harb 170. Nax zure kriaturea. Cap (ed. 

1893), 155. Kreatüra dohatsü bat. Bp I 122. Ezarria daduka ordena jeneral bat kreaturen gobernatzeko. ES 143. 

Bere kriatureaz kuidatu bage. OA 162. Nola Jainkoaren argia [...] agiri dan kriatura oietan. Lar SAgust 12. Zer 

ere huntarzün kreatüretan edireiten beitie. Mst III 34, 2. Arrazoinik gabeko kreatura bat. Lg I 197. Kriatura 

guziak baño lenago sortu zuan Berboa. Ub 125. Bizitzia eukeen kriatura guztiak itoten ziriala. Mg PAb 184 (CC 

218 kreatura). Beste kreatura guziak baño Jaungoikoak maitatuagoa [Ama]. Gco I 463 (II 78 kriatura). 

Ezaundubenáza, Jauna, otói, ni bere kriatúra bekála bére éskus kriátua. LE Ong 119v. Munduko kriatura 

guzietan lenengoa zan. Lard 477. Zoroa da edo gizonetan edo kreaturetan bere pheskiza ezartzen duena. Dv Imit 

I 7, 1. Haren plazan adoraraztea kreatura hits batzu. Elsb Fram 128. Aingürien eta kreatüra güzien nausia. Ip 

Hil 142. Kriyaturai ezarriagaz Jaungoikoari dagokona. Itz Azald 89. Gatx ezagututen dira eurakgan kriatura 

errazoedunaren antz, irudi eta izatea. Ib. 79. Zoin dire Jainkoaren kreaturarik perfetenak? CatJauf 52. 

v. tbn. Mat 231. EZ Man II 116. Ax 568 (V 364). Hm 97. SP Phil 73. Arg DevB 7. Gç 35. Tt Arima 7. Ch III 31, 

1. CatLav 31 (V 24). He Gudu 43. Mih 98. CatLan 27. Mercy 4. Brtc 79. Monho 150. Dh 147. CatB 42. JesBih 

462. CatLuz 18. UskLiB 43. MarIl 84. Jaur 123. Gy 6. Laph 239. Arr GB 60. CatS 21. Legaz 26. Lap 39 (V 22). 

Arb Igand 153. UNLilia 16. Prop 1906, 131. Kriatura: ConTAV 5.2.11, 148 (1691). Arz 36. El 52. Iraz 60. Cb 

Eg II 170. CatBurg 28. Zuzaeta 116. Añ LoraS 59. fB Ic I 14. JJMg BasEsc 238. Astar II 55. CatLlo 40. Balad 

220. CatBus 23. CatAe 42. CatSal 43. CatR 43. Bv AsL 100. 

2. kriatura. Niño pequeño. Badakizue bi kriatura / nola nituben nik utzi. PE 141. 

kreatzaile (Urt, Lecl, Dv, H) kreatzale (VocB, T-L), kreazale (S ap. Lrq; Chaho, Gèze), kreiazale, kriatzaile, 

kriaza(i)le. Creador. "Cerus manus, kreatzaille ona" Urt IV 418. Tr. Mejor documentado en la literatura 


mende. 

88


septentrional. En DFrec hay 5 ejs. de kreatzaile, 3 de ellos septentrionales. Zeren duten ofenditu haien 

kreazalia. E 55. Adoratu baitituzté eta zerbitzatu kreaturák, utzirik Kreazalea. Lç Rom 1, 25 (He, TB y Dv 

kreatzaile; Ol irazale, Ker, IBk, IBe y Bibl egile). Guzien kriazalea. Ber Trat 16v. Gauza guzien kriazallea. Ib. 

57r. Zergatik zu zaren ene Kreatzaille goikoa. EZ Man II 75. Zeure Kreatzaille Iauna / mundura duzu sorthu. 

Hm 70. Natüra güziak dolü hartü, bere kreazalia hilzen ikhusirik. Bp I 143. Gauza guziak egiñak baitire 

kreatzaillearen ohoreko. Ch III 38, 1. Egilleari, kreatzalleari egiten zaio. CatBurg 28 (16 kriatzaile). Jangoikoa 

nola da kriazalea? El 35. Kreatüren ororen eiztiaz, kreazalia ediren ahal dadin amurekatik. Mst III 31, tít. Zeru 

lurren kreatzaillea. Lg I 353. Zeruaren ta lurraren kriatzalleagan. Ub 105 (172 kreatzalle). Eta hura egiaz / dela 

kreiazalia. Xarlem 153. Gauza horien guzien Kreatzaile Dibinoa. Elsb Fram 173. Erran izan dute ez dela Jainko 

kreatzailerik. Lap 7 (V 5). Kreatzaleak egin zuen gizona on eta saindu. CatJauf 22. Orra beste bide bat, 

kreatzaille ori ba-dela jakiteko. Vill Jaink 73. 

v. tbn. Mat 64. Harb 72. Ax 575 (V 369). SP Phil 33. Arg DevB 233. Gç 56. CatLav 25 (V 20). He Gudu 134. 

Mih 86. Brtc 22. Monho 88. Mg PAb 158. Añ CatAN 70. JesBih 459. CatLuz 6. Jaur 206. Hb Egia VI. Legaz 13. 

Jnn SBi 16. Ip Hil 91. Arb Igand 122. Kreazale: Tt Arima 84. FPrS 15. CatLan 83. UskLiB 43. CatSal 25. CatS 

IV. UNLilia 4. CatUlz 8. Kreatzale: CatB 13. Kriatzaile: BOEans 690 (B, s. XVIII). Kriazale: CatAe 10. CatR 

45. 

(No ref. a Dios). "Créateur, créatrice, kreazale" Arch Gram 15. Urrun da hemen ene xedea baita orthografa 

berri baten kreatzaile jartzea. MarIl IX. Zerbaiterako baitaukat nire ipuietan kreatzalearen eskubidea. Arti Ipuin 

59. Egundik goiti sartzen zaiztela kreatzaileen lerroan. Xa Odol 290 (dirigiéndose a unos recién casados). 

Filologoak ageri direla (garela?) nagusi literaturan, hitz lauz nahiz neurtuz, kreatzaile direnen aldean. MEIG 

IV 121. 

kreatze (T-L). Creación. Bataz (zein baita kreatzea) eman derautazu naturalezaren izaitea. Mat 270. 

Munduaren kreatzea / obra mirestekoa. Monho 152. Gizunaren Kreatziaz eta haren Erortiaz. CatS 22. Ez zaio 

gogorat jin gure erlisioneak erakusten daukun Jaungoikoaren artze berezia, erran nahi dut "kreatzea", irazaitea, 

ez-deusetarik egitea. Lf in Zait Plat XXIII. Olako izakia sortzeko, kreatze-lana bear baita. Vill Jaink 70. v. tbn. 

CatLav 31 (V 23). CatJauf 21. Zerb IxtS 8. 

kreaxtu. v. kabestru. 

kreazio, kreazione (S ap. Lrq; Chaho, Gèze, H), kreazino (Chaho, H), kriazione. Creación. Gauza guziék 

hunela kontinuatzen duté kreazionearen hatseandanik. Lç 2 Petr 3, 4 (He munduaren hastapenetik, Dv 

munduaren hatsapenetik, Ol lurra lur danetik, Ker lurra egin zanetik, IBk mundua hasi zenean). Ni zurea 

naizela kreazinoz eta erospenez. Mat 231. Mündiaren kreazioniaz. Bp I 28. Munduaren kreazione eta 

disposizionea. Urt Gen 1, tít. Aingürien kreazionia. CatLan 28. Auxen da sentenzia, firmatua munduaren 

kriazioneko bortz mila berregun eta ogei eta amairu [...] garrenean (B, s. XVIII). BOEans 730. Kreazionearen 

ordenaz kanpo eta gorago den gauza bat. Lap 38 (V 21). Kreazioaren ideia beste nondikbait eldu zaigu, 

Bibliatik. Vill Jaink 29. En DFrec hay 13 ejs., meridionales. v. tbn. Kreazione: SP Phil 32. Brtc 76. CatS XI. Arb 

Igand 59. HU Aurp 164. CatJauf 54. 

krebaut. v. krapaut. 

krebius. Krebius! horrela nola bizi. Darthayet Manuel 396 (ap. DRA, que traduce "voto a Cribas, a Cristo, 

caramba"). 

kreditu (Añ), kredit (SP, Urt III 58), kredito, kreitu (Añ), kreit (T-L), kleitu (Izt). 1. Prestigio, fama, 

reputación. "Reputación, estimación, crédito" Añ. "Infamar, besteren [...] kreitua galdu" Ib. "Fama, perder la 

fama, kleitua edegi, idegi", "desacreditar, ezteutsat kleitua kendu" Izt. "Opinión, para sostener mi buena opinión, 

nire kleituari eusteko" Ib. "Discréditer(se), kreita galdu" T-L. Tr. Al Norte predomina la forma kredit y al Sur 

kreditu. Los autores vizcaínos, salvo Añibarro, emplean kleitu. En DFrec hay 37 ejs. de kredito y 19 de kreditu, 

todos ellos meridionales y correspondientes a la 2. 


mende. 

a acepción. Kanpoko gizona edo exteriora S. Paul baithan 

hartzen da munduari apertenitzen zaión gauza guziagatik, hala nola, ohore, osasun, abrastasun, kredit 

guziagatik. Lç Decl a) 3v. Galduko duzu munduan duzun kredita. SP Phil 426 (He 430 estimua). Honran, 

kredituan, faman edo haziendan. OA 156. Lagunaren fama edo kredita gutitu nahi izaitea. CatLav 174 (V 90). 

Karguez, izen handiez, kreditaz, lagunez, adiskideez utzia. Brtc 123. Enbidia diogun personari bere kredito ona, 

fama ona eta estimazioa kentzeko. Gco II 67 (I 436 kreditu). Gizon ta emakume kleitu andi bagako asko. fB Ic II 

178. Kleitu ederreko konbita da donzella ezkongei batentzat. JJMg BasEsc 256. Besteri kreituan kalte ekarriko 

deutsan kantarik. Añ EL 2 153. Amezketak zedukak / kantuz kredittue. In Muj PAm 55. Anitz delikatu da / 

gaztearen kreita. Bordel 172. Zeure izen-on ta kleitua galtzeko eregi ta asmau deutsuen guzurra. Ur MarIl 30.


Kleitu onak, urreak eta zillarak baño geiago balio du. Ur Prov 22, 1. Oraindik ere nik igual det / lenago ainbat 

kreditu. PE 56. Naiz da gizon bi itxi bertan kreitu bage. AB AmaE 246. Mutil orrek "kreitue" erakutsi bier eban. 

Kk Ab II 63. v. tbn. Zuzaeta 71 y 75. EusJok II 78. AzpPr 76. Kreitu: CatLlo 47. Kleitu: Itz Berb I 285. 

Influencia, valimiento, poder de intercesión. Semearen ondoan tik amak kredit handiak. EZ Man II 29. 

Bekhatore baten othoitzak zure maiestatea baithan kredit izatu duela. Harb 245. [Birjinak] hanbat kredit eta 

esku duen lekhutik. Ax 365 (V 241). Hots arren erakutsguzu / bethi zeure kredita. Hm 188. Josepen kreditari / 

nola errefusa / Jesusen hazte-sari / galdetzen duena? Monho 90. Jainkoaren aldean duen kredita eta ahala. Dh 

266. v. tbn. Kredit: CatLav 340 (V 165). MarIl 119. 

Crédito, credibilidad. Gezurtia[k] egia erraitean eztu kreditik ez autoritaterik. Volt 241s. Lehenbizian 

eztuke kreditik [Antekristok]. EZ Man I 65. Ez Luterok, eta ez nihork bertzek ere kreditik aski izan dutela 

Eskual-herrian ostatatzeko. ES 122. Gezurrak eta gezur hedatzalek egungo egunean duten baino kreit gutiago 

luketela. HU Aurp 113. 

2. "Kredit, crédit, dans le sens restreint de donner ou prendre à crédit, avoir du crédit chez les marchands" Dv. 

"Crédit, kredit, kreit" T-L. Sentidu baga kastatzen da / andiro aziendea; / galzaiten dogu kreditoa. Lazarraga 

(B) 1159vb. Ez pagaetarren zor deutsana lagunari [...] kreditoa eta konfianzea galduten dabela [lagunak]. Cap 

108. Bena, eztizala ahaz / pakatzera jitia, / nahi baduk begiratu / geroko kredita. AstLas 55. Gizon bat zituen 

oroz gabetua, / kreditik gabe eta sakelan diabrua. Gy 117. Txapela prenda utzita / etorri al zera? / Kreditu 

ederren bat / badegu zartzera. JanEd I 39. Ez dukete kreditik / lan horri lotzeko. Etcham 84. Oiegatikan ez du 

gajuak / poltsarik asko loditu, / deseo diyot izan dezala / lenago ainbat kreditu. Tx B I 71. Ordainez, gobernuak 

kredituak ttipiturik, lanketa edo entrepresa xume edo bierartekoak urtu eta suntsitu dira asko lekutan. Herr 4-8- 

1960, 1. Poder económico, solvencia. Orai jüstizietan, krima handik / kreditak dütienek pharkatürik / eta 

praube jüstuak aldiz pünitürik. Etch 642. 

- KREDITU EGIN. Fiar, dar a cuenta, a crédito. Nahi darautazu kredit egin bihur nadin artean ehun 

eskutuena zure merzeriatik? Volt 247s. 

- KREDITU EMAN. Dar crédito, creer. Sinistu ote deban edo eman krediturik. OA 146. Nik orreri gauzeri 

etzat omoten, Mikela, kreditxurik. Ort Oroig 69. 

- KREDITUKO. Referente a la reputación. Besteren kreituko etena, oraindo ixilik dagoana. Añ EL 2 153. 

- KREDITUZKO. Referente a la reputación. Batek zeure aurreti esan izan daben kreituzko deungaroa gogoz 

entzuten egon izan zareanez. Añ EL 2 153. 

kreditugabe, kreitugabe (Añ). "Infame" Añ. 

kreditugabeko. "Infame, [...] kreitubagakoa, kreitubakoa" Añ. 

kreditugabetu. "Desacreditar, kridutu bagetu" Añ (seguramente, errata por kreditu bagetu o similar). 

kredo (V-gip, S; SP, Lar, H), kerdo. Ref.: Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. Credo. "Kredua amaittu baño len" 

Etxba Eib. Gaitezin minza Kredoaz. Mat 48. Kredoa erran. Ber Trat 58r. Kredoa eskaraz. EZ Man II 199. 

Kredoa, mandamentuak, oraziñoak eta sakramentuak. Cap 22. Kredoak dadüzkan misterioak oro. Bp I 39. 

Kredoan dagozan gauza bi. Arz 37. Orazio bat esango degu Kredoa bezain egia. LasBer 574. Erraiten da 

Kredua Kürütziaren gaiñian. CatLan 77. Apostoluen sinbola edo Kredoa. Monho 76. Enzun dot pranzes ta 

kiputz kredua. Mg PAb 162. Kredoari garraizkola sinisten degu. Gco I 396. Kredo baten erraitera egiten dut. 

Dv LEd 173. Nere artean kredo batzuk errezatzen. Zab Gabon 67. Bein erderaz Kerdua edo Kredua esaten 

zengozala. A BGuzur 124. Siniskitz edo Kredoa. KIkV 11 (v. tbn. KIkG 8). Kredoko izkutapen edo misterioa. 

MAtx Gazt 21. Beriainen Kredoan. MEIG IV 76. En DFrec hay 17 ejs. de kredo, 16 de ellos de Villasante. 

v. tbn. Harb 36. SP Phil 139. Tt Onsa 178. VJ 4. OA VIII. CatLav 78 (V 47). Iraz 4. El 27. CatBurg 13. Cb Eg II 

96. Brtc 22. Ub 123. Añ EL 1 58. LE Ong 85r. AA III 468. fB Ic I 8. JJMg BasEsc 43. Astar II 200. CatLlo 14. 

CatB 24. CatLuz 10. UskLiB 43. MarIl 50. CatBus 12. Ur MarIl 2. Hb Egia 119. CatAe 4. CatSal 5. CatR 23. 

Legaz 11. Apaol 57. Ip Hil 229. Itz Azald 12. CatUlz 13. Urruz Zer 63. Noe 75. ArgiDL 15. Inza Azalp 27. Tx B I 

205. Kk Ab II 144. NEtx Antz 149. Lek SClar 132. Etxde JJ 263. And AUzta 68. Osk Kurl 56. Berron Kijote 

188. 

(Empleado para expresar duración temporal). Egondu zen isillik iru kredoz bezala. Mb IArg II 291. 

Itxedoten du bi "Kredo" tarte. Or Eus 81. 

kredoka. Rezando el Credo. An Kredo-ka ari dira dutenak buru-min. Or Eus 251. 

krefier. v. 2 grefier. 


mende. 

90


kreiatu. v. kreatu. 

kreinta. v. krainta. 

kreitu (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 157). Creer. 

kreitu. v. kreditu. 

kreiu. v. kraion. 

krema (S ap. Lrq; Chaho, H). Crema. Krema azotatua. ECocin 34. Higi bethi itzuliz krema bezala. Ib. 29. 

Krema horia kafian. Ib. 31. Egos zazu krema xuria bezala. Ib. 33. Kremaren kolorea eta esnezko mamiaren 

gorputza artzen dituenean. Cocinan 36. Pastel kremazkua. Alz Bern 56. En DFrec hay 8 ejs. 

krenolin(a). v. krinolina. 

krepa. "Crèpe" VocBN. "Crêpe, étoffe" T-L. Beren onhadurak ahantzi dituzte lanak despeitu bezain laster 

krepa goxo eta champaña on bati esker. Herr 28-8-1958, 2. 

krepaut. v. krapaut. 

kresal (V-m-gip; Lar Sup H, Izt), gresal. Ref.: A; Etxba Eib. 1. Agua de mar; agua salada. "Agua salada" 

Lar Sup e Izt. "Kresala, garratza, banatu izan dittuan negarregaz" Etxba Eib. v. gesal. Kessalla (Alava, 

1025). ApV 277. Río que viene de Gresalsu (Algorta, 1502). Ciriquiáin Puertos 237. Un riachuelo, el Guerezalu. 

Ib. 223. Gresalak erre eztaidan / neure arpegiya. DurPl 64. Kresala esaten deutsagu Bizkaian ur gaziari. Ag 

Kr 5n. Josetxori urten eutsan urdallean eukan kresalak. Echta Jos 344. Kresal-urriña lasai artzen. Or Mi 45. 

Jango ziokeen, bestela, itxas-kresalak eta erauntsiak karezko jantzia zearo. TAg Uzt 43. Kresalak lurrari 

emanikako ma. Arti EG 1955 (1-2), 3. Berotutako musu-larrua kresal usaiez ezatzen. Txill Let 47. Arpegi 

gorputzak kresalaren luzaroko miaskadarekiñ zurikatuta. ZArg 1957, 189. Kresal-uiñek estalita. Ol Ex 15, 5 

(Urt pulunbioek, Dv tirainek, Ur leizeak, Ker olatuak, Bibl leizeek, BiblE itsasoak). Kresalezko zelai andi. 

Erkiag Arran 84. Olioa bezain geldi zegoan kresala. Osk Kurl 125. Kresal barrena doan / gizoste gaxoaren / 

estuasuna. "Las saladas ondas". Gazt MusIx 119. geresal. "(S; Foix), saumure" Lh. (Adj.). (Agua) salada, 

de mar. Ur kresala, ur gazia besterik ikusi bage. Erkiag Arran 79. 2. "(V-m), ligera capa de nieve" A. v. 

gesal (5). 3. geresal. "(S; Foix), endroit où on sale" Lh. 

Etim. De gesal, con -r- debida a repercusión de líquidas. 

kresallu, kresellu. v. kriseilu. 

kreserela. Nombre de cierto pájaro. Kreserela daritzon xoriak oiu eginez eta hegaztin ihizlariak begiztatuz 

hek izitzen tu. SP Phil 197s (He 200 kreserela). 

kresma. v. krisma. 

krespa, krespe. Crespón (tejido). Eta eman izan zaió krespe purez eta argitzen duenez bezti ledin: ezen 

krespá, Sainduén iustifikazioneak dirade. Lç Apoc 19, 8 (He, Ol y Ker lino, TB, Dv e IBe liho, IBk linu). Liho 

fin krespá iduri duen bat. Lç Decl a) 2r. 

krespi. v. krispi. 

krestinau. v. kristinau. 

krestomatia. Crestomatía. Atlas linguistiko orretarako krestomatiaren aldeari dagokion zati bat billatuko 

dabiela bertan. SM Zirik 7. 

kreta-harri. Greda. Arbel malkarrak eta kelidra beltzez pitzatutako kreta-arriak. Ibiñ Virgil 86. 


mende. 

91


kretar, kretatar, ker(e)tar, keretetar. Cretense. Kretarrek eta Arabiarrek. Dv Act 2, 11 (Ker e IBe kretar, 

Ol y Or MB 480 keretar, Arriand kertar; Lç kretiano, He Kretako, TB kreto). Keretetar gezi-ontzia. Ibiñ Virgil 

101. v. tbn. Kretatar: Prop 1901, 177. 

kretes. Cretense. v. kretar. Medes, Erromano, Kretes, hitz batez, bazter orotako yendetarik. Hb Egia 98. 

kretiano. Cretense. Kretianoék eta Arabianoék. Lç Act 2, 10 (Dv kretar). 

kreto. Cretense. Kretoek eta Araboek. TB Act 2, 11 (Dv kretar). 

krexa. Nacimiento, belén. Eguberriko krexak Euskal Herrian: Miarritzen ikusgai lehen aldikotz. Herr 5- 

12-2002, 2. 

krexent. "(BN-bard), glande engorgée du cou chez les enfants" Dv ( A). 

krexun (T-L), kreson (VocBN), krexu (S [-u acentuada y nasal]). Ref.: A (krexu); Alth Bot 7. Berro. "Cresson 

alénois" T-L. v. ITURRI-BELAR. 

- BARATZE-KREXUN. "Cresson alenis, baatze krexua" Alth Bot 7. 

- KREXUN-ASKA. "Cressonnière" T-L. 

kriada (V-gip ap. Elexp Berg; Mg Nom 68 (V), Añ (V)), kriara, krieda (V-gip ap. Elexp Berg). Criada. v. 

neskame. Begiratu biar deutso krijau, kriyada edo serbietan dagoan batek bere estadu humildiari. Zuzaeta 

127. Urgatzi egiozu kriadeari. Mic 14r. Ezkondu bagakua seinoria; ta ezkondutakua krijadia. fB Ic III 326. 

Neskatila bat sartu nai da krijada etxe baten. Astar II 183. Kriara laster bialdu zuen / arakiñaren galdian. Tx B 

I 156. Maritxu kriaria. SM Zirik 126. Senar-emate batzuk kriadiakin. And AUzta 39. v. tbn. DurPl 49. JJMg 

BasEsc 120. SM Zirik 82. 

kriadu (V-ger), kriado (V-ger), kriau (V-och-gip), kriedu (V-ger), krieu (V-ger), krigedu (V-ger), kridu (V-arrarrig). 

Ref.: Etxba Eib (kriaua); EAEL 273; Elexp Berg (kriau). Criado. v. mutil, morroi. Tr. Lo hallamos 

en autores meridionales, además de en unas cartas labortanas de fines del s. XVI que muestran rasgos más 

occidentales. Astarloa, J.J. Moguel y, en la mayoría de los casos, fray Bartolomé usan krija(d)u, pero kriadu 

(para el verbo) o kriatura (cf. kriyadu 'crear' en CatLlo 93 y CatBus 55, kriyatura en Itz Azald 88); cf. tbn. 

kriyadu en Echagaray. Zuzaeta emplea tanto kriadu (60) como kriyadu (122) y krijadu (127). Bere kriadu 

leialaz nola / a nizaz akordadurik. Lazarraga (B) 1198rb. Beti berekin derabil, edo eduki kriado bat arekin. (c. 

1597). FLV 1993, 456. Daukanean gizonak kriadu asko. Mic 14v. Salarioa kriaduena. Cap 109. Konsentidu ote 

dion bere kriaduari. OA 157. Sekula beti izango naiz ni / onen da zure kriadu. Acto 454. Kriadu bana. Cb Just 

90. Diabrubaren krijadu. fB Olg 206. Topauko ditut Jesusen kriadu biargiñak. fB Ic II 290 (245 kriau). Krijau 

edo otseinik artuten ebeenian. JJMg BasEsc 170. Krijadubak ezpadabe egiten etxezereginak baño. Astar II 241. 

Kriyaduz ta erregaloz / ondo beterikan. Echag 56. Etxeko kriau txiki bat. Etxba Ibilt 463. v. tbn. Kriedu: EusJok 

II 111. 

kriadutza, kriautza (V-gip). "Los años de aprendizaje. Ertzill'enian eiñ eban lau urteko kriautzia" Etxba Eib. 

"Oficio de criado. Gazte-denporia kriautzan emon juan" Elexp Berg. 

krial (V-ger), kriel (V-ger). Ref.: A (krial, kriel); Ort Oroig 119; Holmer ApuntV (kriel). "Tabla, cesto para 

conducir palangre o aparejo de besugo" A. "Pedazo de tabla, de forma cuadrilonga, en que se colocan las tretzas" 

Ort Oroig 140. "Copa para encarnar (¿cebar?) anzuelos" Holmer ApuntV. Ia txotxo... ona bia; zemat kriel 

dakozuz eiñdxe? Ort Oroig 118. 

kriantza, krientsa. 1. Educación, buenas maneras; (buena) educación. Cf. kridantza. Reberenzia jagiteko / 

belaunok neben inkadu. / Krianza onez gura ekion / ni arerean goratu. Lazarraga (B) 1179vb. Ene parean eldu 

eta / krianzaz komedidurik: / "Ongi etorri, zu jauna" baize / ez esan beste gauzarik. Ib. (B) 1199rb. Eman 

zeraien kriantza ederraren gainean. "Éducation". Birjin 584. Ori da erreparo gutxi izatia kriantza oneko señora 

batekin. Iraola 130. Eztu ez kriantzik ez jantzi dezente bat. Ib. 21. Danok eiñ bir-du alegiñe imieri bier dan 

krientsie omoteko ta. Ort Oroig 70. 

2. Ejemplo. Iauna zeure afizino saindua eta borondate ona kontinua diazozu zeure elizari: zure krianzaz eta 

irakhatsmenduz Ierusaleme saindaren ohoretan irauteagatik. Harb 337. Matrimoniyo batek / orlako kriantza, / 

gizonak ere badu / andrearen antza. JanEd I 55. Zarrak igual ikusten dira / kriantza txarrak banatzen. Xe 343. 


mende. 

92


3. Crianza, acción de criar. Emazteki batek bere frajilidadea [estaltzeagatik] bialtzen du aurra hospitalera. 

Unek bear du pagatu etxeari, aurraren gastu guziak unen kriantzan (B, s. XVIII). BOEans 781. 

- KRIANTZAKO. De buena educación. Kriantzako gizona naizela, altxatuko naiz. Iraola 22. 

kriantzade. v. kridantzade. 

kriantzadura. Educación. Bere ilobei eman zeraien kriantzaduran erakhutsi zuela neskatxa gazten 

altxatzeko antze bat guziz miragarria. Birjin 583. 

kriantzagabe. Maleducado. Nola kriantza gabiak geran, ez digu ezerengatik ajolik. Iraola 30. 

kriantzagabeko, krientsabako. Maleducado. Nongue da berori... krientsabako enplastu ori? Ort Oroig 98. 

kriantzatu. Enseñar, educar. Kuidadorik aundiena izan beardela humeei eta presuna gazteei eskola onaren 

ematea eta ongi krianzatzea (B, s. XVIII). BOEans 248. 

kriantzatu. v. kridanzatu. 

kriara. v. kriada. 

kriatu. v. kreatu. 

kriba (AN-erro ap. Echaide Nav 186). Criba. 

kribilina. v. krabelin. 

krida (L-ain, S; SP, Urt III 95, Dv, H), grida (H). Ref.: A; Lrq. Publicación, proclama; amonestaciones. 

"Grida, var. de krida, publication, enchères" H. Ezkonzen kridak. Bp I 117. Ezagütze emanik [ezkonziaz], 

hirur kridak eraginik. Ib. 81. Etzedila egin testamentik, ez kontraturik, ez kridarik [...] Erromakoaz bertze 

hitzkuntzetan. ES 401. Kridak eman erazi itzazie. AstLas 37. Jubilau bezala ematen den perdunantza osoaren 

krida edo publikazionea. Jub (tít.). Ezkontzeko kridak edo asteko mezak berak erantzütian. ArmUs 1900, 64 (ap. 

DRA). 

kridantza (Dv A). Reprimenda, corrección. "Discipline" Dv. Cf. kriantza. Non orhoiturik ama hark 

egin zioen kriantza xumeaz, guzia bere bihotzean bildu-bildua baitzagon. "Correction". Birjin 156. Kridantza 

maite duenak, maite du zuhurtzia. "Disciplinam". Dv Prov 12, 1 (Ol akarra). 

kridantzade, kriantzade. Reprimenda, corrección. v. kridantza. Egiazki loria da haur horren 

mina[ri]ztatzea, hain ontsa hartzen du kriantzadea. "Correction". Birjin 177. Bozkario done batekin 

hartzeintugularik urruinak, kriantzadeak, ahalgeak. Ib. 292. Gog-onez hartzen zuela kriantzad[e]a. Ib. 152. 

kridantzagarri "Celui qui est propre à corriger" Dv. 

kridantzaldi (Dv). Castigo, correción. Bada, kridantzaldiak orduaren gainean ez du bozgarri iduri, 

bainan-bai atsekabegarri. Dv He 12, 11 (Lç gaztigu, He gastigu, Ol akar, Ker e IBe zigor, IBk zentzabide). 

kridantzamendu (Dv). Correción, castigo, reprimenda. Zeren ene erran ona ez duten onhetsi eta erdeinatu 

dituzten ene kridantzamendu guziak. "Correptioni". Dv Prov 1, 30 (Ol akar, Ker agiraka, BiblE zentzarazpen). 

kridantzatu (Dv A). Disciplinar, corregir. Huna beraz [...] oraino ongi kriantzatu eztitudan baiak. "Les 

défauts que je n'ai pas bien corrigé". Birjin 169. Garrazki kriantzatu zuen, komunione doneaz gabetu zuen, eteman 

zioen minari bat. Ib. 304. Jainkoak ordean, on denaren arabera, kridantzatzen gaitu, gu bere 

saindutasunean sarraraztea gatik. Dv He 12, 10 (Lç gaztigatu, He gastigatu, Ol akarpean eduki, Ker zuzendu, 

IBk e IBe zentzarazi). - EZIN KRIDANTZATUZKO. "Qu'on ne peut corriger, incorrigible" Dv. 

kridarazi. "Auctio, [...] ontasunak kridatzea, ontasunak kiradarazitzea" Urt III 95. 


mende. 

93


kridari (Urt). (El) que proclama. "Rurorum aucupes, [...] berrikridáriak, berrierrailleak" Urt III 94. 

Justiniano zeruko lege sainduaren kridaria. ES 145. Ez gaitu, bada, harrituko nuncio, erdaraz "pregonero 

(municipal)" --hots, kridaria-- dela jakiteak. MEIG I 227. 

kridatu (L, S; Urt III 95, Chaho, Dv, Foix ap. Lh), gridatu (Lh (BN)). Ref.: A; Lrq. 1. Publicar, proclamar. 

"Proclamer, publier à cris, à son de tambour, de trompette" H. "Annoncer" Lh. Arnoa kridatzen dute, eta 

minagrea saltzen. ES 197. Hauk dira Jaunak igorriak munduaren bazter zabaletan lege sainduaren kridatzeko. 

Ib. 124s. Atabala soinuz, nola kridatzen zuten [...] ezarriren zituztela zephoak bestia gaixto batzuen 

hatzemaiteko. Elsb Fram 180. "Vendre aux enchères" Lh. 2. "Gronder" Lh. 

kridatzaile (Dv, H), kridazale (S ap. Lrq; Chaho). 1. "Héraut, crieur public" Dv. "Proclamateur" Lrq. 

Epailiek manuak eman artzaieri aldarrikarien (kridatzaile) bitartez. Herr 11-6-1956 (ap. DRA s.v. aldarrikari). 

2. "Qui gronde" Lh. 

kridatze. Proclama, amonestación. "Hau da lehen eta azken ezkontza" erran zizün gisala Ahazparnen 

bikari jaun batek behin kridatze elibat ürhentzian. Herr 13-10-1960, 3. 

kride. "Kridia, letrado defensor [personaje de una karrosa] (BN-baig)" CEEN 1969, 198n. 

kridu. v. kriadu. 

kriel. v. krial. 

krieleison. v. kirieleison. 

kriju (V-gip), krisu (V-gip). "Ule krijue, krisue, la lana rizada" Iz IzG. v. krispu. 

krik. 1. (Onomat. de una acción súbita). Hasten baita kar-kar-kar irriz, eta, krik! hor heldu zaiok ahora 

zintzurrean gelditua zuen hezurra. Elzb PAd 63. Suntsitua nindagolarik Jainkoa baithan, krik!... berina hek oro 

pizten diren! JE Bur 72s. 2. "(S), onomat. de la acción de beber" A. "Dirigiéndosela a un compañero, 

equivale a invitarle a beber; el otro manifiesta aceptar la invitación diciendo krak" A. 3. (Onomat. del croar). 

Zarata andiagoak ataraten asi yakozan [igelak]: krak, krik, krak, krak, rrrkrrrrrr... Bilbao IpuiB 246. 

- KRIK ETA KRAK. Prontamente, de golpe. "Brusquement" T-L. Krik eta krak bere xingar azpia gordatzen 

du sasu baten gibelian. GH 1932, 210. Eta gehiago luzatu gabe krik eta krak bururatzen nuen xedea. Herr 16-5- 

1957, 4. 

- KRIK-KRAK (BN-baig ap. A; VocBN, H). a) (Onomat. de una acción súbita). "(Adv.), avec beaucoup de 

promptitude" VocBN. "Onomat. de cerrar con prontitud" A. Sekulako etsitu baten ezartzeko, eskukaldi on 

batez, krik-krak, xutik, parabisuaren erdian. HU Eskual 27-6-1913, 1. [Beribil] hartan ezartzen zituzten 

[kolpatuak], krik krak, zalu zalua, eta bazoan firrindan. StPierre 17. Hor agertu zen Minini. / Krik, krak, 

biltzarrea fini. Ox 122. b) (Onomat. del ruido de una ruptura). Pin, pan! Krik, krak! patapun! hogoi-ta-bortz 

zathi egin omen zen harrizko bultu hobengabea. Lf Murtuts 11. c) (Sust.). Crujido. Orbel zapalduak atara oi 

daroezan lako krik-krak batzuk. Bilbao IpuiB 107. 

- KRIK-KROK. (Onomat. de ruido de ruptura). Deskuidan errestatuz hotarikan orok, / Ezurrak hausten tuzte 

beherean krik-krok! Herr 19-5-1960, 4. 

1 krika (Dv A). 1. "Bruit" Dv. 2. (L-côte, B, BN-baig ap. A; Dv). "Légère foulure qui est censée se faire 

avec un petit bruit" Dv. "Dolor producido en los huesos por algún esfuerzo" A. 

- KRIKA-KRIKA. A paso ligero. Krika, krika heldu da beraz gibelerat, Xingarrenerat. Barb GH 1925, 693. 

- KRIKAN. Rápidamente, velozmente. Ardi zaharra bera [...], egun hartako gazteturik, astua bezain krikan, 

eta artzaina jarraik ahala. GH 1935, 11. 

2 krika. 1. "(L-ain), cric, gato del carro" A. 2. "Polea (G-bet)" A Apend. 

krikako (Hb ap. Lh, Dv A). 1. "Bruit de rupture, de brisure" Lh. 2. (Dv). Torcedura, esguince. 

krikatu. Pararse. Ez dakit ibil aldi berriak noradino zaramatzan, / bainan sekula Eskual-herrian krikatzen 


mende. 

94


bazira pasan, / hango gazteer erreiozute ez diten xoroak izan. Xa Odol 295. 

krikazaletto. Hau xorittoa, hau bilegarrottoa, hau atzamailettoa, hau prestatzailettoa eta hau krikazalettoa. 

'Y este es empinadorcito [ref. a los dedos de la mano]'. A EY IV 297. 

kriket (L, BN-baig, S ap. A; Dv). 1. Presumido; elegante. "Coquet, pimpant" Dv. "Atildado, elegante" A. 

Mintzatu naiz kriketez. Hb Esk 184. Guti beraz balio kriket bizitzeak. Ib. 183. Ostez dire hein batean kriketak, 

ostez mihi zikhinak. Hb Egia 136. Hauxe da andere kriketa! GH 1934, 310. Gorputz erpil eta mehaxka ukhana 

gatik, lerden eta kriket emaiten zuela [Spinozak]. Lf EG 1956 (1-2), 56. Zerbitzari kriket eta pullit batzuek 

ekhartzen daukute salda. Herr 9-5-1963, 2. Berdin erran ginezoke Gachiune kriketari [...] "La bourgeoise 

ridicule". Lf ELit 318. Adios beraz behin bethikotz gure aintzindari kriket, lakrikunaren espantuak! Etcheb 

Obrak 14 (ap. DRA). "Grisette" H. Coqueta. Grouchinka hori kriket gazte bat da, gizonen sendimenduez 

jostatzen dena. Herr 21-7-1960, 4. 2. "Babillarde grisette" Dass-Eliss GH 1924, 343. Uda guzia hemen 

gaindi iragaiten duenaz geroz kriketak, erran ditake hemengo xoria dela. Dass-Eliss GH 1924, 343. 3. Moda. 

Itsasuko perrukerak 28 libera hunkitzen zituen urthe bakotx, bere herriko erretorari papilloten azken 

kriketian izurdatzeko! GAlm 1968, 11 (ap. DRA). 

- KRIKET ETA KRAKET. Presumiendo, dándose aires. Anhitzek zioten Amerika ez zela axalez baizik 

Europaren alde: [...]. Arrazoin hori zerabilaten Europaren kontrakoek betiko muga hertsietan egon nahiz dena 

urgulu txar, pittulin eta ttuttulin, kriket eta kraket. SoEg Herr 30-11-1961, 2. 

kriketasun (L, BN, S ap. A; Dv (kriket-tasun)). "Caractère de coquette" Dv. "Elegancia, atildamiento" A. 

kriketatu. Embellecer, presentar de modo atractivo. v. kriketu. Mendiko urrats hori nahiz kriketatu, / 

Jinkoak daki nola diren enseatu. Herr 14-5-1959, 3. 

kriketkeria. "Action de coquetterie" Dv. 

kriketu (L, BN, S ap. A; Dv). Acicalarse; hacerse presumido. "Devenir coquet" Dv. 

kriketz, krikez. De golpe, súbitamente. v. krakez. Kriketz heri, kriketz sendo. Bela 15. Bertzeak krikez 

hartzen du frutua. Eskualdun Egunaria 1909, 27 (ap. DRA). 

kriki eta kraka. Croando. Igelak, eten barik [...] kriki ta kraka. Bilbao IpuiB 246s. 

kri-kra. (Onomat. del rasgueo). Liburu batean, kri-kra, kri-kra, eskribitzen ziardun aingeru ego-illun eder 

morrosko bat. ZArg 1954, 89. 

kri-kri(-kri). (Onomat. del canto del grillo). Kirkerrak daude kri kri kantari. E. Urroz EE 1902b, 301. Kri 

kri kri hasten ziranean musikea entzunarazten [kirkirrak]. Osk Kurl 106. 

- KRI-KRI EGIN. Crujir. Baño kolore sano du, larrua zapatzean kri-kri egiten du, ardiak larrutzeko airez 

anpatzen diren bezalakoek. FIr 192. 

kriku (Urt, Lh). 1. "Apus, enada, kríkua" Urt II 225. "(BN-lab; GH), martinet (ois[eau])" Lh. v. 2 krisku. 

Bertze ainhara guziak baino lehenago itzultzen da gutarterat krikua. Dass-Eliss GH 1924, 414. 2. (Onomat. 

del graznido). Badoatzi [kurloiak] bat gida, phunttan, eta bertzeak eskuin eta ezker, bi lerrotan, gibelerat 

luxe, eta ezagun da gidariaren botza: kriku, kriku. Herr 10-10-1957, 3. 

1 krima, krimo. Crimen, delito o falta grave (usado tbn. para referirse al pecado, en textos religiosos). v. 

krimen. Tr. Documentado sólo en textos septentrionales. Zeiñak ikhusten baititu hire krima guziak. Ch I 

24, 1 (SP gaixtakeria, Mst bekhatü). Hori [bere burua hiltzea] laiteke bekhatu eta krima hagitz handi bat. CatLav 

65 (V 41). Bere krimak eta desordeak. He Gudu 162. Bere krimen mereximentien arauera. Mercy 4. Susana 

faltsoki akusatua zen krimatik beiratu zinduen bezala. Brtc 268. Krima hark ondikotz / galdu nau sekulakotz. 

Monho 124. Bekhatü mortalezko estatian egiten den komüniona, krimo orotako handiena. UskLiB 92. Krima 

beraz faltaduru aurkhitzen dire. Jaur 155. Zük eragin düzün krima. Etch 626. Horlako krima bati zor zaio 

heriotzea. Gy 160. Berekin bertzen krimak batean purgatu. Hb Esk 48. Gizon baten hiltzea krima handienetarik 

da. Prop 1876-77, 77. Heien krima guzia zen fraide izaitea. Elsb Fram 161. Krima handia. Xikito 11. Bere krima 

aithortu duela. Larz Senper 76. Akusatzen dituztela zer nahi krima eta gaixtakeriaz. Herr 11-8-1966, 2. Krima 

bezperan eta biharamunean. Ib. 58. Krimako gaua. Ib. 90. Zer krimo gützaz egin dian. Casve SGrazi 122. v. tbn. 


mende.


CatLan 138. Xarlem 828. JesBih 450. Laph 133. Bordel 142. Lap 6 (V 5). Arb Igand 188. Krimo: Xarlem 1356. 

- KRIMA-EGILE. Criminal. Ez ahal zinduke nahi ene alaba krima egile baten emazte bilhaka dadien. Larz 

Senper 44s. 

- KRIMAN. En pecado. Surat ditik aurtikiko / kriman hiltzen direnak. Monho 112. 

2 krima (Sal, R), klima (Aq 13 (R)). Ref.: A; Iz R 302 y 292. "Saco" Aq 13. "Nik ázkatu diár krimá, he 

levantado la talega" Iz R 302. Cf. VocNav: "Crima, costal de lienzo o cáñamo en el que caben tres robos de trigo 

(Salazar)". 

Etim. De cast. quilma. 

krimen. Crimen. v. 1 krima. Aspaldi ezta jazo olako krimenik. Enb 181. Euskeldunak eztaula krimenik 

egiten. Kk Ab II 24. Krimenaren egiazko erruduna. Arti Tobera 287. Stalin-ek erantzun: krimenak izango dira 

gauza oiek zuen Moralakin neurtuaz. Vill Jaink 84. En DFrec hay 7 ejs., meridionales. 

krimesia. v. grimasa. 

kriminal, kriminel, kriminale. Tr. Mucho más empleado al Norte, en la forma kriminel. En DFrec hay 6 ejs. 

de kriminal, meridionales. 1. (Adj.). Relativo al crimen. Prebostak [sic] kriminaleak. "Prévosts criminels". 

Volt 146. Kriminelak ez diren diruzko hirur ehun libera baino gehiegotarat iganen ez diren hauziak. "Matière 

civile". Revol 107. kriminel (Chaho), krimenel. Criminal; pecaminoso. Gure bekhatia handiago dela eta 

krimenelago haiena beno. Tt Onsa 28. Libertate kriminel hatsak / eta plazer itsusiak. Gç 123. Bekhatore 

kriminel eta dohakabea. Ch III 52, 3 (Mst ogendant). Xede hagitz gaixto eta kriminel batean. CatLav 345 (V 

167). Zenbat akzione krimineletan ez duk korronpitu hire burua! Brtc 126. Ene arima kriminela. UskLiB 47. 

Begira gaiten hoin kriminela laiteken hutsetik. Jaur 195. Xede kriminel hori buruan. Elsb Fram 100. Hainbertze 

haur kriminel. Ib. 160. Munduko besta profano eta krimineletan. Arb Igand 178. v. tbn. Kriminel: He Gudu 139. 

Monho 44. CatS 90. 2. (V-gip ap. EI 261), kriminel (Chaho), kriminale, krimenel. (Sust.). Criminal. 

Kriminel naiz. Arg DevB 212. Zeren inozenta nahi baitzen hil krimenela gatik eta kriminelak ezpaitzian nahi 

inozenta hargatik hil ladin. Tt Onsa 131. Zeiñak baititu ifernuan / sofrituko kriminelak. Gç 158. Kriminel baten 

heriora kondenatzera obligatia dela. AR 307. Presuntegian diren kriminel haieki. Etch 514. Kriminel bat iduri, 

tribunaletik tribunalera bazeramatzate. Dv LEd 7. Kriminel handienetarik zen bezala, khürützian hiltzera 

kundenatürik. Ip Hil 129. Habil hortik aitzina, habil kriminela (BN-baig). Satr FLV 1975, 350. Kriminala 

gurutze arront baten gainean loturik. Mde Pr 77. Aa kriminale alenak! Alt LB 73. Kriminal bat eta tonto bat 

afusilatuko ditugu. Arti Tobera 282. Ez naiz kriminel baten aita. Larz Senper 126. Zuk diozu Anton dela 

kriminela. Ib. 46. v. tbn. Kriminel: CatLan 43. JesBih 445. UskLiB 38. Elsb Fram 158. 

- KRIMINALEKO. (Lo) criminal. Ez othe liteke posible krimineleko hauzitarik khentzea [...] gordetze sobra 

danyeros hura? "L'instruction criminelle". Revol 105. Zenbait ganbiantza egitea gure lege kriminelekotan. Ib. 

105. 

- KRIMINAL XUMEKO. Kriminel-xumeko deitzen diren egitekoetan. "Les affaires du petit-criminel". Revol 

107. 

kriminalitate. "Criminalité, qualité de ce qui est criminel" Chaho. 

krimo. v. 1 krima. 

krin (V-gip, R), klin (B). Ref.: VocPir 330; A (klin); Izeta BHizt2 (kline); Elexp Berg (kriñ). Crin. "Gure 

zaldiek kline ederra du" Izeta BHizt2. 

krina. v. 1 grina. 

1 krinka (Dv A). "Bruit" Dv. v. 1 krika. 

2 krinka. "(L-côte), elegancia. Ze krinkan dabilan hori! ¡qué elegante anda ése!" A. Krinka (elegancia) 

badu lan onek [ibil-estaliak]. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. 

krinkaka. "Rechinando, sonando" A (que cita el ej. de Dv). Haren gainean krinkaka hari da gezi-untzia. 

Dv Iob 39, 23 (Ker dardar egiten, BiblE durundi egiten). 

krinkatu. "Grincer" Lh. 


mende. 

96


krinkildu (vEys A, H). Desgranar. "Écosser des pois" vEys. v. krixkildu. 

krink-krank. Eta beraz treinaz phitsik ez dakit, krink-krank arrabotsa botatzen zuela baizik, eta xixtu mehe 

batzu artetik. GH 1959, 307 (DRA traduce "rechinamiento"). 

krin-krin (Urt). (Onomat. del tintineo). "Calybita, [...] krin krin soñugillea, [...] krin krin darauntsana, [...] 

krin krin soñu egiten duena" Urt IV 100. Urhe pullitak sakelan zeramazkan, gorri gorria, krin krin ontsa egin 

nahiak oro. Barb Piar I 25. 

krinolina, kriolina, krenolin(a). Crinolina, miriñaque. Hamalau berga oihal ez duk itsusi, / Krenolina 

batentzat ez dela aski. Léon Elissamburu BertsoB 114 (en la vers. de Barb Sup 23 kriolina). Orai gure andreak 

denak krenolin, / Alabak bardin! Ib. 115. Krinolinak bezen handiko zaia batekin. Barb Sup 18. 

kriola (T-L). Grito. "Criaillerie, tumulte", "protestations" T-L. Denetan berdin: mutiko gazteak dena irri 

eta balentria. Neskak dena afera, jesto eta kriola beren buruak ezin erakutsiz. Herr 27-10-1955, 1. 

kriolina. v. krinolina. 

kripa. v. gripa. 

krisa. v. krisis. 

kriseilu (G, AN-ulz, L, B, Sal; SP, Urt III 325), girisellu, grisailu, kirisailu, kirisellu, kresallu, kresellu (AN; 

Aq 1325), krisailu (G; Lh), krisalu (H), kriselu (SP, Lar, Añ (G), Dv, H), krisilu (G-nav), krixallu, krizallu, 

krizelu (IC 441v, Volt 84), krusallu, kruselu (V; Lcc, IC 446v, Lar, Añ (V), H), krusulu (V), krutsulu (Añ 

(V)), kruzailo, kruzelu (V-gip), kunzelu (V-gip), kurselo (V-gip), kurselu (V-gip), kurtzelu (A DBols), 

kurtzellu (V-gip), kurtzulu (V-arr; A Apend), kurtzullo, kuselu (V-gip). Ref.: A (kriseillu, krisellu, krisaillu, 

kresellu, kruselu, krusulu); AEF 1926, 82; EEs 1930, 11; Iz ArOñ (kursélo, kusélu), To (krisaillu), Als 

(krisiluba), Ulz (krisellúe); Etxba Eib (krisallua); Holmer ApuntV (krusulu); Izeta BHizt2; Elexp Berg (kurtzelu). 

1. Candil. "Krisellu argiekin bizi zen yendea" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: Crisillu, candileja metálica de aceite 

(Valle de Odieta)". Duvoisin (s.v. altxalili) transcribe erróneamente (kirifasuya) la forma que trae Dechepare, y 

traduce de forma equivocada "papillon". Tr. Al Norte sólo se documenta en Dechepare, Duvoisin y Bibl. En 

DFrec hay 2 ejs. de krisaillu y 3 de kriseilu. Son clamados en bascuenz la una peyta guirissellu çorr, et la otra 

ilumbe çorr (1234). TAV 2.2.13, 54. Kirisailuiari nola hiri hel eztakia: / berzer argi egin eta erratzen dik 

buruia. E 245. Emendik ara argia eramateko badira krisellu-lanpar txiki ta kandiletak. Mb IArg I 373. Urreratu 

egizu kruselu ori. Mg PAb 78. Etxe onetako kriseluak. AA III 348. Ezin badozu euki atz bat kandela edo kruselu 

baten gartxuan. Ur MarIl 40. Gure kriseluak itzaltzen zazkigu. Lard 433. Neskatxa hekiek jaiki ziren guziak, eta 

aphaindu zituzten beren kriseluak. Dv Mt 25, 7 (Ol e IBe kriseilu, Or e IBk krisailu; Lç y He lanpa, TB 

argizagi, Ur (V), Echn y Hual lanpara, Ur (G) y Ker argi-ontzi, Ip argi-untzi). Krisellua dirudi / aren kokotzak. 

Xe 298. Ta pipea biztuten / Txomin kurtzeluan. Azc PB 89. Krusalloko orioagaz. Ag Kr 87 (131 krusallu; AL 88 

kruzailo). Grisalluaren argiyarekin. APBB 140. Badakit krizallutik tximist-argira alde aundia dijuala. Ayerb 

EEs 1916, 143. Euretan eskegi dira kurtzulloak. EgutTo 23-12-1919 (ap. DRA). Zure krisailluan gau-mitxirrika 

egalak erretzera doanean. Or Mi 148. Gizalde aundi bat krisellu ta lastargi ta ezpata ta makillekin. Ir YKBiz 

470. Krisaillu baten argipean. Etxde JJ 27. Zazpi kirisellu. Ol Ex 25, 37 (BiblE kriseilu). Gar mee argitsuen / 

kurtzulu ta adarrak. Gand Elorri 48. Bentariaren krisaillu-argitan ikusirik. Berron Kijote 180. Kriseluak piztuko 

dira. Bibl Ex 25, 37. 

v. tbn. Zab Gabon 37. Arzac EE 1882c, 379. Ag G 225 (16 kresallu). Sabiag Y 1934, 187 (27 krisalu). Krisailu: 

LE Doc 109. Anab Aprika 68. Ibiñ Virgil 77. Krixallu: JAIraz Bizia 83. Kruselu: Itz Azald 17. Kurtzelu: A 

BeinB 74. Zink Crit 38. Kurtzulu: Noe 98. BasoM 27. 

"(Tomar el) rábano por las hojas, kriselua mokotik" Lar (tbn. en CancB II 291 sg. DRA, pero no existe esa 

pág.). 

2. "(B), hornillo" A. 

Etim. Préstamo románico; v. DCECH, s.v. crisol. 

kriseilukada, krisailukada. Golpe de candil. Guretzat ez du beintzat ukabilka ta krisaillukada besterik. 

Berron Kijote 187. 


mende. 

97


kriseiluki, krusuluki (msLond ap. A). "Candileja, krusulukia (Tapsia villosa)" LandHizt 367. 

kriseilutxo, kriselutxo (Lar), kruselutxo (Lar). "Candilejo" Lar. Kandeleroa bere kruselutxo eta kurrikakin 

eta desbabillakaiakin. Ur Num 4, 9 (Dv kriselu). 

kriseilutzar, kriselutzar (Lar), kruselutzar (Lar), krisailutzar. Aum. de kriseilu. "Candilón" Lar. Ta 

krisallu-tzarrak aien argiketan, / leñuru orizta banatuaz ketan. SMitx Aranz 142. 

krisel. "Gril" Dv. Eginen duzu berriz krisel bat sare moldean, zeinak lau izkinetan izanen baititu kobreerreztunak. 

Dv Ex 27, 4 (Bibl krisel). 

krisela. v. grisella. 

kriselada (Lar), kruselada (Lar). "Candilazo" Lar. 

kriseldu (Lar), kruseldu (Lar). "Acandilar, poner en figura de candil" Lar. 

krisilu. v. kriseilu. 

krisima. v. krisma. 

krisip-belar. "Chrysippea, khrisip belharra" Urt V 11. 

krisipin. v. krispi. 

krisis (V-gip), krisi, krisa, kriza. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Crisis. "Asema crisis, [...] eritasunezko 

jujamendu señalegabea, [...] señalerik gabeko vel eztuen krisa" Urt II 402. "Introducido en el léxico común 

eibarrés con motivo de la crisis provocada por la guerra europea de 1914 y que tuvo dramática y endémica 

actualidad durante las dos guerras. Krisisak edo biarrik-ezak, eten barik esan laike, izan zirala amabi edo 

amalau urtian" Etxba Eib. Europan izan zan gerra ondorian, Eibar-en krisis gogor bat izan zan. SM Zirik 48. 

Krisi izugarria zegoela Lankasterreko ehungintzetan. Arti Ipuin 47. Gizadiak ere baditu aul-uneak, krisisgaraiak, 

lozorro-orduak, eritasunak eta gaitzaldiak. Vill Jaink 182. Gaurko euskeraren erio-krisisak [...] 

jokaera lekukoagoa eskatzen digu. LMuj BideG 30. Korphitzez orano sanho zen lauetan hogoi eta bi ürthetan 

oraiko kriza ükhan artio. Herr 7-1-1965, 3. Gure bertsulariak "krisis" edo larri-aldi haundi batian daudela. Herr 

14-4-1966, 3. Euskal teatro zaharra krisisean jarri du Garmendiak. Zarate ELit 113. En DFrec hay 53 ejs. de 

krisi y 61 de krisis, todos ellos meridionales, y 1, septentrional, de krisa. 

krisk (L, BNc, S, R ap. A), krixk. (Onomat. de un golpe ligero). "Onomat. de la rotura de cosas pequeñas" A. 

Krisk! ganibet punttarekin eltxegorrari ñakako bat! Leon GH 1934, 22. Loreak, krixk, hausten duen bezala, 

arbol axala. SoEg Herr 13-2-1958, 1. 

- KRISK-KRASK. a) (Onomat. del crujido, de un ruido ligero). Haize zirimolak du / bihurriki jotzen / bai eta 

erroz gora / krisk krask aurdikitzen. Zby RIEV 1908, 772. Krisk, krask, nere zapeta handiekin harrabots puska 

bat egiten dut, Parabisuko bide xoragarrian. Barb Sup 14. b) (En la expr. krisk-krask batean 'al momento, en un 

instante'). Ikusi behar gure artzainak krisk-krask batean aldarearen muntatzen. Gatxitegi Herr 19-9-1957, 4. 

Eta abadeak krisk-krask baten eleizako ateak idigi. Bilbao IpuiB 233. 

- KRISK-KRISK. (Onomat. del ruido de cortar). Azkazalak krisk krisk ebakitzeko. Osk Kurl 82. 

- KRISK ETA KRISK, KRISK ETA KRASK. (Onomat. del crujido). Krisk eta krisk, azkenean krask egin 

behar zuen gobernuak. SoEg Herr 23-5-1957, 1. Eman lezake untzia krisk eta krask, kurrinkan ari leihorrean. 

SoEg Herr 2-8-1962, 1. 

kriska. "Castagnette" H. 

kriskaildu. v. krixkildu. 

kriskaildu. v. krixkildu. 

kriskako. Cascabeleo. Suge xilintxari herrestako bere kriskakoengatik [...] hala deithuak diren [...] 


mende. 

98


edozeinekin. Prop 1909, 232. 

kriska-kraska. (Onomat. de la crepitación). Kriska-kraska ari da karraskan sua. Othoizlari 1969 (n.º 53), 

20 (ap. DRA). 

krisket. v. 1 kisket. 

krisketa (Lar, H). 1. Castañuela. "Castañeta, instrumento" Lar. 2. (BN-baig ap. A), kiskete (V-gip ap. Etxba 

Eib). "Castañeta, ruido que se hace con los dedos al bailar la jota" A. "Kiskete jo, hacer sonar los dedos como a 

castañuelas. Gabon gabonete, / errez errezete, / Jesus jayo da ta / jo daigun kiskete!" Etxba Eib. 

- KRISKETA-SOINU. "Castañeteado, son" Lar. 

krisketada. "Castañeta, sonido con los dedos" Lar. 

krisketatu. "Castañetear" Lar. 

krisketin. v. kriskitin. 

krisketots. "Castañeteado, son" Lar. "Krisket-otsez, au bruit des castagnettes" H. 

kriski-kraska. (Onomat. del ruido de la fractura). Hirur alderdirat zaparta litake kriski-kraska U.N.R.-en 

alderdia. SoEg Herr 6-4-1967, 1. 

kriski-kraskati (AN-5vill), kriskiti-kraskata (AN-5vill). Ref.: A Apend; A EY III 345. "Kriski-kraskati, 

caerse dando tumbos" A Apend. 

kriskil. "Casnar, zaharra, kriskilla, kriskildua, atso zaharra" Urt IV 269. 

kriskildu. v. kriskil. 

kriskina (BN-baig ap. A), krizkina (T-L). "Gancho con que se cierran las puertas y ventanas por dentro" A. 

"Crochet de porte" T-L. v. 1 kisket. 

kriskiti-kraskata. v. kriski-kraskati. 

kriskitin (V-arr ap. A), krixkitin, krisketin. 1. "Castañeta, ruido que se hace con los dedos al bailar la jota" A. 

Beatzekin kriskitin. Or Eus 375. Iñork soñua jo ezkero, kriskitiñak eta ankak arin erabiltzen oituak. TAg Uzt 

158. Egun-txintaz gero plazan / oñariñ eta krixkitin. EA OlBe 19. Kriskitin. Echag 118 (nombre de una pieza 

musical). (Usado como sonsonete). Pestetan, baita lagun, / krasketun, / krisketin, / opil eta xitoki! Ox 107. 

Koko Miko Mikotin, / kraxkiñolak kriskitin. NEtx LBB 317. 2. Castañuela. "Castagnette, kriskitin" T-L. 

Bikainki lantzen zitun artaldea zuzentzeko kriskitiñak eta lepo-ustaiak. 'Cliquettes'. Or Mi 44. Dantzari 

galtzadunek bertzalde kriskitinak beren ahur-barnetan joz. JE Ber 94. 

- KRISKITIN-KRASKITIN. (Onomat. de la castañeta, usada como sonsonete o estribillo). Jarriko degu bada 

beriala maia, eta krixkitin kraxkitin arrosa krabeliñ... Sor AuOst 88. Eta kriskitin, kraskitin, / arrosa krabelin... / 

Aita Santua dutela. Canc. pop. in Lek SClar 137. Eta kriskitin kraskitin / arrosa krabelin, / ardua eraten obeki. 

Canc. pop. in Bertsol 11-10-1931, 23. Aingeruak aidean / --krixkitin kraxkitin-- / egan dabiltz arin. NEtx LBB 

304. 

- KRISKITIN-HOTS. Castañeta. An sortu zan iskanbilla, oiualdia ta kriskitin-otsa! Mutil gazteak ezin zituen 

ankak lotu. TAg Uzt 204. 

- KRISKITIN-SAIO. Castañeteo. Ondoren bizi-bizi / asi zan soiñua, / Maiteren aizkeneko / krixkitin-saiua. P. 

Loidi Olerti 1961, 14. 

krisko. "Krisko!, expresión que denota pequeño hurto. De uso muy corriente entre los chicos" Ort Oroig 140. 

Krisko eiñ dexuela mutil batek. Ort Oroig 106. 

1 krisku. "Kriskua, puntas" IC 446v. "A las puntas, kriskua " Ib. 441v. 


mende. 

99


2 krisku. Martinete, vencejo. v. kriku. Egun hautan kriskuak bildu dira elgarretarat eta hegaldaka abiatu. 

Herr 20-8-1964, 2. 

krisma (Lcc, SP , Lar, Hb ap. Lh), krismo (SP), krisuma (SP), kirrisma, kresma. 1. Crisma. Gauza 

segura da ezen kresma, tortxo, kapa eta berze halako [...] maneretarik batre eztela Iainkoaz ordenaturik izan. Lç 

Ins B 2v. Grazian ere gaitutzu konfirmatzen krisumaz. EZ Man I 20. Gizon gazte bat duenean / krisma sainduaz 

gantzutzen. Gç 216. Krisma saintia, zoin baita olio balsamoreki nahasia. Bp I 64. Konfirmatuak kopetan 

ganzutzen diren Krisma saindua zer da? CatLav 232 (V 118). Krismaz ta gurutzez ongi sendortua. Mb IArg I 

164. [Krisma] da olio eta balsamua obispoz konsagratua (B, s. XVIII). BOEans 748. Bateoan uraren ta 

Konfirmazioan krismaren bitartez. Mg CC 217. Bautismuan igortzi gindubezan krismagaz buruban. fB Ic III 

260. Ezta behar eskia borontiala eraman, krismo saintia hunki eztadin. CatS 117. Krismaren gantzudurez / 

oraino bustiak [eskuak]. Zby RIEV 1908, 608 (hablando de un sacerdote recién ordenado). Nik sendatuten zaitut 

osasuneko krismeagaz. Itz Azald 131. Gotzañak atz nagusiya kirrisman busti, ta eskua umearen buru gañian 

daukala [...]. JZ 1922, 216. --Uso txuria, zer dekartzu? --Olioakin krisume (AN-ulz). ADonostia Egan 1956 (2), 

42. v. tbn. SP Phil 229. CatLan 128. Ub 199. Xarlem 1397. AA I 536. CatJauf 109. Hortaz, zer krismatako 

sortu zituen [...] dohatsuak? PPer Harrip 83. Zer krisma inporta du nere zorionak! Ib. 120. 2. (B ap. A), 

krisima. "Costra de niños en la cabeza" A. Krisma (eczéma) balinbadu zure haurrak buruan, hau ez zaio 

demendrenik artatu behar. Larz GH 1934, 407. Etzaio aurrai krisimarik ateratzen (B). A EY I 191. 

- KRISMA-ONTZI. "Crismera " Lar. 

krismali. Nombre de cierta enfermedad de la piel de la cabeza. "Krismali (AN) y sabel-loi (V-m, AN-larr) no 

son 'caspa'" A EY IV 236. 

krismatu (Lcc, Lar). "Crismar o ungir" Lcc. 

krismi. "(G-to), lengüeta de cerraja" A. 

krismo. v. krisma. 

krisol (Lcc). Crisol. "Arrago-ren ordez krisola" SM EiTec2 130 (como nuevo nombre que ha sustituido al 

anterior). 

krisolito, krisolit(a) (Urt). Crisólito. "Chrysolithos, krisolitharria" Urt V 12. Zazpigarrena [fundamenta], 

krisolitez . Lç Apoc 21, 20 (He y Ol krisolite, Dv, Ip e IBe krisolita, Ur (G), Echn, Ker e IBk krisolito; 

TB berdartiste, Ur (V) ori berde). Zazpigarrena da krisolito esaten zaion arria. AA III 351. 

krisoprasa, krisopras(e), krisopras(i)o, krisofraso, krisopare. Crisoprasa. Hamargarrena [fundamenta], 

krisoprasez . Lç Apoc 21, 20 (IBe krisoprasez; He krisopare, TB, Dv, Ip y Ker krisoprasa, Ur (G) 

krisoprasio, Echn krisopraso, Ol krisopras; Ur (V) berde illun, IBk, BiblE agata). Amargarrena da urrekolorea 

berdearekin nastua duana, eta deitzen dio S. Juanek krisofraso. AA III 580. 

krispi (G-azp-goi-to-bet, AN-5vill), krespi (G-goi), krispin, krisipin (G-goi). Ref.: A; AEF 1926, 46; Garate 6. a 

Cont BAP 1949, 360. "Trébede, instrumento de cocina" A. "Aro de hierro sobre tres pies y con mango; sirve 

para colocar sobre él las cazuelas (G-goi)" AEF 1926, 46. Arranbarrillak, / burruntziyak, / krespi ta padera. 

Alz STFer 128. Buztiñezko lapiko paparbaltza, iru ankako krispin, goroztizko suatzak, [...] auspoa ta 

lapikoburdin. Agur 21-4-1973, 7. 

krispin. v. krispi. 

krispu. (Lana) rizada. "Ule krispue" Iz IzG 210. v. kriju. 

kristabarauko. v. KRISTAU-ARAUKO. 

kristail. v. kristal. 

kristailu. Cristal. Zure etxeko... Presentetako... porzelena, faiantza, buztinki, berinaki eta kristallu. GAlm 

1955, 6. 


mende. 

100


kristal (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B; Lcc, Urt III 11, Lar, Añ, Gèze, T-L), kristale, kristail (Deen I 229 , 

Dv), kriste(i)l, krixtal (S; T-L (s.v. verre)). Ref.: Lrq (krixtal); Elexp Berg; Gte Erd 198. Cristal; vidrio. 

Eta zen trono aitzinean beirazko itsaso kristala irudi zuen bat. Lç Apoc 4, 6 (TB, Ur (V y G), Ip, Echn, IBk e 

IBe kristal, He, Dv kristail; Ol lei, Ker leiar). Kristalez koronadurik. Lazarraga (B) 1182rb. Kristalaren baldea. 

EZ Man II 197. Ea bada arima debotak, zeruko kristal preziatuak. Harb 262. Kristalaren iduriko / horma 

miragarriak. Hm 158. Kristalez du belarra. O Po 32. Kristail xeheak. INav 117. Kristal garbi bat. Cb Eg II 146. 

Irúzkiarén erráñua pasatzen baita kristaletík autxigábe ta mantxatugábe kristálea. LE Doc 139. Asko da norbait 

bere arnasarekin kristalari alderatzea. AA III 392. Balkoi bateko kristaletatik. Bil 161. Kristal-puska. Ud 116. 

Zure kristalen islak izarrak dabez irudi. AB AmaE 192. Ithurri ttiki bat kristaila bezein garbia. Jnn SBi 114. 

Leiar edo kristalak zatitu. Ag Kr 196. Nire kristal-eraztun. Or Mi 40. Kristaletik kalera begira. Kk Ab II 73. 

Beste garbi ikuste mota bat, kristalean ikustea dugu. Mde Pr 324. Ura, krixtala bezain garbi. JEtchep 15. 

Txistua jaurti eutsan kristal aundiari. Erkiag BatB 105. Sudurra, ezkerreko kristal baten kontra jarri du. NEtx 

LBB 108. Ilun zirudiena kristala bezain argi dela. MIH 256. En DFrec hay 12 ejs. de kristal. 

v. tbn. GavS 12. CatLlo 22. Legaz 16. Arzac EE 1883a, 232. Urruz Urz 50. Itz Azald 30. Iraola 100. IArt Itzald II 

52. KIkV 27. KIkG 18. Altuna 22. JMB ELG 99. Txill Let 62. Gand Elorri 63. Lab SuEm 204. Uzt Sas 356. 

Kristel: Izeta DirG 30. Krixtal: Alz STFer 123. 

"Kristalea, charco helado (Ae)" Echaide Nav 35. 

- KRISTALEZKO (Lar; -ail- Dv). "Cristalino " Lar. "Qui est en cristal" Dv. Guztiz illhun liezeke / 

bere klaritatea, / nola hatsak kristalezko / miraillari berea. EZ Eliç 411. Kristalezko erraztun au. Otag EE 

1884a, 32. Kristalezko [begi] bategaz disimuletea. AB AmaE 277. Kristalezko estalkiko azitegiyan. Sor Bar 23. 

Kristailezko untzi bat. Jnn SBi 57. Baso kristalezko ezpainetaraino betheak. Lander RIEV 1911, 594. Kristalezko 

bere ontzitxo orretan. Kk Ab I 70. Krixtalezko apaltxo baten gañean. JAIraz Bizia 39. Mediumak kristalezko 

borobil batean ikusten ditu. Mde Pr 324. Kristalezko bere abotsak. Txill Let 34. Kristalezko aterpea. Erkiag 

Arran 17. Kriztailezko untzi eder batean. JEtchep 65. Kristeilazko baso ederrek kosk emaitearekin adi-arazten 

duten arrabots idor goxoa. SoEg Herr 11-5-1967, 1. Kristalezkoa duanean / nork bere teillatua. Berron Kijote 

26. v. tbn. Arr GB 115. Zab Gabon 35. Bv AsL 160. Iraola 51. LMuj BideG 96. Ibiñ Virgil 114. Alzola Atalak 

95. 

- KRISTALPE. (En casos locales de decl. sing.). Dentro de un recipiente de cristal. Kristalpian (kajoneretan) 

ill onen erdiya igaro ezkero erein litezken aziyak. ArgEgut 1922, 5. 

- KRISTAL-TXINTXILIO. "Kristáltxintxillixo, araña de adorno" Iz ArOñ. 

kristaldu (V-gip ap. Elexp Berg). Cristalizar. "Ura kristalduta dago bidian" Elexp Berg. Arimaren lurruna 

ez baileiteke kristaldu. Azurm in Gand Elorri 43. 

kristalino. Cristalino. Ama Birjina bidrio kristalino, eta Kristo iguzki berdadero. El 37. Bederatzigarrena 

zeru kristalinoa, zergatik argitzen baitu kristalak bezala (B, s. XVIII). BOEans 703. 

kristalizatu (+ -sa- Chaho). "Cristalliser, congeler en manière de cristal" Chaho. v. kristaldu. 

kristandade, kristiandade (Lcc), kristindade. Cristiandad, conjunto de cristianos, conjunto de países 

cristianos. "Cristiandad " Lcc. Kristiandadearén konformidadea léku ta denbóra guziétan prinzipiotík 

onararáño. LE Doc 113. Menturaz ez da kristandade guztian dantza desonestubagorik. fB Olg 10. Ezin guzur 

txiki bat erakutsi leijo kristindadiari. fB Ic I 33. Kristiandade gustijan. JJMg BasEsc 104. Kristandade guziko 

ikasi-lekurik ospatsuena. Aran SIgn 63. Esker asko zor dio / kristandade danak. AB AmaE 162. Kristandade 

guztia etxadi zabal maitagarri bat. Ag AL 48. Cristianismo. "Religión, kristiandade" Dgs-Lar 3. 

Kristandadeko kortesiarekin kunplidu. OA 156. Kristindade eta merezimentubak irabazten igarotera ekarriko 

zaitubana. Zuzaeta 134. Irakurri dau inok kristandadeko liburutan. fB Olg 102. Kristandadiaren asiera. JJMg 

BasEsc 40. Kristandadia nai zuenari. Xe 374. Kristiandadeko legia. Ib. 335. Kristandadiaren laugarren 

gizaldian. Bv AsL 55. Kristiandadeko lenengo urteetan. Ag AL 70. v. tbn. Ud 114. Kristian-: fB Ic III 289. 

Kristin-: fB Ic I 10. 

kristande. v. kristaunde. 

kristar. Cristiano. v. kistar. Kristarraren izena. JBDei 1919, 165. Guraso kristarrak. Ib. 259. 

kristau (V-gip, G, AN, L, B, BN; SP , Urt V 7, Lar, Añ (G), Dv, H, VocB), krixtau. Ref.: Bon-Ond 153; 

A; Echaide Nav 207; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Cristiano. v. giristino, kiristi, kristinau, kristiau. 


mende. 

101


Tr. Propio sobre todo de la tradición guipuzcoana, se documenta tbn., ya desde Etcheberri de Ziburu, en algunos 

autores septentrionales (no suletinos, y en su mayor parte labortanos), alternando siempre con giristino. Aunque 

no lo emplean Beriayn, Elizalde ni Lizarraga, es bastante usual en textos alto-navarros y baztaneses a partir del s. 

XVIII: v. FLV 1987, 300 (Irún, c. 1785), FLV 1989, 102 (Goñi, 1743), ASJU 1989, 708 (Narbarte, comienzos s. 

XIX), ib. 748 (Oieregi, com. s. XIX), ETZ 78 (Etxalar, 1749), ETZ 185 (Intza, 1801), ETZ 203 (Aralar, 1833), 

ETZ 207 (Goldaraz, 1833), ETZ 231 (Lakuntza, 1838), etc. Con menor frecuencia se encuentra tbn. en textos 

vizcaínos, en todos ellos (excepto en el eibarrés Etxebarria) en verso. La forma krixtau la emplean sólo Lafitte y 

E. Larre. En DFrec hay 276 ejs. de kristau, todos menos uno meridionales. Hauk guztiak kristau falsoak ohi 

ditu obratzen. EZ Man I 3. Kristau onak bezela (1648). TAV 3.2.13. Afrikan kristabak / gaizki trataturik (1658). 

ConTAV 5.1.5, 93. O Israel, o kristaua. Hm 127. Hau da kristauen mana. Gç 111. Kristau fiel guztien 

kongregazioa. OA 42. Gañerako kristioak edo kristauak. Mb OtGai I pról. Kristau zintzoa bazera. Cb Eg III 

370. Kristau egiazko bati. Mih 27. Ez due merezi kristauaren izenik. Ub 183. Kristau sakrilegoak. Mg CC 253. 

Kristau guztiak / amorez, doiez betetzera. Añ EL 1 225. Enzun bear degu bada, nere kristaua, meza osoa. AA II 

47. O kristau laxoak! Dh 225. Kristau ez diranai. Izt C 211. Kristauen etsaiak zerbait oztu ziran. Lard 505. 

Bekhatuan lo zagozten kristau deithoragarriak. Dv LEd 205. Kristaua naiz. Arr May 69. Kristau otzak. Ag G 

121. Kristau katolikuak. KIkG 78. Denak alkarri lagun zaiogun / kristau fedetsuen gisa. Tx B I 252. 

Euskalerriak iraun dezala, kristau ta euskaldun. Ldi IL 141. Itzalialdi auek etzaizkie gertatzen kristau bikaiñeri. 

Or QA 171. Naiz ta kristauak izan, gizon elkatzak eta basati-xamar bazirela. Vill Jaink 22. Kristau garbixa, 

eliztarra. Etxba Ibilt 454. Krixtauaren eginbideak. Lf ELit 126. 

v. tbn. (Textos no guipuzcoanos): Arg DevB 153. Lg I 192. Brtc 25. Monho 100. DurPl 117. CatB 18. MarIl 53. 

Bordel 49. Gy 108. Legaz 32. AB AmaE 98. Zby RIEV 1908, 210. CatUlz 21. Enb 79. FIr 132. Mde Pr 303. 

Izeta DirG 63. Xa EzinB 81. 

(Como primer miembro de comp., o adj. precediendo al nombre). Kristau legea. EZ Man I 72. Kristaumundu 

onetan. Lar SAgust 8. Kristau doktrinaren berezidea. CatBurg 12 (tbn. kristau do(k)trina en Mb IArg II 

287, Cb EBO 38, Ub 1, Añ CatAN 1, Gco II 1, CatB 23, Aran SIgn 95, Legaz 10, Ag G 57, Arti Ipuin 39 y 

Alzola Atalak 86; cf. infra KRISTAU-IKASBIDE). Kristau biziera. Cb Eg II 211. Kristau izena. Dh 260. Sei 

kristau emazte hoiek. Arch Gram 24. A. Croiset-ek Kristau-urtea deizkion liburuan. Aran SIgn II. Kristau 

oroipenik etzualako. Ag G 122. Kristau-eriotza egin du. NEtx Antz 150. Kristau erlijioa. Vill Jaink 9. Kristau 

umetxu aldendua. Erkiag BatB 199. Basagizon Ona kristau mixiolariek aurkitu zutela. MIH 167. v. tbn. Dv LEd 

42. Arb Igand 57. A Ardi 129. ArgiDL 58. Inza Azalp 63. Or Mi 137. Ir YKBiz 199. Etxde AlosT 43. Mde Pr 227. 

Basarri 2. Izeta DirG 97. MAtx Gazt 101. Berron Kijote 79. 

(Como adj.). Irakurle kristaua. Cb EBO 5. Birjina kristaben artean. Mih 25. Anima kristaua. Mg CC 130. 

Yende kristauentzat. Gy 38. Soldadu kristauai. Arr May 174. Neskatx kristauari. Or Mi 136. Irlanda kristaueko 

autoreek. Mde Pr 229. Ni Korian jaioa naiz, eta oso kristaua. Arti Ipuin 60. Bertsolari krixtaua. Larre in Xa 

Odol 17. v. tbn. Brtc 262. 

2. (V-arr-gip, G-azp-goi). Ref.: Etxba Eib; EAEL 33; Arin AEF 1980, 63; Elexp Berg; Gte Erd 147. (Ref. a la 

persona o ser humano en general). "Kristauen gaitzek (G-goi), enfermedades de las personas" Arin AEF 1980, 

63. Iru euli jeneruen / persekuziñua / nola dan kristaubentzat / udako plagia. DurPl 79. Au egiten balute 

euliak bakarrik, / ez litzake, kristabak, zer izan penarik. It Fab 259. Danak, kristau ta abere. Bil 132. Kristaurik 

ez daiteke aldetik phasa. ChantP 86. Topo eginda beira jarri naiz / sorgiña zalako ustetan, / igarri niyon kristaba 

zala / asi zanian izketan. Tx B II 35. Nahiz hainbertze leihoetan etzaikun agertu kristauik. JE Ber 41. Kristau ta 

abereen janak. Or Eus 99. Ogei bat milla kristau bizi ziran: arabiarrak, bereberetarrak, tuareg-tarrak. Anab 

Aprika 43. Ainbeste kristau etozela euren billa. Etxba Ibilt 456. Pauso aiek etziran kristau batenak. NEtx LBB 

172. Beti kristau zarrak / dauzka egun txarrak. Uzt Sas 51. Txabola aietan, kristauak aurre aldetik bizi giñan; ta 

atze aldetik idiak eta mandoak. BasoM 94. Itsuturik uzten dutela kristaua bere bizi guztirako [apoek]. PPer 

Harrip 15. v. tbn. EusJok 50. Txill Let 61. Basarri 69. (Como primer miembro de comp.). Ainbat pixa-oial 

sortzerik ezpaitago kristau-etxeetan. Ldi IL 17. Basamortuan kristau-arraza asko dago. Anab Aprika 98. 

- KRISTAU-ARAUKO. Cristiano, conforme al cristianismo. Adiskidetasun kristabaraukoez. Birjin 83. 

Horrela izanen zarete adiskide egiazki kristabaraukoak. Ib. 84. 

- KRISTAU BERRI. Cristiano recientemente convertido. Indietako kristau berrien fede miragarria. Cb Eg III 

382. Kristau berri oiek San Pedrori eskatu zioten. Lard 499. Zezilia doatsuak Tiburtzio ta Baleriano kristau 

berriei esaten zioten. Inza Azalp 12. (Fig.). Neófito. Barruti horretan "kristau berria" naizenez gero. MEIG 

II 124. 

- KRISTAU-DEMOKRATA. Demócrata-cristiano. Badakit ez dutela [...] kristau demokrata guztiek horrela 

jokatu Chilen. MEIG VIII 38. 

- KRISTAU EGIN. Hacer(se) cristiano, convertir(se) al cristianismo. v. kristautu. Kristau egin baño leen. 

Lar SAgust 7. Konstantino Enperadorea kristau egin zanean. Ub 118. Santa Monikak iritsi zuan senarra kristau 

egitea. AA II 98. Judu eta Jentill asko kristau egin ziran. Lard 508. Kristau egite arren / infiel jendea. AB AmaE 

161. Kristau-egindako Yuduentzat. Ir YKBiz VIII. v. tbn. Mb IArg I 184. Xe 335. Inza Azalp 18. Kristau egin 

gaitualako [Jaungoikoak]. Gco II 42. v. tbn. Inza Azalp 9. 


mende. 

102


- KRISTAU-HERRI. a) Pueblo cristiano, cristiandad. Kristau erriko ondrea. AB AmaE 374. Frantziako 

kristau-erriaren on eta probetxu andiaz. Arr May 154. Kristau-erri osoa, beste itz batez, Eliza. Or QA 53. 

Horrela Kristau herria, bi Aita Santurekin gaizki bazegoen, okerrago aurkitu zen hirurekin. MIH 80. b) Región, 

país cristiano. Biziera hau zabaldu zan gero kristau-errietan. Ub 119. Zure izena izango da kristau errietan 

onra andikoa. Mg CC 111. Kristau-errian jaio zeralako. AA III 263. Kristau-erririk / kristauena. SMitx Aranz 

178. Kristau herri gehienetan, Islam lurretan ez bezala. Mde Pr 187. v. tbn. Basarri 122. 

- KRISTAU-IKASBIDE. Doctrina cristiana, catecismo. Zure otoitzetan eska diozuzu Yaungoikoari eta aren 

Ama Sainduari kristau ikasbide au euskarara itzuli duen euskarazalearenzat. Legaz III. Bañan ori nola gerta 

ditteke ezpagenduke ikasiko Dotriñarik edo Kristau ikasbiderik? Inza Azalp 18. Kristau-ikasbidea. KIkG 49. 

Zenbait apaizek atzo ikusi zutekean Kristau Ikasbide berria dala errez ta garbiena aurrentzat. Lab EEguna 107. 

Kristau Ikasbidea irakasten. Or QA 110. Arratsaldetan errietako neska-motikoak bildu oi zitun kristau ikasbidea 

erakusteko. Etxde JJ 270. XVIIIgn mendearen azkenaldian egindako Kristau ikasbide batean. MIH 352. v. tbn. 

Ldi IL 53. Munita 154. MAtx Gazt 16. 

- KRISTAU-LAGUN. Prójimo. Cf. "Giristino lagun, le prochain" en Pouvreau y ejs. de giristino-lagun en 

Materre (290), Haramburu (142), Axular (516 (V 332)), Pouvreau (Phil 156), Tartas (Arima IX kristino-lagun), 

Etcheberri de Sara (197), Baratciart (207), y Joannateguy (SBi 135). v. KIRISTI-LAGUN, LAGUN PROJIMO, 

LAGUN HURKO. Ioigoiko bat onhets ezak gauza guztien gaiñetik / eta kristau laguna ez heronez beheretik. 

EZ Man I 12 (tbn. en Ub 172). 

- KRISTAU-SEINALE. a) Credo. Kredoa edo kristau-siñalea. Ub 125. b) "Kristau-señale (AN-gip), lunar" 

Garbiz Lezo 233. 

- KRISTAU ZAHAR. Cristiano viejo. Kristau zarra, ta askotan komulgatzen zerana, non dezu zuk onelako 

fedea? Cb Eg III 383 (contrapuesto a los indios recién cristianizados). Gizon jatorra zala bai, edo-ta, gutxienez, 

kristau zaarretakoa. "Cristiano viejo". Berron Kijote 225. 

- KRISTAUZKO. Cristiano. Beraz zer da kristauzko birtutea? Gco II 82. Prestutasun kristauzkoa. Aran SIgn 

206. 

kristaualdi. Era cristiana. Orregatik txadon-aldaketa au kristau-aldiaren aurreneko eunkietan jaso zala 

uste degu. JMB ELG 104. 

kristauarte. 1. (En casos locales de declinación). Conjunto de los cristianos; conjunto de las seres humanos. 

Au kristau artean nork sinis lezake? Cb Eg III 359. Nekazari onen birtute señalatu ta kristau arterako txitez 

bearra. Ib. 334. Apaizak ta Eliz-gizonak; ta, oez ateronzean, kristau-artean bizi diranak, elizgeak edo legoak. Ub 

218. Nola maitetsu zan, ixillian, kristau arteko emakume zintzo eta ederren bategana. Etxba Ibilt 458. 

Kontzientziko kristau artean / ez da geiegi gustatu. Basarri 121. 2. (Como sust. pleno). "Cristiandad, 

humanidad. Kristauartiak parkatu ezindako pekatua" Etxba Eib. 

kristaubatze. Iglesia, congregación cristiana. Apostoluak eleizak edo kristaubatzeak egitean. Ub 105. 

kristaubide. Cristianismo. Ta ala zalbide edo zaldibidea, gurdibidea, oñ bidea esaten da, ta orobat 

kristaubide, kristau fede, kristau lege, kristau dotrina ta kristau bizitza. Cb EBO 38. 

kristauburu (Lar, Añ). Papa. "Pontífice" Lar y Añ. 

kristaudi. Cristiandad. Ospagarriya izango da alotegabe kristaudi guziyan. J.M. Tolosa EEs 1913, 161. 

Kristaudiya arritzeko eran geitzen zijoala. Ib. 177s. Cristianismo. Kristaudiaren zabaltze arrigarria. KIkG 

19 (KIkV 28 kristiñau-siniskintza). En DFrec hay 3 ejs. 

kristauez (Dv, que cita a Bil). Infiel. Erantzun du kristau-ezak. Bil 163. 

kristaugai. Catecúmeno. Aita oraiño kristaugai zan, ikasten asi-berria. Or Aitork 41. Alipi 

kristaugaiarekin. Ib. 217. 

kristaukarazko. 

Cristiano, propio del cristianismo. Besarka diteke minaria ta hildura kristaukarazkoa. Birjin 111. Osotasun 

kristaukarazkoan aintzinatzen da. Ib. 263. 

kristauki (H). Cristianamente. Egizko ziñaren jabe, ta kristauki erakasiak izan. Elizdo EEs 1929, 180. 


mende. 

103


kristaukide. Hermano cristiano, correligionario cristiano. Judeako beren kristaukideentzat oparo 

emandako limosnak. Lard 505. 

kristaukiro (Lar, H). "Cristianamente " Lar. Beren eskubide ta eginkizunetaz jabetuaz kristaukiro 

jokatu ditezen. MAtx Gazt 12. Jesusen jaiotza kristaukiro ospatzeko ohitura. MEIG I 77. 

kristaunde (Lar, H), kristande. "Cristiandad , pueblo cristiano", "cristianismo " Lar. Alan 

kristandearen denbora ederretan saiatzen ziran [...] euren mendekoari bera erakusten. Kortazar Serm 170s. 

kristaunki (G-goi). Persona. "Ez dago kristaunkia baño gauza patalagorik (G-goi), kristaunkiak amasei urte 

bear ditu ezer asteko (G-goi)" Gte Erd 256. 

kristautar, kristauar. Cristiano (no aplicado a personas). Bertan iru kultura aundien ekarria biltzen da: 

hebertarra, aitorra ta kristauarra, alegia. Gazt MusIx 61. Erabateko kristautar adierazkizun berri bat [...] 

erantsi ziola [bere olerkigintzari]. Ib. 62. 

kristautasun (SP (sin trad.), Urt V 7, Lar, Añ, H), krixtautasun. Cristianismo. "Cristiandad , 

virtud cristiana" Lar y Añ. Zer dan kristautasuna edo kristau izatea. OA 10. Kristautasuna ondatzeko. Lar 

SAgust 9. Etxekoen kristautasuna erakutsi naian. Ag G 15. Kristautasuna ezkerozkoa dalako izen ori. BPrad EEs 

1913, 216. Kristautasuna zabaltzeko. A Ardi 130. Kristautasunaren Jaungoikoagandiko sorrera. Inza Azalp 94. 

Kristautasuna ta euskera elkar-bildurik. Ldi IL 52. Gaitzesten du egiazko kristautasunak. Or Aitork 78. 

Kristautasunaren asieran non-nai zabaldurik ageri zan aburu ori. Zait Plat 35s. Kristautasunaren babesetik 

ateratzen diren erriak. Vill Jaink 160. Maitasunez betea den krixtautasunera. Larre in Xa Odol 17. Ez haatik 

uste izan kristautasuna jarria zela gure lurretan. Lf CEEN 1973, 130. Gehiago zor zion, berak aitortua, 

Gandhik kristautasunari, edozein europar nabarmenek budismoari baino. MIH 339. En DFrec hay 35 ejs. v. tbn. 

Etxeg RIEV 1908, 113. J.B. Ayerbe EEs 1912, 29. SMitx Aranz 178. NEtx Antz 155. Mde Pr 198. Etxde JJ 276. 

Arti Ipuin 24. Gazt MusIx 62. MAtx Gazt 79. 

- KRISTAUTASUNEZKO. Cristiano, conforme al cristianismo. Amabost urtean daramazun kristautasunezko 

bizikerarekin. Alz Ram 30. 

- KRISTAUTASUN-GABE. Falta de cristianismo, de fe cristiana. Olako olerkietarako oitura aundia izan oi 

zala Erdiaroan. Bañan orduan ez bait-zan kristautasun-gabez. Lek SClar 139. 

kristauti. Cristiano, conforme al cristianismo. Abertzale aien ejenplu eder eta kristautiaz arek lotsatutaedo. 

Alt LB 92. 

kristautiar. Cristiano, conforme al cristianismo. Irakatsi dizkidazuten kristautiar egitekoak. Alt LB 25. 

kristautu (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H). Cristianizar, hacer(se) cristiano, convertir(se) al cristianismo; 

bautizar. "Gazíes [...] Mairu kristautuak" Lar. "Cristianar" Lar y Añ. "Cristianar, cristianizar. Noiz kristautu ete 

ziran geure aldietako jendiak?" Etxba Eib. "Domekan dabe umia kristautzia" Ib. v. KRISTAU EGIN. Anbat 

geiago ziran, berriro kristautzen ziranak. Ub 117s. Kristautu giñenean. AA III 413. Tenplora kristautzera 

dijoanari. LE Urt 93 (ms. 33r kristiatzerá). Askok sinistu zioten, eta kristautu ziran. Lard 514. Jerusalen guzia 

laster kristautuko zan. Ib. 486. Milango Anbrosio andiak [...] kristautu baino ere lenago somatu zuen dei ori. A 

Itzald II 69. Judatar kristaututako bat zan bere egillea. Etxeg in Muj PAm 21. Biar kristautzen dezutenean 

[aurra]. NEtx Nola 27. Uste gabetarik ez ote ziren kristautzeko bidean? Lf CEEN 1973, 129. En DFrec hay 5 ejs. 

v. tbn. Anab RIEV 1928, 609. Ldi IL 53. Mde Pr 189. Vill Jaink 22. + krixtautu. (No ref. a personas). 

Gaurko jolas eta asmakizun auek kristautzen lan aundia daukagu. MAtx Gazt 58. Geroztik guti edo aski 

krixtautuak [paganoen iturri sainduak]. Lf CEEN 1973, 124 (no parece ser expresivo; cf. krixtau en el mismo 

autor). 

- KRISTAUTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Kristautuxea zen Euskalerria Altzatekoa mundura 

zenean. MEIG III 45. 

kristautxo. Dim. de kristau 'persona'. Beraz, iru kristautxo ziran gure artean okerreko agiriez ornituak. Ldi 

IL 43s. 

kristautza. 1. Cristianismo. Gazte odol oneko au kristautzarako bidean eskolatzeko. Izt C 210. Jentillak ere 

kristautzara artu zitezkeala. Lard 500. 2. Cantidad de gente. "Sekula ez det olako kristautzarik ikusi (G-azp)" 

Gte Erd 256. 


mende. 

104


kristautze. Cristianización. Gertakizunik aundiena da Euskalerriaren kristautzea. Etxeg in Ag AL 6. 

kristauzain (Añ), kristauzai (Lar, Añ). Obispo. 

kristegi. "(BN-baig), letrina" A. 

kristeia. "Agote (O Not 311)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. 

kristel. Lavativa. Senhar miserablia batian ohin lo, / eta bestian aldiz kristelaren galtho; / primak ordin 

hur xahakinak bero / eta haiez ajüta eman gero. Etch 426. 

kristendu. Cristianizar. Resumák kristendu. Lç Apoc 11, tít. 

kristi. v. kiristi. 

kristiai (R ap. A). 1. Cristiano. Zer gauza dra kristia¸) bikala dazkazunak eta xinestan dutzunak? CatR 23. 

Zoin da kristia¸)aren señalia? Ib. 15. 2. (Ref. a las personas en general). Gesal bateki kariketan, ez 

baizaiteken kristia¸)k erkin. Mdg 137. 

kristiaingu. Cristianismo. Xinetstan dud Izpiritu Saintiuan, kristiaingiuaren Eliza Saintiua. Mdg 160. 

kristiana. v. kristiano. 

kristiandade. v. kristandade. 

kristianismo, kristianismu. Cristianismo. Kristianismuaren aurretik divorzioa arras zabaldurik zegoan 

munduan. Vill Jaink 160. 

kristiano (G-nav, AN-gip-erro-ilzarb, Sal), kristian. Ref.: Bon-Ond 153; Echaide Nav 207. Cristiano. 

Kristianetan aldiz lauretan hogeietan, ber kasian, hamabi dotor deith lirokienik dira mündian. Egiat 166. Lehen 

kristianek. Ib. 177. kristiana. (Forma de femenino). Doktrina kristiana. E 11 (tbn. en Mat 45, EZ Man I 10, 

Arg DevB 231, VJ 2, Gç 209, OA 1, Arz 28, El 1 y Cb CatV 2). Kristiana du Elizaren faboratzen othoitzak. EZ 

Man II 43. 

kristiar. Cristiano. Kristiar neophyto suharrak. Mde EG 1954 (11-12), 184. 

kristiatu. Hacer(se) cristiano; cristianizar, bautizar. Kriátu beretáko, mantenítu ásko denbóras, guardátu 

kondenazitik, kristiátu, ta ornitunáu [ene Jaunak]. LE Ong 116v. Datorrelaik bat kristiatzera bataioain medios 

(229). LE-Ir. 

kristiau (AN-gip ap. Echaide Nav 207; Lcc). Cristiano. v. kristau, kristinau. Zegaiti dalako kristiau 

andia. EgiaK 87. 

- KRISTIAU-HERRI. Cristiandad. Alegradu bidi kristiau erria. EgiaK 86. 

kristina. (Exclam. de asombro; forma atenuada de Kristo). Kristiña! Zeñek eta Odolkik zirikatu bear bera, 

Moxolo! Ag G 313. 

kristinau (G ap. A; Añ (V), Izt, Chaho, Dv, H), kristineu (Dv), krestinau. 1. Cristiano. v. kristau. Tr. 

Exclusivamente vizcaíno. Duvoisin diferencia kristinau para el masc., de kristiñeu para el fem., extraña 

distribución que no se ve confirmada por los textos. Kristiñau fiel gustia. Bet 3. Kristiñau onak. Cap (ed. 

1893), 152. Kristiñeuen señalea. VJ 2. Ikusi dogu zelan kristiñaba zarean. Cb CatV 17. Gizon zinzo, egijazti, on 

ta kristinau garbi bat. Mg PAb 168. Ara emen, kristinaubak, adiskide egijazko bi. fB Ic II 208. Menderatuteko 

kristiñauen erreiñu guztijak. Ur MarIl 50. Onez ganera kristiñaua. A BeinB 65. Kristiñau otza ta euskaldun 

bada-ezpadakoa zarean. Ag Kr 120. Nik kristiñau nazanez sinisten dodazanak. KIkV 14. Kristiñau zoliak. Enb 

162. Kristiñau sutsu zirean bi. Akes Ipiñ 14. Kristiñau ona zan. Alzola Atalak 57. v. tbn. ConTAV 5.2.11, 153 


mende. 

105


(1691). Arz 29. Zuzaeta 44. CrIc 175. Añ EL 1 214. JJMg BasEsc 44. Astar II I. CatLlo 16. CatBus 17. AB AmaE 

100. Azc PB 270. Itz Azald 171. Kk Ab I 12. Canc. pop. in SMitx Aranz 72. 

(Como primer miembro de comp., o adj. precediendo al nombre). Kristiñau Doktrinarako sarrerea. Cb 

CatV 3 (tbn. kristinau do(k)trina en Añ EL 1 78, CatLlo 1, CatBus 8 y Akes Ipiñ 22). Kristiñau zeregiñak. Añ EL 1 

5. Kristinau fede puska bat. JJMg BasEsc 61. Kristinau-eguzkia. AB AmaE 347. Kristiñau-ikasbide onetan. 

KIkV 9. v. tbn. Ur BulaAl 5. Enb 80. Eguzk GizAuz 7. 

(Como adj.). Dotrina kristiñauen ganean. Cap 21 (cf. 22 dotrina kristiñauenak zeinbat parte daukaz). 

Prinzipe kristinau guztien artean. Urqz 38. Irakasten dau doktrina kristinauba. Astar II 108. Katu kristinau 

batiatuak. Azc PB 362. Ikasbide kristinaua. Itz Azald 13. 

2. (Ref. a la persona o ser humano en general). Beroak zigortuko ditu lur-azal, zugatz, abere ta kristiñauak. 

Erkiag BatB 111. 

- KRISTINAU-ARTE. (Con suf. local de declinación). Conjunto de los cristianos, comunidad cristiana. 

Kristiñau artean sortu ta azi nozulako. Añ EL 1 99. 

- KRISTINAU BERRI. Recién convertido al cristianismo. Eragozten eutseen kristinau barrijai jentileen 

dibersinoetara juatia. fB Olg 143. Mañariko kristiñau barriak Urretxako ermiñta zarra egin ei eben. Alzola 

Atalak 36. 

- KRISTINAU EGIN. Hacer(se) cristiano. v. kristinautu. Danok kristiñau egindakoan. AB AmaE 129. Bere 

erruak ezaguturik, kristiñau egin zan. Ag AL 169. Zuk ni ezerbere ezeti sortu ninduzun; zuk kristiñau egin 

nozu. Añ EL 2 160. v. tbn. fB Ic III 278. CatLlo 93. CatBus 55. 

- KRISTINAU-HERRI. a) Región, país cristiano. Ez dago kristinau errijetan kalte geijago egiten dabenik. 

Mg CO 7. Agaitik dakusguz kristiñau-errietan ain kalte gogorrak. Añ EL 1 87. Baina zelan etorri dira kristinau 

errijeetara dantza madarikatu orreek? fB Olg 140. Baketu ta argitu kristiñau errietako buru, nagusi ta 

agintariak. Añ EL 2 230. Tenplu herejenak kristinau-errietan egitea. Itz Azald 210. v. tbn. JJMg BasEsc 201. b) 

Pueblo cristiano, comunidad cristiana. [Kurutze Santua] da ezaugarri bat kristinauerria beste enparau guztiak 

gandik desbardindu eta ondo ezagutu eragiten dabena. Itz Azald 10. 

- KRISTINAU ZAHAR. Cristiano viejo. Euskal Erri, ta kristinau zaarreen artian, tonto batzuk sartu. JJMg 

BasEsc 258. 

- KRISTINAUZKO. Cristiano, conforme al cristianismo. Atziera ona, esanekua, humildia ta kristinauzkua. fB 

Ic I app. 2. 

kristinaugai, kristinaugei. Persona susceptible de ser bautizada. Bada dudakua edo dan gizona edo ez dan, 

edo dan kristinau geija edo ez dan. fB Ic III 57. Kristinaubak ta kristinau geijak etsaijetati askatuteko. Ib. 285. 

kristinaukor. (Adj.). Cristiano. Ikasbide kristinaukor onetan aitatuak. Itz Azald 209. Bizitza 

kristinaukorraren zuzenbide au. Ib. 205. 

kristinautasun. Cristianismo. v. kristautasun. Fedebagiak biurtu ditezala bere izen Santuba ezagututa 

gure kristinautasunera. CrIc 175. Ezainduten dogu kristiñautasuna. Añ LoraS 71. Izanik euskal errijetako jentia 

kristinautasun andikua euren [...] egitade guztietan. fB Olg 10. Kurutzetxo bat, kristiñautasunaren 

agergarritzat. Ag AL 100. Auzotegi onetako kristiñautasune. Akes Ipiñ 14. v. tbn. JJMg BasEsc 50. Kk Ab I 11. 

Cristiandad. Babilonia, Troia ta Ginebra nastu bat irudingo leuke kristiñautasunak. Añ MisE 142. 

kristinautu (Añ (V)). Cristianizar(se), convertir(se) al cristianismo. "Cristianar , [...] kristiñautu" Añ. 

v. KRISTINAU EGIN, kristautu. Hereje, judegu ta fede bageak argitu ta kristiñautu daizuzan. Añ EL 1 91. 

Biak kristiñautu ta laztandu eben fede santea. Añ MisE 4. Kristiñau batek besteak kristiñaututea. Ag AL 120. 

kristinautza (A Morf 83, que cita a fB). Cristianismo. Aituten ez dabee ondo dotrinia edo kristinautzako 

erakutsija. fB Ic I IX. Nun da bada zure fedia? Nun da zure kristinautzia? Astar II 235. 

kristindade. v. kristandade. 

kristino. Cristino (en las guerras carlistas). Izan ditezkela kristino aniz, eriotzeko orduan ersirik arrapatzen 

edo kaustentuztenak? (B, s. XVIII). BOEans 319. Kobardiatu dute / kristino tontuak. CartAnd 407. 

kristino. v. giristino. 

kristio. v. giristino. 


mende. 

106


kristo, krist, kisto. 1. Ungido, mesías. (No incluimos aquí Kristo usado como nombre propio). Ezen 

altxaturen dirade krist falsuak eta profeta falsuak. Lç Mt 24, 24 (tbn. Ip, (kristo) He, TB, Ur (V y G), Echn, 

Hual, Samper y Leon; Dv kristo-aizun, Ol y Arriand sasi-kisto, Ker sasi-kristo; IBk mesias, IBe mesia). Erregeai 

kristoak, ganzutuak, olioztuak edo unjituak deitzea. Ub 39. Altxatuko du bere Kristoren botherea. Dv 1 Sam 2, 

10 (Ol igurtzi, Ker y BiblE gantzutu). Hilen dute Kristo. Dv Dan 9, 26 (Ol gantzutu, Ker mesias (edo gantzutu), 

BiblE gizon sagaratu bat). Gezurrezko kristo ta gezurrezko profetak. Ir YKBiz 411. 2. (H, Lh, Etxba Eib). 

Cristo, imagen de Cristo, crucifijo. (Documentado en los textos en la expr. Santo Kristo). "Kristoak khendu 

zituzten, on avait enlevé les crucifix" Lh. "Aittuta daukat Eibar-en armerixian aurretik kristuak eitten zirala" 

Etxba Eib. Santo Kristo bat eskuan artu. Mb IArg I 197. Aldarean zegoen Santo Kristoak eskuak iltzeetatik 

libraturik belarriak itxi zituan. AA III 596 (tbn. Santo Kristo en Cb Eg III 218, Añ LoraS 94, fB Ic I 58, JJMg 

BasEsc 72, Zab Gabon 62 y Arr May 12). 3. Cierto líquido usado en la limpieza. v. infra KRISTO-UR. 

(Linjaren bokhetatzeko) bazina batean ur beroan hurtaraz 125 gr. salboina phikaturik, eman ere kristo poxi bat. 

GAlm 1937, 71 (ap. DRA). 

- KRISTO-LORE. "Kristo-lora (msLond), enula, ojo de Cristo (Bot.)" A. 

- KRISTOREN (-ton V-gip). "Enorme, grande. Kriston zartaria artu juan obetik jausitta" Elexp Berg. (V-gip, 

G-azp, AN-gip). Muy bueno. "Kriston pelikulia dok" Elexp Berg. "Kristoren andreak, jendea arritzeko 

modukoak (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 206. 

- KRISTORENAK (-toon- AN-araq, -ton- V-gip). Ref.: A EY III 259; Elexp Berg. (Decir, etc.) las de Dios. 

"Kristonak eta bi, las de Dios. Kristonak eta bi esan zotsan etxoin eraiñ zotsalako" Elexp Berg. Kristorenak 

esan daidazala; leporatu beidaz, guzur da bar, miiñak emonala ta geiago. A BeinB 72. "Arre" nor bere astoari 

ta... / "kristonak" esan alkarri. Basarri 166. Albotik Kristonak esan arren / aserratutzen eztana. Gorrotxategi in 

Mattin 24. Kristoonak aittuko dizkik (AN-araq). Inza NaEsZarr 53. Ez al dizkiozue oraindik sekulan kristorenak 

eta bost esan zeuen buruari? PPer Harrip 121. "Kristo(re)nak emon eutsezan, le golpearon atrozmente (Vc)" 

A EY III 295. Galdo-txiki gizajuak kristonak artu ei zitxuan. SM Zirik 91. Kristoonak artuko ttuk (G-nav). 

'Gogorrak artuko dituk'. Inza NaEsZarr 54. 

- KRISTORIK EZ. Nadie. Tenpesta izigarri bat, euri eta harri, atsaldeko hiru orenetan hasirik, kristorik ezin 

egon duzu kanpuan. Eskual 27-6-1913, 2. Kristorik ez ageri. StPierre 16. 

- KRISTO-UR. Cierto líquido empleado en la limpieza. v. supra (3). Hanitzek, beheretako zoladuretarik 

airatzen den usain ustel likitsaren ezeztatzeko xedetan, kristo-ur beroz jatsarekin thorratzen dituzte. Eskual 13-6- 

1913, 2. 

kristoaizun. Falso mesías. Ezen jaikiko dire kristo-aizunak eta profeta-aizunak. Dv Mt 24, 24 (Lç krist 

falsuak). 

kristoka. Diciendo Cristo. Voto-ka, por vida-ka, Kristo-ka, pasio-ka edo beste hitz gaistoka aritzen 

diranak. Mb IArg I 262. 

kristorde (Lar, Añ), kristo-orde. "Pontífice" Lar y Añ. Aita Santu Erromako Kristo-ordeak dauko 

agindurik. Añ MisE 7. 

kristotar. Cristiano, seguidor de Cristo. v. kristar, kristau. Izen ori da [...] Kristotarra edo Kristaua 

erriak esan izan duan bezala. Inza Azalp 8. Norbaitek nere izenean, kristotarrak zeratelako, ontzi bat ur edatera 

ematen badizue. "Quia Christi estis" (Mc 9, 40). Ir YKBiz 254. 

kristotu. Convertirse en Cristo. Onela bada anima alkartzen da Kristorekin komunioan, moduren baten 

kristotzen da. Mg CC 218. Makurtu zera, itzegin dezu, / Kristotu zera mirariz. NEtx LBB 276 (hablando de un 

sacerdote durante la consagración). 

krisu. v. kriju. 

krisuma. v. krisma. 

kriterio. Criterio. v. irizpide. Beste kriterio bat erabilli bearra daukagu. Lek SClar 110. v. tbn. Lab 

EEguna 77 (en un juego de palabras con el título de la obra de Balmes). En DFrec hay 18 ejs. 

kritika. 1. Crítica, censura. Konbersazionea pisatzen da, kritikaren eta gaixtakeriaren zenbait piko han 

balsatzen ez denean. Mih 65. Ondotik kritika, abisu, letzioa eztute falta, / Euskaldunak dioena bethi hill eta 


mende. 

107


salda. Gy 85. Crítica literaria, artística. Euren ederlanai buruz emengo ziri, ango kritika eta arako 

goraipamenetan diardutela. Etxde JJ 269. Gero kritikia be olakua izan zan. SM Zirik 85. Onoko autaketa onek 

eztu kritika arauzko izan nai. Gazt MusIx 171. El Globo-n sermoi-kritika beti egiten zuen. MIH 129. Gaurko 

jakintsuen iritzi-miritzi edo kritika [...] A. Aristimuñoren bizkar utziko det. Or SCruz 8. Crítica, revisión 

crítica. Moral onen kritika. Vill Jaink 74. Beharrezkoa da kritika edozein herri ongi gobernatutan. MIH 137. 

Ez gaitu, ez, kritika pixka batek [...] geure burua ukatzera erakarriko. Ib. 69. En DFrec hay 97 ejs. 2. Crítica, 

conjunto de los críticos. Oraingo kritikak agirian jarri dunez, Fray Luis Leon ez omen zan maiz bere burua 

aiñako izan oi. Gazt MusIx 59. Ez dakit zer esan behar duen poesi mota honezaz egun edo biharko kritikak. 

MEIG II 102. Gure kritikak, edozein "Sor Angélica" edo "Madre Alegría" laudorioz betetzen duen kritika 

horrek, txintik esan gabe. MIH 322. 3. Crítica (textual). Espainian azkenik agertu den testu kritikarekiko 

liburutik. MEIG V 72. 

- KRITIKA EGIN. Criticar. Ez nengoela han inoren kritika egiteko. MEIG IX 82. Egiak aldarrikatzea eta 

kritikak egitea libre da mundu librean. G. Egaña Herr 21-11-1957, 3. 

- KRITIKAPE. (Con suf. ines., en sing.). (Estar) sujeto a crítica. Besterik da, oso besterik gainera, idazlea 

kritikapean egotea. MEIG III 76. 

kritika. v. kritiko. 

kritikari, kritikalari (G-azp ap. Gte Erd 60). Crítico, que critica, que censura. Erasle eta kritikari, baita 

hanbat nausitxo, / egintza ororen gaiñean dutenak errateko. Gy 85. Crítico literario. Boileau XVII garren 

mendeko kritikalari frantsesak. Lf ELit 126. Crítico, que critica, revisa críticamente. Gaurko kritikari 

zitalen batek esaten badu "arnari ez da ezer". MIH 74. En DFrec hay 2 ejs. de kritikalari y 1 de kritikari. 

kritikatu. Criticar, censurar. Nazaten kritika / edo nazaten aproba. Gy 202. Orok kritikatzen zuten haren 

lana. Ib. 105. Criticar, hacer una crítica. Euskeraren alde lan geiago [...] egin dezaketenak eta erosokeriz 

edo egiten ez dutenak kritikatzea osasungarri eta libre da. G. Egaña Herr 21-11-1957, 3. Obrak irakurri ere egin 

behar dira, kritikatuak dionaz jabetu behar da. MIH 206. En DFrec hay 48 ejs. 

kritikatzaile, kritikatzale. Crítico, que critica. Ni ez nauzu euskaltzaleen erdibitzalea, euskararen alde lana 

egin bear lutekenen eta egiten ez dutenen kritikatzale baizik. G. Egaña Herr 21-11-1957, 3. 

kritikazale. Amante de la crítica, crítico. Gazteak kritika-zaleak agertu zaizkigu eta ni ere bat natorkie 

horretan. MIH 68. 

kritiko, kritika. Tr. Documentado en Mongongo y autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 42 ejs., 

meridionales. 1. (Sust.). Crítico. Eta nola asko kritika mende huntan baita, ez dut dudatzen ez den zenbait 

izanen zerbait erraiteko dutenik obra xume hunen gainean. Mong 585. Crítico literario. Kritikuak 

begirapena zor ei deutsoe yaubearen idazti yatorrari. Or Tormes 121. Zer esango lukete orduan kritiko 

bihurriek? MIH 172. Kritikorik sonatuenek maiz egin izan dute kolpe huts, obrarik bikainenak txarretsiz. Ib. 

137. 2. (Adj.). (Edición, etc.) crítica. Beste hiru "myrakyl" argitara eman zituen, ingles itzulpen eta aparatu 

kritikoaz. Mde Pr 260. Edizio kritiko bat merezi duela. MEIG IV 107. 3. + kritiku. (Adj.). Crítico, que critica. 

Ohar kritiko batzu egin dizkiot liburu honi beste nonbait. MEIG III 47. Goitiatar Joseba, berriz, "gainbegitu 

kritikua, sarrerak eta oarrak" bere gain izan dituena. Ib. 101. 4. (Adj.). Crítico, de crisis. Garai kritiko 

batean. MEIG IX 67. 

kritx. Cigarra. Kritx gaixua, nurat dua / therresta elhürrian? Xibero GH 1931, 204. Khritxa! [sic] ez ahatz 

negia. Ib. 205. 

krixallu. v. kriseilu. 

krixk. "Juego de niños, en el que uno lanza al suelo una nuez y otro hace lo mismo intentando tocar con su nuez 

la de su compañero" JMB At. 

krixk. v. krisk. 

krixka. "(Hb), action de trinquer" Lh. 

krixkaka. "(Hb), en trinquant" Lh. 


mende. 

108


krixkakatu. "(Hb), trinquer" Lh. 

krixkako. 1. "Bruit de verres que l'on brise" Lh. 2. "Craquement de nerf ou d'os" Lh. 

krixkat. "(S-saug), petite armoire du vaisselier" Lh. 

krixkatu. 1. Brindar chocando los vasos. "(Hb), trinquer" Lh. 2. Cascar. Zer harrieia, entzüten bagünin 

sagü bat intzaur baten krixkatzen. Xibero GH 1930, 455. 

krixket. v. 1 kisket. 

krixkildu (SP), kriskildu (A), kriskaildu (Darric ap. DRA). Desgranar. "Illarrak krixkiltzea" SP. Azkue, 

aunque dice tomarlo de Pouvreau, trae -sk-. v. kirkildu, krinkildu. 

krixkitin. v. kriskitin. 

krixkorño. Aiseago litake othearen buluztea bere xixtro xorrotx ziliportatik, gure bihotza Eskual-herriaren 

amodio krixkorño batetik baino! SoEg Herr 17-12-1959, 3 (DRA, s.v. krixkor, traduce "abrasador, encendido"). 

krixtal. v. kristal. 

krixtau. v. kristau. 

krizallu, -elu. v. kriseilu. 

krizkola. Grito. Bitimak ikusteko plantan ezarriak dituzte: ahuak tapatuak, den mendreneko krizkolarik 

ezin eginezko gisan. Prop 1893, 229. Bi bozetan eman behar kantu bat, lau bozetan emanez, hilak ere phiztuko 

baitzituen heien krizkolak. Barb Piar I 39. 

- KRIZKOLAN. Chillando. Burrunbaka ari ziren uliak, ttirrittak aldiz krizkolan. Barb Piar I 154. 

kriztail. v. kristal. 

kroa, krua. (Onomat. del graznido). v. kru-kru. Bele zahar bat karrankaz ari zen: kroa! kroa! kroa! Barb 

Piar I 83. Bele arroa krua, krua asi zan. EgutAr 22-8-1966 (ap. DRA). 

krobitxet (SP, Lar, H), gurbitxeta (A Apend), kurbitxet (Lar, H), kurbiset (Lar, Añ (G)). Sudario; velo. 

"Toca, adorno de la cabeza" Lar. "Sudario" Ib. "Tiene este tocado varios nombres, según los paises: kurbitxeta, 

buruko estalkia, oiala, zapia" Lar Cor 214. "Sabanilla de la cabeza" Añ (Azkue lee kurbiesta). "Debe ser paño o 

vestimenta (BorrB)" A Apend. Haren begithartea krobitxet batez zen estalia. Lç Io 11, 44. Haren [Iesusen] 

buru gainean izan zen krobitxeta [...] apart biribilgatua lekhu batetara. "Couvre-chef". Ib. 20, 7 (He oihala, TB 

hil mihisea, LE pañoloa, Dv burukoa, Ol zapia). Erosi nai duenak / izango du emen / erroana ta krea / ona eta 

merke. / Ona krea ta erroana, / ta gurbitxeta gai ederra. BorrB 32. Bere krobitxet zuri garbia / lohi zikinez 

beterik. Arti MaldanB 230. krabitxeta (Lar H). "Lienzo más ancho y delgado" Lar. 

krofe. v. kofre. 

kroisada. Cruzada. Kroisaden denboran jin ziren Europarat. Ip Hil 145. 

kroka (Lar, Añ, H, A), korka (H). 1. "Giba" Lar y Añ. "Corcoba" Lar. "Joroba" A, que cita a SP, pero no lo 

encontramos en éste. 2. Jorobado. "Agobiado" Lar. "(Adj.), bossu" H. 3. (H, que cita a AR). Juntura, 

articulación. v. 1 kroska (4). Haren hezur kurutzian estiratuz bere kroketarik idokiek. AR 159. 4. (AN-gip 

ap. A). Gancho. v. krako. Eta egon beharko dire / kroka eta tupiña gabe. "Ni croc ni marmite". Gy 241. 

Zikirorik gizenena / krokatik dilindan ukhanen duena. Ib. 268. Krokan dilindan. Ib. 281. Garra. Tigrea maiz 

atzarria dagoela, eta hamar urhatsetan gainerat saltatua, bere kroka zorrotzekin zintzurretik lothua oraitik sarri 

izan dezakezula! Prop 1909, 69. 5. "Entaille" H. v. 1 kroska. 6. "Korkatzea, élévation sur une superficie, 


mende. 

109


meule de foin plus ou moins grande (Villefranque)" H. v. 2 korkoi (2). 

kroka. v. kolka. 

krokail. "(L), maigre" Lh. 

krokaildu. "(L-côte), demacrarse un gordo" A. [Zure senharra] krokaildua da, zainak airean eta osoki 

ezindua. Herr 21-9-1961, 4. Batzuetan ikusten dira holako (andere lakrikun) batzu krokailduak, leixtafin gerri 

mehe batekin, begitarte-orrazea endurtua. Etcheb MGaric 154 (ap. DRA). 

krokaldi. "(Hb), brisure, entaille" Lh. 

krokant. Crujiente (comida). Emaiten laberat [ophilak] ongi krokant egin arte. ECocin 40. 

krokatasun. "État de bossu" H. 

krokatu (SP, Lar, Añ, H, A), korkatu (H). 1. "Krokatzea, inclinare" SP. "(Hacerse) corcobado" Lar. "Gibado" 

Lar y Añ. "Devenir bossu" H. "2.º jorobarse; 3.º encorvarse" A. Pouvreau, Harriet y Azkue citan a Leiçarraga. 

[Emaztea] zen krokatua eta neholetan ere ezin xuxent zeiten. Lç Lc 13, 11 (He, TB, Oteiza, Dv e IBk 

mak(h)urtua, Ol korapillotuta, Ker makur-makur eginda, Leon, IBe konkortua). "Sagarrez krokatua, chargé 

de pommes. Adar erlez krokatua, branche qui est courbé sous le poids d'un essaim d'abeilles" H. 2. (O-SP 227 

SP y A). Enganchar(se). 3. "Korkatzea, mettre le foin que l'on séche en meules plus ou moins grandes 

(Villafranque). Syn. korkoinatzea" H. 

kroke. "Berberecho (Bayona)" FauMar 122. 

krok egin. Debilitarse. v. krokaildu. Krok egin zen zenbeit egunik barnean eta haria bezala mehatu. Zerb 

Bahnar 84. 

kroketa (T-L), kokreta. Croqueta. Oilasko kroketak. ECocin 16. Makallau kroketak. Ib. 17. Lur sagar 

kroketak. Ib. 56. Patatazko kokretak. Cocinan 34. 

krokodilo (Lar Chaho), kokodrilo, krokodil, krokodilio, korkodilo (-llo (T-L), kokolidro. Cocodrilo. 

Krokodilek eztute zaurtzen hekin beldur direnez bertzerik. SP Phil 223 (tbn. He 225). Krokodilaren kontua dute, 

mintzo dira ahoan bat, gogoan bertze bat. ES 197. Kokodrilo kaiman deritzan sierpe atzapardun izugarriarena 

[damua]. Mb IArg I 277. Lagün dütüke bizio güziak lükien krokodilioa zaldüntzat. Egiat 262. Erbiñudea eta 

sagua eta kokodriloa. Ur Lev 11, 29 (BiblE 11, 30 krokodiloa). Kokolidro ta putre / arrano beltzakin. JanEd II 

140. Eta kokodrilluak, basa-artian nasai-nasai etzunda, alde gustijetara begiratzen dabe. Altuna 21. Nonbait 

korkodiloek ezin dute burua altxa. Anab Aprika 48. Krokodil bat daukat bihotzaren ordez (1986). Tít. de un libro 

de poemas de I. Borda. 

kromo, kroma (T-L), kormo. Cromo. Burdiñea, kormoagaz yantzi ezkero, ordeikaitz edo ordei-ezin egiten 

da. GJaur Kimia 168. 

kromosoma. Cromosoma. Deus gutxi uzten dugu hemen gehienok mundutik aldegitean: oroitzapen laburra 

eta, onenik onenean, kromosoma pilo bat. MEIG VII 67. 

kromoztatu, kormoztatu. Cromar. Burdiñea, kormoztauta, nikelauta baño, txukunago ta iraunkorrago 

yarten da. GJaur Kimia 168. 

kronika (Urt), kroniko, koronika (Lcc). Crónica. "Corónica" Lcc. "Chronica, [...] gauzen istorioak, 

kronikak", "chronicon, kronika, istorioa" Urt V 8. Kroniko edo Paralipomenon deitzen diradenik, bi liburu. 

Lç Ins G 1r. Kronikoetan irakurzen dugu [...] pelerin eri bat [...] salbatu zenduela. Harb 400. San Franziskoaren 

Koronika edo bere Relijio andiaren historia edo gertaeretako Liburu baten. Mg CC 224. Harako Ibarguen- 

Cachopinen kronikak itxuratxarturik dakarrena. MEIG VI 189. Bertsolaria omen da gure herriaren kronika 

bizia. MEIG II 144. Euskal-biltzarreko kronika eta erabakiak. MEIG III 70. En DFrec hay 7 ejs. de kronika. 

- KRONIKA-IZKRIBARI, -IZKRIBATZAILE. "Chronologus, [...] kronikiskribalaria, kronikiskribatzaillea" 


mende. 

110


Urt V 10. 

kronikagarri, koronikagarri. (Lo) que hace escribir una crónica, digno de figurar en una crónica. 

Domingo, Pazkoen izen andia, / koronikagarri zeure egia. EgiaK 87. 

kronikatxo. Dim. de kronika. "Igela" xumeago da eta gure euskaldun itsusiaren kronikatxo bat bakarrik 

izango da. Mde Pr 46. 

kroniko. v. kronika. 

kronista, koronista (Lcc). Cronista. "Coronista" Lcc. Niceto kronistak dioenaren arauera. ES 116. 

kronologia (Urt V 10). Cronología. Kronologia hori, batez ere, olde huts baizik ez da. Mde Pr 223. Garai 

batean kronologia eta geografia ziran kondairaren bi begiak. Vill Jaink 172. En DFrec hay 5 ejs. 

kronologo. "Chronologus, kronologoa, denboraz mintzo dena" Urt V 10. 

kronpo (Lar Sup, Hb ap. Lh). "Mona, kronpoa" Lar Sup. 

krosk. (Onomat. de quiebro, rotura). Eman dio zangoan ostiko bat. Krosk zanga hautsi. Eskual 10-1-1908, 

2. 

1 kroska (Lcc, Lar Sup, Dv, H), kroxka. 1. Muesca, mella. "Mella" Lcc y Lar Sup. "Taille", "entaille", "coche" 

Dv. Mizpiraz egina da, baratzeko haurra [makhila], / erdiraino kroxkekin, lerdena beharra. Hb Esk 218. 

(SP, Dv, H), krozka (O-SP 220 A (que lee erróneamente krozta)), korxka (SP). Muesca que se hace en una 

tarja. "Taille à tenir compte. Zure krozkara ezta nihor hedatzen, personne ne s'avance jusqu'à vôtre compte ou 

mesure" O-SP 220. "Korxka , petit coup [sic, tal vez por coupe] de bâton" SP. (Dv, A). "Diente de 

rueda" A. Kroskek erakusten dute oren batean adimenduaren pikoa, eta nola ez ikus adimendu hautuago bat 

zeruko itzulien eginaratzailean eta aroen sorraraztailean? Hb Egia 2. 2. (SP, Dv), krozka (Lar Sup, A). 

"Kroska batean dago" SP. "Punto, estado" Lar Sup. "Bere kroskatik ezin athearazi du, il n'a pu le faire sortir de 

son assiette" Dv. Además de Duvoisin y Azkue, que lo citan expresamente, la fuente de Pouvreau y de 

Larramendi parece ser Axular. Mundu hunetako gauzak eztaude behin ere krozka batean, igaiten, eta iautsten 

dira. Ax 600 (V 386). Ezta aitzinatzen, eta ez gibelatzen, bethi dago egoitza batean. Krozka batean. Ib. 602 (V 

387). 3. "Quicio, [...] kroska" Lar Sup. 4. Juntura, articulación. v. kroka (3). Jauzarazi arteraino zangobesoak 

beren krosketarik. Jnn SBi 150. 5. "(V-m), obstáculo" A. Egi-bila noanean bide okerrak kroskaz 

beteak [,..] topako badautaz. A Gram IX. 

- KROSKA-BELAR. "Kroska-belhar (Hb), mille-feuilles (bot.)" Lh. 

- KROSKAN ERAUZI (-zk- A, que cita a Ax). Sacar de sus casillas; salirse de sus casillas. Harriet, que traduce 

"ayant perdu la tête", lo considera var. de krosko, 'cráneo'. Zeren emazte ezkondua eztu deusek ere hala 

giharran ukitzen, krozkan erauzten eta ez bere tentutik eta pazientziatik atheratzen nola bere senharra 

bertzerekin diabilkola iakiteak. Ax 358s (V 237). Askotan, eskualduna, gudulari ona agertu bada; bere 

urratsetik nola nai aldatzen ez delakotz da eta ez nolanai kroskan erauzten ere. FIr 142. 

2 kroska. "(G-bet), pesebre pequeño. Kroskatik ura ekarrizazu (FSeg)" A. 

kroskada (AN ap. A; H (s.v. kroska)). Toque, golpecito. "Punzada" A. Tanto Harriet como Azkue citan a 

Mendiburu. v. koskada. Zuri bizia kendu lekuan, eman izandu diozkat kroskadak eta kroskadak zure bihotz 

txarrari; ta kroskada oriek ematen niozkan esna zindezen lenbaitlen. Mb OtGai I 114. Gure bihotzari urrikizko 

kroskadak edo ukierak emateko. Ib. 87. 

kroskadura (Dv A). Mella, muesca. 

kroskaka. Golpeando, llamando (a una puerta). Deiez nago ni, bai, aspaldi guzian; ta kroskaka, zuri zere 

bihotz ori idik-erazi naiez. Mb OtGai I 248s. 

kroskatsu. Lleno de obstáculos. Cf. 1 kroska (5). Ala lengo bide zar kroskatsuak eukiko daue errua? A 

Gram IX. 


mende. 

111


kroskatu (Lcc, Lar Sup, H). 1. "Mellar vasos" Lcc. "Mellar" Lar Sup. "Ébrécher" H. 2. (Lcc, H). Abollar(se). 

"Bosseler, bossuer [...] se bossuer" H. 3. (SP A). Pelear. "Frotter, battre. Ongi kroskatu dire, ils se sont bien 

frottés" SP. "Choquer tête contre tête, parlant des moutons" H. 4. "Mettre à la taille" SP (que dice tomarlo de 

Oihenart, aunque no lo encontramos en éste). 5. "Descascarse" Lar. "Diffringi, descascarse, s'écaler" Sb-Urq. 

"Écorner" H. Cf. krosko. 6. Golpear, llamar (a la puerta). Kroskatzen du arditegiko atea edo ots egiten dio 

ardiak barrendik zaitzen dituenari, idiki dezon orietarako sarbidea. Mb IArg I 371. 

krosketa. Castañuela. Tanburina, xirola eta krosketak ixiltzen dire. Atheka 147. 

- KROSKETA-MAILU. "(L-ain), mazos con que los muchachos 'rompen la cabeza de Judas' durante los 

maitines de semana santa. Krosketa-maillu onek erreta, honen hautsa hausteguneko gordetzen da" A. 

krosko (SP, Lar, H, A), kroxko (Urt I 215), krozko (SP), khursko (SP). 1. Casco, cascarón; caparazón; cráneo. 

"Untzi kroskoa, le corps du navire sans appareil" SP. "Arraultze krozkoa, coque d'œuf. Khurskua (O)" Ib. "Buru 

krozkoa, le têt de la tête. Buru krozko ona du" Ib. "Hezur krozkoa" Ib. (sin trad.). "Fraidea gelan, 

barekhurkuillua krozkoan" Ib. (s.v. fraidea). "Adolescens moribus, buru ariña, króxko ariña" Urt I 215. "Casco 

de olla, &c." Lar. "2. crâne, tête; [...] 6. la partie arrondie d'un objet, pot, bouteille, etc." H. Barberek buruko 

zaurietan lehenik haragia aldaratzen dute, eta hezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223). Egin zuen mundua 

arroltze batetik. Gaineko kroskoa yarri zen zeru, azpikoa lur. Hb Egia 57. 2. "Hortz krozkoa, gencive" SP (s.v. 

hortz). 3. "Ossis rupti pars, estilla, esquille" Sb-Urq (tal vez una mala interpr. del ej. de Axular). 4. (H). 

Trozo de botella, cacharro, plato, etc. "Eltze kroskoa, têt de pot (Hb Esk)" H. Bi eltzehurren gatik hasi zen 

hauzia; / partidentzat kroskoak, yuientzat mamia. Hb Esk 211. 

kroskoila (Deen I 150 , Dv, H), kroskoil (L-sar-ain ap. A). 1. Cascabel. "Kroskoila ozena, grelot qui a 

un son clair" H. Behar zitzaiola ezarri / lepotik Rodilardori / kroskoila ozen bat dilindan. Gy 303. Gathuari 

lepotik / kroskoil ezartzera. Zby RIEV 1908, 771. Kroskoila bat. Ib. 771. Zeren baduzu joare eta joare... [...] 

Ahuntzenetan [baditutzu]: zilintzak eta kroskoilak. GH 1958, 263. 2. "Noix de galle" H. 3. "Testicule" H. v. 1 

koskoil. 4. kroskoil, kruxkuil. (Adj.). Rizado. v. izur, kizkur. Yausten zitzaizkon bizkarreraino ile kroskoil 

eta luxe batzuek. Elzb PAd 4. Ilhe kroskoil dirdiratuekin. GH 1959, 309. Ile gaztainkara kruxkuil ta begitarte 

pollitarekin. Herr 2-2-1961, 4. 

kroskoiladura. "Kroskoilladura, crinium crispatio, rizo, frisure" Sb-Urq. 

kroskoilatu. Rizar. "Kroskoillatzea, crines crespare, rizar, friser les cheveux" Sb-Urq. Orrazta zazue 

izpiritua Minervaren orrazeaz, adatsa izur eta kroskoilla, pinta eta ungentuz gantzu. ES 188. 

kroskoilkatu, kroxkoilkatu. Rizar. Ilhe xuri-xuriak ditu, kroxkoilkatuak. Prop 1894, 185. 

krotxo. v. kotzo. 

kroxeta. v. kortxeta. 

kroxka. v. 1 kroska. 

kroxkildu. v. krozkildu. 

kroxko. v. krosko. 

kroxturu. v. kabestru. 

kroza. "Coroza o mitra, krozea" Lcc. 

krozka. v. 1 kroska. 

krozkil. "Elzaur krozkillak, kroskoa partitzen zais, qui se fendent" SP. 

krozkildu (SP), kroxkildu (Dv, A). "Quitter le noyau" SP. Aunque Duvoisin y Azkue (que seguramente lo 


mende.


recoge del anterior) dicen tomarlo de Pouvreau, en éste sólo se encuentra kroz-. Cf. krixkildu. 

krozko. v. krosko. 

krua. v. kroa. 

kruasa. Alfabeto. "Bizkitartean zonbait aldiz aditu dut [l'alphabet] izendatzen kruasa ere [...] lehenbiziko 

letrak izan behar zukeien lekuan bazuela kurutze bat, eta hartarakotz emana zizaikola izena kruasa. Simon Falxa, 

Nabarrenia, artzain Bankatarra (19-2-1893). En una hojita probablemente publicada por Dodgson" DRA. 

kruel (Lcc, Volt 68, Urt, Lar, Añ, H), krudel (S ap. Lrq /krüdél/; Ht VocGr 284, Gèze, H), krubel (H (V)), 

kubrel (Añ), kurel (Lcc), kudrel. Cruel, inhumano, sanguinario; sangriento. "Inhumano" Lcc. "Cruel, kurela" 

Ib. (escrito sobre kruela). "Trux, ucis, kurela, bihotz gogorra" ES 210. "Amarulentus, hagitz gaitza, [...] kruela, 

despitósoa" Urt II 13. "Atrocissimus, [...] kruelena, gehien kruel dena" Urt III 31. v. anker. Tr. Apenas se 

encuentra en el s. XX. La forma kruel es propia de la tradición meridional y la predominante en autores 

septentrionales no suletinos; en éstos, y en algunos labortanos y bajo-navarros (ya desde Leiçarraga) aparece 

krudel. Hay kurel (alternando con kruel) en Lazarraga. En DFrec hay 3 ejs. de krudel, meridionales. Izanen 

dituk gizonak [...] kalumniazale, moderamendu gabe, krudel. Lç 2 Tim 3, 2 (TB krudel; Dv mokhor, Ol anker, 

Ker biotz-gogor, IBe basati, Bibl basa). Bearko dogu jente kruel oen eskuetati eriotzea gustadu. Lazarraga 

1154v. Orrein kruel izaten enegana. Ib. 1186r. Fortunea kurela dana. Ib. 1173v. Dama kurela. Ib. 1177v. Gauza 

kruela da aflijeatzea aflijiatu dena. Volt 234. Borrero kruelak. Ber Doc 123v. Iudu kurelek soka batez tiraka 

eramaiten. Harb 299. Amoltsu eta bakezko zirenak egiten baititu kruel eta gerlati. Ax 352 (V 233). Ausenzia 

triste gogor kruela (Poesía vicaína). ConTAV 5.1.4. Ioan aitziñan Turkoaren / buru kruela genzera! (1666). TAV 

3.1.28. Herio itsu kruela. Gç 65. Bestia kruel hek. Ch III 23, 8 (SP y Mst gaixto). Lanza gogor da kruelagaz. 

Urqz 15. Pertsekuzionerik krudelenak. He Gudu 34 (144 kruel). Publika bidi gerra kruela. Acto 201. Berez txit 

[gizon] kruel, aserre ta gogorra zan. Cb Eg II 201. Lehoina baino kruelago zen populu batez. Lg I 226. Txorien 

krüdel zena. Egiat 266. Iraindu esaka gaisto, ostikada ta betondoko kubrelakaz. Añ EL 1 181 (v. tbn. MisE 141 

kubrel). O ze su ta gar kudrela! Ib. 39. Guraso kurel eta gogorrak (B, 1791). BOEans 239. Robespierre kruela. 

Monho 64. Hezurretako min kruelenak. Dh 164. Zeure arerijuen menpe gogor eta krubelian geratu. Astar II 227. 

Oi, krüdela, erierazi naizü. ChantP 116. Tormentu kruel estuak. Xe 363. Lapur kruela. AB AmaE 454. Ikhusiz 

zer sorthe krudel eta izigarria ukhan zuten. Elsb Fram 101. [Zezen] kurtsa zoro eta kruel horien arbuiatzeko. 

HU Zez 78 (77 krudel). Judeo krudel traidore oiek. A Aezk 228. Gizon bateri eman biaiot / oso arrazoi kruela. 

Tx B II 253. Zure lege krudela. Azurm HitzB 48. v. tbn. EZ Noel 32. Hm 196. SP POB 11. Arg DevB 13. Tt 

Onsa 138. CatLav 51 (V 33). Mih 100. Brtc 102. Ub 111. JesBih 459. Jaur 151. Gy 142 (222 krudel). Bordel 46. 

Ud 112. Krudel: CatLan 42. Xarlem 1386. UskLiB 83. Etch 236. Lap 404 (V 184). Lasa Poem 80. Krubel: 

Zuzaeta 122. Orretarako igaro nituban iru esamina krubel tribunale lotsa andiko baten. Mg PAb 48. 

krueldade (Lar, Añ, H), krudelitate (Urt III 31, Chaho). Crueldad. Zure iujetarik anhitzen krudelitatez 

zure Resumako su biztuak. Lç Ins F 8r. Zu lakoagan ez leuke bear / krueldadeak parterik. Lazarraga 1184r. 

Krueldaderik baderakuso / beoke beti tristerik. Ib. 1182r. Non azotatu baizuten krueldade andiareki. Ber Trat 

11r. Azotadu ainbat krueldadegaz. Urqz 13. Tormenten iraupena eta krudelitatea. He Gudu 136. Herodesen 

krüdelitatiaren ebitatzeko. CatLan 39. Neronen aunitz krueldadeen artean, izantzenbat [...] (B, s. XVIII). 

BOEans 779. Zure krüdelitatia / untsa exerza ezazü. Xarlem 1015. Ereje oien krueldadia. Ud 115. Zerbitxatu 

izan nuen krudelitatia (BN-baig). Satr FLV 1975, 350. Orregaiti zuretzat / krueldade ori. EusJok II 115. Gizonen 

krudelitateak sekula asmatu dituen [tormenta] izugarrienetarik dena. Mde Pr 78. v. tbn. Zuzaeta 76. Krudelitate: 

Lg II 277. Brtc 96. 

krueldo, kureldo. Cruelmente. Bardin gura naben azkero / onein kureldo tratadu. Lazarraga 1151r. Asko 

dabilza / kureldo desterradurik. Ib. 1203r. 

krueldu (Lar, H). "Encruelecer" Lar. 

kruelki (Volt 68, Urt III 31, H), krudelki (S ap. Lrq). Cruelmente. Zeñak larrutzen baitio kruelki eztarria. 

EZ Man I 105. Eta Profeta sainduen / kruelki hiltzaillea. EZ Noel 88. Eztirez eta bertze errementez gorputza 

pena zezaketen baino kruelkiago. SP Phil 439 (He 444 dorpekiago). Goseaz eta egarriaz kruelki tormentatuak. 

Ch I 24, 3. Kruelki eta izigarriki persekutatua. CatLav 57 (V 37). Salbadorea kondenatzen du / kruelki 

azotatzera. Bast 33. Etsaiak kruelki zadukan gizon bat tormentatua. Lg II 138. Ezin kruelkiágo azotátus. LE Doc 

162. Haren seme maiteari hain kruelki jazarriz. Dh 274. Hitz horregatik eho nizü hañ krüdelki. Etch 640. 


mende. 

113


Askotan ere kruelki, / baiña bethi kuraioski. Gy 171. Hetaz krudelki trufatu ziren. Elsb Fram 106. Eskiak eta 

zankhoak itze handi batzüz krüdelki zilatürik. Ip Hil 169. Bere burua hain krudelki zapaltzen duen tradizio 

horren menpean. PPer Harrip 57. v. tbn. Tt Arima 107. Gç 84. Brtc 92. BOEans 782 (B, s. XVIII). FLV 1988, 

147 (Ibero, s. XIX). ETZ 277 (Valcarlos, 1869). Krudelki: CatLan 43. AR 166. UskLiB 56. Dv LEd 14. 

kruelkiro. "Cruelísimamente" Lar. Azotatu zutena ain kruelkiro. Ber Trat 8v. Soldadu batek txit kruelkiro 

bizia kendu. Cb Eg III 332. Guziáu eginze kruelkiró Jesus onaréki. LE Doc 165. 

kruelmente. Cruelmente. Ekusirik Silvero ain kruelmente bere Sirenak trataetan lebela. Lazarraga 1143r. 

krueltasun (Volt 68, Urt III 31, H), krudeltasun, krueltarzun, kubreltasun (Añ), kureltasun. Crueldad. 

Gehiago garaiturik haren [Sathanen] krueltasuna. EZ Man II 59. Gaixtakerian eta krueltasunian segitzen 

duenari. SP POB 11. Herioaren krueltarzuna. Tt Onsa 136. Pensa herio biziaren / zer diren krueltasunak. Gç 

158. Ordea ahal dateke kureltasun bat borthitzagoa eta izigarriagoa. ES 183. Hiltzen zituztela krueltasun 

handirekin. Lg II 233. Su hark bethi krueltasun berarekin erretzen. Dh 165. Aren krueltasuna / izanik ainbeste. 

Bil 64. Benetako krudeltasuna estali nahi izatea. PPer Harrip 52. 

- KRUELTASUNEZKO. De crueldad. Krueltasunezko monstro bat izan naizena. Dh 106. 

kruk-kruk. (Onomat. de nieve pisada). Euren oinkaden zaratea "kruk-kruk" edur ganian entzuten zan. Kk 

Ab II 161. 

kru-kru. 1. (Onomat. del graznido). v. kroa. Negu hastean, lerro-lerro-lerro, ikusten dugu [lertsun] andana 

ederrik, kru-kru eta kru-kru zeruetan doazila. Dass-Eliss GH 1925, 97s. 2. (Onomat. del roer). [Lapinaren] 

gormanditza sustatzeko, pastenagre batzuekin, errepausua pizten diogu. Gogotik kurruskatzen ditu, halako 

ausmarra batekin: kru, kru! Herr 10-2-1966, 1. 

krunka-krunka. Gruñendo. Bagindohatzin, eta bidean bazela zerri bat, krunka-krunka hasten gu 

hurrantzean. Herr 10-12-1964, 4. 

krunk-krunk. (Onomat. del gruñido). Hek dira goiz oroz "kurrinkaz" entzüten ditügün gaixoak [...]: odola 

dena khendia eta "krunk-krunk"... beti bizi! Herr 7-1-1965, 3. 

krupa. Difteria, garrotillo. Zintzurrean min bat heldu zaiote (haurrei) krupa erraiten diotena. Eskualdun 

Egunaria 1894 (ap. DRA). Diphteria edo krupa. JE Med 99. 

krupion, krupiun. Rabadilla. Lurra zazu [oilaskoa] luzara krupiuna hautsi gabe. ECocin 13. Pila zatzu 

pekadaren krupiona eta burua eta ematzu saltsan. Ib. 14. 

krupitu. v. korronpitu. 

krurta. "Ancienne mesure de capacité, d'environ 24 à 25 litres" Dv. 

krusallu, kruselu. v. kriseilu. 

kruseilia. v. kortzeiru. 

krusk. v. kurrusk. 

kruskaran. Cereza ácida (?). "Kruskaranak, ondu gabeak" SP. Cf. kruxka. 

krutrillo. "Butrino (AN)" Aq 698. 

krutsulu. v. kriseilu. 

krutxate. "(R-uzt), vendaval" A. 


mende. 

114


krutxet. v. kortxeta. 

krutzatu. v. gurutzatu. 

krutze. v. gurutze. 

krutzetu. v. gurutzatu. 

kruxenta (Dv A, H). Nombre de una variedad de vid. "Cépage blanc" Dv. v. kruxka. 

kruxifijo. v. kruzifix. 

kruxitu. Torcer. Ama Birjinak Lurdekoak bazukeela lan, alemanek frantses soldadoer kruxitu beharrak 

zeizten hezur guzien xuxentzeko. Herr 17-5-1962, 2. 

kruxka (Dv, H). Nombre de una variedad de vid. "Cépage blanc" Dv ( A, aunque éste da la forma kruska). 

kruxpeta (SP, H), kruxpet (Dv, T-L), kruspeta (H), kruspet (L, S; Arch VocGr), gruspeta (L-côte), kuspeta 

(BN-ad). Ref.: A (kruspet); EAEL 133. 1. Cierto tipo de buñuelo. "Beignets" SP. "Sorte de beignet" Dv. 

"Crêpe, pâte cuite", "pannequet" T-L. Sutik athera kruxpetak bezen beroa. Barb Sup 1. Ehun kruxpeten 

lixeritzeko. Ib. 21. Ihauteria, kausera eta kruxpeten denbora. Herr 12-1-1961, 2. 2. kruxpet (Dv A). 

"Cataplasme de mie de pain et de lait" Dv. 

kruxpetaño. Dim. de kruxpeta. Kruxpetaño horien ondotik, zintzurra ederki legundurik. Barb Sup 23. 

kruzada. v. gurutzada. 

kruzado. 1. "Cruzado, moneda" Lar. 2. Cruzado, participante en una Cruzada. Kruzado-jantziz jakindirdiraz 

/ San Luisekin Prantzia. SMitx Aranz 181. Bainintzan kruzadoa. Azurm HitzB 32. 

kruzailo. v. kriseilu. 

kruzatu. v. gurutzatu. 

kruzeide, -di, -du, kruzeilu, kruzeiri, -iru. v. kortzeiru. 

kruzelu. v. kriseilu. 

kruzifikatu. v. gurutzefikatu. 

kruzifix, kruxifijo. Crucifijo. v. gurutzefika, gurutze (2). Bi eskuak iuntaturik, begiak aphaldurik, 

kruzifix baten edo imajina debot baten aitzinian. Tt Arima X. Zenbait imajinen aitzinean, nola kruxifijo [...] (B, 

s. XVIII). BOEans 824. 

kruzijada. "Encrucijada" Lcc. 

kua. v. 1 kuma. 

kuadernadore. "Encuadernador" Lcc. 

kuadernazio. "Encuadernación" Lcc. 

kuaderno, koaderno, kuadernu. Cuaderno. Gauza onek Jon-ak ingurrazti (kuaderno) batean idazten 

ebazan. Altuna 66. Takigrafo / zoli bat eguan / nire bertsuak sartzen / bere kuadernuan. Enb 172. Atara eban 

neskatoak kuadernu maiztu bat. Erkiag BatB 70. Dan-danak irakurtzen nebazan eta etxean gorde, ebagi ta 


mende. 

115


kuadernuetan ipinteko. Alzola Atalak 76. Hitz eta esaera polit haiek non entzun edo irakurri nituen ez nuen 

ipintzen kuadernoetan. PMuj in MEIG I 90. Paul Labrouche jaunaren kuaderno zahar [bat]. MEIG VII 51. 

Adierazi zuen bazirela kuaderno horretan, Zalgizek bildutako atsotitzen ondoren, beste zenbait gehiago. Ib. 51. 

En DFrec hay 4 ejs. de kuadernu y 2 de koadernu, todos ellos meridionales. Numero romanoek poesiak zein 

koadernotakoak diran adierazten dute. Azurm HitzB 23. 

kuadra (AN-ulz ap. Iz Ulz). Cuadra. "Gure maixtartogien ere kuádran eztago tokik" Iz Ulz (s.v. 

maixtartogíe). 

kuadrable. Agradable. Itendéla kuadrableágo Jangoikoaren begiétan. LE Doc 214 (v. tbn. 219). (Jainkoa 

maite dutenentzat) eriotzea bera kuadrable da (18 y ss.). LE-Ir. 

kuadrant. 1. Cuadrante (moneda). Emazte alhargun paubre batek eman zitzan bi peza xipi, baitziraden 

kuadrant bat. "Quadrain". Lç Mc 12, 42 (He, Dv ardit bat, TB sos baten lauretarik bat, Ol lauziriko bat, Leon 

sos erdi bat, Or bost kuarto, Ker zuri bat). 2. kuadranta (det., Deen I 228), kadran (T-L). Cuadrante, reloj, 

esfera. "Brújula" Deen I 228. "Cadran, kadran, borobil" T-L. Kadran-orratzak, / burdin-aitz latzak. O Po 10. 

1 kuadratu. 1. (Aux. trans. tripersonal). Agradar, complacer. Kuadra dezógun Jangoikoarí játean ta 

edátean. LE Prog 100. Jauna ta nai nioke kuadrátu sandu bátek bekála. Ib. 100. Ez egitea deus banidádes, edo 

niri edo berze báti kuadratu náies, ezi ori lizáke debálde trabajátzea. Ib. 106. Sustanzia guzia dago personarén 

ón edo gaixto izátean, Jangoikoai kuadrátzen edo ez kuadrátzean. LE Doc 49. (Aux. intrans. bipersonal). 

Jangoikoak deklaratu zué kuadratzen zitzaikóna. LE Prog 98. Yago kuadratzen záio biótz penatuarén ansia bát. 

LE Ong 56r. 2. + koadratu. Cuadrar, ser adecuado. Anitz aldis etzaie koadratzen deitzea mortalak. CatAria 

450. Mortalak deitia ez zabei kuadratan kain ongi. CatR 61 (CatAe 60, CatSal 61 kuadratzen). 3. Cuadrar, 

armonizar, ponerse de acuerdo. Ene astotxu mantxiñe, / jaio ziñian aintxiñe; / gure Peruk ei dauko / kuadratu 

eziñe. Noe 46. Pelizek dauko zurekin / kuadratu ezina. Ib. 52. 

2 kuadratu, kuadrau. (Adj.). Cuadrado. v. 2 karratu. Etxe txikiak dira [...] amabi-amalauna metro luze, 

luze ta zabal, jakiña, kuadrauak edo diralako. Erkiag Arran 134. En DFrec hay 1 ej. de kuadratu y 3 de 

koadratu. Alkondara kuadratua (G-azp), 'camisa a cuadros'. (Ref. a medidas de superficie). v. kuadro (6). 

Gure Euzko-Erriak 22.800 [...] kilometro kuadratu ditu. Euzkel-Egutegi 11-4-1923 (ap. DRA, s.v. laukonde). 

Lau metro kuadrau. SM Zirik 106. Ogei metro kuadrau inguru ei zeukazen. Ib. 106. 

kuadre. Ejemplar, modélico (?). Gizon prestu kuadretzat alabatua. Aran SIgn 102. Gizonik prestuena ta 

kuadriari bezela, aditzera eman zion. Ib. 86. 

kuadriga. Cuádriga. Lau pertikadun (kuadriga) eun gurdi lasterka iarriko ditut. Ibiñ Virgil 94. Zaltegitik 

igesitako kuadrigak are lasterrago dioaz. Ib. 80 (v. tbn. 106). 

kuadrilla (AN-gip ap. AEF 1924, 11; Ht VocGr), kodrilla (VocBN vEys), kudrilla (S ap. Lrq), kadrilla (T- 

L), kadrila (kh- Lecl), koadrila. Cuadrilla. "Brigade" Ht VocGr 336. "Quadrille, brigade" Lecl. "Groupe" 

VocBN. Tr. Documentado en algunos textos meridionales populares desde finales del s. XVIII. En DFrec hay 

10 ejs. de kuadril(l)a y 7 de koadril(l)a. Aurkitzen bada kuadrillan, burlatzen dá bano sazerdóteas. LE Prog 

108. Barulloa sortzeko / kuadrilla ona da! Bil 31. Pobriak altxatzeko a ze kuadrilla! Ud 26. Kuadrilla aundia 

gatoz / Astiasutikan. PE 96. Juntatu kuadrilla / gizon oien gustua / kunpli dedilla. AzpPr 127. Kuadrilla ederra 

giñan. Arrantz 31. Xitendra Aragoko lein irietarik anitx peon, [...], xitendra anitx kuadrilla. Mdg 137. Mutill-zar 

kuadrillak. Urruz Zer 140. Biba gure kuadrilla. JanEd II 131. Kuadrilla batek Arlaban barrena Urbiko Zelaita jo 

genun (AN-gip). AEF 1924, 11. Preparatuta etorri ziran / izugarrizko kuadrilla. Tx B I 182. Aita ta seme eta 

illoba / osatzen dira kuadrilla. Tx B II 178. Egunero batzen zan kuadrilla bat zan. SM Zirik 42. Gallego 

kuadrilla [bat]. Ib. 117. Oñatitik joaten ziran neska kuadrillak gari ebatera. And AUzta 75. Astokilo koadrila bat 

direla. Arti Tobera 281. Lebatzaren kuadrillia erraiten zioten batasun huni. Osk Kurl 157. Juntatzen kostako 

zaigu / askoz kuadrilla oberik. Uzt LEG II 29. 

kuadrillari. Cuadrillero. "Toledoko Santa Ermandade Zaarra" deritzaneko kuadrillari oietako bat zegon 

bentan. "Cadrillero". Berron Kijote 181. Piztu zuan piztu kuadrillariak bere krisaillua. Ib. 187. 

kuadro (V-gip; Lar, Añ), koadro (V-arr, G-azp, AN-gip, BN-arb), kuadru, kadre. Ref.: Gte Erd 198; Elexp 

Berg. Tr. La forma más empleada es kuadro. Hay kuadru no ambiguo en E.M. Azcue, Azkue, EusJok, San 


mende. 

116


Martin y Zarate. Hay además kadre en JesBih y J. Etchepare, y koadro en Txillardegi. En DFrec hay 28 ejs. de 

kuadro, 10 de kuadru y 41 de koadro. 1. Cuadro (pintura). "Quadro, pintura" Lar y Añ. Tr. Documentado 

sólo en la tradición meridonal. Estanp-kuadro bat paretatik lenbaitlen kendu. Mb IArg II 312. [Adam] ikusi 

izan dut pintatua kuadro batean (B, s. XVIII). BOEans 707. Kuadru itzaletan / eztago besterik / gizon andiak 

baino / odolez beterik. Azc PB 303. Iru edo lau kuadro paretetatik zinzilik. Moc Damu 5. Kuadro polit ortan 

dagona ezta katua? Iraola 30. Urruntxago [...] miraila bat eta bizpahiru "kadre" [...] ahalaz ederrak, bainan 

osparik gabe. JE Bur 188. Eliza onetantxe degu artailu (kuadru) bat. A Ardi 79. Gauguin-en koadroetan. Txill 

Let 27. Kuadru batek negarrez ipiñi ninduan. SM Zirik 16. Kuadro bat, irudi bat. Vill Jaink 36. Kuadro aundian 

gizakume bat agiri zaigu. NEtx LBB 106. Orgazeko kondearen entierru-kuadrua. Alzola Atalak 71. Metro ta 

erdi luzeko kuadroa eta zeru-zerrenda mehar bat besterik ez. MIH 130. Kostunbristen erako kuadru bat. 

Zarate ELit 22. 2. Marco. Ezarriko da indulientzien erretaula, onheski, kadre batean sarthua. JesBih 465. 

3. (V-gip ap. Etxba Eib), kuadru. (Unidad de medida). "Medida convencional en que se divide lo largo del 

muro que hace ángulo recto con el frontón. Zortzi kuadrora erreztatzen du pelotia" Etxba Eib. Erresto andia 

egiten zuan Uizik, amar amaika kuadro beti botatzen zuala. CartAnd 378. Zezen-plaza erdian / jarri zioten arria, 

/ ogei ta iru ontza luzian / amalau kuadru neurria, / amabost arru bere pisua. EusJok 30. 4. (V-gip ap. Elexp 

Berg). (Sust.). Cuadro, cuadrado. [Pasta] hauts zazu kuadro luzian eta errearaz erdizko labe batian. ECocin 

41. Cuadro, trozo de tierra. Kuadru au maniatzen illar pixka bat billtzen ote degun. Sor Bar 23. Lenbiziko 

kuadrua ondatu zigun Lazaro-eguneko kazkarabarrak. Ib. 23 (v. tbn. 44). 5. Cuadro (de una obra teatral). 

Egintza bat eta iru kuadroetan moldatua. Ill Testim 1. Bigarren kuadroa. Ib. 11. 6. + kuadru. (Adj.). (Piedra) 

cuadrada. Amaika arroako arri kuadrua / ez da jasotzen erreza. EusJok 61. Cuadrado (ref. a la extensión de 

una superficie). Sei metro kuadru inguruko, olezko departamentutxo bat. SM Zirik 106. Zazpi leguan 

kuadruan ez da / iñor bizirik gelditu. Tx B I 125. 

- KUADROAN. a) En cuadro, formando un cuadrado. Kuadroan egiña dago erri au. AA III 580. b) En 

cuadro (ref. a la extensión de una superficie). Eta ziudadea kuadroan da, luze bezen zabala. Echn Apoc 21, 

16. Ganbara onek ez ditu 50 m. kuadroan besterik. Lab SuEm 185. 

- KUADRO-EGILE. "Encadreur, kadre-egile" T-L. 

kuadroka, kadroka. A cuadros. Hauts zaitzu ogia lau kadroka axalik gabe. ECocin 21. 

kuafur. "Kuafür [oxítona], coiffeur (S)" Lrq. 

kuajatu. Cuajar. [Eznia] kan egostan dei, koaju biar diona, kuajatuz geroz, desegiten dei guziua. Mdg 136. 

Emaro emaro asten zen eznea loditzen kuajatu artio. ZMoso 37. 

kua-kua, kuak-kuak, koa(k)-koa(k). 1. (Onomat. del graznido del cuervo). Kuak, kuak besterik eztu egiten 

[beliak]; / ori du deia edo kantua. Iraola EEs 1914, 231. Kua kua egiñaz ariyazten du / zalapartan da boz 

indarrian. Id. ib. 232. Anboto-mendi-aldian, amaika bela ikusitta daukogu, garrazika, kua, kua bildurgarrija 

egitten! Altuna Euzk 1930, 502. Koak, koak, arrai hasten da / belea kantatzen. Hergaraie in Onaind MEOE 443. 

Ari dira, bele antzo, / koa, koa, koa, koa / bestengatik gaizki mintzo. Mde Po 41. kua-kua-kua(-kua). Bela 

beltzak / Kua! kua, kua, kua leioetan. Canc. pop. in Or Eus 116 (tbn. recogida en Etxde AlosT 98). Beliak [...] 

ahatz-gai ezinen oiharzünak ene goguan iratzarriz beren kua-kua-kuaz. Mde Pr 130s. 2. kua-kua-kua. 

(Onomat. del parpar del pato). Kua, kua, kua! --ateak egin eban. Altuna 82. 

kualdi. v. 1 ukaldi. 

kuante. v. kuarenta. 

kuarango (Lar, Lcq 102). "Cuarango , árbol que da la quina" Lar. Lacoizqueta da tbn. kuaraurgo, 

citando a Aizkibel en el que efectivamente encontramos kuaraurgo, seguramente debido a una mala lectura de 

Larramendi. 

kuarenta (G, AN, L ap. A; VocBN), kuante, kuente. "Nombre de trois points, terme de jeu de pomme" 

VocBN. "Tres puntos al juego a largo de la pelota" A. Bigarrena trente, hirugarrena kuante, laugarrena 

jokoa. Zby RIEV 1908, 88. Bi alderdiak kuantean berdintzearekin, biak jausten dire trenterat eta oihu egiten da 

ados. Ib. 88. Kintze, trente, kuarenta, / joko da laugarren. Ib. 93. Azken aldian bost jokotara luzatua, hiru joko 

eta lau dira, herrikoek, lau kintzez aldiz, trente kuante; herrikoek kuante. Pelota Heskual-herriko josteta nausia 

1907 (ap. DRA). Kintze, treinte, kuente eta joko. Arraya Herr 25-12-1958, 3. 

- KUARENTADUN. (El) que tiene cuarenta (ref. al juego de la pelota). Erreferaria da / beldur arraiaren, / 


mende. 

117


eta kuarentaduna / ados jaustearen. Zby RIEV 1908, 93. 

kuarentena. Cuarentena. v. berrogeialdi. Au buldiau arzen dabenai konzedietan deutsa amabortz urte eta 

amabost kuarentenako parkazinua. ZBulda 17. Berri bat ere ezin sinistu diteke, piska bat ekusi arte edo 

kuarentena labur bat eman gabe. CartAnd 388. 

kuarrazpi. v. korrazpi. 

kuart (R-is), kuarta (H). "Un boisseau, quarteron" H. "Cuarta (medida). Bi kuart, dos cuartas" (R-is). 

Kondearen alaba pipita kolore / ez emen dau balio kuarta bat labore (V-och). A CPV 331. 

1 kuarta (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. (En la expr. kuarta denborak/tenporak). Témporas. 

"Kuartatenporaak, las témporas" Iz ArOñ. "Batzuk kuarta-tenporei fede aundixa emuten dotse" Elexp Berg. v. 

garta. Kuarta denborak, bijiliak, barur egin itzak eta garazuma osoki. Tt Onsa 180. Lau denpora edo kuarta 

denporetako baraurren bat ausitzen bazuan. Mg CC 153 (v. tbn. CO 227). Domeketan ezpada, lau-denporetan 

edo kuarta denporetan. Astar 243. Kuarta tenporetako azkenengo gabaz egiten daben [aizia] (V-gip). Eusk 

1956, 209. Kuarta tenporak iru egunekuak izaten dia. Ib. 209. 

2 kuarta. v. kuart. 

kuartana. Cuartanas. Emezortzi illa-betean kuartana gaisto batzuek igaro zituen. Cb Just 26. Asi zan 

ortza-ortzari kaz-kaz "kuartana"ren [...] otz-berotan dagona bezela. "Frío de cuartana". Berron Kijote 209. 

kuartel. Tr. Documentado en autores meridionales de los ss. XIX y XX. En DFrec hay 11 ejs. de kuartel y 6 

de koartel(e). 1. Reunión de amigos, sarao. Kuartelak, gitxitu bear dira asko. Añ LoraS 188. Enda zer, 

kuartel ta bisitetan batzen badira erabatera gizon ta emakumeak? Onelako batzar nastuak bildurgarriak dira. 

Ib. 190. Gastu kostotsuak [...] janean, jokoan, bisitan, kuartelean. Ib. 32. Jaieguneko dibersiñoak, jokoak, 

bisitak, tertulia, kuartela ta solasak artu bear dira bere muga ta neurrian. Añ MisE 252. 2. Cuartel. v. 

kaserna. Eduki zuan kuarteltzat Guadalupeko elizatxoa. Zab Gabon 95s. Zortzin bat egun izan biaitu / 

kuartel-iskiñan pasiak. Tx B I 182. Kuartelien eundaka asko mutil sasoe-sasoekuak. Kk Ab II 157. Hemendik 

kuartelera hiru bider, eskilara hori jatsi eta igo egin behar. Arti Ipuin 80. Ta norbait kuartel-leiotik begira 

badaukate? Ugalde Iltz 67. Ez zan ia iñortxo ere guardiazibil kuartel artara joaten. Ib. 62. Mikelete'n kuartel 

izandako etxegin [zaharra]. LMuj BideG 44. Vitorian ere kuartel danak soldaduz beteta zueden. Salav 77. 

Kuarteleko lagun geienak beste konpañietara tokatu ziran. Ib. 67. Loiola deitutzen dan / kuartel batera. Uzt Sas 

274. 

- KUARTELIK EZ EMAN, K. EZ IZAN. No dar cuartel, no dar tregua, no haber cuartel, no haber tregua. Ez 

da kuartelik su ematen duenentzat. CartAnd 411. Karlistak eta liberalak, alkarri ezeutsien kuartelik emoten. Kk 

Ab II 25. 

kuartelillo. Cuartelillo. Ura etzan etxia, ura zan kuartelillua! Iraola 15. 

kuarteroi (-oe V-gip ap. Elexp Berg), kuartron. Cuarterón. "Medida de peso --125 gr.-- ya en desuso. Joan 

Txantxikunera ta ekarri kuarteroi bat kafe" Elexp Berg. Pisu arriak dirade [...] bi liberakoa eta liberakoa eta 

libera erdia eta kuartrona (Cildoz, 1773). AIr RIEV 1932, 566. "Kuarteroe, kuarteroia, cuarterón. Se llamaba 

así al tabaco de liar, de no muy buena calidad, contenido en un paquete cuadrado, muy popular en época de 

nuestros abuelos. Markiko Juanek kuarteroia erretze juan gustoren" Elexp Berg. 

kuarteta. Cuarteta. Kuartetak gure prinzipe Iaunean-ren [sic] D. Phelipe Prospero jaiotze ditxosoan (tít.). 

ConTAV 5.1.5. 

kuarteto. Cuarteto. Escudero jaunaren lehenagoko lanak "Euskal Kuartetoa" eta "Poema Sinfonikoak". 

MIH 157. 

kuartier. v. kartier. 

kuartilla, koartilla. Cuartilla. Onetaratzen naizenetan ez ditut koartillak aaztuko. [...] Aiei kondatuko 

dizkiet nere penak oro. Txill Let 25. 


mende. 

118


kuartillo (V-gip ap. Elexp Berg), kuartil(l)u (Izt 45v), kortillu (S (Foix) ap. Lh). 1. Cuartillo (medida de 

capacidad para líquidos). "Kuartillu baten okerra baño ezta" Izt 45v. "Bouteille d'un quart" Lh. "Medio litro" 

Elexp Berg. Tr. Documentado en textos meridionales desde finales del s. XVIII. La forma mejor atestiguada 

es kuartillo. Hay kuartillu en Aguirre de Asteasu, Astarloa (-ilu) y Zabala y, junto a kuartillo, en Moguel y 

Kirikiño. Pinta eta pinterdia eta kuartilloa (Cildoz, 1773). AIr RIEV 1932, 566. Sartu naz emen kuartillu bat 

atera eta zerbait jaatera. Mg PAb 44. Goiz edo arratsalde baten ez iragoteko kuartillu bat ardaoti. Mg CO 221 

(CC 149 kuartillo). Edan dezagun aen osasunara kuartillu bat. AA III 368. Trago bat dua, trago bat dator: 

kuartilu bat dua, kuartilu bat dator. Astar II 126. Kuartillu bat ardo erateko. Zab Gabon 68. Lenago kuartillo 

bat / guk asko genduban, / barrena bero-bero / jartzen zan orduban. JanEd II 142. Kuartillu bat esne. Cocinan 

47. Kuartillu bat ardo zuri. Ib. 49. Ogiya ta kuartillo bat ardao zuri. Kk Ab II 58 (22 kuartillu). Ardaue, amalau 

kuartillu, lau txakurrien. Ort Oroig 119. Kuartillo bat ardautxik saldu. Ib. 126. Txilin txilin, San Agustin, 

kuartilu bete txakolin. Herr 30-5-1957, 4. 2. (Lar), kuartillu (Añ). "Quartillo de un real" Lar y Añ. 

- KUARTILLO ETA ERDI. Tres cuartos de litro. "Meriendetan kuartillo t'erdiko botillia jo najuan neuk 

bakarrik" Elexp Berg. 

- KUARTILLOKO. (Adnom.). Alboan falta dakionian kuartilloko onzia. Acto 322. Bereala jarri zion 

aurrean kuartilluko botilla bat. Zab Gabon 35. Tabernan kuartilloko pitxarrak artzen ditue bakoitzak. And 

AUzta 76. 

kuartillotxo (V-gip ap. Elexp Berg), kuartillotxu, kuartilutxu. Dim. de kuartillo. "Ze, joko juau kuartillotxo 

bat ardao Zapatarikuan?" Elexp Berg. Kuartilutxu bat edan eta etxera denporaz juateko gogua. Astar II 126 

(v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Erriojako kuartillotxu bat garbituaz. Kk Ab II 157. 

kuartizu. "Pórtico del ayuntamiento (G-goi)" Vill (comunicación personal). 

kuarto (Lar, Añ (G)), koarto. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII; al Norte sólo en 

Goyhetche y Barbier. La forma koarto se encuentra en Iztueta y, junto a kuarto, en Cardaberaz, Xenpelar y en 

JanEd y EusJok. Hay además kuartu no ambiguo en Bilbao y San Martin. 1. Cuarto (moneda). "Vellón, 

moneda" Lar. "Cuarto , moneda" Añ. Txanpon bat, Jauna, Zu baño geiago estimatu det? Ta kuarto bat 

galtzea, geiago nik senti dezadala. Cb Eg II 18. Au nongoa ote degu. [...]. Ea, ken orpoetatik, koartoan bosteko 

estanpa, ken gure begietatik, ez guri beñtzat orrelakorik. Cb EBO 42 (en una discusión entre dos personas). 

Joten dau gure kastubak bost errial ta bost kuarto ta erdiraño. Mg PAb 75. Erosten ziran launa errealean. 

Gazta ere bai libra bost koartoan. Izt C 172. Lau kuartoko ogia. It Fab 169. Lau kuartoan saltzen zan 

Naparroako ardorik onena. Zab Gabon 68. Salduko luke / senarra iru kuartuan. Xe 277 (313 koarto). Gure 

kuarto apurrak / laiste ziran aitu. Ud 103. Kuarto bana emanta're... badaki? Diruba da. Sor Bar 59. Zubek 

egiten dezutena da kuarto batzubek izatian zillarretan biurtu. Ib. 60. Zuk iruna kuarto eskatu eta orrela ez 

dizkitzu iñork erosiko. Moc Damu 9. Guk badegu eskubidea bakoitzako bost kuarto artzeko egunero. Urruz Zer 

62. Nekatu gabe egin dizkigu / gure lagun zarrak lanak, / Napar aldeko koarto pizarrak / bildu ditugu geienak. 

EusJok 146 (103 kuarto). Bi sos bota zitun: bost kuarto. Or Mc 12, 42 (Lç kuadrant bat, He, Dv ardit bat, TB 

sos baten lauretarik bat, Ol lauziriko bat, Leon sos erdi bat, Ker zuri bat). Neska-mutillek artzen zituzten ardit, 

kuarto ta txanponak. Anab Don 33. Bi lagunentzat amarna kuarto asko zala? Anab Poli 18. v. tbn. AA III 368. 

Noe 49. JanEd I 111 (114 koarto). 

2. (G-nav, AN-larr-5vill-olza ap. EAEL 189). Cuarto (de hora); cuarto, cuarta parte (de algo). Estiót zaustéla 

[elizan] kuarto bátes, esta kuarto erdi bátes ere. LE Prog 98. 

3. (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill-egüés-ilzarb-olza, B), kuartu, koarto (R-is). Ref.: Bon-Ond 153; Iz R 

308; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 197. Cuarto, habitación. "Iparreko koártoa, el cuarto que da al Norte" Iz R 

308. "Juan zaittez zeure kuartora eta ez zaittez agertu afaittara" Etxba Eib. "Pisuko kuartoak (V-arr, G-azp-goi, 

AN-gip-5vill, B), apartamenduko ganberak (BN-arb)" Gte Erd 197. "Kuartoan batetik bertzera daile (AN-gip, 

B), [...], kuartoan jo alde bat ta jo bestea (G-azp)" Ib. 190. Zuk ere kuarto góntan ta goatze góntan, naiz héri 

egón, ain óngi nola ténploan, dezokézu zerbitzátu [...] Magestadea. LE Ong 32r. Kuarto baten zarratuta euki. 

JJMg BasEsc 27. Kuarto edo zerrategia sukhaldeari datxakona. Gy 309n. Ganbaran daukat kuarto txiki bat. Xe 

266. Salto ta brinko zebiltzan / kuarto barrenian. JanEd I 101. Sartu zaittez zure gelan (kuartoan). Inza Azalp 

121. Kuarto batian sartu zuten da / atia ziyoten itxi. Tx B II 22. Iñor topau ez kuartu barruan. Bilbao IpuiB 275. 

Kuarturik dotorienera eruan eban. SM Zirik 80. Neskak zeuden kuarto batean lo. And AUzta 75. Lo egin zien 

berexirik bakotxa kuarto batean. ZMoso 48. Zure kuartuak ez badu idukitzen sekretua, nola nai duzu zure salak 

idukitzea? (AN-5vill). 'Zerorrek ez badakizu ixiltzen, nai duzu zureak ixiltzea?'. Inza NaEsZarr 1673. 

4. Cuarto (medida de capacidad para áridos). Kuarto bat artho baitut aixtiantxet ekarria errotatik. Barb Leg 

130. 

- KUARTO-SOKORRO. Cuarto de socorro. Nai ta nai ez, eraman du tiraka kuarto sokorrora. Iraola 97. 


mende. 

119


kuartoi (V-gip, G-nav; Lar, Añ), kuartoe (V-gip). Ref.: Ond Bac; Elexp Berg. "Cuartón , madero" Lar 

y Añ. "Maderos que sostienen los pisos de las casas. Se apoyan en los 'frontal'" Ond Bac. --Zelan imiñi 

zendun ba [makatza]? --Nik ba... ortxe daon lez, goiko kuartoeko untze batetik abarka-kordelaz dingilizke. Kk 

Ab I 71. 

kuartotxo, kuartotxu. 1. Dim. de kuarto (ref. al dinero). Asto bat daukat saltzeko, / Peliz erosten asteko, / 

kuartotxo bi nai nituke / esku artean sartzeko. Noe 50 (47 kuartotxu). 2. Dim. de kuarto (habitación). Bere 

oia an zeukan / kuartotxo batian. And AUzta 145. 

kuartron. v. kuarteroi. 

kuartzita. Cuarcita. Mugerreko kuartzita muturra. JMB ELG 17. 

kuhat. v. kohat. 

kuatrilioi, kuatrilloe. Cuatrillón. Azkenez, beste lau malla-itz berri eratuezkero, kuatrilloetara iritxiko 

gera. ZA RIEV 1928, 596. 

kuatro. Cuatro. Milla zortzireun da / zinkuenta y kuatruan, / gure donostiarrak / baletara juan. Arrantz 12. 

- KUATRO PELO. Nombre de un baile. v. LAU ARIN. Lau ariñak edo kuatro peloak egiten dirade onela. Izt 

D 126. Au da lau arin edo kuatro pelo bat. [...] bi oñak dauzkala altxatu bear du bakarrik ezkerrekoa. Ib. 126. 

kuatu. Graznar. Beleak ortzean, min zahar ahaz-gaitzen aranak ene gogoan kuatuz. Mde Pr 127. Abereen 

poza eta beleen pozkariozko kuatu bearra. Ibiñ Virgil 78. Kuatuz ari dan antzarra bezelakoa naiz. Ib. 60. Kuatuz 

dator bele-oste ikaragarria. Ib. 77. 

kuhau. v. kofoin. 

kuba (Lcc, SP (+ kh-), Urt IV 3, H), kupa (R ap. A). Cuba. "Kuba egiten debena" Lcc (s.v. cubero). "Cuve" 

SP, que cita a Leiçarraga. Ziraden han sei khuba harrizkorik ezarriak Iuduén purifikazionearen araura. Lç Io 

2, 6 (He khuba; TB, EvS, Dv, Leon untzi, LE tinaja, Or, IBk ontzi, Ol, Ker kantxin, IBe, BiblE urontzi). 

Bethaitzazue khubák urez. Ib. 2, 7 (He khuba). Gizonen ordenanzá edukiten duzue, hala nola, kubén eta 

goporrén ikhutzeak. Lç Mc 7, 8 (He, Leon el(t)ze, TB, Dv pitxer, Or ontzi). Da mokordo bat, kupa tapoin bat. 

Mdg 155. 

kuba. v. 1 kuma. 

kubatiar. Cubano. Diote 80.000 kubatiar badirela Habanatik joanak [Castroren beldurrez]. Herr 12-1- 

1961, 1. 

kubel. v. upel. 

kubela (det.). (Penitentzia egin gabe heriotzeraiño luzatu duenari) Hik bethi uste ubela / konbertitu hiltzean, / 

pairatzen duk su-kubela / tulunbio beltzean. (Interpr?). Gç 167. 

kubeleta. "Récipient en bois, douves et cercles, servant d'ordinaire à découver les liquides, le vin, etc." H. 

kubelutxa (det.). "Carral, para transportar vino" Lar. 

kubena (det.). "Jarro" Lar. 

kuberatu. v. kobratu. 

kuberta. v. kubierta; kubierto. 


mende. 

120


kubi. v. 3 kui; kuia. 

kubi(a) (V-gip, G-to). Ref.: Iz ArOñ; Garm EskL I 122. "Kubia, gubia para labrar superficies curvas" Garm 

EskL I 123. "Kubi txikia, gubia pequeña, empleada para hacer las entalladuras de los adornos" Ib. 123. "Kuixa, 

kuixia, (la) gubia para hacer apatzak, etc. Kubixa bat, una gubia con boca arqueada" Iz ArOñ. v. gubia. 

kubierta, kuberta (V-ger ap. Berriat Bermeo). Cubierta (ref. a un barco). Kubertan jaten dogu 

jeneralmentean. Berriat Bermeo 388. Teillatuan egoan txitxiña, teilla zulodun bat. --Eta zer egin diok pa? -- 

Ausi ta kubiertan jarri. And AUzta 104. 

kubierto, kuberta (det.). Cubierto (de mesa). Napa eder baten gaiñean / kuberta ezarria zatzan. "Le 

couvert". Gy 35. Maia konpleto jarriko zaitzu / kubierto ta platera. Tx B II 175. Zillarrezko kubiertoak. Lab 

SuEm 205. 

kubika. "(V-ger-ple-arr-oroz-m), cierta tela antigua preciosa" A. 

kubiko, kubiku. 1. Cúbico. Cf. kuadro (6). Arri zilindroa ta / berdiñ zaio kubikoa. Basarri 84. (Ref. a 

medidas de volumen). Zuretan ematen dizkiote amar metro kubiko. Munita 51 (v. tbn. 73, 74, 85). Urtean bei 

bakoitzak 4 metro kubiku belar ontatik jaten dubela. Oñatibia Baserria 41. 24 metro kubikokua. Ib. 41. Metro 

kubikoa onenbesteko batean omen zuten tratua egiña. Uzt Sas 339. 2. "(AN-5vill), haz de trigo" A. 

1 kubil (V-ple-arr-oroz ap. A), kubila. 1. Guarida, madriguera. "Cubil, madriguera de liebre" A. Cf. VocNav: 

"Cubila, cueva pequeña, covacha (Amescoa)". Kuadratu zékio Josef Egiptoko gúra presondégian, [...], 

Daniel Leonen kubilan. LE Ong 56r. 2. (AN ap. A). Celda. Joán ze ta aurkitu zué bere kubilan S. Paulo. LE 

Urt 94r. 

2 kubil. v. kukil. 

kubil. v. kurubil. 

kubildu. "(Vc), acoquinarse" A. v. kikildu, kukuldu. 

kubio. v. gubio. 

kubista. Cubista. Dostoievski gogoko du, Goethe ez [...], inpresionistak bai, kubistak ez. MIH 272. 

kubitu. "Kubittu, recoger en forma de media caña la varilla plana de acero para que encaje en la cabeza del 

hacha. Este acero, fusionado con la cabeza de hacha y extendido, será el corte del hacha" Asp Leiz2. 

kubiz. "Melindroso (V-arr)" A Apend. 

kuble. Pareja. Ai! zer hipokrit parea! / Zer filur-maistro kublea! Gy 146. 

kublia (det.). "Kubliak, varillas de alambre" Elizdo EEs 1926, 31. 

kubo-lerro. Eraginak tajutu dituen "kubo-lerro" horien ertzetan, nahi-ta-ez sarturik ez dagoenik ez da. 

'Grafismo cúbico'. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 

kubrel. v. kruel. 

kudeatu (BN-lab ap. Lh, que cita a Lf; H (S)), kudatu (kh- Sal ap. A). Dirigir, organizar, administrar. "Dirigir 

un tiro de caballerías, transportar un fardo en algún paso arriesgado" A. Adi-arazi dute [...] nahiago luketela 

politika hori bera bertze norbaitek kudea baleza. Herr 13-10-1955, 1. Azken mailakoek ez dute izanen deus ere 

ikustekorik herriaren kudeatzeari buruz. Lf in Zait Plat XVII. Basakeria hutsa da gisa hortan politikaren 

kudeatzea. Herr 28-11-1963, 1. Errienta [...] xingola bat seinale, eginkizunen kudeatzeko. Lf in Casve SGrazi 

12. Etxekandere baten beharra, barneko lanen kudeatzeko eta familiari alaitasun berri baten ekartzeko. Lf ELit 


mende. 

121


77. En DFrec hay 4 ejs. "Küdeatzia, lema" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

kudeatzaile, kudeatzale (T-L). (El) que dirige, organiza. "Gérant", "gestionnaire" T-L. Kudeatzaile horier 

yarraikitzen dira ardiak maltsoki. Zub 97. Gure goresmenak bai Lekuindar kudeatzaleri, bai [...] ostaler 

adixkideari. Herr 15-9-1955, 1. Errege ohia [...] jauregian zagoen eta fama zen hura zela azpitik politikaren 

kudeatzaile. Herr 4-6-1959, 1. Vietnam-eko tropen kudeatzalea aintzindari amerikanoa ba omen zen. Herr 12-3- 

1964, 1. En DFrec hay 2 ejs. 

kudetx (Chaho, H (S)). "Coyau, pièce de bois posée sur la partie inférieure des chevrons d'un comble et sur la 

saillie de l'entablemente, pour en former l'égout" Chaho. 

kudikatu. "Nouer le bord de la robe au derrière comme font les femmes quand elles s'appliquent au travail" SP. 

O-SP da la forma zudikatu, pero el editor advierte que en el manuscrito la lectura de esa primera no es nada 

clara y que podría tratarse de tal y como recoge Pouvreau. Por otro lado Azkue da zudiratu, citando el 

manuscrito de Oihenart y leyendo por lo tanto al igual que Urquijo. En lo que se refiere a la de Azkue, 

es sin duda una lectura errónea. 

kuditzia. v. gutizia. 

kudrel. v. kruel. 

kudrilla. v. kuadrilla. 

kuduiña. v. 1 kodoin. 

kudukatu. v. gudukatu. 

kuduziat. "Küdüziata, zikhoitza" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

kueba (V-gip, Ae, Sal, R). Ref.: VocPir 123; Etxba Eib; Elexp Berg. Cueva. "Grotte, caverne, antre" VocPir. 

"Galdaramiñon be bazan kueba txiki bat" Etxba Eib. [Andra] juan zan desiertu edo kueba batera. Urqz 24. 

Bilazitzue sainduak erretiro otako kueba eta arpañaetan sartuak (B, s. XVIII). BOEans 252. 

kuebano. "Kuebano otarra, saski honen tankera kono luze batena da" Garm EskL I 60. 

kuek. v. hau. 

kuel. v. EURI-KUEL. 

kuela. v. upel. 

kuello. Cuello. v. lepo. Obe izanen zaun kolga lezabein kuellotik errotazko [arri bat]. Hual Mt 18, 6. 

"Cuello de eclesiásticos" Lar. "Cuello de camisa. Kuellua zikindduta daukazu" Elexp Berg. 

kuenta (V-gip ap. Elexp Berg). Cuenta. "Gure mutikua leitzen ez, baiña kuentak etaratzen onena" Elexp Berg. 

v. kontu. Eskolako kuentak-eta ataraten [nengoen]. Bilbao IpuiB 193. Kuentak-eta bai polito atara gero! Ib. 

175. 

kuente. v. kuarenta. 

kuerda (AN-gulina ap. EAEL 127; Lcc, Lar). "Cuerda" Lar. "Chicote, en el navío, kuerda kondoa, puska" Ib. 

"Empulgadura de ballesta, kuerda edatzea" Ib. "Desencordar, deskuerdatu, kuerdak kendu" Ib. "Cuerdas de 

guitarra, &c." Ib. v. korda. Lotu zuten kuerdes pilare batean. Ber Trat 11r. Kuerda aiek zeñes [...] Iesu 

Kristo, [...] lotu baizuten. Ib. 11r. Arbole batean besaka batetarik kuerda batet tilingatu zen. ZMoso 51. Kuerda 

batez lotu. Ib. 35. 

- KUERDA EMAN (V-gip). Dar cuerda (al reloj). [Gezaltzako aitonak] auxe jaulki zidan [...]: "[Erlojuari] 


mende. 

122


kuerdia zeiñek ematen dio, ba?". Vill Jaink 40. 

kuerdaztu (Lar Chaho), kuerdaztatu (Chaho). "Encordar" Lar. "Garnir de cordes (un instrument de 

musique)" Chaho. 

kuerdo. "Cuerdo" Lcc. Manifestatzen zarelarik arin, bearbada gizon kuerdotako zauzkatenei (B, s. XVIII). 

BOEans 860 (v. tbn. 871). 

kuertxinia. v. kertsima. 

kuestio. v. kestione. 

kuezta (G-goi ap. JMB At). 1. "Espiral" JMB At. 2. "Circunferencia" JMB At. 

kueztatu (G-goi ap. JMB At). 1. "Retorcer en espiral" JMB At. "Ankati gora lepoaño kueztau ta, enroscada de 

las piernas arriba hasta el cuello" CEEN 1972, 53. Ezkerreko eskumuturrean uztai belarra (Rumex Crispus) 

kueztatu eta Odei-ri [...] zein aldetara jo bear zuan eskubiaz erakusten zion. JMB ELG 85. 2. (G-goi ap. JMB 

At). (Sust.). "Circunferencia" JMB At. 

kufau. v. kofoin. 

1 kui (V; Añ (V)). Ref.: A; Etxba Eib (kuixak); Elexp Berg. Conejo. "Conejo de Indias muy común hoy en el 

país" A. "Baserrixan kuixak astia, laguntasun bat da" Etxba Eib. "Umien jolaserako, bestetarako eztie kuixak" 

Elexp Berg. Zubek konejuba esaten deutsazuna ta esaten jako kuija. Mg PAb 91. Erbi ta kuiai igesa artu 

erazotzeko asko ta geiegi da txakurtxo baten zauka. VMg 74. Erbi ta kuiak (conejos) irten zuten sasipetik. Ib. 74. 

Irentsiko ziran [...] bildots ta arkume, izokin, kui, arrautza ta gainerako [jakiak]. A Ardi 77. Kuiak (konejuak) 

zuluan sartu ta kukurtuten ziran. Altuna 90. Kui-estearen estalki kizkiñetan. Zait RIEV 1933, 66. 

2 kui. "(AN-gip), boyas que se usan en la pesca del besugo" A. v. kulubis. 

3 kui (V-ger-ple-arr-oroz ap. A), kubi (V-m ap. A). "Exclamación de niños en el juego del escondite" A. 

kui. v. kuia. 

kuia (BN-baig, S; Volt 69, H; kh- Urt V 168, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), kui (AN-5vill, L, B, BN, S; Lar, 

Izt C 43), kubi. Ref.: Alth Bot 9; A (kui, azi); Satr VocP (kuia). Tr. Atestiguado, sobre todo al Norte, desde 

mediados del s. XIX. La forma mejor documentada es k(h)uia. Hay además kubi en sendos ejs. de Karmengo 

Egutegia (1952 (ap. DRA)) y EEs, y kui en Kirikiño. 1. Calabaza. "Chilacayote, especie de calabaza, kui andi, 

arin bat" Lar. "Calabazate, pedazos en conserva, kui-zati onduak" Ib. "Citrouille" Dv. "Azi gaiztotik ezta khuia 

onik (S)" A (s.v. azi). Khuia hori zoin zen handia. Arch Fab 217. Ezkurra eta kuia. "Citrouille". Gy 12. 

Hezkurra ere aski zen khuia landarearentzat. Hb Egia 30. Hartan eraiten dute khuia hazi bat. Dv Lab 76. Pikha 

zazu khuia puxkaka. ECocin 4. Khuia zopa. Ib. 4. Khuia balitz erori, / aise hila nintzen. Zby RIEV 1908, 761. 

Khuia haziak ekharriko dautzu erain eta bizpahiru hilabetez [...] gaitzeko sasia. [...] Zer ostoak! Eta zer khuia 

buruak! Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). Ezkurrak onthu haitz abarretan, / khuiak ederrik artho landetan. Ox 115. 

Khuia buruak haitzen gainean, / ezkur mokorrak sasi barnean. Ib. 116. Yo eban buruz arri-mutilla, kuia balitz 

lez. "Calabaza". Or Tormes 35. Kui edo kalabaza ori andi bi. Kk Ab II 117. [Gizon bat] zozoa, buru haundi 

batekin, kuia alimale baten heinekoa. Zub 21. Yende multxo bat kuia haundi meta baten inguruan. Ib. 70. 

Bertzeen kuiaren hartzea landetan. Barb Leg 70. Kuia hain gauza on eta baliosa, jende eta abere guziek maite 

dutena. Zerb GH 1932, 228. 

(Lcq 91 (AN-5vill; + kuhia L)), kuhuia (Lcq 91 (L)), kubi (AN? ap. A), kubia (Lcq 91 (B)). "Calabaza, 

botella" A. "Calabaza vinatera" Lcq 91. "Calabaza bonetera, [...], kuhuia" Ib. 91. Cf. VocNav: "Cubiya, calabaza 

vinatera o de cuello (Valle de Baztán). Es voz vasca. En el valle de Bertizarana, kuia". Hitz bat erran gogo 

diote sarri / beharrirat beharrirat kuiari. / [...] Hurbil zan untzi beltz hori dezagun edan trago bat edo bia. Elzb 

Po 206s. Emen daukazan opil bat eta ardao-kubi bat eta eroaiozan amamari. EEs 1921, 206 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). 

2. (kui L? ap. A; H). Tonto, bobo. "Il se dit comme terme injurieux de quelq'un qui montre peu d'intelligence. 

Zer diok, haizen bezalako khuia?, que dis-tu là, citrouille que tu es?" H. "Tonto, majadero" A. --Ikusi duzue 

tonto zar hori? [...] --Eta orai guri bihurtu behar zaukula? Den bezalako khuia! J. Bazter GH 1930, 174s. Horra 


mende.


zertako nihundik ez dugun buruan sartzen ahal zertako norbeiti mesprexioz erraten zaion: zer kuia! Zerb GH 

1932, 228. 

- KUIA-SALTZAILE. "Calabacero, kuisaltzalle" Lar. 

kuia. v. 1 kuma. 

kuiada. "Khuiada, citrouille (S)" Lrq. v. kuia. 

kuiakeri. Khuieri khuiakeri (tít.; interpr?). Ox 115. 

kuiandiarin. "Chilacayote, especie de calabaza" Izt C 43. v. kuia. 

kuiatto (Dv (+ kh-)). Dim. de kuia. "Gourde" Dv. "Calabacín" PMuj. Xahattoaz trufatzen / --bihotzez 

azkarrago zeren den--, / kuiattoa, kuiattoa ari zen. Elzb Po 206 (tbn. en Or Eus 112). Erori da xahakoa [...] / 

kuiattoa hanxe dago etzinik / azken-atsa, azken-atsa emanik. Ib. 207 (tbn. en Or Eus 112). "Basa-khuiatto, 

coloquinte" Dv. Bildu zituen basa khuiattoak. Dv 4 Reg 4, 39 (Ol luzokermiñak, Ker basa-maasti, BiblE basa 

mahatsondo-tankerako). 

kuiatxo (L-ain ap. A; Dv (+ kh-)), kuitxo (Lar). Dim. de kuia. "Calabacica, calabacilla" Lar. "Kuiatxoa, 

courge propre à contenir du vin" Dv. "Calabaza para vino" A. "Gourde calebasse, curcubita pepo, kuiatxoa" Zerb 

GH 1932, 228. Barnea husturik eta idortzerat utzirik, kuiatxoak zer nahi arnorentzat untzi hautuak dire. Zerb 

GH 1932, 228. 

kuidado, kuidao, kuidadu, kuidau. Tr. Documentado en dos cartas de finales del s. XVI (una bajo-navarra y 

la otra labortana), desde principios del XVII sólo lo hallamos en autores meridionales; su uso se reduce en el s. 

XX a textos populares. La forma general es kuidado. Hay kuidadu no ambiguo en la citada carta labortana, 

Micoleta, Ochoa de Arin, Xenpelar y Txirrita (en estos dos últimos junto a kuidado); se encuentra además kuidao 

en DurPl y Mendigacha, kuidau en Ortuzar, kuirao en Labayen y kuidaro en un ej. de Noe (junto a kuidado). 1. 

Cuidado (acción de cuidar), atención, interés; precaución. Jauna: erremerziatzen derauzut zeiei zure 

mertxediak hainberze kuidado baitu nizaz. (1595). FLV 1993, 449. Nere osasunaz duen kuidaduaz eskuetan 

milla bider muñ egiten diot. (c. 1597). Ib. 463. Iduki zuen kuidado meza enzuteas. Ber Trat 112r. Mezara ez da 

eramo bear berze negoziorik eta kuidadorik, baizik Iaungoikoareki tratatu bear diradenak. Ib. 32v. Kuidadu 

askogas [idoro]. "Con gran cuidado". Mic 12v. Etxeko gauzaak gati [...] kuidadu gitxi. Cap 113. Eskerrik asko 

emaiten dizut zere kuidadoagatik. ConTAV 5.2.9, 139. Egia dan edo gezurra dan reparatu bage edo kuidadurik 

artu bage. OA 148. Ardura, arreta edo kuidado andi bat edukitzea [humeen alderako]. Ub 223s. Gauza zenbáit 

prinzipalénak, zeintan paratu bear baitu kuidádo nekazáriak. LE Prog 106. Kostunbre eta bizi modubaren 

gañean paratu biarduben kuidadoa (B, 1791). BOEans 239. Aita onaren eta guztiz poderosoaren kuidadoaren 

azpian [gaude]. Gco I 424. Atenzioa ipinteko ardurarik edo kuidadorik ipinten ezpadegu [...] gure kulpa da. Ib. 

404. Zelako kuidadua biar ez da euki [matrimonijoko personaak] [...] al bait aparteen [...] egon ditian? JJMg 

BasEsc 201. Gauza inportaziozko batean paratzen den kuidadoa. CatB 65. Libru au / kuidadoarekin leizazu. Ib. 

9. Zori onekoak alako tokietan bizi diranak! Bizi ditezke ezeren kuidadorik gabe. It Dial 41 (Ur, Dv ardura, Ip 

arranküra). A zer kuidaduakin gobernatuko zaitutan! Bil 159. Egon ztie kuidadorekin eta guarda ztie fariseoen 

[...] oranztzetik. Samper Mt 16, 6 (Hual kuidamentu; TB, Leon begira z(a)itezte, Dv zaudezte ernerik, Ip 

begireizie, IBe, BiblE begira gero!). Penitentziyak kunplitutzeko / kuidado aundi bat eduki. Ud 147. Andregaia 

billatuko det, / ez kuidadorik eduki. PE 60. Kuidado ona zeukan jendiak / kreduak errezatzeko. Noe 75. Ibilli 

lasai, / ez kuidadurik eduki! Tx B I 218. v. tbn. ZBulda 67. SermAN 7. Iraz 61. Zuzaeta 60. 

+ kuidao, kuidaro, kuirao. (Como exclamación para expresar una advertencia, aviso o precaución). 

Kuidado lebisian erran nizienas. SermAN 6r. Kuidádo dañues berzeén heredajeetán; kuidádo lapurreries. LE 

Prog 110. Kuidao katubari / esan arin zapi. DurPl 49. Kuidado esan gabez / ez gabiltzan oker! Xe 160. Kuidado 

anima galdu ez dedin / eternidade guziko. PE 27. Maiatzeko belarrak / jatian [zaldiyak] kuidaro, / itxuba lurrera 

ta / gitarra akabo. Noe 62. Kuidado nerekin, / gerria autsiko dizut / makilla batekin. JanEd II 24. Zeuk nire 

alabieri ukutu? Kuidau gero! Ort Oroig 45. "Kuirao" gero! Beori ere bertsotan ateratzeko esan didate-ta. Lab 

EEguna 115. 

2. Cuidado, preocupación, intranquilidad. Eztezaket uka zien inklinazio onak eta dozilidadeak iduki nauela 

kuidado gutirekin. SermAN 1r. Desahogatzen dá gogoa; libratzen dá kuidádo andienetík. LE Ong 21v. Kuidado 

edo arazeri geiegi ori gure biotzetik kentzeko. Gco I 423. Loikeriako pasio edo griña gaiztoak eramaten diozka 

bere pensamentu eta kuidaduak. Gco II 41. Beldurrik gabe [...] / eta kuidado guztitik libre / deskansuz lo egitera. 

It Fab 140. Azken kartan [...] direzionia berze gisatra isartan baitud, kuidao pikor bat baratan zaitad 

errezibitanzionez ote. Mdg 138. Ezkontzen dala ibilliya da / auzo denetan kontari, / kuidado ez dan abisatua / 


mende.


Amerikako aitari. Tx B I 79. 

- KUIDADO EGIN. Cuidar. Señoraak [izango dira] seme alabei [...] dotrinia [...] erakusteko ta eureen 

arimai obeto kuidado egiteko. fB Olg 39. 

- KUIDADO EMAN. Preocupar. Gure pensamentua erraz dijoakigu etxeko gauzetara edo kuidado ematen 

diguen lanetara. Gco I 403. 

- KUIDADO GABE. Sin preocupación; tranquilo. Kuidado gabe segitu nuben / nere karguko lanetan. EusJok 

II 58. Kuidado gabe egon ziñezke, / beriak entzungo ditu. PE 80. Kuidado gabe etorri lasai, / zabalik dago atia. 

Tx B II 144. Kuidado gabe jan zazu lasai. Ib. 153. 

- KUIDADORA. (Precedido de gen.). Al cuidado (de). Noiz asi bear duten komekatzen, uzten da parroko 

Yaunaren kuidadora. CatB 50. 

- KUIDADOZ. Con cuidado, con precaución; cuidadosamente. Oraingo mutillakin / kuidaduz zabiltza. Xe 

186. Txakurra illagatik / kuidadoz, galaia, / bestela askiko nago / zuk eta nik naia. Ib. 185. Orkolaga jaun ori / 

jarri da kontuan, / kuidadoz bizitzeko / dabillen puntuan. Arrantz 132. 

kuidamentu. Cuidado, precaución. Egon ztei kuidamenturekin eta guarda ztei Fariseuen [...] orantzetik. 

Hual Mt 16, 6 (Samper kuidadorekin; TB, Leon begira z(a)itezte, Dv zaudezte ernerik, Ip begireizie, IBe, BiblE 

begira gero!). 

kuidatu. Tr. Documentado al Sur en Ochoa de Arin, Lizarraga de Elcano, Soroa y en sendos ejs. de SermAN, 

Noe y CartAnd. 1. (Aux. trans. e intrans.; acompañado de sintagma instr.). Cuidar (de), ocuparse (de), 

preocuparse (por). Bere kriatureaz kuidatu bage. OA 162. Eman dakioten beren nezesarioa biziaren 

pasatzeko, gure arimes kuidatzeko. SermAN 5v. Batzúk dire flóxoak ajolakábeak, [...] estuténak kuidátzen baizik 

játeas ta edáteas. LE Prog 110. Kuidatu bear déna da káso yágo egiteas obligázioes. Ib. 108. Jénde ez abrátsa, 

kuidatu beár da gobérnuas ta estáien sobre apéga kodizia. Ib. 110. Zerén kuidatzen duén gútas beti probidenzia 

amorosoaréki. LE Ong 43v. Ongi iltzeas kuidatzekó eakindea. Ib. 19v. Kuida bukátzeas óngi noiz nai déla. Ib. 

19v. Kuidatu biardu bada gurasuak bere etxeko aziendaz (B, 1791). BOEans 239. Apenas adbertitzen dute 

daudela enbarazatuak, noiz abiatzen baitire unide bilan azteko eta aurraren kuidatzeko (B, s. XVIII). Ib. 781. 

(Con ablativo). Kuidatu bear [da] [...] xoil guzis bekaturik bateréz egitetík. LE Prog 114. (Con ines.). 

Kuidatu bear déna dá árdoan. LE Prog 112. (Complemento en caso absoluto). Ematen zára [...] Jangoiko 

onarén eskuetán fiaturík etzaituéla utziko galtzéra, bai kuidatúko bérea bekála? LE Ong 93r. Eskribaua, kuidatu 

gizarajua ortzaz ia erremediorik ote duben. Sor AKaik 132. [Astua] ondo kuidatzen badezu / etzera makala. Noe 

90. 2. (Aux. intrans.). Cuidarse. Kontu zure buruari: kuidatu zaite zabartu gabe erremediotan. CartAnd 397. 

Kuida bedi, D. Makario: bakarrik da mundu ontan eta bere burubari ondo kontu artu biar diyo. Sor Gabon 36. 

kuieta-. v. kojitu. 

kuika (V-ger-ple-arr-oroz ap. A), kubika (V-m ap. A), kuikuika (V-och ap. A), kuxi kuxika (V-arr ap. A EY), 

kuikuiska. 1. "Al escondite" A. "Zentzukide asko ditu buleka onek: [...] kui kuika (V-och), kuxi kuxika (V-arr)" 

A EY IV 303. Esaten jako kuija, kui kuika edo kukuiska legez dabiltzalako emen urten, an sartu. Mg PAb 91. 

2. "Jugar a las tabas tiene todos estos nombres: [...], kubika (V), kuika (V), kuikuika (V)" A EY IV 313. 

kuikuika, -iska. v. kuika. 

kuiler, kuilida. v. koilara. 

kuilerata. v. koilaratara. 

kuiliska. v. kuliska. 

kuillo. v. 1 kilo. 

kuilu. 1. "Kuillu (V), concha" A. 2. "(BN-mix; Lf), gîte du lièvre" Lh. v. 1 kubil. 

kuina. v. kuma. 

kuinata. v. koinata. 


mende. 

125


kuin-kuin. v. kunkuin. 

kuinta. v. koaita. 

kuiote. Coyote. Peña beltz batzu dira daudenak lerroka; / Hortik entzuten dugu kuioten marraka. Herr 19- 

5-1960, 4. Basa alimalek, kuiotiek edo hartzek eraman [dituzte]. Larz Iru 80. Hartzak edo kuiotiek 

jokatu badituzte [ardiak], nik zer kulpa dut? Ib. 92. Etsai ginitian ez bakarrik otso-kuioteak , gatu-basa eta 

sugeak. Ib. 58. 

kuiraki. "Redoma de vidrio" Lar. 

kuirakikai. "Redomazo, golpe, kuirakikaia, beironzikada" Lar. 

kuirao. v. kuidado. 

kuirasa. Coraza. v. koraza. Kuirasa bat, erran nahi da, gerrontze-kara bat. Lg I 278. Bere kuirasa, bere 

kaska eta bere ezpata. Ib. 278. 

kuisidade. v. kuxidade. 

kuisina. v. kozina. 

kuita. v. koaita. 

kuitau. v. koitadu. 

1 kuitta. " (G), marca el tiempo y hace cui cui" Arzdi Aves 160. 

2 kuitta. "Cuitas, miserias, desgracias. Koittauak makiña bat kuitta badauka ba. Kuittak kontau, contar 

desgracias. Iru aiztak sarri juntatzen die alkarri kuittak kontatera" Elexp Berg. 

kuiutsia (det.). "Courge, khüiutsia" Alth Bot 7. 

kuixidade. v. kuxidade. 

kuhixka (S). Ref.: Lh; Lrq /küh¸)s#ka/. "(S-saug), aboiement plaintif d'un chien frappé" Lh. 

- KUHIXKAZ. "Kühixkaz ari düzü, il crie de douleur" Lrq. 

kuixu. v. 1 kuso. 

kuja. v. 1 kuxa. 

kuja. v. 1 kuxa. 

kujalia (det.). "(AN-olza), zali txiki" EI 382. 

kujuberia. "Gnognotte, ezdeüs, küjüberia" Casve. Gure emazte enbotak milla libera phakatzen dütü 

hutxadunak eman erremedioak, medalla bat eta beste kujuberia elibat. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Ez deusik, 

kujubeia baizik. Miroir de la Soule 30-12-1967 (ap. DRA). 

kuk. Hasta los topes, a rebosar. (Elizako) galeriak gizonez kuk brokatuak, hala nola besta haundienetan. 

Herr 27-2-1957 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Beti hisia alha, beti jujeak kopeta izerdi, beti presondegiak kuk 

beteak! SoEg Herr 25-10-1962, 2. 

1 kuka. Cuca, golosina. Esan daroe mandako on bat, aunz on bat eta emazte on bat iru kuka gaisto direala. 

"Son tres malas cucas". Mic 13v. 


mende.


2 kuka (Sal, R ap. A). "Guiño" A. Gorritxo dator oiuka; / oraindik ere buruan dizu / egin Garaziri kuka. / 

Siñeskeri bat ustel irtenik, / beste bat dabil asmuka. 'Quiebros'. Or Eus 89. 

3 kuka (BN-baig ap. A). "Kuka da gizon hori, ese hombre está hinchado (de gozo)" A. 

4 kuka. "Coiffe du femme. [...] Kuka gora, coiffure haut montée" H. 

5 kuka. 1. "(Sc), gorgojo, insecto que ataca al grano en el granero" A. v. 2 kuku. 2. (R ap. A; T-L). 

"Espantajo de pájaros. Kuka bezen ergela (BN-arb), sumamente ligero, frívolo, simple, litm., fatuo como el 

espantajo" A. "Épouvantail" T-L. v. 2 kuku. Karro batean ekartzen zuten [San Pantzar] kuka baten itxuretan: 

lastoz betetzen zituzten arropa zahar batzu eta oihal zuriz moldatzen buru bitzi bat. Herr 18-2-1965, 4. Ez dute 

zahi, lasto eta trapuzko kuka edo panpinen eiterik. Lf ELit 326. 

kukaratxa (V-gip ap. Elexp Berg). Cucaracha. Atzo eruan neban ogiak kukaratxia eukan. SM Zirik 63. 

1 kukatu. "(Sal, R), guiñar los ojos, pestañear mucho" A. 

2 kukatu (BN-baig ap. A). "Gloriarse" A. Lhande da la forma kokatu con el significado de "se glorifier, se 

vanter", que atribuye a Oihenart, pero lo único que usa éste es kukatu. Gaxtoen artean da gaxtoena bere 

gaizki egiteaz kukatzen dena. "Qui fait gloire de son mal faire". O Pr 607. 

3 kukatu. [Zamaria] nurat nahi juanik ere eror eta ützülarrika / aitzin gibelez ez kuka, sal'zak fite edo trüka. 

'Il ne se cabre'. ChantP 350. 

kuka(tu). v. 1 kukutu. 

kukil (V-ger ap. A Apend), kubil (V-ger-m ap. A). "Acoquinado" A. v. 1 kikil. Senarran artariko ondoez 

baten kukill etxian zan artian, juan zan aren erremedixo billa. Etxba Ibilt 466. 

kukil. v. kukula. 

kukildu. v. kukuldu. 

kukiltze. Acoquinamiento. Adiskide baten premia, alegia, [...] gure auleria eta eziña ikusiz biotzera jausi 

oi den kukiltzetik, nork altxa izan dezagun. Vill Jaink 155. 

kuko. v. 1-2 kuku. 

1 kuku (gral.; Lcc, Urt V 258, Lar, Izt C 198, VocBN, Dv), kuko (Lar, H). Ref.: Bon-Ond 145; VocPir 467; A; 

Arzdi Aves 161; Iz Ulz, ArOñ, Als (karrankatu); Etxba Eib; Holmer ApuntV; SM EiPáj; Elexp Berg; Gte Erd 

206. Tr. Documentado al Sur desde RS, aunque no vuelve a encontrarse en los textos hasta mediados del s. 

XIX. Al Norte se documenta únicamente en textos del s. XX y su uso es bastante menos frecuente que en la 

tradición meridional. La forma general es kuku; hay un ej. de kuko en D. Aguirre. En DFrec hay 6 ejs. de kuku. 

1. Cuclillo. "Kukiak untsa khantatü zian (S-saug), expression pour dire qu'on a réussi" Lh (v. infra KUKUAK 

JO). "Urrengo kukua eztau orrek entzungo, ése morirá pronto [...] (V-ple)" A EY III 315 (v. infra KUKU EGIN 

(c)). "Kukuak txantxagorrixan abixan lagatzen dittu bere arrautzak aren kontura" Etxba Eib. "An kukue dau 

joten" Holmer ASJU 1968, 140. "Kukuak soiñua ongi jotzen du (G-zap, AN-gip), kukia ari da kantuz (BN-ciz)" 

Gte Erd 206. Kukuen kantatzean, euri ta eguzki. RS 70. Bestiak bazterretik / iya illik otzak / ez duela gortuko / 

kukuaren otsak. Noe 60. Kukua oihu berari. "Le cucou chante lui-même son nom". Hb GH 1929, 81. Kukuak 

egiten du maiatzean kuku, garagarrillean gelditzen da mutu. Canc. pop. (ap. A). Kuko, eskillaso ta pagousuen 

jarleku. Ag G 211. Asi da kukua / kantari basoan. Jaukol Biozk 93. Kukua ixan arren / txori ain zurra / 

udabarrija zaintzen / gustiz zugurra. Enb 167. Kukuba lenengoz entzuten dogunetan diru askorik ba-daukogu 

aldian, urte gustijan etxaku txindirik paltako. Altuna Euzk 1930, 447. Zugatz batean kukuak soñua jo-ta beste 

batean beste kukuak erantzuten zuen. Inzag RIEV 1933, 415. Kuku bat hauteman nuen mendi zilo batetarik. 

JEtchep 111. Kurloi ta egaberak; kuku ta amillotx lotsagabak. Erkiag BatB 38. Kukuak kuku dagianeko / Martizozoa 

kantari. BEnb NereA 201. Nere ardiyetatik / askotatik gutxik / adituko dirate / kukuaren otsik, / bildur naiz 


mende. 

127


geldituko / ote naizen utsik. Auspoa 60, 146. Kukua entzuten duten alkar-maiteak, beren eztaiak urrean dituzte. 

NEtx LBB 51. Epaillaren atzen aldera / asiko zaigu kukua. Uzt Sas 63. Kukua etorri, gosia etorri; kukua fan, 

gosia fan (G-nav). Inza NaEsZarr 55. v. tbn. Sor Bar 17. Iraola EEs 1913, 70. Kk Ab I 66. Ldi BB 74. Goen Y 

1934, 93. Or Eus 220. Basarri 39. Gand Elorri 151. MItziar Txoriak 61. Xa Odol 197. BasoM 83. 

Ez da [bertsolari] ezagun-ezagunetakoa (Mikelazuloko Kukua esaten diote gaitzizenez), eztarri bajua duelako 

edo. MEIG I 108. 

Epaillaren aurrenean, kuku aurretik, azitegian erein litezke [ezkurrak]. Munita 41. 

2. (V-ger-arr-m-och-gip, G-azp-goi; H). Ref.: A EY I 107; Iz ArOñ (San Juan); Elexp Berg. (Onomat. del canto 

del cuco). "Chant du coucou" H. "San Juanez kuku, San Pedroz mutu" Iz ArOñ. "San Pedroz kuku, San 

Martzialez mutu (esaera zaharra)" Elexp Berg. Kukuak baten zidan jo puntua kuku, / eranzun nion ez dek jan 

naikoa zuku. AB AmaE 404. Udaberriyan azaldutzian / kukuak euskal mendira, / ku ku egiñaz. Iraola EEs 1913, 

70. Kukubak alde gustijetatik, alkarren leian letxerik, kuku ta kuku! Kk Ab I 66. Kukuak ku-ku / zugaztijan 

goxetik / abestu dausku. Enb 180. Kukuak pozik, kuku ta kuku. Ib. 130. Kukuak zazpi urtean eskolan ibili ta kuku 

baino besterik ezeban ikasi. "No aprendió otra cosa que cucu". A EY I 107. Mitxeletiak lorarik lora, / kukua kuku 

abesten. BEnb NereA 55. v. tbn. Gand Elorri 151. 

3. (Lc, BN-ciz ap. A). (Interj.). ¡Fuera!; ¡abajo!. "Palabra de desafío" A. "Kuku txerrena!, ¡guerra al diablo!" 

Bera EEs 1914, 85. "Kuku!, ¡guerra!, ¡muera!, ¡fuera!" Ib. 85. Kuku Eskualdun uzkurrak; [...] beren [...] 

mintzaiari gibelez edo sahetsez itzuliak. HU Aurp 214. Fuera Berdoly! Kuku framazonen esku-makila! Ib. 145. 

Biba Lekorne! Kuku Hazpandarrak! JE Bur 32. Kuku! Kuku Kamelua! Kuku, anda, arraza arthikitzaileak! Kuku 

debrusa guziak! Barb Sup 60. [Zazpi jaunak] irrintzinaka hasten ziren eta... kuku lehoinak, ohoinak eta Moroak 

[...] oro beren ziloetarat itzultzen ziren. Ib. 164. Alde batetik gu, españar yatorrok; bestetik Marx-kume ta 

Euskaditarrak. Kuku oiek! Or QA 76. Biba azeriak! Kuku zakurrak! JEtchep 31s. Bethi egin laguntza gaizki 

ekarriak diren dohakabe guzieri, kuku traidore barne beltzekoak. Etcheb Obrak 10 (ap. DRA). 

4. (Adv.). Escondido, oculto. "Oculto" A, que cita a Chaho. Orma-zuloan kuku eduki-dirua, / lên baiño lên 

daiteke eskuz aldatua. Or Eus 29. Egunez kuku zeuden bareak / intzetara dira gauez. Ib. 319. Gordegu hontan / 

gertatzen niz andienik; / kuku, obeki / gauzak ikusten ditut nik. "Escondido". Or Poem 515. Ixil, begi-kuku, burua 

makurrik. "La mirada hundida". Ib. 524. Len barraturik eta zabarturik kuku zeudenak. 'Se ocultaban'. Or Aitork 

258. Barreneko ixil-gelan kuku eukazan gogai, antzirudi ta kilika guztiak. Onaind in AB Olerk 10. Nora zaitut 

kuku, / maitea, ni emen lagaz intziri? Gazt MusIx 181. Zu kuku egonik, ontzia / nork eramanen zuzenez 

kaiarantza? Ib. 129. Non zaude kuku, maite? / Emen nuzu mingulin. Or in Gazt MusIx 197. Mozkorreriari buru 

egitea ez da aise, mozkorreria baitago bihotzean kuku. SoEg Herr 13-10-1966, 1. Bere hutsak beti kuku gibeleko 

zakian, / Bertzenak aitzinekoan guziak agerian. Erramuzpe in Onaind MEOE 1115. Nublado, oscuro (ref. al 

tiempo atmosférico). "Denbora kaxkarra da (V-gip, G-azp, AN-5vill), denbora kuku da (lainotsu, ilun, goibel, 

baina euririk gabea) (B), [...], denbora mutua, kukua, motela (iluna) da (AN-5vill, BN-arb), [...], aro kukia 

(BN-arb)" Gte Erd 86. "Atzo eguzki ederra ta gaur berriz kuku" (B). 

5. (L, Sal, R ap. A; H). "Cri par lequel on avertit qu'on est caché, quand on joue à cache-cache" H. "Se dice 

para manifestar que se ve (voc. puer.)" A. 

6. (Sc ap. A; H (L, BN)). "Agneau, chevreau tardif, né dans l'arrière saison, ordinairement chétif et peu propre 

à s'élever. [...] Bildots kukua, kukuia, kukia (BN, S). Ce terme est appliqué à une sorte de produits tardifs, parce 

qu'ils naissent quand déjà le coucou chante. Par extens., chétif, malingre, de mauvaise venue. [...]. Haur kukua" 

H. "3.º trigo que crece poco; 4.º niño de pocas fuerzas" A. "Faible, impuissante, au physique et au moral. Gizon 

kukua!, homme inutile" Lh. v. infra KUKU-BILDOTS. v. tbn. 2 kukuma. 

7. (Como segundo miembro de comp., con el sentido de 'anti-'). Arana-kukurik aundiena (anti-aranista 

aundiena), Azkue R.M. dugu. Or EEs 1927, 248. 

8. "Bobo, corto de luces, inexperto, poco avispado. Kukua izan ez balitz, diru asko irabaziko eban" Etxba Eib. 

9. Derrotado, vencido, fracasado. Mezperetarik landa, Lerdu-Bedekarraxek, blekan, iraüntse die Biskay- 

Espelen kuntre. Azken aipathiak kuku baratü dira. Herr 28-8-1958, 3. 

- HARI KUKU ETA HONI KUKU. "Molestando a unos y a otros" A Apend. 

- KUKU-ADAR (V). a) "Kuku-adarra edo belakadarra esaten da zugatz bat (batez bere aritxa ta pagoa) iñausi 

ta gero usteldu eztain, ebagi barik isten dan adarrari" Ezale 1897, 167a. "Rama que se deja sin cortar al podar 

árboles, a fin de que suba la savia y no se pudra el tronco" A. "Kuku-adar, rama no podada; litm., del cuclillo 

(Vc...)" A EY III 329. b) "(Sal, R), árbol que cortado por la base se recuesta sobre otro" A. 

- KUKUAK JO (V-gip, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2; Elexp Berg. a) Cantar el cuclillo. "Kukuak yo, cantar el 

cuclillo" Asp Leiz2 (s.v. yo). "Asitta dago kukua joten" Elexp Berg. Agur egiten dizut kukubak jo arte. Noe 

25. b) "(V-gip), perderse, arruinarse" A. c) "(R-uzt), ponerse ronco" A. d) Favorecer la suerte. Lanean ari 

denari kukuak joiten dio. Egunaria 30-10-1957 (ap. DRA). Jendek laket dute xantzak laguntzen duen buruzagia: 

eta de Gaullen izarrari kukuak jo diola maiatzean, gutik dudatzen dute. Herr 30-10-1958, 1. e) (G-azp, AN-gip- 

5vill ap. Gte Erd). (Uso fig., en distintas exprs. ref. a la suerte). "Porrot egin du (G-zap), [...], uste ez zuen 

kukuak jo dio (AN-gip-5vill), uste ez duen erara jo dio kukuak horri (G-azp), uste ez zuen kukua aditu du (AN- 

5vill)" Gte Erd 124. Cf. KUKUAK MAKUR JO, KUKUAK OKER JO. Oxaldek, fortuna egiteko parada 


mende. 

128


bazukeen [...]. Kukuak ondikotz bertzela joa zakon. Ox 193. Beste kukuak joko liguke / gizonak gizon bagiña. EA 

OlBe 98. Baña gaizki jo zion / soñua kukuak [txitxarrari] / uda joan eta zuen / atzeman neguak. It Fab 55. 

Xemenek egin balitek oker berbera beste kuku batek jo lieke soñua. Etxde AlosT 31. Mattini, etzion berak nai 

zukean kukuak soñurik jotzen. Etxde JJ 145. Etzela ori etxekoek zebilkiten elburua ta ustegabeko kukuak jo ziela 

soñu. Ib. 77. 

- KUKUAK MAKUR JO (G-bet, AN-5vill, L-ain). Ref.: A; A CPV 797; A EY III 292. "Ser adversa la fortuna" 

A. "Kukuak makur jo dio". Lander Eusk 1926 (II), 64. v. KUKUAK OKER JO. Gu zarrak ginan iru, / irabazi 

naiz zerbait diru: kukuak makur yo digu. A CPV 797. Ez dezaket ez, [...], esker onik horri bihur [Harpeko 

Sainduari]; / San Thomas nuen beilari lagun: kukuak jo zautan makhur; / etxerakoan minez ai-ei-ka nindabilala 

niz segur. Ox 22. Ehortzi zuten Oxalde apezik gabe. Nunbeitik ere, hobirainokoan kukuak makur jo! Ib. 196. 

- KUKUAK OKER JO (G, AN-gip). Ref.: A; A EY III 292; Gte Erd 124 y 286. "Ser adversa la fortuna" A. 

"Porrot egin du (G-zap), [...], kukuak oker jo dio (AN-gip)" Gte Erd 124. "Kukuak oker jo dio (G-azp-goi, ANgip)" 

Ib. 286. v. KUKUAK MAKUR JO. Edo ta kontuak etzituzten ondo atera, edo ta kukuak oker jo zien; 

beñepein Mikolex, amabost egun barru, kartzelan zegoan. Urruz Urz 84. Disimulatu nai zuben baño / kukuak 

oker jo diyo. EusJok 95. Kapitanakin itz egitera / juanak ziran propiyo / saiatu-faltik etzuten baña / kukuak oker 

jo diyo. Tx B I 182. Andik bitara Zumaia an dute; / [...] kukuak oker egun artan jo; / ôk bear zuten bandera. 

"Mal les cantó el cuclillo aquel día (tuvieron mala suerte)". Or Eus 398. Getariarrak aurten azpira / bota nai 

zuben Oriyo / lengo oiturak segitziatik / kukubak oker jo diyo. Auspoa 59, 91. Bañan alperrik, aurtengo ontan / 

kukuak oker jo diyo. Auspoa 63-64, 111. Lan txarrak ditu jokuak, / aurtengo ontan makiña bati / oker jo diyo 

kukuak. Auspoa 93, 98. Batasunaren itz ederrakin oker jo digu kukuak. Auspoa 111, 110 (ap. ELok 310). Gero 

ikusi zuten kukuak txit oker jo zietela. Auspoa 112, 116 (ap. ELok 310). 

- KUKU-HARI (V-gip). "Kuku-arixa, neskatilla ikasigabeak lenengotan egiten zuten ari zakarra zan; edo ta 

arigai oso zakarrakin egiten zan aria ("ori kukuai frakaak eiteko"). Burla egiteko bakarrik artzen zan izen ori" Iz 

LinOñ 181. 

- KUKU-HARITZ. "Kukuaritz (Gc), árbol (no sólo el roble) al cual se le ha podado sin dejar ramas laterales" A. 

"Kuku-haritz (Lf), arbre malade" Lh. 

- KUKU-BALA (V-arr-oroz-gip), KUKUMAL (S). Ref.: A (kukubala, kükümal); Ezale 1897, 167a; Elexp Berg. 

"Kuku-balea (Arratian), [...], garau gogor gogor, zugatz-adarretan urteten daben batzukaitik esaten da" Ezale 

1897, 167a. "Agalla seca de robles, alcornoques" A. v. KUKU-SAGAR. Kuku-sagarra lako mutiko gorri 

gorritxua ta kuku-balea lakoxe tartain tartaine nintzen. A BGuzur 123. 

- KUKU-BELAR (G-to, AN-5vill; Lcq 127). Ref.: A; Iz To. a) "Digital" A. "La hierba con cuya flor blanquecina 

y ovoide juegan los niños haciéndola estallar" Iz To. Cf. VocNav: "Cucubelarra, nombre vasco de la planta 

llamada digital o dedalera (Valle de Bertizarana)". v. KUKU-PRAKA. b) "Amapola (G)" Arzdi Plant1 277. 

- KUKU-BENTANA. "Saetera" A Apend. 

- KUKU-BILDOTS. a) "(BN), cordero tardío, nacido fuera de tiempo" A. b) "(Sal), niño de padres muy entrados 

en años" A. 

- KUKU EGIN (V-m-gip, G-azp, Sal, R ap. A). a) "Declararse inhábil, darse por vencido" A (s.v. kuku). 

"Quedarse imposibilitado, por ej. para negocios" Ib. Cf. VocNav: "Hacer cucú, [...] agotarse, desfallecerse, no 

poder seguir trabajando o caminando una persona o animal, [...] (Salazar)". v. KUKU JO. b) "(V-arr-oroz-gip, Ruzt). 

Ref.: A; Elexp Berg. "Acechar" A. "Kuku egin, es el asomarse de algún escondijo" Mdg 144s. Gizagogoari 

biurriki kuku-egiten dioten benetako korapilo zailak. Zait Plat 42. Negu guziuan ekun digun egunik 

gaxtoena; usin dagonaz ezdokegu lexoetarik karrikara kukurik egin. Mdg 135. c) "(V-m), morir (pop.)" A. d) 

"(L-ain), esconderse el sol tras las nubes" A. Leku epela egongo da, eguzkiak otoi-ostean kuku egin arte. 

Erkiag Arran 126. e) Inclinarse un árbol sobre otro sin caer al suelo. v. KUKU GELDITU. [Tantai bi] naiz bat 

ondotik ebaki, / kuku egin ta zail da botatzen / bestea motz ez baledi. "Quedan trabados por arriba". Or Eus 171. 

f) "Guiñar. Job'ek oiu ezkero, giza-aragizkoak bai'litzan, dardar-kuku dagie izarrak. Karmengo Egutegia 1952, 

63" DRA. g) "Kuku bat eiñ, bisita laburtxo bat egin. Biar etxeruzkuan kuku bat eidazu" Elexp Berg. 

- KUKU GELDITU. "(G-to, R-uzt), quedarse una rama cortada, pero apoyada en otra, evitando así la caída" A. 

Cf. VocNav: "En Salazar dicen que un árbol se 'ha quedado cucu' cuando al derribarlo tropiezan sus ramas con 

las de otro y se queda inclinado sin caer al suelo". 

- KUKU-IGARI. Maite dut, maite...; maite, egaztiak egadak aña; / maite..., illargiak kuku-igaria gauan beste. 

Loram 124 (en la ed. de 1996, 'sartu irtenean ibiltzea, kasu honetan ilargia laino artean'). 

- KUKU JO (V-m-gip). Ref.: A (kuku); Iz ArOñ. v. KUKU EGIN. a) "Declararse inhábil, darse por vencido" A. 

"Kuku jo dau, ya no puede más" Iz ArOñ. b) Fracasar, hacer quiebra, arruinar. Nik igarri nion, "erreparto" 

arrekin laister ku-ku joko nuela. Zubill 137. Buenos Aires ertzean ollategi batekin ku-ku jo zuela ta bera diru 

gabe gelditu zala. Ib. 162. 

- KUKU JOTA. "Kuku jota, makotuta, kakindduta, rendido, agotado" Iz ArOñ. "Deshecho, arruinado, sin poder 

levantar cabeza" Ib. 154n. v. KOKOAK JOTA. 

- KUKU-LO. "(Vc), ligero sueño, litm., sueño de cuclillo" A. 

- KUKU-LORE. "(L-ain), digital (bot.)" A. v. KUKU-PRAKA. Kuku-lorea diotsadan apaingarria azaltzen 


mende. 

129


zait sasiaren alboan. LMuj BideG 232. Salbe-lurra alde dute: [...] (lur-ibilian) [...] kuku-loreak. Gatxitegi 

Laborantza 56. 

- KUKU-MAUKA. Escondiéndose, a escondidas. Hemen, oihaleria batzuen gibelean kuku-mauka emaiten da 

etxek'andrea. Barb Sup 86. Klok, klok, kuku-mauka ari ziren non nahi aphoak eta xixtuka. Barb Piar I 196. 

Soldadorik hazkarrenek aithortua zen, bi bihotz bederen behar zirela, itsurat, kuku-mauka hola joaitea zutelarik. 

Barb Piar II 206. 

- KUKU-MIKU (Lh), KUKU-BIKO (Lh). Al escondite. "Cache-cache" Lh. Biek [urpekoa eta torpillurra] 

itsasoan kuku-miku partida handi bat baderamate. Herr 26-6-1958, 4. Erran gogo nuen soberano, zonbait 

itzul-inguru gora-behera edo zonbait kuku-miku. Lf in Zait Plat XIV. Lekanda or dugu, / otz-egaztien ulua, / 

kuku-miku kuku, / guztien ondoren: / bei ta idien mu. (Interpr?). LMuj Olerti 1959, 207. 

- KUKU-MIKUKA (Lh). Ocultándose, escondiéndose, al escondite. "À cache-cache" Lh. "Kuku mikuka dabiltza 

(L), pour viser certaines relations, certaines rencontres mystérieuses" Lander Eusk 1928 (I), 59. Iguzkia kukumikuka 

ari hedoien artetik. Lf Murtuts 43. Kuku-mikuka ari dira jende horiek oro memento batez. Herr 11-12- 

1958, 4. Eta hi hor (ohean), kukumikuka! Hizan bezalako buzoka, apho beltza! Haugi kanpo huntarat. GAlm 

1962, 66 (ap. DRA). Kuku-mikuka edo gauza-gordeka artzeak ere badu ondorio onik. Herr 2-10-1969, 4. 

- KUKU-OTZARA (V-ger ap. A y A EY III 322). "Persona de poco fuste, litm., cesto de cuclillos" A. 

- KUKUPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). Bajo la vigilancia. Ilargiaren kukupean / urretxindorrak 

udastean. Loram Y 1933, 338. 

- KUKU-PORRU. "(G, ...), digital (bot.)" A. "(Lf), digital" Lh. v. KUKU-PRAKA. 

- KUKU-PRAKA (V-ger-ple-m-gip, G; k.-fraka V-gip; msOch 39, Izt; k.-praga Lcq 127). Ref.: A (kukufraka, 

kukuporru); Arzdi Plant1 277; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg (kukufraka). "Flor, como la capuchina" Izt. 

"Digital (bot.)" A. "Kukupraka, boca de dragón (V-gip)" Arzdi Plant1 277. "Aguileña o clérigos (V-m)" Ib. 277. 

"Kukufrakaak, los digitales" Iz ArOñ. "Kuku-frakaak, la planta de flor azulada" Ib. "Especie de planta de donde 

se saca la digitalina" Ib. 155n. "Oiñ kuku-fraka batzuk, txortia osotu deigun" Etxba Eib. Cf. Baraib: 

"Chuchufraca (Urbina), narciso amarillo, planta de la familia de las amarilídeas". v. KUKU-BELAR, KUKU- 

LORE, KUKU-PORRU. Eguzkitako landetan, / kukupraka ta idibegi / epel. Gand Elorri 48. Larrosa gorriak, 

krabelin, kukuprakak... NEtx LBB 95. 

- KUKU-SAGAR (V, G, AN, BN-mix, S, R-uzt; Lcc, Mic 5r, Dv, H s.v. sagarra). Ref.: A; Lrq; Iz UrrAnz, 

ArOñ; Elexp Berg. "Agalla de árboles" Lcc. "Agalla de robles, kuku sagarra, quiere decir manzana del cuclillo 

porque nace al tiempo que ellos tienen" Mic 5r. "Excroissance juteuse et spongieuse, ressemblant à la pomme, 

venant comme les galles sur les plus minces branches des chênes" Dv. "Kuku-sagarra (V, G), kuku-adarretan 

urteten daben garau edo ale bigun gorrizkai esaten iake" Ezale 1897, 167a. "Agalla de roble, de alcornoque. Se 

distingue de kukubala y sus variedades en que éstas son secas y kukusagar es agalla fresca" A. "La agalla blanda 

y mayor" Iz UrrAnz. Kuku-sagarra lako mutiko gorri gorritxua ta kuku-balea lakoxe tartain tartaine nintzen. 

A BGuzur 123. Onurakorra litzake kuku-sagar eioen saporea geitzea ere. 'Noix de galle en poudre'. Ibiñ Virgil 

113. 

- KUKU-SOINU. Canto del cuco. Uda berria joan zan, / bere kuku soñuakin. AB AmaE 395. Ustez mesede 

zubelakuan / atera zaio dañua, / sobra aldrebes juan zaiote / aurtengo kuku-soñua. EusJok II 59. 

- KUKUTIK KUKURA (B), KUKURIK KUKURA (V-ple). "De año en año, urterik urtera (V), kukutik kukura 

(B), kukurik kukura (V-ple), litm., de cuclillo a cuclillo" A EY III 246. 

2 kuku (BN-ciz, Sal ap. A). 1. "Espantajo de pájaros" A. v. 5 kuka (2). Frantzian berean gobernioa bethi 

kordokatua, landako kukua iduri, haize kolpe guziek harat-hunat dariotela. Herr 3-11-1955 (ap. DRA). 2. (S 

ap. Lrq; Lecl, H), kuko (H). "2. charançon, cosson, calandre. 3. ver, insecte qui pique les fruits, grains, feuilles et 

s'y loge" H. v. 1 koko (2), 5 kuka. Udare ondoak lehertzen zaizku [...]. Etsai bat badute izigarria. Udarekukoa, 

erdaraz 'l'anthonome du Poirier'|0. GAlm 1959, 66. Sagarrondoari atakatzen den kukoak primaderan 

erruten du. Ib. 66. 3. "(Sal), máscara, enmascarado" A. 4. "(Sal), pulgas y piojos (voc. puer.)" A. 

3 kuku (AN-ulz). Desván destinado a almacenar hierba. "Maixtartogien batian orbela, bertzian agotza, 

bertzian iriek, bertzian... ola betetz(d)agute; eta kukuere in giñuen an berian, maixtartogien; eta ango belarra 

botatzen dugu kukutik beitti; gure maixtartogien orai zutakizu zer bentaja den, zer lekue dagon?" Iz Ulz (s.v. 

maixtartogie). 

kukuarazi. Hacer tapar, hacer cubrir. Gure muthil gaztek [...] hartu zituzten izari batzu, ezin gehiago onak, 

heien [kuriosen] kukuarazteko, nahi bazuten eta ez bazuten. Elsb Fram 137s. 

kukubi. Cohombro. Nola sabela anpatzen zaion kukubiari (konkonbroari) belar artean biurrikatuz. Ibiñ 

Virgil 110. 


mende. 

130


kukubikari. "Kukubikariak, cucurbitáceas" Ibiñ EG 1952 (1-2), 37. 

kuku-biko. v. KUKU-MIKU. 

kukubikoka. "Llaman así al juego de 'a esconderse' [...], kukubikoka (Sal)" A EY IV 278. Cf. VocNav: "Jugar al 

cucubico, al escondite (Ochagavía)". 

kukubikokari. "(Sal), curioso, espía" A. 

kukubikosala. 1. "(Sal), al escondite" A. v. kuika. 2. "Jugar a las tabas tiene todos estos nombres: [...], 

kukubikosala (BN)" A EY IV 313. v. kuika (2). 

kukubilkatu (L-côte ap. A), kukuribikatu (AN ap. A Aq 904 (AN)). "Agacharse" Aq 904. "Acurrucarse, 

ponerse en cuclillas" A. 

kukubilko (L-côte ap. A), kukubillo (G-goi ap. A). "En cuclillas" A. Iru gazte azaldu dira gero, makillaz 

edo makil gabe, abiadan edo kukubillo asita. Ag EEs 1917, 203. 

1 kukubillo. "(V-arr), agalla seca de robles" A. v. KUKU-BALA. 

2 kukubillo. v. kukubilko. 

kukubolantxa (V-arr ap. A), kukubolintxa (V-arrig ap. A). Agalla seca de robles, alcornoques... v. KUKU- 

BALA. 

kukudatz (SP A, H (L)). "Chant de poule quand elle a fait son œuf" SP. "Cacareo de la gallina" A. 

- KUKUDATZ EGIN (H). "Chanter (en parlant de la poule)" H (s.v. kokoratza). v. kukudazka. 

kukudazka. "Kukudazka [...] egotea, chanter (en parlant de la poule)" H (s.v. kokoratza). v. KUKUDATZ 

EGIN. 

kukudazlari. "Poule qui chant souvent, beaucoup" H (s.v. kokorazlaria). 

kukugailu. (Lo) que sirve para ocultar. Eta berdin usu, kanpoa eta barnea kolorez desberdin: larrua 

barnearen kukugailu. SoEg Herr 27-3-1958, 1. 

kukuia (det.). "Coca" SP. 

kukuila. v. kukula. 

kukuildu. 1. "Produire des têtes, des cimes qui portent les fleurs et les grains" H. v. kukulatu. 2. "Couper les 

cimes des plantes, choux, maïs etc." H. "(Hb), égréner" Lh. "Ilarrak kukuldu" (G-bet). v. kukulatu, 1 

kurkuildu. 

kukuildu. v. kukuldu. 

kukuillero, kukullero (kükü- S ap. A y Lrq). "Bailarín enmascarado" A. Eman küküillero horier lehenik 

jakitate, gero lan haboroxe, hoien begitharte gaztek eta zankho arhinek gure begiak nasaikixago alagera ditzen. 

Eskual 7-2-1913, 3. Xerrero, gathü, zamalzain, kantiniersa eta küküllero. Eskual 7-3-1913, 3. Kükülleruak 

hamar edo hamabi, biazka dantzaz eta jauziz, oro gorriz satan arropan bezti. GH 1933, 302. 

kukuilu, -illo. v. kukula. 

kukuka (gral.; Dv, H). Ref.: A; Satr VocP; Elexp Berg. 1. Al escondite, escondiéndose. "Kukuka haritzea, 

jouer à cache-cache" Dv (s.v. kuku). "À cache-cache, à cligne-musette. Kukuka haritzea, jouer à cache-cache" H. 

"Llaman así al juego de a esconderse [...] kukuka" A EY IV 278. "Kukuka dabill ero, kuku ein ddosta, ero" Elexp 


mende. 

131


Berg. v. kukulauka, kukumarroka, kukuxka. Zer dala ta zabilzkidate, kukuka, aizaldea niri artuz, sareratu 

nai baniñuzuten bezela? Amez Hamlet 105. Ez zintxatazan / apur bat be agertu, / ta, erdi kukuka be / ez 

ninduzun deitu. Gand Elorri 184. Gorde ta agiri, kukuka dabiltza jolas-zurrean. Gazt MusIx 150. Artzen ginen 

soto edo ezkaratzean kukuka, etxeko zoko guziak ginituela gordeleku. Larz Herr 21-12-1967, 4. Fedea baztertu 

gabe, fedearekin kukuka ari zela atertu gabe aurkitu zuen bere gogoko bizimodua. MEIG VIII 54. 2. Cantando 

(el cuclillo). Udabarria eltzen daneko / kukuka nago basuan / [...] neure arrautza ipinten yuat / txindorren 

jauregitxuan. BEnb NereA 118. 3. "(V-ger-m), acechando" A. v. KUKUXKA IBILI. 4. "Jugar a las tabas 

tiene todos estos nombres: [...], kukuka (c.)" A EY IV 313. 

kukukada. Cucú, canto del cuclillo. Kuku, zenbat urteko bizia ematen didazu? esaten zaio, eta aren 

kukukadak kontatzen asten dira. A EY I 104. 

kukukari. v. kukuxkari. 

kukukutu. v. 1 kukutu. 

kukula (V-ger, L-ain, BN, Sal, S, R; SP, Lecl, VocBN, Lcq 37, Dv, H; kükü- Chaho ap. A), kukulu (V-ger-mgip, 

G, B, BN), kukuilu (H; -illu V-arr; -ullu Añ (V), H (L)), kukuila (H; -ulla V-gip), kukul (G-nav), kukuillo 

(Lar), kukullia (det., H (S)), gukulu (BN-baig), kukil (Sal, R). Ref.: A (kukula, kukulu, kukuillu, kukil, gukulu); 

Iz ArOñ (kukulla, kukullia), Als (kukul); Izeta BHizt y Elexp Berg (kukulu). Tr. Documentado al Norte desde 

principios del s. XVIII y al Sur desde mediados del s. XIX. Las formas más empleadas son kukula y kukulu. Hay 

además kukuillo en Etcheberri de Sara y kukullu en N. Etxaniz. 

1. Cima, cumbre; punta; cáliz; capullo, cogollo. "Cacumen arboris aut herbæ" O Not 51 ( SP). "Apice, lo 

alto, la cumbre" Lar. "Kukullu, cogollo" Añ. "Le sommet d'un arbre, d'une plante, tels que le maïs, le roseau" 

VocBN. "Cime d'arbre et autres plantes" Dv. "1. sommet, cime en général, faîte. 2. bourgeons, têtes fleuriés des 

plantes herbacées. Artho, aza kukula, kukuila, kokilloa, kukullia, cime fleurie d'un pied de maïs, de chou" H. 

"Kukula: 1.º (Sal, R), copa del árbol; [...] 5.º (L-ain), escapo de berza; 6.º (Sal), capullo" A. "Mendi-kukila, la 

cima del monte" Ib. "Kukulu: 1.º tallo superior del maíz; 2.º cogollo de berza, lechuga; 3.º cáliz de las flores; 4.º 

extremidades del pámpano de la vid" Ib. "Patataik ezto olako kukul batzuk besteik" Iz Als. "Kukulla bat, arbikukullia, 

(lo) que va a subir en el nabo para dar la flor" Iz ArOñ. "Kukullia, lo interior y más apretado del nabo, 

berza, etc. kukulla bat" Ib. "Cresta del maíz. Kukulue bildu behar dugu. Goitixko dago kukulue" Izeta BHizt. 

"Batzuk letxugian kukulua bakarrik jaten dabe" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Cuculla. El remate cilíndrico que 

tienen en su parte superior las trompas, peones o peonzas con que juegan los chicos (Montaña)". v. kukulin (2). 

Eximino de cucuillo (1226), Martinus de cucuillo (1277). Arzam 194. Sarthu zen Pirineoaren athekan 

zeinaren kopeta kukuilloan Eskualdunak [...] ekhin baitzitzaizkon gibeleko tropelari. ES 115. Gizonaren 

adimendua dohakeen kukuillorik gorenera [...] hedatzen eta hegaldatzen da. Ib. 192. Zuhain baten kukulan 

jarririk, / bele jauna zagon. Arch Fab 75. Loriaren urunagaz egiten dabe argizaija eta eztija loriaren kukulutik 

ateraten daben ezkotasunagaz. Ur Dial 11s (It ninika, Dv golkho, Ip kokots). Heldu da uso bat eta yartzen da 

karrosaren kukulan. Hb Egia 17. Jo zuen beraz olha gure bihotzak, Futunako bizkar eta kukula zutak urhunean 

ikhustearekin. Prop 1893, 129. Arrolako küküla üngüriala bildü zütian [...] tropen ondarrak. ArmUs 1896, 101 

(ap. DRA). Behin Manex artho kukula mozten ari alorrian. Zub 63. Kukulutik zerbait jalki zaio [liliari]. "Cáliz". 

Or Poem 521. [Osto orlegiak] txol edo atz-andel baten irudiz: kukulkiak deritzate. Txol edo titare osoari, berriz, 

kukula. Ibiñ EG 1951 (7-8), 11. Horra orai Khrouchtchev Staline berri baten pare jarria, bere erresumako 

kukuluan! Herr 3-4-1958, 1. Lorak [...] kukulak ideki ta pipillak edatuaz lurrin goxo eskeinka ari izaten [dira]. 

Erkiag Arran 191. Gutik uste izan dutela gure mintzairea on zitakeela kukulu hortarat eta hedadura hortarat 

heltzeko. Lf in Zait Plat XIII. Erleak lore-kukuluan bezala. Zait Plat 151. San Pedro inguruan, arto-kukulua ez 

urtengo bai urtengo [dago]. EgutAr 1-5-1962 (ap. DRA). Kukulua kenduneiko artaburuak gorde azitarako. Ib. 

(ap. DRA). Loreak irri dagi / bere kukulluan. NEtx LBB 217. v. tbn. Kukulu: Ir in Onaind MEOE 993. SoEg 

Herr 20-1-1966, 1. 

"Kukul-orri, sépalo" Ibiñ EG 1952 (1-2), 37. 

Pleini ziren arrazoinekin laborariak merkatutik merkatura kolpez gora-beheratzen zirela sal-erospenak, 

berena frangotan arras behera edo ezin sal eta erosi beharra gaineko kukulan. Herr 16-10-1958, 2. 

"(R), cabeza, esta es una voz familiar" A. Batak ziuan... küküla; bestiak ziuan... küküla. [...] Nik ikhusi 

düdana da bi gizun haiek gorri zütiela... kükülak. Eskual 3-12-1909, 3. --Gaitza da, potiko hori. --Jin-erazten 

deizüt, dio jaun errejentak, küküla gor-beltztürik. Ib. 11-4-1913, 3. 

2. (L, BN-ciz-mix, Ae, Sal, R, S; Lecl; kükü- Chaho ap. A), kukil(a) (R). Ref.: VocPir 342; A (kukula, kukil); 

Lrq 166 (küküla). "2.º penacho; 3.º cresta del gallo" A. v. kukulin. Epherrak bazitizü / saihetsetan hegalak / 

bai etare burun gañen / küküla eijer bat. Canc. pop. (ap. DRA). 

- KUKULU-AZA. "Kukulu-aza (V), [berza] muy blanca, se planta en los rastrojos" A. 


mende. 

132


- KUKULU-GORDEKA. "Colin-maillard" T-L. 

kukulatu (H), kukuilatu (H (+ -ulla-)). 1. "Produire des têtes, des cimes qui portent les fleurs et les grains. 

Azak kukuilatzera dohaz, les choux commencent à monter. Aza kukuilatuak, choux montés" H. v. kukuildu. 2. 

(H, T-L), kukuilatu (H (+ -ulla-)). "Couper les cimes des plantes, choux, maïs, etc. Artho kukullatzia, action de 

faire la récolte des cimes du maïs pour fourrage" H. "Étêter" T-L. 

kukulauka (T-L). Al escondite, escondiéndose. "Cache-cache" T-L. v. kukuka. (Zorduna) 

hartzedunarekin kukulauka ibiliko. EGAlm 1899, 21 (ap. DRA). Gure ixiltasunean sinesterik ez dutenak dagozila 

sekulan deus igorri gabe. Alabainan kukulauka gurekin artzea ezta gizontasuna. Eskual 7-2-1908, 2. Itsasoa 

kukulauka (tít.). JE Ber 76. [Haurrak], noiz nahi ari dira josteta, kukulauka eta beste. Herr 21-11-1963, 2. Aise 

ziren kasik hutsak biharamunean elizako "galeriak", kukulauka ar zitakeen. Herr 20-8-1964, 2. Zilo eta lepo den 

Xuberoko xoko pollitenian, iduri du kukulauka ari direla [...] auzo herriak. Herr 10-10-1968, 5. 

kukulaukari. (El) que se esconde, (el) que juega al escondite. Noiz zabal, noiz hertsi, [...] Errobiaren 

harana holaxe da bidez-bide deramanaren begiekin, bihotzarekin ere ba, kukulaukari. JE Ber 10. Urthe-on 

behin astekari huni [...]: heda dadila, eginen da, azken asteko artikulu "kukulaukarieri" errespetu ekartzen den 

heinean: goresmen edo laudoria hitz horientzat. Herr 14-1-1965, 3. Diela zonbeit urte, herri horiendarrak ere 

kukulaukariak ziren, irri egitia maite zutenak. Herr 10-10-1968, 5. 

kukuldu (SP, Ht VocGr 349, Lar, Izt, Hb ap. Lh, H (G)). Tr. La forma kukuldu se documenta en Iztueta y en 

un ej. de Herria, y kukildu en S. Mitxelena y T. Etxebarria. Hay kukuildu en Goyhetche, y kukundu en Lafitte y 

en un ej. de Herria. 1. Desaparecer, esconderse. "S'affubler, se musser dans son manteau. Kukuldurik dabilla" 

SP. "Desaparecer" Lar e Izt. "1. couvrir, se couvrir d'un voile, d'un manteau, de quelque objet qui empèche d'être 

vu. [...] Ezin ezagutu zuten zergatik kaparekin kukuldua zan osotoro, [...] il était entièrement couvert du 

manteau. 2. se cacher, disparaître aux yeux. Kukutu, kukuldu zen agertu orduko, sitôt apparu, il disparut" H. 

"Cacher, se cacher" Lh. v. 1 kukutu. Urak [...] berezitzen ditu Erri bietako mugak, alik eta, berreun ta sei 

deztatuko bidean joanik, lur-azpira kukuldutzen dan arteraño. Izt C 78. Iturriaren urak usterik gitxienean 

kukuldutzen [dira]. Ib. 87. 2. (V-ger-arr-m-gip, L, B), kukildu (V-gip), kukuildu. Ref.: A; Lh; Iz ArOñ; Etxba 

Eib (kukuldu, kukildu); Elexp Berg (kukilddu). Acurrucarse, agazaparse, encogerse. "1.º (He), agazaparse; 3.º (Vger), 

entumecerse de frío" A. "(L), s'engourdir" Lh. "Otzakin kukilduta, etxe zulotik urtetzen ez dabela bizi da" 

Etxba Eib. "Etxe zuloan kukildutzia ez da ona". Ib. "Sutondoan kukulduta dago negu guztian" Ib. v. 1 kikildu, 

kokildu. Yauzten da [...] / lehoiñ larrita hazkar bat: / Kukuilltzen da artzaiña biri-biribilla. Gy 322. 

kukundu. "Rabougrir, kukundu, korkoildu" T-L. Arbola hori kukunduko da, haren fruituak ez dira ez ugari 

eta ez goxo izanen. Herr 29-12-1966, 4. 3. (G ap. A), kukildu (V-gip ap. Etxba Eib), kukildutu (V-gip ap. 

Etxba Eib), kukundu. Acobardarse. "Amilanarse. [...] Bestian arrokerixen bistan, kukilduta geldittu zan" Etxba 

Eib. "Arruen aurrian kukildutzia, txarrena" Ib. v. kikildu, kokildu. Jarria zeukan / Kondeak urkamendia, / 

aren bildurraz kukiltze-arren / mendekoen kutizia. SMitx Aranz 68. Ama lagun, ekaitzak / ez gaitu kukiltzen! Ib. 

236. Ez da desohore zazpi urtetan denen ez jakitea, eta maiz ikusten dira adin hortako jakintsun goiztiarrak 

geroxago kukultzen eta iraungitzen. Herr 17-11-1966, 4. Koittaua, kukilduta, ez zan ausartu ikararik eittera 

izara artetik. Etxba Ibilt 467. Gerla piztu zenean gure kalonjea barna hunkitua izan zan, bainan etsitu gabe eta 

neholaz kukundu gabe. Lf ELit 223. 

kukuldu. v. kukuildu (2). 

kukuli (G-nav ap. Echaide Nav 197). Cuna. v. 1 kuma. 

kukulikordeka. "(AN-5vill), a la gallina ciega" A. 

kukulin (L-ain, B, BN-lab; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. 1. "Cresta" A. "Gure ollarrak kukuline polite du. 

Kukulin gorrie" Izeta BHizt. v. kukula (2). 2. Punta (?). v. kukula. Loretzen dira / aspaldi zurbil zirauten 

adar-kukuliñak. Loram 125. 

kukulin. v. kukurin. 

kukulki. Sépalo. Azpi aldean osto orlegi illuntsuak arkituko ditiogu, [...] txol edo atz-andel baten irudiz: 

kukulkiak deritzate. Ibiñ EG 1951 (7-8), 11. 


mende. 

133


kukulle, -llu. v. 1 kilo. 

kukullia. v. kukula. 

kukulu. v. kukula; tutulu. 

kukulumera. v. kukulunbera. 

kukulumixo. v. kukulumuxu. 

kukulumuno. "Planta que se da cocida al ganado. Anbulu (L-sar)" A Apend. 

kukulumuxu (V-arr-oroz-m), kukulumutxu (V-m-gip), kukurumixo (V-m-gip; Añ (V)), kukurumitxu (V-ger), 

kukurumux (G-azp), kukurimixo (Añ (V)), kukulumixo (V-m-gip), kukulumutxio (V-m), kukumaixo (V-gip), 

kukumukuxo (V-gip), kukumixo (V-gip). Ref.: A (kukulumixo, kukurumixo); Iz To 187, UrrAnz (kukumukuxo); 

Etxba Eib (kukulumixo); Etxabu Ond 114; Elexp Berg (kukulumixo, kukumixo). Agachado, agazapado, en 

cuclillas. "Ovillarse encogiéndose [...], kukurumixo ifini (V)" Añ. "Encogerse arrugando, [...], kukurimixo (V)" 

Ib. "Kukumaixo jarritte, puesto en cuclillas (V-gip)" Iz To 187. "Orduetan egon da kukulumixo" Etxba Eib. v. 1 

kokoriko. Ea-ko uritxu au, makur makur edo kukulumuxu, mendi biren barrenean. A Txirrist 171. 

Kukulumutxu jarri ta prakak erazten asi zan. Otx 64. 

kukulunbera (G-bet ap. Bahr), kukulumera (AN-gip). "El ciervo volante, [...]. En Rentería le llaman 

kukulunbera" Bähr RIEV 1936, 97. 

kukulusta. v. kukurusta. 

1 kukuma (L, BN ap. A; O-SP, SP, Lcq 180 (L), Dv, H), kokoma (L, BN ap. A; SP, VocBN, H), kuhuma (Dv). 

Especie de hongo. "C'est une espèce de potiron" O-SP 227. "Kokomak, [...], potirons" SP. "Kukuma, espèce de 

potiron" Ib. "(Amanita ovoidea)" Lcq 180. "Champignon des près" Dv. "Kuhuma, champignon de couche" Ib. 

"1.º calabaza de gran tamaño [cita a Oihenart, sin duda por una interpretación errónea de 'potiron', hoy en día 

utilizado para denominar un tipo de calabaza, pero que antiguamente denominaba cierta especie de hongo]; 2.º 

cierto hongo comestible" A. "Kokoma (BN), kukuma (BN): amanita ovoidea, seta comestible, es la misma que 

astopitx" Ib. s.v. perretxiko. Según FIr (GH 1930, 436) es venenoso. Sentimen onak ezpaitira kokoma eta 

katutxa espiritual batzu baizen. SP Phil 475 (He 481 honyo edo gorringo, Echve Dev 529 perretxiku). 

Galdegiten dutea zerbeit, fruitu onthugabe, artho bihi erre, kukuma? Prop 1896, 148. Basoan ibilli oi zan, ian 

ditezken kokoma ta belar billa. EG 1957 (1-2), 45. 

2 kukuma (H (L, BN)), kukume (T-L). "Agneau, chevreau tardif, né dans l'arrière saison, ordinairement 

chétif et peu propre à s'élever. Bildots kukuma (agneau coucou). [...]. Ce terme est appliqué à une sorte de 

produits tardifs, parce qu'ils naissent quand déjà le coucou chante. Par extens., chétif, malingre, de mauvaise 

venue. Haur, gizon, emazte kukuma, enfant, homme, femme chétifs" H. v. 1 kuku (6). 

kukumail. v. kukurumel. 

kukumaixo. v. kukulumuxu. 

kukumal. v. KUKU-BALA, s.v. 1 kuku. 

kukumarraka. Bollo. v. kukumarro. Joaiten ginen eskolarat, [...] larruzko kartablea bizkarrean, 

laphitzez, tupa batez eta kukumarraka gottor batzuez hanpatua. Herr 7-10-1965, 1. 

kukumarro (H (BN)), kukumarru (BN ap. A), kukumaru (vEys), kokomarro (Lander ap. DRA). Bollo, talo. 

"Le pain de maïs mit en boule et enfermant du fromage" H. "Se llama así el talo, 'bollo', en cuya masa se 

introduce un trozo de queso en forma de bola" A. "Torta de maíz y de queso que se envuelve en forma de pelota, 

quedando el queso escondido" Lander (ap. DRA). v. kukumarraka. Kuku-marro, artho xigortuaren barnean 

gasna freskoa. Herr 4-8-1960, 3. Gure haur denboran bereskeiluz, jaten ginuen... gasna barnean kukumarroa. 

Etcheb MGaric 15 (ap. DRA). 


mende. 

134


kukumarroka (V-gip, R). Ref.: A; Iz ArOñ. "Al escondite" A. v. kukuka. 

(kukumelo). "Nombre popular del hongo 'Amanita vaginata'. Especie muy común en hayedos y robledales y 

buen comestible" VocNav. 

kukumixa. v. 1 kurkuiz. 

kukumoarratu. "(Gc), podado por completo sin dejar ramas laterales" A. 

kukumukuxo. v. kukulumuxu. 

kukunbre. "Concombre" SP. 

kukundu. v. kukuldu. 

kukupe. Narciso. Ilargia kukupearen gañera zabaltzea. 'Boutons de narcisse'. Or Mi 54. Kukupe gorriaren 

ordez, kardulatza eta lapar arantz-txorrotxa ernetzen dira. "Narcisso". Ibiñ Virgil 46. 

1 kukur (V-gip, AN-araq, B; Aq 806 (G)). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ. "Cresta. Penacho de ciertas aves" A. v. 

kukula (2). [Zaldunak] gudari-txanoan luma luzedun kukur bikaiña. Etxde JJ 173. (Fig). Biar ixilik 

gelditu leike gaur zaunkaz dagon zakurra / esan nai nuke goi xamarrian dabilkizula kukurra. Auspoa 98-99, 86 

(ap. ELok 192). 

1 kukur (V-gip, AN-araq, B; Aq 806 (G)). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ. 

2 kukur (G-nav ap. Ond Bac). "Agalla de roble, una bolita con que juegan los niños" Ond Bac. "Mokor, 

kukur" Hubsch ZRPh 1961, 229s. 

kukurasta. v. kukurusta. 

kukurastu (H (V, G)), kukurastatu (Lar). "Encrestarse" Lar. "Lever la tête, faire le hauteur, le fier" H. 

kukuribikatu. v. kukubilkatu. 

kukuriko. v. 1 kokoriko. 

kukurimixo. v. kukulumuxu. 

kukurin (L-ain ap. A), kukurrin (L-ain ap. A), kukulin (Dv). 1. "Bouffette, crête de poule" Dv. "Kukurrin, 

cresta del gallo" A. 2. kukurrin. Abubilla. Kukurrina edo mottodun saguzarra. "Upupa". Ol Deut 14, 18 

(Dv, Ker basoi(l)larra, BiblE martioilarra). 

1 kukurio (V-ple ap. A), kokurio. "Chorlito, la menor de las aves zancudas de esta especie" A. "Kurlinka, 

txibiliztaia, kokurijua [...] 'chorlito'" Altuna Euzk 1930, 471. v. 1 kurlinka. 

2 kukurio (V? ap. A; Añ (V)). Agazapado, acurrucado. "Ovillarse encogiéndose, kukurio jarri" Añ. 

"Acorrucarse, kukurio jarri" Ib. "Kukurio jarri, acurrucarse" A. v. 1 kokoriko. 

kukuriotu (R ap. A; Añ (V)). Acurrucarse. v. kukubilkatu. 

kukurixta. "(AN-gip), un pez marino" A. 

kukurizka (G-uz [¿por us = Usurbil?] ap. A; Lar, Añ, H (V, G)), kuxkurizka (H), kukuruxka (G-to ap. A). 

En cuclillas, acurrucado, agachado. "Cuclillas, en cuclillas, de cuclillas" Lar. "Acorrucado, kukurizka jarria" Ib. 

"Acorrucamiento, kukurizka jartea" Ib. "Acorrucarse, kukurizka jartea" Ib. "Acorrucarse, kukurizka jarri" Añ. 


mende.


"Accroupi sur ses talons" H. "Kukurizka jarri, acurrucarse, ponerse en cuclillas" A. Mutikoak ta neskak / [...] 

gorputza kukurizka / zutik ezin euki. Burunurduna Negu Otza 1913 (ap. DRA). 

kukurizkatu (Lar, H), kokorixkatu (T-L). "Acorrucarse" Lar. "Acorrucado, kukurizkatua" Ib. Harriet remite a 

kokorikatu "s'accroupir sur ses talons, s'accroupir". "Blottir (se)" T-L. 

kukurizkoka (H (V)). Harriet remite a kokorikoka "jeu d'enfant qui consiste à s'attraper, à se devancer tout 

accroupi sur ses talons". 

kukuriztu (Lar, Añ (V), H). "Ovillarse, encogiéndose" Lar y Añ. "Encogerse arrugando" Añ. Harriet remite a 

kokorikatu. 

kukurkatu. v. kukurrukatu. 

kukurratxa (V-arr-gip ap. A). "Pequeña agalla de roble" A. v. kukurreta. 

kukurreta (V-gip ap. A). "Kukurreta (Araban), [...], garau gogor gogor, zugatz-adarretan urteten daben 

batzukaitik esaten da" Ezale 1897, 167a. "Pequeña agalla de roble" A. v. kukurratxa. 

kukurrin. v. kukurin. 

kukurru (V-arr-al ap. A). Azkue remite a kukurratxa "pequeña agalla de roble (dim. de kukurru)". 

kukurruka. v. kukurrukuka. 

kukurrukatu (Sal, R-uzt), kukurkatu (R-uzt). Ref.: A (kukurrukatu, kukurizka); Iz R 395. "Acurrucarse" A. 

"Kukurrúkatuk, acurrucado" Iz R 395. 

kukurruko. v. 1 kukurruku. 

1 kukurruku (V-gip; Lar, Añ, Dv), kukuruku (R-uzt, S; Arch VocGr, H), kikurruko. Ref.: A (kukuruku); Lrq 

/kükürükü [oxítona]/; Etxba Eib; Elexp Berg. Canto del gallo. "Quiquiriquí" Lar. "Quiquiriquí, voz de gallo" 

Añ. "Goizeko lelengo kukurrukuan jaikitzen zan" Etxba Eib. "Basarriko despertadoria, oillarraren kukurrukua" 

Elexp Berg. Tr. Atestiguado desde finales del s. XVIII. Al Sur se documenta la forma kukurruku (tbn. en 

Hiriart-Urruty) y al Norte kukuruku. Hay además kikurruko en Goenaga. En DFrec hay 4 ejs. de kukurruku. 

Oilharraren lehen kukurukian ohetik jeiki-arazitzen [zien]. AR 170. Gure oilar defuntuen / kukuruku eztiak / 

jaiki-arazten zituen / bere mugan sehiak. Monho 44. Martin-zaldik, ollar garaitsuak lez, kukurruku abesau eban 

egun atan. Echta Jos 45. Olluak kukurruku ta ollarrak karkaxo. Otx 46. Ara diyoanak ez du beñere ollar 

kikurrukorik entzungo. Goen Y 1934, 102. Nabaritzen nituan [...] urrutiago ollarraren kukurrukuak. Anab Poli 

79. Oilar baten kukurrukua entzunen da. Arti Tobera 263. Ollotegian marti-ollarren / goizeko kukurrukua. BEnb 

NereA 77. Zeñek adituko du nere kukurruku? AB AmaE 404. (Vc, Gc, Lc, B, BNc ap. A). (Onomat. del 

canto del gallo). Oillarra iratzartzen da [...] eta [...] egiten du: kukurruku! EE 1883b, 509. Oilanda, oilaxko / 

oro hasi direneko: / ku ku ru ku, ko ko ri ko. Ox 105s. Oilar batek, han, urrun, egin zuen: kukuruku! Barb Leg 

135. Salda onak behar ditu hu, mu, kukuruku. Zerb GH 1936, 414. (V-gip ap. Etxba Eib). (Fig.). "Desafío. 

Donostiakuak erabilli daben kukurrukuari, Ondarrukuak oratu detse" Etxba Eib. Aphaltü zaie kükürükia 

Fellaga-en lehen bürier eta de Gaulle-kin elhestatü nahian dira. Herr 16-10-1958, 3. Frantsesek gauza 

espantagarriak egiten dituzte [...]. Ez baita hori arrazoin bat orduan dena espantu eta kukuruku artzeko. Herr 5- 

3-1966, 4. Sortu orduko umeak hasten direla "kukuruku nor gira gu", beren baitarik denak egin nahiz. Herr 

25-6-1959, 2. "(Vc, Sal), voz con que se incita a los niños a que digan algo a otro (se les dice a la oreja en voz 

alta)" A. 

- KUKURRUKU EGIN (V-gip, G-azp; Dv, -ruku Urt IV 149, H), KUKURRUK EGIN. Ref.: Iz ArOñ; Gte Erd 

206. a) Cantar el gallo. "Canit gallus, oillarrak kukuru, kukuruku egiten du" Urt IV 149. "Kukurruku egitea, 

chanter en parlant du coq" Dv. v. KUKURRUKU JO. [Ollarrak] kukurruk / egin orma ganean. Zav Fab RIEV 

1909, 27. Kukurruku egitera doian ollarrak lez burua jasota. Ag Kr 97. Kukurruku ta garai egiten oituak egozan 

oillartzakoak. Erkiag Arran 141. Benetan dirautsut: gaur gabean, oillarrak birritan kukurruku egin baiño leen, 

zuk iru aldiz ukatuko nozu. Ker Mt 26, 34 (Lç io, TB, Ip, Echn, Hual, Samper kantatu,Leon kukuruka hasi). 

Inazio etxian balego, beste ollarreak egingo luke kukurruku Etxe-alaian... Apaol 88. (Con determinantes). 

"Ollar orrek kukurruku ederra, zatarra egiten du (G-azp)" Gte Erd 206. Alperrik ollarrari kukurrukurik ez 


mende.


egiteko esan. Ag EEs 1917, 171. Kukurruku ozena egin zun une artan Lasturretako oillarrak. TAg Uzt 250. b) 

(V-gip ap. Iz ArOñ; Dv). "Au fig., familièrement se montrer fier, en maître" Dv. "Kukurruku eittexok, la persona 

que llama la atención sobresaliendo de los demás" Iz ArOñ. Ikusiko diagu nork eginen duen oraino gorenik 

kukurruku. HU Zez 131. Ik zalaparta asko atera; baña, azkenian, ire emaztiak kukurruku egin. Alz Burr 29. 

- KUKURRUKU EGINARAZI. Hacer cantar (al gallo). Ollarrari kukurruku egin azita, zubiya bukatutzeko 

arri bat jartzia baizik palta etzanean. EE 1882a, 129. 

- KUKURRUKU-EZTUL (V; kukurruko-estul V-gip, G-azp). Ref.: A; Etxba Eib (kukurruko-estul); Elexp Berg. 

"Tos ferina" A. "Kukurruko estul gogorrak artu ebanian" Etxba Eib. "Kukurruku eztulak jota apurtuta 

lagatzeittu umiak" Elexp Berg. v. ZAKUR-EZTUL. Kukurruku-eztulak zazpi milla ume eroaten ebazan beste 

mundura. EgutAr 24-8-1959 (ap. DRA). 

- KUKURRUKU JO (V-gip, G-azp, AN-5vill). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 206. Cantar el gallo. "Batak kukurrukua 

jo dau; bestiak karraskadia" Etxba Eib. "Oillarrak kukurruku jo du (G-azp), [...], gure etxean kukurruku 

oillarrak jo beharrean oilloak jotzen dik (AN-5vill)" Gte Erd 206. v. KUKURRUKU EGIN. Oillarrak joitian 

kukurruku, / ordian etxerako gira gu. CancB I 3, 26. Kukurrukurik ez zuen jotzen / oillar madarikatuak. Noe 

122. Oillarra kukurruku jotzera dijoan tankeran burua arroxko jaso zun. Etxde AlosT 75. Bestaldeko ollarrak 

kukurrukua jo ebaneko [...] ollo-tokirantza arrapalaka. Bilbao IpuiB 256. Kukurruku jo zazu Txomiñ 

kantaria. AB AmaE 411. Ekarri dezu zuk etxera erraiñ aberatsa eta guri ez bezelako kukurruku jotzen dizu 

ollarrak. Zab Gabon 27. Etxeparek [...] ipini zuen besteren hura, [...] entzun izan bagendu, beste oilar batek 

joko liguke orain kukurruku. MIH 289. (Fig). "Horrek goitik jotzen du kukurruku (harro dela) (G-azp, ANgip)" 

Gte Erd 206. 

- KUKURRUKU KANTATU. Cantar victoria. Ez dugu zeren bizkitartean kukuruku kanta oraino. Urte 

bakotx, mingaixtotik galtzen da Frantzian berrogoita-hamar-mila jende-buru. JE Med 144. 

- KUKURRUKUZ (kukuruz Urt IV 149). Cantando (el gallo). Oilasko gazten boz berria / harmairutik 

kukurukuz. Monho 36. Oillarra kukurukuz hasirik, / atsoa zen iratzartzen. Arch Fab 163. 

2 kukurruku. "(V-ger), caracol de mar" A. 

3 kukurruku (AN-olza ap. Bon-Ond 150). Amapola. "Pavot, coquelicot" Bon-Ond 150. Cf. VocNav: 

"Cucurrucu, amapola (Valle de Echauri)". 

kukurrukuka (V-arr, G-azp-to), kukurukuka (H), kukuruka (Urt), kukurruka (BN-arb). Ref.: A EY I 111 y IV 

211; Gte Erd 206. 1. Cantando el gallo, cacareando. "Canit gallus, oillarra kukuruka egoten da" Urt IV 149. 

"Kukurukuka egotea, haritzea" H. "Oiloak kukurrukuka asten badira (V-arr)" A EY I 111. "Oilarra kukurruka 

ari da (BN-arb), [...], oillarra kukurrukuka ari da (G-azp)" Gte Erd 206. Ollarrak orra kukurrukuka / balira 

legez zoratu. AB AmaE 22. Oilarra kukuruka etxean da ari. Barb RIEV 1908, 125. Oilarra kukuruka. Ox 150 

(tbn. en Etcham 128). Zu oira baño lenagotik zan / ollarra kukurrukuka. Tx B I 265. Oilar gazte bat [...] 

kukurukuka eta hegalez zaflaka eman zen. Barb Leg 25. Oillo bat oillar egiñik / atzo kukurrukuka ari. Or Eus 

262. Ollaskoen aurrean kukurrukuka asten dan ollarra baño arroago. TAg Uzt 205. Oilarra kukuruka hasi 

baino lehen. Leon Mt 26, 34 (Ker kukurruku egin). Estraperlua dala mediyo / [...] projimuari arrapatuaz / 

kukurrukuka dabiltza. Auspoa 63-64, 255. 2. kukuruka. (Sust.). Canto del gallo. Oilarraren kukuruka, 

xoxoaren xoxota. Lf Herr 3-8-1961, 4. 

- KUKURRUKAN. Cantando el gallo. Gauerditik bi orenetako oilarra kukurukan ari [zen]. Barb Sup 43. 

kukurrusta, -uzta. v. kukurusta. 

kukurruste. v. kukuruste. 

1 kukurtu (B), kukutu (V-gip, BN-baig, Sal, R). Ref.: A (kukutu, kukurtu); Iz ArOñ. Acurrucarse, encogerse. 

"Agacharse mucho" A. "Kukurtu, acurrucarse" Ib. "Kukututa, encogido" Iz ArOñ. Kuiak (konejuak) zuluan 

sartu ta kukurtuten ziran. "The rabbits curled themselves". Altuna 90. 

2 kukurtu. "Forzar" Izt. 

kukurubitiko. "Dagó kukurubittikó, está en cuclillas" Iz Ulz (s.v. dago). Cf. VocNav: "Estar en cucurubico es 

estar sentado de una forma especial, con el trasero apoyado sobre los talones o sobre uno de ellos (Zona N.O.). 

Estar o ponerse cucurubico, en cuclillas (Aóiz, Pamplona, Cuenca)"; "a cucurrumico, en cuclillas (Artajona)". 

kukuruka. v. kukurrukuka. 


mende. 

137


kukuruku. v. 1 kukurruku. 

kukurukutx-eztul (Gc, AN-5vill ap. A), kukurutx-eztul, kurkutx-eztul (G-to ap. Iz To), kukutx-eztul (G-to ap. 

A e Iz To). "Tos ferina" A. v. KUKURRUKU-EZTUL. Larogei urtetan ospelak? Oraindik kukurutxeztula 

ta txitxareak sortuko zaizkitzu. JAIraz Joañixio 151. 

kukurumel (V-arrig ap. A), kukumail (Hb ap. Lh). "Agalla de robles, alcornoques" A. "Excroissance, 

tumeur" Lh. v. KUKU-BALA. 

kukurumitxu, -mixo, -mux. v. kukulumuxu. 

kukurunbel. "(V-arrig-land [¿por laud = Laudio?]), penacho, loiaren antzekoa (V-m)" A Apend. 

kukuruntxu. En cuclillas. Guztiak lurrean yarrita dagozala, bat kukuruntxu beste guztien artean zoru ori 

arrapau nairik (V, G). A EY IV 383. 

kukurupiko. "(G-nav), acurrucarse" A (que no señala cuál es la expr. verbal completa). 

kukurusta (L, Ae; SP, Urt II 272, Dv, H (L, BN, S)), kukulusta (H), kukurasta (BN-baig; Lar, H), kukurruzta 

(Ae), kuzkurruta (det., H), kukurrusta (BN-baig), kukrusta (Volt 67), kukusta (A). Ref.: VocPir 342 

(kukurusta); A (kukurusta, kukurasta, kukurrusta); A Aezk 295. Tr. Documentado en textos septentrionales 

desde el s. XVII. La forma mejor atestiguada es kukurusta. 1. Cresta. v. kukula (2). Amorio lizunaren 

etxeko bandera egin dadin kukurusta xuriz plumaia giza goititurik. SP Phil 417 (He 420 edergaillurik 

aberatsenez). Kukurusta beltzen bazaiote [oiloei], buztan-gaineko bixikan min dukete. Dv Lab 291. [Oiloak] 

pipita dutenean mihian, kukurusta histen zaiote. Ib. 291. [Xori errexiñoleta] hor apaindurik / ta lumaturik / bere 

papoa, / kukurusta / harroturik / jarri [zen]. In Lf ELit 77. (H), kuzkurruta (H y A, que citan a LE). (Fig.). 

"Cresta, orgullo" LE Urt voc. "Au fig., orgueil, fierté. [...] Kukurusta aphalduko dio, il lui rabattra la crête, son 

orgueil, ses airs fiers" H. Ezaundubeár bere gaixtoa, humillatubeár [...]. Etzégo ortáko Fariseoarén 

kuzkurrúta. LE Urt 100v. + kukulusta. Cresta (de una ola), cúspide (de una torre), punta (del maíz). v. 

kukula. Gaztain ondoen mokotsak eta arto buruen kukulustak orituak. Zub 101. [Uhinak] ehun metrati ehun 

metrara, bizpahiru altxatzen ziren batean, kukurusta gora. JE Ber 79. Dorrearen kukulusta, ezkila soinuz betea. 

Gazte 1963 (ap. DRA). (Fig.). Categoría, clase. Aratsean afaria herritar guziek betan [...], xahar eta gazte, 

kukurusta guzietakoak nahas-mahas. Herr 2-7-1964, 2. 2. (Lar, Izt C 198, H (G)). "Abubilla" Lar. "Huppe, 

oiseau" H. 

kukurustatu. (Part. en función de adj.). "Apicatus, [...] kukurustátua, kukurustúna" Urt II 165. 

kukuruste (L ap. Lh), kukurruste (L ap. Lh). "Gonnelle, gendarme plat (poisson)" Lh. 

kukurustegi. [Elizaren] kukurustegiaren ('clocher, beffroi') gaiñian dire haurren eskolategia eta herriko 

etxia. Atheka 24. 

kukurustun. v. kukurustatu. 

kukurutx. "(G-bet), insectillo que se redondea como una bola cuando se le toca" A. 

kukurutx-eztul. v. kukurukutx-eztul. 

kukurux. "Cresta, [...]. El copete que se forma de las plumas" Añ. v. kukurusta. "Pica por alto, [...] 

kukuruxa gora dau" Añ. 

kukuruxka. v. kukurizka. 

kukusa. v. kukuso. 


mende. 

138


kukuska. v. kukuxka. 

kukuska. v. kukusoka. 

kukuso (G, AN, L, BN, Ae, Sal; Urt I 359, Izt, Arch VocGr, H (L, BN); kükü- S; Dv), kukusu (B, Ae, AN-5vill 

(-ts-); Volt 109, Lecl), kukuzu (SP), kokoso (AN-gip), kukusa (Lar, Añ (G, AN), H (V, G); -ts- Lar DVC 197), 

kakuso (Sal), kikoso (R), kukutsa (det.; Lar). Ref.: VocPir 515; A (kukuso, kokoso, kikoso); Lrq (küküso); Iz R 

395, Ulz; ZMoso 70; Satr VocP; EAEL 103; Izeta BHizt (kukusu). Tr. Documentado en algunos textos 

septentrionales desde mediados del s. XVII. Al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano, Iturriaga, Orixe y en 

sendos ejs. de Noe (123) y Karmengo Egutegi (1952, 111 (ap. DRA) kukusu). Pouvreau (Phil 56) emplea la 

forma khukhuzu. 1. Pulga. "Puce. Kukuzu minak, puces piquantes" SP. "Espulgadero, kukutsen eizaga, 

garbitegia" Lar. "Kikoso beragina (R-uzt), pulga pequeñita, litm., pulga bruja" A. "Gure etxean badire 

hainbertze kukusu" Izeta BHizt. "Kukusoa ere zikira liro (bortz sosendako), se dice de un ávaro" Herr "Erran 

zaharrak" (ap. DRA). v. arkakuso. Horeki datzana, ieikiten da kukusoeki. "Chargé de puces". O Pr 627. Ezi 

txoriek ta kukusoek pikaturik zerbait min eman dezakete aragian (145). LE-Ir. Kukuso atzaman eta mahinen 

gainen eho. AstLas 48. Errabiz atsoa / ezin arrapaturik / gonan kukusoa. It Fab 113. Kukuso eta zimitz guziak 

nere ohera deithuak eta bilduak [zituzten]. Elzb PAd 68. Zorria eta kikosoa tropezatu zren emaztiaren espaldan. 

Mdg 164 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Kukuso batek ausiki nu hankan! Ox 206. Gatu, zakur, astorik gabe, 

/ kukusoen nago jabe. Ib. 134. Gizon eta emazteki guzien gainera jauzi egin zuten kukusoek. Barb Leg 140. 

Zimitza eta kukuso madarikatuak edatzen dira mihisetan. Zub 110. Zorri larru-urdiña, / kukuso begi-bakar, 

txerri buztan-motxa. "Pulga". Or Eus 38. Beartzen geranean auzoa laguntzen, / or det nunbait andrea kukusoak 

iltzen (AN). A EY IV 85. Kukusoek ez dirote lotsa xakhurra maite duena. Zerb GH 1936, 305. Xakur txarra dena 

kukuso! "Petit chien étant plein de puces!". Ardoy SFran 154. Kukuso gisa jarrita hemen / nago segur 

pentsaketan. Mattin 112. v. tbn. Arch Fab 183. Zby RIEV 1909, 103. JE Bur 99. Mde Pr 103. (H (L, BN)), 

kukusa (H (V, G)). "Au fig., inquiétude, sollicitude, préoccupation, crainte, etc. Kukusoak ezarriko diotzat, je lui 

mettrai la puce à l'oreille" H. Mediterranée itsas hegian udakari egiten dute zonbait sos, bainan berriz ere 

moltsan kukuso gelditzen dira. Herr 24-11-1960, 4. Egun bakotxari doazkon on-gaitzak. [...] 7-an sortua: ixtripu 

bat bizian; laneko gogoa; moltsan kukuso. Herr 12-5-1966, 3. 2. "Kukusue, el espantapájaros; kukusu bat (Gto)" 

Iz To. Arakilen Olentzaro leio batetik zinzilika yartzen dute lastoz yantzia, soroetako kukusu bat bezala 

(AN). "Espantajo". A EY I 327. 

- KUKUSO-BELAR (AN ap. A Lcq 136; -belhar H (L)), KUKUS-BELAR (Lar, H (V, G); kukusberar Izt C 

43). a) "Zaragatona, zargatona, hierba" Lar. "(Plantago psyllium), zaragatona, llantén de perro" Lcq 136. "Herbe 

aux puces" H. Aski izanen da kukuso belharrez bradura hura egitea. Mong 594. b) (-belhar Lcq 129, Dv, H 

(L)). "(Mentha rotundifolia), mastranzo, mentastro" Lcq 129. "Menthe sauvage" Dv. "Menthe à feuilles rondes, 

kukuso-belharra" Zerb GH 1933, 426. Kukuso-belharra nun nahi heldu da [...]. Badire ohean ezartzen 

dutenak kukusoen handik urruntzeko. Zerb GH 1933, 426. 

- KUKUSO-ZULO. "Pulguera, kukuszulo" Lar. 

kukusoka (S), kukuska (S). Ref.: Lh (kukuso); Lrq /küküs!kan/. (En ines.). "Kukus(o)kan (S-saug), en train de 

chercher des puces" Lh. Bertan gogulatzen zaio bazila papuan gazna bat esküko harrien henxüxeko, ordian 

alegia küküskaa zelakuan eskia bere harriareki athorra bulharretik sartzen dü han haztaxe eta... elkhitzen 

gaznaeki. Mazeris GH 1932, 508. 

kukusokatu (S), kukuskatu (S). Ref.: Lh (kukuso); Lrq /küküs!kace/. "Chercher des puces" Lh. 

- KUKUSKATZEZ. "En cherchant des puces (S)" Lrq. 

kukusta. v. kukurusta. 

kukustegi. "Pulguera" Lar. 

kukustu (V-m ap. A). "Doblar y formar moña (se dice hablando del lino)" A. Lino astozapinduba [...] 

samurtuten dabee igortzijak emonaz ta gero isten ditube otzaran kukustuta. Mg PAb 139. Kukusturik dagozan 

lino gijaubak, daruez barriro txarrantxara. Ib. 139 (v. tbn. 146). 

kukutanbel (L-sar ap. A). Azkue remite a kukubala "agalla seca de robles, alcornoques". 

kukutegi. "Cachette, abri" H. Bederatzi aldiz itzuli behar ukan dute boz-emailek kukutegirat hautatuaren 

izena ezartzen zutela bederatzi aldiz paperaren gainean. SoEg Herr 17-5-1962, 1. 


mende. 

139


kukuteria. Tontería (?). Buruan tente sartua baitugu arrotz jendea nausi dugula orotan, haren kukuteria 

eta grimas guziak ziminokatzen ditugu. GH 1956, 172. 

kukuts. 1. "(Vc), corneja o moña de lino, cabezuela que se le forma al doblarse en forma de trenza" A. 

Txarrantxarijak ditu / txarrantxan iminten, / kukutsak kendu eta / erbatz baga isten. Mg PAb 146. Mari Antoni 

zelan zan pobrea, / eta buruan bere kukutsik bagea; / etzan sekula bere fiestan ikusten. AB AmaE 418. 2. "(Vple-m), 

cresta" A. Kukutsa Bernardok kendu eutsan kaskotik. AB AmaE 453. 3. "(V-ple), perilla o 

pedúnculo del trompo" A. 4. "(V-m), bellota" A. 

kukutsa. v. kukuso. 

kukutseria (det., Lar H, Izt C 43; -se- Lcq 108). "Calacanto, hierba" Lar. 

1 kukutu (B, BN-ciz-mix-arb-baig, S; VocBN, Chaho (s.v. kota), Dv (BN), H (G, L, BN, S)), kukukutu (H (G, 

L, BN, S)). Ref.: A; EI 147; AtSac 44; Satr VocP; Gte Erd 219. Tr. Documentado en autores septentrionales 

desde mediados del s. XIX. Al Sur sólo lo emplean Orixe y Gaztelu. La forma general es kukutu y hay kukatu en 

los dos autores meridionales (en Orixe junto a kuka). 1. Cubrir(se), tapar(se). "Couvrir, [...], se couvrir" Dv. 

"Burua kukutu zuen ohe estalkiaz, il se cache la tête sous la couverture du lit" H. "--Aizpa, ze haize? --Apiril 

haize. --Kuku naxaxie" Lander (ap. DRA). "Kukutzen da ahuntzaren larruaz (BN-arb), estalien barnean ontsa 

kukuturik egoki niz (BN-arb)" Gte Erd 219. v. kukuldu. Ez bide da nehor, argi bat phiztu ondoan, untzi batez 

kukutzen eta ohe azpian ezartzen duenik. HeH Lc 8, 16 (He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk estali, BiblE gorde). Ekhia 

lanhoek ardura kukutzen baitzuten. Elsb Fram 132. Han osoki kukutuko zuela ilargiak iguzkia, jakina zen 

aitzinetik. HU Zez 95. Biharamunaz ez girela orroitzen, are gutiago bezperagoaz. Batek bertzea kuku, egungoak 

atzokoa, biharkoak egungoa, fuilla itzul, irakur eta kurri aitzina. Ib. 144. Khedarrez eta lohiz kukuturik ezar 

dezala gutarik bat, edozoin. Eskual 24-2-1905 (ap. A). Piltzarrez lepo beharriak kukutuak. JE Bur 76. Mihiseaz 

kukutu buruaren gainean emaiten du [...] mustro-buru bat. Barb Sup 116. Xobadina burua bethi kukutua, ez da 

mogitzen. Ib. 123. Mihise xuri batekin yauntzia, begitartea kukutua, argi bat eskian. Zub 38. Ohartzekoa da 

begitarteak ez dituztela kukutzen edo estaltzen. Ib. 115. Lano txar batzuek mendiak kukutzen zituzten. Zerb Azk 

39. Khutxa kukutua zuen Frantziako banderaz. Herr 27-2-1964, 2. v. tbn. Prop 1894, 63. Gatxitegi Laborantza 

185. (B ap. Gte Erd). Taparse, oscurecerse (ref. al tiempo atmosférico). "Ilundu egin du (G-azp, AN-gip), 

denbora kukutu du (lainotu, goibeldu) (B)" Gte Erd 86. 

2. (L-ain ap. A; Chaho, Dv (BN), H (G, L, BN, S)), kuka(tu). Esconder(se), ocultar(se); desaparecer. "Cacher, 

[...], se cacher" Dv. "Se cacher, disparaître aux yeux. Kukutu zen agertu orduko, sitôt apparu, il disparut" H. 

Aldi huntan iguzkia da histu, gorde, kukutu. HU Zez 94. Ni, lañoa altxa niro lurretik; / ene-pean zu kukutuko nik. 

Onaind MEOE 447. Kuku eta ager, ager eta kuku, horra nola dabilan [gaitza]. JE Med 156. Bixkotx intzaurrak 

purrustan heldu... kuku dadila zikoitza! Ox 178. Haren adixkideak kukutuak zauden beste gandera batian. Zub 

39. Agertu orduko [itsasoa], [...] itzaltzen zaiku, egundainoko bizkar konkor luzeak gure sahetsaren parrez-par 

kukutua. JE Ber 83. Aurpegia ez diet kukatu nere jotzaille ta maxiolarieri (Is 50, 6). Or MB 330 (Dv aldaratu, Ol 

itzuli, Ker gorde, BiblE saihestu). Biotza nai ase. Kitar-sabelean kuka du gordeki. "Lo esconde". Or Poem 532. 

Eguerdi ostean kukatzen naiz, bakar, dakidan xokoan / iru erritako ezkillen soiñua ixil auznartzera. "Me recojo". 

Ib. 529. Egitik ezin kuka bera [giza-anima] ta egia bai arengandik. Or Aitork 273. Ez dut kukatzen nere zauririk: 

sendagille zera, ni gaixo. Ib. 277. Kuka zaite, Kutuna, / soizu arpegiz mendi-aldea. "Escóndete". Gazt MusIx 187 

(v. tbn. Or ib. 199). (Part. en función de adj.). Ageri dan armonia baino obe da armoni kukutua. Zait Plat 

34. 

3. "(Sal), caer en la inercia" A. 

4. (V-gip, L, BN). Ref.: Lh; Iz ArOñ. "S'affaiblir, se ramollir au phys. et au mor." Lh. "Kukututa, [...], 

envejecido, inutilizado" Iz ArOñ. 

5. kukatu. Gaiztakerizko zerki bat ba-zala [...] eta gogo gaiztoa lur artan kukatzen zala. 'Mente maligna 

que reptaba sobre la tierra'. Or Aitork 118. 

6. kukatu. Colocarse. v. kokatu. Neraunen gibelaldean kukatu banintzan aitzinaldea ez ikusteko. 'Me había 

puesto'. Or Aitork 197. 

- KUKUTUÑORIK. Dim. de kukuturik. Sare handi batean badaramatza ongi kukutuñorik ile-mozlearen 

etxera bere saguak. EGAlm 1895, 45. 

2 kukutu. v. 1 kukurtu. 

kukutuñorik. v. KUKUTUÑORIK (s.v. 1 kukutu). 


mende. 

140


1 kukutx. "(V-arr), antojadizo" A. 

2 kukutx. "(S), sauco" A. 

3 kukutx (V). Ref.: A; A Apend; Holmer ApuntV. "Arraingorri ezpitsua, perloiaren antzekoa (V-m)" A Apend. 

"Nombre de un pescado (V-ger)" Holmer ApuntV. Arrantzara lenengoz yoan zanean kukutxa atrapau eieban 

(V). A EY II 456. 

4 kukutx. 1. "(S; Chaho ms.), oculto" A. 2. (S). Ref.: A; Lrq (kukuxka). "Se dice para manifestar que se ve 

(voc. puer.)" A. 

5 kukutx. 1. "Tocados [...] burukoak [...] y al molde dicho le llaman sapea y también kukutxa y también 

ibikiak" IC I 310. 

2. Saliente superior de una peonza. "Tronpoia, Euskal Herriko hainbat aldetan ziba deritxona, zurezkoa da, 

kono itxurakoa; alde zabalagoaren erdian txapeltxua dauka, kukutxa, kordelaren txistena sartzeko" Baraia 137. 

- KUKUTXETARA. "Tronpoia trabatu, nahasi egin leiteke kordelean, edota buruz behera ibiltzen hasi, hau da, 

untzetara dantzan egin beharrean, kukutxetara egin" Baraia 137. 

kukutx-eztul. v. kukurukutx-eztul. 

kukutxi. "Kukutxi moduko(a), muy pequeño. Como kukutxi. No sé lo que es kukutxi si no es pequeño kuku" 

Etxabu Ond 109. 

kukutxo, kukutxu. Dim. de 1 kuku. Ia kukutxu ori entzuten dozun. Kk Ab I 65. Kukutxuak soñua / 

aldrebes jo digu, / testamentaio Anton / baliak jarri du, / miñik ez dio eman da / ederki egin du. Arrantz 34. 

kukutz. "(V-ger), cumbre" A. v. kukula. 

kukutzaile, kukutzale. Ocultador. Iguzki zurrupita halakoa da zeru-gainetik, nun ez baitzaio gelditzen itzal 

bat ere gordegailu edo kukutzale. SoEg Herr 20-4-1961, 1. 

kukuxka (S), kukuska. Ref.: A; Lrq. "Al escondite (juego de niños)" A. "Kukuska(n), al escondite" DRA. v. 

kukuka. "Épier, espionner, [...] kukuxka ebiltea (S)" H (s.v. kukuxkatu). Ez egon so thipiñak nula 

herakitzen dian edo kukuxka hegatz xirritun batetarik, haidur bestek lana egin dezen. Eskual 25-3-1910 (ap. 

DRA). 

kukuxkari (S ap. Lrq; H), kukukari (Sc ap. A). "Qui épie, espionne, écoute aux portes" H. "Curioso" A. v. 

kukubikokari. 

kukuxkatu (S; H (BN, S)), kukuzkatu (S, R). Ref.: A (küküzkatü); Lrq (kukuxkatü); Gte Erd 63. Espiar, 

vigilar. "Acechar, espiar" A. "Goaitan nago (zelatan) (BN-ciz), bortatik kukuzkatü zian (S)" Gte Erd 63. v. 

kuskuskatu. Herriko guaitazalek die / egün oroz kukuxkatü / eia etsaien argizaliek / zuiñ bide diren haitatü. 

Casve SGrazi 146. 

kukuzu. v. kukuso. 

kulaberde. "(AN-gip), martín pescador (ave)" A. 

kulandrin. v. kulondrina. 

kulant. Fluido. Mingotxetan nahi baduzu, asesona zatzu yusa harekin, guri edo kulant izan behar baitute. 

ECocin 8. 

1 kulape (V-gip ap. Etxba Eib). (Con verbos como eman, hartu...). Calabaza. "Dar calabazas. Alakoren baten 

ausartu zan errekaua eittera begixa jota eukan neskatilliari eta kulape emon zetsan" Etxba Eib. "Dotedunan 


mende. 

141


billa zanetik, makinatxo bat kulape artu eban" Ib. 

2 kulape. Juego de cartas. "Dirua blasta-blasta jokatzen zeben kulapian" Elexp Berg. 

kulastra. "(AN-gip), codaste, pieza de hierro que afianza la quilla a popa" A. v. kodasta. 

kulata (Lar, H), kulaza (S ap. Lrq; Chaho, H). Culata. v. kulianda. Kulatak, abrazaderak / guardapaja, 

eskudo / zer pieza ateratzen / fundidora dago. DurPl 116. Zuraz egindako eskupeta-ondoak (kulatak). Munita 51. 

Erretratu bat orman exegita ikusi zualarik, kulata-golpeka lurreratu egin omen zuan. Alt LB 48. Guardiazibillak 

kulata tankada bat bizkarrean emango zion. Ugalde Iltz 40 (49 kulata tankadaka). En DFrec hay 3 ejs. de 

kulata. 

kulato. v. kuleto. 

kulatu. Colar. Bi taza esne, libera erdi bat amanda ezti xuritu [...] kula zazu hori eta emazu suaren 

gainean untza bat. ECocin 33. Kulatzen duzu kafe bihien khentzeko. Ib. 32 (v. tbn. 29). 

kulatz (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, sg. Arriandiaga de kul 'pua, punzón' y atz 'rastro, señal'. 

Punto. "Ipintzu kulatza, pon el punto" Bera. Kulatzok izkijaz ordeztuta, irakurri gottik bera ta eskerretik 

eskumerantz. AG 1489. 

- KULATZ-ARASTAK. (Pl.). "Punto y coma" BeraLzM. 

kulaza. v. kulata. 

kuleka. "Kuleka gutxi, pocas cluecas" Iz Als. v. kolka. 

kulemiño. v. kurumino. 

kulemiño. v. kurumino. 

kulendrina. 1. Aguzanieves, doradillo. Aritz-adarrean / kulendriña dantzan. Lek Y 1935, 173. 2. 

"Kulendriñia, la golondrina" Iz ArOñ. 

kulero (V-gip). Bragas de mujer. "Len pantaloiak esate jakuen, oiñ kuleruak" Elexp Berg s.v. pantaloi. 

kuleto (V, G), kuletro (V), kuletru (V-gip), kulato (V, G), guleto (V-gip), gureto (V-ple-gip; Lar, Añ), gurito 

(Izt C 47). Ref.: A (kuleto, kuletro, kulato, guleto, gureto, perretxiko); Arzdi Plant1 277; Etxba Eib y SM EiSet 

(kuletru); Elexp Berg (kuletro). "Seta comestible muy estimada, su sombrero alcanza hasta el tamaño de un 

plato" A. "(Amanita caesarea)" Arzdi Plant1 277. "Oronja" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. kuleto. v. kurinto. 

Jentiak urdiñak, urritxak, kuletruak [...] kendu ezkero, beste guztiak benenozotzat jaukaz. SM Zirik 62. 

Perretxiku batzun izenak / esan dizkizut lenago [...]. // Kuletuak e badira baña / ez dira izaten ugari. Uzt Sas 

134. - KULETO FALTSU (kuletro V-gip ap. Elexp Berg; kuletru V-gip ap. Etxba Eib y SM EiSet). Amanita 

muscaria. "Ez da jaso biar kuletru faltsua zintzuan ordez, iltzekua da ba a jatera ezkerik" Etxba Eib. Cf. 

VocNav: "Falso kuleto, nombre popular de la 'amanita muscaria'; especie tóxica que contiene muscarina y 

sustancias alucinógenas". 

Etim. De lat. boletum. 

kuletro. v. kuleto. 

kuli. "Ave marina. Kulixak, itxas-ontzixan ondoren, egunetan jarraitu zeskuen, las gaviotas... " Etxba Eib. 

kulia. "Carrete o vara en que se recoge el hilo al trabajar la lana (BN-baig)" Satr VocP. 

kuliaka. "(R), a culadas" A. 

kuliana. "(V-m), un pez marino" A. v. kailaputa. 


mende. 

142


kulianda (V-gip ap. Etxba Eib y SM EiTec1 y EiTec2 134). "Culata en bruto para labrar la caja de las 

escopetas. Kulianda on baten billa dabil, enkarguko fiñ fiñ batendako" Etxba Eib. "Culata de nogal para 

escopetas. Intxeur baltzezko kuliandak eskupeta fiñendako gordetzen dira, goorrauak eta dotoriauak diralako" 

SM EiTec1. v. kulata. 

kulikadera. "(R-uzt), merienda, cena que se da a los operarios al terminar el tejado de un edificio" A. Cf. 

VocNav: "Culicadera, fiesta o banquete con que se celebra la terminación de una obra o edificio (Roncal)"; 

"cullicadera, [...] (Vidángoz)". 

(kuliketa). "Culiquetas, retozos, sobamientos eróticos (Valcarlos)" VocNav. 

kuli-mulika (AN-erro). "Kuli-mulika gabiltz (AN-erro), estamos con poco trabajo" Inza Eusk 1927, 144 ( A 

EY III 343). "Kuli-mulike zabiltzate?, zer egin ez dakizuela edo lan gutxirekin" (AN-erro) Inza NaEsZarr 2234. 

Cf. 1 kulu-mulu. 

1 kulinka. "Medio enfermo; tocado (BN-baig)" Satr VocP. 

2 kulinka. v. 1-2 kurlinka. 

kulinka. v. kuliska. 

kulintxo. v. gurintxo. 

kulis. Jugo, salsa. Yusa edo kulisa beherago errana den bezala. ECocin 5. Botatzen tutzu kulis hortarat 

oilasko haxixatuak. Ib. 17. 

kulisa (L, BN ap. Lh), kuliza (T-L). 1. "Coulisse" Lh y T-L. 2. "Prétexte. Kulisa hortan, sous ce prétexte" 

Lh. 

kuliska (V-gip, G-bet), kulixka (G-azp), kulixta (Lh), kulizka (V-m, G-azp-bet), kurliska (AN-gip; 

Deen I 324), kuluxka (AN-gip), kuiliska (G-azp), kulinka (V-m). Ref.: A (kulizka, kuiliska, kulinka, kuluxka, 

kurliska); Arzdi Aves 165; Garate RIEV 1935, 351; SM EiPáj (kuliska). Especie de chorlito. "Chorlito, ave del 

orden de las zancudas" A. "Ave de las playas en Zarauz. Se aplica a cuatro aves, según P. Garmendia" Garate 5. a 

Cont RIEV 1935, 351. "Zarapito real" SM EiPáj. "Kulixka (Limosa limosa), aguja colinegra" MItziar Txoriak 

44. v. 1 kurlinka. Adiskide bategandik obari edo erregalutzat kulinka andi eder bat artu eieban bein. A Ezale 

1898, 6b. Busti, Ondaurtz, oin ta zango, / kulixkak ez gogarago... / kulixkak ez gogarago. Ldi UO 51. Kulixkak 

ere lurrean kokatzen dira. Ibiñ Virgil 77. 

- KULISKA GORRI. "Barge rousse. Ixtunetan maiz kausi ditake kuliska gorria" Dass-Eliss GH 1925, 35. 

"Kulixka-gorri (Limosa lapponica), aguja colipinta" MItziar Txoriak 44. 

- KULISKA GORRISTA. "Barge commune" Dass-Eliss GH 1925, 35. 

- KULISKA TUTU. "Chévalier aboyeur" Dass-Eliss GH 1925, 35. 

- NEGU-KULISKA. "Corlieu" Dass-Eliss GH 1925, 35. 

kulka-kulka. v. kluku-kluku. 

kullanda. "(R-uzt), pies derechos para hacer tabiques" A. 

1 kullu. "Atoz kullu bat, ven un poco, un instante (AN-ulz)" A EY III 325. 

2 kullu. v. kulu. 

kullu-mullu. v. 1 kulu-mulu. 

1 kulo. Tiro fallido en el lanzamiento de barra o palanka. Ignazio Olaizola / zan señak sartzeko, / [...] tiro 

edo kulo zan / erreparatzeko, / eta okerrik bazen / gero zuzentzeko. EusJok II 23. 


mende. 

143


2 kulo. "Khülo, (vache) dont les cornes sont tournées en dedans (S)" Lrq. v. ADAR-KHÜLO. 

kulo. v. 1 kilo. 

kuloir. Colador. Egos zazu oiloa ahatia yusian bezala, [...] egosi denian pasa zazu kuloirrian. ECocin 12. 

kulondrina (msLond ap. A). "Culantrillo de pozo, kulondrinia (Asplenium adiantum)" LandHizt 369. 

- KULANDRIN HORI (ori V (msLond) ap. A). "Doradilla, kulandrin orija (Asplenium ceterae)" LandHizt 369. 

kulpa (V-gip, AN-gip-5vill; Lar, Añ (G, AN), H (V, G)), gulpa (Deen II 155). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 127. 

Culpa. "(No tengo) culpa alguna, kulparik eztet" Lar. "Culpar, kulpa egotzi" Lar y Añ. "Faute, manquement à un 

devoir" H. "Kulpikan gabeak dira oiek (AN-gip-5vill)" Gte Erd 127. v. erru, hoben. Tr. Documentado al Sur 

desde Lazarraga. Al Norte se encuentra en Dechepare, en algunos autores labortanos del s. XVII y en Tartas, 

CatLav (274 (V 137)) y Larzabal (Iru 92). La única forma atestiguada en los textos es kulpa. En DFrec hay 11 

ejs. de kulpa. Kulpa gabe ehor ezta, haur da segur egia. E 101 (cf. kulpagabe). Kulpa andia ezarri laidae, / 

eiza galdu banegi. Lazarraga 1172r. Ez dodan gero kulparik. Ib. 1184r. Esan diot eztebala dotoreak kulparik 

(Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Purgatorioko pena iakin ezak kristaua / hemen barkhatu kulparen dela 

pena garaua. EZ Man I 116. Kulpan eta hobenean, berdin izan zirenak, penan eta gaztiguan ere diren berdin. 

Ax 592 (V 380). Zor dogun kulpaen penea. Cap 63. Zure pobluari kulpa / diozu barkatuko. Hm 117. Falta eta 

kulpa handi izan da. Tt Onsa 120. Eztzebala diskulpatu ignorantzia orrek kulpa izatetik. OA 141. Beren oben ta 

kulp guzien barkanza. Mb IArg I 190. Erriko beste gaisoen kulp-oben guzia. Ib. 257. Kulpa ariñ ori erraz egiten 

dan falta txiki bat ezta? Cb Eg II 173. Nere kulpa txit andiaz. Ub 166. Gu nagitzen bagera, gurea da bearra edo 

kulpa. Mg CC 189. Ze kulpa daukee beste gure opizijokuak? Mg PAb 46. Izanik inozentea edo batere kulpa 

bagea. Gco II 28 (cf. kulpagabe). Bentzáit libra benáza kulpaetáik. LE Ong 74v. Bere erruz edo kulpaz bada, 

pekatu mortal egingo dau. Astar II 228. Nere kulpaz, nere kulpaz, nere kulpa guziz andiaz. CatB 13 (El 18, Iraz 

49, Añ CatAN 69 kulpa, CatUlz 5 kulpe). Ematen zaiolarik / kulpa Jainkoari, / nork eman bearrean / bere 

buruari. It Fab 74s. Jakobek baziekien oben edo kulpa guzia Esauk zuela. Lard 44. Nik ditut kulpak, ez egin 

negar. Bil 80. Kulpa gabe hill [naute]. Arr GB 31. Egun batzuek preso juan zaizkit / kulpa aundirik gabiak. PE 

56. Lodien kulpak ditu / pagatutzen miak. Urruz Urz 62. Kulpa beti botiaz / besteren lepora. JanEd I 70 (v. tbn. 

en contexto similar Or SCruz 67, And AUzta 101, Vill Jaink 30s, Uzt Noiz 109). Iñork eztu kulpik, zergatik iñork 

eztu arririk tiratu. Iraola 51. Orain kulpak ipinten / dabiltzez alkarri. Noe 88. Botillakin buruan / jo ta akabatu, / 

kulpa gabe etzuen / susto txarra artu. Ib. 128. Nik zer kulpa dadukat / zuk ume asko aziya? Tx B II 60. Gaurko 

euskaldunen erruz (kulpaz). Etxde AlosT 8. Piarres gizajoari leporatu erraustearen kulpa. Etxde JJ 192. 

Emaztian kulpa barik eta bere zintzotasunan kalterik gabe. Etxba Ibilt 458. Udazkeneko arratsalde arek ere, 

etzuan kulpa gutxi. NEtx LBB 22. Ez nioke nik kulpa larririk egotziko. MEIG VII 40 (v. tbn. en contexto similar 

Mg CC 123, Zab Gabon 32, Arr May 44). 

v. tbn. Ber Doc 95r y Trat 39v. Harb 285. ETZ 174 (Arruitz, s. XVIII). Arz 53. Urqz 13. Acto 391. Zuzaeta 80. 

VMg 44. AA III 551. JJMg BasEsc 201. It Fab 256. EusJok II 126. Aran SIgn 43. Ud 92. Xe 288. Zab Gabon 

63. Sor AuOst 81. AB AmaE 252. Apaol 48. Arrantz 14. AzpPr 84. Moc Damu 33. Ag Kr 122. Goñi 23. Ill 

Testim 28. EusJok 37. Inza Azalp 116. Balad 199. SM Zirik 119. Arti Tobera 273. Azurm HiztB 41. 

- KULPA EGIN. (Precedido de gen.). Culpar (a). v. kulpatu. Onek umean kulpa iten du, / emen sortzen dira 

lanak / [...] zigor azpiyan bildurturikan / dauzkazu umetxo danak. Uzt Noiz 109. 

- KULPAZKO. Culpable. Ez degu iñolaz utzi bear [...] bizitzamodu errugabea errudun edo kulpazkotzat 

eukitzen. Aran SIgn 102. 

kulpabako. v. kulpagabe. 

kulpable, kupable. Culpable. v. kulpadun. Deskuido kulpableaz egin diran pekatuak. OA 137. Ignorantzia 

kulpable onekin. Ib. 141. Zer diozu, / akusazione hortzaz? / Kupable zia / holako egintzaz? AstLas 56. Jüstizia zü 

ere jüsto zirade / püsantak zaitzü xahü goithiak kupable. Etch 112. Kupabliagua zü zirate jinkureki. Ib. 626 (v. 

tbn. 628). 

kulpadun (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). Culpable. "Culpado" Lar. "Malhechor, culpado" Añ. "Reo, 

culpado" Ib. "Obe da egun kulpadun libre ateratzia, kulpabako bat ondatzia baño" Etxba Eib. v. errudun, 

kulpable, kulpagarri, kulpante, hobendun. Pagatu zuan bekatari kulpadunen zorra. Ub 91. Presenta 

dazkutzu [...] nola garen bekatari eta kulpadun (B, s. XVIII). BOEans 784. Oiturazko pekatua da maliziazkoa, 

gaiztakerizkoa, kulpadunagoa. Gco II 5s. Kulpadun egiten da Jesusen [...] kontrako bidegabe itsusiarekin. AA I 


mende. 

144


425. Hura dek kulpaduna eta onek [...] ona besterik egiñ ez dik. Arr GB 38. Soldadoak esan zuen kulpadunak 

punituko zituela. Arti Tobera 279. Esaera zaarrak. [...] Kulpadun, lotsadun. And AUzta 40. [Dukia] aindu zan 

Saloi nausira bene-benetako kulpadunaren billa. Etxba Ibilt 489. 

kulpaezgarri. "Inculpable" Añ. 

kulpagabe, kulpabage. Inocente. Tr. Documentado en algunos autores meridionales de los ss. XVIII y XIX 

(tbn. en Txirrita y T. Etxebarria). Andra gustien artean kulpa bagea. Acto 181. Bildots kulpa gabea ta Arkume 

munduko kulpak kentzen dituena. Cb EBO 36. Sartu nere biotzean burni zorrotz bat [...] Abner kulpa gabeari 

korputzean bezela. Mg CC 246. Dabid kulpa gabea [zan]. Lard 171. Kulpa gabeak baziran ere, bere-bereala 

ilerazo zituen. Ib. 504. Kulpa-gabea, garbi eta leial izan [zan]. Arr GB 75 (v. tbn. 90). Gerrako lanian, / kulpa 

gabiai kargak / bota geienian. Ud 80. Kulpa gabia kastigatzeko / al dabilkizu idea? Tx B I 33. Zergaitik ez nere 

gaiñ kulpa-gabian zoritxarra? Etxba Ibilt 488. Kulpe gabia penaz egongo da akaso; kofradian ez denak ez 

kandelaik jaso (AN-araq). Inza NaEsZarr 17. 

- KULPAGABEKO, KULPABAKO (V-gip ap. Etxba Eib). (Adnom.). "Mundu honetan kulpabakuak pagatzen 

dau sarrittan" Etxba Eib. "Obe da egun kulpadun libre ateratzia, kulpabako bat ondatzia baño" Ib. (s.v. 

kulpadun). Jesus zala gizon on kulpa gabekoa. Ub 88. Kulpa gabeko Dabiden odola isuri nai dezu? Lard 167. 

Kulpagabeko ama bat eta aur inozentea hill [nituen]. Arr GB 143. Kulpa gabeko jende umillak / lotu gaituzte 

katian. Tx B I 97. Oben-kulpa gabeko baten odolarekin kutsutu nai etzuen. Lard 451. 

kulpagabero, kulpabagero (Lar). "Inculpablememte" Lar. 

kulpagabetasun. Inocencia. Santuaren garbitasun edo kulpagabetasuna guziz alabatu zuten. Arr ASIgn 12. 

kulpagarri (Lar Chaho). Culpable. v. kulpadun. Itxumena uste duten baño kulpagarriagoa [da]. Gco I 

390. Au da (ostalariyengatik) kulpagarri guztiyena eta zuzentzeko etzaio eman biar arditikan ere. Sor AuOst 

100. Kiskaliko da pekatuan kulpagarri izan zan zure gorputza. Arr May 50. [Dukia] zala Maitte bixen zoritxar 

guztian kulpagarrixa. Etxba Ibilt 489. 

kulpakor. Culpable. Darabilkigun bizimodua kulpakor eta okertzat eukiya. Aran SIgn 103. 

kulpante (V-gip ap. Elexp Berg), kulpant (Chaho). Culpable. "Zeintzuk izango, ta etxeko neska-mutikuak 

basarrixai su emotian kulpantiak" Elexp Berg. v. kulpadun. Abisa beza [...] bisitadorearen lekhua dadukana 

kulpantak hunek punitzeagatik. Harb 442. Kulpantak berak, konzientziak berak akusatzen du bere burua. Ax 438 

(V 285). Kontu onetan pensatzen nago / dala kulpante Marruko. BBizk 4. Nik juzgatuko ditut nola kulpantea, 

ala kulparik ez duena. Echve Imit III 46, 3 (SP hobendurik, Ch faltadun, Mst, Ip ogendün, Ol, Leon obendun, Pi 

errudun). Pikardi berak eginda / beti besterik kulpante. Tx B I 237. Zuk ere noski jakingo dezu / ez naizala 

kulpantia. Ib. 36. 

kulpatu. Culpar. v. KULPA EGIN. Nere emaztia besterik ez da kulpatzen zaittuana. Etxba Ibilt 480. 

(Part. en función de adj.). Culpado. Ameak leike azeptadu / erreguxeau, / zeñak leian prokuradu / oi legiola 

/ seme jaunorrek otorgadu / kulpaduaren / barkazioa ta konfirmadu. Lazarraga 1198v. 

kulpatzaile. (El) que culpa. Zure kulpatzalliak [...] ez dakar ezpatarik, baizik bere zintzotasuna. Etxba Ibilt 

480. 

kulpitu. v. pulpitu. 

kulta. "Contribución (para el culto). Xerria merke, axuria merke, ahatekia merke, bainan legarra eta külta bethi 

goiti" DRA. 

kulto. v. 1-2 kultu. 

kultsuin. v. koltxoi. 

1 kultu, kulto. Culto, adoración. Jinkoari bere ohoriak, adorazioniak eta kultoak rendatzen [dutu]. Tt 

Arima 7. Mendetasuneko eta makurtasuneko kultu barrukoa eta kanpokoa. Itz Azald 81. Edozein kultu edo 


mende. 

145


errelijione ontzat emon eta itxitea. Ib. 210. Zer gurte edo kultu emon bear deutsagu Dontzella guztiz Santeari? 

Ib. 73. Adorazinoeko kultua. Ib. 82. Asaben kultua [...] sartu zaigu Jainko Bakarra illundu eta baztartu naiez. 

Vill Jaink 21. Jainkotasunaren izenean ematen baitzaie kultu edo agurtzapen ori. Ib. 167. Balio handi bat 

atxemaiten zioten gutarteko arimen onerako eta bertuteen kulturako. Lf ELit 158. v. tbn. Zuzaeta 94 (114 kulto). 

2 kultu, kulto. (Adj.). Culto, (el) que tiene cultura. v. kulturadun. [Garmendiak] goi mailako elkarrizketa 

kulto bat darabil. Zarate ELit 113. Hizkuntza landuetan (barka, kulto/kultu-etan). MEIG VII 45. Egoera eskas 

hau ez dela euskal hitz-altxorrarena ("kultoagoek" "lexikoa" deitzen duten horrena) soil-soilik. Ib. 187s. 

kultugai, kulto-gai. Objeto de adoración, reliquia. [Echnatenek] Amon-en jauretxe guzitatik kendu erazi 

zuen bere izena eta txikituazi kulto-gai oro. Etxde Egan 1961 (1-3), 89. 

kultura. Cultura. Tr. Documentado únicamente en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 522 ejs. 

Aditu det euskal-jaierako "Jonixio" bertsolariari itzegin diotela, [...] mozkor ederra Jonixio! Bide ortatik 

"kultura" gozoa iritxiko degu. Lab EEguna 89. Animaren askatzea da yakintza edo kultura berezi bat sortzea. 

Ldi IL 166. Erromatar kulturaz edertu zuten. Etxde JJ 239. Zer da beraz euskal kultura? Mde Pr 42. Amerikar 

kulturak base-ball-ean [du bihotza]. Ib. 42. Herrien hizkuntza eta kulturaren alde lan egitea. Ib. 258. Megalitoen 

kulturaren ekarleak. Ib. 221. Theresaren nortasun xiki, preziosa, kulturaren ezagutza egiten ari. Mde HaurB 27. 

Gure izkuntza, gure oiturak, gure kultura. Vill Jaink 20. Bertan iru kultura aundien ekarria biltzen da. Gazt 

MusIx 61. Fray Luisen [...] filosofi ta teologi kultura. Ib. 61. Ori bai kulturaz jantzia, etxekoandre! Lab SuEm 

181. Auxe eskatuko neuke nik: Euskal Kulturako Bazkuntzaren batek [...] Euskal-Kulturaren-Irakasletzako Titulu 

bat sortu. Alzola Atalak 137. Jatorrizko kulturaren barne-sostenguak galdu dituen [herria]. Lasa Poem 105. 

Euskal kultura nahi nuke, kultura horrek euskara mintzabide duela. MIH 208. Hizkuntza berezirik ez duten 

kultura eta herri bereziak izan dira eta badira. MEIG IX 62. + kultur. (Como primer miembro de comp.). 

Hebraiera ere kultur hizkuntza bat da. Mde Pr 205 (tbn. 205 kultura hizkuntza). Egunero darabilten mintzoaz 

egiazko kultur tresna bat egin dute. Ib. 285. Sartalde-Europako kultur-oboan jaio eta haziak ditugu [lamiñak]. 

Ib. 267. Irlandara kultura bide izan da Irlandarrentzat. Ib. 226. Kulturaldetik garrantzi berezia [dauka]. Ib. 42. 

Kultur erakunde. In MEIG VI 31. Badakizue [...] arabea ez dela nagusien kultur hizkuntza berria besterik. MIH 

145. Kultura gaietan. Ib. 280 (MEIG IX 58 kultur gai y VIII 70 kultura gai). Kultur alorrean. MEIG VIII 64. 

Hegaldaka mugitzen ez dakigun kultur burokratek [...] txarteletara jo ohi dugu. Ib. 33. Edonongo kultur hitzak. 

MEIG II 128. Euskal "kultur-gizonari" buruz ere, aldakuntza sakona izan da. Txill in MEIG I 259. Kulturagogoa 

sendotu nahi nuke Euskalerrian. MEIG I 113. Kultura-sail guztiek izango dute hor sarrera. Ib. 112. En 

DFrec hay 208 ejs. de kultur. 

- KULTURAZKO. Cultural. Frantziak [...] Breizh indargabetu badu, kulturazko nortasunik ere ez dio utzi. 

Mde Pr 283. 

kulturadun. Culto, de cultura. Kulturadun erdal liburuak. Arti in MEIG V 135. En DFrec hay 2 ejs. 

kulturagabeko. (El) que no tiene cultura, inculto. Irakaskintzaz zer zekien delako salerosketari kulturagabekoak... 

eta hazieraz nola mintza zitekeen. Mde HaurB 78s. 

kulturalismo. Culturalismo. [Ortegaren] kulturalismoa gogaikarri [...] izan baitzait beti. MEIG VIII 41. 

kulu (V?, G?, FSeg. ap. A), kullu (V?, G?, FSeg. ap. A). "Confluencia de aguas y aún de caminos" A. 

kulu. v. 1 kilo. 

kuluar (BN-arb). Pasillo. "Kuluarrean harat-hunatka hasi zen (BN-arb)" Gte Erd 159. v. korridor. 

kulubis (Elizdo EEs 1926, 31), kulubix, kulubiz (G-azp-bet ap. A). "Boya que se emplea en la pesca del 

besugo" A. "Kulubisak, ojalatazkoak, boyas" Elizdo EEs 1926, 31. v. 2 kui. [Arrantzalia] ara nun dijoan, 

txamar gorriaren gaiñetik dituela zintzilik kulubixak. Ezale 1899, 26b. Buia edo kulubisa (tuntuxa) deritzan 

tresna. Elizdo EEs 1925, 247. Bear ziran aparejo edo tresak, kordelak, tiranteak, kulubisak (tuntuxak). Ib. 215. 

kulubitxo. Calabaza pequeña. Aspaldiko beilaren trastu bitxienak soinean: xenila, manta-labur, pordoin, 

kulubitxo, maxkur. Lf ELit 179. 

kulubix, -biz. v. kulubis. 


mende. 

146


kulubiz. "(G-goi), madroño (bot.)" A. 

kulubizo. "(V-ger), abeja" EAEL 101. Cf. kurumino. 

kulubre. "Külübre, névralgie (S)" Lrq. 

kuluma (B, BN-baig ap. A). "Ligero sueño" A. v. kuluxka. Ba lekike non duzun / bazkalondoan kuluma 

gozorik. "Conocería donde sesteas". Gazt MusIx 91. 

kulumiño. v. kurumino. 

1 kulu-mulu (BN), kullu-mullu (BN, Sal). Ref.: A (kulu-mulu); A EY III 343. "Pasar el tiempo en hacer 

bagatelas. [...]. Lan kulu-mulu (BN-lab), lan kullu-mullu (Sal), trabajillos sin importancia, que se hacen sin 

fatigarse" A. "Trabajillos, kulu-mulu (BN), kullu-mullu (BN)" A EY III 343. Cf. kuli-mulika. 

2 kulu-mulu. "(L, BN-mix), decrépito. Aita zahar kulumulu, zuretako oillo buru (L, pop.)" A. 

kulun. 1. Balanceo. v. kulunka. Sarats itzalen kulunera / ta ibai-erroten dunbotsera. Loram Y 1933, 338. 

2. (Onomat. del balanceo). Kulun, kulun... uhe txintxilik / Siaska zarrak adarretik... / Kolko beltzeko illuna 

dute / Siaskako uheak erditik. I. Otamendi in Onaind MEOE 1085. 

kulunk. "Cencerro grande" Asp Leiz. 

kulunka (AN-gip ap. BU Arano; T-L), klunka (Sal ap. A), kulunpa. Tr. Documentado en un ej. de EE 

(kulunpa), en Garralda (klunka) y en algunos autores meridionales modernos. 1. Balanceo, tambaleo, 

bamboleo. "Cabezada, balanceo de buque, bamboleo de carro, tambaleo de hombre" A. "Tangage" T-L. 

"Cabeceo de sueño" BU Arano. v. kulun, kulunkatako, kuluxka. Uste nuen [...] nere ibillerak, seaskaren 

kulunpan aurra nitzaneko nere joan-etorriak zirala. EE 1882c, 377. Iturrien txirristotsak eta ezkillen kulunkak. 

'Branle'. Or Mi 123. Bost aker adar-biurri [...] zintzarrieri buru-kulunka eragiten zitela. Or Mi 42. 2. (Adv.). 

Balanceándo(se), meciéndo(se). v. KULUNKAN (infra), KULUSKAN, kulunkaka. Kulunka gabiltza 

ugiñetan. 'Nous ballottent les vagues'. Or Mi 131. [Emakumea] ahoa erdi zabalik, kulunka lo. Mde Pr 150. 

Nagikeriz bezela kulunka adaburuak labur eta mazal. Txill Let 26. Batera ta bestera dabil kulunka nere belar 

izpi mea. Ib. 54. Uzta garaiek, kulunka, aize biguiñaren putzera ikaratzen dira. Ibiñ Virgil 98. 3. (L ap. Lh). 

(Sust.). Balancín, columpio. "Balançoire" Lh. Jarri zuten gero lurrean bi muturrekiko kulunka, mutur bat 

beera ta bestea altxatzen zana. Anab Poli 87. Gizona kulunkaren muturrean jarririk, saltatzen zan nagusia gora 

zegoan muturrera. Ib. 87s. 4. (B ap. Izeta BHizt). (Adj.). "Que se columpia o que se mueve. Arrikulunka, 

mugitzen den arri haundia" Izeta BHizt 585. 

- KULUNKA BAT EGIN. Echar una cabezada. v. LO-KULUXKA. Gau bat igare diat ez paitut klunka bat 

ere egin. Garral EEs 1917, 108. 

- KULUNKAN. Balanceándose, meciéndose. v. kulunkaka. Gurdi-gariak negarrez ta kulunkan (balantzaka). 

Or Mi 29. Beti aize-kulunkan, gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak. 'Au long balancement'. Ib. 84. Ara 

ontziska, olatu gañean kulunkan! Goen Y 1934, 97. Zuaizburuak kulunkan. TAg Uzt 238. Ol bakoitzaren 

muturretan gizon bi kulunkan. AGoen Agurea 13. 

kulunkaera. Balanceo, bamboleo. Urmaeleko xusmurrak eta arbolen kulunkaera arrigarri ta aldakorrak. 

Txill Let 25. 

kulunkaka (AN-gip). "Cabeceando" BU Arano (s.v. kulunka). v. kulunka (2), KULUNKAN. 

kulunkari. (Lo) que se balancea, se mece. Etziren izutzen zume kulunkariak ikusita baño geiago. 

'Tremblants'. Or Mi 84. Besoak goruntza luzatuz [...] / txori bateri alturan eusteko, kulunkari. Gand Elorri 148. 

kulunkatako, klunkatako. Balanceo, tambaleo, bamboleo. v. kulunka. Gurdi garoen klunkatakoak. JKort 

EuskOl 1932, 23. 

kulunkatu (L ap. Lh; T-L), klunkatu (Sal ap. A; T-L). Balancear(se), mecer(se), tambalear(se). "1.º dar 


mende. 

147


cabezadas de sueño; 2.º balancearse un buque; 3.º bambolear un carro; 4.º tambalear un hombre" A. "Balancer, 

bercer" Lh. "Dandiner(se), [...] klunkatu", "tanguer" T-L. Tr. Documentado en algunos autores meridionales 

modernos. La forma más empleada es kulunkatu. Hay klunkatu en Orixe (junto al más frecuente kulunkatu), 

Iraizoz y S. Mitxelena. Galmotzen buruak aizeak eraginda biguinkiro klunkatzen. Or Mi 87. Urak kulunkatzen 

gaitu! Ib. 149. Egunero [...] besoetan kulunkatzen zuten aingeruek. Ib. 138. Rodanon gora, ta Yainkoaren 

gurutzea endaitzean dula, kulunkatzen duk uhaitzean. '[Il] rebondit'. Ib. 82. Kañaberok andi egindda 

axiak kulunkatzen zittuzan bakotxian. Otx 120n. Ez da aize fitsik; lizar-gaiñean / orririk ez kulunkatzen. 

"Ninguna hoja se mueve". Or Eus 312. Amak aurra maiteki / klunkatzen du seaskan. Ir Y 1934, 175. Artoak [...] 

kulunkatzen due gerritxo lerdena ta burualdeko lorea. TAg Uzt 146. Gure txikian siaskatxua / aingeruak 

kulunkatu. R. Bustinza in Onaind MEOE 758. Itxasoak, uiñak millaka / kulunkatzen dauz zangarra. / Itxas 

maitaleeri entzunik, / kulunkatzen dot nik aurra. Olerti 1960, 103. Udaberri goizetan / bai eder-apain, / gozoro 

klunkatzean / landare gallurretan / gañik-gain. SMitx Arraun 124. Lepo zingil latzak zerurantz luzatuz eta buru 

betiraunkorrak eskuinezker kulunkatuz. Mde Pr 117. [Elizaren irakatsiak] beti eroapenaren magal makalean 

kulunkatuak. Erkiag BatB 128. Sukaldean, suaren xurrungak kulunkatzen zitu eta hamar aldiz aditu aitatxiren 

ixtorioek undarra lokhartzen! Herr 3-6-1965, 1. Atsegiña benetan Kitore ezpilondoetan kulunkatzen ikustea. Ibiñ 

Virgil 91. 

kulunketa. Balanceo. v. kulunka. Kulunketa urdurian / ugiñetan bakar, / ontziska arriskatu bat / gaituk 

bizi-zear. SMitx Arraun 173. 

kulunpa. v. kulunka. 

1 kuluska. Agalla. [Arraiari] kuluska-zear sokal bat pasa, aotik atera ta burua branka-aldeko saietsari 

lotzeko moduan. AGoen Agurea 89 (cf. 90, con el mismo sentido, kuskulu). 

2 kuluska. v. kuluxka. 

kulutu. "Ocultarse" A, que cita a Haraneder. v. kukutu (2). 

kuluxka (B, BN-baig), kuluska (G, L-ain, B, BN-baig; Lar), kuluzka (L-ain). Ref.: A (kuluska, kuluzka); Satr 

VocP; Izeta BHizt. Cabezada (ref. al sueño). "Cabezadas del que duerme, kuluskak" Lar. "Cabezada, sueño 

corto" Satr VocP. Cf. kulunka. v. LO-KULUXKA. Ez dukete nere begiek loaldirik, ez nere betazalak 

kuluxkarik. Or MB 674. Apur bat lo; apurtxo kuluxka, apur batez, lo egiteko, eskuak bildu. Ol Prov 24, 33 (Dv 

kuluskan, Ker erdi-lotan, BiblE erdi-lo). 

- KULUSKA BAT EGIN (Dv; -lux- B ap. Izeta BHizt). Dormir un poco. "Kuluska bat egin du, il a dormi un 

moment" Dv. "Kuluxke bat in ta segi aitzinet" Izeta BHizt. 

- KULUSKAN. "(B), dando cabezadas de sueño" A. v. kuluxkaka. Eta nola esposoak berantzen baitzuen, asi 

ziren kuluskan eta loarkatu ziren denak. Echn Mt 25, 5. Aphur bat kuluskan egonen haiz. Dv Prov 24, 33. 

- KULUSKAZ. "Dando cabezadas" Bera. v. kuluxkaka. 

kuluxka. v. kuliska. 

kuluxkada (G-azp ap. Gte Erd), kuluskada (G-to, L-ain, B ap. A). "Cabezada, balanceo de buque, carro, 

hombre" A. "Loalditxo bat egin du (G-azp), [...] kuluxkada bat egitera noa (G-azp)" Gte Erd 259. v. kulunka, 

kuluxka. 

kuluxkaka, kuluskaka (Gc ap. A). "Dando cabezadas de sueño, balanceando" A. v. KULUSKAN, 

KULUSKAZ. 

kuluxkatu, kuluskatu (L, BN, S ap. Lh). "Sommeiller" Lh. 

kuluzka. v. kuluxka. 

1 kuma (V, G-goi, AN-araq; -ea det., Aq 815 (G), Añ (V), -ia det., Mg Nom 68), guia (Lcc), kua (AN-ulz, Sal), 

kuba (AN; Aq 1059 (AN)), kuia (-ui G-goi; -uixa G-nav), kuina (S; Lecl, Chaho; k(h)üña S; Gèze, H, kh- Arch 

Gram 10, Chaho, H), kuna (AN-larr-5vill-araq-ulz-erro, Ae, Sal, R; -ea det., Añ (V)). Ref.: VocZeg 286; A 

(kuma, kua, kuba, kuiña, kuna, khuña); EI 385; Lrq /khün'a/; Echaide Nav 197; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 

1. Cuna. "Cuna de niño, segian guia" Lcc. Beste Moisen bat, kumareanik / gizonau egon da señaladurik. 


mende.


EgiaK 86. Khüña bat ohatzeko ükhen gabe. Bp II 19. Kumearen ordeaz daratza pesebrean. Acto 367. Bere kúna 

jaiótzean, ganbéla. LE Ong 47r. Establia batetan sorthurik, khuna batetan ezarria. CatLoi 120 (ap. DRA, s.v. 

kuña). Ni khüñati marrakaz, beinian gosia. Etch 172. Hanitzetan, ahozpeturik ene khuñara, ene boztarioaz irriz 

ari izan zira. Arch Gram 45. Zugaitik ume biurtuta egon zan kuman. Ur MarIl 114. Kumatik artutakuan. AB 

AmaE 164. Jesüs haurraren lehen khüna. Ip Hil 101. Seaskan edo kuman ipiñi eik geure laztan ori. A BeinB 46. 

Khuñatako, lastoa berbera. Menditte "Eguberriko kantika bat" (ap. DRA). Umia kuman eukitzen eben. And 

AUzta 75. v. tbn. Khüña: Chaho AztiB 10. UNLilia 18. 

2. Torno, cabrestante. "Khüña (S; Foix), treuil" Lh. 

- KUMA-EGILE. Fabricante de cunas. Khüña egile aski bai behar lizate. Xikito 8. 

Etim. De lat. (o rom.) cuna. En las formas kuma, kuba, se ha restablecido la oclusión oral, tras pérdida de -n-, 

con las labiales m y b, tras u. La palatal ñ en suletino es necesariamente posterior al paso de u a ü. 

2 kuma (kh- Dv A). Sopor. "Assoupissement" Dv. "Sueño" A. v. lokuma. Alferkeriak ekhartzen du 

khuma, eta arima nagia gosez egonen da. Dv Prov 19, 15 (Ol logale, Ker logura, BiblE lozorro). 

kuma. v. 2 kima; kume. 

kumai. v. 1 komai. 

kumarka. v. komarka. 

kumatxo, kumatxu. Dim. de 1 kuma. Umerik txikijena lo eguan siaskatxuban (kumatxuban). Altuna 94. 

kume (V, G, L, B, BN-baig, Sal, R; Urt I 112, Lar, Añ, Dv, H; kh- Lh), kuma (V-gip). Ref.: A (kume); Elexp 

Berg (kuma). 1. (En composición). Cría de, cachorro de. Cf. kume antxoa (EZ Man II), seguramente hipérbaton 

forzado por la rima. Cf. emakume, gizakume. v. astakume, behorkume, erlekume, otsokume, etc. (Fig.). 

Hijo de; de la estirpe de, de la casta de. Sugea iduri uben / edo deabru kumea. Gç 166. Zori oneko argikumeen 

ta Jangoikoaren humeen izena ematen die. Mb IArg I 373. Bego kalea kale-kumeentzat! Mok 10. 

Luzbel-kumia. Enb 106. Marx-kume ta Euskaditarrak. Or QA 76. Liberal-kume baten menpean. Erkiag BatB 

159. Erromantiko kume gara gehientsuok. MIH 263. Bai latinez, bai latin-kumeetan. MEIG VII 96. Bertutekume 

asko dituan ama. Añ LoraS 166. 2. (Ht VocGr 401, Lar, Dv, H), kuma (V-m... ap. A), kuna (V-ger-m 

ap. A). (Como sust. independiente). Cría. "Les petits, kumeak" Ht VocGr 401. "Beorrak kumeari ostiko, eztio 

kalterik egingo" Lar (s.v. coz). "Lelengo kumia, le 1.er enfant (Ast)" H. Cf. A: "No se dice kume aisladamente". 

Zer litzake artz bat edeki lezokenaindako kume bat? (156). LE-Ir. Zozo-abiea ume edo kuma ta guzti atarau 

eban. A Txirrist 48. Au bai [abi] polita! Kuna ta guzti dago. A Ezale 1898, 223a. Urteoro ortxe kunak egin 

daroazana [elaitxua]. Alt EEs 1912, 244. Antzar-eran arrautza ganian jezarrita, kumak aterateko ustez. Otx 

138. Lore denen kuma. "Cría de toda flor". Or Poem 521 (Eus 239 kume). Auntz-amak [...] kume bi eukazan. 

Bilbao IpuiB 261s. Kume gaxoei utziko dizkie. Ibiñ Virgil 98 (103 kuma). v. tbn. Aurre-Apraiz Egan 1961 (1-3), 

103. Kuma: Enb 179. Erkiag BatB 168. 

kumedun. (El) que tiene crías. Zeu zara ardi kumeduna ta antzua. Arti Egan 1956 (3-4), 14. 

khumentu. v. komentu. 

kumerzio. v. komertzio. 

kumesa. Comentario. Kumesa entzüten dügü "Gazte" agertü bezain sarri: "Ordin, oro Manexez da bethi? 

Badia deusere Xiberotarrez?". Gazte 3-5-1957 (ap. DRA). 

kumetxo (Lar), kumetxu. 1. "Cachorrillo" Lar (s.v. cachorro; se supone que usado en composición). 2. 

kumetxu, kumatxo. (Como sust. independiente). Cría. Neure kumetxu maiteok / ik ostu biarra. Enb 56. Bere 

kumetxuak etxean itxi bear [auntzak]. Bilbao IpuiB 262 (v. tbn. 263). Kumatxoak eta kabi goxoak berriro 

ikustearekin. Ibiñ Virgil 78. 

kumika. "Stiarna ['estrella']" Deen II 7. 

kumilla. Puño. v. ukabil. Zin egin, bakhotxa bakezko bürhagertüko dela, [...] ez khümilla edo arma 


mende. 

149


khaldüz. Herr 13-5-1965, 3. 

kumingo. (Palabra formada a partir de kume, a imitación de gorringo y zuringo). Arrautzazal, gorringo, 

zuringo, kumingo, lastingo ta abar, mazi-mazi egin dittuz otzara barruban. Otx 139. 

kumino (G; Lar), kumin (L, BN), kumio (AN-5vill), komino (V, AN). Ref.: A (kumino, kumin, komino); Lcq 

95. 1. Comino. Ezen detxematzen dituzue menta eta anisa eta kuminoa, eta utziten dituzue Legeko gauza 

pizuagoak. Lç Mt 23, 23 (He, TB, Dv, SalabBN y Leon kumin, IBk kumin-belar, Ur (G) kumino, Ur (V), Samper 

y Hual komino, Echn komin; Ip txarpoil, Ker txarpoillar-bedar). Ménda ta kómioa. LE Urt ms. 86v. Menda, 

aneta ta kuminoa usai oneko iru belar ziran. Ir YKBiz 401n. 2. komio. "Pellizquitos que se dan en las manos 

[en el juego de la pizpirigaña], y en Bascuence se dice atxio, mutxio, komio" Lar. 

kumitatu. v. gonbidatu. 

kumun. v. komun. 

kuna. v. 1 kuma; kume. 

kunbo (H), kunbu (H). 1. "Kunbu, locus decliuis & propensus qui in conuallem definit" O Not 51 (donde se 

da como origen de cast. comba). "Combe, petite vallée entourée de collines. Mot pris du basque d'après O Not et 

réellement d'origine incertaine" H. 2. (V-gip). "Depósito de agua más alto que la rueda" Zubiau Burd 108. 

"Kunbua, lugar donde naturalmente o artificialmente se acumulan las aguas de un río" Etxba Eib. "Embalse, 

pantano. Orbeaneko inddar-etxeko kunbua ez da kunbo aundixa" SM EiTec2. "Gu mutikuak giñanian Kunboestura 

juaten giñan igarixan ikastera, gero, bein ikasitxa gero, Kunbo-zaballian igari eitxeko" Ib. 

kunbu. v. kunbo. 

kundatu, kondaatu (V-gip). "Kondáatu, kondáaketan, trenzar ajos, cebollas, etc." Iz ArOñ. v. kordatu. 

kundatu. v. kontatu. 

1 kunde, kunte (S ap. A; Gèze Dv). 1. Clase. "Espèce", "sorte" Gèze. Hanitz abere künteren üdüriak 

adoratzen zütien. Bp I 84. Bi belhar künte egon ditake ber lürrian. "Espèce". Ip Dial 49s (It y Dv mota, Ur 

mueta). Lürrak berartan badü gozo künte hanitx. Ib. 48. (H). Perteneciente a la especie de. Urde kundia 

animale satsu bat baita. AR 335. 2. Sexo. v. 3 kuntze (2). Kunde edo sexo dalakoa bereizi nairik. Or EG 

1950 (2), 16. 

2 kunde (G-azp-to), konda (V-gip, G-to). Ref.: A Apend; Iz ArOñ (konda), To (bi). 1. Pliegue, doble; 

trenzado. "Doble (G-azp). Ari bat bi kundetan" A Apend. "Iru kóndaaz eiñ, trenzar tres ramales" Iz ArOñ. "Bi 

kunde(e)n damaki, lleva (la cuerda) en doble; kunde baten lotu, atar (con la cuerda) sin doblarla" Iz To (s.v. bi). 

"Bi kunde eiñ, poner en doble (la cuerda) [...]. Bi konda eiñ" Ib. 164n. Cf. bikondatu. 2. kunda (G-goi). "Pieza 

sencilla, sin pliegue. Bikunda, pieza doblada. Irukunda, pieza triplicada" JMB At. 

kunde. v. konde. 

kundu. v. 1 kontu. 

kunestable. v. kondestable. 

kuneta. Cuneta. Bide-baztarreko kunetetan sartu ta edo. Or SCruz 104. 

kunexka. v. koneska. 

kunixo. v. koneju. 

kunka. 1. "(S; Hb), coup de poing donné" Lh. 2. (B ap. A; VocB). Choque. kunke. "(B), cabezadas que 


mende. 

150


dan los terneros al amamantarse" A. 

kunka. v. 1 konka. 

kunkailo. v. konkailo. 

kunkaka, kunkeka (B). A topetazos. "Aariak kunkeka ari dira (B)" Gte Erd 288, s.v. topaketak. 

kunkatu. "(Hb), donner un coup de poing" Lh. 

kunke. v. kunka. 

kunkeka. v. kunkaka. 

kunkil. Orgulloso, soberbio. Aise da, maitia, / kunkil izaitia, / urgulu artzia. Bordel 72. 

kunkor. v. 1 konkor. 

kunku. "Künkü (S), pelota de borona mezclada con queso" A. "Künkü (S; Foix), boule de méture et fromage" 

Lh. 

kunkuano. Repleto, hasta arriba. Parece ser un cruce de kunkuin, kunkuño con el suf. -(r)ano. Altzaiko 

erretoak ordrian emanik, oro jun gia elizala eta künküano betheik [...]. Herr 17-10-1957, 3. 

kunkuaña. v. kunkuin. 

kunkuin (künküñ S), kunkuño (künküño S), kunkuina, kuin-kuin, kunkuaña. Ref.: A; Lh (künküño); Lrq 

/künkün'o/. (Estar, etc.) repleto, rebosante. "Repleto. Terrin hori künküñ dago" A. "Plein à deborder" Lh. 

"Surchargé de fruits (arbre)" Lrq. Emakume bat an ikusi nun birao-izenez kunkuin. Ol Apoc 17, 3 (Ip betherik, 

IBe josia). Emakumeok, ogenez kunkuin ta askotariko griñaz okiturik [...] ez dute iñoiz egiaren ezaguera iristen. 

Ol 2 Tim 3, 6s (en la ed. de 1958, kuin-kuin). Eta jaun Eretóa ezin igán [jenten] ártín, hánbat beitzién thián 

künkúño. Lrq Larraja RIEV 1935, 144. Aldiak igaziz, urtez kunkuin eta buru-utsik utzi zaitu. Zait Sof 133. Beren 

gaztetasuneko oroitzak pilan zetozen beren oroimenera kuin-kuin. P. Etxeberria EG 1956 (9-10), 78. 

Astelehenian, selaubia, gizonez künküaña zen. Herr 10-5-1956, 3. Aleak jentez künküña, biga bost gora gora! 

Oihügin die müsizienteer. Herr 15-5-1958, 3. Mistika gaiez kuin-kuin. Onaind in Gazt MusIx 151. Bi kutxarro 

olio guriz kuin-kuin. Ibiñ Virgil 47. 

kunkuinadura (+ -uña- Lh (S)). 1. Entumecimiento. "Engourdissement" Lh. 2. "Découragement, timidité" 

Lh. 

kunkuinagarri (+ -uña- Lh (S)). Entumecedor. "Engourdissant" Lh. 

kunkuinamendu (+ -uña- Lh (S)). Entumecimiento. "Engourdissement" Lh. 

kunkuinatu (-uña- S ap. A; Lh). 1. "Acoquinado, encogido, entumecido" A. "Être engourdi par le froid" Lh. 

2. "Être découragé, intimidé" Lh. 3. "Künküñotü (S; Foix), se morfronde" Lh. 

kunkuindu, kunkuñotu. "Künküñotü (S): 1.º être plein à deborder; 2.º être plein, surchargé de fruits (arbre)" 

Lh. 

kunkula. Aguileña (nariz). Lege hori ezarria zuten Erromano sudur kunkula, muthur handiek. SoEg Herr 

22-12-1960, 1. 

kunkulle. v. konkailo. 

kunkulusia. v. konkulusia. 


mende. 

151


1 kunkun (G-nav, AN-olza). Ref.: Bon-Ond 144; A; Echaide Nav 119. Sapo. Ingelandan, ormaz etsitako 

baratzetan kunkunak botatzen dituzte baratz-langille batzuek euren emaitz ta aleak zaitzearren. EgutTo 7-3- 

1920 (ap. DRA). Kunkuna (sapuba) baxen motz. Altuna 99. 

- KUNKUN BERDE. "Rana (G-nav)" A Apend. 

2 kunkun (Lh). Débil. 

3 kunkun. Son, ritmo (?). Sg. DRA, que lo relaciona con kun-kun, es "ritmo de canción cunera". Aizkidea 

bazaitut, jolas-kantak artu / ta abesti-kunkunera zeurekin naukazu. Loram 151. 

kun-kun. (Onomat. del ruido de una cuna al mecerse). Negarrik ez ba, ixo, ixo, / amatxok gero / biguin 

koxua / emango ta egin llo-llo. / Kun-kun, kun-kun. EA OlBe 29. Negar bikarka kun-kun / seaskaren otsa. E. 

Mujika in Onaind MEOE 839. 

- KUN-KUN EGIN. Halagar. Edonor leia ditekek maitati izaten ta kun-kun egiten; adiskide xalo batek ordea 

gauza nekagarriak ere esaten dizkik. "To please and to flatter". Izarraitzpe EG 1959 (1-2), 56. 

kunkundu. Acumular. Piztu bezate zure orroak, / kunkunduz (acumulando) pin-pin ugin-lerroak. Loram 

84. 

kunkuneña. "(V-m), campanas dobles. Kunkuneñak jo, doblar las campanas" A. 

kunkuñotu. v. kunkuinatu. 

kunkur. v. 1 konkor. 

kunkusa. "Künküsa, zuhamu zahar idorra" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

kunkusia. v. konkulusia. 

kunpai. v. konpai. 

kunplimendu. v. konplimendu. 

kunplimentu. v. konplimendu. 

kunplitu. v. konplitu. 

kunpritu. v. konplitu. 

kunseiller. v. kontseiller. 

kunsent. v. konsent. 

kunsodia. v. kuntsuda. 

kunte. v. konde; 1 kunde. 

kuntera. v. konder(a). 

kuntratu. v. 2 kontratu. 

kuntre. v. kontra. 

kuntrila. v. kontrara. 


mende. 

152


kuntseiller. v. kontseiller. 

kuntsuda (S ap. Alth Bot 7 y A), kunsodia. Consuelda. Haboro dena kabale mütak oro arte llabürretan 

gizenterazten tü kunsodiak eta ez beste bazka berdek bezala zañhiltzen eta ahültzen. ArmUs 1893, 25. Zer nahi 

lürretan untsa jiten da kunsodia. Ib. 25. 

kuntsumitu. v. kontsumatu; kontsumitu. 

kuntsutze. "Khüntsütze (S), peuplier sauvage" Lh. 

kuntsuza (küntsüza Lh), kuntxuza (küntxüza S ap. A; Foix ap. Lh). Seto. "Haie vive" Lh. kuntsus. 

"Khüntsüs (S-saug), têtard touffu d'arbre (saule, osier, etc.)" Lh. 

kuntxoin. v. koltxoi. 

kuntxurri. "(R), garganta" A. v. zintzur. 

kuntxuza. v. kuntsuza. 

1 kuntza. "De poco tamaño" Lar DVC 197. 

2 kuntza (G-to, AN-larr ap. A Morf). 1. Aspecto, apariencia. "Kuntza txarreko gizona da ori, es de mala traza 

ese hombre" A Morf 71. Alkandora kuntza ederreko beso ugariak. Izt D 22. Eta [itz neurtu] beren gai ta 

kuntza berak garbi agertzen digute berri-berriyak eta Iztueta berarenak dirala. LzM EEs 1912, 96. Beste antz 

bat, beste kuntza ta arpegikerea ta jantzia darakuse zugatzak. Erkiag BatB 166. 2. "Kuntza galdu, perder el 

buen temple (la tierra). Kuntza edarreko orbela damakigu, llevamos hojarasca recogida en su punto y sazón. 

Kuntza dae, están bien y a gusto (las vacas en una sombra)" Iz To. 

3 kuntza (kh- H, que cita a Laph). Estirpe (?). Harriet, que lo relaciona con khuna, traduce "berceau, lieu de 

naissance". Loiolatarrek jakin zezaten gehiago ohoratzen zituela eskalearen saindutasunak beren khuntza 

zahar eta ontasun guziek baino. Laph 158. 

kuntza. v. gontz. 

kuntzatu. "Arruinarse" A Aezk 295. 

1 kuntze (AN-egüés ap. A; Dv). 1. "Fixura clavorum" Dv. "Rastro" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. La fuente 

tanto de Duvoisin como de Azkue es el pasaje del Evangelio de San Juan traducido por Lizarraga de Elcano. 

Azoteen kuntzeak aragian (94). LE-Ir. (Zauri bat sendatu ondoan ere) gelditzen da beti zerbait mantxa edo 

mantxaren kuntzea (220). Ib. Baldin ezpadut ikusten berarén eskuetán itzeén kúntzea. LE Io 20, 25 (Lç y TB 

seinale, He inprenzu, HeH, Dv y EvS zil(h)o, Leon hatz). Bere bulárrean, oiñ ta eskuétan llágen kuntzeak. LE 

Ong 47v. Iltzeen kuntzea. Ir YKBiz 533. 2. "Restos, ruinas" A Aezk 295. 

2 kuntze (Ae). "Superficie, perímetro, como orube en V. Etxekuntze, el de una casa. Bordakuntze de una 

borda" A Aezk 295. Cf. quizá Una pieça en Caldacunce, en un documento navarro de 1364. 

3 kuntze. 1. "Vulva" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. 2. "Sexo" Or Aitork 431. v. 1 kunde (2). 

- KUNTZE GABEKO. Asexuado. Len ari "bakun" izena eman nion "kuntzegabeko gogakia". "Sine ullo sexu 

mentem". Or Aitork 95. 

kuntzeller. v. kontseiller. 

kuntzentzia. v. kontzientzia. 

kuntzun. "(V-ger), abridero (Bot.)" A. 


mende. 

153


kuntzurrun. v. giltzurrin. 

kunhulla. v. 1 kilo. 

kunzelu. v. kriseilu. 

khuña. v. 1 kuma. 

kuñare. Pañal. Zer duen ez dakiela nigar egiten duen kuñare-aurra bezala. 'Enfants dans ses langes'. Or Mi 

24. 

kuñat, kuñatu. v. koinat, koinatu. 

kuñkuñkuño. "Küñküñküño (Sc), lleno de fruta (un árbol)" A. v. kunkuin. 

kuñube (AN; Añ (AN)). Ref.: Bon-Ond 163; A. Bodega. v. goñube. 

kupa. v. kuba; gripa. 

kupable. v. kulpable. 

kupel. v. upel. 

kuper. v. kobre. 

kupera. v. gupera. 

kuperatiro (Lar, H). "Delicadamente" Lar. Cf. guperati. 

kuperatu. v. kobratu. 

kuperu. v. kobru. 

kupeta. v. 2 kopeta. 

kupi. v. gubia. 

kupiarazi, kupierazi. Hacer compadecer. Aspaldiko edo gezurrezko gizon aien ezbearretan ikuslea ez 

kupierazteko eran ari badira, nardaturik eta gaizki-esaka aldegiten dugu. Or Aitork 54s. 

kupibera. Compasivo. Jauna kupibera, urrikaltsu ta zuzen (Ps 111, 4). Or MB 77 (Dv urrikalkor, Ker 

biozpera, BiblE errukior). 

kupida. v. gupida. 

kupidatiro (Lar, H). "Misericordiosamente" Lar. Cf. gupida. 

kupidezgarri. "Qui n'est pas digne de pitié, d'exciter la commisération, etc." H. 

kupidezkor (Lar, H). "Incompasivo" Lar. 

kupidezkortasun (H). Crueldad. 

Kupido. Cupido. Kupido ori, itsua izanez gaiñera. Erkiag Arran 152. 


mende. 

154


kupigarri (G-bet ap. A; H). Miserable, digno de compasión. "Miserable, cuitado" A. v. gupidagarri, 

errukarri. Bestela izango zan / txit kupigarria / emen ikusten degun / amorrai txikia. It Fab 83. Bere 

begiratzea ez da, len bezela, alegerea, poztiya; baizik kupigarriya, samintsua. Etxeg in EE 1885b, 369. Bere 

arpegi kupigarriak anima leialeko gizona, onen gorputzeko eta umearen biotz xamurreko gizon bat aitortzen 

zuen. Muj RIEV 1907, 207. Ba, ez aberastasunak, ez ogasunak, ez osasun eta beste ludi-on maitagarri ta 

kupigarrienak gure biotzaren otz bizi au ixildu lezateke. EgutTo 8-10-1918 (ap. DRA). Kupigarriak gaude 

gañerakoak, zuk egunero erabiltzen gaituzun bezela. ABar Goi 63. Papar txiki ta gorrixta bor-boil / ler egiteko 

zorian / jardungai oso kupigarriaz / beterik daukazunean. EA OlBe 12. Gixajo oiek kupigarrik dira. JAIraz Bizia 

33. (Uso adv.). Ekin zion Piarresek kupigarri. Etxde JJ 159. (Con -zko, adnom.). Kupigarrizko 

zorigaitz ontan / Noan!... noan sorterrira, / Amatxo xarra il dan leku ta / Jaio nintzan alderdira! EA in Onaind 

MEOE 829. 

kupikor. Compasivo. v. gupidakor. Anbat oñaze t'alare Jesus / oraindik dago kupikor: / --"Barka zaiezu, 

ez dakite / zer egiten duten oik or". Baxurko Jesus 72 (ap. DRA). 

kupira. v. gupida. 

kupitetsi. v. gupidetsi. 

kupitsu. Compasivo. v. gupidatsu. Zuek, parete mutuak, gizonak baño kupitsuagoak zerate. Arr GB 23. 

Jaungoikoak bere beso kupitsuetan euki nazala! Alz Ram 54. Baño, azkenean, denak kupitsu, osabari 

laguntzekotan gelditu ziran. Ag G 369. Oso eztitsu ta kupitsu: Seme, asmo oiek artu zenituen, bañan, ez 

zenituela egingo ere ezagutuko zenuen, noski. Alz Ram 131. 

kupitu (G; Dv (V, G)). Ref.: A; Gte Erd 255. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos desde comienzos del 

s. XIX. En DFrec hay 3 ejs. 1. (Aux. intrans.). Compadecerse de (gralmte. con complemento en caso 

instrumental, aunque tbn. hay ejs. con sociativo, destinativo e inesivo). "Compadecerse" LE Urt voc. Zuen 

etsairik andiena [...] labe irazeki batean erorik [...], kupituko ziñateke. Gco I 360. Ez naiz iñortxoz ere / berdin 

kupituko. It Fab 130. Eta zu, etzera kupitzen? Etzaizu biotza bigundu ta erdiratzen? Jauregui 237. Jainkoa kupitu 

zan, eta bostgarren Jueza bialdu zien. Lard 126. Ikusirik an ume bat negarrez, kupiturik beraz. Ur Ex 2, 6 (Urt, 

Dv y Bibl urrikaldu, Ol, Ker y BiblE errukitu). Nitaz kupi derilla. Bil 137. Kupiturik nere ez bearrakin. Apaol 

103. Kupitu bedi nizaz! Ag G 272. Kupi zaitezte, nitaz ez bada ere, nere etxekoagatik! Ill Testim 23. Ez al zerade 

kupitzen? Tx B I 149. Au esatean kupitu egin zan gizagajoa. Or QA 67. Zutzaz erruki ta kupittu dedin. Ol Deut 

13, 18. Mutil artaz kupitu nintzan. Anab Aprika 91. Dana kupiturik bere familiarentzat. Salav 72. Ni askotan 

egon naiz / beragan kupitzen. Uzt Sas 32. Txarro bat ur eskeintzera kupitu zan. Berron Kijote 192. v. tbn. Arr 

GB 26. Zab Gabon 39. Sor AKaik 121. Alz Ram 132. Inza Azalp 83. Jaukol Biozk 85. EA OlBe 68. JAIraz Bizia 

107. Etxde AlosT 84. (Part. en función de adj.). Compasivo. Jesusen biotz kupitu ta maitagarriya gizonen 

aurrian aitortzen dezutelako. EEs 1917, 184. 

2. (Aux. intrans. bipersonal). "(Dar a uno) lástima, kupitu con las terminaciones zait, &c. Me da lástima, kupitu 

zait [sic, con participio]" Lar. Oien negarrak eta egiazko damuaren beste adieragarriak ikusirik, kupitu 

zitzaiozkan [Jainkoari israeltarrak], eta asi zan errukiz begiratzen. Lard 134. Jesus Aurtxoa lasto gañean etzanik 

[...] negurik gogorrenean ikusi-ta, kupittu zitzaion gure mutiltxoari. Inza Azalp 61. 

3. (Aux. trans.). Causar lástima, compasión. "Lastimar, mover a compasión" Lar. Aurraren negarrak kupitu 

zuten. Lard 64. Biotzik gogorrena / lezake kupitu. Bil 42. Kupitutzen nazu, Maria; barkatuko nizuke poz 

aundiarekin. Ill Testim 23. Ire alaba gajua negarrez ikusiak kupituta. ABar Goi 47. Damu diranek kupitzen dute 

/ indartsu ta âltsu dan Jauna. Or Eus 259. Gaur ezerk ez nau kupitzen. Or Poem 541. Mixerian ikusteak kupitzen 

zuen. MEIG IX 98. 

4. (Lar, H). (Aux. trans.). Compadecer. "Lastimarse, compadecerse [...]. Me lastimo de tí [...], te lastimas de mí 

[...] kupitzen zaitut, kupitzen nazu" Lar. Berez kupi gaitzala / guziyon jabiak. Ud 36. Kupitzen ditugu [lanik 

gabeak], lengo alperrak berak izanagatik. ABar Goi 20. 

kupitu. v. gubiatu. 

kupixinape. (Lo) que queda bajo la mantilla (ref. al rostro femenino). Phentsatzeko den bezala, erri 

zunbait eskapi zien [Elizan], berheziki kupixinapetan (S). A EY II 162. 

kupla. v. upel. 


mende. 

155


kuple. Cuplé. Zer ari da kantatzen? Karrikako kuple zikin bat edo? ADonostia Itzald II 16. 

kupo. "Largura de la piedra en pruebas de bueyes" A Apend. 

kuprits (G ap. A (que cita a Iztueta e Iturriaga); Lar), kuprista (Hb ap. Lh), kupritz (Chaho). Cardenillo. 

Badira meatzeak beruna, eztañua, kobrea, kupritsa [...] ematen dituztenak. Izt C 69. Kobrezko basoari bezela 

kupritsa egiten zaio. Ur Eccli 12, 10. Meatzak badirade zirraida, beruna, burnigorriya, menaslora, kupritsa eta 

likurta (barniza) ematen dutenak. IPrad EEs 1915, 121. 

kupuil(a) (-uil Hb ap. Lh; -ullak Lar, H (G)). (Pl.). Puños de adorno, puñetas. "Puños sobrepuestos" Lar. 

kupula. Cúpula. Babiloniko urrezko karlorik (kupula) ikusi ote zuen? Zait Plat 52. 

kupuru. "(AN), colmado" A. Cf. kopuru; mukuru. 

kupusdura. "Dévers, küpüsdüra" Casve. 

kupuska. Encorvándose, inclinándose. Jinkuak enündian khortekari egin; / khanberetan khupuska bestela 

andrekin, / denbora jo niroke aitun semen bardin: / menditarra naiz eta etsai agurekin. Const "Anaut Pettarrak 

orhit erazirik" (ap. DRA). 

kupuste. 1. "Khüpüste (S), inclination, tendance, goût, disposition" Lh. 2. "(S), soumission" Lh. 

kupustu (khüpüstü S; Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. 1. Inclinar(se). "Se courber" Gèze. "Encorvarse" 

A. "1.º (Ip Imit), courber, incliner; [...] 3.º (Foix), courber, se ployer; 4.º (S-saug), devenir bossu" Lh. 

Kantabre ez ezien semiak gira, gora büria! Gibel, khüpüsten, xabaltzen direnak, paratzeko gure gaiza zaharrak, 

aitatik semiala jinak ezdeüstü edo khanbiatü nahi dütiener! Zby ArmUs 1899, 39 (ap. DRA). (Fig.). Rebajarse. 

"Baisser (se), khüpüstü" Gèze. Behar zinena jaiotü / animalen artian? / Gük merexi güniana / hola küphüts 

zentian? UNLilia 15. Jin da, khüpüsten zelarik, / libratzera güzien. Ib. 18. 2. "(S; Foix), oppresser" Lh. 

kuputs (Sc ap. A), kupus (khüpüs Lh (S)). 1. "1.º encorvado; 2.º corcovado" A. 2. "Khüpüs [...], enclin à..." 

Lh. 

kur. (Con la cabeza) inclinada, baja. "Debe callar el que tiene por qué, lepoan sarna duenak, buruakur (AN)" 

Aq p. 63 (tal vez kur sea aquí el rad. de kurtu). Cf. 1 gur. Zein burua-kur egoin den juzio gartan dena emen 

ausart arroa! (280). LE-Ir. 

kur. v. 1 gur. 

kura (V-gip). 1. Cura, sacerdote. "Kuria, el cura párroco de Elgeta. Elgetako kuriai egundoko billura zotsen 

uberarrak" Elexp Berg. Euren maisu eta kura iaunak. Cap (ed. 1893), pról. Durangoko uriko elexetako 

benefiziadu da kureak. Arz 1. Kura Jaun bateri. Zuzaeta 133. Kura Jaun guzien biotzak. Cb EBO 62. Kura 

jaunak egin biar dabe alegiña euren eleistarrai begiak edegiteko. CrIc 54. Gure erriko kuriari enzun deutsat. 

Mg PAb 82. Euskal errijetako kura jaun ta eleisa-gizonentzat. fB Ic I VI. Konfesau nas kura zaarragaz. JJMg 

BasEsc 73. Kura oneek beti beti ordijen kontra. Astar II 131. Juan zedilla kura jauna gana. Ur MarIl 86. 2. 

Cura. Kuratzat ar ezazu sufritzea. Lazarraga (B) 1185vb. Animaren tisika edo minantze kurarik ta barkaziorik 

ez duana. AA III 384. Kartzelan kura egin ziyon ta / sano bidaramonian. Xe 337. Gorputzaren kura. Ib. 213. 

Buru aundikue ezta gure Enrike baia, ogei lekutan eiñ deutsau kurie. Alzola Atalak 54. 3. (Adv.). A curar. 

Mutiko, bildotx, Apez ta neskaren bilkura, / zilipurdika an doa eriaren kura (eria sendatzera). Or Eus 52. 

kura. v. hura. 

kuradore, kurator(e) (T-L). Tutor, curador. "Tuteur, kurator" T-L. Baina tutorén eta kuratorén azpiko da 

[herederoa] aitáz ordenatu izan zaión denborarano. Lç Gal 4, 2 (Bibl, TB kuratorr-; Dv arthatzaile, Ol y Ker 

jagole, IBk kontu-hartzaile, IBe zaintzaile; He hartaz eta haren egitekoez artha dutenen botherearen azpian). 

Kuradore askok ume-zurtzen ondasunei biar dan legez begiratu ezaz. CrIc 83. 


mende. 

156


- KURATOR-ORDE. "Subrogé tuteur" T-L. 

kuraia (Urt II 457, Lar, Dv, H), koraje (V-gip, S; Lcc, Chaho, Gèze), kurai (Aq 967 (AN), VocCB), kuraio, 

koraie, koraia, kuraie (Urt II 457, H (L, BN)), kuraje (Urt II 109, H (S)). Ref.: Lrq /koaz#e/; Elexp Berg (koraje). 

Tr. Se ha mantenido como -j- la grafía -j- de autores suletinos (en quienes representa, sin duda, un sonido 

palatal) y guipuzcoanos, pero no de labortanos y bajo-navarros, en los que se ha escrito -i-; como excepción, se 

ha mantenido la grafía -j- en la forma , ambigua en cuanto a su pronunciación, de Bordel y ChantP 308. 

En DFrec hay 9 ejs. (6 septentrionales) de kuraia, 4, tbn. sept., de kuraie y 1 de koraje. 

1. Coraje, valor, valentía, ánimo, fuerza, ímpetu. "Animo, esfuerzo, valor" Lar. "Animo, ten buen ánimo, 

idukak, idukazu kurai" Aq 967. "Korajia bia da dagon giruakin kalera urtetzeko" Elexp Berg. Tr. 

Documentado al Norte desde Leiçarraga en autores de todas las épocas; al Sur se encuentra en textos 

guipuzcoanos del s. XIX, en Txirrita y Uztapide. Emplean koraje, los autores guipuzcoanos (tbn. kuraje en 

Txirrita), la mayoría de los suletinos (junto al menos frec. koraie en Tartas y kuraie en AstLas (68)), Bordel (78, 

junto a kuraia (173)) y en una balada bajo-navarra recogida en ChantP. Hay kuraia y kuraie en el resto de 

autores bajo-navarros y labortanos, siendo algo más frec. la primera en los labortanos y alternando ambas formas 

en varios autores. En Archu (Gram 16) se documenta además la forma koraia. Hay un sólo ej. de kuraio en 

Lapeyre (VI (V 1)). Haren koloriaren kanbioa eta haren korajiaren flakhazia. Tt Onsa 155 (v. tbn. 50). Gauza 

guzientzat aski zaio bere kuraia. Arbill 14 (III 5, 19). Animo eta kuraia Jainkoak eman darotzun 

izpirituaren progotxoski enplegatzeko. ES 196 (116 kuraia). Ükhezü koraje eta indar. Mst III 57, 3 (Ip agoñü; 

SP garela bihotzdun, Pi kementsuagotu zaite, Ch zaren fermu, Leon izan bihozdunago). Ükhen dezan koraje / eta 

arma dadin / Jinkuaren legia / Espaiñan heda dadin. Xarlem 547. Ez gal korajia! Ib. 293 (v. tbn. 372, 790, 

793ss.). Kuraiarekin behar zaiote kontra egin. Jaur 129 (387 ). Guztiz mutil balienteak / faltarika egiten 

ez zien korajeak. It Fab 261. Ardo edaten ari ziren koraje handi batekin. ChantP 308. Ebanjeliuaren 

pheredikatzeko süz eta korajez bethe zütian. CatS 105. Erdi mozkortzian, / korajia sartzen da / orren biotzian. 

Xe 254. Mendiz-mendi asi giñan / koraje onian. Ud 99. Koraje iraipusareki bethi güdükatüz. Ip Imit I 18, 5. 

Bekhatuen aitortzeko behar zuen kuraia. Jnn SBi 76 (144 kuraie). Ikusgarri omen zen haren kuraia eta fede 

bizia. HU Aurp 159. Korajez animua / zeukan biotzian, / aurrian uste zana / laja du atzian. EusJok II 128. 

Lanari gero kuraiekin lotzen! Ox 144. Ankaz listo ta begiyak erne, / beti koraje fuertian. Tx B I 25 (91 kuraje). 

Seme guziyak korajez gaude, / ez izan gutzaz kupira. Tx B II 171. Umore ona eta kuraia / badauzkatzu beti 

handi. Etcham 224 (172 kuraie). [Kennedy-k] kuraia gaitza erakutsi zuen beltzen alde jarriz. Herr 28-11!1963, 

1. Ondar mementoan kuraia eskastu. Ardoy SFran 221. 

v. tbn. Harb 61. MarIl VI (-j-). Gy 324 (-y-). ETZ 283 (Luzaide, 1869). EE 1882c, 511. Lap 22 (V 13). CatJauf 

109. Prop 1906, 17. Larz Iru 90. Balad 120. Mattin 53. Koraje: AstLas 32. JanEd I 18. EE 1881b, 113. Arrantz 

32. EusJok II 155. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Herr 14-3-1957, 3. Balad 93. Uzt Noiz 132. Kuraie: Volt 150 (j-). 

He Gudu 94 (-y-). Laph 18. Elzb Po 220. Prop 1876-77, 67. Elsb Fram 89 (-y-). 

(Interj.). Animo, valor. Alo Jaunak koraje! Xarlem 780 (v. tbn. 551, 789ss.). Koraje ene semiak, / has 

gitian bataillan. Ib. 287 (v. tbn. 1131, 1284). Alo jaunak koraje, / Jinkuatan sinheste, / sendotüren zideie. ChantP 

318. 

Ajolarikan etzaiotenak korajia bekokian gezur kontari aterik ate txanponak bildu eskian. Auspoa 120-21-22, 

169 (ap. ELok 379). 

2. Cólera, rabia, enfado. Goseak egin nuen / ango biajia, / kulpa zuenarentzat / dakat korajia, / apaiz batek 

jan zuen / nere potajia. Bil 124. 

- KURAIA HARTU. Animarse. Ikhusi zituenean Paulek, Iainkoari eskerrak rendaturik kuraje har zezan. Lç 

Act 28, 15 (He, TB animo, Ker adore, IBk indarrak). Kuraia har ezazu, konsola zaitea Iainkoa baithan. Harb 

249. Bihotza, har dezak kuraia. Gç 153. Koraje har ezazu, / pena hori ahaztera / utzi behar tuzu. AstLas 45. Ene 

ahaide adixkidek / kuraie hartzeko. Balad 216. Har ezazu kuraie. --Zertako? --Hiltzera joaiteko. HU Aurp 47. 

Har-azu kuraie eta mintza zaite garbiki! Lf Murtuts 21. 

- KURAIA EGIN. Animarse, fortalecerse. Egin bezate kuraie / salbatu nahi badire. Monho 130. 

- KURAIA-EMAILE. (El) que anima, da ánimos, animador. "Animans, [...] kuraje emaillea, ausartzia emaillea" 

Urt II 105. Beti norbait izan da / kuraia emaile / arrazoina galtzia / etzela posible. Bordel 120. 

- KURAIA EMAN. Animar, dar ánimos. Eman deraute koraie [...] hari argiaren emaiteko. Tt Onsa 6. 

Esperantza ta kuraia eman ditzazke. JEtchep 118. Kuraia emaiteko bada Jaunaren hitz hau. Ardoy SFran 340. 

- KURAIAN EGON. Estar animado, dispuesto. Besteren gauza beretutzeko / beti dago korajian. PE 141. 

- KURAIAZ. Valientemente, enérgicamente, impetuosamente. Ia, mutillak, korajez asi! Xe 282. [Abiatu] 

lasterka, kuraiez , lehoinen pare, errepublikanoen alderat. Elsb Fram 119. [Arrantzaleak] korajez juaten 

dira / itxaso erdira. Arrantz 100. Balia urpetikan, / korajez tira arpoia. Ib. 33. Bañon koajez eman zituen / alde 

artara pausuak. Tx B I 167. 

kuraiadun. "Animosus, [...] bihotzduna, khardúna, kurajedúna" Urt II 109. "Torra petens armis, [...] herri 

kurajedúna, kurajea duena" Ib 320. 


mende. 

157


kuraiagarri. "Accensibilis, [...] animagarria, kurajagarria, suhargarria" Urt I 72. 

kuraiastatu. v. kuraieztatu. 

kuraiatasun. Valentía. Espiritu Sainduaren hamabi fruituak. [...] Bakea, pazienzia, kuraiatasuna, 

ontasuna, emetasuna. Harb 25s. 

kuraiatu (Urt I 72, Lar), kurajatu (Urt II 107), korajatu (Chaho), kuraitu, korajetu. Animar(se), 

fortalecer(se) (el ánimo). "Animar, esforzar" Lar. "Animado así, kuraiatua" Ib. Tr. Documentado en algunos 

pocos autores septentrionales desde mediados del s. XVII (tbn. en un ej. de Arrese Beitia). No hay ningún 

testimonio del s. XX. Hay korajatü en los escritores suletinos (tbn. korajetü en Xarlem), kuraiatu en los 

labortanos y kuraitu en Arrese Beitia. Para la transcripción de la grafía en autores septentrionales v. kuraia. 

Kuraiatzeko halaber indazu animoa. EZ Man II 132. Zeure anze botheretsuaz kuraia diazaguzu geure 

espiritua. Harb 407. Ene bihotza kuraiatua edirenen da zureganik bethi uste duen faborean. Ib. 272. Gelditu zen 

hain kuraiatua eta animatua mintzatzeko. ES 152. Ikhas-azu [...] zure burua kuraiatzekotzat 

Jainkoaren bothere guzizkoan fidantzia oso bat ematera. He Gudu 93. Konsellü hunik ere emaiten düzü eta 

badakizü zure elhez besten korajatzen. Mst III 57, 1 (SP bihotzaren altxatzen, Ch borthizten, Ip eraikiten, Ol 

indartzen, Pi sendatzen, Leon pizkortzen). Berthüten emendatzera korajatzen dütüdalarik. Ib. 3, 4 (Ip korajatüz; 

SP gonbidatzen, Ol aizkatu, Pi aizkatuz, Leon sustatu). Koraja zite Renaud / etzitiala lotsa. Xarlem 360 (406 

koraje). Bena ezarten naizü, Defis, korajatürik, / han edirenen nizala zützaz librerazirik. 'Vous me remplissez de 

courage'. Etch 516. [Jinkuaren Semiak] hitzeman zütian huntarzün ederrenak, berthütiaren korajatzeko. CatS IV. 

Kuraitu zaitez arren, kemen artu Eloisa! AB AmaE 108. [Ama Birjinak Jaundone Jakob] korajatü ziala 

Ebanjelioaren pheredikatzera. Ip Hil 3. 

kuraiatzaile. "Animans, [...] kurajatzen duena, animatzáillea, kurajatzáillea" Urt II 105. 

kuraieztatu, kuraiastatu (H), kuraiestatu (T-L). Animar(se). "Encourager" H y T-L. Cf. tal vez Volt 114: 

"Résister, kurrastetzea ". Ekarri zaituela bere bihotzean / eta kuraiestatu aflikzionean. Monho 

160. Bertzalde promesik ederrenak berthutearen kuraieztatzeko. CatAst 188 (ap. DRA). Heriotzerat hurbil 

direnean, hekien kuraiestatzeko, kontsolatzeko, pazientziara ekhar arazteko. JesBih 424s. Exenplu ederraz 

erakharriak eta kuraiastatuak , hainitz presuna khartsu laster debozione huni lothu ziren. MarIl 1. 

Kuraiasta gaiten pairatzera Jainkoarentzat. Jaur 384s. Hil zen zerbitzatua, kontsolatua, kuraiastatua Birjina saindu bere emazteaz. Ib. 394. [Yeneralaren] osteak kuraieztatzeko . Gy 179. Ari ziren elgarren 

kuraiestatzen lorioski hilzeko. Etcheberry 174. Fraiden etsenpluaz kuraiestatuak [...] haurrak ere gogotikago ari 

dira lanian. Prop 1876-77, 41s. 

kuraio. v. kuraia. 

kuraios (H), korajus (S ap. Lrq; Chaho, Gèze), kurajos (Urt), kurajoso (Urt), kurajus, koraios (Chaho). 

Valiente, decidido, valeroso, enérgico. "Animosus, kurajósa, balénta" Urt II 109. "Leones animosi, lehoin, lehoñ 

kurajósoak" Ib. 110. "Courageux" H. v. korajetsu. Tr. Documentado en autores septentrionales desde 

mediados del s. XVII. En el s. XX sólo se encuentra un ej. de Arradoy. La forma general es kuraios. Hay korajus 

en los suletinos (en Tartas koraios; en Maister tbn. kurajus). Meritu gehiago dute Kapitain kuraiosek eta 

deliberatuek. Harb 453. Soldado koraios, resolutu eta deliberatu hau. Tt Onsa 65. Alexandro handia baino 

kapitain kuraios eta balentagoa. ES 145. Soldadu kuraios batek bezala. He Gudu 84. Armak har 

itzazü gizon korajus batek bezala. Mst I 19, 4 (Ch balent, Ip bihoztoi). Gizon kurajus eli bat bezala. Ib. 11, 4. 

Gizon kuraios batek eztu behar estonatu. AR 309. Zenbat gizon famos / aintzindari kuraios / [...] ez dire 

jautsi / lurreko harren janari? Monho 140. Afable zira eta behar denian korajus. 'Courageux'. Etch 578. 

Badohaz Oñaterat kuraios guziak. Hb Esk 162. Kuraiosenek harmak hartu zituzten. Elsb Fram 117. 

Guzietarik kuraiosenak, Jaun Doni Petrik, Jesus arnegatu [zuen]. Lap 286 (V 130). Jinkoak berritzen zütian 

bere hitzemaitiak [...], Samuel Profeta handiaren amaz; Judith korajusaz Holoferna gaitzari büria muztü zianaz. 

Ip Hil 8s. Kolpe horrek behar zuen kapitain kuraios hortarik egin Jainkoaren soldado bat beldur gabea. Ardoy 

SFran 78. 

- KURAIOS EGIN. Proceder con valentía, con fuerza, con decisión. Fedian bortitz eta kuraios eginez. CatLan 

128. 

- KURAIOS EGON. "Aseverare, seguratu, [...] kuraios egon, izan" Urt II 457. 


mende. 

158


kuraioski (H), korajuski, kurajoski (Urt II 457), koraioski. Valientemente, valerosamente, firmemente. 

"Courageusement" H. Tr. Documentado en textos septentrionales desde mediados del siglo XVII. Desaparece 

en el s. XX. Hay kuraioski en los escritores labortanos y en CatLan, y korajuski en los suletinos; Tartas emplea 

koraioski y kurajoski. Ezta koroatu izanen koraioski eta lejitimoki konbatitu eztena. Tt Onsa 83 (53 

kurajoski). Kuraioski ekhin zitzaien Pirineoko atheketan. ES 113. Zenbeit pasione suharri kuraioski 

kontraegiten diozula Satanek ikhusten duenean. He Gudu 84. Behar düzü arren korajuski, gaiza horien ororen 

artetik, igaren. Mst III 35, 1 (SP gizon gisa, Ip bihoztoiki, Pi gizon-antzera, Ol, Leon gizonki). Bere bürien 

kuntre gerla korajuski egiten zielarik. Mst I 18, 5 (SP agudoki, Ip koraje iraipusareki, Ol, Leon azkarki, Pi 

gogor). Giristinuak behar diela kuraioski Demoniuaren kontra pelheatü. CatLan 127. Oro galdiak gira / gitian 

korajuski abanza. Xarlem 631. Korajuski / behar dügü defendatü. Ib. 291. Askotan ere kruelki, / baiña bethi 

kuraioski . Gy 171. 

kuraitu. v. kuraiatu. 

kuraje. v. kuraia. 

kurajus. v. kuraios. 

kurandero. Curandero. Ta alaxe Xerapi Goizuetako "kuranderuangana" jo nuen. Lab EEguna 66. 

kurandera. (Forma de fem.). Aguro asko sendatuko luke Xerapi "kuranderak". Lab EEguna 76. 

kurapillamendu. v. korapilamendu. 

kurator(e). v. kuradore. 

kuratu (V-gip (-au) ap. Elexp Berg; Lar; kh- Ht VocGr 395). 1. Curar. "Panser une blessure" Ht VocGr. 

"Curar, aplicar remedios" Lar. Eurak dakie kuraetan / min oria ta gorria. Lazarraga (B) 1198vb. Zuk bear 

nauzu kuradu. Ib. (B) 1179rb. Ene penaok kuradu. Ib. (B) 1201rb. Zaurietan kuradu eta, / ama, nagozu oera 

(Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Pekatuak Jainkozko erremedio onekin kura ditezen. Cb Eg III 

248s. Eri bat kuratzea. Cb Eg II 30. Gero kurau buruko epaija. Mg PAb 76 (en boca de Maisu Juan). Ori baita 

xakitea kurátzen. LE Ong 21v. Zaurijak kuretia. Astar II 70. Iñondik bere ez da izango nire zauri au / kurauko 

deustan biotz onen bat agertua? AB AmaE 167. Lenengo kortadia / kuratutakuan. Noe 111. v. tbn. JanEd II 85. 

2. "Curar, secar jamones, chorizos, etc. Emen eztie urdaiazpikuak kuratzen Kastilla aldian moduan" Elexp 

Berg. 

kuratzaile, kurazale. Curador, sanador. Ez emán kurazaleain kontra, naiz usa dézan aldiska 

erreprehensioaren lanzéta. LE in BOEanm 571. 

kurazale. v. kuratzaile. 

kurazio, kurazino (-iño V-gip ap. Elexp Berg). Curación. Ze kuraziño egingo dabee barberu delikau 

oneek? Mg PAb 46. Kurazio lunatiko endemoniatu batena. Samper Mt 17, tít. (Hual sontotia). Kuraziño 

gauzetan txarrikeririk etxaok. Kk Ab II 13. 

kurba. Curva. Kurban bueltatzen asi zanian / ardatza zitzaion autsi. Tx B I 249. 

kurbi. "(G-to), garlopa, instrumento de carpinteros" A. v. gubia. 

kurbiesta. "(G; Añ), sabanilla de la cabeza" A (pero Añibarro da la forma kurbiseta). 

kurbiset, -txet. v. krobitxet. 

kurbulu-iltze, kurbulu-itze (khürbülü- S (Foix) ap. Lh). "Grands clous pour ardoises faîtières" Lh. 

kurbun. v. korboin. 

kurdunka. v. 1 kordoka. 


mende. 

159


kurea. v. 1 kurka. 

kurebio. v. kurumino. 

kurel. v. kruel. 

kureldo. v. krueldo. 

kuria. "Curia, la Corte y lugar donde se tratan los negocios públicos" Lar. 

kuri(a). "Kuriak egin, acariciar" Vill (comunicación personal). Tal vez relacionado con 1 guri. 

kuriazi. v. korriarazi. 

kuribio. v. kurumino. 

kurik. v. kirik. 

kurika. v. 1 kirika. 

kurikari. Vigía. Antxe arrizko pillaretan gelditu zan, kurikari edo barrandari edo talaierua bailitzan. 

Erkiag Arran 96. 

kuriketa. v. kiriketa. 

kurillo. v. kurrilo. 

kurinka. v. 1 kurlinka. 

kurinto (G-to-bet), kurrintto. Ref.: A; Arzdi Plant1 277. "Especie de hongo" A. "(Amanita caesarea)" Arzdi 

Plant1. v. kuleto. Izakiak doaindurik berenez ematen dituzten [...] aran, udare [...], gibelori, kurinto, ziza eta 

beste anitz ezkur mueta gozo. Izt C 2. Ze gauza aberats ta mamintsuak diran gure Xuberoko lekaxiña, gorrintxa 

ta zuen Gipuzkoko kurrintto ta arraultz-perretxikoak. Lh Itzald II 105. 

kurintxa, kurintxo. v. gurintxo. 

kurios (SP, VocBN, H), kurioso (V-gip ap. Elexp Berg; H), kurius (kürius S ap. Lrq [oxítona]; Chaho, Gèze). 

Tr. Aunque Leiçarraga emplea la forma kurioso, la variante propia de la tradición septentrional es kurios, y de la 

meridional, kurioso. En DFrec hay 4 ejs. de kurios y 3 de kurioso. 1. Curioso. "1. curieux, désireux de voir, de 

savoir; 2. indiscret, qui cherche à pénétrer les choses et affaires d'autrui" H. "Aura dan kuriosuakin sukalderaiño 

be sartuko jatzu" Elexp Berg. Eztituk solament alfer egoile, baina edasle ere, eta kurioso, behar eztiraden 

gauzéz dadasatelarik. Lç 1 Tim 5, 13 (He y TB kurios; Dv oro jakin nahi, Ol non ze berri, Ker dana jakin gura 

dabenak, IBk e IBe non zer jakingo, Bibl begi luze). Gehiago ikhusiko dute kuriosek [...] heren ordenako 

liburuan. Harb 463. Grazia estaltzen deraue kuriosei eta urguilluiei. SP Imit IV 18, 4 (Mst sobera jakin 

beharrer, Ol yakinmiñez dabiltzanei). Galde kuriosik egitera eta erabiltera. SP Imit I 3, 5 (Mst galto berririk). 

Kuriosak oraino erranen du, Iinkoak enzuten dutia bekhatoriak? Tt Arima 24. Etzen kurios izatu iakitekotz zer 

gerthatu behar zitzaioen ethorkizunean. Ch I 25, 2. Izpiritu kuriosak, xorrotxak. He Gudu 64. Behatze kuriosegi 

bat asko izan zen hura faltarik handienetan eror-arazteko. Brtc 110. Aitortzen deraizugu kurios girela / zure 

adinaren berri jakin nahi ginukela (BN-baig). Satr FLV 1975, 346. Erraiten dizie emaztekiak kurios direla. Elsb 

Fram 174. 

2. Curioso, extraño, digno de atención; que excita la curiosidad. Iakin nahiz ibili edozein gauza kuriosez, 

premia gabe. Hm 197. Zorigaitz haiñitz gauza kurios ikhasten hari direnentzat. Ch III 43, 2 (SP hainitz 

sotilleziaren ikhasten, Ol giza-berrikerien usmoan). Zoinek aipatzen beitu / afera bat kuriusa. AstLas 41. Bazen 

artikulu bat kuriosa, zoinaren arabera behar baitziren Aphezpikuak eta Erretorak bozkatuz hautatu. Elsb Fram 

62. 

3. (VocBN, Dv, H), kurioso (V-gip ap. Elexp Berg), kurius (kürius Gèze). Hermoso; curioso, arreglado, 


mende.


elegante. "Propre" VocBN y Gèze. "Curieux, joli. Etxe kuriosa, jolie maison" Dv. "Curieux, joli, beau, bien fait, 

bien ouvré" H. Kantalari guztiz graziosoa, / gazte lindo kortes kuriosoa. Lazarraga (B) 1154rb. Naturalezak 

nahitu gauza kuriosak eta ederzalea da. "Curiosa & pulchra". SP Imit III 54, 3 (Ch kuriosak; Ol ornikin eder eta 

pirpillak). Fabiena da belhar bat [...] baratze kuriosetan kausitzen dena. Mong 594. Malezioski inspiratzen 

daroe Jaiñkozko pensamendu haltoak, kuriosak, agradagarriak. He Gudu 33. Gerri kuriyosua. Xe 180. 

Txertubik ere zitun / [itxura] ain kuriyosuak. Ud 154. Denborarekin ura izanen da / ermita kuriosoa (AN-araq). 

A CPV 948. Maitatu eta festak egiñaz / aiñ modu kuriosuan. Tx B II 53. Kutsua baño kuriosago (L). 'Gau-ontzia 

baño garbiagoa'. Inza EsZarr 172. Etxeak ederki zurituak eta kuriosoak daude. Uzt Sas 348. Pello ere an zebillen 

/ txaleko ta txamar, / naiz besterenak izan / kurioso samar. In Uzt LEG I 235. Grande, considerable. Txakur 

bat bazedukan / txit kuriosua. Noe 36. Pago koxkor bat kuriosue / badago gure mendiyen. EusJok 97. Oraingo 

ortan pasa zaiote / txiripa kuriyosua. Tx B I 220. Zakur... mokordo bat, kuriosa! Lf Murtuts 17. Bueno. 

Lenbizi jarri zizkan / Pellori bertsuak, / ark ere errespuesta / kuriyosuak. AzpPr 109. Eman dizka eskola / 

kuriosuak. Ib. 84. (Uso adv.). Limpiamente, con arte, hábilmente, con elegancia. "Lana kurioso eitten dau 

igeltsero orrek" Elexp Berg. Gure apuntadoriak / baitaude famoso, / kortia eman zuten / txit kurioso. Ud 75. 

Gorbatan zeukan urrezko orratz eder bat, eta kaballeroak ortzakin oratu oso kurioso, eta atera zion orratz ura 

miñik egin gabe. Urruz Zer 126. Kopak sarri jaso, / zurrut kurioso. AzpPr 28. Umetxu bat edo bi astotxu baten 

ganian, otsaretan "kuriyoso" ipiñita. Kk Ab II 142. (Con reduplicación intensiva). "Artu zepillua ta kuriosokurioso 

kendu mantxak" Elexp Berg. 

kuriositate. Cf. kuxidade. 1. Adivinación. Arte kuriositatezkoz usatu ukhan zutenek ere, anhitzek bere 

liburuak ekharririk erre zitzaten guzién aitzinean. Lç Act 19, 19 (He kuriositatezko gauzetarat; TB aztigoa, Ol 

Ker, IBk e IBe aztikeria). 2. Curiosidad, cosa curiosa. Baina kuriositate hau eta hunelakoak largatzen 

ditugula, gathozin erregeletara. Harb 421s. 3. + kuriosidade. Elegancia. Kualitate handitako presunak ere 

dispensatuak izanagatik bere beztiduretan eztute eman behar kuriositaterik, banaloriarik eta handirasunik, dela 

prezioaz, iostesariaz edo koloreaz. Harb 425s. Probintziyan bat ez da / palaziyo obia, / gañera an daguban / 

kuriosidadia. PE 112. 4. (Urt I 376, Chaho, H), kuriosidade (V-gip ap. Elexp Berg), kuriostate, kuriusitate, 

kuriositade (Urt I 376). Curiosidad, deseo de saber, ver, conocer. "Oixe jakitteko kuriosidadia neukan" Elexp 

Berg. Ez dela egiñ behar [konszienziaren] miranza khexagunerekiñ ez kuriostate sobrarekiñ. He Phil 493 (SP 

487 kurioskiegi). Kuriostatezko bekhatu benial baten gatik. Brtc 108. Kuriosidade edo biyotzeko libiandadez. 

Zuzaeta 143. España guztia zeuk gulleriaz eta kuriosidadez inguratuta. msOñ 1r (citado de la ed. de Eusk 1977, 

191). Ratisbone sartzen da küriusitatez Elizan. Ip Hil 11. Kuriostateak pusaturik, eta bertze galde zonbait eginik 

jakin dugu [...]. Herr 20-8-1970, 1. En DFrec hay 3 ejs. de kuriositate y 1 de kuriostate. 

kurioski (SP (sin trad.), Urt I 87, H), kuriuski (S ap. Lrq). 1. Curiosamente, con curiosidad. "Avec curiosité" 

H. Badiradela batzu desordenatuki dabiltzanik, deus ari eztiradelarik, baina kurioski bizi diradelarik. Lç 2 

Thes 3, 11 (He hei behatzen ez zaizten gauzetan sartzen, Dv non zer ikhus dabiltzala, Ker dana jakin naiez, IBk 

non zer jakingo). Begiratu behar dela bertzeren bizitzeaz kurioski galdegitetik. SP Imit III 24, tít (Ol garazan 

ibiltzetik). Etzian nahi ükhen küriuski txerkatü gero jin behar zeionaren jakitia. Mst I 25, 2. Examina kurioski 

zure pensamenduak, hitzak eta obrak. Hm 202. Eztugula gure konszienzia khexurekin eta kurioskiegi miratu 

behar. SP Phil 487 (He 493 kuriostate sobrarekiñ). Eta haren [biziaren] konserbatzeko moien ororen eta 

remedio ororen kurioski xerkatzia. Tt Onsa 136. Bere herriko artzañari behatzera küriuski ebili badira trebeki 

arrapostü emaiten die egia horietan gañen. CatS V. 2. "Avec soin, avec art; d'une manière propre. Kurioski 

egin lana, travail bien fait. Kurioski iauntzia, vêtu avec propreté, élégance" H. Prinze handien baratzezainek 

ez othe dadukate kontu geiago [...] kurioski edertatzeaz. SP Phil 269. 

kurioskiro (Lar, H). "Curiosamente, con deseo de saber" Lar. 

kurioso. v. kurios. 

kuriosoro. Elegantemente, pulcramente. Ze kuriosoro dagoa [eskritoriau], ta ze ondo konformadurik 

pedazuak. Mic 13r. 

kuriosotxo. Dim. de kurioso (3). "Espoloiko gizon kuriosotxo batekin ezkondu zan" Elexp Berg. 

kuriostasun (SP (sin trad.), Urt I 88, H), kuriustasun. 1. Curiosidad. Hainitzetan kuriostasunak eta lehen ez 

ikusiak ikusi nahiak daramatza gizonak halakorik ikustera. SP Imit IV 1, 8 (Ol yakingale ta berrimiña). Eztugula 

behar kuriostasunik bertzeren berrien iakiteko. Ch III 24, tít (Mst sobera jakin-nahireki). Gauza guti honesten 

gainean den kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Milla gauza funtsgabekoen eta 

kuriostasun phuruzkoak direnen gañean pensatzen. Mih 87. Hire begiak hanbat kuriustasunezko ta lohikeriazko 


mende.


behatzetan [enplegatu]. Dh 147. Sarthu nintzen [...] ez [...] debozionez, bainan bai kuriostasunez. MarIl 71. 

Hitzketeria eta kuriostasuna. Gy 257. Ez erlijionez, bainan kuriostasun zoro batez, nahi zukeien eta uste zuen 

bere bistan mirakuilu handi zenbait egiten ikhusi. Etcheberry 271. Kuriostasun lanyeros batetarat lerratu zen. 

Lap 16 (V 10). v. tbn. Brtc 6. 2. "État d'une chose bien faite, état d'élégance, de propreté" H. 

kuriostu (SP, sin trad.). Volver(se) curioso (?). 

kuritx (SP (kh-) vEys, Dv y A; Hb ap. Lh), kurits (H). "Bouillie sans lait" SP. La fuente confesa de 

Duvoisin, Azkue y Harriet, y tal vez tbn. de Hiribarren, es Pouvreau. 

kurius. v. kurios. 

kurixa. v. guraize. 

kurixkijet. "(L, BN), serin (ois.)" Lh. 

1 kurka (BN-mix, R-uzt ap. A; SP, H (BN)), gurka (R ap. A). Trago. "Gorgée de vin ou d'autre boisson" SP 

(que cita el ej. de Ax, pero, s.v. khurtzea, lo traduce "toutes les fois que l'oiseau se courbe pour boire"; cf. gurtu). 

"Trago o bocado. --Jatan (xatan) ari iza? --Ez. --Zer egitan duk? --Errezatan. --Eta gurka koriek, zer dra? -- 

Koek gloriak tun, gloriak (R-vid)" A. En Lar Sup se lee "inclinación, kurea", sin duda mala lectura e 

interpretación errónea de de Axular. Bertze hegaztinek edateko kurka guztietan, ahatara bakhotxean, 

burua goiti ailtxatzen dute. Ax 342 (V 228). Zâtoko beltz artatik noizean bein kurka. Or Eus 284. 

- KURKA-KURKA. "Gurka-gurka (Sal, R), a tragos" A. 

2 kurka (BN ap. A VocBN). "Gruñido del puerco cuando está satisfecho" A. 

- KURKA-KURKA. Rugiendo. Ikusi ditugu autoak, denak lerroan, kurka kurka, abia-geldika, ezin aitzinatuz. 

Herr 20-8-1970, 1. 

kurkada. Cacareo. Goiza alderako ollarrak / berritzen ditu kurkadak. B. Elizondo "Udako gau ondorean" 

(ap. DRA). 

kurkaño. (Dim. de 1 kurka). Traguito. Ola [ardoa] banatzen zun an ziranekin, urzu ez-ezen epel epel, 

kurkañoaren atsegiña ez-baiño Iainko-iasta billa nai baitzun. Or Aitork 127. 

kurkatu (Sc ap. A), gurkatu (Sal, S (gürkatü), R ap. A). "Devorar, tragar" A. Ez da pozago, listua kurkaz 

(gurkatuz, irentsiz) / gure Garazi dan baiño. Or Eus 87. 

kurkildu. v. 1 kurkuildu. 

kurku (Lar, H). "Corcoba" Lar. 

kurkubi(a) (-iya det., AN-5vill ap. Lcq 127 A (-bi)). Cresta de gallo (Rhinantus minor). En A Apend se 

cita tbn. a Lcq, aunque copiando erróneamente kurkubila. Bi korkobakikua an zan kurkubiya. Elizdo EE 

1914a, 207. 

kurkubieta (V ap. A), kurkubita (V-m ap. A), kurkubitxa (V-gip ap. Etxba Eib). "Cierta clase de manzana 

(Mg PAb)" A. "Kurkubita, manzana hermosa y aromática" Ib. (s.v. sagar). "Sagar kurkubitxak sagasti artan" 

Etxba Eib. Erreten sagar mueta asko, berazak, gazaminak, urtebetiak, domentxak, kurkubietak, 

gorrigarratzak, abapurubak. Mg PAb 104. 

kurkubila. v. kurkubi(a). 

kurkubina. Calabaza. v. 1 kurkubita. Kalabazea (Oñati-aldeko kurkubiñea) artoa ereiten danean. A 

Ezale 1897, 326a. 

kurkubio (V-arr ap. A), kurkullu (G-goi-to). "Agalla de robles y alcornoques" A. "Kurkullua, pospoliña en 


mende. 

162


Ormaiztegi y Tolosa" SMuj. Cf. Baraib: "Corcubacha (Ozaeta), agalla del roble. En Arrastaria, cucurubacha". 

Cf. tbn. VocNav: "Corcocha, agalla esférica del roble que utilizan los niños para jugar [...]. (Aibar)", y 

"corcorocha, especie de bolitas donde se encierra las semilla de las encinas". 

1 kurkubita (V-m-gip, G, AN-larr; Lar, H), kurkuit, kurkufita (G-nav), korkobita (Izt C 43), korkubita (H), 

korkoita (Lar, H), korkota (LandHizt 367). Ref.: A; Garate RIEV 1933, 99; Ond Bac (kurkufita); Iz ArOñ; Elexp 

Berg. "Calabaza, especialmente que sirve de vasija" Lar. "Calabaza trompetera" A. "Berenjenaz, tomatez, 

kurkubitaz eta piperrez egindako txopeta" A DEV (s.v. alboronía). "Kukurbita, calabaza en Cestona" Garate 2. a 

Cont RIEV 1933, 99. "Kurkúbitta bat, una calabaza (para beber vino como en bota, etc.)" Iz ArOñ. Bordoietik 

zintzilik / kurkubitan ura. Echag 234. Zegoan ere kalabaza-landare bat, eta landare ark eman zituen frutu edo 

kurkubitak ere erdiustelduta an zeuden. Arr GB 43. Kurkuit aietako bat esnearekin eskuan artu. Ib. 45. 

Kurkubita-azalagaz egindako ontzi bat. Ag AL 56. Edaten zuela bazkarian kurkubita bat ardo. (Kurkubita da 

kalabaza txiki bat). And AUzta 39. "Kurkúbittia lakotxia, se dice de una persona limpia y bonita" Iz ArOñ. 

2 kurkubita. "(G-goi), agalla de robles" A. v. kurkubio. 

3 kurkubita. v. kurkubieta. 

kurkubitatxo. Dim. de 1 kurkubita. Eskuban berriz uretarako kurkubitatxoa zinzilika zeraman 

bidejarraileen bordoia. Aran SIgn 20. 

kurkubitontzi. Calabaza (vasija). Ezpanetatik kurkubitontzia kendu eutsanean. Ag AL 56. 

kurkuil. "(BN, S), cerceau" Lh. Nexkek eman dituzte josteta xume batzu, arras pollitak eta Larresoroarrek 

kurkuil dantza bat biziki fina. Herr 18-6-1959, 2. 

1 kurkuildu (V ap. A; Lar, Añ (G), H (G)), kurkuldu (Lar, H), korkoldu (V-ple ap. A). 1. "Desgranar" Lar, 

Añ y A. "(Sacar la) castaña de su erizo" Lar. "Korkoldu (V-ple), abrirse el erizo de la castaña" A. 2. kurkildu 

(AN-larr). "Rajárseles la cáscara exterior a las nueces. Intxaurrek noiz nai bildu ditezke; kurkiltzen asik daude" 

Asp Leiz2. 

2 kurkuildu. "(G-to), entumecerse de frío" A. 

kurkuilo (Hb ap. Lh), kurku(i)llu. Caracol. Cf. itsas kurkuilo. v. barekurkuilo. Hartakoz noizpaikoek 

thorrietan triton büztanak ta kürküillü zien ezarten erakhusteko denborak hatsarrerik ezetare akabaillarik 

etziala. Egiat 195. Kurkuiloa, maxkurrean. Hb GH 1928, 404. Gizartean berekoia, / larrean kurkullua. K. 

Berakoetxea Olerti 1960, 32. "(Fig.), lourdaud" Lh. 

kurkuiltze. Acción de desgranar. "Desgranarlas [mazorcas de maíz] (artakurkuiltzia) (AN-gip)" Lek AEF 

1924, 21. 

kurkuit. v. 1 kurkubita. 

1 kurkuiz (G-azp ap. A), kurkumix (G-azp). "Conejo pequeño de Indias" A. v. 1 kurrin. kukumixa. 

"Conejo" PMuj DCV. 

2 kurkuiz. "(G-to), vasija de barro" A. 

kurkuiz. v. gurguxa. 

kurkuldu. v. 1 kurkuildu. 

kurkullu. v. kurkubio. 

kurkulu. Nombre de una torta o pastel casero. Gure haur denboran berdin satisfos ginen ukaiten 

ginuelarik Paskoz "kurkulua" deitu etxe paztiza. Herr 4-8-1960, 3. 


mende. 

163


kurkulux. "(G-to), taba, huesecillo de cordero" A. Tortoles edo kurkulux baten erdia gorde oi zuten 

elkarren adiskidetasunaren ezagugarri bezala. Zait Egan 1963 (4-6), 267n. 

- KURKULUXETAN. "(G-to), (jugar) a las tabas" A. 

kurkumitu. "(R), acoquinarse" A. Cf. 2 kurkuildu. 

kurkumix. v. 1 kurkuiz. 

kurkur (AN-egüés ap. A, que cita a LE). 1. Encorvado. Cf. 1 gur, gurtu. Joan karrikan kur kurra umilain 

utses (147). LE-Ir. Berzebát emezórzi úrtes egóna ezindurik kurkúrra ezin zukéla gorátu búrua. LE Urt ms. 20r. 

2. (AN-egüés ap. A; LE Urt voc). Joroba. 

kur-kur. v. gur-gur. 

kurkurtxo. Cucurucho. Kurkurtxoak buru-gañean, ortzian irakurtzen zuten gizadiaren etorkizuna [ilaztiak]. 

Anab Don 139. 

kurkuru (-uia det., SP, -ria det., Arch VocGr, Dv (S), H; kürkürü S; Gèze). Ref.: A; Lrq. 1. Aro, círculo. 

"Cercle" SP, Gèze y Arch VocGr. "Aro" A. Ebak'eztezagün gure nabelaz kürkürü üngüratzen gütiana. Egiat 

224. Jinkoatik mündiala, mündütik Jinkoara, kürküriak dialarik Jinkoan bere hatsarria. Ib. 206. Bojak eder 

kürkürü. "La cuve a de beaux cerceaux". Igela 188. 2. "Ruedo de vestido" A. 

Etim. De lat. circulu. 

kurkusa. "(G), culo de pollo en la costura" Aizk ( H). 

kurkusa. v. gurguxa, kurkuts. 

kurkusillo. "Trasero de gallina" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. Cf. VocNav: "Curcusilla, rabadilla, nombre que 

se da al coxis (Estella, Larraga)". 

kurkuts (V-m ap. A). 1. "Penacho de aves" A. Nondinaiko besterekin ezin zaitzaket kutsa, / beste guzien 

gainetik eder duzu kurkutsa [dirigiéndose a una bandera]. Zait BGold 9 (ap. DRA). "(V-m), tupé de pelo" A. 

2. kurkusa. "(V-m), gallina de dos o tres crestas" A. 

kurkuts. v. gurguxa. 

kurkutx(a). "(G), sort d'arbre ou d'arbrisseau (Izt C)" H. Se trata seguramente del madroño (v. gurguxa). 

Probinzia onetako lurrak bere griñaz ematen dituen zuaitzik ezagutuenak dira aretxa [...], kurkutxa, intxusa. 

'Madroño'. Izt C 124. 

kurkutx-eztul. v. kukurukutx-eztul. 

kurkuxa. v. gurguxa. 

kurkuxada. Cuernos de la luna. Cf. korkox. Kurkuxada-ri, ots! illargi adarrai, ere garrantziko irizten 

zion. Etxde Itxas 49 (en vasc. en el orig. de Baroja; quizá por -adar?). 

kurkuxatu. v. korkoxtu. 

kurlabio. "(V-och), avispa" A. v. erlabio, kurubio. 

kurlatu (-au V-m ap. A). Reunirse, agruparse. 

kurlia. v. 1 kurlo. 


mende. 

164


1 kurlinka (V-m, G-bet, AN-gip, L-ain, BN; VocBN, Dv, H), kurlinta (BN; Aq 727 (AN)), kulinka (V-m), 

kurinka. Ref.: A (kurlinka, kurlinta, kulinka); Arzdi Aves 165. Chorlito. "Sisón, ave" Aq 727. "Courlis" 

VocBN y Dv. "(Numenius arquata), zarapito real" Arzdi Aves 165. "Kurlinka, txibiliztaia, kokurijua, [...] 

'chorlito'" Altuna Euzk 1930, 471. v. 1 kukurio, kuliska. Ez da negu-aldean baizik hemen gaindi ikusten 

kurlinka. Dass-Eliss GH 1925, 35. Ondoko belarrean zeuden kurinkak. 'Courlis'. Or Mi 100. Nire kurlinka. 

'Pluvier'. Ib. 143. 

- KURLINKA TTIPI. "(GH), pluvier doré" Lh. 

2 kurlinka, kulinka. Borborigmo, ruido de tripas. Zer pentsa mehatzeko? Goizetik arrasterat egurren 

xehatzia?... Ezpaduzu hoberik erraiteko. Jan gabe egoitia? Zer kurlinkak orduan goizeko hameka orenetan! 

GAlm 1937, 100 (ap. DRA). Etsituan etsitu, deliberatzen da jan gabe egoiterat: bainan zer kulinkak, orduan, 

goizeko hamar orenetan. Ib. 1958, 52. 

kurliska. "(G-to-bet-nav), gruñido de puerco" A. 

kurliska. v. kuliska. 

1 kurlo (V-m; H; kh- S; Arch VocGr, Dv (sin trad.), H), kurlia (det., BN-mix), gurlo (Lecl, H), gurilo (ANolza). 

Ref.: Bon-Ond 144; A; Dass-Eliss GH 1925, 98; Lh y Lrq (khürlo). Grulla. "Vanneau?" Dv. "Kurlua ta 

kurrilua 'grulla' da" Altuna Euzk 1930, 471. v. kurrilo, 2 kurrika, lertsun. Zer khürlo saldoak igaran dira. 

Eskual 30-10-1908, 3. Hoik eztütük beliak, khurloak'tuk. Mde Pr 124. Orain kurlo-saldoa / goibelez lerro-lerro, 

karraxiz, / ba doa igeri negar. Gazt MusIx 113. 

- KURLO-BELAR (khurlo-belhar S ap. A; H, Alth Bot 8, Dass-Eliss GH 1931, 324). "Geranio, hierba de San 

Ruperto" A. 

- KURLO-GORRI. "Géranium" T-L. 

2 kurlo. "(V-m), gorro" A. 

3 kurlo. 1. "(BN-lab), cabeza de alfiler" A. Hastapenean, ez da ixpilinga-kurloa baino gehiago [pikorra]. JE 

Med 62. "Ez da kurloa baino handiago, se dit d'un individu de très petite taille" Dv. 2. "Chas d'aiguille" Lh. 

3. (Adj.). "(L-ain), enano" A. Finlandes bat gaitza eta Xino kurlo bat, debruak berekin ditiena. JE Bur 114. 

Kanoi kurlo bat dugu begien aitzinean, besoa baino luzexago. JE Ber 58. 

kurloi (H), kurloe (V), kurriloe (V). Ref.: A (kurloe, kurrilloe); Iz UrrAnz (kurriloe). Gorrión. "(SP), 

moineau" H (pero no lo encontramos en Pouvreau). "Ormatxorija[k] [...] bai-daukoz beste ixen batzuk be. Ona: 

artatxori, eleiz-txori ta kurloi" Altuna Euzk 1930, 447. v. kurroi. Eruan ez dagijen kurrilloe, bela ta beste 

txori garau zaliak. Mg PAb 150. Torretxori edo kurloiak teillatutik kalera ta kaletik teillatura. A Txirrist 151s. 

Kurloi edo torre-txorientzat izten dauala [zerua]. Eguzk GizAuz 41. Kurloia beingo baten eldu zan mozolua 

egoan lekuraiño. Bilbao IpuiB 41. Nekez arkituko zuten jatekorik kurloiek. Osk Kurl 137. Gose-miñik dabil 

kurloi-taldea. Olerti 1961, 25. Kurloe bat orra liskan naasten. Ib. 26. Okil, basoillar, kurloi ta egaberak. Erkiag 

BatB 38. Kurrilloek egurats zabala utzita ibar sakonetara doaz. Ibiñ Virgil 77. 

Etim. Se trata probablemente de adaptación del nombre romance del 'gorrión'. 

kurlokeria. Minuciosidad excesiva. Bethi gizon eder bezain gozo, eskuarari aita familiako bat bere 

haurrer atxikia den bezenbat atxikia, punttala-kurlokeriarik (manie minutieuse) gabe bizkitartean. JE GH 1929, 

177. 

kurlokume, kurlokuna. Cría de grulla. Eletrizidade poste ganean, orduantxe jaioneko kurlo kuna batzuk 

egozan. EgutAr 26-1-1958 (ap. DRA). 

kurlu. "(V-m), taba, huesecillo de cordero (juguete de niñas)" A. 

kurmuilu. v. kurrumuilu. 

kurmuilu. v. kurrumuilu. 

kurnongo, kurnonga. Figuran las dos formas en SP, sin trad., y en las dos cita a Oihenart. 


mende. 

165


kurpe (kh- S ap. A; Foix ap. Lh). "Oculto" A. 

- KURPETIK (S ap. A; Foix ap. Lh). "Khurpetik (S), por bajo cuerda" A. "Khürpetik (S; Foix) [...], sous-main, 

en cachette" Lh. "Khürpetik (S; Foix), (jouer) à cache-cache" Lh. 

kurpeta (SP). "Kurpeta, tapiseria, tapisserie" SP. "Tapisa, tapis, kurpeta" Ib. Duvoisin lee erróneamente la 

forma de Pouvreau como zurpeta; el error pasa a Azkue, y de éste a Lhande. v. karpeta. 

kurpil. "(Hb), bogue" Lh. Cf. gurbildu (2), kurkuldu. 

kurpil. v. gurpil. 

kurpildu. v. gurbildu (2). 

kurpiño. "Justillo (G-nav)" Garbiz Lezo 47 (tbn. en Ond Bac). Urrena danarentzat / siaskako azpi. / Pasa 

eta kurpiño, / oial eta zapi. I. Otamendi in Onaind MEOE 1086. 

kurpita. "Kurpitie, madroñero (V-ger, G-azp)" Arzdi Plant1 277. v. gurbiz. 

kurpitx, -i(t)z. v. gurbitz. 

kurpoilanda. Cubo de rueda. [Gurpillaren] ardatzak, eta besagak, eta gurpil uztaiak, eta kurpoillandak, 

guziak ziraden urtuta egiñak. Ur 3 Reg 7, 33 (Dv buhuinak, BiblE gurpegiak). 

kurra. v. kurro. 

kurratu, kurrantu, kurrautu. Pegar, golpear (en el habla de los gitanos vascos). "Frapper, kurrantzia" 

Michel LPB 144. "Jo, kurratu" J.M. Oyarbide EEs 1921, 131. "Kurrautu (boh.), frapper" Lh. 

kurrero. v. kurrier. 

kurreter. Corredor. Bankeruaren eta kurreterarena. Volt 188. Kanbioko kurreterez. Ib. 195. 

1 kurri (R), kurru (Sal), kurro (Sal). Ref.: A (kurri, kurru); VocPir 483. "Grulla. Kurri bera, gari-azi; kurri 

gora, olo-azi" A. v. 1 kurlo. Ursuak ta kurruak ikusten. Garral EEs 1921, 108. 

2 kurri. v. korri. 

kurriada. Andanza(s), paso(s). Ez du hunek kurriada faltsorik eta kontzientzia garbi hartuko du hau 

hunekin ezkonduko denak. Larz Senper 42s. 

kurrida. v. korrida. 

kurrier (Urt), kurrero. Correo, mensajero; cartero. "Angarus, Persiako erregeren posta nausia, mesanjera, 

kurriéra" Urt II 90. v. korreo. Kurreroen nausiarekin ethorri naiz. "Le maître des 

couriers". Volt 202. Ariñ bazioan kurrier bat bezala. Gy 305. Kurrierak aldiz letren heltzeko hatzemaiten 

dituelarik nahi duen guziez lagunak. JE Bur 147. Irisarriko kurrierari. Barb Sup 47. Heldu zira jaun kurrierra. 

Ox 206. 

kurriergo. Oficio de cartero. Azkar zen bere kurriergoan. JE Bur 147. 

1 kurrika (G-to; Lar, Lar Cor 71, Añ (G), H), korrika (H), gorrika (V; Añ (V)), kurriko (Lh), orrika (V; Lar 

Sup H, Mg PAb 134, Izt 115v), porrika (V-och-gip). Ref.: A (gorrika, kurrika, orrika, porrika); Iz ArOñ 

(porrikia), UrrAnz (pórrikak); SM EiTec2 130; Elexp Berg (porrika). (Gralmte. pl.). Tenazas. "Gorrika (V; 

msLond, msOch) alicates, tenazas para arrancar dientes, clavos, etc." A. "Orrika, tenazas. Algunos, como PAb 

134, lo limitan a signficar las tenazas grandes de ferrería; otros (V-m), a los alicates con que se sacan clavos; 


mende. 

166


otros (V-ple), a los alicates para extraer dientes" Ib. "Maillukia ta porrikak artu, alanbraduria konpontzera 

goiazek eta" Elexp Berg. Korrikekin atera beharrak [iltzeak]. Mb OtGai III 80. Tenaza edo kurrika goriaz 

puskatzen [emazterik onena]. Cb Eg I 230. Burnigiñak totxoa sutan goritua (kurrikaz) eukirik. Ol Is 44, 12. 

Porrika-ertzean txingarra geldiketan bada, biaramonean euria (V-arr-gip). A EY IV 214. Eztarria orrikak 

estutuko ba leuskioe lez. Erkiag BatB 196. Kurrika aginkariekin burnia irauliz. Ibiñ Virgil 111. Ertilariak bere 

lan horietan kurrika eta mailua dituelarik. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). Mailuaren kolpe eta orriken 

estutua. Ib. 133. v. tbn. Ur Num 4, 9. 

Etim. v. FHV 535. 

2 kurrika. "Grulla (V-ger)" A Apend. v. 1 kurri, 1 kurlo. 

kurrika. v. 1 kurruka. 

kurrikada. "Tenazada" Lar. 

kurrikan. "(V-ger-m), cierta cuerda delgada y fuerte de que se valen los pescadores; no es precisamente el 

aparejo mismo llamado 'curricán'" A. Amuak eta kurrikana. A Txirrist 126. 

kurrikatu. "(L), tenailler" Lh. 

kurrikitu. v. kurrukitu. 

kurrikitu. v. kurrukitu. 

kurrilo (V-oroz-gip, G-azp-goi-bet-nav, AN-araq; H), kurrullo (Lar, Añ, Izt C 199, H, Arzdi Aves 166; -uillo A, 

que cita a VMg), kurrollo (V-gip), kurillo, kurullo (Arzdi Aves 166), gurrullo (H). Ref.: A; Iz Als; Satr VocP; 

Satr CEEN 1969, 75; SM EiPáj; Elexp Berg. Grulla. v. 1 kurlo. Sartu zion kurulloak bere mokoa 

eztarriraño. VMg 8. Kurrilluak txarrijen askara ura edaten jatzitten zirana. Otx 155. Kurrillo talde andi bat. Ib. 

155. Kurrilloak jetxi gabe oso goian egan badijoaz, egualdi ona dator. EgutAr (ap. DRA). Ia ikutuz zeru gaiña / 

kurillo laiño bikaiña. E. Igartza Olerti 1961, 29. Usapalak, elaiak eta kurrilloak be euren etorraldia somatzen 

dabe. Ker Ier 8, 7 (BiblE kurrilo; Ur zigoñak, Ol lertxoin). v. tbn. Ibiñ Virgil 80n. (AN-araq). "Are kurrillo, 

arado en forma de delta [...] (hace alusión a la posición en que avanzan las grullas)" Satr VocP (s.v. are). 

kurriloe. v. kurloi. 

kurrilota (-ll- V-gip), gorrilota (-ll- V-gip). Ref.: Elexp Berg. Gorrión. v. kurloi. 

1 kurrin. "(G-azp), conejito de Indias" A. v. kurkuiz. 

2 kurrin. (Con egin). Chirriar. Fir-fir ari du ego-aizeak. Kurrin dagite sukalde ta sotoko leioak. Eston Iz 

36. 

3 kurrin. v. kurrin-kurrin. 

kurrindu. "(V-m), perder todo, p. ej. al juego" A. 

kurrinka (V-ger-arr-oroz-m-gip, G, B, Sal, S; Aq 1269 (G, AN), VocBN, Dv, H), gurrinka (Lar, Añ, H), 

kurrunka (V-gip; Lar, Añ, H), gurrunga (BN-arb; H). Ref.: A (gurrunga, kurrinka); Lrq /kuRinka/; Iz ArOñ 

(kurrunka); ZMoso 68; Izeta BHizt (kurrinke); Elexp Berg (kurrunka). I (Sust.). 1. Gruñido de animal 

(especialmente de cerdo). "Cri plaintif de la truie et du porc" VocBN. "Gurrunga [...], refunfuño del gato" A. 

Txikiratzalleak / egin dizkik gurrinkak / onek baño obeak. It Fab 31. Eginen du [elefantak] kurrinka ttiki bat. 

Prop 1903, 124. Bazter guztietatik entzuten zan [...] kurrinka. Ag G 83. Urdeak bezalako kurrinka samin bat 

[alemanen mintzatzeko ara]. StPierre 13. (S ap. Lrq; Dv, H). "(Au fig. et fam.), plainte" Dv. Ikusirik 

kurrinka samintzen ari zitzaiola gizonari. StPierre 17. Zonbaiten oihu eta harramantzak [...] kurrinka eta 

murmurika ez deus batzu. Herr 20-7-1961, 1. Kurrinka gaxtoak ditugu gure kontzerbateiaren aldetik. Zerratuko 

omen dute eldu den udazkenean. Herr 12-5-1966, 2. 2. (G, AN-5vill, L-ain, B, BN, S ap. A), gurrinka (A, que 

cita a Itza), kurrunka, gurrunga (vEys), gurrunka (H). Chirrido (de una puerta, de los ejes de un carro, etc.). v. 


mende. 

167


karranka, kirrinka. Kurrinka legorra zegien arraunak ere espartzuzko eraztunaren igortzian. TAg Uzt 230. 

Aspaldian ikasia zuen kurrinka horrek zer erran nahi zuen. JEtchep 48. Baserriko ate zaharraren kurrunka eztia. 

Gazte febr. 1963 (ap. DRA). Gurdi zahar negartiak baino kurrinka eta karranka gehiago dario. MEIG II 69. 

Hitz horiek [künjürü eta inkantü] erdara kurrinka bat badie. Eskual 31-10-1913, 3. 3. (Lh). Ruido de tripas. 

Tripa sekulako kurrinketan ari delarik. StPierre 28. Sabeleko kurrinka. Barb Sup 4. Badoatzi sabelaren 

kurrinkeri ihardesterat. Herr 16-2-1961, 4. 4. gurrunga (Lar, H). "Chimphonia de ciegos, itsuen gurrunga" 

Lar. "Sorte d'instrument à corde, de guitare d'aveugles, sourd et monotone" H. 5. gurrinka. Cerdo; jabalí. 

"Cerdo. Gurrinka beltzak" A Apend. Gurrinka baltzak ordu ain estuan / eskintz ederrak egiten zituan. Zav 

Fab RIEV 1909, 30. 6. "Ronflement" Lh. 

II (Adv.). 1. "Gruñir, gurrinkatu, gurrinka egon" Lar. Gurrinka dijoa au [basaurdea] basora. Mg in VMg 

98. Kurrinka ta antzarka (269). LE-Ir. Pinto, bere laguna, gurrinka aritzean. It Fab 254. Urdea hil eta kurrinka 

bizi. Zerb GH 1936, 413. Ume-taldeak kurrinka ta jauzika inguratu [txarrama]. TAg Uzt 24. 2. "Tripa 

gosearekin kurrunka ari zaut (BN-arb)" Gte Erd 247. 

- KURRINKA-EGILE. Gruñidor. Aien artean zan bat / txikiratzallea, / guztien gain-gañeko / gurrinka-gillea. 

It Fab 30. (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Qui se plaint toujours" Lh y Lrq. 

- KURRINKA EGIN. "Gurrinka, kurrunka egitea [...], faire entendre des grognements" H. Gurrink egiten du. 

It Fab 30. Begiak armaturik gurrinka egiñaz [zakurrak]. Ib. 254. Ixil hura [urdea] ez zaiteken kurrinka egitetik. 

Gy 11. Kurrinka [...] eta arrantza egiten. MIH 328. 

- KURRINKAZ (Sal ap. A Apend; Dv, H; gurrungaz H). a) Gruñendo. Zerriyak ere asten dira kurrinkaz. Sor 

Bar 102. Kurrinkaz zohan xerrama bati. Barb Sup 97. Hek dira goiz oroz "kurrinkaz" entzüten ditügün gaixoak. 

Herr 7-1-1965, 3. "Kurrinkaz egotea, [...] se plaindre" Dv. "Kurrinkaz dagoen eskalea" H. "Bethi kurrinkaz, 

gaizua!" Lrq. Xikhiroak atxikiten badü ahoa zabalik, [...] gurrunkaz ari badü. "S'il râle". Arch Gram 127. 

Langileak oro kurrinkaz lituzke. Eskual 4-9-1908, 2. Italianoak zinkurinaz eta kurrinkaz ez baiziren ixiltzen. 

StPierre 23. b) "Kurrunkaz (L-côte, Sc), produciendo ruido de tripas" A. Nere sabela kurrinkaz ari zaut. Barb 

Sup 21. 

- KURRIN-KURRINKA. v. kurrin-kurrinka. 

kurrinkada. "(V-ple), gruñido de lechón" A. 

kurrinkaka (V, G, AN, B), gurrinkaka (PMuj), kurrunkaka (V-gip), burrinkaka (PMuj). Ref.: A 

(kurrinkaka); Iz ArOñ (kurrúnka); Izeta BHizt (kurrinke); Elexp Berg (kurrunka). Gruñendo. "Zerri hoiek beti 

kurrinkeka" Izeta BHizt. "Txarrixa kurrunkaka dao, gosiak eongo da" Elexp Berg. 

kurrinkari (Dv, H), gurrinkari (V, AN ap. A; Lar, H), kurrunkari (Lar, H), gurrunkari (H), kurrinkalari. 1. 

"Gruñidor" Lar y A. Asten da bereala / gurrinkari abilla. It Fab 30. Nere ikulluan dauzkatan kurrinkalariak 

ere ori bera esango luteke. EEs 1921, 217. "Kurrinkari [...] qui aime à se plaindre" Dv. 2. (El) que arrulla. 

Uso kurrunkari eta xakhur sangariak. Hb Egia 154. 3. (Lo) que hace ruido (ref. a las tripas). Tripa hutsa, 

kurrinkari. SoEg Herr 3-7-1958, 1. 

kurrinkati, kurrunkati. "Arguta exta, errai hertsiak, kurrunkatiak" Urt II 310. 

kurrinkatsu. "Grognon" Lh. kurrinkazu. "(S; Foix), qui se plainte toujours" Lh. 

kurrinkatu (H), gurrinkatu (Lar, H), kurrunkatu (H), gurrungatu (Lar), gurrunkatu (H). "Gruñir", 

"verraquear, gruñir" Lar. 

kurrin-kurrin. 1. (Onomat.). "Onomat. du grognement. Borthakoak aditzen ginituen kurrin kurrin" Lh. 

kurrun-kurrun. "(V-m), llamamiento al cerdo" A. 2. (Sust.). Gruñido de cerdo. Baserri baten ondora eldu 

zanean, kurrin-kurrin batzuk entzun ebazan. Bilbao IpuiB 128. Txarrien kurrin-kurrin eta geldi egon eziñak be 

denpora txarra esan nai ei dau. EgutAr 4-1-1959 (ap. DRA). 

kurrin-kurrinka. Gruñendo (los cerdos). Txerriak kurrin-kurrinka zebiltzan bitartean. EEs 1926, 214. 

kurrintto. v. kurinto. 

kurrintza. Gruñido (de cerdo). Txarri-kurrintza entzun. TAg Uzt 91. Txarrikumeak kurrintza lazkarra 

dagie. Ib. 99. 


mende. 

168


kurrintzaka. Gruñendo. Alkarri muturka ekiten zioten maiz kurrintzaka [txarrikumeak]. TAg Uzt 209. 

kurripitxontxi. "Curripichonchi, nombre que dan a la vejiga del cerdo (R)" VocNav. 

kurriska, kurrizka (Gc ap. A), kurruiska (V-m ap. A). I (Sust.). 1. Llanto. "Lloriqueo" A. Nun iñoz entzun 

ez dan negar kurriskarik. AB AmaE 350. Nun-nai negar, txilio, nun-nai kurriskea. AB Olerk 102. 2. kurrixka. 

Rechinamiento. Jausiko naz ni agiñ kurrixken lekuetara? AB AmaE 171. 3. + kurrixka (V-gip; Foix ap. 

Lh), kurrizka (V-gip, G-azp). Ref.: Iz ArOñ (kurrixkia); Etxba Eib (kurrizkia); Elexp Berg (kurrixka); Gte Erd 

236. Grito, chillido; gruñido de animal. "Grognement" Lh. "El gruñido" Iz ArOñ. "Nik kurrizka azkarra det (Gazp) 

[= 'me enfado con facilidad']" Gte Erd 236. "Grito agudo, gruñido [...]. Jokau zan txarrixan kurrizkia zeñek 

obeto eiñ" Etxba Eib. Baso itzalean mika zarren kurriska garratzak entzuten ziran. Ag AL 54. Irrintzi 

bezalako, negar itxurako edo kurrixkaren antzeko soñu luze [...] edo mingarrian [gurditxoak]. Ag G 42. Aren 

(txarrien) irrintz kurriskak gaintxo zintzurretik sartzen deutsenean. Arantzazu Agiteko 23-3-1923 (ap. DRA). 

Oekuak atara zituen kurrixkak (alarido). SM Zirik 68. Laster entzun zan barriz be Txorixezian kurrixkia, ikubilla 

ipiñi-ta esanaz: [...]. Ib. 77. Lapin kurrixkale eta oilo karazkak entzun dituzte ba. Herr 8-12-1960, 2 

(probablemente errata por kurrixkak). Aren kurriskatara beste txerri guztiak biltzen dira. And AUzta 107. Entzun 

bitez Kaxildaren kurrixkak. NEtx LBB 142. 

II (Adv.). 1. "Kurrixka (V-ple-och-m-gip, G-goi-to), rechinando" A. 2. Lloriqueando. Aldiz algaraz, 

t'aldiz kurriska [aurtxuak]. Inzag EEs 1915, 7. 

- KURRISKAZ (-zk- G ap. A). "Kurrizkaz dabiltza umeak, los niños andan lloriqueando" A. 

kurriskada (V, G ap. A), kurrizkada. 1. Rechinamiento; chirrido. Orrela izketan ari giñala, kurrizkada 

aundi bat entzun genun gure buruen gañean. PMuj Noni 66. 2. kurrizkada. "Gruñido (V-arr)" A Apend. 

kurriskaka. Llorando. Bedeinkatu bei seaskan ume zurtzak kurriskaka. AB Olerk 341. 

kurriskatu, kurrixkatu. Gritar. --Zer egin dezu? --kurrixkatu zuan. NEtx Antz 150. 

kurris-kurris-kurris. (Onomat. del gruñido del cerdo). Txerriñoak kurris kurris kurris (AN-gip). A EY IV 

325. 

kurritu. v. 1 korritu. 

kurrixka. v. kurriska. 

kurrizione. "Avoir la diarrhée, [...] kurrizionea izan" Herr 17-11-1960, 4. 

kurrizka. v. kurriska. 

kurro. 1. "(R-uzt), manco" A. 2. kurra (R-uzt). "Ganado de un sólo cuerno" A. 

kurro. v. 1 kurri. 

kurroi (Dass-Eliss GH 1923, 757, Lh), kurroe (Lar, H), kurruoe (Añ (G)), kurro (Lh). Gorrión. "Moineau" H 

(que dice tomarlo de Pouvreau, pero no lo encontramos en éste). v. kurloi. Etxatxori edo kurroe bat eskuan. 

VMg 6. Ormatxori edo kurroiak. Ib. 26. 

kurroka. "Gorrión" Izt C 198 (en una lista de aves). "Moineau" Dass-Eliss GH 1923, 757. 

kurru. v. 1 kurri. 

kurruiska. v. kurriska. 

1 kurruka (V-ger-arr-m ap. A; H (V)), kurrika (G-goi ap. A Apend). 1. Rencor. Gogora egizu ea iñori 

gorrotorik, kurrukarik edo ikusi-ezin andirik izan [...] deutsazunez. Añ EL 


mende. 

2 142. Adiskidetasuneko bidean ipiñi, 

kurruka ta gorrotoak kendu. Ag AL 157. Kurruka izan liteken poztasunezko keñada bat ezin gorderik. Alz Ram 

79. Kurrukea eukotsan bakandereak Bertoldari beñolatik. Otx 67. 2. Venganza. "Kurruka esaten dabe askok


venganza-ren ordez" A Ezale 1897, 38b. Eztira, ez, azkortuten / katamotx-uleak [...] / Ioane eixetu zan baino / 

kurruka-suagaz / bere Kontze maiteen / penak iakinagaz. Azc PB 140s (Ur PoBasc 190 bengantza suagaz). 

Aspertuten edo kurrukea gordeten. A Ezale 1897, 322a. Otxoaren semea kurruka (venganza) billa asteko. Ag AL 

78. Beste batzuen kurruka-egarriak. Ib. 18. Kurrukarako deadarrik galgarrienak. Ib. 123. 

- KURRUKAZ. Con odio. Onek, kurrukaz da amurruz, atorrea erdi-erditatik etenda, aitari belarrira esan 

eutsan. A BGuzur 111. Herak gorrotoz eta kurrukaz beren seme-alaba guziak hil zituen. Zerb Azk 97. 

2 kurruka (AN-egüés, L-ain, BN-baig ap. A; Dv), kuruka (G-nav ap. A Apend). 1. "Roucoulement" Dv. 

"Canto, arrullo" A. Cf. 1 korroka. Ttorttoilaren kurruka entzun da gure lurrean. Dv Cant 2, 12 (Ol y BiblE 

urruma, Ker urrumada). 2. (Adv.). Arrullando. Usoak kurruka ari ziran. Arrue Egan 1955 (3-4), 9. 

- KURRU ETA KURRUKA. Arrullando. Beste usoak, nunai, / poz ta atsegiñez / kurru ta kurruka / dabiltz 

gau-tegun. Satarka EEs 1919, 134. 

kurruka. v. 1 korroka. 

1 kurrukari. Vengativo, rencoroso. Cf. 1 kurruka (2). Fedegaiztoko gizon kurrukari baten iritzi ta 

gogoari ezin leiueke iarraitu euskaldun kristiñauak. Ag AL 130. 

2 kurrukari. Ruidoso (el vientre). Lur eze arek jar ote dion / barne-estea kurrukari. Or Eus 306. 

kurrukati. Vengativo, rencoroso. v. 1 kurrukari. Asi zan emakuma kurrukatia Agur Maria esaten. A 

Ezale 1897, 322b. 

kurrukatu. "(Hb), roucouler" Lh. 

kurrukatu. v. kurrukitu. 

kurruki (Lar, H). "Cepillo de carpintero" Lar. 

kurrukitu (Lar), kurrikitu (H), kurrukatu. "Cepillar" Lar. Nor lanaren iges ibilliko da Jaungoikaren Seme 

gizon egina bera aizkolketan, zerraetan, kurrukatzen... ikustean? Arr Bearg 41 (ap. DRA). 

kurrukots. "Arrullo (Ae)" A Apend. 

kurrukurru (V-m, G-azp), kurrukuru (G-bet). Ref.: Arzdi Peces 380, 381; FauMar 94; Zubk Ond 237. 

Escacho (Trigla lyra). 

kurru-kurru. 1. (Onomat. del gruñido del cerdo). Bainan urdiak egiten du khurru, khurru, aintzina buztana 

erabiliz: zifri, zafra. Eskualdun Egunaria 1894, 10 (ap. DRA). 2. (Onomat. del ronroneo, del arrullo). 

[Gathuak] ere karesa sendi orduko "kurrukurru" egiten du. Herr 31-1-1957, 3. Kurru-kurru eztiki dabilan angles 

gatua! SoEg Herr 9-7-1959, 1. Urxoaren kurru-kurru mintzoa samin. SoEg Herr 26-3-1964, 1. 

kurrukutu. "Planta cuyo tallo está rizado de la mitad para arriba, flor azul-morada" Ond Bac. 

kurrulla (BN-baig-mix; kh- VocBN Dv, H (BN)). Ref.: A (kuruilla); Satr VocP. 1. Ronquido. "(BN-ciz), 

estertor" A. "Silbido de respiración fatigosa (BN-baig)" Satr VocP. 2. (Dv), kurrullu (Darric ap. DRA). "Bruits 

intérieurs dans le corps" Dv. 

kurrullada. "Gurrullada" Lar. 

kurrullo. v. kurrilo. 

kurrullu. "Pasador con mango" Totor Arr. 

kurrumazu. Uso kurrumazu, / etxakide gozo ta / gogoaren gantzu. "Paloma gemebunda". Or BM 96 

(hablando del Espíritu Santo). 


mende. 

170


kurrumi (Lcq A). "Kurrumiya, que significa carcoma u otra cosa que corroe" Lcq 144 (explicando auntzkurrumiya). 

kurrumilkatu. v. kurubilkatu. 

kurrumino. "(R), cesto para llevar peces" A. 

kurrumiza (G ap. A Aq 322 (G)). Ronquido. 

kurrumuilu (Sc ap. A), kurrumulu (S ap. Lh), kurumuilu (kh- S ap. Lh y Lrq), khurumulu (S ap. Lh), 

kurmuilu (kh- Lh). 1. "Kürrümüllü (Sc), estertor" A. "Râle" Lh. 2. "Difficultés, façons. Kürrü-mülürik gabe 

(Eskual), sans façons" Lh. 

kurrumurri. (V-m), la última tarja o moneda que le queda a uno para jugar" A. 

kurrunbela. "(V-oroz), agalla de robles y alcornoques" A. 

kurrun eta korron. Haciendo ruido (las tripas). v. kurrunka II (2). Urdalla, barriz, kurrun ta korron. Enb 

165. 

kurrunka (B, S; Gèze; H (kh-)), gurrunga (SP A, H), korronka (V-arr-oroz, G; Lcc), korronga (A, que cita 

a O). Ref.: A (kurrunka, korronka); Lrq; Izeta BHizt (kurrunke). I (Sust.). 1. Ronquido. "Ronflement" Gèze. v. 

zurrunga. Zipak ene lo-lehenak, / gau-korrongak hasperrenak. O Po 19. "(Sc), estertor" A. 2. "(L, BNciz, 

S), arrullo" A. 

II (Adv.). 1. "(S; Chaho), roncando" A. Lo-kurrunka hago. Chaho AztiB 8s. 2. Haciendo ruido (las tripas). 

"Tripa gosearekin kurrunka ari zaut (BN-arb)" Gte Erd 247. 

- KIRRIN-KURRUNKA. v. kirrin-kurrunka. 

- KURRUNKA EGIN. "Roncar, korronka egin" Lcc. "Gurrunga egitea, ronfler" SP. 

- KURRUNKAZ (S ap. A y Lrq; gurrungaz SP). "Gurrungaz dago, il ronfle" SP. "Roncando" A. "Ronflant" 

Lrq. Ohetik mahaira, mahaitik zuzulura, korrongaz paraduzura. O Pr 656. Salhatü dizü kurrunkaz bere büria. 

Etch 416. Ohín zábal zabála, lo kurrúnkaz. Lrq Larraja RIEV 1935, 145. Laster kurrunkaz ari zen. Mde Pr 159. 

Gürrüngaz ari bada [xikhiroa]. "S'il râle". Arch Gram 123 (127 gurrünkaz). 

kurrunka. v. kurrinka. 

kurrunkada, korronkada (V-arr ap. A). "Arrullo" A. 

kurrunkaka (B). Roncando. "Beti kurrunkeka" Izeta BHizt (s.v. kurrunke). 

kurrunkari, gurrungari (SP). 1. "Ronfleur" SP. 2. Arrullador. Musikari oilhar, uso kurrunkari eta 

xakhur sangariak. Hb Egia 154. 

kurrunkatu (L ap. A; Gèze). Roncar. "Ronfler" Gèze. 

kurrun-kurrun. v. kurrin-kurrin. 

kurruoe. v. kurroi. 

kurrupera. "(G-bet), trasero" Zt (comunicación personal). 

kurruperako (G-bet). Golpe en el trasero. "La intrépida Catalina Donostiko zezen plazan arittu zanean, 

usurbiltarren batek onela omen zion: '|2Biba, biba esate zeek, baña kurrupeako ederra artu dik'" Zt 


kurrupilkatu. v. kurubilkatu. 


mende. 

171


kurrupiltu. v. kurubildu. 

kurrusk (H), krusk (H), kurruxk (H), korrosk (H). (Onomat. del crujido; con reduplicación intensiva). 

Elhurra hormatua zen oraino [...] eta eskalapoinen azpian kurrusk kurrusk kraskatzen zitzaioten. Barb Piar I 

100. Azkenean baratzeko legarra kurrusk-kurrusk zangopean lehertzen sentitu nuen. Herr 26-7-1962, 4. 

- KURRUSK EGIN. Crujir. "Korroskatzea, [...] (neutre) qui croque entre les dents. Syn. kurrusk, kurruxk, 

korrosk egitea" H. "Jatean kurrusk egiten du, cela croque entre les dents quand on le mange" Ib. (s.v. 

korroskoa). 

1 kurruska (AN ap. A Aq 789 (AN)). 1. (Sust.). "Ruido que mete el ganado mayor cuando come" Aq 789. 

(H (+ kh-)), kurruxka (H), korrosko (H (V, G)). "Bruit que l'on fait entendre en faisant croquer entre les dents 

quelque chose dur que l'on croque" H (s.v. korroskoa). v. 1 karraska. 2. "(S; Chaho ms.), hendidura" A. 3. 

(L, BN, S ap. A; VocBN, Dv, H), kurruxka (H). "Borborigmo, ruido de las tripas" A. 4. + kurruxka (V-gip 

ap. Elexp Berg). Gruñido. Kurruska andigoz ei-baztarrean / [urde] gureak mêago kaka. Or Eus 279. 

Txerriaren kurruxkak. Ib. 136. 5. kurruxka. (Adv.). Gruñendo. Kurruxka dabillen zerri zikin bat. Inza 

Azalp 96. Txerrikumeak zeuden kurruxke: "Amabik eta barurik, amabik eta barurik! nok ikusi du olakorik?" 

(AN-ulz). Inza NaEsZarr 1132. 

2 kurruska (BN-ciz-mix ap. A), kurruxka (VocBN, Dv, H). "Raisin qui quand on le mange, fait entendre un 

petit craquement entre les dents" H (la definición parece destinada a establecer la relación con 1 kurruska). "Una 

clase de uva blanca, precoz y dulce" A. 

3 kurruska. v. 1 korroxka. 

1 kurruskada. "(V-gip), arrastrarse sobre el trasero" A. 

2 kurruskada. "Estertor" A. 

kurruskaka (H), kurruxkaka (L-ain, R-uzt ap. A). 1. Crujiendo. "Kurruskaka ogi elkhorra jatea, croquer du 

pain dure" H (s.v. korroskoa). "Comer, produciendo cierto crujido, las ternillas de la carne" A (se trata, 

obviamente, de una expr. adv., no de un verbo; cf. korroska). 2. kurruxkeka. Gruñendo. Sendi zuten lurrean 

laisterka zoaien iize-taldea kurruxkeka ta purrusteka txerritalde naasia iduri. Or Mi 76. 3. Haciendo ruido (las 

tripas). Gerla jauzten da, herriak badirelakotz ontasun ohoren gose gorria kurruskaka tripa zolatik ari. SoEg 

Herr 19-3-19591 1. 

kurruskalari. "Arrosor, [...] kurruskalária, kurruskatzaillea" Urt II 363. 

kurruskatu, korroskatu. 1. Despedazar. Sunsi zatzu niri gerla egiten darotatenak: korroska zatzu zure 

beso guziz botheretsuaz. Ch III 34, 4 (SP porrokatzatzu, Mst erhauts itzazü). 2. "(S; Chaho ms.), hender" A. 

3. (Urt II 364, H), korroskatu (H). "(Actif) faire croquer entre les dents" H. "Korroskatzea, [...] (neutre) qui 

croque entre les dents" Ib. [Lapinaren] gormanditza sustatzeko, pastenagre batzuekin, errepausua pizten 

diogu. Gogotik kurruskatzen ditu, halako ausmarra batekin: kru, kru! Herr 10-2-1966, 1. 4. "Kürrüskatü (S; 

Foix), fracasser" Lh. "Kurruskatü, fracasser (S)" Lrq. 

kurruskatzaile. v. kurruskalari. 

kurruskela. "Una especie de uva (Darric)" DRA. 

kurrusko, kurrusku. v. korrosko. 

kurruxa. (No parece tratarse de una voz con significado preciso: el ed., en la traducción francesa, da 

"currucha"). Erragun bertsutan: / kurruxa plan, plan, plan. Monho 62. 

kurruxk. v. kurrusk. 

kurruxka. v. 1-2 kurruska. 


mende. 

172


kurruxkura. "(G-to), ternillas de la carne" A. 

kurruzatu. Hacerse cruzado. Cf. gurutzatu. Armak harturik eskuetan / nola den kurruzatuko, / gaxtoen 

kontra zer su duen / egun hartan lantzatuko. Gç 157. 

kurseilia. v. kortzeiru. 

kurselo. v. kriseilu. 

kursi. Cursi. Bazekien bere lanbidea [Benaventek], neri kursi xamarra iruditzen bazitzaidan ere. MIH 130. 

kursillo, kursillu. Cursillo. Illuntzetako billera baketsu aretan, kursillu arin baiña onuratsuak egiten 

zituan. Erkiag BatB 37. 

khursko. v. krosko. 

kurso (V-gip), kurtsu (V-arr-m-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 305; Elexp Berg (modutu). Curso (ref. a 

los estudios). "Kurtsu barruan ondo ibili da (V-arr), kurtsu barrene(a)n ongi ibilli da (AN-gip), kurtsu denboran 

ongi ibilli da (AN-gip), [...], kurtsuan ondo ibilli da (V-m-gip, G-azp)" Gte Erd 305. "Urtian ziar trikili-trakala 

ibilli da, baiña azkenerako modutu dau kursua" Elexp Berg (s.v. modutu). Cf. korsu. v. ikasturte. Ikastaro 

edo kursoaren amaieran kontuak egingo doguz. Kk Ab I 108. En DFrec hay 15 ejs. de kurtso, 13 de kurso y 1 de 

kurtsu, todos ellos meridionales. 

kurso. v. 1 kuso. 

kursu. v. korsu. 

kurtaga. v. gurtaga. 

kurtai. Cartón. v. kartoin. Nere "dramatis personae" ezur eta mamizkoak dira ta ez Bilintxeren zaldi 

zuriaren antzekoak kurtaiaz egiñak diruditenak. Lab Y 1933, 193. 

kurtardatz. v. gurtardatz. 

kurte (AN-larr). Ref.: A Apend; Asp Leiz. "Compartimento en que come cada oveja" A Apend. "Pesebre de 

las ovejas" Asp Leiz. Cf. korta. 

kurtede, kurtetxe. v. gurtede, gurtetxe. 

kurtez. "Zahareño, desdeñoso, esquivo" Lar. 

kurtezia. v. kortesia. 

kurtidore, kurtidor. Curtidor. Baratze-zaiñak utzia, kurtidorrak hartzen du. Gy 60. Simon zeritzan larruontzalle 

edo kurtidore baten etxera. Lard 497. Orra kurtidorea / Don Luis Arrazola. Noe 71. 

kurtiña. v. 1 kortina. 

kurtisan. v. gortesano. 

kurtitu. "Kurtidu: 1. curtir(se). Narrua kurtidu ein biar izaten da. [...] Basuan lanian dabizenak ondo 

kurtidutakuak izeten die. 2. amasar la masa del pan en la artesa. Amasau, masia eiñ ero kurtidu" Elexp Berg. 

kurtitx. "Tejido de varillas de que se rodea el carro por los lados" Asp Leiz. Cf. gurtitxi. 


mende. 

173


kurtoloi. v. kortaloi. 

kurtsa. 1. Curso (de un acontecimiento, etc.). Arrestatzeko desordre güzien kursa. (1617). AZTH 22. Nola 

konferenziaren kursa enpeditü den. Ib. 22. 2. Corrida (de toros). v. ZEZEN-KURTSA. Nahi nintuzke ikusi 

zezen kurtsak hemendik urrun. HU Zez 76. Gizon diren gizonek [...] nik bezen higuin dituztela zuen kurtsa 

tzarrak. Ib. 78. Kurtsa zoro eta kruel horien arbuiatzeko. Ib. 78. 3. (BN-arb). Curso (ref. a los estudios). 

"Kurtsa guziak untsa segitu ditu (BN-arb)" Gte Erd 305. v. kurso. 4. Carrera. Zaku kurtsetan. Herr 10-5- 

1956, 3. 

kurtsalari, kursalari. Corredor. "Tour de France" delakoa hemen pasatu beharra da [...]. Izanen dute 

behari kursalariek. Herr 28-6-1962, 3. 

kurtsu. v. kurso. 

kurtxeta. v. kortxeta. 

1 kurtxila. "Kurtxílle, el calor que despide el sol entre nube y nube. Au kurtxílle iduzkiéna!" Iz Ulz (s.v. 

kortxíntxe). v. gortxinga, kurtxinbero, kortxinta. 

2 kurtxila. v. kortxila. 

kurtxinbero. "El calor del sol entre nube y nube" Iz Ulz. v. gortxinga, kortxinta, kurtxila. 

kurtxoin. v. koltxoi. 

kurtxurio. v. kortzeiru. 

kurtze. v. gurtze; gurutze. 

kurtzelu. v. kriseilu. 

kurtzeska. v. gurutzezka. 

kurtzulu. v. kriseilu. 

kurtzuri. v. kortzeiru. 

1 kuru (SP (kh-) Dv, H y A). "Khurua, parole de mépris" SP. 

2 kuru. "Kürü (S), papera, enfermedad del ganado lanar" A. 

kurubil (kh- L, BN, S ap. Lh; khü- S ap. Lh). 1. Ovillo, pelotón. "Hari khurubil hori hunat! voyons, portezmoi 

cette pelote de fil" Lh. 2. (kh- Lh), kubil (kü- S ap. Lh (+ khü-) Alth). "Khübila, ohe-zeru biribila" Alth 

in Lander RIEV 1911, 600. 3. (kh- Lh), kubil (khü- Lh). "Cercle" Lh. 4. (khürü- S ap. Lh), kurubilo (kürü- Sc 

ap. A; khürü- S (Foix) ap. Lh), kurumulu. "Viento arremolinado" A. "Tourbillon" Lh. v. zurrunbilo. Abiatu 

zen bada etxe-ondoko nabusia bera eta haize kurumulia uduri zohelarik erraiten zizun. Darric RIEV 1912, 227. 

5. (Uso predicativo). (Estar, etc.) hecho un ovillo, apelotonado. Suge beltzaran itsusi zerbait, hixtuz kurubil 

koropillo jartzen dena. SoEg Herr 20-5-1952 (ap. DRA). Hortzak tinki, ukumiloak kurubilo, hatsa kexu, arpegia 

tzar. SoEg Herr 12-9-1957, 1. 

kurubilatu (kh- BN-mix, Sc ap. A; VocBN, Gèze, Dv (+ ku-), H). 1. "Action de vanner le froment en le faisant 

tourner dans un crible" VocBN. "Ahechar el trigo" A. Hartakoz die ogi azia bahian khürübillatzen azi 

gaixtuen eta bihi baleiu direnen berhezteko. ArmUs 1900, 76 (ap. DRA). 2. "Khürübilatü (S; Foix), éprouver, 

tourmenter" Lh. Ezta ihur zelüko gaiza goren ikhustiaz dohaintzeko digno, ezpada izan Jinkoagatik 

khürübilatürik. Ip Imit II 9, 7 (SP zenbait tribulazione [...] pairatu, Ch gudu handirik iasan, Mst zunbait 


mende. 

174


thürbürarzünen [...] soferitü). 3. (kh- S ap. Lh; Dv, H, Foix ap. Lh), kubilatu (kh- S ap. Alth in Lander RIEV 

1911, 600). "Rouler, se rouler en rouleau" Dv. "Khürübilatü: [...] 3.º pelotonner (du fil); 4.º enrouler; 5.º 

s'enrouler" Lh. v. kurubilkatu. "Khürübilatü (S; Foix) [...], tourbilloner" Lh. (Fig., ref. a la pronunciación 

de las erres). Eitzi ditzagün bazter üskararen arnegazale, frantzimant "errhak" züntzür zolan khürübilatzez 

erdaraz mintzo direnak, eta orano lüzaz irañen dü üskarak. ArmUs 1900, 66 (ap. DRA). 

kurubildu. 1. Enrollarse. v. kurbilkatu. Aietan [zumel-abar eta erromeruan] kurubiltzera gogatsu yotzen 

baitu seda-arrak. Or Mi 30. 2. kurrupiltu (R-uzt). "Kurrupíltuk dion, está arrugado (R-uzt)" Iz R 395. 

kurubilka (kh- Lh). 1. (Adv.). "En pelote. Khurubilka ezarri nuen kalamua, j'avais mis le chanvre en pelote" 

Lh. 2. kurumilka. Haciendo volutas. Pipa hartarik kurumilka zoan kheari beha. Barb Piar I 75. En 

espiral. Azkenik, kurubilka ta kurubilka, hasierako irudiaren haria berhartuz, hitz konkreto bat jartzen digu: 

"Ama". Zarate ELit 90. 3. (Sust.). "Peloton" Lh. 4. (Sust.). "Spirale" T-L. 

kurubilkadura (kh- Lh). "Action: 1.º d'enrouler; 2.º de s'enrouler, de se lover" Lh. 

kurubilkatu (L-ain, BN-baig, S (kh-); Dv, H, Foix ap. Lh), kurubilgatu, kurumilkatu, kurrumilkatu, 

kurrupilkatu. Ref.: A; Alth in Lander RIEV 1911, 600; Lh (khürübilkatü). 1. Enrollar(se), apelotonar(se). "1. 

rouler, pelotonner une chose autour d'une autre. Sokha bat makhila batean khurubilkatzea, rouler une corde 

autour d'un bâton. Lephoan gerrikoa khurubilkaturik. 2. se rouler, se pelotonner. Hari bihurtuegia khurubilatzen 

da, [...]. Sugea khurubilkatua lo zagon" H. "Enroscarse, p. ej. una culebra, el erizo" A. v. bildu (8). Tr. 

Documentado en la tradición septentrional, sobre todo el s. XX. Paper xerra hek khurubilkatuko dire, 

bakhotxak berea itsura har dezantzat. MarIl 20. Saskian gorphutz bat kurubilgatua. Eskualdun Egunaria 1897, 

14 (ap. DRA). Kurubilkatu nintzan amari kontra, hatsa doidoi hartzen nuela. JE Bur 18. Kurumilkatuz bazabilan 

[lanhoa]. Barb Sup 141. Esku-muthurrak makileri kurumilkatuak. Ib. 147. Etxe gehienak [...] eliza ttipi baten 

inguruan kurubilkatuak. JE Ber 18. Ile zuri beltz adaska lodi batzu buru-gibelean antze handirekin 

kurubilkatuak. Ib. 70. Haren ilede aberats eta ederra adarretan kurubilkatu zen. Zerb IxtS 56. Ohe gainean 

kurrumilkaturik zagon mutiko [...] batek. JEtchep 103. Minaren minaz kurubilkaturik lurrean iauska. Herr 27-7- 

1961, 4. [Kabale] berankiorrak, [...] zangarra lodi, junturak kurrupilkatuak, egiten dutela multzo larri bat. 

Gatxitegi Laborantza 139. Lurrean azkenan kurumilkatuak [eri handiak]. Ardoy SFran 155. 2. kurupilkatu. 

"(R), chafar, estrujar" A. 

kurubilko. (Estar) enrollado. Kurubilko, / koropilo, / hotza deno / erdi lo / baitago [sugea]. Ox 123. 

kurubilo. v. kurubil. 

kurubiltxo. (Dim. de kurubil). Capullo (sentidos prop. y fig.). Ni ez naiz beintzat lixtuz agortuko politika 

kontu orietan. Nere kurubiltxoan sartuko naiz... Or, carta a Ldi 19-2-1930 (ap. DRA). 

kurubio. v. kurumino. 

kuruka. v. 2 kurruka. 

kuruketan. Escondiéndose, (jugando) a esconderse. v. KIRIKETAN (s.v. kiriketa). --Kuruketan, lauretan, 

bortzetan, eperra xokoetan, bazirate? --Kruk, erantzuten zute estaliak. A Aezk 222. 

kurullo. v. kurrilo. 

kurullu. v. 1 kilo. 

kurumilka. v. kurubilka. 

kurumino (V-arr-m; Lar, VocCB Dv, H (G); -nua det., Mg Nom 66 (V) y PAbVoc, Añ (V), Izt), kulemiño 

(V-m), kulumiño (G-azp), kurubio (V-ger-arr-oroz; Izt), kuribio (V; Añ (V)), kurebio. Ref.: A (kurumino, 

kulemiño, kuribio, kurubio); Iz IzG (kulumiño). Avispa; abejorro. "Avispa " Lar, Mg Nom 66 e Izt. 

"Abejón" Añ. "Avispa, abejón" A. v. erlabio. Alperrak, zelanguak dirian kuruminuak, botaten ditube etxeti. 

Mg PAb 180. Erleak kurumiñoari: udan brunbrun, neguan agintzaria (promesa)? EEs 1915, 127. Alako baten 


mende. 

175


zapalduten dau / kurebijoen etxie. Enb 167. Kurubioak kolkora bota baileutsezan lakoxe lazkea sortu zan. Eguzk 

GizAuz 69. (Fig.). Chico travieso. Iparreko moillan igeri ebiltzan gure lau kurumiñoak, biloiz biloizik. 


kurumuilu. v. kurrumuilu. 

kuruntxa, -txo. v. gurintxo. 

kurupilkatu. v. kurubilkatu. 

kuruta. "(R-uzt), dobladillo de la ropa, p. ej. en la cintura, para que se apriete" A. 

kurutxa. "Kürütxa (BN-mix), farineta" A. 

kurutzaun. "Melocotonero" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. "Durazno, en Elgóibar" Garate 6. a Cont BAP 1949, 

360. 

kurutze. v. gurutze. 

kuruxo. "Khuruxoa da, c'est un chétif cancre" SP ( H, que sin embargo da la forma kurutxo). 

kuruxpil. "A cara o cruz" Asp Gehi. Cf. gurutze (6). v. kutxalapil. 

kuruzuri, kurzeira, -iru, kurzuru. v. kortzeiru. 

kurzifikedu. v. gurutzefikatu. 

kurzulu. v. kortzeiru. 

1 kusa. 1. "(V-ger), rebusca, merodeo, requisa" A. 2. kus. "Curioso por averiguar (V-ple-arr)" A Apend. 3. 

kus. "Goloso (V-ple-arr). Ezta kusa, no es goloso" A Apend. 

- KUSAN (V-ger-m). Ref.: A; A Morf 361. "Kusan abil, barraban ori? tú, pícaro, ¿andas a la caza de algo?" A. 

"Kuxan ibilli, merodear (indica una persecución solapada, persistente)" Iz ArOñ 156 (sg. DRA, pero no lo 

encontramos). v. KUSKUSEAN. Gortalde medunaren katanarru-kusan dabil. A Latsibi 149. 

2 kusa. "(L), ataud" A. 

3 kusa. "(R-vid), dobladillo de la ropa" A. 

kusano. "(V-ger), merodeador" A. Cf. 1 kusa. 

kusatu. Buscar con curiosidad. Cf. 1 kusa. Etrusko, Osko, Samnita ta inguru aretako beste erri zar batzuen 

oinatzak sumatu, kusatu, yarraigi ta aztertu gurarik. A LEItz 130. 

kuselu. v. kriseilu. 

kusi (L-sar-ain, BN, Sal; Dv, H), kusin (Volt 66, SP, Urt I 400, H), kuzi (SP), kuxin (L), kutxi (-¸) S), kosi 

(Chaho, Gèze, H), kosin (Sal), kosino (R), kosu (S), koxi (S), gusin (H), guzu (SP, A). Ref.: VocPir 172; A 

(kusi, kosin, kosino, kosu); EI 384; Lrq /kuc#¸) [oxítona]/; ContR 516, 532; Echaide Nav 224; Iz R 291 (kosíno); 

Satr CEEN 1969, 182. Primo, prima. "Kosin, primo entre varones (Sal)" EI 384. En Mihura y Joannateguy 

sólo hemos encontrado la forma det. kusina, con el significado de 'prima', que hemos optado por incluir aquí 

como kusin. Cf. 1 kusina. v. lehengusu, gusu. Ene kusin kapitene Meriteinnek bidaldua [karta]. (c. 1597). 

FLV 1993, 465. Minzatu naiz zure [...] kusiñari. "Cousin". Volt 204. Birjina Amak bisitatu zien bere kusiña. EZ 

Man I 26. Zure kusin Elisabet. EZ Noel 43. Elisabet bere kusinari. Mih 61. Gure osebak direla / edo gure 

kusiak. Monho 60. Hire gatik hil izan dela hire kosi. Etch 642. Izan niz Barkoxen / Kusiaren etxen. Xaramela 83. 

Zela niri didurizait / Robespierren kusi zenbait. Gy 177. Bere bi kusi, doña Maria [...] eta doña Simona. Laph 


mende. 

176


157. Kosiak anaia beno hobe ziren. Const 42. Haren kusi batek dio. Othoizlari 1958, 172. Martin Azpilcueta [...] 

San Frantsesen aitatxiren kusia (amaren aldetik). Ardoy SFran 56s. Sortzez aheztarra naiz (Mattinen kusin 

ttipia). In Xa Odol 292 (293 kusi). Kusi batzuen ganat joan zen. Lf ELit 165. v. tbn. Jaur 354. Bordel 60. Iratz 

79. Kusin: Jnn SBi 10. 

- BIGARREN KUSI (BN-arb-baig; Dv, H). Ref.: Satr CEEN 1969, 182; Gte Erd 211. "Cousin issu de germain" 

Dv. "Bigarren kusia, gusua, cousin au 2.ème degré, second cousin" H. v. bestengusu. 

- HIRUGARREN KUSI (BN-arb ap. Gte Erd 211; H). Primo tercero. v. herengusu. 

- KUSI-KUSINALEHEN. "Kosin-guzialenak (Sal), los primos y primas" A (s.v. -len). 

- KUSI LEHEN (Dv; kuxalen R-uzt; kuxa)la R). Ref.: VocPir 173; A (kuxalen); ContR 532. Primo carnal, prima 

carnal. Cf. kuxalena. Nola baitzakien kusi lehena zuela [Errakel]. Dv Gen 29, 10 (Ur lehengusu, BiblE 

lehengusina). Ana de Olloqui Frantsesen kusi lehenak. Ardoy SFran 71. 

- KUSI PROPIO. "Primo (R-is)" ContR 516. 

- KUSI URRUN, URRUNDU. Primo lejano. "Kusi hurrunak (BN-arb), kosi hürrüntürik (S)" Gte Erd 211. 

kusi. v. ikusi. 

kusian. v. kuxean. 

kusidare. v. kuxidade. 

kusidatu. v. kosiratu. 

kusin. v. kusi. 

1 kusina (V-gip), kuxina (V-m-gip), kuzuña (Gèze; kh- S), kosia. Ref.: A (kuxin, khuzuña); Iz ArOñ. Prima. 

Elisabet bere kosia saintaren maiteki [...] ikhusten izanarena. Bp II 100. Erraten zubelarik kusina batek eman 

ziola (Donibane Lohizune, 1788). ETZ 168. Kusina hura, zoinaren ikustera eta laguntzera joan baitzen Maria. 

Lap 200 (V 89). Zure küzüña Elizabeth ere. Ip Hil 71. Ene kusina Anne-Marie. Mde Pr 55. v. tbn. He Rom 16, 

11 (kusiña). 

- KUSINA LEHEN, KUSIALEN (Sal), GUZIALEN (Sal). Ref.: VocPir 173; EI 384. "Cousine" VocPir 173. 

"Kusialen (?), prima entre hembras" EI 384. v. lehengusina. 

- PRIMO-KUSINAK. (Pl.). "Primó-kusiñaak, primos y primas" Iz ArOñ. 

2 kusina. Kusina bat begia einik. (Interpr?). HerVal 182. 

kusina. v. 2 kuxin. 

kusk. v. 1 kosk. 

1 kuska (-ü- S; Foix ap. Lh), kuxka (-ü- S), kozka (R-vid). Ref.: A (küxka, kozka); Lh y Lrq (küska). 1. 

"Küxka, ligero sueño" A. "Sieste" Lh. "Courte sieste" Lrq. v. kuluxka. Egün óroz küska báten egitía. "Une 

courte sieste". Lrq Larraja RIEV 1935, 145. 2. "Küxka (Sc), dando cabezadas de sueño" A. 

2 kuska. v. 2 koska. 

kuskabe. "Ausencia" Lar. 

kuskaildura. v. kuskuiladura. 

kuskaka. v. 2 koskaka. 

kuskako (Hb ap. Lh). Golpe. "Empujón" Lander (ap. DRA). v. 2 koska. Hartu nuen kuskako bat gaitza 

(erran ez daiteken lekhu batean). Elzb PAd 44. Kuskakoa hartu nuen lekhuaren pherekatzerat. Ib. 46. Kuskako 

bat ukondoaz debruari emanik. GH 1925, 85. Untziska bat hartua zuten urez bertzalderat joaiteko, [...] eta 

harritik harrirat kuskako batzuengatik, urak berak ereman zituen leihorrerat. Zerb Bahnar 54. [Mugazaina] 

norbeiti kuskako baten emaiteko batere lotsa etzena. Zerb Azk 102. 


mende. 

177


kuskaldi. Choque. Dronde oto-zaiñak eta Montoriko jaün Meraren otoak kuska-aldi hartü die algarri 

bürüz. Herr 10-5-1956, 3. 

kuskatu. v. 2 koskatu. 

kuskeria (Vc ap. A Apend), kuxakeri (V-ple ap. A Apend). 1. "Golosina" A Apend. "Kuxakeri, melindre, 

golosina" Ib. Janorduba eltzen zanian beti eukazan mai-egalean ugari-samar ollasko azpil gozo-gozuak 

kuskeri pilloen bataz. JZ 1921, 138 (ap. DRA). 2. "Curiosidad" A Apend. 

kusketan. "(B, BN-baig), (andar) de merodeo" A (que lo relaciona con 1 kusa, aunque más bien parece var. de 

ikusketa). 

kuskia (det.). v. kusku. 

kuskilatu. Desplumar, dejar sin dinero. Bilbon oraintsu erabilli dauen paper-joku, irabazbide edo 

galdubide orretan iruzur eragieutsan norbaitek eta oso kuskillau ebien. Ag Kr 223 (DRA traduce "dejar 

derrotado"). 

kuskildu. "Kuskilddu. Dícese del sentir dentera, del efecto que producen en la boca las cosas muy agrias o 

amargas al morderlas. Pomelua lenengoz probau nebanian ao guztia kuskildduta geratu jatan" Elexp Berg. 

kuskilo. v. 1 kuskuilu. 

kusku (L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H (L), Foix ap. Lh; -ia det. SP), kosko (G, L, B, R; Lar DVC 195, Añ (G), 

Lcq 28, Dv, H), koxko (BN-baig), kuxku, kozko, kuzko (Sal). Ref.: A (kosko, koxko, kusku, kuzko); A Apend; Lh 

y Lrq (küskü). 1. Cáscara, envoltorio, corteza; capullo; concha. "Testa oui, kuskia" O Not 50 ( SP). "Cáscara 

de huevo" Añ. "Cocon; coque, enveloppe d'un fruit" Gèze. "Cúpula [...], reunión de brácteas soldadas en forma 

de copa, y que envuelven más o menos el fruto; por ejemplo, la bellota" Lcq 28. "Koxkoetarik bana demaie 

partideri (Gy), il donne une écaille [...]" Dv. "En général exprime toute superficie arrondie, voûtée" H. "Artho 

kuskua, l'enveloppe d'un épi de maïs. [...]. Arroltze kuskua, coque d'œuf" Ib. "Kuzko (Sal), cascabillo, envoltorio 

del grano de trigo" A. "Koxko, corteza de pan. (Dim. de kosko)" Ib. Sg. DRA hay tbn. koisko 'cáscara' en 

Pouvreau, pero no lo encontramos. Cf. VocNav s.v. cuzcu. v. ARRAULTZA-KOSKO(L), ARRAULTZA- 

KUSKU, ARRAIN-KUSKU, INTXAUR-KOSKO. Tr. Las formas u-u son mayoritarias al Sur, y al Norte las 

emplean todos los autores excepto Goyhetche. 

Algodoia arbol txiki baten koskoan arkitzen da, gaztaña morkotzean bezala. It Dial 39 (Dv kuskuan, Ip 

küskian; Ur ozkolian). Kuskuaren barnean diren harrek [...]. Dv Dial 7 (Ip küskiaren; It kapulearen, Ur 

kapulluaren). Baiña ostriak kolpe kolpez koskoak zerraturik [...]. Gy 28. [Ostriaren] koxkotarik bana 

gero demaie partideri. Ib. 18. Fiñean, hanbat da egiten / non ostria bethi baita yuiearen, / koskoak xoilki 

partiden. "Les écailles". Ib. 190. Eta zer eginen zinüen küsküaz? Arch Gram 161. Zortziko mugan [erleak] 

urratzen ditu kuxkua eta xilhoko estalgia, ateratzen da orraze gainera. Dv Lab 295. Harzaitzu hirur arroltze 

bere kuskuekin. ECocin 40. Karakoila bere kuskuaren barnetik bezala. Prop 1885, 246 (ap. DRA). Isla guzia 

inguratua da arrain beharri edo kuskuz eginikako harroka batzuez. Prop 1891, 32. Jende oilo batzu dire, 

kuskutik atheratzeko kalapiorik eztuten jende ilhaun batzu. Prop 1903, 44. Erubeari kusku-barruan txiribiriegoak 

sortu ekiozan. A Latsibi 147. Emáiten déizie bakhotxái küskíen erdía. "Une écaille". Lrq Larraja RIEV 

1931, 239. Kusku biltzea. 'Le dépouillement des cocons'. Or Mi 29. Xexka-abarrak kusku ederrez beterik zeuden. 

Ib. 29s (32 kusku-bilketa, 37 kusku-biltzaile). Eguzki alaiak zabaldutako lore-kusku zen. Ib. 7 (v. tbn. Goen Y 

1934, 93 lore-kusku). [Xitak] tarrotzen direnian, kuskua hautsi eta agertzen dira. Zub 122. Arraultza abetatik 

[...] ez jarri txitotarako kozko gogorra dutenak. NekIr 97. Kizkiñaren azala bitarikoa duzu: kizkin-mintza ta 

kizkin-koskoa. Zait RIEV 1933, 63. Ekaitz-ostean, odol-kusku ikaragarria bezelaxe azaldu zan eguzkiaren uztaia. 

TAg Uzt 132. Egunoro lorez yazten da lilipopa kusku-eder. 'El narciso de hermosos racimos'. Zait Sof 125. Lurigalien 

kuskuak ernemindu baikoz usteldu. Ib. 58. Lore-kusku mardul ezea. Erkiag Arran 155. Eze, apain, ta 

mardul agiri zan, nunbait, neskato arrasoillaren biotz-kuskua. Ib. 149. 

(R ap. A), kozko (L? ap. A). "Vaina" A. Azkue, s.v. kozko, cita Axular (38 (V 23)); sin embargo lo que se lee 

en dicha pág. es . Sar zazu ezpata bere kozkora. Ir YKBiz 472. 

2. Casco (de un barco). Hilabethearen buruko, untzi kuskua egina zen. Prop 1889, 189 (ap. DRA). 

3. (BN-baig ap. A y Satr VocP), kosko (A, que cita a Lcq), kusko. "Tallo en forma de caña, p. ej. del maíz, 

sorgo" A. "Kusku, caña de maíz. Artokuskia, idem." Satr VocP. v. ARTO-KOSKO. Edozoin eskualdetan haz 

ditazke zerriak. Salbu belar eta kusko idorrak, on zaizkote hazkurri mota guziak. Gatxitegi Laborantza 189. 


mende. 

178


- KUSKUAN. "Arroltzea kuskuan, œuf à la coque" Lh. "Arraultze küskian egin (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 294. 

- KUSKU-HERTSI. "Küskü hersi (S-saug), noix, etc., difficile à vider" Lh. 

kuskudia. v. 2 kuskuila. 

kuskudun. "Arrañ küsküdün, coquillage" Gèze. Cf. ARRAIN-KUSKU. 

1 kuskuila (Dv A, H (+ -ulla)), kuskula (BN; VocBN), kuxkuila (Dv, H; -il L, BN), kuxkula (BN-baig), 

kuskuillo (R), kuskulu (A Apend), kuxkulu (R), kuzkuil (L), kuzkuilu (S), kuzkula (BN-ciz), koskoila (det., H), 

koxkoila (det., H), kiskilla (BN-bard; Dv), kiskilli (S; Dv (S)), kiskilo (Sal), kiskillu (S), kizkilla (S). Ref.: A 

(kiskilla, kiskilli, kiskilo, kuskula, kuxkulu, kuskuillo, küzküillü); A Apend (kuzkula); Lh (kizkilla, kuzkuil, kuxkuil, 

küzküilü); Satr VocP (kuxkula). 1. Cascabel; cencerro; campanilla. "Kuskula, clonnette ronde à bouche rétrécie" 

VocBN. "Kuskula, cencerro redondo de boca estrecha" A. "Kuxkulu (R), sonajero, juguete de niños" Ib. 

"Cencerro grande" A Apend. "Campanilla de los trajes regionales (bailes de Valcarlos)" Satr VocP. Cf. VocNav: 

"Cusculo, cascabel (Roncal). Esquila pequeña (Vidángoz)". v. kaskabilo. Soineko haren beherean ziren 

ezarriak grenadak eta koskoilak elkharri zatxeizkonak. Lg I 161. Pelegrinoak ditu / nork bere modura, / 

esklabiñan kuskullak / sorbaldatik bera. Echag 234. Baituzkete oraino lephoan xuri gorri eta hori diren perlazko 

sokak, kuxkula ttiki batzu ere bai, hek soinuarengatik. Prop 1904, 31. Kuxkula horietarik, ezartzen dute oraino 

zangoetan, [...] higituko dituzte zangoak kuxkulen iharrosteko. Ib. 31. Atorra bat, gainetik dena xingola, urre eta 

girgileriaz apaindurik, zangar sahetsetan kuxkulak. JE Bur 182. [Dantzariak] ederki yauntziak eta apainduak. 

Galtza edo pantalon xuriak, sahetsak xingola eta kuxkulaz beteak gainetik beheraino. Espartin xuriak ere 

kuxkulekin. Zub 115. Plazan denek ginion, nolaz pilotako batasunak onhartzen zituen holako pilotak. Paret 

botan, hamar dotzena bat metretan behar zen jali oneratzeko. Hola juanez, fantesia guziak haizu, asto kuskula 

botatzen ahalko dute nahi denean. Herr 9-6-1960, 2. 

2. (L ap. A; Dv, H (+ -ulla)), kuskula (BN, Sal ap. A), kuxkuila (Dv, H), kuzkuil (L-ain ap. A), kuzkula (BNbaig 

ap. A), koxkoila (det., H). "Ile kuskuila, boucle de cheveux" Dv. "Kuxkuila, frisures de cheveux, papillote 

en forme de grelot, tire-bouchon, etc. Id. koxkoila" H. "Rizo. Ilekuskuila, rizo de pelo" A. "Kuskula, crin, trenza" 

Ib. (que cita el ej. de Dv). Zure lephoko ile-kuskula batez. Dv Cant 4, 9. kuskuila (Dv), kuxkuila (Dv), 

kuxkul (BN-baig ap. A). (Adj.). "Ile kuskuila, cheveux bouclés" Dv. "Ensortijado" A. 

3. (Dv A; H (+ -ulla)), kuskula (T-L), kuskulu (G-bet ap. A), kuxkuila (Dv, H), kuskuillu (G-azp-to-bet, R 

ap. A), kuxkullo (G-bet), kuzkuil (L ap. Lh), koskoila (det., H). Agalla de roble. "Galle (noix de)" T-L. 

"Kuxkullo, llaman en Rentería a la poxpoliña" (Comunicación personal). Amek arbolen hostoetan uzten 

dituzten beren arroltzeak. Haukietarik ilkhitzen dira harrak, zeinek eragiten baitituzte kuskuilak. "Hacen 

agallas". Dv Dial 20 (It, Ur zibotak, Ip mallak). 

- KUSKUILADUN. "Gallifère, [...] kuskuladun" T-L. Kabala guziak ziren panpalinetan eta saielean 

(kalainketan), kopetako itze eta kuskuladunekin... Larz GH 1959, 86. 

2 kuskuila (Lar (-ulla), H (+ -ulla)), koskoila (-olla Lar y Añ, H), koskola (Añ), koskoia (H), koskoil (Hb ap. 

Lh), koskollo (H), kuskulia (Lar DVC 206), kuskudia (Lar DVC 206), koxkoila (H), kuxkuila (H). Coscoja. 

"Yeuse, chêne nain (bot.)" Lh. 

kuskuila. v. 1 kuskuilu; kuskula. 

kuskuiladi, koskoiladi (Lar). Coscojar. 

kuskuiladura (Dv A). 1. Rizo. "Frisure des cheveux ou autre objet susceptible de se friser" Dv. 2. (Dv 

A), kuskaildura (BN ap. A). Ampolla. "Légère bourse sur la peau, sur le pain ou tout autre corps mou" Dv. 

kuskuilatu (Dv A, H (s.v. kizkurtu)), kuskuildu (H), koxkoildu (H), kuxkuildu (H), kuzkuilatu (BN-arb ap. 

Gte Erd 239), kuzkulatu (BN-baig ap. A), xuxkuldu (H (s.v. kizkurtu)), zizkuldu (H (s.v. kizkurtu); -tu Lh). 1. 

Rizar, ondular. "Kuskuilatu, friser, créper" Dv. "Kuskuildu, donner ou prendre la forme arrondie. Spécialement, 

parlant de cheveux: friser, se friser" H. "Ileak kuxkuiltzea, friser, créper les cheveux en papillottes, les friser en 

général" Ib. "Kuskuilatu, rizar, encrespar" A. "Kuzkulatu, ensortijarse el pelo" Ib. "Ilea kizkur kizkur (G-azp), 

ileak kuzkuilatuak ditu (BN-arb)" Gte Erd 239. Sorbalden gainera dilindan zituen ile horien kuskuilatzeko. 

Dv Telem 56. Osoki khuskuillatuak ditutzu (biloak). Darthayet Manuel 392 (ap. DRA). (H), kuxkulatu. (Part. 

en función de adj.). Rizado, ondulado. "Ile kuskuilatuak, cheveux frisés, crépés, en tire-bouchons" H. 

Emaztekien aphaindura ez bedi kanpotikakoa izan, hala-nola, ile kuskuilatu, urhe gathe, soineko ederrak. Dv 1 

Petr 3, 3 (Ur ille kiskur; Lç bilo izurdura, He illeen izurdura, TB biloen kizkurdura, Ker ule kopeta, IBk ile- 


mende. 

179


orrazketa; v. tbn. 1 Tim 2, 9 ile kuskuilatu). Bere buruko ile kuskuilatuak xut-xuta zituen. Prop 1894, 75. Haur 

maite hekiei ere pherekatuko diozkategu beren ile kutxkulatuak. Prop 1903, 98. Tarzan, ilhe kuxkulatu eta 

pomadatuekin, oihanetan badabil, aihenaz aihen. Herr 10-7-1958, 4. 2. (Dv), kuzkuldu, kiskiltu (S ap. Lh y 

Lrq). Ampollarse. "Se boursoufler par petites boursouflures" Dv. "(Foix), se soulever par vésicules (peau)" Lh. 

"Kiskiltü, se couvrir d'une ou plusieurs ampoules" Lrq. [Uinhua] gordinik zapha eta herx, erradüa berri bat 

ezta küzkülzen. Alth Bot 15. 

kuskuildu. v. kuskuilatu. 

1 kuskuilu (S; Dv (-ullu S); küsküllü Gèze, Foix ap. Lh), kuskuila (Lecl A), kuskilo (Sal), kuxkul, kiskilli 

(S), kiskilo (Sal), kiskillu (S), kizkilla (S). Ref.: A (kuskuillu, kiskilo, kuskilo); Lh (küsküllü, kizkilla). Burbuja. 

"Kuskullu (S), bulle d'eau" Dv. "Küsküllü, bulle d'eau" Lh. Hen balakak eta hitz emanak euriaren hur istiletan 

küsküillien pare dirade, hek bezaiñ fitez dirade argüsten. Egiat 212. [Zatixka bat binagrian ezariz] herakitzen 

edo küsküllü igorten hasten bada latsün badiala ezagün da. Ip Dial 51 (It maskulloak, Ur puspulutxuak, Dv 

punpuilak). Ur kuxkul batzu, beheretik goiti [...] ur axalerat heltzean, usain gaixto batekin lehertzen dire. Prop 

1902, 150. (S; -üllü Gèze 346), zuskuilu (züsküllü S; Dv (S); Gèze 318), zuskulu (H), kuskuila (H (+ -ulla)), 

kuskuli (R), kiskillu (S), kizkilla (S), kiskilo (Sal), kiskili (H (s.v. kuskuila); -illi S; Dv (S), Gèze 346), kiskil (S). 

Ref.: A (kiskil, kiskilli, kiskilo, kuskuillu, kuskuli, züsküllü); Lrq (kiskilli); Lh (kizkilla). Ampolla; pústula. 

Erhauts huneki egiten den hertskalliak erratzen dü eta züsküllü eragiten. "L'emplâtre [...] fait lever des 

ampoules". Ip Dial 17 (It maskullu, Ur puslak, Dv phintzak). Axalian agertzen bada küsküilü edo hanpilo, 

xilatzen edo bareatzen dira. Alth Bot 14. kizkilu. "(Sal), callos de la piel" A. kuskuila (Dv A), kuxkuila 

(Dv). "Soufflure dans la croûte du pain" Dv. "Kuskuila, hinchazones de la corteza del pan" A. 

Etim. Aún sin excluir la hipótesis de Wagner de que la palabra sea antigua en vasco y no préstamo, se explica 

mucho más fácilmente partiendo de lat. cusculium. 

2 kuskuilu (S; Foix ap. Lh). Ref.: Alth Bot 20; A; Lh (küsküllu). "Rhinante, küsküillia" Alth Bot 20. "Rinanto, 

cresta de gallo" A. 

- KUSKUILU-BELAR (kuskuil- L-ain ap. A; kuskula- Darric). "Kuskuil-belar, acedera" A. "Kuskula belhar, 

gallocresta" Darric (ap. DRA). 

kuskul. v. 1 kuxkul. 

kuskula (BN ap. A; VocBN), kuskuila (H (+ -ulla). Cuscuta. "Kuskula, cuscute, herbe des prairies sèches, 

portant certains fruits jaunâtres qui gonflent" VocBN. "Kuskuila, gueule-de-lion, plante dont les graines sont 

libres et rendent un petit bruit dans leurs capsules desséchées" H. "Kuskula, cuscuta, planta parásita de tallos 

desprendidos y rojizos" A. v. kuskuta. 

kuskula. v. 1 kuskuila. 

kuskulatu, kuskuldu. v. kuxkuldu. 

kuskuleria. "(R-uzt), conjunto de cascabeles" A. 

kuskuli. v. 1 kuskuilu. 

kuskulia. v. 2 kuskuila. 

kuskullot. "Küsküllot [oxítona], sonnaille (S)" Lrq. v. kuskuila. Metale, tzintzari, txintxa, txintxirxkot eta 

küsküllot jesaitea. GH 1931, 469. 

kuskulu. Agalla (de pez). Utzi labana ta sabela ustu zion eskuiakin, zearo garbiturik ta kuskuluak 

sustraitik atereaz. [...] itxasora bota zitun este ta kuskulu. 'Las agallas'. AGoen Agurea 74. 

kuskuluka. "(G-bet), al boche (juego de niños)" A. 

1 kuskur (Zumalde Historia de Oñate 304), kuxkur (V-gip ap. Iz ArOñ), kuzkur (A). 1. "(FSeg), bellota" A. 

"Bellota de roble" Iz ArOñ. v. ezkur. Jainkoaren erreiñua gizon batek erein eban kuskur txiki baten antzekoa 


mende. 

180


da. Erne zan eta bedarra baiño andiago egiten asi zan. EgutAr 14-11-1959 (ap. DRA, que traduce 'grano'). 2. 

"Kuxkur (V-m, pop.), dinero" A. v. ezkur (4). 

2 kuskur. "(V-m), penacho, cresta o topete de aves" A. 

3 kuskur. v. kozkor. 

kuskur. v. kizkur; koskor; kuzkur. 

kuskurro. "(S; Foix), horion" Lh. 

kuskurru. v. 1 kuzkur. 

kuskurrukot (R-uzt ap. A), kuxkurrukot (R-is ap. Iz R 404). En cuclillas. "Kúxkurrukót niáun, estoy en 

cuclillas" Iz R 404. Cf. kuzkur. 

kuskurrunpin. "(G-to), renacuajo" A. 

kuskus, kuzkuz (G-to, R-uzt ap. A). 1. "Observación" A (tal vez deducido de kuzkuzean). 2. kuxkux. 

Curioso. Olgoriok alha dire / arrastirietan: / xostan ari mutillak, / "koskorrak" bai xostan, / agure ta 

"kuxkuxek" / ez dira eskas bertan. J. Aguerre Olerti 1959, 144. 3. kuxkux (Lh (BN)). (Adv.). "En quête, en 

train de flairer. Bazter guzietan kuxkux badabila, il furette partout" Lh. 

- KUSKUSEAN (kuxkux- G-bet; kuzkuz- G-to ap. A). "Kuskuxen, escuchando, celando, observando" SMuj. 

"Acechando, espiando, observando" A. Egun sentitik illunabarrera ziri zara kuxkuxean [atxoa]. J.J. Ayerbe 

EEs 1912, 220. Eta kuzkuzian kuzkurtu zalarik, mijesaik lurrez lagata ikusi leuzan. Arriand Io 20, 5. Garai ontan 

zer abil i emen kuskusean...? zeren billa ator...? Eizg 185 (ap. DRA). Kux-kuxian zagon, eta txakurrak eldu zion 

(B). 'Izkutuka, zelatan, zer ikusi, zer aditu zebillen'. Inza NaEsZarr 2054 (en EsZarr 175 kux-kuxean (AN-ulz), 

kux-kuxuan y kuz-kuzian (AN-gip)). (Precedido de gen.). Emen belarra bezela an urria jaiotzen omen da 

soroetan, eta urriaren kuxkuxian badijuaz muturrak austen. Alz EEs 1924, 47. 

kuskuseatu, kuxkuxeatu (G-bet), kuzkuzeatu. Fisgar, espiar. Haurrek leihoetatik kuzkuzeatzen zuten. K. 

Izagirre Gauzetan 39. 

kuskusero, kuxkuxero (G-bet), kuzkuzero (G-to ap. A). Espía; fisgón. 

kuskuska, kuxkuxka (Lh (BN)), kuzkuzka (R-uzt ap. A). Espiando, husmeando; indagando. "Acechando" A. 

"En quête" Lh. Non bizi bear naizenez kuzkuzka ez yardun, maltzur! Zait Sof 128. Elkar-izketa kuzkuzka 

zegon Poloni iltzen du. Amez Hamlet 12. Sokrateren azken-aldi ilunean, aburu bakanok zeuzkan kuzkuzka bere 

gogoan [Platonek], atsekabearen pozgarri. (Interpr?). Zait Plat 71. 

kuskuskatu, kuxkuxkatu (Lh (BN)), kuzkuzkatu (T-L), kuzkukatu. "Flairer, chercher, fureter" Lh. 

"Espionner" T-L. v. kukuxkatu. Arek guri ezer igarri gabe, kuzkukatu edo espiatu gendun. Zubill 132. 

kuskut (L ap. A; H), kuxkut (H (L)), kuzkut (H). Troncho. "1. trognon de fruits, pomme, poire. On spécifie 

en disant sagar, udari kuxkuta, [...]; 2. trognon en général. Aza kuskuta, trognon de chou" H. v. kozkor. 

kuskuta (Lh (BN)), kuzkuta. Cuscuta. v. kuskula. Baditu luzernak hiru etsai berezi: lur mehea, belhar 

tzarrak eta kuzkuta edo othe bizarra. Eskual 9-4-1909 (ap. DRA). 

kuskutsu. "Coquilleux" T-L. Kuskutsu edo egurtsu den (lasto, belar zahar) jateko xukoak. Gatxitegi 

Laborantza 149. 

1 kuso (V-ger-arr-oroz-m, G-azp, S; kh- S; Gèze Dv, H (S)), kuxo (Añ (V)), kuixu (S), kurso. Ref.: A; A 

Apend (kuixu); Lrq (khüso). 1. Espantapájaros. "Espantajo de huertas, sembrados" Añ. "Soloetan ikusten dira 

[...] gizon-irudiko papao batzuk. Izen asko daukez: kusoa, artakukusoa [...], txuxoa" A Ezale 1898, 127b. 

Eztit nik senar beharrik / ohian lo egoiteko, / holako gizon bat / hobe lukezu kusoki ezarteko. AstLas 53. Ez uste 

ükhen haatik Manexek han egon behar ziala mamu edo khürso gisa, kolte baten phüntan [...] aiziak jorik. Eskual 


mende. 

181


10-4-1908, 3. Bi egünen bürian beldür beitira alhorreko khüsoaren. Eskual 18-7-1913, 3. Khüso parrasta bat, 

batak lürrin txüt-txüta [...] bestiak [...] hüntzer zuhaiñ adarren ebaska. GH 1931, 471. 2. (khü- S ap. A (que 

cita a Ip), Lh y Lrq; Gèze, Foix ap. Lh), kurtso (Lh), kurtxo (Darric ap. DRA). Fantasma. Itxason gañen haren 

huñez ebilten ikhustiak izitü zütian: khüso bat da, ziuen. Ip Mt 14, 26 (Lç fantosma, He y Hual fantasma, Dv, Ur 

(V), SalabBN, Echn, Leon, Ker, IBk e IBe mamu, Ur (G) zomorru, Samper espantajo, Ol iratxo, Or irudituzko). 

3. "Khüso (S; Foix), peu intelligent, bête" Lh. "(Homme) peu dégourdi. Zer khüsua, gizun hori! quel 

"empoté", cet homme-là" Lrq. 4. "Khüso, fripon" Lh. 

2 kuso. "(V-ger), laringe" A. Cf. 2 gusu. 

kusokeria. 1. Fantasía. Erakasten deie [Framazonek] ützi behar diela jesto, khüsokeria eta süperstizione 

baizik eztiren errelijioniak oro. Ip EgErr 400. 2. "Khüsokeri (S; Foix), bêtisse" Lh. 

kuspeta. v. kruxpeta. 

kustate. v. ikustate. 

kustilla. Bollo o pastel crujiente. "[Elle] vient du béarnais croustilhe, 'pâtisserie croquante'" Harlh in Etch 383. 

Landan jan beitzükien kustilla sobera. Etch 374. 

kustino. v. kestione. 

kustodia, kustodio, kustorio. Custodia, depósito de la hostia. Pausatzen dago kustodioan, glorian gu 

pausarazi nahiz. Gç 59. Beren debozioneak aphain araziko dioten kustodia edo aldare xume batean. JesBih 416. 

Santa Clararen Irudiak kustodia bat eraman oi duala eskuan. Lek SClar 116. Kustodi ori. Ib. 116. Eskuetan 

dakazun / gauzaren andia! / Kustorio batean / Jesusa bizia. Canc. pop. ib. 115. Kustodi pitxian [...] gurtua. 

LMuj BideG 236. 

1 kustodio. Custodio, gobernante de un grupo de conventos franciscanos. Kustodioek, Gardianoek edo 

bothere dutenek hautatuko dituzten bezalakoak. Harb 440. 

2 kustodio. "Cadurcum, [...] kabana, pabillunaxóla, kustodioa" Urt IV 3. 

kustumatu. v. kostumatu. 

kusturio. v. kortzeiru. 

kusu. v. 1-2 gusu. 

1 kusuma (Lcc, Lar Sup H y A). 1. "Asco haber de algo, kusuma euki zerbaiten" Lcc. "Asco" Lar Sup. 2. 

"(V-ger), faringe" A. v. 2 gusu. 

- KUSUMAN EGIN. "(V-ger), atragantarse" A. 

2 kusuma. "Lo-kusuma, sueño ligero" A Apend. Cf. lokuma. 

kusumagarri. "1. au propre et au moral, qui excite le dégoût, sale, répugnant; 2. qui provoque le vomissement" 

H. 

kusumatsu (Lar Sup A, H), kusumutsu (Izt). "Ascoroso" Lar Sup. "Asqueroso" Izt y A. 

kusumatu. "1. provoquer ou éprouver le dégoût, de la répugnance; provoquer ou éprouver des envies de rendre" 

H. 

kusumoso. "Ascoroso" Lcc. v. kusumatsu. 

kut. Totalmente. Aihenak badoazi alderdi guzietarat, kut bethetzen direla mulkhoez. SoEg EG 1958 (3-4), 


mende. 

182


157. 

kutales (SP, Urt I 101), kutelas (SP Chaho), kutalez, kutelaz (Saug Voc 704). Cuchillo largo, machete. 

"Coutelas" SP. "Machete, cuchilla" Saug Voc. Kutales batek bezala / zaurthurikan ariman. Arg DevB 224. 

Kutalesak ezpadu / ene odola isurtzen. Gç 195. Kutalez billuzia. Ib. 195. 

kutarra. "Disputa" Dgs-Lar 3. v. gutarra. 

kutelas. v. kutales. 

kutepurin. "(V-arr), melancolía" A. 

kutera (Lar, H). "Pábilo" Lar. 

kuterakai. "Kuterakaiak, mouchettes" H. 

kuteratu (Lar, H). 1. "Apabilarse" Lar. "Se carboniser, en parlant d'une mèche" H. 2. "Mécher une 

chandelle, une lampe" H. 

kuterma. "Riñendo y discutiendo [...]. Andre kokine beti kuterma eta aserre" Izeta BHizt. 

- KUTERMAN (B). Riñendo. "Zu beti kuterman" Izeta BHizt. Mozkor arraildue, denekin kuterman eta 

mokokan. Izeta DirG 56. 

kuteta. Reja del arado (?) (cf. quizá gasc. coutèt). Kuteta bati bi gider ezarri. HerVal 202. 

kuti. 1. "(Boh.), regard. Kuti zarrak upre (boh.), regarde en haut" Lh. 2. (Adv.). Mirando. Ni hari kuti, 

dibilotua [='yo mirándola, enloquecido']. Mirande Igela 28. 

kutikula. Cutícula. Bestiak komunak korputz guztiari, zelan dirian kutikulia, kutisa ta gizentasuna. Mg 

PAb 84 (en boca de Maisu Juan; Peru le corrige (ib. 85), proponiendo azaltxu). 

kutil. "Kutill (G-bet), agalla de robles" A. v. kuskuilu (4). 

kutilo. "Kutillo (V-gip), cumbre" A. 

kutin. "Cerdo pequeño" Asp Gehi. Iduri zerrama oies bat keen bere kutinen ondotik. Herr 10-12-1964, 4. 

kutio-kutio. (Onomat. del sonido de un río (?)). Ertzetako landareak narotuaz, alai ta bizi, zuri ta kiskur, 

gli-gli, glu-glu, kutio-kutio, itxas alderuntz gurguraiz dijoa. Ag EEs 1917, 173. 

kutiposo. "(Gc); delicado, impertinente" A. 

kutis. Cutis. Kutikulia, kutisa ta gizentasuna. Mg PAb 84 (en boca de Miasu Juan; corregido por Peru (ib. 

85) en azal). 

kutizia. v. gutizia. 

kuto (S; Dv (S)). Ref.: A (küto); Lrq (khüto). 1. (Adj.). Rápido, ligero, pronto. "Rapide, prompt" Lrq. Cf. 

Margaita Khüto (Egiat in MEIG I 233). Laister elhestan, khüto arrapostian. Egiat 255. 2. "Anudado, corto 

de talla. Mutiko hori küto izanen duk, eztuk haziko (Sc)" A. Ogi lastoa abantzü zehe batez beste urthez beno 

khütoago zen. ArmUs 1893, 22 (ap. DRA). 3. (Adv.). (kü- S ap. A; Dv (S)). "Promptement" Dv. Pronto. 

"Ogiak khuto tuzu burutzen phuntian" H. 

kutotu. "Kütotü (S), quedarse pequeño. Ardiak kutotiak ditiagu, bizkarratü beitütügü" A. 

kutrillo (V-m-gip, G ap. A), kutrulu (G-azp ap. A), kotrero (V-m ap. A), kotrillu (V-m ap. A). 1. "Cuadrillo, 


mende. 

183


pedazo de tela que se ponen las costureras en el sobaco por evitar frunces" A. "Kutrillo, remiendo que adrede se 

pone en el sobaco de las camisas" Ib. 2. "Cuadros de labranza en el campo (FSeg)" A. 3. kutroillo. "Rincón" 

A Apend. 4. (AN-larr). Ref.: Asp Leiz2; JMB At. "Onda hecha con cuerda" Asp Leiz2. "Honda" JMB At. 5. 

"Kutríllu, punto donde se juntan dos ríos" Iz ArOñ. 

kutrillotxo, kutrillutxo (V-gip). "Kutrillutxua, el rinconcito" Iz ArOñ. 

kutrulu. v. kutrillo. 

kutsabide, kotsa-bide. Vía de contagio. Haur sortu-berriaren odoletik sartzen balin bazuten alimale bati, 

hunek etzuen ondoan erakusten gaitzik, baldin bertze kotsa-bidetarik artarekin beiratzen bazen. JE Med 115. 

kutsadura (B ap. A; kh- Dv). "Contaminación, mancilla" A. En DFrec hay 20 ejs., meridionales. 

kutsaezin. Incontaminable. Gure Iainkoa egiazko Iainkoa, kutsa-ezin, biur-ezin, iñondik alda-ezin 

zindudalarik. "Incontaminabilem". Or Aitork 156. 

kutsagarri (kh- Dv A, H), kotsagarri (H (L; + kh-)), kozagarri (H). 1. Contagioso. "Eritasun khotsagarria" 

H. "Elhesta gaixto kozagarriak" Ib. Hongriak erakutsi dauku noradino zen hedatzen ahal fededunen bertutea. 

Ez dut uste deus ere baden heien sakrifizioa bezain khotsagarririk. Herr 3-1-1957 (ap. DRA). 2. kutsugarri. 

(Lo) que mancilla. Lur ori zapaltzea kutsugarri baita. 'No es piadoso'. Zait Sof 106. 3. kutsugarri. Oloroso. 

Ollo-zopa kutsugarriari ekin orduko. Etxde Alost 78. Ollo zopa kutsugarria. Etxde JJ 53. 

kutsaide (Lar). Incesto. Zeren zure emazte beraren aragia dirade, eta alako elkartasuna kutsaidea da (Lev 

18, 17). Ur in BOEg 255. 

kutsaidekor. "Incestuoso" Lar. 

kutsakor (AN-5vill; kh- Dv), kutsukor (A Apend), kutsekor (B), kotsakor, kotsukor (H), kozukor (R-uzt). Ref.: 

A (kozukor); Echaide Nav 242; Izeta BHizt (kutsekor). 1. Contagioso. "Ikhatza duen aberea bertzetarik 

aldaratu behar da, ezen kotsukor da guziz eritasun hori, [...] car ce mal est très contagieux" H (s.v. ikhatza). v. 

kutsudun (2). Sarna eta bertze edozein gaitz kutsakorrak bezala. LE Urt 370 (ms. 132v kutsúsko). Han lothu 

zitzaizkon umore hotzak deitzen diren min batzuk, [...] arras khotsakorrak. Elsb JBBizia 159 (ap. DRA). Oso 

kutsakorra da [legen-arra], ta geienetan ezin sendatuzkoa. Ir YKBiz 142n. Azaleko gaitz kutsukor au. A EY IV 

248. Adixkideak ere, bedera bedera urrundu zaizkote, eritasun kotsakor zonbait ukan balute bezala. Othoizlari 

1958, 171. Eritasuna bil, hain baita kotsakor gorriñoak. JEtchep 24. Ez baita deus amodioa bezain kotsakorra 

denik. Ardoy SFran 296. Irriparre zorrotza bezain kutsakorra du algara luze atsegina. MEIG II 131. v. tbn. 

Herr 27-2-1964, 2. 2. "(B), persona que se contagia fácilmente" A. 

kutsapen (kh- Dv A). "Communication d'une maladie" Dv. "Contagio" A. kutsupen. (En sentido no 

peyorativo). Onartu zaitzadan, zure kutsupenera goizetu nadin. "Amanezca a tu contacto". LMuj BideG 58. 

kutsarazi (kh- Dv A). "Faire contracter la contagion, l'infection" Dv. "Faire tromper quelqu'un dans une 

affaire quelconque, le mêler à une chose plus ou moins compromettante ou bien pour laquelle il avait de la 

répugnance" Dv. 

kutsardo (Lar H). "Torcedura, aguapié" Lar. "Vin de presse" H. 

1 kutsari. Persistente, difícil de curar. Baña orra zer den aztur gaistoa ta aragi galduaren atsegintz zikiñen 

oikura bezain oikur kutsaria. Mb IArg II 332. 

2 kutsari. "Presente que se lleva en la visita de enfermos (BN-baig)" Satr VocP. v. ikusari. 

kutsate. "Infección" Lar. 

kutsatu (AN-gip-5vill-ulz, L-sar, B, Ae; SP, Lar, Añ (AN), H, VocB; kh- Urt I 420, Ht VocGr 374, Dv, H), 

kutsutu (G, AN, L; Dv (G), H), kutsetu (AN-araq-ulz-erro, B), kutzatu (kh- H), kutxetu (AN-ulz), kusatu (AN- 


mende.


burg), kotsatu (BN; kh- VocBN, H), kozatu (Sal, R-uzt; SP, Dv (S)), H (S); kh- S), kosatu, kozutu. Ref.: A 

(kutsatu, kutsutu, kotxatu, kozatu); Lrq (khozatze); Echaide Nav 242; Izeta BHizt (kutsetu). Tr. La forma 

kutsatu, propia de la tradición labortana, compite entre los guipuzcoanos con kutsutu (hay un sólo ej. 

septentrional de esta última, en Arbelbide (Igand 48)). K(h)otsatu, empleado ya por Leiçarraga, se documenta en 

textos de autores bajo-navarros. Los suletinos usan k(h)ozatü (Inchauspe tbn. khozütü). Hay además kutzutu en la 

Marcha de S. Ignacio (RIEV 1931, 352) y kosatu en un ej. septentrional moderno. En DFrec hay 30 ejs. de 

kutsatu y 1 de kutsutu, todos ellos meridionales. 

1. Contagiar(se), contaminar(se) (sentidos prop. y fig.). "Kozatze, corrumpere, inficere" O Not 51 ( SP). 

"Tacher" SP. "Inficionar" Lar y Añ. "Babosear la comida o bebida, tocándola con los labios, aunque sin babas" 

Lar. "Communiquer une maladie, infecter, contaminer, souiller" Dv. "Khutsatugabe, qui n'a pas été souillé" Ib. 

( A). "(v. int.). contracter une contagion" y "(v. t.) contaminer" Lrq. Tr. Documentado en autores 

septentrionales, alto-navarros y, en menor medida, guipuzcoanos; a partir de la tercera década del s. XX tbn. 

aparece en algunos autores vizcaínos. Adamen leinu guzia khotsu hunez khotsatu izan delá. Lç Ins G 2v. 

Bekhatu hura zeinetzaz kutsaturik sortzen baikara. Mat 161s. Eztezakela deus uki kutsatuko auenik, / eta ezin 

senda mina emanen daroenik. EZ Man I 16. Eritasun hunez kutsatua gerthatzen den Eliza gizona. Ax 361 (V 

239). Gaxtoak ona koza diro. 'Le méchant est capable d'infecter'. O Pr 604. Errazki iujeatzen dute bertzeak 

kutsatuak direla berek besarkatu duten bizioaz. SP Phil 344. [Heriotzak] bere usiki gaixtoaz kozaturik eta 

korronpiturik parte bat gizonari eramaiten du eta hiltzen. Tt Onsa 139. Halako eskuara ere erdaratik kutsatua 

dela. ES 135. Etzinduen suge zarrak ez kutsatu ez erakarri. Lar STomas 2. Ez ahal da bat bekhatu hartaz 

kutsatzen ez denik. Lg I 322. Nork predestinatu / zuén ama, zuén / kutsatzetik preserbatu. LE Kop 26. Lujuriako 

pekatuarekin iñoiz ere kutsutu eta loitu edo zikindu bage. Gco II 44. [Adamen] desobedienziak / oro guntian 

kozatu. StJul ms 33r (; en la ed. de 1891, 109 , de donde DRA: "Zokatu, var. de kozatu"). Ez 

ere [ezkabiak] kutsatuko / kanpoko ardiak. It Fab 181. Jentil baten etxean sartuta beren Eliz-lanetarako kutsutu 

zitezen bildurrez. Lard 450. Azpiko usainak [...] bazkak khutsatzen dituzte. Dv Lab 218. Adam [...] bekhatiaz 

khozatürik. Ip Imit III 55, 2 (SP lizundu, Ch gaixtatu, Ol narriatu, Pi gaiztotu, Leon kotsatu). Eri ta kutsatuai 

laguntzera. Ant EE 1884b, 286. Gizon legen-arrak kutsatua. Bv AsL 36. Errepublikak bere erhokeriaz khotsa ez 

ditzan. Elsb Fram 134. Lizarragaren adiskidea baitzan, kutsutu egin zan aren nereganako gorrotoaz. Or SCruz 

141. Beren bizi guzikotzat [tuberkulosaz] kotsatuak. JE Med 109. Beren gaitza besteai ez kutsatzeko. Ir YKBiz 

143n. Gauez ekartzen dan ura [...] gaizkiñak kutsututa dagola. JMB ELG 86. Alderdikeriak kutsutu gabeko 

aitorra. Etxde JJ 192 (226 kutsatu). Zeure bularren estul orregaz geu bere kutsuturik jarteko. Erkiag BatB 190. 

Ondorengoak ere kutsatuak utzi ditzakezu. MAtx Gazt 43. Munduko hats gaixtoak kosatu aintzin. Herr 15-12- 

1966, 3. Uste du Umandik erdalkeriak bera gutxiago kutsatu duela Axular [...] baino. MIH 85. 

v. tbn. He Gudu 43. Dh 179. Arb Igand 114. Ag G 66. A Ardi 58. Mok 7. FIr 155. Zait Sof 66. Basarri 74. Arti 

MaldanB 200. Vill Jaink 178. Xa Odol 111. Kutsa: Gazt MusIx 139. Kutsetu: ETZ 86 (Muruzabal, 1751). 

Kutsutu: Ur Ps 105, 39. Aran-Bago ManMed 224. Ag G 217. Zait Sof 116. Kotsatu: Arch Gram 123 (128 

kozatu). Laph 121. HU Aurp 213. Prop 1907, 41. Zub 19. Etcham 207. Khosatu: Ip BulaS 6 (9 khozütü). 

(En sentido no peyorativo). Zeure garazia sainduaz ene obra guziak kutsatzea gatik. Harb 305. Jesus ez da 

hanbat denboraz zure erraietan egotu, zuri kutxatu [sic] gabe bere bihotzaren karaktera guzia. Andredena Maria 

(?) 280 (ap. DRA). Nor [da] Euzkadiko egimen-lorak / kutsau dituan erlia? Enb 145. Edertasun zoragarriz 

kutsututakoak [olerkiak]. Aitzol in Laux BBa VIII. Asabaen etxeko ats beroaz kutsatzea [ertia]. Ldi IL 126. 

Anboto guzia sendotasunez kutsutua dagerkizu. EgutAr 11-7-1942 (ap. DRA). Iparraldeko elur-girotan 

kutsututako aizeak. Etxde JJ 25. Inguru guztiak biziaz ta pozez kutsatuten zitualarik. Erkiag Arran 96. Eta 

Bergson, haren mistikaz kutsatua ez othe? Lf in Zait Plat XIV. Amodio horrek laster kotsatu bazuen Frantsesen 

izaite guzia. Ardoy SFran 296. 

Su eman eta erre ere iru edo lau fardo entretel eunezkoak, zorzitaraño suaz kutsatu ere bai. CartAnd 393. 

(H, Dv (kh-)), kutsutu (G ap. A; H). (Con complemento en ines.). "Ez naiz egiteko hortan khutsatzen, je ne 

participe pas à cette affaire, je n'y suis pas mêlé" Dv. "Kutsatzen zara bertzeren bekhatuan [...] (Harb)" H (s.v. 

khotsatzea copia khutzatzen). "Mezclarse, contaminarse" A. Harriet y Azkue citan a Lardizabal. Zerengatik 

hark bekhatu / egiten duenean / herori ere kutsatzen / baitaiz haren hutsean. EZ Eliç 118. Adamen haragiko 

partaletasunaz gizona kutsatzen da bekatu orijinalean. Hm 208. Kutsatzen zenaz geroz, bere aithorraren 

arabera, Saulen heriotzean. Lg I 298. Ohoin estalki baliatuz edo bertzela ebaskoetan edo bidegabetan kutsatzen 

edo parte hartzen dutenek. Brtc 65. Ezkondu gabe ta aragizko lanetan gorputzez edo gogoz bat-ere kutsutu gabe. 

Ub 224 (cf. infra). Etzala odol artan kutsutu. Lard 186. Ez giñan aiekin kutsatuko Profeten odolean. Ir YKBiz 

403. Ez bere [lagunen] oitura lasaietan geigo kutsutzeagatik. ABar Goi 58. Barkoxeko erri guzia kutsuturik 

zegon zitalkerizko pekatu berberean. Etxde JJ 178. v. tbn. NEtx Antz 71. (Sin sentido peyorativo). "(B), 

participar. Ameriketarik etorri den diruan kutsatu naiz ni ere" A. "Kutsutu (G-bet), asociarse, participar de algo" 

Ib. Gizonak etzirela misterio hartan kutsaturen, Izpiritu sainduak berak sor-araziren zuela haren erraietan 

[...] umea. Lg II 99. Aurten Erroman izan ditugu / funtziyo gustagarriyak, / kutsutu dira Españiako / probintzi 

eta erriyak. Ud 142. 

(L ap. A; vEys, kh- Lh), kutsutu (vEys), kotsatu (kh- H). "Fornicar" A. "Usan algunos para significar el 'coito' 


mende. 

185


(FSeg)" Ib. "Se croiser (en parlant des animaux)" Lh. Emaztekin kutsatu nahi eztuenarentzat. Ax 367 (V 242). 

Baldin emakume orrekin kutsutzen bazera. Lard 21s. Bertzeren emaztearekin ez khutsa. Dv Mt 5, 27 (Ip nahasi, 

Leon lizundu; Ol ez izortu, IBe ez nahas ezkontza). (Part. en función de adj.). "Dueña, la mujer no doncella, 

emakume kutsatua" Lar. 

(Part. en función de adj., en composición). Nexka maite-kutsatuak zurbill ta sukarrez esan zion. 

'Énamourée'. Or Mi 92. Naiko lan bait-zizun gizagaixo erdal-kutsatuak euskera aaztu maite-berriaren biurri 

ezigaitzak menderatu eziñez. Markiegi in Ldi IL 10. 

2. (G ap. A), kutsutu (Gc ap. A). "Kutsatu (G), estrenar" A (que cita el ej. de AA). Onek egiña zeukan aitz 

bizian obi berri bat, besterekin kutsatu gabea. AA III 4. Piano berri kutsatu gabea erosteko. A Ardi 24. 

3. "Kutsutu, infringir leyes (FSeg)" A. "Jaiak kutsutu, infringir las fiestas (FSeg)" Ib. (s.v. kutsu). 

4. "Kutsutu (G-azp), untar" A. 

5. (Part. en función de adj., tras ahaide). (Pariente) lejano. v. kutsu II (2). Aide kutsatuak ere bagera-ta 

(Medelen aitona nere amaren bigarren kusua zan). A Ardi 32s. 

kutsatzaile (Urt (kh-), H (+ kh-)), kotsatzaile (kh- H), kozazale (kh- S ap. Lrq). 1. (El, lo) que contagia. 

"Adulter, [...] lagun phozoatzáillea, khutsatzaillea" Urt I 269. "Qui contamine" Lrq. 2. kozazale (Sal ap. A). 

"Pegajoso, contagioso" A. 

kutsatze. Contaminación, polución. Begi ukaldi [...], musu, jasta, murtxa, milika [...] kutsatze bitxi bezain 

xikin, oro baderamatzagu bat bertzearen ondotik. JE Bur 110. 

- EZKONTZA-KUTSATZE. v. ezkontza. 

kutsu (G, AN, L, Ae; H (G, L), VocB; kh- Urt Gram 6, Ht VocGr 374, Dv, H), kotsu (H; kh- BN; VocBN, Dv 

(BN), H (L, BN)), koza (H), kozu (Sal, S, R; H; kh- S; Dv (S), H (S)). Ref.: A (kutsu, kotsu, kozu); A Apend; Lrq 

(khozü); Echaide Nav 242. Tr. La forma mejor documentada es kutsu. Los escritores bajo-navarros emplean 

k(h)otsu y los suletinos khozü. En DFrec hay 62 ejs. de kutsu, meridionales, y 1, septentrional, de kotsu. 

I (Sust.). 1. Infección, contagio; contaminación; epidemia. "Infectation" Ht VocGr 374. "Communication d'une 

maladie par le contact, la respiration ou de toute autre manière" VocBN. Bere bekhatuaz halako khotsua eta 

pozoina mundura eman ukhan du. Lç Adv *** 1v. Adamen leinu guzia khotsu hunez khotsatu izan delá. Lç Ins G 

2v. Ezpaitzuen egundaiño izan bekaturik ez eta bekaturen kutsurik ere. Mat 94. Faltaren kutsutik ilkhi gabe. EZ 

Man I 116. Emaztetako bekhatua izurriaren pare da, kutsuz doha, asko du ukitzea. Ax 398 (V 260). Gizon bizar 

peituti eta emazte bizartsuti, ihes egik nola kozuti. 'Peste'. O Pr 193. Baina gizonaren naturalezari datxekon 

kutsua da halako iduripenez enganaturik ibiltzea. SP Imit III 30, 3 (Ch marka). Ezta kontrepozoarik, ez barberik 

haren kozia sendotzen ahal dianik. Tt Onsa 140. Adamen bekhatiaren khozütik gibeltüz. Bp II 92. Pozoadura bat 

[...] bere kutsu madarikatuaz ala gorphutzetan nola arimetan kalte gehiago eragiten duena. ES 183. Bekhatü 

orijinalaren khozü gaixtua dela kausa. Mst III 51, 1. Bekhatuaren kutsurik ere gabe izan behar laite. Lg I 242. 

Ahoa bethi gahüntsü khorpitzak dian khozütik. Egiat 199. Peste-denboran dagolaik kutsus beterik airea. LE-Ir. 

Gazteluak zituzten sutan / kutsu gaixtotik garbitu. Monho 64. Erremienta oen izenak beste itzkuntzaen kutsurik 

bage arkitzea. Izt C 232. Landa zathi batean gertha daiteke [...] ilhindi khutsu gehiago. Dv Lab 50. Bekatuaren 

kutsurikan batere gabe. Ur BulaG 530. Adam [...] bekhatiaz khozatürik, gizonkente güziala khozü gaisto hori 

hedatü da. Ip Imit III 55, 2 (SP, Ol kutsu; Mst maküla, Pi orban). Dotriña txarren kutsurik gabia. Bv AsL 124. 

Mende hunen kutsua gure mendietan barna sarthu da. Arb Igand 49. Egundaño apeta gaiztoaren kutsuak iñori 

ta iñola ikutu gabe. Ag G 140. Eskual-herritar zonbat ez du jo debruak erain kutsuak! Ox 30 (186 kotsu). 

Kotsuaren edadura etzezaketen garaitu. Zub 33. Kutsurik ez daun ugutza. Enb 53. Lilleko lantegietan kotsua 

biziki bakandu zen. JE Med 109 (Bur 41 kutsu). Ez ahal daut harek kutsua eman? Lf Murtuts 39. Gaitzaren 

kutsua zekarkitelakoan, ez nai errian sartzen utzi. Anab Poli 120. Eta futxo Diego Pereirak aments beraren 

kotsua hartu! "Contagion". Ardoy SFran 248. Salatzen duen bekatuaren kutsutik garbi egotea. MEIG I 258. v. 

tbn. Gç 204. Ch III 52, 4. Mih 20. Dh 108. MarIl VI. Gco I 459. HeH Io 8, 7. Prop 1906, 14. Goñi 75. Inza Azalp 

82. Barb Sup VI. FIr 157. Zait Sof 80. Mde Pr 181. Or Aitork 390. Xa Odol 299. Kotsu: AR 33. Monho 108. FIr 

133. 

(G, AN, L ap. A; SP, Ht VocGr 416, Lar, Añ (G), H, VocB; kh- L, BN ap. A; Dv, H). Residuo, resto. 

"Relique" Ht VocGr 416. "Residuo" Lar. "Escamocho, lo que sobra de carne en los platos" Ib. "Olor [...] en las 

vasijas, etc." Añ. "Souillure" Dv y H. "Odeur, goût, trace, reste qu'une chose laisse après soi" H. "(AN?), hez de 

la leche" A. Badirudi gelditu zela zenbait kutsu, zenbait narrio, etzela ongi sendatu [zauria]. Ax 465 (V 302). 

Eltzeak luzaro edukitzen du berrian hartzen duen usaiña eta kutsua. Ib. 87 (V 59). Igaro dan bizi gaiztoaren 

utzikiak eta kutsuak kentzeko. CatBurg 38. Santu beraren zenbait kutsu ta reliki. Mb IArg II 309. Pekatuaren 

errelikia edo kutsuak kentzen dira. Cb Eg III 248. Zure bihotza [...] mundura ekarri tuzun habituda gaiztuen 

kotsiareki duzu. AR 111. Au bera [ur piska bat artzea] egin diteke Sakramentuaren kutsuak irintsitzeko. AA I 

459. Idiek begiratzen beitüte kasik bethi bere basatarzünetik khozü zerbait. Arch Gram 144. Oraindik etzitzaien 


mende. 

186


ortzetatik aragi-kutsua kendu. Lard 88. Ezti khutsua emanik kofoin bati. Dv Lab 297. Esauren etxearen 

kutsurikan ere batere gelditu gabe. Ur Abd 1, 18. Eskutan artu ezkero [baria] ez da horren kutsurik juten duben 

lingardarekiñ. Sor Bar 63. Badu [arnoak], ba, [...] zahagi-zapore kotsua. JE Ber 28. Salbatierrabiden azaldu 

izan diran kelta-kutsuak. JMB ELG 96. Igurtziz igurtziz lanik ez galtzen / gurin-kutsua kentzeko. Or Eus 94. 

Argietara aurpegia azaldu zitzaionean, negar-kutsuz lausotuta agertu zan. TAg Uzt 271s. Gozoago zeok! 

Aragiaren kutsua zeok emen! And AUzta 51. Erleak aren aza bazkatzen baldin badute, kutsu garratza ematen 

diote eztiari. Ibiñ Virgil 61n. Giza-kutsurik ez duan leku bakarti ontan. Berron Kijote 217. v. tbn. ES 181. Ub 

215. Añ CatAN 55. KIkG 77. Anab Poli 128. 

Mancha. "Tache [...]. Ethorkizko kutsua, tache d'origine" SP. Eztugu kutsurik edo lizunik bat ere utzi behar 

hekin [arropen] gainean. SP Phil 331 (He 333 notha). Odol-kutsu guziak bere estalkiarekin kendu eta garbitzeko. 

Lard 460. Sorzarozko khozü orotarik garbi. Ip BulaS 8. Bete agindua kutsurik eta hizpiderik gabe. IBk 1 Tim 6, 

14 (Lç makula, He, TB tatxa, Dv notha). v. tbn. Ldi IL 88s. Goen Y 1934, 94. Mancha, baldón. Andereño 

baten izen onari alako kutsu larria egoztea. TAg Uzt 109. 

(V-gip, AN, L, BN-baig ap. A). (Fig.). Deje, aire, sabor. "Mundragoeko izketaren kutsua artu dozu" A. 

Mairu kutsu, judu kirats, beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan. Lar Cor 153. Ez gure etxean tratalaririk, 

ez Indietako kutsurik. Ib. 152. Beorri ta ni bezelakuak badira, ez dute Amezketako kutsu aundirik izango. Sor Bar 

83. Apaiztegiko kutsua ez zaizula joan ezagun da. Lab EEguna 79. Probentzeraz egin zun leenik [Mirerio]: 

asmoz, ta kutsuz ta yantziz. Ldi IL 66. Galilearrak bazuten alako bere-gisako kutsu bat [itzegiteko eran]. Ir 

YKBiz 479n. Beren langintza eta erti-lanak beste kutsu eta jokera bat zuten. JMB ELG 30. Edozein errikoi 

bertsoen kutsua nabaitzen zaio. Aitzol in Ldi UO 5. Ipuin horrek ere antiklerikalismuaren kutsua daukala. Mde 

Pr 76. Gelditasunari darraikona: erio-kutsua. Txill Let 120. Eztagola zathi huntan ezer bizkaierazko kutsu 

atsegingarria duenik. Osk Kurl 28. Goitar itz orrek sarri askotan zerutar kutsu urri baiño izan ez arren. Erkiag 

BatB 85. Sermoi kutsuak kendu nai izan nizkion euskerari. NEtx LBB 77. Ez ote dute halako eskualdun kotsu bat 

hartu? Ardoy SFran 13. Iruñerriko kutsua itsatsi bazitzaion ere, ez zuen etxe-aldamenekoa galdu. MEIG V 115. 

Zahar kutsu horri, nik uste, errazki antzemango diote [hizkerari]. MEIG IX 89. v. tbn. SMitx Aranz 125. JAIraz 

Bizia 39. Lek SClar 102. Etxde JJ 206. AIr in Izeta DirG 12. Basarri 60. Anab Aprika 72. Zait Plat 78. Vill 

Jaink 20. Gazt MusIx 62. Or ib. 22. Ibiñ Virgil 42. 

"(G-azp), salsa. Urdaiaren kutsuan busti ditugu arto-xerrak" A. 

Aspecto (?), sabor (?). Buztin-kutsua dun lurra. Munita 53. Lurrak berak gatz-kutsua izaten du an. Anab 

Aprika 94. 

2. (AN-erro, L; Ht VocGr 402, H), kotsu (kh- BN ap. A VocBN; H), kozu (kh- S), koxu (kh- S). Ref.: A 

(kutsu, khoxu); A Apend; Lrq (khozü). Poco, pequeña cantidad. "Un peu, kutsu bat" Ht VocGr. "Un petit peu d'un 

objet, un brin plus ou moins. Arno khotsua badut, xuri eta gorri, bainan ezdut oro elgarri emanik hamar flasko, 

j'ai du vin plus ou moins [...]" VocBN. "Brizna, porción pequeña" A. "Kutsua badugu (L), ya tenemos un poco" 

Ib. "Kutsua, algo (AN-erro)" A Apend. Nor ahal dateke adimenduaren kutsua duenik [...] enorantzia [...] 

hauta dezakenik? ES 179. Yauts-arazten duela [...] arte laburretako bada ere, zeruko gozotasun eta nahikareen 

kutsu bat. Lg II 169. Hatzeman litazke oraino [...] Madagaskarren, Caledonian, bai eta, kutsua, Australian. JE 

Bur 205 (Ber 77 kotsu). Ogi landa eta mahasti zenbeit halaber, han hemenka; bai eta lur-sagar kutsua. Ib. 83. 

Bakartasuna, / zu zera Goiko / zorionaren kutsua! Jaukol Biozk 25. Gazte kotsia joan dira betharraba biltzera, 

bertze batzu aldiz jin ihizirat. Herr 7-10-1971, 6. Nik erraiten dautzut kutsu hori pilotari handi bilakatuko dela 

oraino. (Interpr?). Egunaria 9-2-1973 (ap. DRA). (En contextos negativos). Nada de, ni rastro de. Neguko 

gau gogor luze aietan suaren kutsurik eta argirik gabe. Arr GB 48. 

3. (Ht VocGr 379 (kh-), H), kotsu (kh- H). "Légat, legata, khutsua" Ht VocGr (sin duda en el sentido del cast. 

'legado'). "Legs, biens, argent laissé par testament, héritage. Khotsurik utzi dautzi?" H. "Aita zenak utzi zarotzun 

kutsua" Ib. "Quelque chose, quelque avoir et en général, du bien de la fortune [...]. Badu kutsua, il a quelque 

chose" H. 

4. "(G-to), sociedad en comandita" A. 

5. "Infracción de leyes [...] (FSeg)" A. 

6. "(G, ...), estreno" A. 

7. Contacto carnal. Erlisione finkazale guziek, Mahometek salbu, higuin ukan baitute emaztearen kutsua. JE 

Bur 100. Amak bakarrik egin bazindu / besteren kutsurik batez. Uzt LEG II 86. 

8. Prueba, indicio (?). Colón-ek kutsu antzera indio batzuek, luriton bat, lumak eta abar ekarri zituanean. 

JAIraz Bizia 30. 

II (Adj.). 1. kozu. "(Sc), contagioso" A. 2. "Aide kutsuak (B), ahide kutsuak (L-côte, BN-baig), parientes 

lejanos" A (s.v. aide). "Ahaide kutsu (Hb), petit parent" Lh. Cf. infra KUTSUKO. Atze batekin ezkondutako 

illoba-kutsu bat izan ezik. Mok 20. 

- KUTSUA EMAN. "Caracterizar, dar tono. Jaiotzak ematen die kutsua Eguberri-jai aueri" Gketx Loiola 41. 

- KUTSUAK HARTU. Tomar el aspecto (de). Goazen guziok Lore ortara / erle kutsuak arturik. Basarri 13. 

- KUTSU BATEKO. Parecido, similar. Piarres eta Sebastian soiñez eta aiurriz kutsu batekoak ez izanarren 

[...] adiskide-miñak ziran. Etxde JJ 9. 


mende. 

187


- KUTSU-GAITZ. Enfermedad contagiosa. Oriek janez [baratzuri ta tipula], kutsu-gaitzik ez. Or Eus 372. 

- KUTSUKO. a) "Oraindik kutsukoak gera (G), todavía somos parientes" A (s.v. oraindik). b) (AN-gip-5vill ap. 

Echaide Nav 242). Contagioso. Bi gaitz oiek kutsukoak edo eraskorrak dira. Oñatibia Baserria 131 (ap. DRA). 

c) (En composición). De aire, de estilo, de sabor. Donostiar kutsuko elerti pizkunde bazkuna. "De carácter 

localista donostiarra". Y 1933, 4. Nafar-kutsuko euskara. MEIG VII 116. Iturriaga, liberal kutsukoa. MEIG VI 

56. Epika kutsukoa. Ib. 87. (Precedido de gen.). Tomado de. Eta [oitura] au ere indoeuropatarren kutsukoa 

dala esan leike. JMB ELG 89. 

- KUTSUZKO (AN-larr-ulz, Ae ap. Echaide Nav 242; SP H; kozuzko R ap. A). a) Contagioso. "Kutsuzko 

eritasuna, maladie qui se prend" SP. v. kutsakor. Izurri kutsusko eta eriozko enfermedade goneki eriturik 

(Orrio, 1750). ETZ 80. Lepra itsúsia dá ori [doktrina falsua], gaitz kutsúskoa. LE Urt ms. 107r. b) (En 

composición). De aire, de estilo, de sabor. Zeure ames-bizitza ipui-kutsuzko ori. Erkiag Arran 155. Biarritzen 

mundu kutsuzko pesta lotsagarri bat egin da. Basarri 121. Benta-kutsuzko afari labur ura. Berron Kijote 49. 

- KUTXU. (Forma con palat. expresiva). Cierto aire, airecillo. Ta aren ginballak (kapelak) ere badio alako 

basaka-uxai ta igazkotu-kutxu bat. Ldi IL 40. 

Etim. La dualidad -tsu/-zu del final de la palabra puede explicarse por la presencia del suf. de abundancia -zu/tsu. 

La forma más antigua sería, por lo tanto, kozu, y kutsu saldría de kotsu por asimilación vocálica regresiva. 

kutsudun (H; kh- Dv A, H), kotsudun (H (+ kh-)). 1. Contagiado. "Qui a quelque chose qui infecte, se 

communique, contagieux" H. Kasatu zuten khotsudun bat bezala. Laph 58. Gizon khotsudun bat ekharri 

dutela ospitalerat. Ib. 121. 2. (T-L), kotsudun (T-L). "Contagieux" T-L. "Pestilentiel, contagieux" Ib. v. 

kutsakor. Gaitz khotsudun batek xahutu ditu abereak. Prop 1891, 6. Tuberkulosa dela gaitz bat kutsuduna. 

JE Med 110. Gaitz au senda-eziña ta kutsuduna omen da-ta. Berron Kijote 82. 3. "Qui a quelque avoir" H. 4. 

(Lo) que sabe a (sentidos prop. y fig.). "Arno khutsudun untzia, vase qui sent le vin" Lh. Laburra izan arren 

[musua] betikotasuna kutsuduna. Txill Let 61. Gipuzkoeraz egin ala gure bizkaitarren kutsuduna egin erabagi 

naian. SM Zirik 6. 

kutsugabe (kh- Dv A), kutsubage. Inmaculado, incontaminado; inocente. "Qui n'a pas de principe 

contagieux" Dv. Cf. EZ Noel 144: Adamen faltan kutsu gaberik, y Arr GB 52: Gaiztakeriaren kutsugabeak 

dauden. Itz eta egiteetan garbiak eta kutsu gabeak izateko. KIkG 57. Ama kutsu-gabea. ArgiDL 114. Lili zuri 

kutsugabeak. TAg Uzt 27. Aur kutsugabeak artu ta aingeruak zeruan ugaltzeko. NEtx Antz 121. Zuzena izaki, 

errubage ta kutsubage baita, bat-bedera zeatz eta oso dedino. Zait Plat 134 (Sof 139 kutsugabe). 

- KUTSUGABEKO. Inmaculado, incontaminado. Ama Birjiñaren sortze kutsu-gabekoa-re. Goñi 63. Gure 

elea mendietako ur-xirripa kotsu gabeko iturrietan edan dugu. Zub 18. 

- KUTSUGABEZKO. Inmaculado, incontaminado. Deus ere bada ene baitan kutsu gabezkorik. SP Phil a) 2v. 

kutsugarri. v. kutsagarri. 

kutsune. Mancha. Oialaren irazki edo bilbeko, naiz larruzko edozein yazkitako kutsunea, musker edo 

gorrista bada. Ol Lev 13, 49 (Ur y BiblE mantxa, Dv plapa, Ker orban). 

kutsuño. "Khutsuño bat, un petit peu, si peu que rien" H (s.v. kutsua). 

kutsupe, kotsupe. Ambiente contagioso. Harriturik galdatzen dakot erdaldun adinetako bati, nolaz ziteken 

han holako haur elemenia, etzenez bada nihoiz kotsupe hartan izurriterik sortzen. JE Eskualzainburu (1920) (ap. 

DRA). 

kutsupen. v. kutsapen. 

kutsutasun, kotsutasun. Contagio. Amerikak izan ditu 40000 hil [bide ixtripuz]. Tenor berean, kotsutasun 

eritasunek ereman dituzte bakarrik 19800. SoEg Herr 5-5-1966, 1. 

kutsutu. v. kutsatu. 

kutto-kutto (R ap. A), kuttu-kuttu (G-to ap. A). 1. "Cerdo (voc. puer.)" A. 2. kutta-kutta (Sal), kutx-kutx 

(G, AN; H; khutx-khutx H). Ref.: A (kutx-kutx); A Morf 731. "Se dice para llamar al cerdo" A. 

kuttun. v. KUTTUN, s.v. kutun. 


mende. 

188


kuttunagotu. Hacer más íntimo. Olako artu-emanak sarriagotuz, kuttunagotuz, zer gertatu zan? [...]: sortu 

zan elkarrenganako maitasuna. Alt LB 22. 

kutturlio. "Cochevis huppé [...]. Alauda motoduna erraiten diote Donibane-Lohitzuneko aldean" Dass-Eliss GH 

1924, 99. 

kutun. Tr. Lo hallamos en textos meridionales, además de en unas cartas labortanas del s. XVI que muestran 

rasgos más occidentales. En DFrec hay 14 ejs. I (Sust). 1. "(L?, BN?), carta" A. v. gutun. Zure señoriaren 

kutuna nuen errezebitu. (c. 1597). FLV 1993, 464. Nere ezagunai ta adiskideai bialtzen dioztedan kutunak. Lar, 

carta a Gandara 161. v. tbn. It Fab 164. 

2. (V, G; Lar, Añ, Aq 404 (G), H). Ref.: A; JMB AEF 1924, 167; Arin AEF 1955, 120; Iz ArOñ; Etxba Eib; 

Elexp Berg. Amuleto. "Haciendo de ellos nóminas que las llaman kutunak, para con estas reliquias defenderse de 

los truenos, relámpagos y la piedra llovediza" IC II 47. "Relicario, bolsita de reliquias" Lar y Añ. "Bolsilla 

cerrada que se trae al cuello con alguna cosa preciosa" Aq 404. "(Vc, ...), escapulario" A. "Amuletos de carbón" 

JMB AEF 1932, 104. "Papel con una invocación en latín [...] se sujeta de algún modo al cuello de la res enferma" 

AEF 1955, 165. "Bolsita que se llevaba al pecho con cosas bendecidas, ruda, apio, azentzio, urdiña..." Iz ArOñ. 

Cf. Ido DocInq 89: "Si las criaturas tienen cotunas, que son nóminas o reliquias, el demonio ni las bruxas no 

tiene poder para los llevar al aquelarre". Atozea, eta erlikia oriek kutunen bat, edo zer dira? AA I 539. Done 

Simon buruzariari / eman izan zenion kutuna. Izt Po 50. Papar gañean Ama Mariaren kutun bustia. Ag G 359. 

Gaur ere gaitz batzuetan kutuntzat erabiltzen dira [gatzarriak]. Arzdi LEItz 86. Eiztariai laguntza eta adur ona 

lortzeko kutun batzuek. JMB ELG 49. Urte danean eukitzen zan kutun ori lepoan. And AUzta 67. v. tbn. Gand 

Eusk 1956, 224 (V-gip). 

3. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Izt, H, A (que cita a Apaol)). Favorito, amigo predilecto, persona más 

querida. "Confidente, amigo estrecho" Lar y Añ. "Favorita" Izt. "Ah nere biotzeko kutuna!" Etxba Eib. 

Teologo guzien gallurra, Fedearen obea, Eleizaren kutuna. Lar SAgust 4. Ez dago galdua [zure biotza]; nerea 

izango da zure biotzaren kutun. (Interpr?). Ib. 15. Ama [...] Erregiñaren konfianzarik andieneko kutuna zan. Cb 

Just 19. San Josepe zorionekoa izango da nire biotzeko kutuna. Añ LoraS 160. Beren gogo ta biotz guziarekin 

daude beren kutun ta adiskide laztan ardoagan. AA III 365. Gipuzkoatarrak izan ziran Erromako Aginde 

andiaren kutunik maiteenak. Izt C 276. Bere biotzeko kutuna. EE 1882a, 130. Inazio du orrek bere kutuna. Apaol 

108. Neure iaun eta kutuna. Azc PB 172. Eladitxo zan lenengo aldiz / zure begiko kutuna. Echta Jos 232. Lotan 

dagoan kutunari maitaleak oi dion gisa. Ag EEs 1917, 211. Bere kutuna ninduke ta ondo serbituko neuskio. "Su 

privado". Or Tormes 95. Bakaldunaren kutun ixatera eldurik. Otx 93. Solas gozo bigun sarkorra kutunarengan 

isurtzen. Erkiag Arran 101. Maitez nago iltear, / zer egiñen, kutuna? "Carillo". Gazt MusIx 161. Amak kutun itxu 

/ izango du beti. And Auspoa 52-53, 224. Musa atsegiñak, nere kutunak. Ibiñ Virgil 92. v. tbn. AB AmaE 157. A 

BGuzur 108. GMant LEItz 71. Jaukol Biozk 51. Enb 50. Laux BBa 84. NEtx Nola 10. Amez Hamlet 66. Gand 

Elorri 211. (Con sociativo). Baña, zelan egozan orduan etxean / ta Mari Antonigaz kutunak zirean. AB 

AmaE 416. Tesoro, objeto valioso. Eta gau baten / kentzen deutso kutuna / ta eroaten. Zav Fab RIEV 1907, 

531. Garealako gaur illgo emen, / emon baño len / iñori gure erria, / kutun aiñ maitagarria. AB AmaE 371. 

4. (V, G). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "(Vc, G), acerico, almohadilla de costureras en que se clavan 

alfileres y agujas" A. "Milla mesede egiten dau zerrautsak etxean, nai txiztu-ontzirako, nai kutunak egiteko (Vm), 

el serrín presta mil servicios en la casa, sea para la escupidera, sea para hacer acericos" Ib. s.v. zerrauts. 

5. (V-och ap. A), kukun (V-arr ap. A). "Nuez pequeña que vale por toda la partida, en el juego de nueces 

llamado 'el castor'" A. 

6. "(S), principe, règle" Lh. 

7. Arra. Orri aiek ez dute [...] Izpiritu Sainduaren kutunik. "Arrham". Or Aitork 181s. 

II (Adj.). (V, G; Añ). Ref.: A; Iz ArOñ. Favorito, predilecto; muy querido, íntimo. "Intimo", "querido" Añ. 

Marcelo bere adiskide kutunagatik. Cb EBO 5. Erregiña Katolika D. a Isabelen Dama kutun laztana. Cb SIgn 15. 

Adiskiderik kutunenak. Añ EL 2 32. Andretxo kutuna. Echag 117. Alboan dakus San Juan bere Apostolu kutuna. 

Lard 460. Adiskiderik kutunenaren eran tratatzen zuela. Aran SIgn 23. Oh lagun eta adiskide kutunak. Camp EE 

1883b, 521. Zein dan niretzat jente / laztan ta kutuna. AB AmaE 359. Ene semetxu kutuna. A BeinB 42. Izeko 

kutun bati. Echta Jos 154. Oi neskuts kutuna! Laux BBa 84. Adiskide kutun, lagun zorigabe. Ldi BB 80. Ene asto 

jaun kutun ori. Otx 120. Nere seme kutuna zauritu izan banu. Goen Y 1934, 90. Simon Bolibar-en "aur kutun", 

Bolibi. Or Poem 531. Erregeren txakur kutuna. Lek SClar 114. Amazazpi urte auetan nere aizpa kutun izanok! 

NEtx Antz 92. Ikaslerik kutunena. Zait Plat 12. Koduru kutunarenak bezelako bertsuak. Ibiñ Virgil 51. v. tbn. Bil 

97. Zab Gabon 50. Arr May 149. Apaol 114. Azc PB 195. Ag AL 16. Jaukol Biozk 93. Enb 125. FIr 132. Kk Ab 

II 72. Eguzk GizAuz 46. ABar Goi 66. EA OlBe 8. Zait Sof 161. SMitx Aranz 122. Erkiag Arran 168. Bilbao 

IpuiB 1. BEnb NereA 79. Gand Elorri 91. Uzt LEG II 144. 

(No ref. a seres animados). "Pasión, grina, kutuna" Izt. "Griña kutuna (G), la pasión dominante (AA CCErac 


mende. 

189


[ed. 1900], 69)" A. Txoill eder, kutun [zortzikoa]. Echag 268. Maiatzaren bosteko / o! egun kutuna! AB AmaE 

181. Gure Arbola kutuna. Ib. 34. Lege kutun bat. Echta Jos 262. Sortetxeko ate kutuna. Ag G 227. Lora kutun 

au. Kk Ab I 36. Oroigai kutun. Jaukol Biozk 46. Mendexarrakin batasun eta anaitasun kutuna degulako. Eguzk 

RIEV 1927, 430. Ele kutun au. Enb 37. Bere il-arria zitzaion kutunenik. Or Mi V. Astigarraga uri kutun bat. Tx 

B 164. Zeugan mosuba baxen kutun dot arrena. Laux BBa 46. Nere oroitzapenik kutunena. TAg Uzt 245. Nere 

abesti kutuna. EA OlBe 29. Bere gordairu kutun bezela erabilli oi zuan kartera edo toxatxo bat. Lek SClar 108s. 

Arrai-kaja eder maite ura beti aldamenean eukitzen zuan kutuna baño kutunago. Anab Poli 49. Neure baserri 

kutuna. BEnb NereA 140. Platonen aburu kutunenak. Zait Plat 48. Zeregin kutuna yakan. Erkiag BatB 35. 

Esangunea kutun dauka. "Mima la expresión". Or in Gazt MusIx 50. Soñu kutuna. Uzt Sas 240. Euskal opera 

bat, hauxe du ametsik kutunena. MIH 157. v. tbn. Gand Elorri 110. 

Amante. Nazala euskalduna, / gure berbetearen / laztan ta kutuna. AB AmaE 178. 

- KUTTUN. (Forma con palat. expresiva). En DFrec hay 5 ejs. a) (Adj.). Nere semetxo kuttun onek. A Ardi 

VI. Ez, elai kuttuna. Altuna 22. Zure seme bakar ta kuttuna. Ol Gen 22, 2 (Urt maite duana; tbn. maite izan en 

Ur, Dv, Ker, Bibl y BiblE). Izkuntza kuttuna. Basarri 68. Ene ametsik kuttunena. MIH 358. v. tbn. JAIraz Bizia 

23. Etxde JJ 136. Alt LB 22. Or Aitork 80. b) (Sust.). Ene kuttuna, lotxo egizu / ames gozoen altzuan. R. 

Bustintza in Onaind MEOE 758. Isabela neskamearen kuttuna zela. Mde HaurB 11. Nere kuttuna, gogoemazu 

[...] umore gabetzat artzen nautela. Lab SuEm 203. Nere kuttun Juana Gutierrez. Berron Kijote 91. Minervaren 

kuttunek berezko duten goi-arnasa. MEIG VIII 33. v. tbn. Etxde JJ 262. NEtx LBB 83. Euskara bazuen ere 

bere kuttuna, kornubieraz ere zaletu zen. Mde Pr 256n. Tesoro, objeto valioso. Bai omen zuten etxean 

orretarako [erretrato] bat, kuttuna bezela gordeta zeukatena. Or SCruz 76. c) (Con valor diminutivo). (AN-araq, 

B). Ref.: A; A Apend; Satr VocP. Acerico. "Alfiletero que se cuelga de la solapa" Satr VocP. 

- KUTUN HARTU. Estimar, apreciar. Oraintxe asi zaizkidan [lagunartean] esker ematen eta kutun artzen. Or 

QA 46. 

- KUTUN-KUTUN. (Con reduplicación intensiva). a) (Adj.). Geure aiskide kutun-kutuna da. Kk Ab II 75. 

Eta arako beste gertakari xamur ta kutun-kutun ura? Lek SClar 132. Auzotegi kutun-kutune. Akes Ipiñ 11. 

Ama Euskalerriyak kutun-kutunezko lur-sailtxoan sartu du bere korputza. Inzag EEs 1925, 223. b) (Sust.). 

Ezkonduriko kutun-kutunak / alkarregaz bizittera. Echta Jos 354. 

- KUTUN-ZORRO (V-gip ap. Iz ArOñ). Bolsa donde se llevan las hierbas que sirven de amuleto. 

Etim. v. gutun. 

kutunkeria. Favor (en sentido peyorativo). Eta aundikiengandiko kutunkeri billa egiñalak egiten dituzu. 

Goen Y 1934, 184. Aren gerri aldean bizi zerate, ots, aren kutunkerien erdokian. "In the middle of her favours". 

Amez Hamlet 66. "Kutunkeriz, con zalamería" Ort Voc 151. (Kutunkeriz). Zuk takozu! Ort Oroig 126. 

- KUTTUNKERIA. Mimo, expresión de afecto. Zion bere senarrari kuttunkeriak egiñaz. Etxde AlosT 33. 

kutunki. Afectuosamente, tiernamente. Mosu dagitzube guztijak kuntunki. Laux BBa 16. Esan zien Libek 

kutunki. TAg Uzt 156. Seskadiko itzalpean ain kutunki egon ziran. Ib. 249. Kutunki zerabiltzan Irutan Bat danak. 

'Mima'. Gand Elorri 133. 

- KUTTUNKI. (Forma con palat. expresiva). Suavemente, tiernamente. Galde nion aul ta kuttunki. LMuj 

Olerti 1961, 182. Olatu biurberak kuttunki biltzen dira. "Se doblan tiernas". LMuj BideG 78. 

kutunkiro. Intimamente. Erri oien biotzetara urreratu bearrean eta beren jatorrizko jakituria kutunkiro 

xurrupatu bearrean. Vill Jaink 20. 

kutuntasun. Intimidad. Jaungoikoarekin adiskidetza ta kutuntasunik andienarekin tratatzea. 'Familiaridad 

y trato íntimo'. Aran SIgn 44. Iainkoaren kutuntasunera igoteko. Ezale 1897, 234a. Elkarrengandik sortzen dan 

kutuntasun ortatik sortuta dugu adiskidetasuna. ZArg 1957, 220. 

- KUTTUNTASUN. (Forma con palat. expresiva). a) Afecto, cariño. Madrid-ko txalo ta goralpenari geitu 

zaiozute donostiarrak zioten maitetasuna ta kuttuntasuna. Garit Usand 47. b) Mimo. Geiagotu ziran, orduan, 

Betargiren kuttuntasunak: "Etzazu egin ori" [...] "Atseden zaite, orrenbeste lan egin gabe, aurra izan bear deguta". 

Alt LB 34. 

kutuntxo, kutuntxu. (Dim. de kutun). 1. (Sust.). Favorito, persona más querida. Nere kutuntxo laztan 

maitea. Echag 106. Ez adi estutu, kutuntxoa. Ag AL 19. Eure kutuntxu orraz / [...] bixiteko. Enb 199. Maitasunzale 

da kutuntxuba. Laux BBa 112. v. tbn. Gand Elorri 93 (kutuntxu). 2. (V-gip). Escapulario. "Kutuntxua 

orratzakin umiei ipintzen jakuena" Elexp Berg. 3. (Adj.). Querido. Euren biotzeko seme kutuntxoa. Echta 

Jos 356. Euzkeltzale kutuntxubak. Enb 59. 

- KUTTUNTXO. (Forma con palat. expresiva). Barkatu baña, kuttuntxo, zure itza aski det-eta. Etxde AlosT 

33. 


mende. 

190


- KUTUN-KUTUNTXO. (Con reduplicación intensiva). Asabak itxiriko / [berbeta] kutun-kutuntxoa. Echta 

Jos 348. 

kutur (Lar, H). "Obligación", "reducción" Lar. "Inclination violente, passion emportée" H. 

kuturgarri (Lar, H). 1. "Obligatorio, obligativo" Lar. "Iralgi, argi kuturgarria, document, titre, écrit, preuve 

qui contraint à" H. "Chose qui tente vivement, qui incline fortement à" H. 2. "Reducible" Lar. 

kuturtu (G-azp-bet ap. A; Lar, Añ (G), H). Empujar a, llevar a; obligar a. "Obligar", "reducir" Lar. "Forzar" 

Añ. "Inclinar, reducir, someter [...]. Aitaita maite du, bai, mutil txikiak; baiño ain da gaiztoa, ezikan ezin 

beregana kuturtu eta arekin egiten ditu ardailla batzuek (G-azp), [...] no pudiendo reducirle [...] (FSeg)" A. 

Bekatura kuturtu nai izan zuan bere etxeko andreak. AA II 134. Siniste onek kuturtzen ditu [...] eren buruak 

ezkutatzera. AA III 99. Kuturtu zuen Pilatos [...] sentenzia ematera. AA CCErac (ed. 1900), 306 (ap. A). 

(Aux. intrans.). Comprometerse, avenirse a. Espiritu Santuaren mandatu oekin askotan esnatzen eta kuturtzen 

da anima bekatutik irtetera. AA I 23. Zer esango det ezkontzeko itzen goxoakin edozeñ gauzatara kuturtzen 

diran neskatxaz? Ib. 604. Sartzen diradenak (nobiziaduan) zertara beartzen edo kuturtzen diraden leendik ondo 

ikusteko. Goenaga Aita San Inazio 89 (ap. DRA). 

kutuxa (V ap. A Añ). Garduña. 

kutx. Cruz de una moneda. Cf. kutxalapil. v. gurutze (6). Jujari bat [...] ikusten dugu sos bat piruriketan 

igortzen goiti; mutiletarik batek derro: "Kutx". JE Bur 26. 

kutx. v. kutz. 

kutxa (gral.; Volt 64, O-SP 227, SP, Deen I 257 y 258, Urt II 245, Lar, Añ (G, AN), Arch VocGr, Dv, H; kh- 

VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), kutx (VocB), hutxa (gral.; Lar Sup, VocBN, Gèze (hü-), H (BN, S); u- Lar, Añ (V), 

Dv (V, G), H (V)). Ref.: A (kutxa, utxa); Lrq (hütxa); Iz Als (lizundu); Etxba Eib; Elexp Berg. Arca, arcón; 

caja en gral. "Hutxa, crypta, arcula" O Not 47. "Khutxa-ekhaia edo ekeia, le bois pour faire un coffre" O-SP 227. 

"Kutxaren baldia, couvercle de coffre" SP. "Arca", "hucha" Lar. "Caja ", "arca", "arcón", "cajón " 

Añ. "Le coffre" Arch VocGr. "Armoire" Arch Gram 2. Tr. Documentado ya en Leiçarraga; se encuentra tanto 

al Norte como al Sur. La forma (h)utxa aparece en autores vizcaínos (no en el s. XX) y en Archu. Hay kutxean 

(ines.) en Orixe (Eus 283, 133, 21, 103 y, no forzado por la rima ni el metro, en Aitork 126). En DFrec hay 153 

ejs. de kutxa. Oial ona hutxan saldu doa. RS 541. Testamentu zaharreko agerturen da kutxa. EZ Man I 70. 

Kutxa bat, erremusinaren edukitzeko untzi bat. Ax 229 (V 153). Oihal ona kutxan dagoela sal daite. O Pr 658. 

Zeren liburuak baitira kutxak eta arkak, zeinetan hitz [...] ongi erranak [...] baitaude altxaturik. ES 398. Nere 

kutxaren kutxatelan manea bidi argia. LasBer 576. Gilzatzen dute diru kutxa. Mb IArg I 313. Edo botaten dau 

Animen kutxara. msOñ 98v. Utxaan daukazan bitxi ta janzi ederrakaz. Mg CO V (CC 253 kutxa). Nai du bada 

umeak kutxan gorderik idukitzea? AA II 83. Lau kutxa [...] apaingarriz beterik. Astar II X. Burniazko kutxa lodi 

giltza askorekiko batean. Izt C 225. Zilharrezko hütxa handi bat. Arch Gram 69. Kutxatik irri. "Rire comme un 

coffre: à gorge déployée". Hb GH 1929, 86. Elkartasuneko utxa. Ur Apoc (G) 11, 19 (Dv, Ol, Ker, IBk e IBe 

k(h)utxa; Lç, He, TB, Ip y Echn ark(h)a). Bere diruak kontatzen kutxa baten gañean. Etxeg EE 1885b, 372. Bere 

kaxa edo kutxa ttikia liburuz eta sainduz bethea bizkarrean. Jnn SBi 353. Etxeko kutxan / dirua bazan. Azc PB 

197. Kutxa itxitzeko denborik gabe. Ill Testim 15. Euzko-Aberri maitagarrija, / lagi zuzenen kutxa garbija. Enb 

64. Urrezko kutxa ttikitto bat: erliki-untzia. JE Ber 60. Etxeko kutxa zarrak eunez da soiñekoz betetako. Akes 

Ipiñ 22. Mahi gainean zegoan kutxa bati estalkia khentzen. Osk Kurl 51. Burni-kutxa edeki. Izeta DirG 80. 

Betun-kutxak, pospolu-atabakak. Erkiag BatB 18. Khütxa eta kamenetak. Casve SGrazi 60. Kutxaren bat 

ukenduz betea. Berron Kijote 50. Aita Zavalaren ondasun kutxak ez omen du hondorik ez hondarrik. MEIG III 

122. 

v. tbn. Ub 39. CrIc 70. fB Ic II 235. JJMg BasEsc 253. Echag 144. It Fab 190. Gy 320. Hb Esk 137. Lard 191. 

Dv Lab 76. Bv AsL 131. Elzb Po 220. Urruz Urz 24. Zby RIEV 1908, 764. Arb Igand 76. FLV 1988, 275 

(Larrainzar, 1905). Iraola 88. Ag G 53. A Ardi 25. Balad 205 (G-nav). ArgiDL 115. Inza Azalp 122. Ox 68. 

Eguzk RIEV 1927, 423. Altuna 76. Or Tormes 45. Jaukol Biozk 58. Etcham 221. Kk Ab II 168. Ldi IL 126. Ir 

YKBiz 321. Laux AB 70. TAg Uzt 111. Zerb IxtS 40. Zait Sof 14. JAIraz Bizia 44. Munita 40. NEtx Antz 141. 

Etxde JJ 214. Txill Let 23. Bilbao IpuiB 186. AGoen Agurea 17. Uzt Noiz 63. Xa Odol 238. Hutxa: Añ LoraS 6. 

A Ezale 1898, 92b. A Ezale 1898, 174a. 

Ataúd. v. hilkutxa. Eta hurbildurik hunki zezan khutxá. Lç Lc 7, 14 (Dv khutxa; TB, Or, Ker e IBe 

hilkutxa, Oteiza illoi, Brunet iloka, Ol e IBk zerraldo). Hilketariek ere ez nahi kutxan sartu hila. HU Aurp 162. 

Illobirako kutxa. Zait Sof 48. Bi kandelak kutxaren bi aldeetara. Anab Poli 130. Khutxa kukutua zuen Frantziako 


mende.


banderaz. Herr 27-2-1964, 2. Kutxa idekitzean ohartuz bizia iduri zuela gorputzak. Ardoy SFran 267. v. tbn. 

JJMg BasEsc 252. Or Mi 12. NEtx Antz 93. JEtchep 58. Erkiag BatB 184. 

Arca de Noé. v. kutxontzi. Kutxan gorde ziran ez beste bizkor guziak. Ub 67. Kutxatika bele bat / Noek du 

bialtzen. It Fab 226. Uso zuria kutxara / itzuli doa altxuma mokoan. Gazt MusIx 193. v. tbn. msOñ 23r. AA III 

282. Lard 9. AB AmaE 53. MEIG III 115. Hutxa: fB Ic II 44. Itz Berb I 144. 

Caja, organismo o departamento donde se guarda o acumula el dinero; caja, tesoro de una organización. 

Beren irabaziak zintzo gorde eta interes-kutxetan korrituan jartziak (Oñate, 1902). JFlor. Aurrezki (ahorro)kutxak. 

JBDei 1919, 231 (tbn. aurrezki-kutxa en F. Labayen in Munita 7, NEtx LBB 5 y MEIG I 116). Opor-aldi 

kutxak [= caja de resistencia], langintzan oi diran ustegabeko ezbearretarako kutxak eta abar. Ib. 231. Sari ori, 

yakiña, Euskaltzaleak-bazkunak bere kutxatik ordainduko luke. Ldi IL 148. Igatu-ordaintza (amortización)kutxa. 

Ib. 119. Ordainbide-kutxak, erderaz "cajas de compensación" deritxoenak. Eguzk GizAuz 182. Lanaren 

tokamenak garatzaren kutxara beioaz. Ib. 153. Herriko sos-kutxak bethe. Lf ELit 120. 

Recipiente en gral. Kutxa biribil oien eresia, lurbira osoaren antolaketa ederrean ageri omen da. Zait Plat 

72 (hablando de la esferas celestes). 

- GARI-KUTXA. v. gari. 

- KUTXA-BALDA. "Cajón donde se guarda el dinero, utxabaldea" Izt 21v. 

- KUTXA BETE. Una caja de, el contenido de una caja de. Iru kutxa bete balarekin. Or SCruz 42. Andre eder 

aundiki ta kutxa bete diru. Or Eus 49. Kutxa bete diru. Munita 65. Kutxa bethe opil emon deust. Osk Kurl 136. 

- KUTXA-KISKETA. "Utxakisket (V-m), secreto, arquita pequeña dentro de otra grande" A. Ondo otza nik 

daukat / utxa kisketea, / ez asko beroago / zizkuko poltsea. Zav Fab RIEV 1909, 37. Gordetzen dute ondo kutxakisketian 

beren sei milla errealeko papera. Urruz Urz 18. 

- KUTXA-LEKU. "Catafalque" T-L. 

- KUTXAPE. (Con suf. local de declinación., en sing.). Dentro (de dentro, etc.) de la caja. Aizeak isasten zitun 

egunsentian artille-mordoak eta zerumugako kutxapean biltzen. TAg Uzt 224. 

Etim. La forma kutxa es debida a prótesis de oclusiva. 

kutxa. v. 1 kotxu. 

kutxabalda (V-ger-ple-m ap. A), utxabalda (V-ger ap. A; Añ). "Caja [...], la del dinero" Añ. "Arquilla 

que sirve para guardar dinero" A. 

kutxagile (Urt, H (+ kh-)). Fabricante de arcas. "Arcularius, [...] kutxagillea, kofregillea" Urt II 267. 

kutxagin (H (+ kh-)). Fabricante de arcas. 

kutxa-ixkilina, -izkilinba. v. kutxiskilinba. 

kutxal (Lar, H (G)). "Caja " Lar. "Cajón , kutxal andia" Ib. 

kutxalaba (Lar H). "Baúl" Lar. 

kutxalapil (L-ain, BN-baig, S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (khütxalapil). A cara o cruz (sdos. prop. y fig.). 

"Jugar a chapas cara o cruz" A. "De resultado incierto; de cara o cruz" Satr VocP. v. kuruxpil; cf. gurutze (6). 

Haren itzain-ohorea kutx ala pil zen memento hartan. Larz GH 1959, 89. Euria ala iguzkia, jendearekin ala 

nehor gabe. Kutxalapil erraiten den bezala. Egin dugu. Herr 10-10-1996, 8. 

- KUTXALAPILEAN. A cara o cruz. Igorten zütien beren sosak kütxalapilian. Eskual 25-4-1913, 3. Mila 

libera pariatzen khutx ala pil-ean. Herr 15-3-1956 (ap. DRA). Kutxalapilian 5 eta 6 garren plekariek zoin 

zoinekin plantatu behar baitzuten; duro bat, juje bezala. Herr 10-4-1958, 3. 

kutxalapilka. A cara o cruz. Norberak ikusteko zer sail hautatu behar duen oraidanik, duda-mudaka edo 

kutx ala pilka ez hartzeko. Herr 17-9-1959, 1. 

- KUTXALAPILKAKO. De azar. Kondiziune borthixkuen pian jarri da Atharratzeko zerkla; politikarik ez 

behar aiphatü, erlijioneko gora beherez ez hitzik erran behar; khutx-ala-pilkako jokurik ez libre. Eskual 3-1- 

1908 (ap. DRA). 

kutxalari. Cajero, fabricante de cajas. Oso langille azkarrak izaten ziran kutxalariak. Anab Don 48. 

kutxalkin (Lar Dv y A). "Cajero , el que hace cajas" Lar. 


mende. 

192


kutxaltxo (Lar, H). Dim. de kutxal. "Cajeta " Lar. 

kutxaño. Dim. de kutxa. Espantiturik gaude oro, urrezko kutxaño heier so. JE Ber 60. 

kutxara. v. kutxare. 

kutxarada (Lar, H). Cucharada. 

kutxaragin. "Fabricant de cuillers" H. 

kutxaratu (Lar, Dv A), hutxaratu (Lar). "Ahuchar, ir guardando dinero" Lar. "Encaisser" Dv. 

kutxare, kutxara (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ (G, AN), H (V, G)), kuxare, kotxare (G-azp). Cuchara. v. 

koilara. Mantekaren erzean kotxareakin iruzi eta hurtuko da (Berastegi, 1763). ETZ 129. Ezpelaz egiten dei 

kuxare, orraxe. Mdg 131. Gero botatzen zaio kutxare bat gatzagi iru pitxer esneri. It Dial 86 (Ur kollara bete, 

Dv kollir bat, Ip golhare bat). Kutxare bat esne epel. Arr GB 22. Mantekari kutxare bat iriñ bota. Cocinan 7. 

Botatzen zaio oni kutxare erdi bat olio. Ib. 30. Kutxara zabalaren azpiko aldetik. Ag G 24. Aitonaren kutxarera 

[txingurria]. Or Eus 312. Zatoa, platera ta kotxarea. BasoM 76. Zopa den lekuan sartu bear da kutxarea (AN- 

5vill). Inza NaEsZarr 1574. Har ezak kutxarea erakutsi ditean bezala! MEIG IX 109. En DFrec hay 3 ejs. de 

kutxara. v. tbn. Iraola 35. Alz Ram 21. Salav 76. 

- KUTXARE BAT BETE. Una cucharada de. Kutxare bat bete koñak on berari botatzen zaiola. EE 1885a, 

134. 

kutxaregile (Lar), kutxaragile (Lar DVC 197, H). "Cucharetero, el que hace cucharas, kutxaregillea" Lar. 

kutxarekada. Cucharada. Lehenbiziko kutxarekada hartu. MEIG IX 108. 

kutxareta. v. kuxereta. 

kutxaretatto, kuxaretatto. Cucharadita. Erraten dio ar dezala pokadutto bat bedere, kuxaretatto bat 

bedere edo ttanttatto bat bedere (B, 1798). BOEans 360. 

kutxaretzar. "Cucharón" Lar. 

kutxarilla. Cucharilla. Kutxilluak, kutxarillak. Iraola 88. Bart arratsean, eznea yaten ari zala, kutxaril[l]ea 

(txalinkoa) tragatu (G). A EY IV 273. 

kutxarkin. "Cucharetero, el que hace cucharas, [...] kutxarkiña" Lar. 

kutxaroi. Cucharón. Kutxariak, kutxaroia. Iraola 88. 

kutxarro. (Nombre dado a diversos recipientes). "Vaso de cuerno" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. Cf. 

VocNav: "Cucharo, recipiente metálico de boca ancha que utilizan para el ordeño de las ovejas (Vidángoz)". 

Esnea kutxarro oietan egosten dute. JMB ELG 44. Adarrezkoak (kutxarroak) zorroan eraman oi dituzte. Ib. 44. 

Bi kutxarro olio guriz kuin-kuin. "Craterasque duo". Ibiñ Virgil 47. 

kutxatara, hutxata. "Hütxata, le contenue d'une huche (S)" Lrq. 

kutxategi (G? ap. A, que cita a Ub). 1. Tabernáculo. Kutxategi, eleizatxo edo tabernakuloa zaitzea. Ub 30. 

2. Gazofilacio, lugar de las cajas de dinero en el Templo de Jerusalén. Jesusek khutxategian erran zituen 

solas horiek, irakhasten hari zelarik tenploan. Dv Io 8, 20 (Lç thesaureria, LE ondakartegi, Ol altxortegi, Ker 

diru-toki, IBk e IBe dirutegi; He tresora zen lekhu). 

kutxatela. v. kutxatila. 


mende. 

193


kutxatila (-illa V, G, AN), kutxatela (AN-larr (-el); Lar), kurtxetilla (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (árkia); Asp 

Leiz2; Elexp Berg. Arqueta, caja. "Arqueta, arquita, arquilla" Lar. "Arquilla o depósito pequeño dentro de un 

arca grande" A. "Arka-kurtxetillia, el cajón del arca" Iz ArOñ. Nere kutxaren kutxatelan manea bidi argia. 

LasBer 576. Idiki zuten [kutxaren] barru-barruan zegoen kutxatilla. Etxeg EE 1885b, 372. Iltze oriz josita 

zegoan kutxatilla bat. Apaol 40. Ez diru mordo aundirik kutxatillan, ez paper asko Bankubetan. EE 1094 [sic], 

505 (ap. DRA). Lau giltzek itxirik daude kutxatilak. Or Mi 142. Sartu eban gero txoritxu au kutxatilla baten 

barruban. Otx 47. Kutxatilla batean sartu, ta [...] postaz bidali diot. Txill Let 58s. v. tbn. Anab Aprika 15. And 

AUzta 140. AGoen Agurea 15. Recipiente. Kutxatilla laburrean gizon andienaren errauts zoritxarrekoa 

laster dakarte. 'Pequeña urna'. Zait Sof 31. Kutxatilla bat artu ta gomor bat manaz beterik Yauberen aurrean 

ipiñazu. Ol Ex 16, 33 (Urt pegar, Dv y Bibl untzi, Ur y BiblE ontzi, Ker pitxar). 

- KUTXATILA BETE. Una arqueta de, el contenido de una arqueta de. Ez al dausku guri bakaldunak 

kutxatilla bete dukat emon? Otx 135. 

kutxatto (H (L, BN, S); kh- Dv A). Dim. de kutxa. v. kutxatxo. Labaiñaz bethetako kutxattoa. Osk Kurl 

103. 

kutxatxo (Urt II 267, Lar). Dim. de kutxa. "Arqueta, arquita, arquilla" Lar. Testamentuko Arka zeritzan 

kutxatxo bat. Ub 29. Jantzientzako kutxatxoa. Ag Kr 74. Tximuak kutxatxo batetik txartela ateratzen zuan. 

JAIraz Bizia 99. Urregorrizko kutxatxo polit / dizdiratsu, apañean. Basarri 12. Sei lauki berdinkide dituen 

kutxatxoa. Zait Plat 62. 

kutxatzar. Arcón. Intxaurrezko kutxatzar zar batean, zeñetan kontuz gordetzen zituen bere irabaziak. 

"Arcón". Otag EE 1881b, 61. 

kutxaxka (kh- Dv A). Dim. de kutxa. 

kutxaxko. Dim. de kutxa. Bi kutxaxko besapean zituela. A Ardi 67. 

kutxazain (Urt), kutxazai (Lar). Cajero. "Arcarius, [...] diru artha dagokána, kutxazáña" Urt II 247. 

"Arquero, de arca" Lar. Estaduko azken morroia ere, kutxazain edo karteru txar bat baiño ezpada ere. Vill 

Jaink 131. 

kutxe. v. gurutze. 

kutxelaka. v. kuxeluka. 

kutxelia (det.). "Kutxelia [...], cajón" Deen II 24. 

kutxer. "(V-ple), sartén. Es de las pocas palabras que terminan en r suave" A. 

kutxereta. v. kuxereta. 

kutxeskiliña, kutxeskli. v. kutxiskilinba. 

kutxet. v. kutxot. 

kutxeta (V-m ap. A). Arquilla. 

kutxeta. v. kuxereta. 

kutxi. v. kusi; 1 kuxin. 

kutxillada (Lcc). 1. (Sust.). Cuchillada. Arerijo baten gorrotozko kutxiladiak ill. fB Ic III 262. Gure 

Praiskuri kutxillada bat emon ez eutsanean! Bilbao IpuiB 223. 

2. (Adj.). Acuchillado, (prenda, etc.) con aberturas. Cf. akutxillatu. Ez geiago aren gañean / zapata 

kutxilladea. Lazarraga 1195v. 


mende. 

194


kutxillo (V, G; Mg Nom 67 (G), Añ (G)), kutxillu (G-nav), kotxillo (G-to). Ref.: AEF 1955, 165; Echaide Nav 

180; Iz Als (nukan); Holmer ApuntV; Elexp Berg. Cuchillo. v. ganibet. Kutxillo bategaz atara daiguzala 

[begiyak]. Zuzaeta 147. Kutxiluak asko ill ditubala. fB Ic II 209. Kañubita edo kutxilua auaz gora geratuten 

bada. Astar II 41. Amabi kutxillo ta amabi kollara. AB AmaE 280. Arakin kutxillo bat. Apaol 102. Kutxilloik 

gabe txerri iltzen. EusJok II 72. An itzi neban kutxillu zar bat. Or Tormes 51. Aizto edo kutxillo. Oñatibia 

Baserria 136. Ebagi bear eutson samia olloari kutxillo-sartada batez. Bilbao IpuiB 259. Kutxillo luze andia 

sartu eutsan samatik. Erkiag BatB 56. v. tbn. Ur MarIl 63. Iraola 88. JanEd II 122. Altuna 24. Balad 98 (V-ger). 

And AUzta 121. Osk Kurl 106. 

- KUTXILLO-GORRO. "Kutxillo-gorrua, el lado opuesto al filo del cuchillo" Iz ArOñ 124n. 

kutxillotxo. Dim. de kutxillo. Kutxillotxo bat neskazar orren / lenengo erregalua. Tx B I 69. 

kutximurri (A Apend). Ultima tarja o moneda para jugar. 

kutxin. v. 2 kuxin. 

kutxiskilinba, kutxizkilinga (B ap. A), kutxizkiliña (L, BN-mix ap. A), kutxiskilinga, kutxeskiliña (BN-baig 

ap. A), kutxeskilinga (VocB), kutxeskli (Sc ap. A), kutxa-ixkilina (BN-arb ap. A; SP), kutxa-izkilinba (L-ain 

ap. A), hutxezkilina (BN ap. A). "Écrin" SP. "Arquilla, por lo regular fija, que tienen los cofres antiguos a un 

lado" A. Kutxiskilingako ontzurre batzuk ekarri zition (B). A EY II 358. 

kutxitu. "(V-m), salir del juego sin un cuarto" A. 

kutx-kutx. v. kutto-kutto. 

kutxoil (Lar; -ux- Hb ap. Lh). "Tambarillo, arquilla redonda" Lar. 

kutxontzi. "Arca de Noé" Añ. Bere iru seme-errañekin ta abereakin kutx-onzian sartu zaneko. Ub 13. 

kutxot (L-ain, BNc ap. A; Dv), kutxut (L-ain ap. A). "Mesure de capacité pour les liquides, équivalent à 25 

centilitres" Dv. "Kutxot bat arno, olio, un quart de vin, d'huile" H. "Kutxut [...], cuartillo o medio litro de 

líquido" A. Zonbait kutxut arno bazuten elgarrekin edanik! Leon GH 1927, 18. Ukhan ginuen nasai jaterat, 

makaronia eta haragi, kutxot bat arno arras ona. GH 1930, 206. Pint-erdi bat edo hiru kutxot egunean aski 

luzkelarik laborari edozoinek. JE Med 148. Bi basok kutxota egiten dute. GAlm 1952, 27 (ap. DRA). 

- KUTXOT-ERDI. Medio cuartillo. Edan bear baitugu / kutxuterdia (B). A CPV 659. Goizian lanian asteko / 

zure erreminta: / kutxet erdiko poto / bat aguardinta. Auspoa 77-78, 48. v. tbn. A EY IV 82 (BN-baig). 

1 kutxu (L-côte-ain ap. A; Volt 107 (kuxu), SP, Urt III 433, Dv, H (+ kh-)). "Pot de chambre" SP. "Vase de 

nuit" Dv y H. Cf. Deen I 443: ", palangana". 

2 kutxu. "(Sal), cerdo (voc. puer.)" A. v. 4 kotxo. 

kutxualdi. "Alvus, kaka, [...] kutxuáldia" Urt I 552. 

kutxut. v. kutxot. 

kutz (S ap. A), kutx (S (Foix) ap. Lh). "(Chaho ms.), tranquilo. Ixil eta kutz, (guardad) silencio y (estad) 

tranquilos" A. "Kutx egon, rester coi, se taire" Lh. 

kutzatu. v. kutsatu. 

kutze. v. gurutze. 

kutzu. "Mou, lent (lang. famil.) (S)" Lrq. 

- KUTZU-KUTZU (S ap. Lrq). a) Lentamente; poco a poco. "Baduzü bai, kutzu-kutzu, il s'en va, oui, d'un pas 


mende. 

195


indolent et mou" Lrq. Iduriturik hiru abisuen ondotik bazitakela helduba laugarren baten tokia, khutzu-khutzu 

emanen dugu gurea. Herr 16-10-1958, 1. b) Continuamente. Asteño bat osoa kutzu-kutzu arizan zaizkigu, 

batean bazela holako zerbaiten abiadura, bestean deus segurik etzela. Herr 24-4-1997, 8. 

kuhuia. v. kuia. 

kuhullu. v. 1 kilo. 

kuhuma. v. 1 kukuma. 

kuuntxo. v. gurintxo. 

kuurra. (Voz empleada para llamar a las gallinas). Ezta agertu bat be kuurra deitu deutsedanean [olloai]. 

EgutAr 17-11-1959 (ap. DRA). 

1 kuxa (V-ple-arr-oroz ap. A), kuja (V-ger ap. A). "Cuja de cama, (c.) oe kuxa, oe zula, zura" Añ. 

"Catre" A. Cf. VocNav s.v. cusha. 

2 kuxa. Capa. Ezarrazu [...] idikiari gainetik azpian duen gauza berez bertze kuxa bat. ECocin 6. 

Hedatzen duzu indi-oilorat haxiz hartarik kuxa bat. Ib. 16. 

3 kuxa (L-ain ap. A). Tolva de molino. Cf. tal vez kutxa. 

kuxa. v. 1 kusa. 

kuxakeri. v. kuskeria. 

kuxalena (R-uzt), koxalena (R-uzt), kuxela (R-is). Ref.: ContR 532; Iz R 292 y 309. "Koxalená, la prima. Bi 

koxaléna" Iz R 292. "Kúxela bat, una prima" Ib. 309. Cf. KUSI LEHEN. 

kuxare. v. kutxare. 

kuxatu. Consignar. Hor tuzieia publikazioniak, / deserbantak emanik, / ekartzie hunat / kuxatzeko rejistrin. 

AstLas 37. 

kuxean (L-côte-ain ap. A; Dv), kuxian (H), kusian. Inmediatamente, al momento. "(Médiatif défini de kuxe, 

et inusité à d'autres cas), d'abord, de suite" Dv. Kuxian erratera nohan kondizioneak. He Phil 360. Errepusta 

egin nazazu kusian (1822). BAP 1958, 268. Ezen erregek kolerean / egorri zuen kuxean. Gy 176. Baietz kuxian 

baderro. Ib. 65. Bonaparte batzuek hanbat nahi zuten, / Non kuxean errege eginen baitzuten. Hb in BOEl 96. 

Danielek kuxian xehakatu zuen idola eta aurthiki tenploa. Etcheberry 164. Ostaturat kuxian abiatzen dire. Arb 

Erlis 14. Sartzen da, eta kuxean, hasten zaio mokoka gizon gaixoari. Barb Leg 133. Ez ginagoken so bata 

bertzeari, / irri egin gabe kuxean elgarri. Iratz 14. Idi bat hil zaio kuxean. Herr 12-9-1957, 2. Gutiago aski zuen 

baxenabartar aphezak "kuxian eta pindarka saltatzeko" laphurtarrek dioten bezala. Etcheb MGaric 100 (ap. 

DRA). Hori erranen dauzut, / Xalbador, kuxian. Mattin in Xa EzinB 99. 

- KUXE-KUXEAN (Dv, A). Intens. de kuxean. Badoha kuxe-kuxean gorago aiphatu Joanes haren ganat. 

Prop 1893, 178. 

kuxela. v. kuxalena. 

kuxelu (S ap. A), koseilu (-ellu BN-mix, Sc ap. A; Dv; -illu SP), koxelu (Arch VocGr, H). "Koseillua (O), 

secret" SP. "Encargo secreto" A. Koseillu kaparpeko, / ager daite azkeneko. "Secret". O Pr 109. Koxeluaren 

begiratzia beno / deusik ezta gaitzago. Arch Fab 131. Emaztettoa, banikezü, nahi düzülarik hatik, koxelü bat 

egiteko zure astoari! GH 1930, 419. Gizunek die beharritan / hitzartüko kuxeliak. Casve SGrazi 144. 

- KUXELUZ (S ap. A; koseilluz SP; koselluz A). "Koseilluz erraiten derautzut, je vous les dit en secret" SP. 

"Küxeluz [sic] (Sc), dando recados a la oreja" A. Gero küxelüz eta kheñüz eremanarazi ditizü ene lagünak 

beste khanbera batetara. Eskual 7-3-1913, 3. Nahi düzia entzün zerbait kuxelüz? Const 32. Eztuk egia 

bezalakorik... erranen deiat, bena koxeluz! GAlm 1927, 56 (ap. DRA). 


mende. 

196


kuxeluka (S), kutxelaka, koxuluka (S). "Küxelüka (Sc), cuchicheando" A. "Kuku mikuka dabiltza (L), pour 

viser certaines relations, certaines rencontres mystérieuses. Le Souletin dit en pareil cas koxülüka" Lander Eusk 

1928, 59. Biharamenin berian, eiherazalik han zien khütxelaka, zuñ lehenka, batak bester aldiaren ebatsi 

beharrez. Béhéty GH 1929, 72. 

- KUXELUKAN. Cuchicheando. Itxuraz erdi lo, erdi iratzarri, hor dabiltza bür-kheñüz, küxelükan, eta 

zunbait iharrausiz ahuak ürratürik. Eskual 13-3-1908, 3. Ari da küxelükan Paule Bertz medezi katolikoarekin. 

Herr 18-2-1965, 3. 

kuxelukatu. "Küxelükatü (S-saug), entretenir en secret. Behar züntüdan küxelükatü, je voulais vous dire quelque 

chose à l'oreille" Lh. 

kuxereta (Aq 1148 (AN)), kutxareta (Añ (AN), Bon), kutxereta (AN-ilzarb), kutxeta (B), koxereta (B; VocB), 

kuxeta (AN-egüés-olza, B), koxeta (VocB), kotxeeta (AN-larr). Ref.: Bon-Ond 151; A (koxereta); EI 383; Izeta 

BHizt (kuxeta). Cuchara. "Zilerrezko kutxetakin yan ginuen" Izeta BHizt. 

kuxeta (SP, Deen, Urt Gram 25), koxeta (Volt 59). "Couchette SP. "Kuxeta zeruba [...] tabla pequeña 

en el testero" Deen I 459. 

- KUXETA-ZANGO. Columna que sostiene el dosel de la cama. "Quenouille de couchette" SP. 

kuxeta. v. kuxereta. 

kuxian. v. kuxean. 

kuxidade (G, AN-gip), kuixidade (V-gip, G-bet), kuisidade, kuxindare. Ref.: BU Arano (kuxidade); Elexp 

Berg (kuixidade). Cf. kuriositate. 1. (En contextos exclamativos). "Desaseo, desorden. También se dice en 

Gipuzkoa" BU Arano. "Klasera sartu naizenian aura zonan kuixidadia: papelak lurrian ziar, maixak botata" 

Elexp Berg. [Ontzak] eraten du olioa eta dago eliza illun eta argi bage Sakramentu santua. --Kuisidadea dek 

orixe ere. Esan diat len ere milla bider, tiroz botatzeko ontz deabru ori. Zab Gabon 61. Loiez etxea zikindu 

didatela. Au kuxidadea. Lab EEguna 91. Otsegin ziola ardo saltzalleari ta, bere aurrean bota zuala maira 

basokoa, txalburu ta guzti, ta eunda beraldikoak esan zizkiola: ura al zan kuxindarea! Garayalde Elezar 79. 2. 

+ kuixidade (V-gip, G-bet, AN-gip). "Baña ori al da kuixidadia? ¿eso es limpieza (recogido)?" (AN-gip, 

comunicación personal). "Etxera noia, ia kuixidade puxkat ipintzen doten" Elexp Berg. Beti arlote ez diru ta 

kuxidaderik gabe. Lab EEguna 101. Ora unan, ora, emakume zerrenda, kuixidade gutxiko ta zaldarra (AN-gip). 

PPer FLV 1987, 190. 

- KUXIDADEKO. Limpio, arreglado. Au kusidareko etxia dauka! EEs 1920, 179. 

kuximaxio. Maxio majiñat eratu da... Etxekoandreak kuximaxioan... "Las mujeres discuten y regatean". 

LMuj BideG 80. 

1 kuxin (B, Sal, R ap. A; Aq 92 (AN), Añ (AN)), kuxina (VocBN), kotxi (S ap. A; Gèze Dv, H; kh- S (Foix) 

ap. Lh; Dv (S)), kotxin (Dv (BN-bard)), kutxi (-¸) [oxítona] S ap. Lrq), kotxina (V arc. ap. A, que cita a Mic), 

koxia (H (S)). 1. Almohada; cojín. "Almohada" Añ. "Coussin" VocBN, Gèze, Dv, H y Lrq. "Oreiller" Lh. 

Isara bi, oeko kotxiña bi. "Dos almohadas de cama". Mic 14v. Mutiko ttipia jarlekuko kuxinen lehertzen hasi 

zelarik. Mde Pr 83. (AN, BN-baig, R ap. A; Aq 92 (AN), H). Almohadilla de costura. 2. "Kuxin, funda de la 

almuada (sic)" VocB. 

- KUXIN-AZAL (kotxi-axal S ap. A y Lh; Foix ap. Lh). Funda de almohada. 

2 kuxin (V-gip, B), kutxin (V-gip), kusina. Ref.: A; P. Urkia EEs 1930, 49; Iz ArOñ; Izeta BHizt. "Horquilla 

para cargar heno" A. "Kutxin, ota ta abarrak karobian sartzeko urkulu txikia, naiz zur naiz burnizkoa (V-gip)" P. 

Urkia EEs 1930, 49. "Especie de horcón. Kuxine kusilabean ibili ginuen" Izeta BHizt. Kusina bat begia einik. 

HerVal 182. 

3 kuxin (V-gip). 1. "El melindroso en el comer" Iz ArOñ. 2. "Ondo kuxiña aiz, eres bien agarrada y 

envidiosa" Iz ArOñ. 

kuxin. v. kusi. 


mende. 

197


kuxina. v. 1 kusina. 

kuxindare. v. kuxidade. 

kuxka. v. 1 kuska. 

kuxkabil. "(BN-mix), leña menuda" A. 

kuxkaldu. "Cascar nueces, huevos, etc." Darric (ap. DRA). 

kuxkaldu. v. kiskali. 

kuxkandel. "(BN-mix), sabandija" A. 

kuxkarratu. 1. "(BN-mix), artificioso, hecho con arte" A. 2. "Fignoler" T-L. Gurutzefika bat beinezpein 

berekin zerabilkan kuxkarratzen zuela. Herr 19-1-1961, 4. 

kuxkil. Concha. Ezin gira beiratu plaia bazter batean gelditzerik maxkur edo coquillages-en biltzeko, 

batzuek kuxkil edo coquettes hoietarik, lephokoen egiteko. Herr 3-10-1963, 3. 

kuxkortu. v. kuzkurtu. 

kuxkuil. v. 1 koskoil. 

kuxkuila. v. 2 kuskuila; 1 kuskuilu. 

kuxkuildu. v. kuskuilatu. 

kuxkuka. Erizo de la castaña. v. kosko. Gaztena biltzen, kuxkuka behexten. Herr 31-12-1959, 4. 

1 kuxkul, kuskul (L-ain ap. A Dv). "Courbé et comme brisé par l'âge, les infirmités, etc." Dv. "Encorvado 

por la edad, las enfermedades" A. Cf. 2 koskol. 

2 kuxkul. v. 1 kixkil; 1 kuskuilu. 

kuxkulatu. v. kuskuilatu. 

kuxkuldu (V-gip, G-azp-bet), kuskuldu (G-bet), kixkildu (V-gip), kuskulatu (Dv A). Ref.: A Apend 

(kuskuldu); Garate BAP 1957, 49; Iz ArOñ (kixkildu, kuxkulduta). Acoquinar(se); entumecer(se), encoger(se). 

"Se courber, comme brisé" Dv. "Ponerse en cuclillas" A Apend. "Kuxkuldu, agacharse" Garate 7. a Cont BAP 

1957, 49. "Kixkíldu nau otzak, kixkílketan, encoger (el frío)" Iz ArOñ. "Kuxkúlduta, kuxkúlketan, acoquinarse. 

[...] Kuxkúldu, encogerse. Otzak kuxkulduta, encogido de frío" Ib. v. kuzkurtu. Jenobebak otzak kuxkulduta, 

gau osoak begirik itxi gabe zeramazkien. Arr GB 68. Txalupakoak bildurrak kuxkulduta, alkarri ziotsaten. Arr 

Bearg 108 (ap. DRA). Neska txiki bi alkarri begira, kuxkuldu ta ijuti eginez (V-gip). A EY IV 348. Miguel, Van 

Gogh, amairik gabeko bideak / begi ernaiak, atzapar kixkilduak / pakea zuengan, [...] / giza larriduraren gau 

honetan. Lasa Poem 113. 

- KUXKUL-KUXKUL EGON. "Kíxkill-kixkill eon, sin ganas ni valor para nada" Iz ArOñ. 

- KUXKUL-KUXKUL EGIN. "Kuxkul-kuxkul eiñ, encogerse" Iz ArOñ. 

kuxkullo. v. 1 kuskuila. 

kuxkumetan (G-bet). "Jugar al escondite [...] kuxkumetan jostatu" Echaide Orio 110. 

kuxkun. "Merienda o refrigerio con que se celebraba la terminación de las faenas del lino" Iz ArOñ nota. 

"Arigintzaiok eindakuan, kuxkuna, la terminación se celebraba tomando chocolate u otra cosa" Ib. 


mende. 

198


kuxkur. v. 1 kuzkur. 

kuxkur. v. kizkur; 1 koskor; 1 kozkor; 1 kuskur. 

kuxkurizka. v. kukurizka. 

kuxkurrukot. v. kuskurrukot. 

kuxkut. v. kuskut. 

kuxkux. v. kuskus. 

kuxmux, kuxumuxu. 1. (Adv.). Cuchicheando. Gure gazte ôk kux-mux ditugu / irauliz zerbait gogoko. Or 

Eus 94. Aundizu xamarrak edo ala ustekoak mordo bat egiten zuten, eta kuxu-muxu ari ziran, ustez berago 

zeudenen kontra. Or Jaink 22 (ap. DRA). 2. (Sust.). Cuchicheo. Bi aldêtatik kuxmuxa belarrira ba du. Or 

Eus 57. 

- KUXUMUXUAN. Cuchicheando. Saltzalle-talde basaziak zioten kuxu-muxuan: "[...], nork burutu artalde 

orrekin?". Or Mi 128. 

kuxmuxketa. Cuchicheo. Batzuen irri-karkara, bestên kux-muxketa. Or Eus 63. 

kuxo. v. 1 kuso. 

kuxtaldu (Lar, H). "Encajonar " Lar. 

kuxtatu, kuxtetu (B). "Arreglar el pelo. Ilea kuxtetu" Izeta BHizt. 

kuxu. v. kexu. 

kuxuma. 1. "(V-m), desmazalado" A. 2. "(V-m), cosa alguna. Kuxumarik eztaukat, no tengo nada" A. 

kuxumuxu. v. kuxmux. 

kuxun. v. koxoin. 

kuzi. v. ikuzi; kusi. 

kuzina. v. kozina. 

kuzirrita. "Visera, en el morrión" Lar. 

kuzka. v. 2 koska. 

kuzkuil. v. 1 kuskuila. 

kuzku(i)latu, kuzkuldu. v. kuskuilatu. 

kuzkukatu. v. kuskuskatu. 

kuzkundu. "(BN; Lf), se rabougrir" Lh. 

1 kuzkur (AN-larr ap. Asp Leiz), kuxkur (Lar, H). 1. Tímido; acobardado. "Encogido, de poco ánimo, 

kuxkurra " Lar. "Humilde, silencioso" Asp Leiz. v. uzkur. Yendea kuzkur zegonan. Or QA 105. Ez 

gaitez izan kuzkurrak eta / ez gaitez izan tristeak. Uzt Noiz 128. Batzutan lasai, bestetan kuzkur eta bildur. PPer 


mende. 

199


Harrip 119. 2. (Gc, AN-5vill, L-ain ap. A), kuxkur, kuskur (G-to ap. A), kuskurru (S ap. A). (Usado gralmte. 

como predicativo). Encogido; acurrucado. "Kuskur (G-to), persona encogida de hombros" A. Txori mota 

guziak / epelki / dagozi / arraultz gañean kuskur / samurki / ta pozik. Garbiz EEs 1928, 37. Gau-lapurra bezala 

lurrean kuzkur doana. 'Se baissant'. Or Mi 78. Biamonago, burua kuzkur. "Caída". Or Eus 387. Arraun-kertena 

eskuazpian bildurik; besoak kuzkur eta koskordun. TAg GaGo 37. Garoartean kuzkur eta belarri-erne gelditu 

zan. TAg Uzt 83. Eguzkia ba doa ogera kuzkurra. Or Poem 533. Kuxkur maipean. JKort in NEtx LBB 313. An 

asi zan ortzak estu-estu, sorbaldak kuxkur eta aal zuan arnasik geienari beregan eutsiaz. Berron Kijote 224. 

Tarte estu bakoitzaren bihurgunetan kuxkur, zai dagoena. "Agazapada". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). v. 

tbn. Gand Elorri 188. (Con reduplicación). Denak kuzkur-kuzkur zoluun sartu ta (AN-gip). JMB Mund I 

47. 3. "Kuzkur, distraído" BU Arano. 4. Enfadado. Kuzkur xamar abiatu zan Andres, Don Kijote [...] 

arkitu bear zuala zin-egiñaz. "Mohíno". Berron Kijote 62. 

2 kuzkur. v. 1 kozkor; kizkur; 1 kuskur. 

kuzkurdura, kuxkurdura (Lar , H). Timidez. "Encogimiento, cortedad de ánimo" Lar. 

kuzkurka, kuskurka. Encogiéndose, acurrucándose. Begira gure ama ontzixkan, kuzkurka ta ozberritu 

bear ditun arraiak artzen. 'Déjà se courbe'. Or Mi 106. Betlem-go bordan goian ta bian / zirrit asko tella gutxi / 

lotan nitzaizun amaikarrenez / an otzez kuskurka larri. ZArg 1958, 198. 

kuzkurkiro, kuxkurkiro (Lar ). "Encogidamente" Lar. 

kuzkurraldi. "Humillación" Asp Leiz. 

kuzkurruta. v. kukurusta. 

kuzkurtu (G), kuxkurtu (V-gip, G-bet; Lar y Añ (G)). Ref.: A; Iz Als (ódaiyá); Elexp Berg (kuxkurtu). 

1. Encogerse, acurrucarse. "Encogerse de hombros de vergüenza" Lar. "Ovillarse, encogiéndose" Ib. 

"Encogerse arrugando" Añ. "Agobiarse" A. "Negu guztia otzak ziero kuxkurtuta pasau jonat" Elexp Berg. 

Otzak kuxkurtuta. Arr GB 102. Kuxkurtuak zagozila beren etx'ondoetan beha hekien orenak noiz joko zuen. Prop 

1904, 150. Arkaitz-zuloan kuxkurtuta. Ag G 152. Nik oe-yantzia emeki emeki tiratzen diet, eta aiek ikara 

lauorritan kuzkurtu egiten dire. '[Elles] blotissent'. Or Mi 75. Bere txabolan zegoan / eiztaria kuzkurturik. Ir in 

Onaind MEOE 993. Iñularrerako, ordea, izadi osoa illunbean kuzkurtu zan garaian. TAg Uzt 256. Eta 

kuzkuzian kuzkurtu zalarik, mijesaik lurrez lagata ikusi leuzan. Arriand Io 20, 5 (Lç beheititu, He beheratu, LE 

inklinatu, EvS aphaltü, Dv, Ol, Or, Ker e IBe makurtu). Alakoxe zulo batean kuxkurtuta loaren zai. Sorarrain 

Elezar 14. Aurrak [...] amaren magalean kuskurtzen ziran bildurraren-bildurrez. Etxde JJ 198. Antxe kuxkurtuta 

bildu zan. Berron Kijote 180. Hari [apoari] begira geratu nintzen kuxkurturik. PPer Harrip 15. Hitzak motx, 

hotzak kuxkurturik baleude bezala. MIH 355s. En DFrec hay 2 ejs. de kuzkurtu y 1 de kuxkurtu. v. tbn. Txill Let 

63. Gand Elorri 188. NEtx LBB 196. MIH 323. Kuxkurtu: In Uzt Noiz 61. 

+ kuxkortu. (Aux. trans.). Encoger; doblar, recoger. Uropano ofiziale batek naski soinak kuzkur letzake ['se 

podría encoger de hombros']. Prop 1906, 227s. Bi eskuetako beatzak kuzkurtuaz. Urruz Zer 65. Belaunak 

kuxkortu, ta donokiko Ama kutuna bitarteko zuelarik garbitasunezko eskeintza egin ziokan. JZ 1922, 43 (ap. 

DRA). 

2. + kuxkurtu (G-azp). Acoquinar(se), acobardar(se). "Arrastokoa izan emakumea ta, gizonaren aurrean ez 

kuxkurtu" Gketx Loiola (s.v. arrastoko). Amaika baserri kixkaldu izango zuten liberalak Gipuzkoan [...] 

Santa Cruzek kuzkurtu ezpalitu! Or SCruz 11. (Part. en función de adj.). "Encogido, de poco ánimo, [...] 

kuxkurtua " Lar. 3. "Humillar, humillarse" Asp Leiz. 

kuzkurtu. v. 1 kozkortu. 

kuzkurtze, kuxkurtze. Repliegue sobre sí. Lerroa, bere inguruketa itzalgarri, lehengoratzen geldigabeko, 

kuxkurtze eta irtenekin, bere baitako bakar-istilua da. "Repliegues". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). 

kuzkut. v. kuskut. 

kuzkuta. v. kuskuta. 

kuzkuz. v. kuskus. 


mende. 

200


kuz-kuz. Poco a poco. [Jesu Kristek] bezala zien gaztezaroa igaraiten düzie kuzkuz bider gainti, erdi 

gosiareki eta phenatürik. Eskual 21-1-1910, 3. 

kuztontzi. "Palangana" A DBols. Kuztontzi, palangana, bat ur otz eta oso lodia ez dan nolanaiko eskuzapi 

bat besterik ez da bear. J.A. Arratibel EEs 1925, 105. 

kuztore. "Jabón (neol.) de kuzi (ikuzi) 'lavar' y ore 'masa'" A DBols. Miesa-erropa zuriak txaboiaz edo 

kuztoreaz garbitu ta joteko. Erkiag Arran 134. 

kuztoretu. Enjabonar. Soñaren alde zikinkorrenak kuztoretu, jaboitu, ditezke. J.A. Arratibel EEs 1925, 105. 

kuzturkullo. "Rabihorcado" Arzdi Aves 160. 

kuzuña. v. 1 kusina. 

kz(z). (Onomat. del azuzar). Huia kzz... kz... ausik Medor! / Otso tzarrak eman amor! Ox in Onaind MEOE 

1119. 

1 la. La (nota musical). Ut, re, mi, fa, sol, la, si, / oju ta garraixi, / musika kizkar piña / ikasten naiz asi. Izt 

Po 74. Kantau doguz / Ozamako Ninfak / [...] la, si, do, re, mi, fak. Azc PB 208. Do, re, mi, fa, sol, la, si, do; / 

zapeta-zolatik zilo (BN-lab). 

2 la. v. laa. 

la. v. 1 lau. 

laa (Lar, Hb ap. Lh (L), H (V, G)), la (Lar, H). "Cansancio" Lar. "La, cansancio, fatiga y también cansado" Ib. 

(s.v. laso). "1. lassitude causée par l'exercice, le travail excessif, fatigue; 2. fatigue, ennui qui fait éprouver une 

chose qui importune" H. "Lassitude" Lh. 

- LA-LA EGIN (Lar H). "Reventar, cansarse demasiado" Lar. "La la egiña nago y latua nago, estoy fatigado 

y rendido" Ib. (s.v. laso). 

laagarri (H (V, G)). Fatigoso, fastidioso. "1. fatigant à l'excès. 2. qui est à charge, fâcheux" H. 

laaki. v. 1 labaki. 

laako. v. larako. 

laamendu. v. labamendu. 

laandu. v. landu. 

lahapoka. v. larrapoka. 

laar. v. lar. 

lahar (L, BN; SP, VocBN, Dv, H (BN, S)), laar (V-arr-m-oroz, G, AN-5vill, L-sar-ain, B; IC 447v, Mg PAbVoc 

232, Izt, H (V, G)), lar (V-gip, G, AN, L, B, BN, Ae, Sal; SP, Lar, Añ, Lecl (G), Lcq 42 y 79, Dv, H (V, G)), 

nahar (S; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (S), H (S)), naar (V-gip, G, Sal, S; Dv (V)), nar (V-och, R; Aq 22 

(R)), ñar (Sal, R), lagar (B). Ref.: Bon-Ond 148; VocPir 538 y 585; Alth Bot 20; A (laar, lagar, lar, naar, nar, 

ñar); Arzdi Plant1 277; Echaide Nav 94, 95; Iz Ulz, Als, IzG, To y UrrAnz (larra), ArOñ (naar), R 311; CEEN 

1969, 100; JMB At (larra). Zarza; zarzal; espina (sentidos prop. y fig.). "Ronce" SP. "Espina" Lar y Añ. 

"Espino" Aq 22. "Zarzal" Mg PAbVoc 232. "Aguijón; excrecencia dura y puntiaguda procedente de la epidermis, 

de la que se desprende con facilidad; ejemplo, los del rosal; zarzamora, larra" Lcq 42. "Zarza, larra" Ib. 79. "Lar 

(G, AN-egüés, Sal), abrév. de lahar-ra, ronce" Dv. "Zarza, planta rastrera. Laharraren umea martzuka (Lc), la 


mende. 

201


cría de la zarza es mora, tal padre tal hijo" A. "Lar, cambrón, abrojo" Ib. "Naharra ezari diogu (Sc), le hemos 

puesto el cambrón" Ib. "Nar bat sartu da ene erinkoan (R), una espina se me ha clavado en el dedo meñique" Ib. 

"Larra, (rubus), zarzamora" Arzdi Plant1 277. "Ñárra, la maleza, la zarza" (R-is) Iz R 311. "Manex Salaman 

urak ereman, / laharrak atxiki / otsuak iretsi grin-grau! (BN-baig), lo retuvo la zarza" CEEN 1969, 100. Cf. 

VocNav s.v. larra. Tr. La forma mejor documentada es lar, que la emplean los autores alto-navarros y la 

mayoría de los guipuzcanos y vizcaínos. Lahar es la forma propia de la tradición septentrional no suletina; 

emplean laar los vizcaínos Moguel, J.J. Moguel, fray Bartolomé y Erkiaga (hay un ej. de laar, junto a sasi-lar, 

en BatB 38s). En cuanto a las formas con nasal inicial, nahar se atestigua en suletino y en Lopez; naar en los 

Refranes de Garibay y un ej. de Zaitegi (Plat 20 otso-naar); hay nar en Arrese Beitia, en un ej. de EG (1952 (7- 

8), 7) y en Ibiñagabeitia (junto a naar). Hay además un ej. de larra indet. en Astarloa. 

Naarra onderean zorrotz. "Que el espino desde su nacimiento es siempre agudo". RG B 36. Gauza zarra, 

bera lar. 'La cosa vieja ella misma es zarza (que tira)'. RIs 37 (Omaechevarría (BAP 1964, 342s.) lo interpreta 

como 'mucho' o 'demasiado', y propone traducir 'cosa vieja, sin más por sí cansa'). Bide huntako naharrak, 

kaparrak eta ilhorriak trenkatu ditu. Tt Onsa 18. Bill othe daitezke elhorrietarik mahatsak edo laharretarik 

fikoak? He Mt 7, 16 (SalabBN lahar, Or, IBk lar, Ip nahar; HeH, Dv, Ol lap(h)ar, Ur sasilar, TB, Echn 

k(h)ardo, Samper zearnar, Hual xargatze, BiblE gardu). [Ereinlleak] erre bear dituela [...] larrak eta beste 

zakarrak. Mb IArg I 357. Ez darotzu lurrak ekharriko laharrik eta arantzerik baizen. Brtc 188. Zer nehork 

igurikiten ahal du zuk maradikatu duzun lur batetarik nahar eta elhorririk bezik? AR 398. Ez soluan nekatu, ez 

laarrak kendu. Mg CO 93. Katigatu zitzaion bere adarra txarakako otatza ta larretan. VMg 54. Lege Santa 

arantzaz, elorriz eta larrez guztia josirik arkitzen da. AA III 298. Infernuko sasi eta laarrak. JJMg BasEsc 18. 

Eztabe aurkituten atx, larra, sasi, aranza, arri edo orbel pilo bat baño. Astar II XI. Bide ondoko laarrak urratu 

legijez geure jantzijak. fB Ic III 327. Moisek ikusu zuen subak erretzen zuen larra. Echve (ap. H). Naharren pian 

dagoen lilia. MaiMarIl 27. Sasi, lar, ota, errolantz da beste sastalari mueta [asko]. Ag AL 23. Len baso zirean 

mendi-egalak, orain lar ta sasi dira. A EEs 1916, 109. Zenbait pirritziku, elhorri, othe edo lahar. Hb Egia 12. 

Senarrau baga geratzean, / zelako narra sartu ein jatan biotzean. AB Olerk 138. Auntz arin, larrak eta urritzak 

morrozten dituena. Or Mi 33. Larrak / arrosa biyurtu dira. Tx B II 171. Ote-lore bat triskatu / ta samindu dot 

larra. Laux AB 65. Lar banakan batzuek [jo]. Munita 69. Aitzetan zintzillik, narrak eta goroldia oskatuz, 

auntzak. EG 1952 (7-8), 7. Munduko arantza laar ta lorrak. Erkiag Arran 183. Nere aita lar-arramazkez arpegia 

urratuta [etorri zan]. Ugalde Iltz 13. Martxukaren aita, laharra. Larz Senper 126. Sasi-moltso, lapatx eta narrak 

aldera itzatzu. "Aspera silva lappaeque tribolique". Ibiñ Virgil 102. Bideak, larrak artuak dauzkagu. NEtx LBB 

193. Larra maldaren alde (AN-larr). 'Gaiztoa gaiztoaren alde'. Inza NaEsZarr 456. Lar-puntak uretan egosi eta 

ean oi da, beerakoa sendatzeko. Arin AEF 1980, 65. 

v. tbn. Gy 72. Ox 70. Barb Leg 141. Zerb Azk 79. Arti MaldanB 196. Lar: It Fab 91. Izt Po 55. Lard 131. Bv AsL 

182. Urruz Zer 118. Jaukol Biozk 15. Kk Ab II 16. FIr 145. Otx 105. Uzt Sas 356. 

- BURDIN-LAHAR, KARLO-LAHAR. v. burdina, karlo. 

- LAHAR-HOSTO, LARROSTO. Mingaiñez moztean larrosto. "Hoja de la zarzamora". Or Eus 246. v. tbn. 

Larz GH 1934, 404. 

- LAHARPE. v. laharpe. 

- LAHARREZKO (H), NAHARREZKO (H), NAARREZKO, LAARREZKO (H), LARREZKO (Lar, H). 

"Espíneo" Lar. "Qui est fait d'épines et de ronces" H. Orra uztak bertan galtzen; lapar ta naarrezko oian 

arantzatsua sortzen da. Ibiñ Virgil 72. 

- LAHAR-XISTAKO. "Lar-xistako (L-sar), zarza que pincha" A. 

- LAHAR ZURI. Espino blanco. Aldats ta malloetan sortzen diran arantza-beltz, laarzuri, sarats, [...]. Izt C 

159. 

lahar-arantza. v. larrantz. 

lahardekatu (S; VocS 133, Gèze 329 y 343, Dv (S), H (S), Lh (L, BN, S)), lahardeki (S), lahardekitu (L, BN, 

S; H (-tzea; S)), lardekitu (Sal, R), lardeki (Sal, R-uzt), lardegi (R), llardeki (R-vid), luhardeki(tu) (H). Ref.: A 

(lahardekatü, lardeki, llardeki); A EY III 161; Lh (laharde); Lrq (lahardeki). 1. Desollar. "Écorcher" Gèze 329. 

"Peler" Ib. 343. "1. écorcher. Atzemanak oro behar tugu lahardekatu [...]. 2. il doit signifier, en son sens primitif, 

s'écorcher à des ronces" H. "Martxoak martxatan badu, aprilak lardegiten du eta agitan dena maiatzak kontatan 

du (R), si marzo marcea, abril desuella y mayo cuenta lo que sucede" A EY III 161. Beldur nuzu [...] herioa 

zunzurretik lothurik, deboilla gitzan eta lahardeka. Tt Onsa 33. Arrankuntratu güziak / bizirik lahardekirik. 

Mustafa (ap. DRA). Hura hil bi uhuñen artian, zauriz estalirik, azote khalduz lahardekaturik. Meditazioniak (S, 

1844), 27 (ap. DRA). Hartz larru bat zeiotela salduren; / [...] muthil hoiek erran zuten / zutela lahardekaturen. 

Arch Fab 177. Ikhus dezagun axuri dibinoa burreuen eskietan, bilaizik, eta [...] krudelki lahardekaturik. Ip 

Uskaldunaren laguna (ap. H). [Aita] destrenpütü da, abiatzen zelarik axuri baten lahardekatzera eta laster 

zenthü da. Herr 5-5-1960, 3. "Satyriser, mihiz lardekatü" VocS 142. 2. "Lardeki (R-vid), agrietarse" A. 

Eskiuak lardekitan zazkabei, ekuztako tenpran. Mdg 130. 3. "Lardeki (Sal, R), binar las tierras a poco de segar 


mende.


el trigo" A. 

lahardekazale. "(S-saug) corroyeur" Lh. 

lahardekitu. v. lahardekatu. 

lahardi (L, BN ap. A; SP, Dv), lardi (G-nav ap. Ond Bac; Lar H), laharde (Lh), larradi (Lar, H (V, G)), 

larti, naardui (A), nardui, ñardoi (R-is). Ref.: A; Iz R 311. "Espinar, espinal" Lar. "Repajo, para pastar el 

ganado, lardia" Ib. "Fourré de ronces" Dv. "Terrain inculte, friche, pâtis clôturé" H. "Ronceraie, bien peuplé de 

ronces" Ib. "Zarzal" A y Ond Bac. "Naardui, abrojal, terreno lleno de abrojos" A. v. laharpe. Don Pedro de 

Lahardiçabal (1494). Arzam 307. Ainbat arantzadui ta nardui senduaguak. msOñ 120v. Lardi ta arkaizdi 

koskatsueri ezartzen zaizkion bide zabal ta txeorrak. Elizdo EEs 1929, 46. Urrin gozoa banatzen dute / lardi 

baso ta zelaiak. EA OlBe 24. Elur-azpian / larti goikoak, / garisoroak / izarapian. C. Gabilondo "Gabon-enbortxinpart" 

(ap. DRA). 

lahardun, lardun (Lar H), ñardun. 

"Espinoso" Lar. "Épineux, qui a des épines, des piquants" H. Biltan dreia ote mats arbola ñardunetarik edo 

figo xargatzetarik? Hual Mt 7, 16 (Samper ellorri). 

lahar-hesi. v. larresi. 

lahar-mahats. v. LARRE-MAHATS. 

laharpe (SP (sin trad.), Dv A), larpe. Lugar debajo de la zarza. "Fourré de ronces. Ce mot diffère de 

lahardi, en ce qu'il marque le dessous des ronces, tandis que le dernier marque la réunion des ronces. Ils peuvent 

presque toujours se remplacer l'un l'autre" Dv. "Bajo la zarza" A. Ekusten zegoan larpetik otsoa, / zein larri 

zerabilten astoa. Mg in VMg 114. Ahari bat, laharpe batean trabatu arrapaturik. Dithurbide Ichtorio 22 (ap. 

DRA). Alako gogoak larpean egotea atsegintzat deritza. Ol Imit III 20, 5 (Pi gorputzaren mendean egotea). Aker 

zar adar-bakarrak egin zuen doministikua lar-pian zeuden arratoi zarrak esnatzeko modukoa. Auspoa 120-21- 

22, 155 (ap. ELok 20). 

- LAHARPEKO. Figura en SP, sin trad. 

laharperatu. Figura en SP, sin trad. 

laarra. v. 1 larre. 

laharraga (H), larraga (Lar, H), laarraga (H). "Espinar, espinal" Lar. "Ronceraie, bien peuplé de ronces" H. 

v. lapardi. 

laharrarte, larrarte (Lar Izt C 142 y H). "Breñas, matorrales y malezas, que nacen de suyo en tierras 

incultas" Lar. Bekatu gaistoen lar-arte ta sasi galgarrian [sartu giñan]. Mb IArg I 151. Nor bere lar-artean 

genbiltzan gu, ta bakoitza zebillen bere gogoak ematen zion bidez. Mb OtGai III 18. 

- LAHARRARTEKO. "Larrartekoa significa entre zarzales o zarzas" Aq 1404. 

laharrartetu, larrartetu (Lar H). "Embreñarse, larrartetu, otadietan sartu" Lar. 

laarregi. v. larregi. 

laarresi. v. larresi. 

laharreta. "Ronceraie, bien peuplé de ronces" H. 

laharreztatu, larreztatu. Llenar de zarzas. Guruzpe larreztatuan. Egarin "Gurutzadun Landesi!" (ap. 

DRA). 

laharroka. v. labroka. 


mende. 

203


laharrokaz. v. LAU ERROKAZ. 

lahartegi (H), lahartei (H). "Lieu où l'on trouve et où on peut ramasser des ronces en suffisante quantité" H. 

laharti, larti (Lar). "Espinoso" Lar. 

lahartsu (L, BN ap. A; SP (-rsu), Dv, H (+ laar-)), lartsu (Lar, H), nahartsu (H). "Plein de ronces" SP. 

"Zarzoso" Lar. "Ronceux, plein de ronces" H. "Nahartsua, abondant en ronces" Ib. "Lugar de mucha zarza" A. 

Echeuehere mendilaharssu (1366). Arzam 307. 

lahartu (L, BN ap. A; Dv), lartu. 1. "Se couvrir de ronces, en parlant de la terre" Dv. "Cubrirse de zarzas la 

tierra" A. Pekatu egiebanian gogortu, arantzatu ta lartu jakola lur berez bigun ta samurra zana. Mg PAb 149. 

2. nartu (V-ger ap. A). "Impedir con zarza el acceso a árboles y paso por cancillas" A. 

lahartza, lartza (Lar, Lcq 79), nartza (A Apend). Zarzal. "Zarza" Lar. "Cambronera" A Apend. Johan de 

Laarça (1350). Arzam 307. Sancho Ezquerra de Laharça (1300). Ib. 307. Garcia Azenariz Filio Larza (1111). 

Ib. 307. Bardin sartzen da nartzan, bidetik aldendurik, / bardin zelaian bere labandurik. AB AmaE 363. 

Nartza eta sastraka, / norbaitek suaz erre zeitezan ixiotuak. Ib. 449. Ota, sastraka asko, / nartzea eta arantza. 

AB Olerk 113. Lau lur txatal, landutzeka, guztiok nartzaz, otaz, sasiz, odoldiz eta irauzkiñez yosita. Alt EEs 

1917, 42. Aldapa burretza, nartza ta zingira gure ibilpidea. Ibarg Geroko 13. 

lahartze, ñartze (R ap. A). "Zarzal" A. 

laharztoi. "Lieu où l'on trouve et où on peut ramasser des ronces en suffisante quantité" H. 

laatro. v. taratulu. 

laatu (Lar, Hb ap. Lh (L), H (V, G)), latu (Lar, H (V, G)). "Reventar, cansarse demasiado" Lar. "Cansar" Ib. 

"La la egiña nago y latua nago, estoy fatigado y rendido" Ib. (s.v. laso). "Latu, reventar de fatiga" Ib. (s.v. 

latido). "Embararse, latu, sortu" Ib. "Latu, fatigar" Ib. (s.v. látigo). "Estoy molido, arikatua, nekatua, [...] latua 

nago" Ib. "1. causer grande fatigue, grande lassitude. 2. se lasser, se fatiguer à l'excès" H. "Rendre ou devenir 

las" Lh. 

laatuera, latuera (Lar, H). "Envaramiento " Lar. "Fatigue excesive" H. 

laatugo, latugo. "Envaramiento " Lar. 

laatutu, latutu (Lar, H). "Envararse , [...] latutu, latua gelditu" Lar. "Lasser, se lasser jusqu'à en être 

rompu, rendu" H. 

laatx (S), lahatxa (S). Ref.: Alth Bot 3 y 8; A; Lh (lahatxa). "Asperule, laatxa" Alth Bot 3. "Garance" Ib. 8. 

"Asperilla" A. Azkue y Lhande citan a Althabe. 

laatz. v. 1 laratz; latz. 

laazkua. v. lazkura. 

laba. v. 1 labe; 2 lau. 

lababo. Lavabo. Cf. EZ Man II 48: "Lababo-tik per omnia secula-ra artean, / erraten da Iesus zela nekhatu 

barurean". Lababoan ditu urez / xautzen bere eskuak. EZ Eliç 47. 

lababo. v. LABE-AHO. 

labadura. v. lebadura. 


mende. 

204


labagin. "Hornero (fabricante de hornos)" A Morf 76. 

labagintza. 1. "(V-m), oficio del hornero" A. 2. "(V), fabricación del horno mismo" A (que cita a Astarloa). 

labagorri. "(V-m), mariquita, vaca de San Antón (insecto)" A. 

labain (Lar (-añ), Dv (+ -añ G), H (+ -añ)), laban (V, G ap. A; Añ, Dv (V), H (V, G)). I (Adj.). Tr. 

Documentado en autores meridionales desde Micoleta. Labain es la forma propia de los autores guipuzcoanos y 

laban la de los vizcaínos; hay un ej. de laban en Barandiarán (aizkur-laban). En DFrec hay 6 ejs. de labain y 2 

de laban. 1. Falaz, falso, adulador, engañoso, vano. "Doblado, fingido, labaña, sabelzuria" Lar. "Soflamero, 

labaiña, loisentxaria" Ib. "Zalamero" Añ. "Fallacieux, en parlant de paroles, d'insinuations adroites" Dv. 

"Insinuant, persuasif, doux, flatteur" H. Borondatea forsadurik / berba labanes finjidu. "Fingir con palabras 

suaves". Mic TAV 3.1.27. Agur Gandara Jauna, giputz labaiña, dirudizuna, lausengaz ta txuriketaz 

apaindua. Lar, carta a Gandara 161. Berba labanakaz ateraten deutsaz beste lau onega. Mg CO 91. Giputzak 

labañak dira bere itzkeran. Mg (ap. H). Arroturik bela eroa aizeri askotako aren erausi labañekin. VMg 16. 

Gezurra bazerion ere, jaso [zuen] [...] itz labañekin Erregetzeraño. Ib. 73. Miina labana daukalako enbusteruba 

edo enbusteria dala. fB Ic II 218. Erregu, palagu eta berba labanakaz sartu eraso eutsen fijanza galgarri 

orretan. Astar II 128. Gaistuen jardunetan / ta berba labanetan / ez arren koipetu. Ur CancB III 90. Eztaiela 

inoz guzur labanak / bere titulua loitu. Azc PB 245. Bonaparte labanak / [...] azpiratu nai eban / Iuan Maria 

Mastai. Ib. 219. Mutill gazterik bikañenak abitu ziran Paulari jarraika, txurikeri labañak ixuriaz. Ag G 371. 

Zeuen buruera orrek zabaltzeko sortu eikezuez izmitzik eta elemelerik labanenak, arinenak. A EEs 1916, 109s. 

[Sofistek] itzaldi arro, anpatu ta labanak iaulkiten zituzten. Zait Plat 111. Berba labanak eta azalpen zeatzak 

emon deutsaz gudu-gizonak. Erkiag BatB 163. v. tbn. Laban: Añ LoraS 64. Otx 100. Laux AB 49. Gezurti, itz 

labañ zaleak [...] igo oi dute sarri leku goietara, agindupetik agintari izaitera. VMg 73. 

2. (G; Lar, Dv (+ -añ G), H (+ -añ), Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351), laban (V, G; Lar, Añ, Dv (V), H (V, 

G)). Ref.: A (labain, laban); Etxba Eib y Elexp Berg (laban). Resbaladizo, peligroso (uso prop. y fig.); liso, 

suave, húmedo, que se desliza fácilmente. "Al lugar resbaladizo decimos en un dialecto labasturia; y labana a 

una cosa que por lisa es resbaladiza" Lar (s.v. alabastro). "Labaña es Bascuence, que significa resbaladizo, 

resbaladero" Lar (s.v. albañar). "Resbalar, [...] (V) laprastau, arri labanean ibilli o egon" Añ. "Glissant" Dv. "1. 

glissant, en parlant d'une pas, d'une endroit où on glisse aisément. Bide, harri labaina, chemin, pierre glissants. // 

Glissant, en parlant d'un objet qui glisse, échappe, est difficil à retenir. Aingira bezain labaña. // Gluant, 

visqueux. Lohi labaña, boue gluante. // Poli, rendu poli, uni, lisse. Arri leun labaina, [...]. 2. au fig., dangereux, 

ce en quoi le pas est glissant, l'erreur facile" H. "Gure kale aldatza, izotzegaz egoten zan oso labana" Etxba Eib. 

"Izotza ein ddau ta oso labana dago bidia" Elexp Berg. Cf. Arzdi Peces 379s: "(Mugil chelo, M. auratus), etc. 

que en Bilbao y hasta Mundaca llaman muble, [...] en la ría de Bilbao a veces laban". Abarka oneek leun ta 

labanak dagoz. Mg PAb 118. Kalzada lauban ala aldapa labanian lasterrago? fB Olg 187. Edaateko gozuen ta 

usain gozuen gurarija, [...] gorputzerako gauza leunen ta labanen gurarija. fB Ic II 253 (277 sendagarririk 

labanenen). Larriaren andiz odolezko izerdi laban batek emon eta alde guztietati odol tantaak zara zara eriozan. 

Añ EL 2 216. Betiko galduteko arri labanaren ganean nauke ene gaistakeriak. Ib. 161 (30 y 61 arri laban; cf. 

labainarri). Txirrian zeriozkan malko-tanto labañak. 'Los hilos de lágrimas que de puro gozo destilaban sus 

ojos'. Aran SIgn 46. Guztiz bire labañak / senti ditut emen, / ar zazute kargua / nere arimaren. Xe 162. Zergaitik 

bear dogun / guk toki txarretan / irago atx arte ta / leku labanetan. AB AmaE 359. Irurogei urtean arri 

labanetan / dabillana, jausteak zau ikaraketan? Ib. 324 (241 arri labanean). Eskumakoa [eskua] bigun da laban 

arpegitik erabilkola. Ag AL 87. Zelaiak koska ta utsune gabe, aspaldikorik laban, guri ta bikañenak. Ag G 201. 

Gaztelera txukun, ondo ebagia egiten eban, min labanagaz. "Desenvoltísima lengua". Or Tormes 105. Ixango 

zala gixon bat gure artian, / [...] jausi obenian / egingo eztañik aiñ leku labanian. Enb 124. Bere bidetik okertu 

gabe, zuzen eta labain [zijoan ontzia]. TAg Uzt 233. Ez naiz irrixtatzen aldapa labainean (irristakor, lerrakor). 

Or QA 149. Lanak izan ditugu atsegiñaren aldapa labaiñean tenk egiteko. Txill Let 69. Gari elduaren koloreko 

adats ugari ta labana zintzilik, lepatxokoa osoro estalduten eutsala. Erkiag Arran 26. Ur-aska andia, beti urez 

betea, [...] lau alderdietan bardin bardiñik, arri laban egokiak ditue. Ib. 134. Esku mee bigun labanak. Ib. 68. 

Aingiria labana dala! SM Zirik 101. Lurra adore labanez, / bigun eta epel. Gand Elorri 196. --Nere biotz oni 

zerraillen bat jarriko diot. / --Denen bearrean arkituko zera, bide labain orretan... NEtx LBB 90. Bizi-izatearen 

bi malda labainen arteko zinbulu-zanbulua. "La peligrosa oscilación entre las dos pendientes". MEIG IX 117 (en 

colab. con NEtx). 

Egan dijoa / zeruko aingeru galaia, / [...] ego urrezkoz erdibiturik / aize-labañen erraia. "Entrañas de la 

resbaladiza atmósfera". Aran CancB III 286. 

Labainak ditu meakak. "Sus caderas no son muy salientes". Or Eus 86. 

(H). Resbaladizo, delicado, comprometido. "Egiteko labañean zara, eztakutz nola irtengo zeran, vous êtes en 


mende. 

205


un affaire glissante, je ne sais pas comment vous en sortirez" H. Labana da ba irakurburu onen asiera. 

Bildurrez nago [...]. Ag G 296. Idazti xumea egitekoz, [...] asi nintzaizun aukera-naiean. Bai laster erorbide 

labaiñik begiz yo ere. Markiegi in Ldi IL 12. --Zer akats arkitzen dizkiezu gaurko bertsolariei? --Galdera labaña 

da au, alazankoa! Auspoa 54, 147. 

Apodakako aizkur-labanak. JMB ELG 60 (cf. en la misma pág. aizkur-labanduak). 

[Bideak] tristura laban bat damoian zerbait du. 'Rezuma lánguida tristeza'. Gand Elorri 198. 

3. (G?, L? ap. A; Dv (+ -añ), H (+ -añ)), laban (Dv (V), H (V, G)). "Lubrique, impudique" Dv. "Qui se laisse 

aisément aller au mal, faible, fragile" H. "Impúdico, lascivo" A. Ez deutsubez iños esaten belarrira berba 

laban edo amorezkorik? Mg CO 137. Begira urliari edo sandiari gaitzerako deia daramaten itz labañak esan 

diozkatzun. AA II 145. Sazerdotiak, [...] zainduten ditubee geure arimak, [...] mundu gaistuak ta aragi labanak 

engainau ta goitu ez dagizan. fB Ic I 211. Mundu laban onen peligrubetatik libreetako. JJMg BasEsc 132. 

Eureen doktriñia izanik labana, erraza ta aragijaren erara datorrena. Ib. 169. [Kondenadurik] aragijazko 

pekatubagaitik. Ain da labana, ain da pelleburuz betia, [...] dago katigu gizona bere sareetan. Astar II 141 (v. 

tbn. 143). Adiskide deungeari berba labanak edo nasaiak esan. Añ EL 2 135. Bizikera labain / orri itzuri [egiñ]. 

"Lisonjera vida". Gazt MusIx 107. Bustiñez labain dago / alboko zingira; / labaiñago da mutilla / neskatxaren 

belarrira. NEtx LBB 261. v. tbn. Laban: Azc PB 156s. BEnb NereA 161. 

II (Sust.). 1. (Lar), laban (Lar, Añ). "Resbaladizo, lugar en que es fácil resbalar" Lar. "Resbaladero" Añ. 2. 

(G ap. A), laban (V, G ap. A). "Lo resbaladizo" A. 

- LABAINEAN. "Labanean (V-m), jugar a resbalar en un plano inclinado: podría extenderse a la 'patinación'" A. 

- LABAIN EGIN (V-gip). Resbalar(se). "Laban eiñ, resbalar. Eskillaretan laban eiñda jausi zan berañok" Etxba 

Eib. "Resbalar. Bedarretan laban eiñ dda estatara jausi naiz" Elexp Berg. Dantza arinian, oin bijak laban 

eginda, plaziaren erdijan jausita geratuten dira. fB Olg 68s. Larrapast edo laban eginda iausi zala gizatoa. A 

BGuzur 152. [Itxaroa] ateman ez dunaren baitan, kiribilkatuz ezarian labain egiten du, oña suberoan erre-arte. 

'Se desliza en quien nada sabe'. Zait Sof 178. 

- LABAIN-LABAIN. Completamente resbaladizo. Egoan Yesus larririk, / odol-izerdi laban labana / emoten 

gorputz guztitik. Añ EL 2 234. Aingira guztien bezelako laban-labana. SM Zirik 101. 

- LABAIN-LABAINKA. Deslizándo(se). [Odeiok] mendien gañetatik laban labanka doaz, / itxas 

orroetsuruntz astiro ixillik. AB AmaE 431. 

- LABAIN-LEKU. "Glissoire, lieu où l'on est exposé à manquer du pied" H (s.v. labaintegi). 

- LABAIN-TOKI. "Glissoire, lieu où l'on est exposé à manquer du pied" H. v. labaintegi. 

labain. v. labana. 

labainarazi (H), labainerazo (H). "Faire glisser, échapper des mains, tomber, au prop et au fig." H. 

labainarri (H (+ -añ-)), labanarri (V? ap. A; Dv, H (V, G)) 1. "Laban-arri, pierre d'achoppement" Dv (que 

cita a JJMg). "Pierre d'achoppement, occasion de chute" H. "Ocasión de pecar" A (que cita el ej. de JJMg). 

Alde egin biar dabee pekatubaren labanarri ta okasinuetati. Mg CO 278. Labanarri edo estropezurik andiena. 

CrIc 184. Kaleetako bizimodu ta arrisku edo labanarri gustijak. JJMg BasEsc IV. Batzuk batetik eta / bestiak 

bestetik / laban arriz beterik / alde askotatik. Ur MarIl 124. Inoiz ez ditu desanparatu / ark bere serbitzariak, / 

igaroteko erori gabe / munduko labañarriak. AB Ama Birjiña Aranzazukoaren Kondaira 14 (ap. DRA, cf. AmaE 

241 y 324 arri labane(t)an). Oitura galgarri aiek, pekaturako bide eta labañarri aiek, lengo lagun gaizto aiek. 

Arr May 17. 2. "(G), piedra de afilar" A. 

labainde (Lar H (+ -añ-)), labande (H). "Desliz" Lar. "Glissade. Au moral, chute" H. 

labaindu (Lcc, Lar, Dv, H (+ -añ-)), labandu (V; Añ, Dv (V), H). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ; Etxba Eib; Elexp 

Berg (labandu). Tr. Documentado en algunos autores meridionales a partir de principios del s. XIX. Labandu 

es la forma propia de la tradición vizcaína, pero tbn. se encuentra en algunos autores guipuzcoanos como 

Barandiarán y (alternando con labaindu) Etxaide. 1. Resbalar(se). "Labándu, labánketan, resbalarse" Iz ArOñ. 

"Suertau jatan danen aurrian labandutzia, eta milagroaz ez nintzan jausi, resbalé delante de todos" Etxba Eib. 

[Juan nitzan] Mañarira / labandu ta jausi. DurPl 55. Labanduta joko dot eskallerati beera. Mg PAb 118. Jarri 

zaitiala jausi baga, labandu edo larrapastadaren bat emonda. Ib. 156. Argizari urtuan labainduta burua 

arkaitzetan ausi ez dakizuen. TAg Uzt 92. Zaldia labaindu ezkero jausita min ar zezaketen. Etxde JJ 254. Beiak 

ez labaindu edo irrixtatzeko, lerro edo raia batzuk egiten dizkiote [porlanari]. Oñatibia Baserria 20. Eskallerari 

eustea nai luke, labaindu ta erori ez dedin. MAtx Gazt 57. v. tbn. Labandu: AB AmaE 363. Sermoi 

malkarretan labaintzen bazaigu inoiz Erkiaga, ez du behinere han behera eroriko larririk egiten. MEIG III 78s. 

2. (Lcc, Lar, H), labandu (Añ, H). Deslizar(se), pasar suavemente por algún sitio; pasar por encima. 

"Deslizarse" Lcc, Lar y Añ. "Couler sur un corp gras ou une surface polie" H. Beera labaiñtzen dan iturri iori 


mende. 

206


gezagozoa. Aran SIgn 85. Dantzatokiko solairu dirdaitsuan oiñak irristaka labainduz. TAg Uzt 248. Ni xagu bat 

baiño biziago alboko abaro baten babeseraño labaindu naiz. Etxde JJ 45. Lan luzea ta gogaikarria litzake [...] 

guzien berri xehe bat ematea. Orregatik, [...] azal-igerika labainduko gaituzu. Etxde 16 Seme 12. Abesti 

emearen kizkur txikarretan labaindu jataz arima izpiak, dardarti. 'Se me han deslizado las luces del alma'. Gand 

Elorri 71. Lur aitu baten azurki / penagarri ta larriak... / labandutako gantzu ondarrez, / azpitik, zerbait 

bustiak. Gand Elorri 38. [Jainkoaren] odola, [...] meza-entzule askoren biotz gogor eta legorretan labainduko 

da. MAtx Gazt 97. Ahoan sentitu dut [hitz hau] / malko eutsiak / begiotatik behera / oroimeneraino / 

labaintzean. Azurm HitzB 44. 

3. (Lar), labandu (Vc ap. A; Añ). "Bruñir, labaindu" Lar. "Acicalar, limpiar y aguzar los filos de la espada u 

de otra arma, ezpataren aoa txoroistu, leundu, labaindu, garbitu" Ib. "Bruñir" Añ. "Alisar un objeto" A. 

Barberubak gaisuari odola aterateko, lelengo ondo igortzi, labandu ta leundu egiten deutsa besua. fB Ic II 190. 

Argorri eta lurgorrizko tresnatxo batzuek, danak, erabilliaz labandu eta meatuak zeuden. JMB ELG 46s. 

(Part. en función de adj.). "Bruñido, labaindua" Lar. Neolitos-garaiko langaiak badituzte: aizkur-labanduak, 

malluak, gezi-muturrak, [...]. JMB ELG 60 (cf. en la misma pág. aizkur-labanak). 

4. labandu (V). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "Hacerse resbaladizo, p. ej. el piso de un camino" A. "Izotzak 

dakar bidiak labantzia" Etxba Eib. "Mendebala zeuan eta frontoia partidu erdirako ziero labandu zan" Elexp 

Berg. Nai dau iges egin, / baña ezin dau ez arin; / oñak koipaturik / bidiak labandurik, / da bildur ta ikara. 

Mg PAb 100. 

5. Trabarse, caer. Euskereak ez dau iñoren biarrik edozein gauza esateko. Ez dozu enzuten, zelan gure 

baserritar ta beste nekazari askok diarduben berbeetan labandu ta ezetan katigatu baga? Mg PAb 197. Esan 

liteke, gezurretan labaintzeko bildur aundirik gabe, Basaburuko gaztedi guztia San Bartolometan Atharratzen 

biltzen dela. Etxde JJ 203. 

6. (Dv, H), labandu (V-gip ap. Etxba Eib; Izt, Dv, H). Resbalar(se), cometer un desliz. "Amancebar, labandu 

[...]. Labandurik egon, estar amancebado" Izt. "Tomber dans l'impudicité" Dv. "Au fig., tomber, commettre une 

faute, se laisser aller au mal. [...] Pekatura labaintzea, se laisser aller au péché. Gaistaginai sinistera labaindu 

zan, il se laisse aller à en croire aux méchants" H. "Ez da gatxa, gaurko mundu zoro onetan, beiñ edo beiñ 

labandu eta jaustia" Etxba Eib. --Illoba orrekin bildur nauk, kaxkarin utsa baita. [...] / --Jostaketan geiegi 

labaintzen ezpada... Etxde JJ 53s. Erriko zeresanen lotsarik ez, apaizaren laguntzarik ez eta pekatu-bidean 

labaindu dira. MAtx Gazt 82. Ez jolastu geiegi zure griñakin, labaindu ta erori egingo bai ziñake. Ib. 75. 

7. (H). Caer(se), escapar(se); pasar. "Glisser, n'être pas être retenu, échapper. Eskutarik labaindu zait, cela m'a 

glissé des mains" H. Irudimena bere jaiotz-egunetaraño labandu zitzaion. Etxde AlosT 95. Berak maite zun 

Gaxuxa eta [...] etzun utziko eskuartetik labaintzen. Etxde JJ 36. Muxin somatzen zunean, etzitzaion itzik 

labaintzen abotik. Ib. 55. Buruko adats ederrari kontu egin bearrez, [...] gonak beren ardurapetik labaintzen 

zitzaizkien. Ib. 103. Lan gaiaz mintzatzen asita, beren jarduna beste gaietara labantzen zen. Ib. 12. Bai baitirudi 

hemen Madariaga zentzuduna Baroja buruarinaren bideetara labaindu zaiguna. MIH 271. 

8. Engañar, adular. Uste neban nik, esaten eban [medikuak], / bizia luzatutea / gaiso bateri, zala berbakaz / 

gogoa labandutea. Azc PB 241s (Ur PoBasc 237 gozatutia). 

- LABAINDU ERAGIN. Hacer resbalarse. Antxe dago urdai azal, labandu eragi-eutsana. Mg PAb 191s. 

- LABAINTZEKO. "Deslizadero, labainketakoa" Lcc. 

labainegitu, labanegitu. Deslizarse demasiado. Ori larregi esatea da. Ziur iakinarte, etxako gizoni 

orrelango iraiñik ezarri bear; ziur iakin da bere, kontuz kontuz, ezin bestez da miiña labanegitu barik. A BeinB 

64. 

labaingarri (H (+ -añ-)), labangarri (H). 1. "Qui peut glisser, échapper des mains" H. 2. "Au mor., qui peut 

faire une chute, commettre une faute. Gazteria labaingarri da, la jeunesse est sujette à tomber" H. 3. 

Resbaladizo. v. labainkor. Yagotzuzan danentzat arru bako leza, / labangarri dan laba oben jarralentzat. 

"Llanura resbaladiza para quienes siguen el pecado". Laux BBa 102. 

- LABAINGARRIXE. Aprox. de labaingarri. Baña zindoa dan iñork ere ez ditu edonoren esamesak erraz 

ziñesten; gizakeria gaizpera dala ta erausketan labangarrixea dakialako. Ol Imit I 4, 1 (Ol lerrakor). 

- LABAINGARRIZKO (H (+ -añ-); labangarrizko H). "Joint à un substantif, il signifie: 1. au prop. pas, lieu où 

on peut glisser, et chose qui glisse, échappe des mains. Hauxe da labaingarrizko bidea, labaingarrizko makhila! 

[...]. 2. au mor., ce qui peut causer une chute. Labaingarrizko solasak, dostetak, lagunak" H. 

labaingarritasun. "Qualité de ce qui peut glisser, échapper des mains, tomber en une faute" H. 

labainka, labanka. Resbalándose, deslizándose. Cf. labainkadaka. Arnaska bizian sartu da Zarautzen, 

burdin-arietan labainka Donostiko bultzia. TAg Uzt 5. Arin zijoan eguzkia bere jarlekutik gainbera labainka 

etzinaldera. Ib. 267. Barrendik zijoakion etorri indartsuak, gainbera zeramakion norabait gogoa labainka. Ib. 


mende. 

207


122. Ardi ta zaldiak / maldan beera dakarz [...], / arratsaldeko otzak / an-emen labanka. Gand Elorri 193. 

Izarñoak labanka. Ib. 100. 

- LABAIN-LABAINKA. v. labain. 

labainka. v. labanka. 

labainkada, labankada (V-gip), labankara (V-gip). Ref.: A Apend, Iz UrrAnz y Etxba Eib (labankada); Elexp 

Berg (labankara). Resbalón, desliz. "Labankada aundixa izan zan, sasoi artan gauzia merkatzia, fue un gran 

patinazo" Etxba Eib. "Bein ezkondu nitzuan, baiña berriz etxuat eukiko olako labankaraik" Elexp Berg. Bizi 

guztian, emazte ondo-urtenak labankada arriskotsu aretatik, ez [eban] [...] euki begirik bere senarrantzat baño. 

Etxba Ibilt 465. Andrakume baten labankadia eta erremedixua (tít.). Ib. 462. 

labainkadaka, labankadaka (V-gip ap. A). "Atropelladamente" A. Cf. labainka. 

labainkatu. Deslizar(se). v. labaindu. Ur-gañean ontzia labainkatzen dan baño bigunago. TAg Uzt 76. 

labainkeria (vEys (G), H (+ -añ-)), labankeria (Añ, vEys (V), H), labankeri (Vc, Gc ap. A). 1. Adulación, 

lisonja; (pl.) palabras seductoras. "Adular, lisonjear, (c.) palagatu, labankeriak esan" Añ. "Zalamería" Ib. 

Deabruak bere asmo ta labankeriaz diraust, Infernurako egin daidela etxe au. Añ EL 1 67. Au bai dala bizitza 

kategabe ta erri andietako lotutasun edo labañkeriarik ez duena! VMg VII. Mundubak beti dei egiñ ta 

konbidauko gaitu bere labankerijaakaz. JJMg BasEsc 152. Grazija, munduaren labankerija ta arriskuak 

ezagututeko. Ur MarIl 85. Jagiten zan jaterako maira, / pozkeri ta labankeriaz, / joaten zala nausiagana. AB 

AmaE 203. Bizkaian bere labankeriak / gazterik ikasten doguz. Azc PB 127. Aguriak eta ikaslarijak alkarri 

labankeri andijak eginda gero, asi zan a itzaldi bat egiten. Kk Ab I 19. [Arrañok] zelan atrapa dodazan entzun 

dagistanian, ostera, ak egingo daustaz niri txerak eta labankerijak! Otx 158s. Labankeriz ala indarrez, ezkurrez 

ala zemaiez. Erkiag BatB 92. 2. (-keri G ap. A), labankeri (V? ap. A). Liviandad, lubricidad, inmoralidad. 

Zeinbat indezenzija geijago egiten deutseen, ainbat dago neskia pozagorik labankerijaren ta likinkerijaren bitsa 

darijola. fB Olg 65s. Aragijaren labankerijai, [...] pekatuko lagunai ta ibiltiai larga [deutsee]. fB Ic III 274. 

Senitartekorik geienai txarto iruditu iakuen Riktrudisen labankeria. Ag AL 123. Gizon malmutz, edari ta 

labankeri zaleakaz [nastu]. Ag Kr 223. Neskak labankeririk (deskuidorik) izaten bazuten, [...] zapi bat 

eramanazten zien buruan. Etxde AlosT 41. Ezkontzarekin garbitu bazan ere, labainkeri baten frutua degu, beraz, 

Pernando gizagajoa. Auspoa 54, 24s. 

- LABAINKERIAZKO. Liviano, inmoral. Zaurituezkero baserritarrak / maitetasunan arantzak, / euren 

biotzen zauritasuna / erakusten dabe dantzak: / ain ziur eta argi zein urietan / labankerizko arrantzak. Azc PB 

115 (Ur PoBasc 168 labankerijako). 

labainkeriazale, labankerizale. (El) que gusta de halagos o adulaciones. Apala, ekar eta zuzena zan, 

euskotar zintzo lez labankeri zale etzan, eta auxe zala-ta, alako yakitun bateri yoakon osperik ezeban izan. 

GMant LEItz 72. 

labainketa (Lar H (+ (-añ-)), labanketa (V? ap. A Añ; H). 1. "Resbalón" Lar, Añ y A. "Glissade" H. 2. 

(Lar, H (+ -añ-)), labanketa (H). "Soflama, ficción de palabras para engañar" Lar. "Soflamar engañando, 

labainketaz engañatu" Ib. 3. "Il est synonime de labaintegia, lieu glissant, où les chutes sont faciles et 

nombreuses. Au moral, lieu, occasion de chute morale" H. 

labainki. Deslizándo(se), escapándo(se). Urteak esku-artetik labainki dijoazkigu eleberri onen ondarmondarretan. 

Etxde JJ 231. Apezaren belarritara ez ote zan edatuko berri au norbaiten ezpaiñetatik labainki? 

Ib. 191. 

labainkizun, labankizun (V-gip ap. Etxba Eib (+ -kixun)). "Lubrificante. Antxiñako makiñetako labankixuna, 

jaboi-ura" Etxba Eib. 

labainkor (Lar, H (+ -añ-)), labankor (H). "Deleznable", "deslizadizo", "escurredizo", "resbaladizo" Lar. "1. 

sujet à glisser aisément. Lapitzaren gainean egina dan etxea labainkor da, une maison bâtie sur le schiste est 

exposée à gliser (et tomber). // Qui glisse facilement des mains. 2. au fig., qui est sujet à faire avec facilité une 

chute morale. Gaztetasuna berenaz labainkor, la jeneusse est par soi faible, fragile" H. v. labaingarri. 

labainkorki. "De manière à être sujet à glisser avec facilité; au propre et au fig." H. 


mende. 

208


labainkortasun (H (+ -añ-)), labankortasun (H). "Qualité de ce qui avec facilité glisse, échappe des mains, 

est sujet à tomber moralement" H. 

labainkortu. "Devenir ou rendre sujet à glisser, à échapper des mains, à commettre quelque manquement avec 

facilité" H. 

labainska (Lar, Hb ap. Lh). Dado. 

labaintasun, labantasun. 1. Deslizadero, sitio resbaladizo. v. labaintza. Bidean eukazan labantasun, traba, 

utsune ta miñ artzeko arriskoak. Ag Kr 141. 2. Deslizamiento. Jan-edan onak berekin dakar mingaiñaren 

labaintasuna. Etxde JJ 53. 

labaintegi (Lar, H (+ -añ-)), labantegi (H). "Deslizadero" Lar. "Glissant, glissoire, lieu où l'on est exposé à 

manquer du pied" H. v. labainleku, labaintoki. 

labaintza (Lar, Añ, H, A). "Resbaladero" Lar, Añ A. "Glissoire, lieu où l'on est exposé à manquer du pied" 

H. v. labaintasun. "Barraganía, gaztelimuria, gaztelinburza, gaztelabanza" Lar. 

labaintze (H). 1. Desliz. Neskakin jolasean zintzo ibilli baledi edo-ta lerratze larririk (labaintze, irristatze 

aundirik) izango ezpalu, gaitz erdi. Etxde JJ 97. 2. Deslizamiento, paso. Gertakizun alai ta tristeak 

berenganatu zaizkie urte labaintze ontan barrena. Etxde JJ 231. 

labaipitx. "(V-m), escobón, escobilla con que se limpia el horno" A (que cita a Izt). v. 1 ipitz. 

labaipizki. "(V, G), escobón, escobilla con que se limpia el horno" A (que cita a Izt). v. ipizki. 

1 labaka. "(S), 1.º au four; 2.º four" Lh. Cf. labeka. 

2 labaka. "(Sc), reverberación" A. 

- LABAKAN ARI. "Ekhia labakan ari duk, el sol está reverberando" A. 

3 labaka. v. labeka. 

labakaldi (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). Hornada. v. labealdi. 

1 labaki (G-goi-to-bet, AN, L, Sal; Aq 703 (AN), VocBN Dv, H (G)), laaki (G-to, BN-mix-baig). Ref.: A 

(laaki, labaki); Arin AEF 1960, 58. 1. Artiga, noval. "Tierra que de nuevo se labra, [...] (G) berroa, labakia 

(AN)" Aq 703. "Pièce de terre. Ce mot s'applique ordinairement aux terres nouvellement défrichées ou arides" 

VocBN. "Terrein inculte qu'on a mis en culture" H. "Laaki, barbecho, campo en que se hacen hormigueros para 

prenderles fuego y beneficiar la tierra" A. "Haza arada para sembrarla después. Labakia larreari azala kenduz 

egiten da, luberria berriz, ondiatuz (G-to), la artiga se hace rozando el barbecho" Ib. (que cita a Aq). "Labakie. 

Es la primera roturación de la tierra" Arin AEF 1960, 58. Chacun peut faire labaquis, treitins et formats 

(1520). Arzam 308. Oloa egiten da [...] labakietako galondoetan. 'Tierras de rastrojo'. Izt C 30. Labaki andi 

bat zillegi lurretan jo, atxurtu, erre, esitu eta garia bertan ereiñik [ifini]. 'Tierra noval'. Ib. 238. Labakiak joaz 

eta otadiak okuntzatuaz, luzaro txaolaetan bizi izan ziran. Lard 326. Etxe-ondo nausi haur labaki atherazale 

huna zen. Darric RIEV 1912, 227. Txiro arren ez jaurti seme saltzalia; / arantzik ez betestu bere labakijan. Laux 

BBa 70. Bêko Ostabeko labaki (barbecho) hori / [...] bina zatitan laukitzen dite. Or Eus 303. Labaki-lurra 

ongarri ona da. Orregatik, labakia zenbat eta aundiagoa ta obe. Munita 149. [San Frantses Xabierekoak] 

Indietako eskualdeak igaiten zituela errexipiltzeko beroarekin, Japoniako laakiak [...] bethi othoitzean. Etcheb 

Zeruari 152 (ap. DRA). Burmuinak biurritzen asiak ziran, iakintza-labakiak eta otadiak okuntzatuz. Zait Plat 

28. 2. "(S-saug), au plur., pièces de terre communale cédées pour 5 ans aux pauvres, et qui, au bout de ce 

temps, doivent être rendues, mais peuvent être remplacées par d'autres" Lh. 

- LABAKI-AITZUR. "(BN-baig), azadón, litm.; azada de barbechos" A. "Labaki-haitzurren ezta hori bizi 

(BN-lab), ese no vive labrando novales (se dice de uno que vive cómodamente, aludiendo a lo penoso del trabajo 

de esta labranza)" A. "Laaki-atxurre(r)a, a artigar (G-azp)" Iz IzG 206. 


mende. 

209


2 labaki. "(V-oroz), escobón, escobilla para limpiar el horno" A. 

labakitu (G, AN, L, BN ap. A), laakitu (BN-baig ap. A). "Artigar un terreno" A. "Laakitu, labrar un 

barbecho" Ib. Urtetik urtera lur alferrak ari dituzte haatik ttipitzen, labakituz, fabrikako ur zikinez ontuz. JE 

Bur 198. Hari esker ziren bada lantegiak usutu, [...] lur-eremu berri gaitzak laakitu, gehienak indar handiko 

ongailuez hanpatuz. JE GH 1932, 498. Urbileko larreak labakituz, nundik jaliko ditugu iratze-ihaurkinak? Herr 

5-1-1961, 3. Goldean ari naiz lenago bezala: / otadi-okuntzak labakitu-ala / ereingiro daiten arbasoen lurra. 

Zait in MEIG III 108. (Part. en función de adj.). "Laakitua, el barbecho labrado" A. 

labal. v. 1 labela. 

laba-labaka. "(V-ger-gip), a la gallina ciega" A. 

labalde (BN?, S? ap. A; VocBN, Gèze). "Fournée" VocBN y Gèze. "Hornada" A. v. labealdi. 

labalde. v. laualde. 

labaldi. v. labealdi. 

labamendu, labamentu (S ap. Alth Bot 5), laamendu. Lavativa. "Ez pada hola libratzen pürga bat har, edo 

ezin bada pürga labamentü batetan har" Alth Bot 5. v. labatiba. Hanbat aise badoako, nola purga, aiutetan 

(Suberoa aldera, aiutari erraten diote labamendia). Gy 100. [Medikuak] larrutik barna sar dezake ur gazi eta ur 

sukratu, bihotz-altxagarri zerbait ere ba: ondarrerat, laamenduz haz dezake aste bat edo biez gizona, bainan ez 

gehiago. JE Med 73. 

labamin "(V-m), ogia jagitekoa, levadura" Zubk Ond. v. legamia, lebadura. 

laban. v. labain. 

labana (V-gip, G, AN-sept; Lar, Añ, Izt, Hb ap. Lh (BN), H), labaña (V-ger (-iña), AN-gip; Lcc (-iña), Mic 8r, 

Añ, H (V, G)), laban (AN-larr), labain. Ref.: A (labana, labaiña); Holmer ApuntV 31; EAEL 140. Tr. 

Documentado en la tradición meridional a partir de mediados del s. XVIII. De uso general en la tradición 

guipuzcoana; entre los vizcaínos se encuentra en Moguel, Añibarro, Arrese Beitia, Ortuzar y Erkiaga. En DFrec 

hay 6 ejs. de labana. 1. Navaja. "Cuchillo, en general" A. Cf. Deen II 29: "Lavonia, cuchara de metal o 

madera". Cf. MEIG VI 105: [Zaraitzun] hor daude lekuko bokal-sinkopak; [...] gaminta 'ganibeta', nabla 

'labaña'|0. v. nabala, 1 labela. Egonagatik pillare au guztia sues eta labana zorrotzes betea (Munarriz, 

1753). FLV 1989, 117. Eskuetako labaña edo zotza kenduten deutso, gatxik egin eztidin. Añ NekeA 226. Mats 

podatzeko labañak. Echve Dev 264. Labaña, kollara zurezkoak, ardo ta sagardoa. Zab Gabon 49. Labana 

eskuetan zuala lukainka ebakiaz. Ag G 131. Artu bazendu, / atzurrik gabe labaiñ, [...] / azkar ebakiko zendun. 

EusJok 124. Labain zorrotza sartu didak gaur biotzean. Lek EunD 50. Atzetik joan eta errenari labana 

bizkarrean sartu zion. JAIraz Bizia 79. Saski hartan, haizto (labana) batzu daude. Mde Pr 77. Laban zaar 

kamotza. Anab Poli 15. Eskuan haizkora, / ahoan labaña / eta gañibeta. Arti MaldanB 219. Zazpi sastakada 

ematen dizkio laban batekin sabelean. MAtx Gazt 46. Igali-saltzailleak ekiten dio bere labaiñari ta [...] asten 

zaie zirt eta zart. NEtx LBB 41. Laban txiki bat. In MEIG II 84. Labanaz hil zuten gizon bat. MEIG I 180. v. tbn. 

Echag 120. Sor AKaik 122. Or Eus 136n. Lab SuEm 200. Labaña: Xe 205. AB AmaE 166. Ort Oroig 109. 

Laban: Alz Ram 121. Ugalde Iltz 41. Labain: Astibia "Amaren ituna" (ap. DRA). Berron Kijote 194. 

2. (G, AN-sept), labaina (G-nav; -iña V, AN-gip; -aña V-gip), lapana (det., AN-ulz). Ref.: A y Elexp Berg 

(labaiña); Echaide Nav 181; Iz Als (labaina); Iz ArOñ y Etxba Eib (labaña). "Navaja de afeitar" A. "Labaina 

guziya, toda la navaja de afeitar" Iz Als. "Labañiakin ebagi zetsan arpegi guztia" Etxba Eib. "Oinddio be bada 

labaiñiakin bizarra kentzen daben jentia" Elexp Berg. Zuk emoten deutsazu labañiaren izena gure arpegijak 

apaindu ta garbituteko erremientiari. Mg PAb 47. Aitak egunoro khentzen zituan bizarrak eta zazpi labaiña 

zeuzkan, bat aste egun bakhoitzerako. Osk Kurl 103. Utzi deutsaz bizarra egiteko tresnak; txaboe idorra, labain 

eta ipizki txikia. Erkiag BatB 122. [Bizarra], batzuek labanarekin kendu, eta besteak atxurra-moduko tresna txiki 

orrekin. BasoM 128. 

- BIZAR-LABANA. v. bizar. 

- LABAN-KIRTEN. Mango de navaja. [Bretoiak] aragiya galdu, / larrua ona du, / ezurrak onradu; / [...] 

laban-kirtenetako / obe det saldu. Xe 300. 

- LABAN-KOLPETZAR. Navajazo. Zaldun ibiltari gizagaixo ari emandako labain-kolpe-tzar [aiek]. Berron 


mende. 

210


Kijote 166. 

- LABAN-ZIZTADA. Navajazo. Gogorra ote zan probatzeko ta labain-ziztadari eusteko aiña, bere ezpata 

aterata bi kolpe eman zizkion. "Una cuchillada". Berron Kijote 35. 

labanadiera. "Antífrasis, se llama al decir una cosa y dar a entender la contraria" Lar. 

labanbera. "Plano inclinado (V-gip)" A Apend. 

- LABANBERA IBILI. "Jugar al plano inclinado" A Apend. 

- LABANBERAN. "Laban-beran (V-gip), juego que consiste en deslizarse en un plano inclinado, arrastrándose 

bajo el trasero" A EY IV 367. 

labandara (V-gip ap. Iz ArOñ), labandera (V-gip ap. Iz ArOñ). "Labándara (resbalón) bat eiñ" Iz ArOñ. v. 

labainkada. 

- LABANDARAN. "Labándaraan fuan naiz, resbalando" Iz ArOñ. 

labandaraka. "A resbalones" Iz ArOñ. v. labainka, labainkadaka. 

labandei. v. labendai. 

labandera. "(V-m), hornera, mujer dedicada a esta profesión" A. 

labandieta. Lugar de altos hornos. Bilboko Labandietan ((lugar de) Altos Hornos) sua bezela, gorroto 

mina aspaldi luzeetan izekia izan duen biotz artan. A Ardi 142. Labandieta batera daramazkitela metal oriek, 

gurdiak eta bideak betean. Ez al dakizute Labandieta zer dan? Ugari dauzkagu orain Euskalerrian, [...]. Altos 

Hornos orietan urturiko metal orizka [...]. A Y 1934, 9s. 

labanditu (Lar, H (G)). "Enhornar" Lar. "Enfourner le pain" H. "Enhornado, labanditua, laberatua" Lar. 

labandu. v. labaindu. 

labangile. "Lanbangille (V?), cortesano" A (que cita el ej. de Mg). Demokles eritxon, beste bere 

[Erregeren] labangillen artekua. Mg PAb 215. 

labanka, labainka. A navajazos. v. labankadaka. Xixparekin edo labainka josita ilko nau. Etxde JJ 197. 

labankada, labainkada, labanada (Lar). Navajazo. "Navajada" Lar. Xemeneren atzetik joan uken eta 

Matxin alboan egokitu ezpalitzaio, labainkadaz josita... / --Etzan jarraitu, abo ustel orrek, bestela neronek josiko 

aut-eta labankadaz. Etxde AlosT 52. Eman zion euskaldunak Don Kijoteri labainkada astun bat lepa-gaiñean. 

"Una gran cuchillada". Berron Kijote 105 (v. tbn. 164). 

labankadaka, labainkadaka. A navajazos. [Don Kijotek] bere oiu ta erokeritan ziardun, alde guzitara 

labainkadaka ta errebeska. Berron Kijote 85 (v. tbn. 72). 

labankuri. "(V-ple), adulación" A. v. labainkeria. 

labanontzi. "Navajero, el paño o lienzo de limpiar navajas" Lar. 

labantzar. Aum. de labana. [Opizialak] ori esanda, guztiak batean sastakai ta labantzarrak aterarik 

gerrian sartu zituzten. Anab Poli 56. 

labantzu. v. labautzu. 

labaña. v. labana. 

1 labar. "1.º (V-ger), borde de precipicio; 2.º (V-arr-m), tierra costanera" A. v. alagar. Iohannes de 

Izlavarra (1022). Arzam 308. Bidetxigor arritsu bat labar (acantilado) baten gaiñez-gain igarotzen zen. 


mende. 

211


Etxde Itxas 43. Ortzeari muin eman naian, tinko, / aitzuri erraldoiak gaiñetik ditularik, / arru ta labar 

(acantilado) amiltsuak txintxilirik. Otsalar EG 1959, 6. 

2 labar. "(V-oroz), leña delgada para horno" A. 

labaraki. v. laberaki. 

labargi. "Leña delgada para horno" A Apend. v. 2 labar. 

1 labari (V-ger-gip). Ref.: A; Etxba Eib; SM EiTec1. "Hornero, panadero" A. "Panadero. Eibarko labarixan 

seme bat, deportista entzuna izan zan" Etxba Eib. "Hornero. Zenbat izardi ta bero galda artu biar izaten daben 

labarixak. SM EiTec1. Cf. vEys: "Labarri, fournier. [...] Il serait plus correct d'écrire ce mot avec un seul r". v. 

labekari. Petry Lauary Saria Lauari (1350). Arzam 308. Con la gracia de Lauari (1290). Ib. 308. 

2 labari. "Hornada" Añ. 

labaro. v. labaru. 

labarri. "Pared rocosa" PMuj (que da tbn. "labarrirudi, pintura rupestre"). Erti-lan oetatik ikusgarrienak 

margoz eta eztenez marrestuak dira (batzuek beintzat), eta oraindik arpe askotako labarrietan ageri dira. JMB 

ELG 48. Isturitzko labarri batean dauden armoldakerak. Ib. 33 (v. tbn. 36). 

labarto. "(V-ger), borona hecha de grano que se ha secado junto al horno" A. Labarto bero bero, keia 

darixona, ori ori, urre gorrixa lakotxe labarto-zati ederra. A Txirrist 68. Otza kentzeko bauku / mukurre naikua; 

/ [...] zezin, urdai, lukainka, / kaxan labartua... Enb 170. 

labartsu. "Acantilado, escarpado. Itxas-hegi labartsu bildurgarria" DRA. Cf. 1 labar. 

labaru (Izt), labaro (Lar H). Lábaro. "Pendón" Lar. "Cruz" Izt. Zaspigarren Soldadi edo Ejerzituko 

Labaru, Lauburu edo kurutzez apaindu. Astar II III (v. tbn. XIV). 

labasi. "(BN-bard), chaparrón" A (que cita el ej. de Hb, interpretado incorrectamente al menos en lo que se 

refiere a helde; v HELDEZKO). Goza edo hil beraz! Labur eta on! Hortik heldezko labasia. Hb Egia 122. 

labastu (H), labaztau (V-ple ap. A). "Aizquibel donne ce verbe comme syn. de labantzea, labaintzea" H (que 

lo compara con labasturi de Larramendi). "Resbalar" A. 

labasturi (Lar H). "Deslizadero" Lar. "Resbaladero" Ib. "Al lugar resbaladizo decimos en un dialecto 

labasturia" Ib. (s.v. alabastro). "Même signifi que labaintegia, glissant, glissoire, lieu où l'on est exposé à 

manquer du pied" H. v. laprasturi. 

labata. v. labetara. 

labatari. "Labatai, labako atadia, portal del horno" Zubk Ond. 

labatiba. Lavativa. v. labamendu. Gorputza egunero libratzeko bestela eziñ badu, malma ur egosien 

labatibakiñ. Aran-Bago ManMed 281. Almorranak osatuteko [...] ur epelezko labatibak eta kardulatz-urezko 

lurrunak artu. A EY IV 259. Panaderuari ogiak kendu, ta zorren ordez, labatiba bat artu eragin yautsiat. Bilbao 

IpuiB 163 (tbn. 163 labatibea emoteko). 

labatorio. Lavatorio, acción de lavar. Labatorio edo garbikerea. Añ EL 1 105. 

labatsaki. "(R), escobón con que se limpia el horno" A. 

labatu. "(BN, S), mettre au four, enfourner" Lh. v. laberatu. 


mende. 

212


labatxirri. v. labatxori. 

labatxori (V-ple-m ap. A), labetxorri (V-gip ap. Iz UrrAnz), labatxirri (V-m-gip ap. A). 1. "Grillo de hornos" 

A. "Labetxorrixa, la cucaracha" Iz UrrAnz. v. labazorri, labezomorro. X-ko txalupak etozan portura motzik, 

[...] eta erritik begiraturik laba-txori batzuk iruditzen ziran. Ag Ezale 1897, 354b. [Bertoldak Bakaldunari] -- 

Igarri egik ori, labatxori. Banua, bai, baña asmauko dot zerbait zure agindduba zelan edo alan bete al ixateko. 

Otx 61. Matxingorrigo, labatxirri ta matxin-salatariak. Ker Lev 11, 22 (BiblE kirkirak). "Labátxurri, grillo: 

niño parlanchín" Iz ArOñ. 2. "(V-och-m), petirrojo (pájaro)" A. "Txindorra, beste ixenez labatxori, papar 

gorri, txantxangorri" Altuna Euzk 1930, 448. 

labatxurri. v. labatxori. 

labatz. v. 1 laratz. 

labautzu, labantzu. "(V-ger), fuego en el horno. Gaur labautzua dogu, hoy cocemos pan (Altuberi entzuna; 

Altubek guri esaten ziguen; gaur labantzua dozue, hoy habéis encendido la calefacción)" Zt (comunicación 

personal). Cf. labesu. 

labazari. "(V-ger), levadura" A. v. labamin, legamia. 

labazorri. "(AN-araq, Sal, R), gorgojo, insecto que ataca el horno" A. v. labatxori, labezomorro. 

labdakidar, labdakitar. Labdácida. Yatorriz labdakidar [da]. 'La estirpe de los Labdácidas'. Zait Sof 111. 

Labdakitar ospetsuon gure ausiabartza osoaren oroipena. Ib. 185. 

1 labe (V-gip, G, AN, L, B, BN, S, R; Lcc, Volt 80, SP, Urt V 216, Ht VocGr 309, Lar, Añ, Arch VocGr, 

VocBN, Gèze 333, Dv, H, VocB), laba (V; Añ (s.v. ahornar), H (V)). Ref.: A (labe, laba); JMB AEF 1926, 15; 

Lrq; Zubiau Burd 97; Iz Ulz, Als, ArOñ; SM EiTec1 (laba); Etxba Eib (labia); Satr CEEN 1969, 166; Holmer 

ApuntV (laba); Zubk Ond (labatai); Ibarra Dima (laba); Elexp Berg; Gte Erd 267. Tr. De uso general en todas 

las épocas y dialectos, ya desde Leiçarraga. Labe es la forma general y laba la que emplean los autores 

vizcaínos. En DFrec hay 13 ejs. de labe. 

1. Horno, tahona (sentidos prop. y fig.). "Horno de cocer pan, labea" Lcc. "Four, fournaise" SP (que cita un ej. 

de Axular), Gèze, Dv y H. "Labera emaitea, mettre au four" SP. "Labe gorria, labe beroa, four chaud" Ib. "Labe 

gori beroa, four chaud" Ib. "(Al) enhornar se tuerce el pan, labean sartzen ogia da okertzen" Lar. "Padilla, una 

especie de horno para cocer el pan, con un agujero en medio" Ib. "1. four. [...] Labe batean bezain bero, ilhun da, 

il fait chaud, noir comme dans un four; 2. fourneau de forge, de fusion; 3. fournaise; 4. il se prend poétiq. pour 

feu d'enfer, enfer; 5. four à briques, tuiles" H. "Horno, ya sea para cocer pan, tejas u otra cosa" VocB. 

"Fundición" Ib. "Partes del horno. [...] La portezuela (que es de piedra o de hierro), ate, labekoate" JMB 

(comunicación personal; v. infra LABE-ATE). "Antziñako basa-labea (irugarren irudia). Basoko labearen 

auspoak (laugarren irudia)" Zubiau Burd 97 (pie de foto). "Labi garbitzeko satarretako, para escoba de limpiar el 

horno; bi labe" Iz Als. "Horno, panadería. Lenago, baserri guztiak eben euren labia, ogixa eta artua eitteko" 

Etxba Eib. "Pirometruakin ikusik labia zenbat gradurañok berotu dan" SM EiTec1. "Escoba de ramas frescas 

para limpiar el horno (labe garbitzekua)" Satr CEEN 1969, 166. "Horno para secar maíz" Holmer ApuntV. 

"Labean erratzen zen ogia eguerdiko egina zen (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 267. Domicu lava (1200). Arzam 

308. 

[Aingeruek gaixtoak] egotziren ditukeizte labe daixekanera. Lç Mt 13, 50 (He, Ip suzko labe, TB labeko su, 

Dv labe khaldatu, Ol, Leon, BiblE su-labe, Ker su-laba). Aoti beroezak labea ta zarra. "Por la boca calienta el 

horno y el viejo". RS 355. Libratzatzu penatuak labe purgatzekoan. EZ Man II 48. Leze handi bat, labe gori bero 

bat, [...] zein baita eta deitzen baita ifernua. Ax 580 (V 373). Hemen bada, frogatzen dire gizonak urrea labe 

gorrian bezala. SP Imit I 17, 3 (Mst labe bero). Komentutan beraz frogatzen dire gizonak, urrea labean bezala. 

Ch I 17, 3 (Mst, Ol, Leon labe, Pi laba). Labean edo sutegian. Mb IArg I 254. Artikarazi zituen gizon gazte hek 

labeko su bizirat. Lg (ap. H). Laba sugarrez betian. Zuzaeta 62. Guztiz goxetik oneek / labia ixioturik / forjetan 

asten dira. DurPl 114. Urrea súan ta ógia lábean. LE Ong 61v. Labako suak darakuz ona dan edo ez lurrezko 

ontzi bat. Añ CS 144. Sartuba izan zedilla susko laba isiuan. JJMg BasEsc 144. O ene Jesusen bihotz 

adoragarria, amodio dibinoaren labe khaldatua! JesBih 440. [Libratu zuben] surtako labegorritik batere miñik 

gabe (Aralar, 1833). ETZ 198. Labe sutuari emango zaiozkan belarrak. Lard 384. Labe batzu badira idortegiak 

edo etubak deitzen direnak. Dv Lab 75. [Makaronak] errearaz zaitzu labe eztian. ECocin 42. Ama neuria 

labarako da / [...] paseito bat emoidakezu / ama laban dan artian. Balad 56. Sabel au daukat laba bat legez gori 


mende. 

213


goritan. AB AmaE 166. 

(s. XX). Labako lanak amaittuta. Echta Jos 72. Ogi eta artoa erretzeko labea. Ag G 14. Nola izan zeure jabe / 

urdalla egiñik labe? / Ez eran neurri gabe. JanEd II 26 (v. tbn. I 55). Ogiak ere bazuan / labeko faltia. Ib. 80. 

Uriko orma-esi barru-aldian laba bat aurkittu eban eta laba aretan sartu zan. Otx 84 (v. tbn. 87). Azpiko zokoan 

zituzten labe eta mea xeatzeko lantegietan 200 langile. FIr 135. Olhetako labeak berotuaren ariaz barnetik 

erreak. JE Ber 83. Labera egozten dan larre-belar ori (Mt 6, 30). Ir YKBiz 133 (He, TB, Ip, SalabBN, Dv, Ur 

(G), Ol, labe, Ker laba; Leon, IBk, BiblE su). Ardoa bizienetakoa izan ez arren, labeak asi dira goritzen. Ldi IL 

45s (ref. a la cabeza o el cuerpo). Ontziaren labetarako ikatza sartzen. JAIraz Bizia 15. Biotza biur zitzaidan 

labe. Or Poem 545. [Gure Egilleak] labe bat eratu digu gure barrenean. Munita 142. Giza mihia egunoroko labe 

da. Or Aitork 293. Egite zindoen biltegi ta onbideen laba bero. Erkiag Arran 12. Etxaurreko labean sartu zan. 

Bilbao IpuiB 202 (214 laban). Labe txiki batekin ikatzak erretzen. Anab Aprika 31. Ipiskixa da labeko brasak 

bazterrera ekartzeko. And AUzta 136n. Batzen gara / eliza aurrera, / [...] Bixenten "labara", / [...] ardaua 

edatera. BEnb NereA 26. Soiñu aztunagoa entzuten zaie, [...] suak labe-itxian bezelako. 'Les fournaises closes'. 

Ibiñ Virgil 112s. Orea prestatzen ari zerana argi dago, ta labea oztu eztakizun, bakarrik laga bearko zaitut. 

NEtx LBB 112 (ref. a la cabeza de una persona que inventa cuentos). Herritar labean / kontentu kixkaltzen da / 

fraile frantziskanoa. Azurm HitzB 36s. Aantziaren labean kixkaltzen. Berron Kijote 154. Saina edo lumera 

ateratzeko egiten ziren suak eta labeak. MEIG III 57. 

v. tbn. Mat 359. Ber Trat 111v. Harb 270. Tt Onsa 90. INav 55. CatLav 422 (V 200). Cb Eg III 271. Ub 53. 

AstLas 30. Monho 92. AA I 410. Izt Po 55. Gy 229. Hb Esk 218. CatS XI. Prop 1881, 112. Elzb PAd 10. CatJauf 

77. StPierre 26. ArgiDL 31. Inza Azalp 42. Barb Leg 140. GH 1931, 109. Zerb IxtS 69. Apaol 27. Ox 74. TAg 

Uzt 78. Zait Plat 83. JEtchep 19. Zubill 21. Xa Odol 58. Uzt Sas 75. ZMoso 43. Laba: Mg CO 154. CrIc 160. fB 

Olg 57. Astar II 289. Ur MarIl 44. Itz Azald 85. Azc PB 239. Kk Ab I 75. Onaind EEs 1930, 203. Eguzk GizAuz 

68. Gand Elorri 139. Osk Kurl 126. 

(Como segundo miembro de comp.). "Clibanus, [...] ekharlabea, erabillabea, eramanlabea" Urt V 216s. Cf. 

LATSUN-LABE. Lurzulo biribill arriz jantzia izaten da karobia, arri labea. Ag G 21s. Mundu barri bat 

egosten dago, / bere gurari-labean. Gand Elorri 185. Eiagora ta asperenka dager, maite-labean murgil. Gazt 

MusIx 150. [Gazte batzuek] beren buruak zeruan ezar, / bestiak ifernu labean. Mattin 63. 

2. "Incubadora. Txita-labea. Labean ateratako txitoak dira auek" Gketx Loiola. 

- GALTZINA-LABE, IGELTSU-LABE, KISU-LABE. v. galtzina, igeltsu, kisu. 

- LABA-KANPAI. "Torre del horno (V-ple)" A Apend. 

- LABE-HAGA (V-gip, L, BN; Dv, H), LABAGA (V). Ref.: A (labehaga, labaga); Urkia EEs 1930, 24; Ibarra 

Dima (labaga). "Fourgon" Dv. "Perche à four" H. "Palos de que se sirven los horneros para remover la brasa" A. 

"Labean sua eratzeko aga" Urkia EEs 1930, 24. "Laba-agea artoak eta ogiak laban sartu ta atara egitteko" 

Onaind EEs 1930, 203. "Labagea, palu luse bat da ba metro bi ingurukoa, egurrak eta mogietako barruen, laba 

barruen" Ibarra Dima. Labe-haga su-garretan / hartaz joiten du [belearen] lumetan. Etcham 204. 

- LABE HANDI. (Pl.). Altos hornos. v. LABE GARAI. Ene! Labe Haundiak, / lainopean infernu sakonak 

zarate. Arti (trad. de B. Otero) Egan 1961 (1-3), 35. Burdiña txatarrak badakarrez, eta badaroez urtuteko laba 

aundietarata. Erkiag BatB 161. Bizkaiko Bankuan deposito ederra dauka, [...] Labe Haundiak eta 

Iberdueroak, [...]. Arti Ipuin 56. 

- LABE-AHO, LABAO (V-m ap. A), LABABO (V-oroz ap. A), LABAGO (V-arr-ger-oroz ap. A). Boca de 

horno. Cf. Mb IArg I 254s.: Sutegi edo labe aorik, zulorik edo zirriturik ere ez duen batean sartua. Labe 

agoko bi burdina einik. HerVal 203. Labe ago burdina bat berriturik. Ib. 254. 

- LABE-ATAKA. a) "Labe-atakia, la puerta del horno de pan" Iz ArOñ (s.v. ataka). b) "La boca del horno. 

Labe-tapia..., ba atakian tapia; labe-atakia esan izen dok, eta aretxen tapia" Elexp Berg. 

- LABE-ATE (c. sg. A), LABATE (V-arr-m ap. A). Puerta del horno. Unam peciam de terra que dicitur 

laveate (1099). Arzam 308. Ikusi egin eban laba atetik dindilizka eguan gona mendela. Otx 88 (cf. 87 y 89 

labako atia). Labe-ate-pean, sukaldeko lurrean jartzen zan zugaitz-gerri lodi bat, ta beraren babesean egiten 

zan sua. Zubill 20. 

- LABE-AURRE. Parte delantera del horno. Galde labe-aurreai, galde sukaldeetako laratzai, eta esan 

albalezee esango lukee zuri gertatu zatzun guzia. AA III 490. 

- LABE-BURU. "Lababuru (V-ger), cima del horno" A. 

- LABE-EGUR. "Labegur, chamiza, encendajas (para hacer pan)" Ond Bac. 

- LABE-ERRETE. "Labéerretia daukúnian, cuando tenemos hornada (en las tejerías)" Iz ArOñ. 

- LABE-ETXE (V-gip), LABETXE (V-ger-gip). Ref.: A Apend (labetxe); Iz ArOñ; Elexp Berg (labetxe). "Casa 

del horno" A Apend. "Labé-etxia, el conjunto de la construcción del horno. La construcción con tejado al 

exterior" Iz ArOñ. "Horno de pan situado en una txabola o cobertizo" Elexp Berg. 

- LABE-GAIN, LABAGAN (V-arr-oroz-m ap. A). "Parte superior del horno" A. "Iretargia laba-ganean dago 

(V-m), la luna está sobre el horno; se dice de una persona muy alegre, mucho más que de ordinario" Ib. "Labe 

gañian iguzki xuri, buen humor, serenidad inesperada" Lander (ap. DRA). Zer egin pekatu? / Auzoko txakurra 

urkatu, / zizallupean beatu, / labaganean sikatu. Canc. pop. (ap. DRA). 


mende. 

214


- LABE GARAI. Alto horno. v. LABE HANDI. Burdin-lurrak, nai burdin-arriak labagarai (altos hornos) 

barruan [...] burdiñea urtu arte berotu egiten da. GJaur Kimia 171. Labagarai-goialdean. Ib. 172. 

- LABE-GELA (V-gip), LABELA (V-gip). "El lugar donde [se tiene] artesa, harina, salvado" Iz ArOñ. "El 

departamento junto al horno" Ib. "Labelia, el lugar donde se tiene la artesa y el horno (de pan). Labegelia, ídem" 

Ib. Etxe-aurrean egozan laba-gela ta ollatoki onak euren tellatuakaz. Echta Jos 9. 

- LABE GORRITU. Horno al rojo vivo. Cf. Etcham 204: "Etxekandrea ari zen / hain xuxen labe gorritzen". 

[Begiratu dituzu] hirur haurrak labe gorritutik. JesBih 461. Gaixtagin eta zirtzil guzien erdian, labe gorrituan 

nago. Dv LEd 268. Sabelak eta buriak labe gorritu baten berotasunean. Zub 98. Aurthikiko dituzte labe suz 

gorriturat. SalabBN Mt 13, 50. Su-labe gorritu batetarat aurdiki zituzten. Zerb IxtS 69. 

- LABE-ITSUSKI (AN-gip ap. A), LABE-ITSUSKIN. "Estropajo para limpiar el horno" A. Cf. isuski. 

Neskatx egiñai, zakarrak badira, mullastiñak esatea, ez berez ain esan itsusia dalako, baiño [...] zarpa-zikiñ 

agertu ezkero labe-itsuskiñak izendatzen diralako. Iñarra Ezale 1897, 340a. 

- LABE-JAUN. a) "(S), hornero" A. b) "(S-saug), chauffeur de la cuve à lin (tiss.)" Lh. 

- LABE-KANTOIN. "(L-sar), la losa horizontal que sobresale del cuerpo del horno al nivel de la base de la 

puerta, se llama labekantoin" JMB (comunicación personal). 

- LABE-KAPELA (V-gip ap. Iz ArOñ; -kapelu V-gip ap. Iz ArOñ), LABA-KAPILLA (V-m ap. A). "Bóveda del 

horno" A. "Labékapelia, la bóveda del horno. Labékapelu dana, ídem" Iz ArOñ. 

- LABE-KIRKILLA (laba- V-m ap. A), LABA-TXIRTXILLA (V-gip ap. Etxba Eib). "Grillo de hornos" A. 

"Grillo doméstico. Laba-txirtxillak, gabonetan be, ixildu gabe kantatzen dau" Etxba Eib. 

- LABE-KORO. "Labakoro (V-m-gip), bóveda del horno" A. 

- LABE-KOSKA. "Labakoska (V-m), bóveda del horno" A. 

- LABE-PALA (V-gip; ph- H), LABAPARA (V-arr-m). Ref.: A (labapara); Urkia EEs 1930, 24; Ibarra Dima 

(labapara); Elexp Berg. "Pelle à enfourner. Syn. labandeia (BN)" H. "Pala de horno" A. "Labe-pala, ogiak 

labean sartu ta ateratzeko agalau luzea" Urkia EEs 1930, 24. "Labaparea, ogiek eta labara sartzeako da, kirten 

luseagas, metro bi ingurukoa da, eta punten palea deko burruñeskoa" Ibarra Dima. 

- LABE-SARI. v. labesari. 

- LABE-SUTEI. "Labe-süthei (S-saug), crochet à retirer les pains du four" Lh. 

- LABE-TAPA (V-gip). "Labearen ataka isteko arri, burni edo ola" Urkia EEs 1930, 24. "El portillo del horno" 

Elexp Berg. 

- LABETIK HARAKO. Reciente, recién hecho. Baltsakeria edo komunismoa orratzetik arako jantzia, labatik 

arako opilla dala uste dabe babalasto batzuk; baña eguzkiaren azpian gauza osoro barririk, aurrerago iñoz 

ezagutu ez danik, ba ete-dago gero? Eguzk GizAuz 10. Nikanor-ek orra ba nundik nora ekusan beste jazoera 

barria, labatik arakoa. Erkiag BatB 89. 

- LABE-TXAUKARI (AN-araq ap. A; l.-txokarri AN-ulz ap. Iz Ulz). "Escobón de horno" A. "Labetxokarríe, el 

escobón de limpiar el horno" Iz Ulz. 

- LABE-ZARTAGIN. a) "Labasartain (V-m), bóveda de horno" A. b) "Labasartain, más bien la sartén con que 

se mete al horno la borona" A Apend. "Labe-zartagin (V-gip), arto-orea labean sartzeko zartagin kirten 

luzeduna" Urkia EEs 1930, 24. 

- LABE-ZATAR (V-gip, G; -satar G-nav, AN-araq), LABAZATAR (+ -txatar Aq 133 (AN)). Ref.: A (labezatar); 

Satr VocP y Ond Bac (labesatar); Elexp Berg. "Barredero de horno" Aq 133. "Escobón para limpiar el 

horno" A. "Paño húmedo de limpiar el horno" Satr VocP. "Nik sukalde artan ikusi nuen gure aita zanak nola 

garbitzen zuan labea, aga luze bati bere puntan trapu zatar bat ipiñita. Alako trapuari labe-zatarra deitzen 

zitzaion" Zubill 20s. Cf. VocNav: "Abashatar, trapo del horno (Puente la Reina). Del vasco labeshatar". 

- LABE-ZERRAKU. "Bouchoir" T-L. 

- LABEZ LABEKO SU. "Locution famil.: labez labeko sua egin ginuen, nous allumâmes un feu comme 

d'ardente fournaise" H. 

- LABE-ZOLA (L-sar). "Partes del horno. [...] El piso de la base, labezola" JMB (comunicación personal). v. 

LABE-ZORU. 

- LABE-ZORRO (L-sar). "Partes del horno. La bóveda se llama labezorro" JMB (comunicación personal). v. 

LABE-ZORU. 

- LABE-ZORU. a) "Labasoru (V-arr), bóveda" A Apend. b) "(V-och), suelo del horno" A Apend. 

- LABE-ZULO. Boca del horno. Cf. Mb IArg I 254s.: Sutegi edo labe aorik, zulorik edo zirriturik ere ez duen 

[bat]. Labe ziloan sartzen zituen ikaragarriko sugai pisuak. JEtchep 21. Atsoa labe zilorat hurbildu zen eta 

burua ziloan sartu. Ib. 22. 

- LLABE. "(S; Hb), petit four, dimin. de labe" Lh. 

Etim. Para la posible comparación de labe con un *taba, basándose en ejs. como vasc. leka < theca, v. BAP 

1961, 358. 

2 labe. "Crible" Lh. 


mende. 

215


labealde, labalde (V, G... ap. A). "2.º (V), lugar en que está el horno; 3.º (G), cerca del horno" A. Sanso 

Lavaldeco (1200). Johan Periz de Laualde (1350). Arzam 308. Labaldean etzan gauza andirik; abar batzuk, 

[...]. Ag G 15. [Etxearen be-alde] beste erdia, sukalde ta labe aldeak betetzen zuten. NEtx LBB 94. Labe aldean, 

alako lekutxo bat itxiko zuan, ardi pare bat gordetzeko laingoa. Ib. 99. 

labealdi (gral.; Dv, H), labaldi (V, R; Ht VocGr 362, Lar, Añ, Arch VocGr, H), laba-aldi. Ref.: A (labealdi, 

labaldi); Elexp Berg. 1. Hornada. "Fournée de pain. Labaldian zenbat lau liberako ogi erretzen dituzu?" H. 

"Labaldi, hornada, tiempo del cocimiento" A. "Aierdikuak egunian iru labealdi ta geixao be eitteittue" Elexp 

Berg. Ene laba aldian labe[a] jausiko zan. RS 557. Oi bart, zer aparia genuen bart! / Amaika zagi 

ardangorri, amar labealdi ogi. Or Eus 107. 2. "Il se prend encore pour la quantité de grain que l'on fait moudre 

pour la consommation de la semaine" H. 3. "Labaldi (S; Foix), fourneau?" Lh. 

labeatu (Lar, H). "Alabear, labeatzea" Lar. "En parlant d'une planche [...] qui s'arque, se voûte en forme de 

voûte de four" H. 

labeatze. "Alabeo, el vicio de arquearse la madera" Lar. 

labeda. "(S-no), vent d'est [du Lavedan?]" Lh. 

labeka (S ap. A), labaka (S ap. Lrq). Hornada. "Fournée" Lrq. v. labekada. Eztakit labaka egina zenez 

egün hartan, bena labeko hegatzian lothü da süia. Eskual 11-12-1908, 3. Labeka zien ere egun hartan. D. 

Béhéty GH 1931, 108. Laphurdiko etxekandere gütik egün egiten die etxen labeka. D. Béhéty GH 1933, 91. 

labekada, labakada (V), labekara (V-gip) labekaa (V-gip). Ref.: A (labakada); Iz ArOñ (labekaia); SM EiTec1 

(aixe-zulo); Elexp Berg (labekara). "Hornada, horno (lleno) de... Jesus amen esan-orduko saldu doguz iru 

labakada ogi, hemos vendido en un momento, litm.: antes de decir Jesús Amen, tres hornadas de pan" A. 

"Azkenengo labakadan eindako piezak aixe-zulua besterik etxakek" SM EiTec1 (s.v. aixe-zulo). "El contenido de 

una hornada. Labekara osua alperrik galdu jakuen" Elexp Berg. v. labeka. 

labekari (SP, Dv y A (que citan a O), H (BN, S)), labakari (Sc ap. A). "Fournier" SP y Dv. "Hornero, 

panadero" A. Cf. vEys: "Labekarri, fournier. [...] Il serait plus correct d'écrire ce mot avec un seul r". v. 1 labari. 

Burua guriz duenari eztagoka izatea labekari. "Fournier". O Pr 105. 

labekatu. 1. "Mettre au four" Lecl. 2. (H (BN, S)), labakatu (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "S'occuper à 

cuire le pain au four" H. "Faire la fournée" Lh. "Cuire la fournée" Lrq. 3. "Travailler à une fournée de tuiles, 

briques, charbons, etc." H. 4. "Labakatü (S ms.), arder. Elhe erraiteko süiaz labakatürik, ardiendo en deseos de 

decir algo" A. 

labekazale, labakazale (S ap. Lrq). "Qui fait cuire la fournée" Lrq. 

1 labeko. 1. "Fournilles, branchages, ramilles pour allumer un four. Labekoa biltzera ioana da, il est allé 

ramasser des fournilles. On dit aussi bien avec adjonction de la nature des fournilles. Labeko othea, abarrak, le 

genêt épineux, les branchages pour le four" H. 2. "Hornada (G-nav)" A Apend. 3. labako (V-m). "Panadero, 

de la panadería" Zubk Ond. Andre Maria Lavecoa (1277). Arzam 308. Len Masima labako esaten eutsuen, 

da orain, senarraren diruakaittik esaten deutsue Doña Masima. Echta Jos 72. 

- LABEKO SU (V-gip ap. Elexp Berg). Hornada. "Makiña bat labeko su einddakuak gaittun" Elexp Berg. v. 

labesu. 

2 labeko (G-nav; AN ap. A Apend). "Alborada de tamborileros" A Apend. "(G-nav), jira de tamborileros en el 

día festivo a la mañana, labeko" (Comunicación personal). 

1 labela (S; H, Foix ap. Lh), labal (Hb ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq; EAEL 140. "1.º canif; 2.º couteau" Lh. "Couteau 

de poche" Lrq. v. labana, nabala. Balinbada ardi txañkhü zonbait, aztaparrak labelarekin txütxükaxetan 

deitze. GH 1935, 406. 

2 labela. v. LABE-GELA. 


mende. 

216


labeltze (L-ain, B ap. A), labe(o)ltze (Lh). 1. "Bóveda del horno" A. 2. "(L-ain, B), fondo del calero" A. 

labendai (G-goi-nav, BN-baig), labandei (H (BN)), la(h)andai (BN-baig). Ref.: A (labendai, laandai); Ond Bac 

(burnindai); Satr CEEN 1969, 144 y 166; JMB At (endai). "Pelle à enfourner" H. "Pala de horneros, de mango 

largo" A. "Burnindai, pala de horno de hierro. La de madera es sencillamente labendai" Ond Bac. "Labendai: bi 

metru baino geyo dekatza nere etxekuek" Ib. 410. "Pala de meter el pan, laandaia; la de sacar la hornada era más 

ancha, le llamaban pala (BN-baig)" CEEN 1969, 144. "Pala de panadero (lahandaia)" Ib. 166. "Labendai, pala 

de horno" JMB At (s.v. endai). 

labeño (H). Dim. de 1 labe. Matrailek egiten diotela muthur biribil bat aitzinerat, labeño bat balu bezala 

ahoaren orde. JE Ber 47. Fraiden jatekoak [...] egosten zituen kanpoan, "taboin" dioten labeño batean. 

Othoizlari 1967 (n.º 49), 26. 

labeoi. Concavidad, bóveda del horno (?). Cf. oi. Labaldean etzan gauza andirik: abar batzuk, [...] ta 

labeoia garbitzeko ipizkia (isatsa edo moltsoa). Ag G 15. 

labera. "(V-ple-oroz), agujerito que se hace en la oreja de un animal" A. 

- LABERA-BELAR. "Labera-bedar (V-ple), hierba con que se evita el derrame de sangre en los animales de 

oreja agujereada" A. 

laberaki (V-ger ap. A), labaraki (V-ger ap. A). "Labaraki, palos con que se remueve la brasa en el horno" A. 

"Palo largo de horneros" Ib. 

1 laberatu (c. sg. A; SP, Lar, Añ, Dv, H), labaratu. Meter, llevar al horno. "Enfourner, mettre au four. Labera 

emaitea. Labera dut ogia, j'ai mis le pain au four. Laberako dut, je mettrai au four" SP. "Enhornar" Lar. 

"Ahornar, por enhornar" Añ. "Laberatzean da ogia okertzen, le pain se déforme quand on l'enfourne" H. Ogia 

laberatzean motz edo adardun egiten da. "À l'enfourner le fait le pain ras ou cornu". O Pr 344 (tbn. en Saug 154, 

, sin duda errata; podría tratarse de una mala lectura de laberatzian). Negubak arduraz labaratu 

ebazan opiltxubari [...] "pa" gori bat egin baño, eztau udabarrijak egin-eta. Uribitarte Euzk 1930, 521. Gaur 

zelaiean dagon ta biyar laberatuko dan belarra. Ol Lc 12, 28. 

2 laberatu. "(V-ple-oroz), agujerear la oreja" A. 

labere (Lar H), laberi, labera (V-m ap. A). "Bóveda" Lar. "(Inusité), toute concavité, toute forme de voûte 

à imitation de four" H. Arku oien uztai-buruak ez diran ezkero berriz laberiraño igotzen, [...]. Iñarra EE 

1893a, 10. Presondegi aren labere edo bobeda, obi batena bezain lodi, pisu eta illuna zan. Arr GB (ed. 1960), 

19. 

laberetxo. "Bovedilla" Lar. 

laberi. v. labere. 

laberintu. v. labirintu. 

labesari (G-to-bet ap. A; Lar, H), labasari (V, R ap. A). "Hornaje", "poya" Lar. "Fournage" H. "Hornaje, 

precio que se da en los hornos por el trabajo de cocer el pan" A. "Labasari: 1.º (R), recompensa que da el 

hornero al pueblo por arrendar el horno u hornos del municipio; 2.º (V) hornaje en general, pago por el alquiler 

del horno" Ib. 

labesu (V-gip, G-goi), labasu (V-ger-arr; Añ (G), Izt). Ref.: Gand Eusk 1956, 212; Arin AEF 1960, 65; Holmer 

ApuntV; JMB At; Ibarra Dima (labasu); Elexp Berg. Hornada. "Laba sua egiten genduan. [...] Aren laba suak 

daukaguz, que nosotros le cocemos el pan" Izt 59v. "Hicimos tres hornadas, iru laba su egin genduzan" Ib. 26r. 

"Cochura de pan" JMB At. "Labasue astean bein itesan sapatuetan" Ibarra Dima. "Lenengo labesuko ogixa 

bigarrena baino obeto erreta dago" Elexp Berg. Kupitzerañoko egiñak; umea zaitu, etxea txukindu, lixiba 

egiñ ta labesua zuzendu. EEs 1912, 221. Dameak barruan gelditu-erazitzen zuala, batzuetan ardatzean [...], 

bestietan labesu egiten, arilketan. JMB LEItz 104. Atzo izan gendun labesua. EEs 1924, 207. Bai, 

badaukot neuretzako ain lan. Ein biot labe-sua, ein biot puxetia, ta Bitoixatik biajia (V-gip). Gand Eusk 1956, 


mende. 

217


212. Gertu eban galdera bat ur bero, ta laba-sua egin-da ogiak erre ezkero, dana egongo zan prest. Bilbao 

IpuiB 214 (v. tbn. 202). 

labetara (AN, L ap. A; Dv), labeta (S ap. Lrq), labata (S (Foix) ap. Lh), labatara (BN ap. Lh). Hornada. 

"Plein de four, fournée" Dv. "Fournée" Lh. "Le contenu du four" Lrq. Atso xahar kunkurrak erran zuen labea 

piztu behar zutela, labetara bat bixkotxaren erratzeko. JEtchep 21. 

labetegi (BN, S-bas ap. A; VocBN, Gèze, Dv, H), labategi, labetei. Horno, tahona; fundición. "Fournil" 

VocBN, Gèze y Dv. "Horno, sitio donde se amasa" A (que cita el VocBN). Aitoren seme hura bortxatua 

baitzen borda edo labetegi batzuetarat joaitera. Jnn SBi 166. Horra beraz Alemaniaren bihotza, horra labeteiak, 

horra nun zituen moldatzen [...] bere burdineria, bere ifernuzko tresna beltzak. StPierre 27. Etxekande xaharra 

ganibet handiarekin badua labategilat orhiaren phikatzera. GH 1931, 109. Sukhalte, eskele, eskelerpe, irintegi, 

labategi, oro gizunez betherik dirade. Ib. 109. Izerdi uharretan izigarri bero zen labeteian, sua pindarka ari. 

JEtchep 21. Atsoa labeteian sartu zen. Ib. 22. Labetegi bat beita etxe baten khantian. Etxe hartako gütüzü. 

Egunaria 13-4-1966 (ap. DRA). v. tbn. GH 1936, 10 (labethegi). 

labetsu. "Conjunto de utensilios y materiales relacionados con el horno" Guerra (ap. DRA). 

labetto (Hb ap. Lh, H). Dim. de 1 labe. Zezen beltza zazpi xahalez erdiko, / labettoa elhur xuriz gorrituko, / 

eskualdunek eskuara dute galduko. Ox 122. 

1 labetxo (G, AN ap. A; Urt V 216, Lar, Hb ap. Lh, H), labatxo (Añ). Dim. de 1 labe. "Hornillo" Lar y Añ. 

Cf. Elexp Berg: "Labetxu, txabola de Ubera ya desaparecida, que contenía un horno en el interior. Meterioneko 

labetxua aspaldi bota zan". Cf. ikazlabetxo. Naiz labetxoak, naiz tupiak loituak izango dirade. "Sive clibani, 

sive chytropodes". Ur Lev 11, 35 (Dv su-untzia, Ker y BiblE labea). Kazuela batean labetxo edo hornilloan 

ipiñi. Cocinan 4. Eman zion burruntzi gori bat, bere labetxoan goritua. Anab Aprika 32. 

2 labetxo (G-bet). Azulejo. Sukaldeko labetxoak garbitu (G-bet). (Comunicación personal). 

labetxorri. v. labatxori. 

labeun. v. laurehun. 

labexka (Hb ap. Lh, Dv). Dim. de 1 labe. Egiten dute lurrean zilo bat, eta haren ingurua buztin lurrez ongi 

moldaturik gorri arazten dute labexka hori. Prop 1881, 112. 

labezain (L-ain ap. A; Lar, Dv, H; -iñ S (Foix) ap. Lh), labezai (G ap. A; H), labazain (V-ger-m ap. A; Añ), 

labazai (-za¸) R ap. A; Lcc, Lar, Añ, H (V, G)). Hornero. Darue labara, ta labazaina ezpada zuurra ta 

aituba, [...] danak urtengo dau ezkotu ta errearinak. Mg PAb 152. Nere erriko guztiak adulteroak dirade, 

labezaiak erazekitako labea bezalakoak dirade. Ur Os 7, 4 (Dv, Ol ok(h)in, Ker ogigin). "Hornera, andra 

labazaia" Lcc. 

labezaindu (H), labezaitu (H), labazaitu (Lar, H (V, G)). "Hornear" Lar. "Faire office de fournier" H. 

labezainkintza (H), labezaikintza (H), labazaikintza (Lar, H). "Hornería" Lar. "Office de fournier" H. 

labezaintza (H), labezaitza (H). "Office de fournier" H. 

labezgetu (Lar H). "Deshornar" Lar. "Inusité et mot incorrectement formé" H. 

labezomorro (G ap. A; AN-gip; Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351), labexomorro, labezamorro (G-azp). 

Cucaracha. "Grillo de hornos" A. v. labatxori, labezorri. Esan zazu ba ondo, emakumia, labe xomorroz, 

kakaratxuz betia dagola. EEs 1913, 176. Labezomorrua baño itxusiyagua da gero. Alz Bern 55. Illobak garaitu 

egin zun, [...] labezomorro bat bezela ankapean erabiltzeraiño. Etxde JJ 15. Etxeko labezomorroak garbitzeko, 

onena barrura igelak ekartzea dezu. Eta labezomorroak bukatu diranean, kanpora bialdu itzatzu igelak eta 

egiña dago. EgutAr 29-3-1962 (ap. DRA). Etxe zahar hutsean saguzaharrak eta labezomorroak pareta zuloetatik 

ateratzen diren gisan. PPer Harrip 28. (Aplicado a personas). Gezurti! Kakalardo! Labezamorro! Ag G 


mende. 

218


352. Zer uste dezute ba, emen bezelako illunpekoak dirala ango eliz gizonak. Emen dituk orrelako 

labezomorroak. ABar Goi 17. 

labigar (V-ger ap. A Apend), labiger (V-arr ap. Ibarra Dima). "Borona cuyo grano se ha secado al horno" A 

Apend. "Arto garauek garandute denporea bea daurie sikituteko errotera eroateko eta ori denporeori 

adelantetako labigerra iten gindun" Ibarra Dima. 

labikara. v. lauikara. 

labikatz. "Labikatza, carbón para el horno" Lar (s.v. lápiz). 

labina. v. lamia. 

labio (V ap. A; Lh (L)). 1. "Rabicorto" A. "(Eskual), à courte-queue" Lh. Egia latz ta labio. 'La verdad 

áspera y rabicorta'. RS 14. 2. "(R-uzt), catarata de ojos" A. 3. "(S; Foix), buée, léger brouillard. Syn. lanbro" 

Lh. 

labirintu, laberintu, labirinta (det., Urt). Laberinto. "Daedalea claustra, labirinta, eziñ ilkhi lékhua" Urt V 

205. Bulharraren labyrinthua. F. Krutwig EG 1952 (5-6), 1. Gizonaren bularrak labirintu bat du. / Baina ez 

nintzen ez, galdu. Arti MaldanB 224. Gortin, Kereteko uria, laberintu (galgune) ospetsutik urbil. Ibiñ Virgil 50n. 

labiru, labirun. (Palabra sin significado preciso, que aparece en canciones). Cf. Zait BGold 15 (ap. DRA, que 

dice que se trata de un "sonsonete que se repite en algunas canciones populares, a veces convertido en personaje 

popular"): "Utsaren urrenak gera gure diruak diru; / euskaldun eskualdeak omen gerade iru: / batzuen ustez 

ordea, kolkoa bete miru, / edo gurean parrirriz il zanezko Labiru". Labiru logure bai, ganadu zaina, / or 

goiko landetan zozoa kantetan, / Arrako mutiltxoak beti barriketan. A CPV 824. Zazpi librako ollar txuriya / 

bart axariyak jan digu, / urra labirun labirun leira / bart axariyak jan digu. Noe 126. Uju, jupa labirulena, jupa, 

jupa. Or Eus 108. Edan dezagun pinta bana... / Urra, labiru-labiru-lena... / edan dezagun pinta bana. Ib. 163. 

Azeriak --(Kantari). --Labiru, labiru len, labiru, labiru len, / labiru, labirulena, labiru labiru len. NEtx LBB 

187. 

labitt. v. labrit. 

labo (BN ap. A; VocBN Dv, H (L, BN)). "Qui a la vue courte, mauvaise" VocBN. "Myope, qui a la vue 

courte" H. "Miope, corto de vista" A (que cita VocBN). v. lanbro (3). 

labointxuri. v. lauointxuri. 

laboragarri. "Cultivable" H. 

laborakizun. "Qui doit être labouré, cultivé" H. 

laborantza (Dv, H). v. labrantza. Tr. Documentado en la tradición septentrional, ya desde Leiçarraga. La 

forma general es laborantza; hay laborantxa en Constantin. En DFrec hay 17 ejs. (2 septentrionales) de 

laborantza y 7, sept., de laborantxa. 1. Tierra de labranza, hacienda. "Terres labourables d'une maison" Dv. "Il 

se prend pour l'ensemble des terres que l'on cultive. Laborantza handiak dituzu, vous avez de grandes cultures" 

H. Ezen gu Iainkoarekin langile gara, zuek Iainkoaren laboranzá, Iainkoaren edifizio zarete. "Le labourage 

de Dieu". Lç 1 Cor 3, 9 (Dv laborantza; He landa, TB, Ol al(h)orra, BiblE soroa). Zuek zarete eta gu gara 

Iainkoaren laborantza. Ax 35 (ed. 1864; en la 1. a ed. laboraritasun). Laborantzari eman bide hoberenak; / 

galtzen bada bidea, izanen elgeak. Hb Esk 132. Frantziako laborantza ederretan eraiten da hainitz zaldi-baba. 

Dv Lab 99. [Lurrik] hobeenak sorho eta laborantza egin dituzte. Ib. 135. Udan, ardiak etzanarazten dira gauaz 

landetan eta laborantzetan. Ib. 274. Itzegileak etzuen iduri baziola etxeko laborantzari eskerrik. JE Bur 60. Haro 

bat dut aditzen / orotarik airatzen, / laborantza baita lurretan mintzatzen! Ox 166 (v. otro ej. en la misma pág.). 

Etxalde gizenagorik ez dugu hanbat ezagutzen nihun: hango laborantza jaten bezala dute gure begiek. JE Ber 9. 

2. (L, BN, S; Urt I 464, Dv, H (L); -nz- SP, Ht VocGr 309, Arch VocGr, VocBN), laborantxa (BN-arb, S; Gèze 

317). Ref.: A; Gte Erd 267. Agricultura, labranza; cultivo. "Labourage" SP. "Laboanza, lurlana, le labourage" 

Arch VocGr. "Agriculture" VocBN y Gèze 317. "Profession de laboureur" Dv. "1. métier, art du laboureur, 


mende. 

219


agriculture, labourage; 2. labourage, action du labourer une terre. Buztin lurraren laborantza gaitza da" H. 

"Laborantxako lür gizen da hau (BN-arb, S)" Gte Erd 267. Primisaus, laborantzatik printzetürik begiratzen 

zütien bere hatü zaharrak. Egiat 262. Behiak probetxü handiko dira laborantzako, esne, xahal eta ergi emaiteko. 

"D'un grand profit pour les labours". Arch Gram 143. Lanetik bizi dire eskaldun gizonak; / laborantzak 

galdetzen beso gehienak. Hb Esk 185. Ez da ere etxerik hobeki eginik, / laborantza denean errotik ikhasten. Ib. 

151. Munduko ofizio guzietarik lehena, [...] ohogarriena da laborantza. Egunaria 1855, 16 (ap. DRA). Egun 

laborantzaz iharduki behar dugu. Dv Dial 43 (It, Ur nekazaritza, Ip lürlana). Lur zelhaiak onak dira 

laborantzako. Ib. 52 (It landutzeko, Ur gijetako, Ip lantzeko). Laborantzako liburua. Dv Lab tít. Agonian dagotzi 

Laborantza, Industria eta Komerzioa. Elsb Fram 177. [Lehen auzoak] laborantza, sal erospen, ostatu, oro 

badauzka. HU Zez 116. Dominixek ützi zian laborantxaa eta lotü zen jualteroguari. Const 36. Eskualerria goxogoxoa 

laborantzatik bizi zen eta hazkuntzatik. JE Ber 49. Lehena laborantzari eman zen, bigarrena artzaingoari. 

Zerb IxtS 10s. Asko artikulu "Herria" kazetean, gehienak langilantzaz eta laborantzaz. Larz in Alzola Atalak 

118. Gazteri egiten niozkaten laborantzako eskolak eskuaraz. Id. Ib. 117. Gazterik partitua naiz herritik; lehenik 

Landesetan haur-haurra oihanean; Eskual-herrian, [...] etxean laborantzan pixka bat eta hola. In Xa Odol 292. 

v. tbn. Zby RIEV 1909, 106. Etcham 188. Xa Odol 47. 

- LABORANTZAN ARI. Dedicarse a la labranza, a la agricultura. "Laborantzan haritzea, travailler, s'occuper 

de labourage, d'agriculture" H. Laborantzan hari dena esparantzarekien [...] lurreko fruituetan parte izateko. 

He 1 Cor 9, 10 (Lç, TB laboratu, Dv iraultzen hari). Laborantzan hari zela hamabi idi pareekin. Lg I 356. 

Laborantzan baizik hari ez diren gizonek ez dute halako idi motarik erosi behar. Dv Lab 234. Bizi izan ziren 

erreboluzioneraino trankilki eta xinpleki, [...] gutiz gehienak laborantzan ariz. Elsb Fram 118. Ar beraz tinki 

lanean, / hor, etxeko laborantzan. Arb Igand 27. Laborantzan gogotik ar! Etcham 189. Etxean laborantzan 

artzen nuk, indarka. JEtchep 98. v. tbn. JE Bur 197. Larz in Alzola Atalak 117. 

laborari (AN, L, BN, S; SP, Urt I 463, Ht VocGr 309, Arch VocGr, VocBN, Gèze 326 y 337, Dv, H), laburari 

(S). Ref.: A; Lrq (laburari); Satr CEEN 1969, 211. Agricultor, labrador. v. labrari, nekazari. Tr. De uso 

general en la tradición septentrional. Al Sur lo emplean Azkue y autores modernos como Orixe, Aresti, 

Villasante y Azurmendi. La forma laburari no se documenta en los textos. En DFrec hay 64 ejs. de laborari, 22 

de ellos septentrionales. Con la vinna de Sancho Laborari de Artiga (1322). Arzam 308. Fi de Sancho 

Laborraria (1330). Ib. 308. Igor zitzan bere zerbitzariak laborarietara, fruktuén rezebitzera. Lç Mt 21, 34 

(He, TB, Ip, Dv, Leon mahasti zain, Ur, Echn, Ol, BiblE nekazari). Iauna, zu zara ene baithan on hauk guziak 

egiten ditutzun laboraria. Harb 197. Aphain nazazu / zeure solaz eztiko, / laborari arthatsuak / nola landa 

bihiko. EZ Eliç 62. Nekhazalerik eta laboraririk baizen ezten herria. Ax 377 (V 249). Erregia, Prinzia edo 

laboraria. Tt Onsa 140. Gure laborari eta kabalezain gaxoak lanez akhitürik. Bp II 4. Laborari humill eta 

jainkotiarrak gehiago du balio filosofo supherbioak baiño. Ch I 2, 1 (Mst, Ip, Leon laborari; SP langille, Ol, Pi 

baserritar). Laborari banaiz, lurreko lanak egin behar ditut. Brtc 189. Sekülan eztü erran laboraria etzela 

aitoren semetüren. Egiat 167. Oi laborari gaxua, / hihaurek jaten arthua. Etch 302 (tbn. en ChantP 180 y Or 

Eus 280). Laborariak nahi du / goldea pluman trukatu. Gy 7 (tbn. en Arb Igand 42). Laborariak dira errege 

herritan. Hb Esk 186. Aberezale ez den laboraria, ez da laboraria. Dv Dial 60 (Ip laborari; It, Ur nekazari). 

Laboraria edo lanetik bizi zaren jendea. Jnn SBi 21. Nekatzaile girixtino on, laborari, sehi. HU Aurp 110. 

Laborari edo lugiñak atxurra nai burdia. A BGuzur 118. Laborari xume edo nekazalerik, nehor ez. JE Bur 130. 

Laboraria bunet xabal, zinta gorri, [...] eskalanpu gantzolatieki phertika eskian. GH 1933, 302 (ref. a un 

personaje de la Mascarada). Laborari, marinel edo beste jende bakun horien artean. Mde Pr 239. Laborariak 

elgarretaratzen dira bazter guzietan, berearen galdez. Herr 14-4-1960, 1 (pie de foto). Ez dute ikasi eskuara 

baizik. Laborari tipi ziren. Larz in Alzola Atalak 116. Langile ta laborari / lotzen dirade lanari. Casve SGrazi 

168. 

v. tbn. Gç 206. Mong 586. AR 145. AstLas 20. Dh 156. Arch Fab 169. Bordel 179. Laph 123. Elsb Fram 152. 

ChantP 384. CatS V. Elzb Po 214. Zby RIEV 1908, 770. Ox 166. Const 34. Barb Piar I 122. Etcham 127. Zub 

21. Iratz 133. Lf Murtuts 32. JEtchep 72. Vill Jaink 111. Azurm HitzB 66. Ardoy SFran 271. Mattin 86. 

(Como primer miembro de comp.). Han düzü laborari alhaba lilia. Etch 506 (v. tbn. laborari alabak en 

Egunaria 1860, 16 (ap. DRA, s.v. laborisa)). Egun laborari neskatxak ez dira laborarisa nai. Egunaria 1860, 15 

(ap. DRA, s.v. laborarisa). Erlisionea ez dela nehon azkarrago, laborari familia zaharretan baino. HU Aurp 

110. Laborari-nausi semea, laborarien artean sortua, hazia. Ib. 93. Hiru laborari ume azkarrak. JE Bur 26. 

Godaleta etzen txipi, ez handi ere; laborari godalet bat. Const 18. Sortu ginelakotzat / laborari seme. Etcham 

183 (v. tbn. HU Aurp 110 laborari semea). 

(Adj.). "Adj., laboureur" VocBN. "(Adj.), gizon laborari, homme laboureur" Dv. Gizon laborari nekazale 

bat. JE Bur 188. Mugaldeko herri laborari eta baserritarraren artean. Arti Tobera 264. 

- LABORARI-ETXALDE. Caserío, propiedad rural. Laborari etxaldeez erraiten dudana, bardin erran 

dezakezut bertze edozoin etxez. HU Zez 66. 

- LABORARI-ETXE. Caserío. Laborari etxeak yoriak [dire]. Hb Esk 109. Laborari etxe horren aitzinean 

haritz handi bat bada. Arb Igand 90. Eskualdun etxea eta guziz laborari etxea. HU Aurp 158. Eskualdun 


mende. 

220


laborari etxeak. Barb Sup V. Laborari-etxe bakar batzu, baratze on batzuekin aldean. JE Ber 74. v. tbn. Dv Lab 

287. Zby RIEV 1909, 108. Const 42. JEtchep 15. 

laborarigo (BN, S ap. A), laborariko (Urt). Agricultura. "Armamenta, [...] laborarikoan, laborantzan 

haritzeko errementak" Urt II 324. 

laborarisa (Hb ap. Lh, T-L), laborisa. Campesina, agricultora. "Paysanne" Lh y T-L. Egun laborari 

neskatxak ez dira laborarisa nai. Egunaria 1860, 15 (ap. DRA). Sarri laborisak eta laborari alabak ikus ditzagun 

"crinolina" erraten dioten arropa kofoin handi irrigarri hari lotzen. Ib. 16 (ap. DRA). Auverñiako berrogoi eta 

hamar laborarisa ere yuan ziren supliziorat. Elsb Fram 115s. [Laboraria] solaz-kan ari da laborarisaekin. GH 

1933, 302 (ref. a unos personajes de la Mascarada). Laborari laborarisak. Ib. 305. Denak oro khümit dira, 

laborarisa, langile, mixkandi, enplegatü [...]. Herr 17-1-1957, 3. 

laboraritasun (H (L)). 1. "S'en sert [...] au sens de culture pris au fig." H (que cita el ej. de Ax). Zuek zarete 

eta gu gara Iainkoaren laboraritasuna. Ax 172 (V 116). 2. (SP (sin trad.) H (L)). "Qualité, état de 

laboureur: [...] elle est rare, et le mot est peu usité" H. 

laboratorio, laboratori. Laboratorio. [Zuaitzaren] orria lantegi bat da, laboratorio bat. Munita 20. 

Parapsikologiko gertariak oro, [...] ikertuak izan dira laboratorietan. Mde Pr 319. Laboratorian ukigaiketa 

zenbaiten moldaketak egin [zituen]. Ib. 331. Esnea analizatu edo ikusteko laboratorio bat. Oñatibia Baserria 

119. Orobat Frantziak irabazten du droga, behar den heinean garbituz bere laboratorio edo egintegixka 

gordetan. SoEg Herr 23-12-1971, 5. Laboratorioko ontzien erdian jaio dena, [...] nekez helduko da gizatasun 

osora. MIH 350. En DFrec hay 4 ejs. de laboratorio y 12 de laborategi. 

laboratu (SP, Urt V 369, Ht VocGr 309, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), laburatu (Volt 92). Labrar, trabajar, 

cultivar la tierra. "Labourer" SP, Ht VocGr 309, Arch VocGr 211, VocBN y Dv. "1. labourer une terre; 2. v. 

intrans. et absolument. Laboratzen dugun guztiok, tous ceux qui labourons" H. v. labratu. Tr. Documentado 

en unos pocos autores septentrionales desde Leiçarraga hasta finales del s. XIX. En DFrec hay 7 ejs. de 

laboratu, meridionales. Esperanzatan behar du laboratzen duenak, laboratu, [...] partizipant izateko 

esperanzatan. Lç 1 Cor 9, 10 (TB laboratu; He laborantzan hari, BiblE lurra landu). Zeinek zuetarik, zerbitzari 

bat duenean laboratzen edo abrén bazkatzen ari denik, [...]. Lç Lc 17, 7 (He laboratu; TB laboranzan hari, Dv, 

Leon iraulden ari, Ol, IBk goldean (ari)). Manatu zuen lant zezala, labora zezala, eta begira ongi parabisu 

hura. [...] Ordea, nola lur-lantzea, aphaintzea, laboratzea, [...]. Ax 22 (V 12). Ene lurrak bertzeek labora 

detzakete. Brtc 136. Güne hariñatsü batetan, zointan ezpeita neke laboratzea. Arch Gram 145. Lau milun eta lau 

ehun mila hektara lur ziren laboraturik, eta lau miliun hektara sorhotan. Dv Lab 103. Lehenik harroken jabe, / 

gero laboratu lurren. Zby RIEV 1908, 419. 

1 labore (V, G, L-ain, Ae; Aq 99 y 371 (G), Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; EI 384; Elexp Berg; Gte Erd 288. Tr. 

La forma general es labore; hay lagore en Hiribarren (junto a labore) y en Agric. En DFrec hay 14 ejs. de 

labore, meridionales. 1. Cosecha; cereal, grano. "Fruto, laborea (G), [...] labore berriak" Aq 371. "Frutos de la 

tierra, laboreak (G)" Ib. 99. "Labóre, cosecha. Laboria: artua, garixa, babia ta gaztainia" Iz ArOñ. "Cosecha, 

fruto del campo. Laborie ederto dator. Euri au laborientzat ondo etorri da (V-m)" Vill (comunicación personal). 

"Cereal. Len labore asko artze zan emen, baiña oiñ artua bakarrik" Elexp Berg. "Errosoia egurra da, laborea, 

garia eta, berdintzeko (G-azp)" Gte Erd 288. AxN explica bihi (75), por labore. Tr. Documentado en la 

tradición meridional desde Lazarraga. Ni ez nagozu eske fiadurik / ez urregorria ez laborea. Lazarraga (B) 

1153vb. Erosi ote deban garirik edo beste laborerik, prezio andiagoan gero saldutzeko. OA 164. Nere allorrei 

labore onak eragiteko ditudan sorginkeri guziak. Mb IArg I 211. Zure soroan laborea ongi egiteko bear diran 

neurriak [artu]. AA III 512. Laboriaren prezijua esan biar jakue tratalarijai. fB Ic II 132. Nekezale onak guztija 

egiten dau laboria artuteko pozagaz. JJMg BasEsc 18. Gatx edo pestiak, ekatxak, urolak, labore faltia. Astar II 

213. Zergatik laborearen balioak gorabera andiak dituen. It Dial 65 (Ur labore; Dv, Ip bihi). Nolako 

nekazaritza egiten dan eta zer labore mueta artzen diraden. Izt C 25. Lur-erlo andi eta bazter zabalak oparo 

eman ziezten, maneatu, laboreak ereiñ. Lard 302. Nekazaririk onena da lur batetik ateraten dabena laboria ta 

bedarra. Ur Dial 46 (It, Ip uzta, Dv bihi). Lurrak dituzte diferenzi aundiak, [...] lagore edo frutu diferenteak. 

Agric 14 (v. tbn. 20). Leoia batek arrasatzen zittun laboreak eta fruitubak lurrekoak (Larrainzar, 1905). FLV 

1988, 269. Gipuzkoako orube edo lurgaña, [...] obariz edo laborez bete-betea dago. IPrad EEs 1915, 120. 

Emengo zelai naro, soro alako labore edo zittuak dakartzanak. Inza Azalp 32. Uzta (zitua, laborea) ugaria, 

langilleak berriz gutxi (Mt 9, 37). Ir YKBiz 101 (He usta, TB, Ip, Dv, Ur, Ol, BiblE uzta, SalabBN frutu, Echn 

zitu). Lurreko frutuak eta laboreak. Vill Jaink 43. Ortu denetan, / soilik zeuden laboreak. Arti MaldanB 206. Zer 

da dolorea? zaku zar bat artu ta ezin billatuz laborea (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1089. [Erleak] edozeiñi doan 


mende. 

221


eskeiñiaz beren lanbide goxoaren labore joria. "La fértil cosecha". Berron Kijote 124. v. tbn. AB AmaE 353. 

Zav Fab RIEV 1909, 38. Muj PAm 70. Tx B II 156. Basarri 142. Uzt EBT 70. And AUzta 125. Gand Elorri 79. 

Salav 26. 

2. (O-SP 223, SP (sin trad.), VocBN, Dv, H, A (que cita a O)), lagore, laore (B ap. A). "Labore, c'est du blé 

mêlé de froment et orge ou seigle" O-SP 223. "Labore poxina, un morceau de pain fait de ce blé mêlé" Ib. "Hirur 

labore zati eman pobrei" SP (que cita tbn. un ej. de Axular). "Comestible en pain de froment, de seigle, d'orge, 

de maïs, sans distinction de sa nature" VocBN. "Nom générique du pain, de quelque espèce que soit la céréale 

dont on le tire" Dv. "1. pâte que l'on cuit au four. Laborea labean sartzea, metre (entrer) la pâte au four. Laborea 

orhatzea, pétrir la pâte; [...] 3. pain de froment, de maïs, de seigle [...]. Iakiarekin behar da ian laborea ere; 4. 

pain, subsistance. Badut nekherik asko ene haurrentzat laborea ezin bilduz, j'ai assez de peine ne pouvant me 

procurer (ramasser) du pain pour mes enfants" H. Cf. MEIG II 108: "Laborea da jakia ez dena eta jakiarekin 

jaten dena (ogia, taloa edo antzekoak)". [Probeari] labore poxin bat, kornadu bat, edo hunelako zenbait bertze 

gauza aphur emaiten diogu. Ax 225 (V 149). Etxea zedukan hutsa; / soillaruan ez bihirik, / bankan ere ez 

laborerik. Gy 3. Indiano yaunak, / [...] beiratuz urrunean haur onen amore, / ekharri diozue langilei labore. Hb 

Esk 112. Lagore eta bokhata egunetan. Hb Egia 138. Badelarik bertze janhari asko, bat ez da laborearen orde 

jar daitekeenik. Dv Lab 129. Eztezazuela deusik eraman bidekotzat, ez zigor, ez zarpa, ez labore, ez diru. HeH 

Lc 9, 3 (Lç, He, TB, Dv, Ol, BiblE ogi). Arrautza bat labore, / zazpi arto jaki; / txantxangorri batenak / sei libra 

tripaki. Xe in MEIG II 108 (la gracia está en que labore y jaki están cambiados el uno por el otro). 

3. (L-sar, BN-lab; H, A Apend). Ref.: A Apend; JMB. Hornada. "Il se dit de l'ensemble des opérations d'une 

fournée de pain. Laborea egin dut, j'ai fait ma fournée de pain" H. "Trabajo de horno. Laborea egin, hacer 

hornada" A Apend. "Procedimiento para hacer el pan. El horneado se llama labore (L-sar)" JMB (comunicación 

personal). Zer loria, bereziki, Gaxuxak laboria edo errealdia egin zuen egunetan! Barb Piar I 124. Emazteki 

fede oneko bat, labore edo oheta egiten ari dela. Barb Leg 142. 

4. "(BN-baig), día en que hay trabajo de horno" A. Cf. 2 labore. 

- LABOREKO. "Laborekue (V-m), obrero suplementario que se trae para recoger la cosecha" Vill 


- LABORE-LUR. "Tierra cerealera. Kastilla aldekuak emenguak baiño labore-lur obiak dittuk" Elexp Berg. 

Nekazariak ere, lagore lurrak piskabat gutxitu egin bear ditu eta ganadu janak piskabat ugaritu. Agric 22. 

- LABORE-ONDO. v. laborondo. 

- LABORE-OPARI. Ofrenda de pan o de cosecha. Labore-oparia ere [eskaini zuen]; hartatik eskubete 

harturik, aldarean erre zuen, goizeko erre-opariaz gain. "Livamenta". BiblE 9, 17 (Dv libazione, Ur libazio, Ker 

eskintza, Bibl emaitza). 

- LABORE-TOKI. Tierra para la cosecha. Baratza edo labore-toki on xamarrak bazituan. Salav 30s. 

- LABORE-URTE. Año de (buena, mala) cosecha. "Aurtengua labore-urte ona izan da" Elexp Berg. 

2 labore (Lcc, H). "Labor, laborea" Lcc. "Le faire prendre pour un néologisme dérivant de 'labor' lat." H. 

laboretegi. AxN explica bihitegiak (75), por laboretegiak. 

laboretza. Cosecha, cultivo. Arkaitzez josia bada ere, laboretza andiak egiten dira beraren mugapean. Izt 

C 26. Lanbide ikusgarri eder asko egiñaz, laboretza andiak bildutzeaz gañera, abelgorriz bear bezala jantzitzeko 

pozean. Ib. 180. 

laborisa. v. laborarisa. 

laborista. Laborista. Samurrago parkatzen diot [...] Inglaterrako Ministro laboristari. Vill Jaink 178. 

laborondo (S ap. A), labore-ondo (BN, S (Foix) ap. Lh). "Terreno baldío" A. "Jachère, friche, terrain inculte 

en friche" Lh. v. 1 labaki. 

laborri (G-bet, AN-5vill-ulz, L-sar; vEys, Dv (que cita a It), H (G), Lh (que cita a Lf)), lauorri (V-ger-arr-arrigoch-m-gip, 

G-azp-goi, AN-araq-arce, L-sar), lagorri (G-to, L-ain), lauborri (V-och, G-goi), laugorri (G-azp). 

Ref.: A (laborri, lagorri); A Eusk 1927, 175; EI 118. Espanto, estupor. Cf. laortasun. Tr. Documentado en 

autores meridionales desde el s. XIX. Laborri y lauorri se encuentran en proporción similar; en el s. XIX, 

lauorri se atestigua en los vizcaínos J.M. Zavala y Arrese Beitia, y laborri en los guipuzcoanos Iturriaga, 

Lardizabal y Arrue. En el s. XX se dan ambas formas, tanto en autores guipuzcoanos como en vizcaínos; 

emplean laborri Iraizoz (YKBiz 517), S. Mitxelena, Villasante y Azurmendi, y los vizcaínos Arriandiaga y 

Gandiaga; lauorri los vizcaínos Atutxa y Erkiaga, y tbn. Orixe, Zaitegi, Txillardegi y Gaztelu. Gauean sartu 

zitzaien laborriak etzien uzten leku batean egoten. Lard 130. Jenobeba laborriak artu zuen. Arr GB 64. 


mende.


Ezurretarañoko laborria sartu. Arr EE 1882c 552. Ezeren lauorririk bage, danaren yabe naiz. Zait Sof 73. Ezin 

da beren laborritik oneratu, Gernikan gertatuen berri ikusiak eta ikasiak. SMitx Unam 146. Arridura ta ulertu 

eziñezko laborria sorrarazten digun gauza. Vill Jaink 119. Bere gain ta inguru izanik aukera bildurgarriok, 

alako lauorri ta ikara esan eziñekoa nabaitzen dau. Erkiag BatB 186. Bendekoaren lauorri / atsegin andi yako 

orri. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

(Como segundo miembro de comp.). v. IKARA-LABORRI, IZU-LABORRI. Nork esan astoaren / beldur 

laborria, / noiz allegatuko zan / beraren aldia? It Fab 43. Gorputz guziko izu-ikara laborriak artu eta 

estutasunaren indarrez ito-bearrean. Arr GB 89. Arriturik eta beldur-laborriak arturik. Ir YKBiz 188. Erioari 

buruz oi zuten izu-ikara lau-orria ta zukurutza. Zait Plat 118. 

(Uso adv. o predicativo). Espantado, temblando de miedo. Gustijaik laborri (ixuikara) ziran. Arriand Lc 1, 

63 (He espantitu, Dv balditu, Oteiza, Brunet, Ol, Or, Ker, IBk, BiblE (h)arritu). Bestetango mutil arekin ikusi 

dut Miren. Lauorri utzi nau ikuspenak. Txill Let 66. Lauorri bezela gelditu naiz. Ib. 38. Neguko elorri, / gorri ta 

laborri. Gand Elorri 40. Landak oro uretan, / ikusten nekazariak lauorri. Gazt MusIx 125. 

- LABORRIAN (Dv; lauorrian Vc, B ap. A; laugorrixen, -ixean V-gip). Espantado, temblando de miedo. "Je 

suppose que ce laborrian n'est autre chose que cette manière labourdine de parler; lau horritako ikharan egotea" 

Dv (tras citar el ej. de It). "Estupefacto, sumamente apurado. (De aquí nace la palabra laborrian)" A. Ikaraz 

laborrian / beti egotea, / egia esateko / ez da bizitzea. It Fab 145 (tbn. en CancB III 45, pero en éste ikarak 

laborrian, que traduce 'el estar siempre temblando de miedo'). Absalonen jende guzia ondatua da, eta biotzik 

andiena ere laborrian jarriko da. Lard 199. Lauorrian ikaraz zan bizi. AB AmaE 264. Lau orrian illunpetan 

dagoz gaixoak. Ib. 439. Arri ta zur (zur da lur, lauorrian, arriturik) begira daude. Or Eus 103n. Bigarren estulak 

gure mutilla lau-orrien ikeran imiñi eban. Mañariko Karmengo Egutegia 1952, 72 (ap. DRA). Badute 

Chomskytar frankok, [...] laborrian ikara paratzen nauen makurra. MEIG VI 110. Ziegako atea itxirik 

Jenobeba beldur laborrian utzi zuen. Arr GB 26. 

- LABORRITAN. Espantado, temblando de miedo. Dei eginda, lau orritan / yagiko bearko don, Mari. Zav 

Fab RIEV 1907, 97. Ez bezaitzate lau-orritan izutu nere itzak. Zait Sof 112. Nor ote lau-orritan zenerabillen 

emakume ori? Ib. 84. Gurasoak izu-ikaraz lau-orritan ziran bitartean, [...]. Zait Plat 115. 

- LABORRIZ. Espantado, temblando de miedo. Bertaratzen da / laborriz mutil ernaia. SMitx Aranz 12. 

Ikaratu nintzan maitez eta lauorriz. Or Aitork 170. Azken deia, ikarati, / laborriz lotu zitzaien / hostoeri. Azurm 

HitzB 59. 

laborrigarri. Espantoso. v. IZU-LABORRIGARRI. Eriotza berberak bere tankera laborrigarria 

(espantoso) galtzen zuen. Etxde Egan 1961 (1-3), 83. 

laborritu, lauorritu (AN-arce ap. EI 118), laborriztu. Espantar(se), asombrar(se). Berialaxe gixatalde 

dana ikusi egin leularik, laborrittu (arrittu) zan. Arriand Mc 9, 14 (TB, Dv, Ol, Or, IBk, BiblE (h)arritu, Ker 

bildurtu). Ixuturik eta laborrizturik. Arriand Lc 24, 37 (He ikharatuak, Dv izituak, Ol izututa, Or, BiblE beldurikaraz 

beterik, Ker ikaratuta). Kaxildak laborriturik (lau orritu, espantada, horrorizada), ez ardurik izateko esan 

zidan. Etxde Itxas 200. 

labortar. v. lapurtar. 

labotasun. "Myopie. Syn. lausotasuna" H. Cf. labo. 

labradore (V-gip, AN-ulz). Ref.: Iz Ulz 421; Elexp Berg. Labrador. "Labradória beti errenkúren zerbaitéki 

edo denborangátik edo aziendangátik" Iz Ulz 421. "Riojako jentia, geixena labradoria da" Elexp Berg. 

Baserritarrak, lugin edo labradoreak. Eguzk GizAuz 127. San Elias labradoria zan eta mezatarako abadiak 

joten ebanien, idixak itxi ta mezatara joaten ei zan eta idixok igual ibilten ei ziran (V-gip). Eusk 1956, 227. Ai, 

labradore alperrak / dira trepetxu okerrak. And AUzta 125. Labradoriak beti aprendiz (AN-5vill). Inza 

NaEsZarr 1844. 

labradura. Labrado (de telas). Bularterian trapua zuri, / labradurak urrean. Lazarraga (B) 1205rb. 

labra-lur. Labradío. v. LABORE-LUR. Labra-lur onenetatik golde-lur asko saldu zituan zaldunketaliburuak 

erosteko. "Vendió muchas hanegas de tierra de sembradura". Berron Kijote 32. 

labrantza (V-gip ap. Elexp Berg; -nz- Lcc), labrantzaa (V-gip ap. Iz ArOñ). v. laborantza. 1. "Labranza de 

tierra, lurran labranzea" Lcc. "Labrantzaia, la labranza" Iz ArOñ. "Labranza. Eurixa ein ddau ta eztago 

labrantzarako giroik" Elexp Berg. Nekez egiñagatik / lurrean labrantza, / ez dik lurrak emango / ez bada 


mende. 

223


arantza. It Fab 224. Alhor hori dela nekhe handikoa, / horko labrantza ere gastu bizikoa. Gy 140. 2. (V-gip). 

Tierra de labranza. "Frantzia-Euskal Herrixan zelai asko ta labrantza gutxi ikusten da" Elexp Berg. Emun 

biarko deustezube [...] nekazaritzaia ainbat semerik geienai: eurakaz obeto eta nasaiago erabiliko dozube 

zeuben labrantzaia. msOñ 174v. 

- LABRANTZAN. Cultivando, labrando. Emazu tiñki lanean, / ofizio edo labrantzan. Gy 45. Uda-partian 

aita-semiak / aritzen giñan labrantzan. Xe 270. Bizi nai badek labrantzan, / ez adi ibilli dantzan. And AUzta 

124. 

labrari. Agricultor, labrador. Cf. labradore. v. laborari. San Isidro santu zelebrea / labrarien eta itzaien 

habea! Gy 132. Obratu zion torre bat; arrendatu zion gero labrari zomaiti eta ausentatu zen erri urrin batra. 

Hual Mt 21, 33 (Samper labrari; Echn, Ur (V, G), Ker, BiblE nekazari). Artzain edo labrari izaiteko. Mdg 122. 

labratu (-adu Lcc). "Labrar tierra, lurra labradu" Lcc. 

Labrar, construir (un edificio). Konfusioko Etsea, ain fuerte eta galanto labradurik nola ezin ainbeste 

munduan al zatean. Lazarraga 1153v. 

Labrar (hierro). "Bizkaitik burnia", / an labratuz mundua / txoil bai-dago ornia. "Con el hierro de allí, una 

vez labrado". Canc. pop. in Or Eus 212. 

labrika. v. labrit. 

labrit, labri, labitt, labrika, llabrit (S), llabit (S). Ref.: A (llabrit, txakur); Lrq /l'abrít/. Labrit (raza de perro 

pastor). "Mastín, perro rojizo que guarda rebaño" A. "Chien de berger" Lrq. Ardi-nausi, labitta pozez, / lorak 

dantzan txirula-otsez. Laux AB 45. Eun ardi zuri larrean, / eun ardi euren labittaz. Ib. 50. Zure "Labrita" bego 

etxian. [...] Zuri jarraikarazten duzun "Labrit" txarrak ez du onik egiten zure ardiari. GH 1935, 16. Astelehen 

ihautiri aratsaldean bada faltatia artzain xakhur labrika bat Jatsutik. Herr 19-2-1959, 3. 

(Como nombre propio). Labrik saingaka egun on erraiten ziotelarik orori. Herr 18-9-1958, 1. 

Etim. Cf. Palay: "Labrì, chien de berger; race locale très intelligente et active". 

labroka (BN-baig ap. A), laharroka (H). (Con ines.). "À quatre pattes, au galop" H. "Al gran galope" A. v. 

lauhazka. Jauzi egin bere suzko behor airean labrokan dabilanaren gainerat. SoEg Herr 8-10-1959, 1. 

Badoha jauzi batez zaldiaren bilha eta gero jo labroka gorrian [...] ibaiari buruz. Etcheb MGaric 25 (ap. DRA). 

- LABROKAZ. "Laharrokaz, à quatre patres, au galop" H. 

labruzka. v. lauruzka. 

labuise. "Yambo, pie de verso latino" Lar. Harriet trae labuinsea y labuinsekoa 'iambe, iambique', citando a 

Larramendi, pero en éste sólo encontramos labuise. 

- LABUISEKO. "Yámbico" Lar. 

labur (V, G, AN-larr-5vill-egüés-erro-ilzarb-olza, L-côte-sar, BN-mix-arb-baig-lab, Sal, S, R; Mic 6r, SP, Urt I 

501, Ht VocGr 308, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, VocB), lagur (V-ple, AN-gip-5vill), laur (AN-larr, B, BN-ad). Ref.: 

Bon-Ond 154; A (labur, lagur, laur); Lh; Etxba Eib; Holmer ApuntV 31; EAEL 211. Tr. General en todas las 

épocas y dialectos, aunque su uso es algo menos frecuente en la tradición suletina (cf. llabur). La forma mejor 

documentada en los textos es labur. La forma laur se encuentra en un documento del s. XII; abur, salvo errata, 

en un texto de Aralar del s. XIX recogido en ETZ (190), y lagur en un texto baztanés del s. XVIII (BOEans 799). 

Su uso parece ser más frecuente con sustantivos referidos a la duración que con los referidos a la longitud. En 

DFrec hay 177 ejs. de labur. 

I (Adj.). 1. Corto, breve (ref. tanto a la longitud como a la duración). "Corta, cosa" Mic 6r. "Court, [...], bref" 

SP. "Breve, corto" Lar y Añ. "Abate, el que anda de Clérigo con capa corta, apaiz soñeko laburduna" Ib. 

"Guadijeño, ukabizi labur bat" Ib. "(Está muy) abreviado, [...], txit dago labur" Ib. "Braquilogía, locución breve, 

hizketa laburra" Ib. "Cronicón, erago laburra" Ib. "Rabanero, vestido rabanero, soñeko laburra" Ib. "Rabicorto, 

buztan laburra, atzeki laburra" Ib. "Atajo, bide [...] laburra" Añ. "Demasiado [...] corto, [...] laburregia" Ib. 

"Makhila laburra, bâton court" Dv. "Laburreko, qui appartient à ce qui est court, bref. Denbora laburreko naiz 

hemen, je suis ici pour peu de temps, pour un temps court" Ib. "1. court, qui a peu de longueur. Ile, soineko, 

zurubi, buztan... laburra, cheveux, vêtément, échelle, queue... court. Biderik luzena batzuetan da laburrena, le 

chemin le plus long est parfois le plus court. Bide laburrez ioaitea, aller par chemin de traverse, couper au plus 

court. [...]. 2. court, qui a peu de durée. Neguko egun laburrak, les courtes journées d'hiver. [...]. Hobe da ahalge 

laburra, ezen ez urriki luzea, il est mieux une courte honte qu'un long repentir (Prov.)" H. "Ez da laburra nik 


mende. 

224


artu doran zeregiña" Etxba Eib. v. llabur, motz. Cf. DENBORA LABUR, DENBORA LABURRE(T)AN, 

DENBORA LABURREZ, DENBORA LABURRIK ARTEAN, DENBORA LABURRIK BARNEAN. 

Orti Xemeniz labura (1157), Miguel laburra (1330), Miguel Sanchiz laburra (1366), Xemen laburra (1072), 

Sanz laurra (1100). Arzam 309. Johan de labur (1537). Ib. 309. Heben labur bizia da. E 89. Anzareak oina 

zabal, buztaina laburra. (Echalecu, c. 1545). FLV 2007, 63. Urteko egunik laburrena. Lç Cal a 8v. Denborá 

labur [da] [...] hemendik harát. Lç 1 Cor 7, 29 (He, TB labur, Dv, Ol, Ker, IBk laburra; BiblE epea laburtu). 

Guzurrak buztana labur. RS 59 (RG A 61 labur). Pena labur baten ordain hagitz luzeagoak. EZ Man I 24. 

Denboran izan baziren ere labur, ordea bekhatu egiteko gogoan [...] izan baitziren luze. Ax 462 (V 300). 

[Denbora] edirenen dugu, deus guti dela, mehar dela eta labur. Ib. 155 (V 102). Oina doituz bezala / mehar'eta 

laburra. O Po 38. O zein labur [...] diren munduko plazer guziak! SP Imit III 12, 4 (Ch, Ol, Pi labur, Mst, Ip 

llabür, Pi laburrago). Obra labur eta eder hau. In Ch pról. Denbora laburrik artean bekhatuan erori ziren. 

CatLav 42 (V 29). Othoitz labur, ordean bizi bat. He Gudu 122. Amets labur atsegindun bat. Mb IArg I 285. 

Barreneko naigabe ta kezka txiki-laburrak. Ib. 109. Or arturikako atsegin labur ta gusto loi. Cb Eg II 147. 

Hedatzen dute, arte laburrez, gure errelijione saindua alde guzietarat. Lg II 299s. Oraindaño esan danaren 

bilgura laburra. Ub 66. Beldurrak atera zion itz labur au. Mg CC 138. Juduen bekatua zan denpora laburrekoa. 

Ib. 244. Zagoze an asti labur baten. Añ LoraS 132. Zor nizun [...] liburu onen eskintza edo presente labur au. 

VMg VII. Injuria labur bat ezin sufrituko dezu. Gco I 443. Liburu onek dituzan gauzeen barri laburra. Zav Fab 

RIEV 1909, 39. Zeru zabalak eurak [dira] [...] labur-estuak, nire etse ziloan. Añ EL 2 174s. Oraino denbora 

labur bat eta ikhusiko nauzue. Jaur 173. Ezin ondo moldatuz ari zan bitarte labur artan. Izt C 252. Sarritan 

esateko erregu laburra. Ur MarIl 11. Munduko izaitia / izanen da labur. Bordel 199. Janzi labur beso gabeko, 

zati bat bularrera eta bestea bizkarrera erortzen zitzaiona. Lard 84. Ephe laburra uzten diozula lurrari galdu 

duen gozo motaren berritzekotzat. Dv Lab 82. Arte laburrik barnean igorriko ziotzatela konpainiako zonbait 

aphez. Laph 222. Soineko labur bat dakarre. Ib. 95. [Zuri] eskañi liburutxo au [...] Franziskoren bizitza labur 

au. Bv AsL 15. Alabaña denbora añ laburrean santu egiñ nitekean. Arr May 33. Denbora laburraren epean 

hiltzera noa. Ib. 101. Han egotu zen denbora laburrean. Jnn SBi 155. Erreboteko jokoan [...] askotan jo ttiki eta 

labur batek [...] balio du jorik handienak baino gehiago. Zby RIEV 1908, 88. Hilen orroitzapena hain duzu 

laburra. HU Aurp 149. Minututxua ta ordu laburra. Azc PB 353. [Apostoloek] egin eben irakatsi labur au 

[Kredoa edo Sinisgeia]. Itz Azald 19. 

(s. XX). Esan gurotzut [...] eztala ume gona laburduna. Echta Jos 153. Begi ederrak baizituen, erneak, ilea 

labur. JE Bur 15. Egun labur auetan ezpada ere, nere ondoren [...] arimazain izatea nai nuke. A Ardi 91. Ulertu 

eben zelan atondu zan ain aldi laburrian. Kk Ab I 76. Ipui labur alaiak. Muj PAm 7. Itzaldi labur, xamur ta 

goratuari, txalo ugari jo genizkion. Ib. 10. Beharri xut, buztan labur. Ox 87. Zapel hegal labur bat burian. Zub 

25. Nork erran behar zien epe laburrik barne aberatsak izain ginela? Ib. 62. Karrika labur batzu. JE Ber 78. 

Bizarra labur, ta / gizon-ustea / luze-luzea. Ldi UO 39. Yuduen artean etzan diosala gure artean bezain laburra. 

Ir YKBiz 262n. [Amonak] gerria mako, saiets bat labur, / sudurra soilik luzea. Or Eus 88. Aldi laburrean asko 

larregi aberastuten dira. Eguzk GizAuz 59. Zailu, labur, giar, indartsu zerabiltzkin ukaldiak. TAg Uzt 234. 

Handik denbora labur baten buruan. Lf Murtuts 36. Kate labur bat zintzilik. Mde Pr 113. Ergai (une) labur bat 

zalantzan egon nintzen. Ib. 115. Denbora labur batentzat eskolan utzi behar bahaut ere. Mde HaurB 56. Bi 

ahapaldi labur baiñan kementsu auetan. Etxde JJ 239. Gutun labur au ematea erabaki dut. Txill Let 35. 

Pentsaera labur aiek. Ib. 116. Eskari labur bat. NEtx Antz 153. Lurreko urte labur auetan / ainbat naigabe ta 

pena. Basarri 167. Alde guzietarik mendiak. Eta bixta labur. JEtchep 16. Eguna egin / zaigu oso labur. Uzt EBT 

88. Ixilune labur baten ostean. Osk Kurl 118. Indarrak beruntz eta pausua oso labur. BEnb NereA 233. 

Pariserat heltzeko etzuen hartua bide laburrena. Ardoy SFran 98. Ez gendun denpora asko egin Toledon. Goiz 

labur bat bakarrik. Alzola Atalak 71. Andik denbora laburrera berriro aurrari lenagoko premi berbera sortu 

zitzaion. NEtx LBB 180. Jaunak, hoien egiten, du eman denbora laburra. Xa Odol 339. Hiztegi ortografiko 

labur bat. MIH 100. Film labur honetan aurkitu dut azkenik iturria. MEIG I 171. 

v. tbn. Volt 253. Tt Onsa 17. Gç 167. Bp I 145 (-ü-). ES 138. OA 134. Urqz 12. Lar SAgust 3. Mih 18. CatLan 

158 (-ü-). Brtc 93. DurPl 83. LE Ong 75v. Dh 201. fB Ic I 79. CrIc 151. JJMg BasEsc 59. AstLas 74. CatLlo 86. 

Echag 85. JesBih 447. It Fab 69. CatBus 39. Gy 128. Hb Esk 220. Aran SIgn II. CatS 128 (-ü-). Elzb Po 211. 

Legaz 65. AB AmaE 300. Sor Bar 31. Elsb Fram VI. Lap 9 (V 7). Noe 18. Arb Igand 12. Moc Damu 35. CatJauf 

94. Ag Kr 54. Urruz Zer 64. ArgiDL 133. Barb Sup 173. Inza Azalp 106. Mok 5. Alz Ram 88. Enb 152. Tx B II 

94. Etcham 174. Otx 73. JMB ELG 3. ABar Goi 73. EA OlBe 69. Zait Sof 122. SMitx Aranz 173. Lek SClar 103. 

Zerb Azk 107. Bilbao IpuiB 70. Arti Ipuin 66. And AUzta 40. Gand Elorri 193. Vill Jaink 111. Izeta DirG 11. 

Erkiag BatB 50. Gazt MusIx 131. Ibiñ Virgil 95. Etxba Ibilt 482. Berron Kijote 56. 

(H). Pocos (años, días, horas...). "Egun laburrik barnean, bientôt" H. Cf. BARNEAN. Ikhusten tuk urthe 

laburrik barnean etsaiak hire sethiatzen. Lg II 222. Ene odola [...] oren laburrik barnean isuriko dut gurutze 

baten gainean. Ib. 254. Zure urte laburrak gaztetxoen artean ipintzen zaituzte. VMg I. Egun laburrik artean hil 

araziko dute kriminel izigarri bat bezala. Jaur 148. Geren egun laburretan ere ikusi izan degu argiro. Izt C 154. 

Urthe edo ephe laburrik barnean nere zoriaz jakintsun eginen naiz. Dv LEd 54. Ikasi zuen urthe laburrik 

barnean, saindutasunik gorenerako bidea. Jnn SBi 121. Jauna ibili zan muthil keta / egun laburrez bildu 


mende. 

225


baitzuen lankide saldo bat. Ox 69. Nork uste egun laburrez zedin burubildu [aza]? "Rápidamente". Or Eus 273. 

[Zerbitzari] ez dute zenbeit urte laburrez baizik ikusiko gehiago Euskalzaleek beren bilkuretan. Zerb Azk 70. 

Zenbat aldakuntza ordu laburretan. Erkiag BatB 114. Ikusi ditu egun laburrean buruan bear-izana, bakartadea, 

gose ta egarria. Ib. 120. Ez eban osasunik euki, bizi izan zan urte laburretan. Alzola Atalak 42. Urte laburrik 

barne / berriz, erretreta. Mattin 85. v. tbn. Prop 1876-77, 61. Elsb Fram 65. HU Zez 81. Zby RIEV 1909, 109. 

JE Bur 56. 

Pocas (palabras). Cf. HITZ LABURRETAN, HITZ LABURREZ. Itz labur batzuek [...], andereñoa ta 

zalduna zuei aurkezteko. Ldi IL 154. 

"Hedea labur idukitzea ou ematea, serrer le frein à quelqu'un" Dv. v. infra LABURRETIK EDUKI. Bañan 

are gehiago Iaunaren podorea / miretsiren du idukiz hari labur hedea. EZ Man I 69. 

Pequeño, diminuto; pequeño, reducido (ref. al tamaño, a la extensión, a la cantidad...). Kantidade txikia edo 

guziz laburra hoostu. OA 163. Kristo Jaunaren erresuma lurreko erresum laburren gisakoa. Mb IArg I 341. 

Salduteko merkatari gitxi, Euskal Errijak Kanpo laburrak. fB Ic I VI. Probinzia labur au [...] doatsueraz ondo 

betea [da]. 'Diminuta'. Izt C 25. Ezin bildu ere leikeala toki ain labur eta arritsuan. Ib. 31. Bizkaiko erritxu baten 

karlista-tropa labur bat dago. Kk Ab II 146. Kutxatilla laburrean gizon andienaren [errautsa] [...] dakarte. 

'Pequeña'. Zait Sof 31. Pozarentzat [...] leku labur bat daukan / gure bizitza zarpilla bezela. Gand Elorri 30. 

Mundu au ain da laburra eta / bizi gerade lau lagun. Lizaso in Uzt Noiz 100. Labur-meharrak [dira] gure 

Gipuzkoako lurrak. MEIG IX 151. 

Leve, ligero. Ez da bekatu laburragoa komunio gaizto baten bidez eramatea Jesu-Kristo ber bera. Mg CC 

248. Serbitzari batek obligaziño laburraguak dituz ugazaba edo etxeko andriak baño. Mg CO 19. Jaungoiko 

guztiz ona! [...] Lege guztiz laburra ta arina emon [deuskuzu]. fB Ic II 282. Neuk aurreratutako guztiak [...] 

izango dira naikoa nire aitamak daukiezan premiña laburrai arpegi emoteko. Ag Kr 159. Zuengana joateko 

bideak itxita! Ezta laburra egoera au! NEtx LBB 80. 

Bajo (ref. a la estatura). Danak kantetan eben bizi bedi Anton! / Laburra izan arren dalako gizon on. AB 

AmaE 301. Parregarria zan Moxolo Potolo. Laburra, zabalotea, beso ta isterrez oso lodia. Ag G 170. Txurruka 

baño zarragua ta / laburra ta ariñagua. EusJok 32. Mediterranetar enda labur bat. Mde Pr 221. 

Corta (edad). Bere edade laburrak agintzen zion eran. Arr May 200. 

"Court, dont le pouvoir ne s'étend pas loin. Beso laburra du, il a le bras court, il a peu de pouvoir, d'influence" 

H. 

(Con reduplicación intensiva). Irakurgaitxo labur-labur batek arri ta zur itzuli ninduen. A Ardi 129. 

Ikusketa labur-laburra izan da. Txill Let 38. Partidek orduan labur-laburrek egiten zirealako. Akes Ipiñ 13. 

(Ref. al tiempo). Lenaldi luzea, ots, eun urtez len [...]. Lenaldi laburra, adibidez, amar egun aurretik. 

"Breve autem praeteritum". Or Aitork 318. Geroaldi laburra amar egun gero. Ib. 318. 

Langileak, parkeko bidea labur-kausaz hartzen zutenak. Mde Pr 152. 

2. (Sal, R ap. A; SP, Lar, H). Avaro, roñoso, ruin, mezquino. "Chiche" SP. "Ain aberats izateko, eskua labur 

du" Lar (s.v. para ser tan). "Il se prend pour illibéral, peu généreux, avare, chiche, etc..." H, que cita a Mihura y 

Añibarro. "Ruin, de acciones bajas" A. v. ESKU LABUR. Zerren aita neben guztiz gogorra, / senideak labur, 

ama leorra. Lazarraga (B) 1181vb. 

Ez duzu hanitz ezagutzen zer duen merezi zerbitzatzen duzun nausiak, haren alderat labur izan nahi baduzu. Mih 

112. Lurreko erregeak beti zerbait itxiten dabe, sartzen dirian ostatuan; etzara zu aek baxen laburrago izango. 

Añ EL 1 165. Jaungoikuaren eskua etzela aiekin izango labur. Bv AsL 143. 

3. (Lar, Añ, Dv, H). Conciso, breve (ref. a la forma de expresión); lacónico, parco (en palabras). "Lacónico", 

"sucinto" Lar y Añ. "Conciso" Lar. "Succint, [...]. Labur da bere solasetan, il est succint dans ses paroles" Dv. 

"Court, bref. Entzun nazazue, labur izango naiz, écoutez-moi, je veux être bref" H. Cf. HITZ LABURREKO. 

Zure Señoria[k] aurkituko nau labur hizketan. Volt 244. Labur izatearren aitatzen ez diran beste asko. Aran 

SIgn 22. Gogoeta bakotxari bere lekua eratxikitzen dako, lumatik erortzera utzi baino lehen. Labur aireño bat 

othe duenez bizkitartean? Haria mehetto? JE Bur 159. Ba-da otoitz bat, itzez laburra, baño ontasunez guztiz 

aberatsa. Inza Azalp 129. Elbarrendarren jatorrikoa, / mihiz labur, luze egitez. "Corta en palabras". Or Eus 412. 

Estiloari gatxizkiola [...] ez da edatzallea, [...]. Laburra, trinkoa baizik. Lek SClar 121. Labur izango naiz 

irakur dezan [eskutitza]. Txill Let 46. Euskaldun erara itzetan laburra. Zait in MEIG III 108. Hizkera zailu, 

labur, biziago bat. MIH 261. Euskara labur, trinko eta landuan. MEIG III 76. 

4. (Lar, Añ, Dv, H). Corto, escaso, insuficiente; corto, pobre; corto, defectuoso (ref. a habilidades, aptitudes 

...). "Corto" Lar y Añ. "(A la vejez) aladares de pez, agureak kiskur, zentzua labur" Ib. "(Eso viene) corto, labur, 

eskas dator hori" Ib. "Escaso" Añ. "Bixta laburra, vue basse" Dv. "Au fig., court, qui a peu d'étendue en ses 

facultés. Adimendu laburra duenak ere adi dezake, même quelqu'un qui a une courte intelligence peut le 

comprendre" H. Ez lizateke euskara hain labur, eskas eta ez hertsi, nola munduak uste baitu. Ax 19 (V 10). 

Idiak hatsa labur diela. Mong 595. Eskuara hain erromes eta moldegaitz, nola eremuz baita eskas eta labur. ES 

193. Laidorik handiena baita, izpirituz labur eta eskas dela deitzea. Ib. 119. Juizio temerarioa da [...] 

fundamentu labur eta bastantea bage. OA 168. Gure spirituko bixta xoill da laburra eta flakoa. Ch I 3, 1 (Leon 

labur; SP guti dakusa, Mst, Ip aphür ikhusten dü, Ol gutxitxo dakuste, Pi gitxitxo ikusten dabe). Izan arren bere 


mende. 

226


gauza laburra, Erregiña guztien Erreginentzat, da beragaz neure biotza. Urqz 3s. Beren begi lausoakin, beren 

ikuskera labur gereizatuakin. Lar SAgust 12. Ganadu guzien moldanzan ta gañerako bere egiteko guzietan labur 

eta eskas andre beraren eskuak. Mb IArg I 181. Badakust, Jauna, nere amoria laburra dala. Cb Eg II 49. 

Lurreko on izate edo interes labur bategatik. Mg CC 233. Lotsatu zan kristau fede laburreko ura. Ib. 240. Epela 

[da] [...] nire sinistea ta laburra nire prestaerea. Añ LoraS 82. Geroago ta laburragoa zan astoaren ebillera edo 

pausoa. VMg 62. Interes labur bat aurreratzeagatik, gure Jaungoikoa despreziatu. Gco II 9. Ez da batere 

laburragoa beraren [Jaungoikoaren] Jakiundea. AA III 314. Izpiritu laburra izanen bada ere, bainan xede ona 

ta bihotz zuzena. Dh 94. Geure adilia edo entendimentuba berez laburra dana, zeruko misterijuak ezaututeko. fB 

Ic I 5. Nortzuk dira Espirituz pobreak? Onra ta aberastasunik laburrenetan bere biotza erasten ez dabeenak. 

CatBus 38s. Agiraka egin eutsan bere itxaropen laburragaitik. Ur MarIl 73. Neurez ez daukat idurimenik, / 

laburra dot etorria. AB AmaE 194. Egiten zion serbitzu laburra. Arr May 71. Guziz zentzugabea naiz [...] 

ezagutzen det nere zentzu laburra. Ib. 100. Birjiña guziz santak berari zitzaion begiramentu laburra. Ib. 108. 

Belauna eukiten dau larri, / ikuste labur / lepoa makur. Azc PB 285. Geure altasun eta ezaupera laburraren 

gañetik dagozan ezkutapenak. Itz Azald 26. 

(s. XX). Jakituri laburra iñoren aurrean erakusteko [lotsea]. Ag Kr 40. Adimenduak gauzen harat-hunataz 

eman dezakedan ohartze laburra. JE Bur 41. Ene lagunak zahartu ni bezala; / petik gora labur gure ahala. Ox 

27. Adimen laburra ta motela daben askok eskolia ikasten dabe. Kk Ab II 80. Bata ankaz luze baiña beste ez 

buruz labur. "Corto de ingenio". Or Eus 29. Ikuste labur eta motxekoa izan oi dela [jakintsua]. Vill Jaink 35. 

Hobe duk berehala eriarekin buruz buru ezartzea... Horren hatsa labur baituk. Larz Senper 122. [Aita] berriz 

beti hementxe dago / dirudun gogo-laburra. Mattin in Xa EzinB 132. Nere euskal jakite laburraren neurriko 

irakurgai asko aurkitzen ditut. MIH 152. Ez da hau merezimendu laburra. MEIG I 198. 

v. tbn. Harb 449. Arz 55. Urqz 21. Acto 71. JJMg BasEsc III. CatLlo 86. Dv Lab 309. Prop 1877, 402. Lap 7 (V 

6). Inza Azalp 113. Arti Ipuin 55. 

(H). Corto, escaso, poco abundante (ref. a cosas materiales: comidas, riquezas...). "Court, insuffisant. [...]. 

Diruz labur naiz, je suis court d'argent" H, que cita el ej. de Aguirre de Asteasu. Agitz txar laburrak dira 

lenbizian ark [merkatariak] egiten dituen irabanzak eta oriek bezain labur-txarrak urrengo ta beste guziak. Mb 

IArg I 80. Sazerdote iaun onek beti dote laburra opa eutsan. Cb EBO 43. Gatzamalle gaixuak darua nekerik 

gogor ta gogaitgarrijena ta irabazterik laburrena. Mg PAb 125. Jaatekua laburra, lo gitxi ta bildurrezkua. Mg 

CO 94. Emen, Euskaldunen errietan, nun etxe eta aziendak laburrak diran. AA CCErac (ap. H). Larreko 

auntzak eznea labur. Ag G 323. Euskotasunaren aldeko eguneko xentimoa dalarik sari laburrena. Ldi IL 144. 

Illeroko alogera laburra da. ABar Goi 29. Apari labur bat egin. Etxde JJ 152. Gure alogera benetan laburra 

zen. Arti Ipuin 23. Hamar orenetan apairua, labur eta ez ona. Ardoy SFran 88. Benta-kutsuzko afari labur ura 

laburtu zuan. "Limitada". Berron Kijote 49. 

Corto, disminuido, rebajado. Janedan bestelakoak saldutzen [dituzte] [...] legeko neurria baño 

laburragoan. Mg CC 174. Dendera saldu erosijetan edo irabazte geiegijak edo neurri laburragaz gauzaak 

emoten ditubenak. Mg CO 257. Begira [...] gauza txarra, ontzat, [...], pisu laburra, betetzat emon dozunez. Añ 

EL 1 136s. Pisuan ta neurrian gazago ta laburrago emon. Añ EL 2 151. [Pekatu egiten dabe] gauzak [...] pisu eta 

neurri laburrakaz salduten dituezanak. Itz Azald 105. Ikatzak prezio laburrean. Mg CC 115. Humilde, 

moderado. Ez zuk uste dezun ori, auxe, nere iritzi laburrean erantzungo lioke. A Ardi 74n. Ezer eskatzeko 

daukagun esku laburra. Inza Azalp 127. Betidanik, eskale labur [zuaitza], emale eder. Ldi BB 98. 

5. (L-côte-ain ap. A; SP, Dv, H). "Gizon laburra, homme prompt, colèreux" SP. "Gizon laburra, homme de 

caractère bref" Dv. "Court, peu patient, caractère peu accommodant. Gizon laburra, homme qui promptement 

s'inquiète" H. "Impaciente" A. 

6. Breve (ref. a la sílaba o a la vocal). Gure izkuntzan elezati batzuk luze, besteak labur. Or Aitork 327. 

Zortzi elezatiko neurtitz onek aldi luze ta labur biz batean ditu; beraz, lau labur [...] bigarrena [...] 

zortzigarrena luze. Ib. 332. Lena labur bada ta bigarrena luze. Ib. 332. Daktiloaren bi ta irugarren silabak 

laburrak bait-dira. Lek SClar 126. Hemengo planus hau, a laburduna, grekozko plános da noski. MIH 357. 

7. (Uso sust., precedido de gen.). Brevedad, cortedad. Pazkoz urkagei duenak, garizumaren laburrez ditu 

penak. '[Il] trouve le Carême bien court'. O Pr 395. Ihardespenaren laburra. Lf Murtuts 49. Bizitzaren laburrak 

eta buka-bearrak uzten digu ondoez aren pareko garraztasuna. Vill Jaink 117. Mintzaira erraza [...], bizia, 

sarkorra bere laburrean. MIH 287. Udazken-buruko egun epelak, bere laburrean zein eder. Ib. 318. Liburua, 

bere laburrean, horrelako lanak egin behar diren bezalaxe egina dago. MEIG II 145. 

II (Uso adv.). 1. (Urt V 123, Lar, Dv). Brevemente; en pocas palabras; en resumen. "Lacónicamente" Lar. 

"Laburrenera goateko (He), bref, en un mot" Dv. Cf. DENBORA LABUR, HITZ LABURRETAN, HITZ 

LABURREZ. Labur erraitera, arimari hunkitzen zaión gauza guzia. Lç Decl a) 3v. Labur erran dezadan. Tt 

Onsa 146. Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da. ES 134. Esplikatzen zuen: ez luze ta ez labur, bere neurri 

onean. Cb EBO 60. Laburrago: Fedia da ikusi eztoguna sinistutia. Astar II 3. Ez diteke [...] utzi San 

Franziskoren bizitza Santa Klararena aitatu gabe zerbait, labur badere. Bv AsL 89. Etsorta bat eman zeiek [...] 

itsuski ederra [...]. Labur nahi baduzue, bainan sarkor eta zinez! HU Aurp 163. 

(s. XX). Lantu du [...] bersu hoberik, nahiz hok ere neurtuak diren xuxen, labur eta bat bederak ondar hitzean 


mende. 

227


joite ona duen. JE Bur 144. Aita Astetek laburrago erantzuten du. Inza Azalp 99. Arrapostu ein zion / bipil eta 

labur. Etcham 145. Labur: nere burua / Parisen ikusiz / ain lotu ta arlote. 'En resumen'. Ldi BB 72. Labur 

esateko: erderazko zenbait egunkari bezin eder-osoa. Ldi IL 70. Esatera noazu labur bezain garbi. Or Eus 102. 

[Sozialismoak] nora garoazan albait laburren azalduko dot. Eguzk GizAuz 7. Labur guzion argibide garbia 

azalduko dizut. 'En pocas palabras'. Zait Sof 77. Labur asko esateko: orrelako gizonaren egiteko ta kemenik 

egundo ez dazagut. Ib. 29. Humore beltzaren modelak labur eta ilun (tít.). Mde Pr 67. Erantzun zion Piarresek 

labur. Etxde JJ 279. Agurtu egin diet labur. Txill Let 66. Labur baina biribil ukatu ta ezeztatzen zuen Melisak. 

Zait Plat 121. Irakasten eutsen argi ta garbi, sakon ta labur. Erkiag BatB 38. Labur esan, eskolea dauka. Ib. 

125. Ori da, labur, gizonek beti siñestu dutena. Vill Jaink 25. Labur, eta Erlijioen Kondairak ederki jakiñarazi 

[digu]. Ib. 21. Pozak, noizik-bein, otzik, / labur ikertzen ditun. Gand Elorri 161. Aztertu dezagun labur Ibane. Or 

in Gazt MusIx 28. Ona emen, labur, gure izkeraren barruko adieraztea. Ib. 14. Labur eta zailu elkarri erantzuten 

ikusi ditugu. Ibiñ Virgil 45. Ongi-etorri ona egin zion, labur eta hotz. Ardoy SFran 215. Aita Villasanterekin 

nuen hauzia labur azalduko dut. MIH 207. Stabat mater eta beste asko, [...] latinez baino laburrago esanak. Ib. 

261. Haren legeak hemen labur baino laburkiago aipatzen baditut. MEIG VI 146. Euskaltzaindiaren berriak, 

labur baino laburrago, egunkarietan agertu ohi ziren. MEIG VII 79. Egonaren gozoa labur bederen ezagutua 

[du]. MEIG II 105. 

v. tbn. Bp II 5 (-ü-). A Ardi 55. Barb Sup 16. Enb 194. Ardoy SFran 141. Alzola Atalak 137. Berron Kijote 111. 

IBe 1 Petr 5, 12. 

(Con reduplicación intensiva). Orra, or, bizitza guztia labur-labur. Lek SClar 108. Labur-labur bada be, 

emen daukagu Sokoako parroku-erretore jaunaren bizitzaren barri. Alzola Atalak 116. Silbanoren bidez laburlabur 

idatzi dautsuet. Ker 1 Petr 5, 12 (Lç, He, Ol laburki, TB laburski, Dv laburzki, IBe labur). 

A secas (?). Ezpeletan orok erranen dautzute David labur. [...] Nehork ez jaunik hor; are gutiago murderik. 

HU Zez 176. 

Biak galanki eskatu ta labur eskeñi zuten. Ag G 40. 

2. (AN-ulz ap. A EY III). Poco (tiempo), durante poco tiempo. "Andik labur, a poco tiempo; litm.: de allí a 

poco (AN-ulz)" A EY III 342. Labúr edo luzaró bizitzean eztoáie anitz. LE Ong 19v. [Bota] arturik eskuetan, 

baldin aitona luze egon bazan, etzan laburrago egon illoba. Zab Gabon 67. Itxedozue labur... geldi geldi noaie, 

gaizki bainago. 'Attendez-moi un court instant'. Or Mi 148. Laburrerako oraintxe / berriketan nuzu. Ldi BB 10. 

[Beorrek] negura artean larrean, labur, / beteko dute sabela. "Por poco tiempo". Or Eus 331. An gauza asko 

ikasi bide zenitun labur egon arren. Or QA 122. Gaitzaldian, bein kordea galdu labur. 'Por un poco'. Or Aitork 

233. Lurrean labur bizi diran [gizonak]. Ib. 65. 

3. (H). En breve, pronto, rápidamente. "Promptement, vite. [...]. Pentsamendu gaistuak labur khentzen 

ezpadira, desordria ariman ezartzen dizie (AR)" H. "Il s'emploi adverbialement. Zoaz, egizu labur, allez, faites 

court" Ib. (s.v. laburra). Gisa hortako seindimendietan beti egoiten denak labur prootxu handirik idokiko 

[du]. AR 84. Gure galtzia labür dela / orai dit ikusten. 'Notre perte prochaine'. Xarlem 613. Eran ezazük labür / 

nahi izanez konbertitü. "Dis-nous rapidement". Ib. 698. Labur higaturen da pena ahalketan. Elzb Po 221. Alik 

laburren amaitzera nua. Urruz Zer 21. Mutiko eder, esan zion, ator nirekin labur. 'Avec moi, viens'. Or Mi 103. 

Aurra seaskan lo daukala amak / [...] esna baleza [...] / labur litzake negarrez. "En breve". Or BM 48. 

- LABUR-BEHAR. Necesidad de concisión. Itzulpena laburra eta trinkoa da [...]. Era askotara agertzen da 

labur-behar hori. MIH 355. 

- LABUR-BEHARREZ. a) Por necesidad de abreviar, de resumir, de acortar. v. LABUR-ZURREAN. Labur 

beharrez, Axulartarrak dei genitzake, maisutzat Axular hartu dutenez gero. MIH 251. Labur beharrez [...] 

1910.ean gertatua besterik ez dut gogoratuko. In MEIG VI 38. Egin dezagun kontu, labur beharrez, berdin 

ebakitzen dela beti bi hizkuntza hauetan. MEIG VII 181 (v. tbn. 81 laburbeharrez). b) De forma concisa; 

buscando la concisión. Labur-beharrez esan beharko ditut, bada, gainerakoak, nahiz agian [...] 

premiazkoenak izan. MEIG IV 87. Labur-beharrez zebilen beti Orixe, eta labur-beharrez ibili gara haren 

ondotik genbiltzanok. MEIG V 133. 

- LABUR EGIN. a) Resultar insuficiente. Eztut ikhusi ez entzun, Eskualdunik ezin mintzatuz gelditu dela, 

gogoratzen zaizkon gauzen adiarazteko, hitzek eta gauzen izenek eskas eta labur eginik. ES 166. b) (Lar, Hb ap. 

Lh). "Acortar" Lar. "Acortado, [...], labur egiña" Ib. "Raccourcir" Lh. 

- LABUR-EGILE. "Acortador, [...], labur egillea" Lar. 

- LABUR GELDITU (Izt 46r). a) Quedarse corto. Cf. LABUR IBILI. Eta orduan ere jan edanean labur 

gelditzea. Mb JBDev 2. Asko agindu / ta barriz emotean / labur gelditu. Zav Fab RIEV 1907, 98. b) Quedarse 

corto (de palabras). Mutil etsaia sukaldera da: "Agur" / Gure gazte martzala ez da geldi labur. "Confuso". Or 

Eus 36. 

- LABUR IBILI. Portarse roñosamente, tacañamente. Cf. LABUR GELDITU. Rege batekin etziñake 

Jaunarekin bezain labur ibilliko. Mb JBDev 132s. Eroa ezpazera, etzara Jainkoarekin labur ibilliko. Ib. 319. 

Nioren onik ezin eraman dezu; labur zabilza geienakin; ta etzenuke nai, zurekin lebillen labur bat ere. Mb 

JBDev (ed. 1900), 168. 

- LABUR JANTZI (Lar; jauntzi Hb ap. Lh). "(Andar de) corto, labur janzia ibilli" Lar. "Labur-jauntzi, court 


mende. 

228


vêtu" Lh. 

- LABUR-LABURRA. Brevemente. Labur laburra apostolu saindu hunek egiten du menzione gure biziaz. Tt 

Onsa 60. Letra bat [...] hitz hauk bakarrik gainean emanik: [...]. Labur-laburra, karrikaren izenik, ez etxearen 

lumerorik gabe. HU Aurp 100. 

- LABUR-LUZE. [Ipuinak] dagoz berba neurtuetan eta neurri labur-luze ta gera-aldi era askotakoetan. Zav 

Fab RIEV 1907, 92. 

- LABURREAN. a) Brevemente. "(V), succinctement, en abrégé" H, que cita a Astarloa. Orra laburrian, 

zelan Jaungoikuak egin zituzan zeru luurrak. Astar I 38. Esplikadurik, laburrian baño ezpada bere. Astar II 267. 

Luze len oi nebana, / billox, garbi, lau, orain kantaurik laburrean. AB AmaE 469. b) "(S). Luzian edo laburrian, 

tard ou tôt" H. 

- LABURRETIK HARTU. "Laburretik hartu nau, il m'a brièvement accueilli" Dv. 

- LABURRETIK EDUKI. "Laburretik idukitzea, tenir de court. [...]. Laburrenetik har zazu gizon hori nahi 

baduzu horren ganik zarbait onik athera, prenez cet homme par le plus court moyen, [...]" Dv. 

- LABURRIK BARNE. En poco tiempo. Zion axola gutirekin [...] dautzuten erraiten [...] eskuararenak ez 

dukela luzamen laburrik barne. HU Aurp 216. 

- LABURXEAGO. (Forma con sufijo -xe, de valor aprox.). Zutikako arria besteak baño laburxeagoa izaten 

da. JMB ELG 87. 

- LABUR-ZUR. Brevemente, resumiendo. v. LABUR-BEHARREZ, LABUR-ZURREAN. Oreste il da: or 

esanik labur-sur. 'Resumiendo, brevemente lo anuncio'. Zait Sof 29. Labur-zur azaldu zuten gero berak nola ari 

ziren gizareiketan. Mde Pr 134. 

- LABUR-ZURREAN. En resumen, brevemente; abreviando, buscando la concisión. v. LABUR-BEHARREZ, 

LABUR-ZUR. Egia esan, oiek dituzu ark irakatsiak labur-zurrian. Zait Plat 78. Beste bat jo nuen begiz 

aurrenik [...]: "Urte giroak". Luzeegia izaki ordea. [...] Orduan, labur-zurrean, "Illeta" hautatu nuen. MIH 154. 

Euskalki guztietan [...] labur-surrean ez gabiltzanean elkarte moldez jokatuz artoaren ereilea esaten da. MEIG 

VI 172. 

- LUZE-LABUR, LUZE EDO LABUR, OIN LABURREZ. v. luze, oin. 

labur-arazi. v. laburrarazi. 

laburari. v. laborari. 

laburbide (Sal, S, R ap. A; Dv). "Chemin de traverse qui abrège le trajet. Au fig., moyen d'abréger" Dv. 

"Atajo" A. v. llaburbide. 

laburbil. Resumen. v. laburpen. Onaa, mintzaldi oietarik labur-bil bat. Ldi IL 51. 

laburbildu. Resumir. Leen erderaz yardundako guztia labur-bildu zun. Ldi IL 93. 

laburditar. v. lapurtar. 

laburdura (Hb ap. Lh). Abreviatura. "Brièveté, diminution" Lh. v. 2 laburki (2), laburpen (3), laburrera 

(2). Sarrerako osagarriak: hitzaurreak, euskaldun eta erdaldunentzat, laburdurak eta gainerakoak. MEIG 

VII 80. Izena osorik doa laburdurarik gabe. MEIG VI 123. 

laburgain. "Mantelete de Obispos, laburgaña" Lar. 

laburgarri. 1. (El, lo) que acorta. v. llaburgarri. Elhe ederra egunaren laburgarri. 'Un beau discours fait 

trouver court le jour'. O Pr 576. Bete betean diño: gaistoa onduten dan edozein bere eguneti parkatuko yakazala 

bere pekatuak [...]; onegaz iragarten deuskula eztabela berak erruki izateko lokarririk ez laburgarririk. Zav 

Serm I 37. Ele ederra zerabilten sofistek egunaren laburgarri. Zait Plat 113. 2. "Minuta o lista de apuntar lo 

esencial de algún contrato" Lar. "Minuta, lista de apuntes" Añ. 3. (H). (Lo) que se puede acortar. "Que l'on 

peut accourcir, abréger, tailler, etc... Elhe luze horiek hainitz laburgarri litezke, ces longs discours pourraient être 

beaucoup abrégés" H. 

- LABURGARRIZKO. "Qui est propre, capable d'accourcir. Biziaren laburgarrizko nekheak, travaux propres à 

abréger la vie" H. v. llaburgarri. 

laburgarritu. "Minutar" Lar. 


mende. 

229


laburgo (Lar H, Añ A, Hb ap. Lh). 1. Compendio, resumen. "Sumario" Lar. "Compendio" Lar y Añ. v. 

laburpen. Siniskaien laburgoa da Siniskitz edo Kredoa. KIkV 11. 2. "(Hb), étroitesse" Lh. 

- LABURGOAN. En resumen. Laburgoan edo abrebiaturan badere [...] oiek dirade zuk emen egindako 

milagroren batzuek. Cb SIgn 174s. 

laburgoro (Lar H). "Compendiosamente, compendiariamente" Lar. "Sumariamente" Ib. "Abrégé, 

succinctement" H. 

laburgotsu (Lar H). "Compendioso" Lar. "Qui abrège, est abrégé" H. 

laburgotu (Lar H, Añ). "Compendiar" Lar y Añ. "Abréger" H. 

laburkara. "(Hb), au plus court" Lh. 

laburkera (Lar H). "Concisión" Lar. 

laburkeria (V, Gc, AN-5vill, Lc, Sal, S, R ap. A; msOch 99, Añ, Dv). 1. "Ruindad, acción vil" Añ. "Action 

d'une personne qui répond au agit brusquement" Dv. "Acción baja, vil" A. Zeuek ikusi izan dozuezan gaixoak, 

atsakabaak, naibakoak, laburkeriak, nekeak, eta osterantzeko ikusi bear guztiak. Zav Serm I 42. 2. "Action, 

conduite, manière d'agir avec parcimonie, chicheté, avarice, illibéralité. Laburkeriarekin egin dautzu, (il vous a 

fait) il a agi envers vous avec illibéralité, ladrerie" H. v. llaburkeria. 3. "(V, G), cortedad, carácter huraño" A. 

laburketa (Lar H). Esquema. "Breviario, compendio" Lar. "Abrégé, récapitulation" H. v. laburpen. 

Lana, lehenengo burnietatik, halakoa agertzen da, era somatuaren laburketa, leku dardaritsuaren eremua. 

"Esquema de una forma implícita". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). 

1 laburki (G, AN ap. A; Volt 57, SP, Urt II 93, Dv, H, VocB). Tr. Documentado por primera vez en 

Leiçarraga. Al Norte se encuentra sobre todo en autores del s. XVII y su uso disminuye notablemente en los ss. 

XIX y XX. Al Sur los primeros ejs. corresponden a mediados del s. XVIII y, al contrario que en los textos 

septentrionales, su uso es bastante más frecuente durante el s. XX. En DFrec hay 22 ejs., meridionales. 1. 

Brevemente, en poco tiempo; brevemente, concisamente, en pocas palabras; en resumen, resumiendo. 

"Brièvement" SP. "D'une façon brève" Dv. "1. brièvement, en peu de temps. Laburki burutuko dut erran nahi 

dutana, j'achèverai brièvement ce que je veux dire. Laburki egin duzu joan-ethorria, vous avez fait en peu de 

temps l'allé et venue, l'allé et le retour. [...] 2. brièvement, en peu de mots" H. v. laburkiro, laburzki. Reglá 

eta formá, zeinetan baitirade laburki, gure orazione guzietan galdegitera permetitzen [...] zaizkigun gauza 

guztiak. Lç Ins E 4r. Laburki, eskribatu drauzuet. Lç 1 Petr 5, 12 (He, Ol laburki; TB laburski, Dv laburzki, Ker 

labur-labur, IBe labur). Bi manu prinzipalenak [...] bi manamendutara biltzen dituk laburki. EZ Man I 12 (tbn. 

en Ub 172). Hil zuen [...] bere emaztea [...] arinki, laburki eta lehiatuki. Ax 300 (V 200). Hainitz abisu laburki 

emaitera noatzu. SP Phil 316 (He 317 laburki). Luzekiegi edo laburkiegi, mehegi edo lodiegi mintzo [direnak]. 

ES 135. Laburki, hekienganik atheratzen zuten zerbitzu guzia gogortasunarekin zen. Urt Ex 1, 14. Mintzatu 

behar zaizkote [...] serioski eta laburki. Brtc 13. Kredoan daude laburki bildurik. Ub 105. Ordu-erdika, / 

yoaleak, laburki, / Yaunaren opa-aldarrika. Ldi UO 37. [Erriaren] dantzak, bere yazkera, bere etxea: laburki, 

bere edermiña. Ldi IL 127. Biyoa, oso laburki, arazo onen gorabera. Ib. 147. Gai batez laburki itz egin gogo 

dizu. Zait Sof 139. Uki dezagun laburki, asierako beste galde ura. Lek SClar 119. Izadi ikuskari au adierazi 

ukan zun, lenbizi erabat eta laburki. Or Aitork 357. Itza astiro egiñaz erantzun zion laburki. Etxde JJ 129. 

Urrutikoaraunabeitia jaunak edo laburkiago esateko, Urruti jaunak. Osk Kurl 114. Izadi lilluratuaren poza 

laburki azalduz amaitzen du olerkariak. Ibiñ Virgil 48. Nabarienak behintzat, laburki agertzeko gauza izango 

ahal naiz. MIH 233. v. tbn. Bp I 151 (-ü-). LE Urt ms. 62v. CatS II (-ü-). HU Zez 49. Gazt MusIx 63. Berron 

Kijote 176. 

2. (H). En breve, pronto. "Laburki helduko dira gure egunak azkenera, nos jours arriveront sans tarder au 

dernier" H. Hango ponturik prinzipalenak badakizkitzuela edo ezperen laburki ikhasiko tutzuela. Arg DevB 

231. Egun oroz dakuskigun / nahiz obiet berriak, / laburki zaizkigu iguiñ, / unhaturik begiak. Ib. 29. Etxean 

badukanez / janari, edari, / ikustera laburki / nahi nauk etorri. Etcham 145. 

3. "Chichement. Laburki hartu nau, il m'a traité rudement, reçu avec rigueur" SP. Errumes erdi-illei nekez 

ta laburki ematen diete urrikarizko zerbait. Mb IArg I 117. Laburki ta berandu ematen die zor diena. Ib. 117. 

- LABUR-LABURKI. Brevemente. Labur-laburki beren abertzale-goraberak azterkatu ditzagun. Ldi IL 161. 

- LABURKIXAGO. (Forma con sufijo -xe, de valor aprox.). Eskualdunean egin ginuen mintzaldi hau, dituela 

bortzpasei urte, laburkixago. JE Bur 197n. 


mende. 

230


2 laburki. 1. Resumen. v. laburpen. Bere olermena, beste zenbait lekutan zatika adierazia, Kristoren 

Izenetan eman zigun laburki batean. Gazt MusIx 63 (quizá podría tratarse de 1 laburki). Laburkia: Pales eta 

aberetaldeen iainkoei deia. Ibiñ Virgil 94. Laburkia: Mekenasi ots, ezti eta erleetaz aritzekoan. Ib. 107. 2. 

"Abreviatura" Bera. v. laburdura. 

laburkida. Compendio, resumen. v. laburpen. Laburkida batean eziñ sartu leizkean egite ta gertakizunak. 

'Compendio'. Aran SIgn 110. Gauza [...] bakoitzaren gañean erausitzea, ez darama ongi laburkida baten 

estutasunak. Ib. 15. 

laburkidatxo. Dim. de laburkida. Laburkidatxo onen gaiak [...] eskuskribu sinisgarrienetatik bilduak 

dirade. Aran SIgn II. 

laburkiro (Lar, H). 1. Brevemente. "Lacónicamente" Lar. "(En) cifra, en compendio" Ib. "1. brièvement, en 

peu de temps. [...]. 2. brièvement, en peu de mots" H (s.v. laburki). v. 1 laburki. Amar zauri izugarri, emen 

bat-banaka laburkiro azalduko diranak. Lard 68. Aitu ditzagun laburkiro, zeñ eroso sasoi ta giro-giro ai 

zaizkigun. Aran SIgn 202. Argiro, [...] eta laburkiro autorteko asmu sendoa. Itz Azald 144. Lenengo amar 

bertsoetan, erromeri osoaren azalpen bat laburkiro. SMitx Aranz 117. Gipuzkoako euskera osotuan laburkiro 

aipatuko ditugu. Etxde JJ 17. Nikanor-en [...] buruan laburkiro ta errotsu jarri nai ditu ustari indartsuok. 

Erkiag BatB 128. Zenbat eta argiroago mintzatu hobe. Eta laburkiro bada, areago. MIH 139. Ager dezadan 

laburkiro, gai honi ekin diodanez gero. MEIG VII 56. 2. "A la corta o a la larga, luzaro edo laburkiro" Lar 

(s.v. corto). 

laburkizun. 1. Compendio. v. laburpen. Izadi ikuskari onek bi alderdi aundi [ditu] [...], zerua ta lurra, 

sorkari antolatu guzien laburkizun. 'Breve compendio'. Or Aitork 359. 2. "Qui doit être accourci, raccourci, 

abrégé, taillé" H. v. llaburkizun. 

laburkote. Algo corto, algo bajo. Txomin-txiki zan gizon laburkote, sorbalda-zabal, arpegi-eder. Echta Jos 

11. 

laburkuntza (Ht VocGr 324, Arch VocGr, Dv, H, A). 1. Acción de abreviar, abreviación. "Abrégé" Dv. 

"Action d'abréger, de rendre bref ou moins long, de faire un abrégé. [...]. Il peut prendre les diverses 

significations de laburtzea, accourcissement, raccourcissement, taille d'une branche d'arbre, etc..." H. v. 

laburpen, llaburkuntza. Liburuak launa hartzen zituen [...], laurekin berri bat egiten zuen [...]; honela [...] 

hamabi egun tardatu zuen laburkuntza bakoitzean. Arti Ipuin 37. 2. "(L; Hb), étroitesse, brièveté" Lh. 

labur-luzaka. Acortando y alargando. Labur-luzaka horrelaxe jokatuz, itzul-lana errexten bide da. Lf ELit 

128. 

laburmin. Deseo de abreviar, de acortar. Laburminak, olerkiak eta idazlan geienak irakurlearentzako 

lausotu egiten zizkion. Aitzol in Ldi UO 7. 

labur-nahi. Conciso. Labur-nai ere badezu Lizardi, esaldiari itz alperrak iñausi-zale, alegia. Markiegi in 

Ldi IL 12s. 

laburño. Dim. de labur. Itz laburño bat esanarekin / borobiltzen dio lana. Or Eus 78. 

laburpen (Dv A, T-L). Tr. Documentado al Sur en autores del s. XX (tbn. en Zabala y Arana Goiri), y al 

Norte en Lafitte y Casenave. En DFrec hay 42 ejs. 1. Resumen, abreviación, compendio. v. laburgo, 

laburketa, 2 laburki, laburkida, laburkizun, laburkuntza, laburtza, laburtzapen. Ondarribiko Ama 

Guadalupekoaren kondaira. (Laburpena) (tít.). Zab Gabon 83. Igandeetan, egunkariak ale berezi bat daterake: 

asteko berri-laburpena, parrirudien bat [...] ta abar. Ldi IL 71. Laburpen murritz onek [...] poemaren eitea eta 

gaiak ezagutzeko, zerbait laguntzen [du]. Vill in Gand Elorri 17. Laburpena. Gizonaren deseoak salatzen digu. 

Vill Jaink 108. Poema onek ez du bat ere unai kutsurik. Onatx laburpena. Ibiñ Virgil 42. Ez dugu hemen emanen 

erran litazkenen laburpen bat baizik. Lf ELit 61. Kantari batek emaiten du pastoralaren laburpena. Lf in Casve 

SGrazi 12. Oraindik aski eztabaidatua den batasunaz laburpen arin bat egin daiteke. In MEIG VI 42. Laburpen 

bezala esango dut euskal hitzak eta erdal hitzak ez dituela iturburuak eta jatorriak elkarrengandik bereizten. 

MEIG VII 130. 2. Abreviación (ref. a las palabras), apócope o síncopa. Laburpenen bat edo beste ematen 


mende.


[die] [...] itzei. Inza in Jaukol Biozk XIV. Solasak,[...] laburpenez bethetako euskalgi arruntaz [datoz]. Osk Kurl 

17. Uste dute Jaun-Goikoa dela zaharren; eta Jainkoa bere laburpen bat baizik eztela. Vill Jaink 22. 

Jatorragotzat maizegi hartu izan ohi diren laburpenak, oro har, arbuiagarriak dira. MIH 107. Aditzaz kanpora 

ere badira laburpenak. Ib. 349. 3. Abreviatura. v. laburdura. Laburrpenak (tít.) / al.= alarguna / g.= 

gotzallia. AG 1410. M eta B laburpenek Materre eta Beriayn adierazten ote duten. MEIG VII 49. 

laburpentxo. Dim. de laburpen. Laburpentxo onetan ezin idaroki ditizut gogorapen guziek. Or EEs 1927, 

252. 

laburrarazi (Dv), labur-arazi (L-ain ap. A; H), laburtarazi, labur-erazo (H), laburtuazi. Hacer acortar, hacer 

abreviar. "Faire abréger, accourcir, raccourcir" Dv. "Faire raccourcir, écourter, tailler, rendre plus court, faire 

abréger" H, que cita a Etcheberri de Ziburu. v. llaburrarazi. Laburrarazi zazue obra onez hekin pena. EZ 

Man I 124. Jaun (Itza laburtu aziyaz) Txorua, iñor ez da mundu ontan. Sor AuOst 97. [Jaun Erretor] gaizoari 

Arnegitik joan-araziz bizia laburtarazi dakoten nago. Herr 18-1-1962, 3. 

laburrera (Lar, Añ, H (V, G), A Morf 87). 1. "Brevedad, en otras cosas" Lar y Añ. "Qualité de ce qui est 

court, de peu de longueur, de peu de durée, de ce qui est bref, insuffisant, de celui qui est court de moyen, de 

ressources, d'esprit, de patience" H. "Cortedad y brevedad" A Morf 87. 2. (V, G, AN, L ap. A; Lar, Añ). 

"Abreviatura" Lar y Añ. "Abreviatura, compendio" A. v. laburdura, llaburrera. Liburu artakoxeak ditugu 

emengo laburrerak ere. "Las abreviaturas". A EY I 26. 

laburretsi. Juzgar corto. Epaia bota ziotenean, Piarresek etzun bere zigorraldia ez luzetsi ez laburretsi. 

Etxde JJ 182. 

laburrune. Cortedad, brevedad (?). Zer da zoriona [...]? / Minutu batean ardurarik gabe egotea minutu 

honetan / ixtantearen laburrunean. "En un instante marginal del tiempo". Lasa Poem 92. 

laburski. v. laburzki. 

laburtarazi. v. laburrarazi. 

laburtari (Lar H). "Abreviador, el que así acorta" Lar. v. llaburtari. 

laburtasun (V, G, AN, L, BN ap. A; SP, Urt I 15, Ht VocGr 336, Lar, Añ, Dv, H, VocB), laburtarzun, 

lagurtasun. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde el s. XVII, aunque su uso es algo más 

frecuente al Sur. Los únicos ejs. que encontramos en el s. XX corresponden a Landerretche y Villasante. La 

forma general es laburtasun; hay labürtarzün en Etchegoyen y lagurtasun en un texto baztanés del s. XVIII. 1. 

Brevedad, cortedad. "Brièveté" SP. "Brevedad, en otras cosas" Lar y Añ. "Brièveté, manque de durée, de 

longueur" Dv. "Qualité de ce qui est court, qui a peu de longueur, peu de durée. Hagaren laburtasuna, la courte 

longueur de la perche. Adiskidetasunaren laburtasuna, la courte durée de l'amitié. Brièveté. Solasaren 

laburtasuna, la brièveté du discours" H. v. llaburtasun. Biziaren laburtasuna. EZ Eliç 310. Ikusiko dot 

ostera, onetan artuten eban borondateen laburtasuna. "Brevedad del deleite". Cap 116. Denboraren 

laburtasuna. Cb Eg II 99. Egunaren laburtasunak debekatzen zituen hei ondotik yarraikitzetik. Lg I 197. 

Idukizazu beti zure begien aitzinean korputzaren miseria eta bizi unen lagurtasuna (B, s. XVIII). BOEans 851. 

Konpára orái kulpaen gustoarén laburtasúna penagáien irautearéki. LE Doc 283. Gure Poesia edo bersogintzen 

laburtasuna. VMg 89s. Ezagüt eraz izadazü ene egünen labürtarzüna. Etchegoyen Uskara Libria 123 (ap. DRA). 

[Aita guriaren] laburtasuna. Astar II 250. Ori orrela bada, eztegu zer errenkuratu gure biziaren laburtasunaz. It 

Dial 9 (Ur, Dv laburtasun; Ip llabürtarzün). Trika gaitezen begiraldi baten ematen denboraren laburtasunari. 

Dv LEd 179. Definizione batek [...] ukhan behar ditu [...]: klartasuna eta laburtasuna. Elsb Fram 172. Lan 

egitekoeri zer laburtasun edo luzetasun onhets dakioketen. Lander RIEV 1914-1917, 158. v. tbn. TAg Y 1933, 

21. Giza-bizitzaren laburtasun au. Vill Jaink 110. Argitasunak eta erraztasunak balio dute, gutxienez, 

laburtasunak adina. MIH 355. Xenpelarren alde onak [...]: laburtasuna, giharra, zorroztasuna. MEIG II 107. 

2. (SP, Añ (G), Izt, H). Mezquindad, ruindad, tacañería. "Chicheté" SP. "Ruindad" Añ. "Cuando yo 

satisfice tus deudas, después de haberme hecho tú una ruindad, nos, noiz eta zure zorrak kitutu nituan, zuk niri 

laburtasun bat egin ezkero" Ib. "Bajeza, villeza, ruindad", "poco noble" Izt. "Défaut de générosité, avarice, 

lésinerie" H, que cita a Lardizabal. [Jesusen] alderako laburtasunek, bihotz hertsi, hertsi bat agertzen dute. 

Mih 122. Kristio kortes denak estu ibili bear laburtasun ta txurreria goieki (Jangoikoaren aldera) (70). LE-Ir. 

Etzekiotela eman [...] ogia eta bitanza. [...] Generalak egindako laburtasunari begiratu bage jarraitu zegiotela 


mende. 

232


beren eginkizunari. 'Mezquindad'. Izt C 380. Socot eta Fanuel-en zer jana eskatu zuen, [...] esker gaiztokoak, ez 

eman, ezen, isekaz bete zuten. Laburtasun eta lotsagabekeria au, ainbeste mesede eginda gero. Lard 131. 

3. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Izt 46, H). Cortedad, escasez, insuficiencia. "2. insuffisance. Iatekoaren 

laburtasuna, l'insuffisance des aliments; 3. le défaut d'étendue des facultés, du pouvoir, de l'influence. Gure 

argien ahalen laburtasuna, le peu d'étendue de nos lumières, de notre pouvoir; 4. le défaut de patience, de 

support, susceptibilité, irascibilité" H. "Aren laburtasunak, ordubete eskatzen eban gauzarik errezena aittutzeko" 

Etxba Eib. Bazeuden ogei ta amar milla dukat [...] erdiak bazen ere artuko zenituela uste nuen. Urrengo 

aldian laburtasun orrelakoetan ez da nerekin zer ibilli. Mb IArg II 270. Nai baldinbadu Jainkoak balietu nere 

laburtasunaz, nere ignoranzies, nere kortedades edo nere entendamentu eskasas (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 72. 

O fedearen laburtasuna! Mg CC 239. [Jakineza] ez deutsube autortuko euren erruz dala, ezpada euskeriaren 

laburtasuna gaiti. Mg PAb 219. Nire jakituriaren laburtasuna, zeiñ ezta aurreratuten enpeñu andietara. Añ 

LoraS 145s. Ama on Gipuzkoaren izaera ta bizitza, bear ainbat ezpadere, nere laburtasun eta moztasunak 

agindu direanaño. 'Mi escasez y cortedad de ingenio'. Izt C 509. 

4. (AN-gip ap. A; Añ, H (que cita a Lard)). Injuria, mala acción, acción vil. "Injuriar, [...] bidebageak edo 

laburtasunak egin" Añ. Ekusi beharko zituen beste txarkeri ta laburtasun asko. Mb JBDev 18. Ez egin 

dollorkeriarik, laburtasunik, billaukeriarik. Añ MisE 32. Berba min bat, esate zorrotz bat, laburtasun ta 

eskerbagetasun bat sufrietako. Añ NekeA 228. Amontarrak urteoro etorri oi zitzaiezten, nai zituzten laburtasun 

eta txarkeriak egitera. Lard 134. Fede ona duenarentzat, zait laburtasuna, egun ona ematean, ez izentatzea 

Jaun-Goikua. Baserr 25-7-1897, 1. 

laburte. "Cortedad, [...] laburtea, eskasia" Lar. 

laburto. 1. Mezquinamente, vilmente. Peru Garciak egin deusku laburto, / egin dau andra Marina 

Arrazolako; / ezkon bekio, bere idea dauko. TAV 3.1.5, 14. 2. En corto, cortamente. Guk genituen kateez / 

lotu zaituzte laburto. Azurm HiztB 30s. 

laburtu (V, G, AN, L, BN; Volt 43, Mic 5r, SP, Urt I 15, Ht VocGr 308, Lar, Añ, Izt, VocBN, Dv, H, VocB). 

Ref.: A; Etxba Eib. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. Hay rad. laburt sólo en 

Lafitte. En DFrec hay 44 ejs. 1. Acortar(se); reducir; aligerar; abreviar, resumir. "Achicar" Mic 5r. "Abréger, 

accourcir" SP. "Acortar", "atajar, acortar, reducir a menos espacio", "ceñir, abreviar, acortar" Lar y Añ. 

"Abreviar, por acortar", "epitomar" Lar. "Compendiar", "cercenar", "minorar" Añ. "Acortar, "abreviar" Izt. "1. 

raccourcir, rendre plus court; de moindre longueur. Soinekoa, urhatsa, egoitza laburtzea, raccourcir un habit, le 

pas, le séjour en quelque endroit. Raccourcir le chemin en prenant en sentier de traverse. Bidea laburtzea. [...] 

Hemen gaindi patarra gora, laburtuko duzu, par ici, en montant la côte vous accourcirez. 2. raccourcir, rendre de 

moindre durée. [...] Luzegi mintzatu zare, laburtu behar zinukeen, vous avez parlé trop longuement, vous auriez 

dû abréger. [...]. 4. raccourcir en longueur, en durée. Laburtzen hasi dira egunak, les jours ont commencé à 

raccourcir. Sokha kalamuzkoa bustitzeaz laburtzen da, la corde de chanvre raccourcit si elle se mouille. Egunetik 

egunera gure bizia laburtuz doha, notre vie va devenant plus court de jour en jour" H. "Aurretik laburtu jakoz 

gonak, Mari-bandera ari" Etxba Eib. "Laburtutzia gura genduke geure katiu denboria" Ib. AxN explica laburtu 

hurran zaiztela (166) por laburtus doazkiotela. v. llaburtu. 

[Iaunak] laburtu ditu egun hek. Lç Mc 13, 20 (He, TB, Dv, Ol, Leon, Ker, BiblE laburtu). Hatsa laburtzen eta 

sentimendua galtzen. EZ Man I 57. Labur diezezu, Iauna / arren, bere ephea. EZ Noel 133. Maiz kofesatzeak 

[...] gutitzen eta laburtzen du purgatorietako pena. Ax 536s (V 345). Ordea den guzia laburtzera, gure examena 

serratu behar dugu gure pasioneak bilhatuko itugun kontuan. SP Phil 520 (He 527 laburzekotzat). Eternidade 

luze hura / bat ere eztuk laburtzen. Gç 176. Mintzo baitira hitza luzatuz, bertzeek laburtuz. ES 133. [Hitza] hitz 

egilleak luzatzen edo laburzen du [...] nai duen gisan. Mb IArg 332. Aoz esatean, itz asko laburtzen dira. Cb 

EBO 26. Beldur ziren zuraren karga pisuegiak labur zetzan haren orenak [Jesusenak]. Lg II 277. Bekatariak 

geitu diralako laburtu bear da penitenziako espiritua? Mg CC 155. Zerbait laburtu ditut luziak zirudijezan 

Irakaste edo Doktrinak. Mg CO IV. Desterru hunen terminoa / labur ezak. Monho 88 (v. tbn. 26). Laburtzen dio 

osasuna eta bizia. Gco II 52. Meditazionetan [...] ematen ohi zuten denbora batere laburtu gabe. Dh 99. 

Ordikerijak kanseetan dau naturalezia ta laburtu bizitzia. JJMg BasEsc 209. Kendu edo laburtu eikiozu 

atsegingarriren bat. Añ EL 2 46s. Nekepean danak [...] / begiratu / txartoagoari / damuak dira laburtu. Zav Fab 

RIEV 1907, 529. Arima iusto heien penak labur ditzakegu. CatLuz 30. Sortzen dira adarrak: azpiko andana 

laburtuz [...] zura bortxaz garbitzen eta luzatzen da. Dv Lab 363 (v. tbn. 239). Banohak [...] bidea laburtuz, 

Juanareneko aldera. Elzb PAd 38. Errainak gogortu, besoa phizutu, bixta laburtu. Arb Igand 144. Uste ginuen 

[...] hel huntazko solasa; bainan ez dazakegu. Laburtuz behar ginuke ari. HU Aurp 112. Basorik-baso bidiak 

asko laburtuaz [...] eldu zan. Kk Ab I 44 (v. tbn. II 179). Soka berriz ere laburtuz. Barb Sup 99. Otoitza laburtu 

egiten eban. Or Tormes 19. Datorrela [...] aizturrakaz eta laburtu dagistazala belarrijak. Otx 121. Euskalki ta 

errien izenak laburtuz ageri dira. "Los nombres [...] aparecen abreviados". A EY I 26. Gizonaren eskubideak 


mende. 

233


nork laburtu? ABar Goi 54. "Zito" deitzen zion bere amak "Leoncito" laburtzetik. TAg Uzt 65. Nire susmoa da 

ja errotik datorrela [janak]; beharbada "jadanik" da, laburturik? Mde Pr 187. Luze genion oraiñaldia egun 

bakarrera osta laburtu. Or Aitork 319. Solasa xehekiegi heda, gero pikorka laburt. Lf in Zait Plat XIII. Arinarinka 

atera zan bidea laburtuz. Anab Aprika 77 (v. tbn. Poli 104). Bide luzeak laburtu eta motzak zorroztu. 

Erkiag BatB 67. Egunak laburtuz eta uda apalduz [doaz]. Ibiñ Virgil 76. Zu añaña [zara] [...] / ene arreba Ioana. 

/ Zertaik zautu datate / ene anaia jauna? / Kotilluna laburtu / nere arreba Ioana (B). Balad 180. Eguna zaigu 

laburtu. Uzt Sas 71. Ondarrean azken peredikia jaliko dute, [...] ixtorioa laburtuz. Lf in Casve SGrazi 14. Opera 

laburtu nahian dabiltza orain. MIH 156. Euskal kantu ezagun bat honela labur daiteke. MEIG VI 176. 

v. tbn. Volt 136. Tt Onsa 20. Bp I 95. Brtc 212. CrIc 67. LE Ong 78r. CatLav 306 (V 152). fB Olg 180. It Fab 

134. Hb Egia 136. Laph 21. Aran SIgn 62. Bv AsL 93. Azc PB 292. Itz Azald 103. FLV 1988, 277 (Larrainzar, 

1905). Prop 1912, 282 (ap. DRA). Ag G 213. Urruz Zer 20. JE Bur 35. Barb Sup 43. Enb 164. Alz Ram 117. Ir 

YKBiz 410. Ldi IL 55. Eguzk GizAuz 171. Zait Sof 30. Etxde JJ 185. JEtchep 110. And AUzta 86. Osk Kurl 192. 

Gand Elorri 101. Etxba Ibilt 490. NEtx LBB 64. Xa Odol 49. Berron Kijote 49. 

(Urt I 15, Ht VocGr 308, Lar, H (s.v. laburgotsua)). (Part. en función de adj.). Acortado, corto, breve; 

disminuido, rebajado; abreviado, resumido. "Abreviado así. [...]. Está muy abreviado, txit dago laburtua" Lar. 

"Acortado" Ib. "Atajado así, laburtua, txiakiagotua" Ib. Beharki laburtu bat eginen baitu Iaunak lurraren 

gainean. Lç Rom 9, 28 (TB labur, Dv handi, Ker bete-betea). Neurri laburtuekin gauzaak ematen dituztenak. 

Mg CC 174. Zapua da zapalduba legez berba laburtuban. Mg PAb 182. Loiolako San Ignazioren bizitza 

laburtua. Aran SIgn I. Idaztiño haren azken orrietan, "lauko laburtu" bat eman dugu. FIr 185. Gehiago ene bizi 

laburtuan ikusiko ez dutan Tolosa. JE Ber 50. Adizkiak, bestalde, azken urteotako "gipuzkera laburtukoak" dira. 

MIH 349. Hizkuntza garbituan eta laburtuan. MEIG III 44. 

Bañan doloretan izan arren pazienzia, / laburtzenago etzaie erresumin handia. EZ Man I 118. 

Encoger. Eritarzun horren seinaleak dire [...] eta barrabillak laburturik barnerat erretiratzia. Mong 590. 

Edo neu laburtu naiz edo luzetxo egin ziazun [meztidura]. Ag G 213. 

(V-gip ap. Etxba Eib; Añ, H). Reducir(se), disminuir (ref. a cosas contables). "Ahorrar, reservar de lo que se 

había de gastar, [...], gastuak laburtu" Añ. "Reducir lo mucho a poco" Ib. "3. ôter d'une quantité, diminuer. Saria 

laburtu daukute, on nous a diminué notre salaire. [...] 5. devenir court, insuffisant. Ez irabaziz eta ongiegi biziz, 

nola ezta laburtuko izantza ioriena?, ne gagnant pas et vivant trop bien, comment l'avoir le plus considérable 

(abondant) ne deviendra-t-il pas insuffisant?" H. "Lenengo biargiñen soziedadiak, jornalak jasotziari baño indar 

geixago emoten zetsen orduak laburtziari" Etxba Eib. Loa eta janaria laburtuaz. Añ CatAN 60. Laburtuten 

[jako] [...] aloger edo biarsarija. Mg CO 275. Itxi jan baga gauza zalegarriren bat edo laburtu afaria. Añ LoraS 

58. Laburtuko litekez gastu kostotsuak. Ib. 32. 

"Au fig., devenir moins puissant. Uste dugu bada laburtu dela Iaunaren besua?, croyons-nous donc que le 

bras du Seigneur s'est raccourci?" H. Egin ditzake [...] beste munduak [...]. Onetarako duan al ta eskua batere 

laburtu ta nekatu gabe. AA III 312. 

Cortar. [Adar lodiak] erditik labur zatzu. Dv Lab 362. Erditarik laburtu behar dira, zeren erditarik mozten 

den adarra harritzen baita. Ib. 360s. 

(Lar, H). "Acortar más, laburragotu" Lar. "Laburragotzea, rendre plus court, plus bref" H. 

(Lar, H). "Acortar más, [...], laburregitu" Lar. "Laburregitzea, rendre ou devenir trop court, de trop peu de 

longueur, de trop peu de durée, trop bref, trop abrégé" H. 

2. "Devenir chiche, illibéral, peu donneur. Lehenago esku zabal bat zen, orai laburtu da, auparavant il était 

génèreux (personne de main large), maintenant il est devenu avare" H. v. llaburtu. Nere Jaungoiko 

miserikordiosoa, ez dago zure miserikordiaren eskua laburtua. Echve OngiB 38. 

laburtxo (Urt), laburtxu. 1. (Adj.). Dim. de labur. "Breviculum, letratxoa, iskribu laburtxoa" Urt III 404. v. 

laburxko. Hekin othoitzak ikhuskik behera laburtxoak. EZ Man II 29. Dotrina galdetzeko Erregla laburtxo 

bat. Cb EBO 62. Debozino laburtxubak etxian [egin]. Mg CO 218. Ikasikizunak berarijaz imini ditut 

laburtxubak. fB Ic I VII. Beti nai izan oi det / laburtxo gelditu, / ez kanta luzeakin / jendea nagartu. Echag 232. 

Molderatuazi zuen [...] Santuaren bizitza laburtxo bat. Aran SIgn II. Itz laburtxuak izanik ere, [...] jakin biar 

dira noiz ta nola esan. Bv AsL 166. Erdiratu eik txisillua, ta laburtxua da. A BeinB 45. Erregu laburtxuen 

bitartez. Itz Azald 204. Mistress Medel Olaz-ekin elealdi laburtxo bat izan nuen. A Ardi 58. [Kredoa] kristau 

ikaskizunetan dagoana ta beste bat laburtxoagoa. Inza Azalp 27. Euskalizti laburtxu bat. Eguzk RIEV 1930, 468. 

Or goazkizu esaten itzez laburtxoak gerala, baña... egitez ordea? Ldi IL 104. Orduak beren eineko iduri 

zekizkidan; batere laburtxago. Or QA 176. Jardunaldi laburtxo batzuk egin zituzten. Etxde JJ 56. Antoñ Mantoñ 

laburtxoagoa zoan izan. Zabaleran, ostera, Kardantxillo lako bi. Bilbao IpuiB 268. Zokondo latzeko betiraun 

laburtxu gozotan. Gand Elorri 111. 2. (Adv.). Dim. de labur. Orien berri ematea [...] laburtxo ta erraz 

adituko dan izkeran. Cb EBO 57. Birtute prinzipalak orain laburtxo aditzera eman nai dizuet. Gco II 82. Orra 

laburtxo bada ere [...] emalle onak izateko [erreglak]. Ib. 37. Gaur, laburtxo bederik, itzegin nai dizut. AA I 460. 

Predikeetan [dira] luze baino, laburtxubago oba. fB Ic I VII. 

- LABUR-LABURTXO. Brevemente. Itsaspetik labur-laburtxo ta erderaz bederen erantzun nizun "dirua 


mende. 

234


emen da" esanez. A Ardi 29. 

laburtza (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H (G)). "Epitome" Lar y Añ. "Compendio" Añ. "Raccourcissement, action de 

rendre moins long, d'abréger; résumé, abrégé" H. v. laburpen, laburtze. 

laburtzaile (Dv A, H; -alle Lar, H), laburzale. (El) que acorta, abrevia. "Abreviador, el que así acorta" Lar. 

"Acortador" Ib. "Celui qui abrège, accourcit" Dv. v. llaburtzaile. Ziek ziraie ene korphitzeko zainen eihar 

erazaliak / bai eta mundu huntako / egunen laburzaliak. Mustafa (ap. DRA). 

laburtzale. v. laburzale. 

laburtzapen (Dv A). Resumen, abreviación. v. laburpen. Lanik zentzuzkoenen laburtzapen bat egitea 

gogoak eman zidan. Or EG 1950 (11-12), 60. Badira [...] glosak [...] psalmu-argipen baten Latinezko 

laburtzapenaren gainean. Mde Pr 232. 

laburtze (H), laburte (H (G)). Abreviación. "Raccourcissement ou résultat du raccourcissement" H. v. 

laburtza, llaburtze. Iru dialektoetan sinkope edo itzak laburtze txit asko ditu. Cb EBO 38. 

laburu. v. lauburu. 

laburxko (Urt), laburzko. Dim. de labur. "Caeculus, [...] bista laburxko duna, bista laburxkoa duena" Urt IV 

9. v. laburtxo. Dornaletxe oraino ez da ahantzia, / yenden oldez laburzko izana bizia. Hb Esk 117. Egonaldi 

hori, laburxkoa izanagatik, aski eta gehiegi izan du. MIH 361s. Gonak laburxkoak edo luzexkoak. Ib. 322. 

laburzale, laburtzale (Bera). Lacónico, conciso, breve. Euskera izpirik be ez ekienentzat idatzi ebala 

[euskaliztia] deritxat: oneik, geienez laburzaleak izaten dira. Eguzk RIEV 1930, 468. Idazle bakoitzak jardunaz 

irabazi bear du dagokion malla. Labur-zaleak agiriko azala gogorra dute. TAg Y 1933, 21. 

laburzale. v. laburtzaile. 

laburzka. Rápidamente. Heldu ginen laburzka Aitari ikhusi dugunaren erraitera. Prop 1891, 161. 

laburzkako. "Qui abrège. Laburzkako bidea, chemin qui abrège le trajet" Dv. 

laburzki (BN, S ap. A; SP, Urt V 123, Ht VocGr 336, VocBN, Dv, H), laburski (vEys (L, BN), H), labuzki (Ht 

VocGr 428), lagurtzki. Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga (tbn. en Zaitegi). La forma general es 

laburzki (laburtzki en Etcheberri de Sara). Hay laburski en Leiçarraga, Tartas y en un texto bajo-navarro 

recogido en ChantP, y ambas formas en CatLan. Hay además una vez labuzki en Hiribarren (junto a laburzki). 

En DFrec hay 7 ejs. de laburzki. 1. Brevemente, en poco tiempo, rápidamente; brevemente, concisamente, en 

pocas palabras. "Brièvement" SP. "En peu de temps, en peu de mots" Dv. "Laburzki, sous peu de temps" Ib. (s.v. 

laburki). "Iskribatu dautzuet laburski, je vous ai écrit en peu de mots" H (s.v. laburki). v. 1 laburki. 

Konfesionean laburski eta sumarioki konprehenditzen [da]. Lç Ins B 2r. Kredoan laburzki bildurik. Mat 51. 

Iainkoak bere garaziaren emaitea eta gure [...] prestatzea ere, egin ditezke laburzki. Ax 198s (V 133). Denbora 

gutiz eta laburzki egiten den [bekhatua]. Ib. 608 (V 391). Ahalik eta laburskiena irakurtzalia enuiatu gaberik. Tt 

Arima 3. Teologiaren mamia hitz gutiz eta laburtzki aditzera emaiten. ES 146. Behar dugu ahalik laburzkiena 

akhabatu. He Gudu 109. Ezkümikatü hizatekeeninan / absolbi-arazi hadi labürski. CatLan 15. Lagurtzki 

kontatuko darotzut (B, s. XVIII). BOEans 734. Luzeki edo laburzki [bizitzea]. Dh 197. Laburzkiago egin 

detzakete bere debozioneak. Ib. 72. Ez balu hark bizia higatu laburzki, / aphezpikuturen zen bertutez zuzenki. Hb 

Esk 149. Erakutsi ziotzan labuzki egia beharrenak. Hb Egia 22. Nahiz misionesta ezten han laburzki eta arteka 

baizik agertzen. Prop 1880b, 54. Gauzen zolaraino hel dezakelakotz eta laburzki, bere hizkuntzaren argia. JE 

Bur 177. Ez dugu toki hau ahantziko gure bizian. Laburzki, huna nolakoa den. JE Ber 41. Jesusen bizia laburzki. 

Zerb IxtS 81. Gelara joan zen Theresa laburzki agurtu ondoren. Mde HaurB 32. Platonen aburu kutunenak arki 

ditzakezu laburzki. Zait Plat 48. Gauza hainitz laburzki eta kasik hitz-erdika eman ditugu. Lf in Casve SGrazi 

17. Hitzen esan nahia laburzki adieraztea. MIH 109. Azkenik, laburzki, liburuaren zergatikoa eta zertarakoa 

azaltzen ditu. MEIG III 72. 

v. tbn. Mong 587. CatLav 17 (V 16). Lg II 185. Mustafa (ap. DRA). Gy 289. Elsb Fram 188. Lap 25 (V 15). HU 

Zez 19. CatJauf 21. Lf Murtuts 1. Ardoy SFran 141. Xa Odol 18. 

2. Pronto, en breve. v. laster, llaburzki. Azken zien egünak / dirateke labürzki. Xarlem 1025. Bisitaño bat 


mende.


nahi nuke egin nik zure ganat laburski. ChantP 340. 3. "Chichement" SP. 

laburzko. v. laburxko. 

labuzki. v. laburzki. 

ladoiki (Lar H). "Tarea, mugekiña sailla, tarea, ladoikia" Lar. "Tâche" H. 

ladre (Urt IV 416). 1. Necio, tonto. Hoa! Animale ladrea / dakikela madarika! / Komunetik hadi bazka. 

"Animal importun". Gy 186. 2. Necedad. Diotzo: zithal txarra! / Ikhusazue ladrea / zertara den funtsgabea. 

"Sa sottise". Gy 84. 

ladrekeria. "Aritudo, idortásuna, ladrekeria, abarizia" Urt II 319. 

ladrillatu (-adu Lcc). "Ladrillar el suelo, angelua ladrilladu" Lcc. "Ladrillado suelo, angelu ladrilladua" Ib. 

ladrillu (Lcc, VocB), ladrillo (V-gip ap. Elexp Berg). Ladrillo. v. adreilu. Zerion materi loi au kenzeko 

zuen oial ta zapi mea zen tell-puska ta ladrill-zati bat. Mb IArg I 195. Ladrillu edo tella ondo gogortu ta erria. 

Mg CO 87. Ukitzearekin santutu zituen ladrillu ta orma [aiek]. Aran SIgn 53. Arropak gorritu ditu ladrilluba 

bezela. Moc Damu 16. Ladrillu, zementu eta egurrez egin liteke. Oñatibia Baserria 39. v. tbn. BOEans 714 (B, s. 

XVIII). Iraola 84. 

- LADRILLUZKO. De ladrillo. Etxe ladrilluzkua. DurPl 83. 

ladron (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 167), ladroi (Lcc), ladrooin (AN-egüés ap. Bon-Ond 167). 

Ladrón. "Cosario ladrón, ladroi kosarioa, lapurra" Lcc. v. larroin, lapur. Iges egiten du nola ladronek. Ber 

Doc 98r. Ladrón ditxoso gúra orren áldean zegóna gurutzifikaturik. LE Ong 42v. Beldurra dago ladronek 

nonbeit edeki. ChantP 90. Humildadeak erdietsi zion [...] ladron onari betiko paradisua (Zugarramurdi, 1875). 

ETZ 302. Non eta ladronek deskubritan eta ebasten baiditei. Hual Mt 6, 19 (Samper, Echn ladron; Lç, He, TB, 

Dv, Leon ohoin, Ol, Ker, BiblE lapur). v. tbn. BOEans 727 (B, s. XVIII). 

ladrongua (det.). Robo (?). Sazerdoteak diote / otoitz egiteko, / Karlos benedikatu / Setimorendako; / 

ladronguari benta / huna eman dako, / lurreko abitante / guzien publiko. Bordel 178. 

ladronkeria. Hurto, robo, latrocinio. Kóstuak nork aguánta? Nork kónta ladronkériak? LE Prog 122. 

Ladronkériz estalzen dirénak, agertuko dire noizbáit. Ib. 124. Karlosen desira zen / Espaiñian nausi, / [...] nola 

kurritzen baitu / montaña eta sasi, / ladronkerian baizik / ez dute ikasi. Bordel 177. Zorigaitz zuei [...]! Barnetik 

ladronderiaz eta zikinkeriaz beteak zaten denboran. Echn Mt 23, 25 (Lç arrauberia, He, Leon ohoinkeria, TB 

ohointze, Dv harrapakeria, Ur (G) lapurreria, BiblE lapurreta). 

ladrontto. Dim. de ladron. Ladron egin ze ladrontto zena (203). LE-Ir. 

ladrooin. v. ladron. 

laen, laeun. v. laurden, laurehun. 

lafail. v. lapail. 

lafa-lafa. v. lapa-lapa. 

lafatina. v. lapatin. 

lafiara. "Borrachera. An jebillan Osintxun kriston lafiariakin" Elexp Berg. 

lafiatu (-au V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), lapiatu (-au (V-gip ap. Elexp Berg). "Emborracharse. Sapatu 

guztietan lafiautzen da" Etxba Eib. "Sardaua probau bia giñuala ta, asi giñuztan tonto-tonto, ta azkenerako 

danok lafiauta" Elexp Berg. Astelen guztietan erdi lafiauta (mozkortuta zenbaiten "argotean") biarrera juaten 


mende. 

236


zana. SM Zirik 75. 

lafite. Rápido, rápidamente. v. fite. Mutilzar, danak / gelditzen bagera, / mundukuak lafite / bukatuko dira. 

In Tx B II 264. 

1 laga (V-m-gip, G-azp; Izt, H (V, G)), laja (G-bet; Lar, Añ (G, AN), H (V, G)), lagatu, lajatu (V-oroz (-au), G, 

AN; Lar, Añ (AN, s.v. alargar)). Ref.: A (laga, laja, laiatu); A Apend (lajau); Iz UrrAnz; Etxba Eib; Elexp 

Berg. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII; no se encuentra en autores 

vizcaínos hasta el s. XX. Laga es la forma más empleada. Hay lagatu, junto a laga, en Iztueta, en una poesía de 

Arrese-Beitia escrita en dialecto guipuzcoano, en Xenpelar, Zabala y Etxaide, y sólo lagatu en Mirande; laja(tu) 

en Irazusta, Larramendi, Cardaberaz, en un texto de Hondarribia de 1778, en Aguirre de Asteasu, Iraola, Otaegi 

y EusJok, y, junto a laga(tu), en Bilintx, Xenpelar, Alzaga y Txirrita. Además del sust. vbal. general lagatze-, 

hay lagate- en Erkiaga (Arran 85). En DFrec hay 27 ejs. de laga, meridionales. En cuanto a la forma de part. det. 

de laga,/-ja, se documenta lajia en Bilintx, Xenpelar (251), Imaz (Auspoa 24, 148) y Alzaga (Bern 56), lagea en 

D. Agirre (G 339), y lagia en N. Etxaniz. 

1. (Aux. trans. bipers.). Dejar, abandonar. Laja ditzakun bizio aek / zeñak gauzkaten galdurik. Iraz 2. 

Lajatuko ditugu erbesteko hitz horiek, nai badegu, gure euskerarenak piskabana usatuaz [...] jakiñak egingo 

diradenean. Lar, carta a Mb 279. Bekaturako bidea lagun urkoari ematen dioen itz loi ta keñada lotsagarriak 

laja ez dituenak. AA I 481. Zergaitik alkarri [...] arras itsatxiak arkitzen diran, batak bestea ezin laga dezakean 

moduan. Izt C VI. Laga ditu asmo on oek guztiak, era obeagoren bat etorri dakion arteraño. Ib. 89s. Iru gizaldi 

oetan sagardogitea arras lagatua egondu dala Tolosaz goitiko errietan. Ib. 141s. [Oria ibaia] erri oek biak 

eskuirontz lagarik iristen da Alegeriara. Ib. 115. Lenago arras lagatuak zeuden soroak ondeatu, zelaiak atxurtu. 

Ib. 180. Berriz esaten baidak / Indalexio "Moko", / ezurrak autsi arte / ez aut nik lagako. Bil 170. Eriya 

medikuagandik lagata eta orduoro eriotzako zorian bezela zegoan une artan bertan. 'Estando el paciente ya 

desahuciado de los médicos'. Aran SIgn 24. Laster itzuliko gerala malamentean laga degun gure erreinu 

maitera. Zab Gabon 54s. Ona zan bera animaren zaletasuna lagatzeko! Astorik ez setatsuagorik. Ag G 245. 

Baña orretara karreria laga biar. Kk Ab I 111. Mattia: nai-ta-ez laga biarko zaitut. Baña enaz zeugaz iñoiz be 

aiztuko. Altuna 21. Lapurrak ostu ta laga zinddubezan, gero gosez il zedizantzat. Ib. 98. Ai gure biyotzeko / Aita 

Orkolaga, / beraren eskutikan / ez gaitzala laga. Tx in Imaz Auspoa 24, 55. Artuta baño lagata obe / Gaztelu 

bezelakua, / orrekin deskuidatzen bazera / erruki zaitut, gajua. Tx B 120 (B I 211 lajatu). Ez, ez; medikutza laga 

nuela badakizu. Lab EEguna 63. Etzaitut beste gazteren bategatik lagatzen, goiko Jaunagatik baizik. NEtx Nola 

33. Seme-alabak laga, / emaztea utzi. Etxde AlosT 80. Eztiat bizi naizeño nere aginpidia eskutik lagako. Etxde JJ 

78 (11n lagatu). Urrengo egunean [...] itsasontziak laga zuan Marsellako portua. Anab Aprika 12. Zotza laga ta 

xigarroa asi giñan erretzen. Ib. 36. Bere irribarre gozo liluratua gorde zuen aita besoetakoak lagatu ez zuen 

artean. Mde HaurB 99. Oitura zar garbiak laga ditugu. MAtx Gazt 56. Ezkontzeko garaia iritxi ta lagatzen 

bazaitu, zer egin bear dezu? Ib. 35. Billa zazu ongia, laga zazu gaizkia. Vill Jaink 100. Aren osasunan arduriak 

ez ebala lagatzen. Etxba Ibilt 466. Laga bitza kezka oiek, ama. NEtx LBB 56. Bainan heltzen badiot, ez dut 

eskutik lagako. MEIG IX 134 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Xe 155. Jaukol Biozk 31. Laux BBa 136. Ldi BB 90. Eguzk GizAuz 140. Erkiag Arran 122. Gand Elorri 

91. Arti MaldanB 193. Osk Kurl 73. Gazt MusIx 181. Lagatu: Zab Gabon 95. Laja: AEF 1924, 35 (Oiartzun, 

1868). Otag EE 1882c, 478 (477 lajatu). Iraola 94. EusJok II 128. Lajatu: Satarka in Onaind MEOE 857. 

(Aux. trans. tripersonal). Laga amodio zuenkoiai / gustien onari jarrai. Izt Po 136. Bañan aberastutzeko 

lainbat beingoan ematen etzebalako, laga izan zioten lanbideari. Izt C 70. Arrigarria da txit, itsasoari lagarik 

emengo ibai andi gezagozokoetara izokiak duen joera. Ib. 203. [Artu omen zeban asmoa] zezen izu igestuari 

etziola laga bear, alik eta atzeman zezan arteraño. Ib. 250. [Meatze bat agertu zuten] bañan azalean mamirik 

etzeukalako, laga zioten neke andirik egin bage. Ib. 74. Lanari laga bearrean arkitu ziran. Lard 11. Lan oni laga 

zion. Ib. 446. Gañerako guziari lagata Jesusekin ibiltzera. Ib. 373. Gerrari laga eta / pakiari eldu, / inozente 

gaudenak / ez gaitezen galdu. Xe 402. Ibilli-era gaiztoai / beaiegu laja. Ib. 327. Nai al zenduke [damatxo orrek] 

neri lagata / zeurekin esposatzia? Gaztelu in Tx B 121. Badu ark etorria [...]! Or det atzean, itzari laga eziñik. 

Ldi IL 41. 

Posponer. Gauzok ala dirala, / laga dezaket "aita- /gurea" biarko. Ldi BB 14. Geroarekiko kezkak 

gerorako lagatuz. Mde HaurB 26. 

(V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (Part. en función de adj.). Dejado, abandonado, descuidado. "Dejado. Mutil 

ona da baiña oso lagia bere gauzekin" Elexp Berg. Atsegiñez soiña lasa / aragi lagia / katillu jausia / xurga 

iturria. NEtx LBB 266. 

2. (Acompañado de sintagma vb. con suf. -t(z)en). Dejar, permitir hacer algo. "Ez laga nai duana egiten, 

noizik-bein kontuak artu orri" Gketx Loiola (s.v. kontu). Ezta ikusten baña agitz / sentitzen lajatzen da. Lar 

Gram 384. Bere alaba zoroari aisa lajatzen dio festetan ta erromerietan ibiltzen. Cb Eg III 361. Etsaien atzapar 

garratzetara erorten laga bage. Izt C 32. Besteai alako itzerdiren batzuek zabaltzen laga ta utzi zien. Aran SIgn 

66. Ez zieten barrena sartzen laga. Zab Gabon 94. Iltzeko erremienta oiekiñ ez luteke laja biar ibiltzen. Alz 


mende.


STFer 134. Laja diyote irteten kalera. Iraola 97 (40 lajatu). Nik laja egiten diyotet nai dutena egiten. Ib. 138. 

Lagatzen al didazue, ba, itzegiten? NEtx Antz 49. Eztautsat [...] orri esku-artetik egazik egiten lagako. Erkiag 

Arran 91. Kanonigotik berakorik ez ei eben lagatzen Capilla Sixtinara sartzen. SM Zirik 89. --Aizu, Jauna... -- 

Baña, Paxanek ez zetsan laga jarraitzen. Ib. 64. Istil otsak ez du ordurik kontatzen laga. NEtx LBB 107. 

Gizonari bere piperrak egosten lagako zion. Ib. 67. 

(Con complemento con verbo subjuntivo). Banuen asmua [...] mutiko bat iltzeko, baña [...]. --Ederki egin 

zenduen! Laja zaitza bizi derilla. Iraola 80. 

Eta iñolako ezpairik lagatzen ez dutenekiko. "No consienten ningún género de duda". Zink Crit 66. 

Bai, ederki lagatzen gaituzte etxea gordetzeko bi emakume. [...] Etxeari su ematera etorriko dira oiek. NEtx 

Antz 24. 

(Con complemento no expreso). Tratua egiña baldin bazegon / zertarako jarri traba? / Borondatia ala 

zuten da / bearko diogu laga. Uzt EBT 115 (en referencia a la hija que va a casarse). 

3. (Con sintagma vb. con suf. -t(z)eari). Dejar, cesar de hacer algo. Goierrietan sagardoak egiteari lagatu 

zioten denporan. Izt C 143. Bañan etzion orregatik egunero atez-ate ibilteari laga. Aran SIgn 79. Besteak, laga 

txixa eitiari ta laster erantzun zetsan. SM Zirik 80. Etxera juatiari bertan-bera laga-ta [...] sartu zan. Ib. 118. 

Santiagotar maitiak neri / zertarako jarri traba? / Etzazutela bertsolaria / onuntz deitzeari laga. Uzt Noiz 95. 

(Con sintagma con suf. -t(z)ea). Frantziara [...] sarri joan-etorriak egin arren, ez du behinere laga bere 

lurrean bizitzea eta lan egitea. MEIG IX 131 (en colab. con NEtx). 

4. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; SM EiTec1 (otxau). (Aux. trans.). Dejar algo o a alguien de cierta manera. "Otxau 

onakin sentesimara lagatzen dira zuluak" SM EiTec1. Guztiaz ere, esan bage ezin laga nezake [...] dakidan 

apurra. Izt C 225. Nere ditxa guziak / badute ajia, / noski naiz Jaungoikoak / astutzat lajia. Bil 124. Laga zuan 

Guadalupeko elizatxoa txit ondatua. Zab Gabon 98. Bertan lepua kendu ziyon da / lagatu zuen il otza. Xe 339. 

Botak nai ziyozkaten / laga aren kontura. Ud 17. [Sagardua] Ergobikua bada / eran gabe ez laga. JanEd II 35. 

Errez laga oi ditu alde batera naigabe [...] guztiak. Ag G 347. Eztet uste lagako duanik artu gabe. Urruz Zer 40. 

Ezur guziyak minberatuak laga nazki. Alz Bern 64. Itxura negargarri orretan etzaitut laga gura. Altuna 22. 

Laga zazu arazo ori aren eskuan. NEtx Antz 63. Dagona dagon lez utzi, dagonean laga. Erkiag Arran 63. Aske 

laga dot neure arima. Gand Elorri 151. Arrituta laga eban Eibarko jentia. SM Zirik 104. Laga ori nere kontura. 

Ib. 44. Lagaik atia zabalik. Ib. 25. Nora jun zara [...] / ni emen lagarik min-garrasika? Onaind in Gazt MusIx 

203. Eztuala [...] bein ere bertan-bera laga. Vill Jaink 17. Gaitz batek gortuta laga arren [...]. Etxba Ibilt 469. 

Bakarrik laga bearko zaitut. NEtx LBB 112. v. tbn. Aran SIgn 38. EusJok II 172. Laux AB 29. Etxde JJ 40. Anab 

Poli 7. Lagatu: Mde HaurB 92. Laja: Xe 206. Iraola 51. Inzag EEs 1915, 9. Imaz Auspoa 24, 148. Lajatu: Tx B 

I 187. 

(Aux. trans. tripersonal). "Bertan bera laga zion (G-azp)" Gte Erd 274. [Gaztelan, garia] ereiten dutenetik 

batutzeraño dagiana dagiela, bere modu lagatzen diotelako, eta berriz, Gipuzkoan [...]. Izt C 28. [Gauza] 

guztiak zearo azaltzen denpora geiegi igaro ez dezadan, lagatzen diet beren oñean. Ib. 67 (v. tbn. en contexto 

similar 175 lagatzen det bere oñean). Baketan laga eiok. A BeinB 92. Guri bakian laga-ta. Enb 37. Projimuaren 

emaztiari / lajatutzeko pakian. Auspoa 73, 26. Arantza orren miñak etzidan pakean lagatzen. NEtx LBB 58. 

+ laja (Aq 1487). (Aux. trans.; con complemento no expreso y significado equivalente a 'dejar en paz, dejar 

tranquilo'). Laja zaiozu --diyo amak--. Ez dezu ikusten eztakiyela zer egiten duen? Iraola 65 (v. tbn. 50, con 

aux. trans. tripersonal). Berrogei eta amabost kilo / ditu guriak bajatu, / bestiak zerbait aundixiago / bañon 

etziyon lajatu; / golpe gogorrak eman zizkiyon / etzuen ongi tratatu. EusJok II 91. Laga nazak, Arroxko, laga 

nazak [...] ik ezin ulertu dezakek. Alz Ram 121 (v. tbn. Bern 61). Lagaiozu, ez degu kalterik izango. Anab Poli 

119. --Ilko al degu? [...] --Obe litzake azkatu ta lagatzea. A. Zavala in Goñi 14. Lagaixozu andra, a uezaba da; 

nai badau igoko da. SM Zirik 61. Azpian hartu du oinak zomorro argala eta ez du lajako zeharo zukutu arte. 

MEIG I 165. 

--Organu barria eiteko limosna ezke nator. [...] --Ez, laga, laga. Gu lenakin be konforme gara ta. SM Zirik 

42. 

Emendatzeko proposituarekin ondo itz egingo du pekatariak, lenago mutua zegonak eta lotzas pekatuak 

lajatzen zituenak (Hondarribia, 1778). ETZ 138. 

5. + lajatu (Lar). Dejar, poner, colocar. "Arrimar, dejar, utzi, largatu, lajatu" Lar. Zer litzake baldin lagako 

balioteke [gaztañari] ondoan, berak botatzen daben orbela? Izt C 150. Katillua mai-ganean laga. A BeinB 46. 

Kontxan laga biarrian / mollan dute sartu. Arrantz 35. Baña galtzerdiyak non laja ditut nik? Iraola 86. Antxen 

zeuden, utzi bezela, Polik gauean lagatako tresnak. Anab Poli 34. Baña, a an laga ebenian, juan ziran beste 

guztiak ostatura. SM Zirik 34. An billau eban, lagatako lekuan bertan. Ib. 75. Zeñen eskuetan lagatzen dot [...] 

nere [...] ondrian gora-beria. Etxba Ibilt 483. Kentzen dio tapa ta lurrean laga du. NEtx LBB 103. Laga berbertan 

karroxa ortan, gogoz kontra daramazkitzuten printzesa [...] oiek. Berron Kijote 101. v. tbn. Aran SIgn 34. 

AB AmaE 122. Ldi UO 43. Gand Elorri 149. Lab SuEm 197. Arti MaldanB 215. Ibiñ Virgil 32. Laja(tu): EEs 

1917, 55. Ezin barkatuzko hutsuneak lagatzeko arriskuan banaiz ere. In MEIG VI 43. 

6. Dejar, dar, legar; ceder, conceder, prestar. Lagatzen zaiola eskubidea, nork bere etxean [...] edan bear 

dabenari nai debana egiteko. Izt C 139. Arotz bati ziyoten / mandatua laja, / al zuen azkarrena / egiteko kaja. 


mende. 

238


Bil 148. Jesusek [...] Amatzat laga zigun zeruko Erregiñari. Zab Gabon 110. Laga zizkian Ama Birjiña 

Guadalupekoari urrezko sei dukat. Ib. 87. Siñalerikan lagatu gabe. AB AmaE 159. Lagaidak bizikletia bere billa 

juateko. SM Zirik 15. Uleixak, eukan dana laga jetsak ospitalari. Ib. 109. [Aitortu bear dezu] ez bildurrik geiena 

ematen dizunarekin; baña ezta errezena lagatzen dizunarekin. MAtx Gazt 95. [Frailliak] azkenian laga zetsan 

burutik-berako soñekuori [senarrari]. Etxba Ibilt 464. 

- LAGEA LAGA. "Loc. verbal. Dejar definitivamente. Lagia laga, geixago ez eban erre, naiz da takorrixa 

merkatu" Etxba Eib. "Illuna zetorrela ta, urrengo egunian batzekotan laga giñuzen bi sagar arbola, baiña 

badakizu, lagia laga, ta bertan usteldu die" Elexp Berg. 

Etim. Laga es el resultado del cruce de larga con laja, siendo este último variante de laxa(tu). 

2 laga. Uliek [idiak] ausikitzen tuztenian aski duzue [...] zerusa guti bat hurian trenpatzia eta laga hartaz 

eginikan, bietan gero idia hartaz goizetan eta arratsetan lotzia. (Interpr?). Mong 593. 

3 laga. "(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, 

zahi, zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot beharri sort du groupe)" 

Lh (s.v. zamuka). 

lagade, lajade (Lar, Añ (G, AN)). "Dejación " Lar y Añ. 

lagaera, lajaera (Lar Chaho). "Abandono" Lar. Emakume bat zeñaren setazko maitagoak [...] 

erresistitzen dion amorio-ezari eta lajaerari. Otag EE 1882c, 478. 

lagagarri, lajagarri. Prescindible. Bearrak ekarriko du mutilla etxera, bai animarako ere zer ta lajagarri 

zala ta kendu zaten ura, gorputzari zaion maitasunagatik ostera eskatzera ere. Ezale 1897, 301b. 

lagaintsu. Legañoso (?). Sukharrak eta begietako min lagaintsuak aski dire erieri eta sendarieri 

soseguaren khentzeko. Prop 1898, 215. 

laganta (V ap. A (que cita a Astar); Mg PAbVoc, Izt). 1. "Petardista" Mg PAbVoc. "Importuno, petardista, 

lagantea" Izt. 2. (V-m ap. A), lagante (V-ger ap. A). "Murmurador" A. 

lagantatu (-au V ap. A; Mg PAbVoc, Izt). "Pegarse con importunidad: petardear" Mg PAbVoc. "Aparejarse 

con importunidad, petardear, lagantau" Izt. "(Astar), petardear, engañar, estafar" A. 

lagante. v. laganta. 

lagantetzar. "Lagantetzar bat da ori, beti iñogaitik oiñoten dau ta (V-ger), ése es un gran murmurador, pues 

siempre denigra a otros" A. 

lagaña (AN-egüés-ilzarb, Sal, R), lagañe (AN-olza). Ref.: VocPir 218; Bon-Ond 139. Legaña. "Chassie" 

VocPir. Cf. VocNav s.v. lagaña. 

lagar. v. lahar. 

lagarazi, laga azi. Hacer dejar. Ezbear guzi oiek ezdidate alare zure legea laga azi, eta obenge iraun det. 

Ayerb EEs 1912, 179. 

lagatasun (Bera ap.). (Neol.). Creado por AG en 1897 de laga 'dejar' y -tasun. Libertad, independencia. 

Egun onetan geure Aberri mattiak galdu eban bere lagatasuna. AG 1615 (v. tbn. 1543). v. tbn. "Ixarttu" La 

Patria 1902, n.º 57 (ap. NeolAG). Be-Euzko Patria 1903, n.º 20 (ap. NeolAG). 

lagatasungoi. (Neol.). Amante de la libertad. Badira arek menberatarijak / lagatasungoiak gara gu. AG 

"Kantauritarrak" 559 y 561 (ap. NeolAG). 

lagatu. v. 1 laga. 

lagatz. v. 1 laratz. 


mende. 

239


lagatza. "Rama" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. 

lagazale. "Dejado, olvidadizo. Lagazalia dozu a, zor barrixak zartu deittian eta zarrak aztu" Etxba Eib. 

lagaztatu. "Secarse la tierra (Ae)" A Apend. 

lage. v. lagi. 

lagendu. "Pegar algún mal" Dgs-Lar 7. 

lagetu. 1. "(V-och), permitir" A. v. 1 laga. 2. "(V-ple), remover" A. 

lagi (Camp Gramática 83 (ap. NeolAG), A, que cita la autoría de AG), lage (VocCB, Dv (V)). Ley; fuero. Cf. 

Azkue: "Esta palabra lagi que la oyó [Sabino Arana], decía él, de labios de un anciano en un ferrocarril". Figura 

como errata por lege en Ur CancB III 96, 4: Ardi, idi, zaldijak izan dira lagia ausi dabenak, de donde pasa a 

VocCB y de éste a Duvoisin. Sg. NeolAG abundan los ejs. en la prensa nacionalista. En DFrec hay 7 ejs. v. lege. 

Gordeikek Jaungoikoaren lagija. AG 222. Geure Lagi doniak eta Geure atta zintzuen burutasuna. "Nuestros 

honrados privilegios". AG Bizkaitarra 1893 (n.º 1), 163 y 166 (ap. NeolAG). Gure asabaen lagija edo lagijak, 

gaur, erdelerrijan eraz, foruak edo poruak deritxenak. AG 650. Azaldu eban lagija zer dan, onen jatorrija, bere 

biar-ixana ludijan. Kk Ab I 19. Gure asaben Batzar-tokija / lagi zuzenen gorde-lekua. Enb 143. Asaben lagijak. 

Ib. 122. Orra ixil-ixillik bildurrez [...] / lagiko idaztija egiñik atara. Ib. 53. (Como primer miembro de comp.). 

Bizkaiak bere buruba eskututen eban lagi-bidetatik. "Apelando a las vías legales". AG 162. Konpirmau 

dabezala geure Foru edo antziñeko lagijak, eta lagi-inddarra emon dautsiela. Ib. 1602. Egizko lagi-bidera 

[zuzendu]. Enb 54. Algustidunak beren / lagi-jagolari / aldioro damotsez / eskarrak ugari. Ib. 98. 

- LAGI-EGILE. (Creado por AG en 1893). Legislador. Lagi-egille arrotz batek iñakindurik. AG Bizkaitarra 

1893 (n.º 1), 167 y 169 (ap. NeolAG). Orduban Araba bere burubaren jaun bakarra ta berarentzako lagi-egillia 

zan. AG 1564. 

- LAGI EMAN. (Creado por AG en 1897). Regir, gobernar. Israelgo erri neuriari lagi-emongo dautson 

buruba zeugan jaioko dalako (Mt 2, 6). AG 1405 (Ol larratu, Arriand jaurri). 

- LAGI-HERRI. v. laterri. 

- LAGI-GIZON. Hombre de leyes. Idazlarijak ain ospetsubak / alantxe lagi-gixonak / Ama Euzkadi 

aldeztuteko / edonoz gertu dauzanak. Enb 35. 

- LAGI-KALTE (BeraLzM). (Creado por AG en 1894 de lagi 'fuero' y kalte 'contra'). a) Contrafuero. 

Bizkattarrak euren Jaun Pillipa II-ari zintzorik irazten dautsoe lagi-kalte bateri jarkirik. AG 1498. b) 

"Antilegal" Bera. 

- LAGI-ZAHAR, LAGI-ZAR. (Creado por AG en 1887). Fuero, Ley Vieja. Sg. NeolAG, aparece con frecuencia 

en la prensa nacionalista. v. LEGE ZAHAR (b). Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra. AG 911. Gora Jaun-Goikua ta 

gora Lagi zarra! Enb 127. 

lagikari. Abogado. Ludijan drogarik ezpalego, lagikarijak gosiak illik. Kk Ab I 18 (en Ezale 1899, 174 

legegizonak). Lagikari jaun batzuk. Enb 178. 

- LAGIKARI-GAI. Aspirante a abogado. Estudiante pillo bat, euren artian lagikari-geiak. Kk Ab I 18. 

lagin. v. lain. 

laginde (Lar, H). "Proporción, correspondencia" Lar. 

- LAGINDEKO (Lar, H). "Proporcional" Lar. 

- LAGINDEZ (Lar, H). "A proporción" Lar. 

lagindetu (Lar, H). "Proporcionar, disponer en correspondencia" Lar. 

lagindu (A Apend), laindu (A). "Distribuir, repartir (FSeg)" A. "Lagindu (eketak), distribuir, repartir" A 

Apend. 

lagiteza. "Terre inculte" H, que cita a Larramendi, pero no lo encontramos. Cf. lugitez. 


mende. 

240


lagitu. "Para significar hoy legalizar diríamos lagittu" AG 959. 

lagizartzale, laizartzale. (Neol.). Creado por AG en 1894, de lagizar 'fuero' y -zale. "Lagizartzale, laizartzale, 

fuerista" AG 216. Jaun-Goiko ta Lagi-Zar-zalia. AG 2401. v. tbn. Lagi-zaar sale: Geranda La Patria 1903, 

n.º 71 (ap. NeolAG). 

lago. v. 1 lako. 

lagoa. Lago. v. laku, lango. [Igeler] erori zitzaien lagoa gaiñerat / zerutik betbetan printze bakhezko bat. / 

Baiña hanbat hunek erortzearekin / intzura guzian zuen azantza egiñ. Gy 110. 

lagoi (Lar, H). "Terrado" Lar. 

lagoiñoko. v. lauoineko. 

lagore. v. 1 labore. 

lagorri. v. laborri. 

lagrima (R ap. VocPir 217). Lágrima. v. malko, glarima. Zuri emaiten dizugu gure negarra, lagrimazko 

balle onetan. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 121. Lagrimesko erri onetan Ebaren ume desterraduok. VJ 14. 

Yangoikoak txukatu tu eken nigarrak o lagrimak (B, s. XVIII). BOEans 820. 

lagu. v. laku. 

lagua (det.). "Jagua de Indias, fruto del jachali" Aizk Lcq 102. 

lagukintxa. "De lagun 'compañero' y -kintxa. Compañía religiosa. El único ej. lo hemos encontrado en una 

esquela publicitaria (publicada en los núms. 5, 14 y 16 de Bizkaitarra) que no nos consta fuera redactada por 

AG: Liburu (...) au da Josun-Lagukintxeaen A. Ripaldaen Doctrina Christiana-irabipen bizkaitar bat. Bizkaitarra 

1894, n.º 14" NeolAG, que remite a la siguiente nota: "Escrito así en los núm. 14 y 16. En el n.º 5 hay Josunlakukintzeaen 

(sic)". 

lagun (gral.; SP, Urt I 109, Ht VocGr 409, Lar, Añ, Izt, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), laun. Ref.: A; Lh; 

Lrq; Iz Als, Ulz; Elexp Berg; Gte Erd 63 y 250. Se recoge la acepción 'amigo' con las siguientes ref. dialectales 

(V, G, AN-sept-olza, L-sar-arcang, B, BN-arb-ad-baig) en Etxba Eib, Holmer ApuntV, EI 291, EAEL 249, Gte 

Erd 247 y Elexp Berg. Tr. Lagun es la forma general. Hay ejs. de laun (junto a lagun) en unos versos altonavarros 

recogidos en Balad (228) y en Alzaga. En DFrec hay 604 ejs. de lagun. 

1. Compañero, camarada, colega; prójimo; amigo. "Acompañador" Lcc y Añ. "Compañero" Lcc, Lar y Añ. 

"Ajeno, lagunena" Mic 5r. "Compagnon. Bideko laguna" SP. "Bere laguna, son prochain" Ht VocGr 409. 

"Acólito, (c.) altaren serbitzaria, laguna" Añ. "A solas, (c.) bakarrik, bakarrean, lagun bage" Ib. (s.v. sólo). 

"Compagnon, aide. Oheko laguna, compagnon ou compagne de lit. Jokoko laguna, partenaire au jeu. [...] 

Laguna se dit encore en parlant de l'époux ou de l'épouse par rapport à l'autre" Dv. "Lagun tzarrekin bil dadina, 

egin ohi da hekiekin bardina, qui va avec de mauvais compaignons [...]. 3. compagnon, associé. Egitekoa hers 

dezadan baino lehen, ene lagunarekin mintzatu behar dut, [...]. 4. compagnon, qui va avec ses pareils, ceux de la 

même espèce. Ardi basatu: bere laguna galdurik dabillana, [...]. 6. époux, épouse. Il se dit ordinairement dans le 

sens d'épouse. Lagun bat hartzea, prendre une compagne, prende femme. [...] 7. partenaire de jeu, de danse. Ene 

lagunak galdu nau, [...]. Zoin da zure dantzako laguna?" [...]. 8. le prochain. Lagunaren gaitzaz damu, eta onaz 

atsegin izatea" H. "Aide. Laguntzat ekharri, faire venir pour travailler un peu" Lh. "Amigo. Sin. aizkidia. 

Benetako laguna, anaia beste da" Etxba Eib. "Hacerse amigo. Arrantzale baten lagun ein giñan Ondarruan" 

Elexp Berg. Cf. MEIG VI 170: "Laguna ez da adiskidea, esate baterako, hamar Euskal Telebista sortzen 

bazaizkigu ere baten ordez". Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Ejs. más o menos claros de 

lagun con el significado de 'amigo' se documentan sólo en autores meridionales del s. XX (cf. quizás, para ejs. 

más antiguos, Moguel (CO 296): Zorigaistokuak arerijo onen lagun egiten dirianak). 

Fama gaitzik eztemala lagunari falsuki. E 47. Lagun gabe bide luzean peril asko pasaturik (Elegía de Juan de 

Amendux, 1564). TAV 3.1.18. Iakes eta Ioanes [...] Simonen lagun ziradenak. "Compagnons". Lç Lc 5, 9. 

Tortolatxoa ebilten da / bakotxik maiatz ilean, / bere laguna galdu jakinda, / tristerik soledadean. Lazarraga 

1184v. Silvero eta bere lagunak joan zitezen ziudadera. Ib. 1144v. Amorea ta biok gabilza, / ez dogu beste 


mende.


lagunik. Ib. 1177v. Ora otsoen lagun. "El mastín, compañero de los lobos". RS 347. Inurria gino lagun gura. 

"Hasta la hormiga desea compañía". Ib. 81. Neure etxeko kea laguneneko sua bano obe da. "Mejor que el fuego 

de la del ajeno". Ib. 473. Lagunaren beiak erroa luze. "La vaca del compañero, la ubre larga". RIs 56. Lagunaren 

emaztea desea eztezagula. Ber Doc 88v. Zuek ere, ene lagun trabaillu berekoak, / arren [...]. EZ Man I 125. 

Laguna, anajea, adiskidea / izango natxazu. EgiaK 89. Lagunari onrea kendu. "Quitar la honra al prójimo". Cap 

110. Edo irigi daben laguneen kartarik. "Cartas ajenas" Ib. 111. Urtigi zenagizu lagunen eskuetako obra egina 

legez. "Como obra de otro oficial". Ib. (ed. 1893), 155. Lagun elhatari, bideko zamari. "Compagnon". O Pr 291. 

--Kausitzen dire bertze / bi Presunak hostian? / --Lagun bezala dire / Sakramendu handian. Gç 213. Bizitzea 

akhabatzean / akhaba beza biaia; / herioa gertha bekio / egiñik lagun eztia. Ib. 155. [Jesu Kristok San Tiago] 

deitu zue laguntako neskako bat ilik bisteko. SermAN 3v. Eramatea pazienziareki lagunaren flakezak. El 13. 

Jatsiko da Judas galduaren lagun izatera sulezeko infernu bizira. Mb IArg I 199. Sal-erosian laguna enganatzen 

dutenek. Brtc 64. Urrindu lagun gaisto ta batzar oker guztietatik. Añ LoraS 150. Lagunaz gaizki mintzatzeko 

ohitura. Dh 145. Lagunaren edo projimuaren pamia. fB Ic II 183. Kongreganist bat hiltzen denean, lagun 

bakhotxak erranen du hirur egunez [...]. JesBih 411. Zure konseillia, / ene adiskidia, / erraiten dero lagun batek, 

/ hanitz hon duzu. Arch Fab 161. Lagun tzarrekin ez yunta. Gy 43. Emazte bat har beza etxeko laguntzat. Hb Esk 

178 (cf. infra (2)). Behar dire maitatu Yainkoa eta laguna. Hb Egia 128. Ez da on gizona izan dadien bakhar: 

egin diozogun lagun bat bere idurikoa. "Adiutorium". Dv Gen 2, 18 (Ur, Ol, MAtx Gazt 25, Ker, Bibl, BiblE 

laguna). Maihatzean ere lagunetarik berezten dira gizentzeko diren ardiak eta zikhiroak. Dv Lab 275. Bideko 

lagun bat bederen nahi zioten harrarazi. Laph 50. Aita San Franziskoren lagun kutun eta adiskide mamienetako 

Fr. Leonek [...]. Arr May 48. [Miribel jenerala] zuten ezarria, gerlako minixtroaren lagun bezala eta kasik 

minixtroa baino gorago. HU Aurp 73. Neure gerizea baiño beste lagun baga, ibilli nabil. A BeinB 87. Ezin il nei 

bakarrik [...] / artuizu laguntzako / zeure anaiea. Balad 97s. 

(s. XX). Atsekabearen lagunik onena errukizko ixiltasuna da. Ag Kr 204. Markiñarrak Arranondotarren 

lagun andiak ei dira beti. Ib. 206. Antxiñako lagunak zirean. Echta Jos 166. Orra zure laguna dantzarako, 

emakume galanta. Iraola 123. Txurruterako lagun gabe gutxitan izan oi da. Ag G 375. Ta zuek, indartsuak 

zeratela ta, laguna bear dezute zugatz zirzill bat gurdira jasotzeko. Ib. 18. Martina, ene haurreko lagun baten 

orhoitzapena dut hor. Barb Sup 153. Eta arrezkero, gosia ta otza laguntzat eukitten ebazan. Altuna 56. 

Anaiarekin txit lagun da ta, alkar ondo eramango dute. ABar Goi 44. Aspaldiko lagun zintzoa du Balendinek 

Lopategiko Agustin. TAg Uzt 36. Zure umeai Jaungoikoa maitatzen erakusteko beartua zaude. Zuaitza dezu 

ortarako ere lagun on bat. Munita 30. Lagun-antzean galdegiten zioten zergatik. "Et causam familiariter 

quaererent". Or Aitork 229. Bildurra lagun txarra bai da. Anab Aprika 60. Lagun ez diran izakera bi / daukaguz 

emen munduan, / bata da fiña, bestia alperra. BEnb NereA 52. Hain maite zuen lagun goxo paregabea. 

"Compagnon". Ardoy SFran 144. Lagun egiten txit erreza zan, / gero etzegon uzterik. Uzt Sas 130. Lagunak, 

euskaraz, ez dira nahi eta ez adiskide, eta adiskideak, batez ere politika arloan, ez dira lagun nahi eta ez. MEIG 

VIII 32. 

(Uso adj.). [Lagunak] zenbat geiago ta zenbat lagunago, obeto dala. Ag AL 135. Asieran arratsalde bat 

edo beste eraman niñuan sendi lagunetara; geroxeago ori ere ez. JAIraz Bizia 111. Txomin txiki, Isidro 

errotaria bera baño be lagunago eben. Bilbao IpuiB 32. Esan berari, zure lagunenari bezela dana. MAtx Gazt 

94. 

(No ref. a personas o animales). Izen egokiagorik euskerazko oiek baño: aidea, geidea, idea [...] etzituen 

berak emango: eta era onetan orien lagun edo antzeko asko ditu Euskerak. Cb EBO 47. Nafarroan [...] 

Franziako libruen sokorruaz, norelebait errazago bere izkera gorde izanda; baña orrelako lagun gabe, [...] 

Bizkaian beren izkeran zeñ ederki iraun duten ikusteak txit arritzen nau. Ib. 12 (cf. infra (3)). Sarats, ezkerain, 

txillar, zume eta oen lagun askok. Izt C 159. Eskerrik aski, jauna. Zer laguna emaiten dautazun!... Ba, gogotik 

erabiliko dut, hango bide gaixtoetan ez erortzeko. JE Bur 129 (ref. a un bastón; cf. infra (3)). Etxe orrek eztu 

lagunik battxo ere, lerro-lerro beintzat; bakarra da. A Ardi 129. Lagun zonbait ezkerretarik jin zaiolakotz [...] 

harekin batzera, gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik tanpez ibai. JE Ber 43. Arkuan jarria den 

soailuan, zilar-plaka lodi bakotxa hegiz-hegi zilarrezko lore ñimiño batzuek bere lagunetarik berexten dute. Ib. 

62. Pago bakarrak / eztu lagunik ondoan, / ta kontu zarrak itotzen / zaizkio kolkoan. NEtx LBB 255. 

"Esku larru bat eta bere laguna, un gant et son pareil" H. (Hoy es usual, al menos en hablas vizcaínas y 

guipuzcoanas, ref. a cosas que forman pareja como calcetines, zapatos, etc.). 

(Como segundo miembro de comp.). "Asesor de juez lego, letradun laguna" Lar. "Rastrero, que tiene oficio 

en el rastro u matadero, arakiñ laguna" Ib. "Pilotari laguna (BN-arb)" Gte Erd 63. Cf. antzezlagun, 

ezkonlagun, ikaslagun, jostalagun... v. BEKATU-LAGUN, BERTSO-LAGUN, BILTZAR-LAGUN, 

bizilagun, DANTZA-LAGUN, ERRU-LAGUN, ESKOLA-LAGUN, EZKONTZA-LAGUN, GAIZTAKERI- 

LAGUN, GELA-LAGUN, ISKILU-LAGUN, HIZKETA-LAGUN, izenlagun, JOKO-LAGUN... Gure 

arimaren ostatu zerua [...] izanen dela eta haren ostatu lagunak [...] aingeruak. Tt Onsa 25. Ez da baña iños 

izentau biar konfesinuan pekatu laguna. Mg CO 169. Mai lagunen mamurketak. A Ardi 47. Ene alki-lagun 

gaizoekin banagoke aitzina gogotik. JE Ber 88. Ene otomobil-lagunak. Ib. 29. Bere adiskide ta baltzu-lagun Aita 

Uriartek. A Y 1934, 4. Ama-Semeen guruzbideko / neke-lagun ar gaitzatzu! SMitx Aranz 115. Batalloi lagun 


mende. 

242


batek [...] su ta gar / ekin du. Ib. 213. Emendik zuen poz-lagun izango natzaizue. NEtx Nola 27. Laxturko eizelagun 

artean. Etxde AlosT 21. Oñaze lagunak. Etxde JJ 231. Dantza-lagunen zain dauden neskatilen antzez. 

Mde Pr 141. Nere poz-lagun. "Sociorum gaudii mei". Or Aitork 247. Bere titi-lagunari [...] so egiten. Ib. 18. 

Demoniñua bera izan eban joko-lagun eta! Bilbao IpuiB 32. Ontzi-lagunak doi doi biurtu zirala. Anab Poli 66. 

Nere etzaleku-lagunak esnatu ez zitezen. Anab Aprika 69. Batzar lagunekiko dudan eskerra eta zorra adierazi 

nahi nituzke. MEIG VIII 97. [...] esan zidaten ontzi-lagunek. MEIG I 60. Oinaze-lagunenganako sentitzen nuen 

urrikiak. MEIG IX 96. 

(Como segundo miembro de comp., con sustantivos que indican estado, condición o profesión). v. 

DANTZARI-LAGUN, HEREDERO-LAGUN, ESKOLIERSA-LAGUN, GAZTE-LAGUN, IKASLE-LAGUN, 

KINTO-LAGUN... Erran ziezén [...] diszipulu lagunei [...]. Lç Io 11, 16 (He bere lagun diszipuluei). Gure 

arimak, gure anaia lagunenak eta guri ungi egilenak. Harb 364. [Ardia] bere ardi lagunen alhapidetik 

aldaratzen [da]. Ax 78 (V 52). [Jinkoak] maite dütianak bere kürütxiaren egarle lagün nahi dütü. Bp II 33. Esan 

zioten apostol lagunak biztu zela Jesus. Mb IArg I 299. Etzituen sinhetsten bere apostolu lagunen erranak. Lg II 

292. Komendatu zireezun fraide lagun orori [...]. AR 144 (v. tbn. fraide lagun en Jnn SBi 124). Bere eiztarilagun 

Gorrienea. Izt C 191. Gerlari lagunetarik ukhaiten zituen laudorioak. Laph 5. [Maria] deithürik da 

gizonkentiaren arrerosliaren khidia edo arrerosle-lagüna (corredemptrix). Ip Hil 170 (v. tbn. 129). Apez lagun 

batekin joanak giñen bertze apez adixkide batengana. HU Aurp 181. Deputatu lagun ohi batzu. Ib. 169. Oraino 

badut zer egin / ene haur lagunek berdin. Ox 46. Jesus eta haren arraintzari lagunak. JE Bur 135. Neure bijotz 

erdiko / Jelkide laguna. Enb 124. Penadegiko apaizgai lagunak ots egin dit. Lek EunD 19. [Jean Berho apezak] 

bikario lagun bati ekarrarazi dio komunione saindua. Zerb Azk 80. Agur bai, irakurle lagun, azkeneraiño 

jarraitu deustazulako. Bilbao IpuiB 277. Behin, [...] pertsulari lagun batek erran zautan [...]. Xa Odol 39. 

Aretuse (Dianeren ur-neskatx laguna). Ibiñ Virgil 64n. Karabiñeru gazteak beste karabiñeru-lagunari: [...]. 

Alzola Atalak 56. v. tbn. Brtc 206. Mg CO 185. Etch 592. Aran SIgn 38. Ud 137. AB AmaE 439. Jnn SBi 98. 

Const 26. Otx 122. Barb Leg 24. Ldi BB 98. Arti Ipuin 57. Ardoy SFran 322. NEtx LBB 374. 

Hala xirripatto bat lehen mehe zena [...] / ur lagunez egina ibai izigarri, / garhaitiar doazu, eder eta lodi. 

Camoussarry ASJU 1988, 417. Martin Landerreche, iskribari-lehen; Jean de Souhy, iskribari-lagun. Lander 

RIEV 1910, 598. 

(Como segundo miembro de comp., con especificación de sexo). Birjina beregain heldu / da andre 

lagunekin, / Josef halaber beregain / gizon ezagunekin. EZ Noel 82. Magdalenak eta haren emazteki lagunek. Lg 

II 285. Nik badit abis hunik emazte lagünen! / Susmis izan ditian gizun brabuen. Etch 282. Maisua bere / dodala 

gizon laguna. Azc PB 253. Gizonak aserre zirean euren emakuma lagunen kaltez. Echta Jos 17 (v. tbn. en 

contexto similar NEtx Nola 27 emakume lagun). Bertzerik ikusi nahiak dira orobat hemen gure andre lagunak. 

JE Ber 15. Babestu niñuken gizon lagunik gabe [...] neskame arrotz ezein bat antzera. Zait Sof 17 (v. tbn. Plat 

108). Isabelle erreginaren andere lagun. "Dame de compagnie". Ardoy SFran 65. v. tbn. JJMg BasEsc 260. AA 

III 528. A BGuzur 124. Or Eus 182. NEtx Nola 43 y LBB 149. Mde HaurB 58. Erkiag Arran 44 y BatB 64. 

Ugalde Iltz 25. Onaind in Gazt MusIx 206. Alzola Atalak 93. 

Mundakako neska-mutil lagunakaz. Echta Jos 262. 

(Como primer miembro de comp.). Ainbat lagun muetaz autubetan jardun biar. Otx 179. Bidea bêra / 

lagun-mordoska dario. "El grupo de sus compañeras". Or Eus 329. Eliz-atariratu zen eta bertantxe ikusi zun 

Sebastian, lagun-inguru bateko solas atsegingarrian. Etxde JJ 147s. Lagun metea bakanduten asi da. Erkiag 

BatB 147. Galai-lusitar lirikako lagun-leloak. Gazt MusIx 161. Lagun karta bat idatzi dio / Lertsundi jeneralari. 

NEtx LBB 290. 

(Como vocativo). Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, principalmente en autores meridionales. 

En el caso del vocativo sing. sin otro tipo de determinantes, es bastante más frec. el empleo del indet. lagun, 

frente al det. laguna. (v. más ejs. infra LAGUN ZAHAR). Eranzun bada lagunak. GavS 31. Eta dirautsa 

[...]: / "Agur, o lagun". Zav Fab RIEV 1907, 95. Ai lagun! Ordutik onera urte asko on ta txar igaro dizkiagu. 

Zab Gabon 38. Orrela dituk, lagun, mundu onetako gora-berak. Ib. 40. Laguna [...], / zer darabilzu itsurik? Azc 

PB 264. Lagun, kalte aundiyak / ditu erariyak. JanEd II 134. Errak, lagun, zer haiz, eri? Ox 104. Hau da, 

lagunak, neure odola. Ib. 75. Ixo lagunak! Or Mi 67. Emen nauk, lagun, zer lo ederra! Or Eus 214. Kaixio lagun. 

Eguzk GizAuz 103. Lagun! [...] Emen dakarret [...]. Bilbao IpuiB 34. Infernuan gaude, laguna. Arti Ipuin 81. 

Asieran "Ola lagun" eta amaieran "Agur". SM Zirik 40. Egun on, lagun! NEtx LBB 165. Berriz ere, lagunak, / 

ez jarri bekozko. Uzt Noiz 47. Bainan, laguna, otoi, ez egin nigarrik. Xa Odol 168. v. tbn. Lagun: Mde Po 22. 

Zait Plat 141. Berron Kijote 137. Laguna: Ldi BB 30. Lagunak: Ag G 355. Gazt MusIx 85. 

(Con nombre propio). Lagun Manuel, emen urteak / azkar asko joaten dituk. Basarri 34. Agur, lagun 

Uztapide. Ib. 35. Nola zauden hor, Mattin laguna, / tente ene inguruan. Xa in Mattin 70. Xalbador laguna, / 

onentzat juzgatzen det / beti osasuna. Uzt Auspoa 22, 85. Isildu zaite, Santxo lagun. Berron Kijote 94. Lotan al 

ago, lagun Santxo? Ib. 183. 

(Precedido de posesivo). Aurrera, nere lagunak, aurrera. Arr GB 126. Ez bildur ixan, ene laguna. Enb 201. 

v. tbn. PE 56. Ldi BB 28. Iratz 69. Mattin 70. Xa Odol 273. 

(Con nombre más posesivo). Nere lagun Iñaxio: [...]. Moc Damu 35. Lodituten be pizkat asi naz / ene 


mende. 

243


lagun Arrospide. Enb 195. Konseilatuko zaitut, / ene lagun Mattin. Xa EzinB 97. Egun on eta ongi etorri, / 

Kortatxo nere laguna. Uzt LEG I 167. 

(Seguido de adj.). v. LAGUN ZAHAR. Guazen, lagun maiteak. Echag 245. Agur, lagun maite. Enb 177. 

Agur, lagun maite ori. NEtx Nola 21. v. tbn. con maite: Laph 13. Elzb Po 215. Balad 233. Echta Jos 87. Ox 44. 

Or Eus 207. Mattin 82. Uzt Noiz 26. 

(Con posesivo más adj.). Neure lagun ona, zure osasuna gaiti. Mg PAb 112s. Nere lagun maiteak [...]. 

VMg 70. Ez batere estutu, nere lagun maitia. Bv AsL 134. Ene gazte lagun maiteak / sor-herriaz goza zaitezte. 

Zby RIEV 1909, 109. Agur, Don Inazio, / gure lagun maitia. JanEd I 97. Nere lagun kutuna: [...]. NEtx Nola 27. 

(En casos locales de declinación del tipo -tan, -tara, -tatik). Gero hitza itzultzen du bere lagunetara. EZ 

Man I 125. Biurtuten bazara leenagoko olgantza, fiesta, joko, etxe edo lagunetara. Mg CO 249. Iges egin alako 

lagunetatik. Mg CC 186. Lagunetarik aldaratu gabe. Dh 55. Lagunetarik lagunetara, ielosia saindu harren 

emendatuko ditu obra onak. JesBih 395. Oriek dabiltzan bezala / guti da oraiko eskualdunetan; / ohore guti 

orotan / bere gazte lagunetan. Bordel 94. Batzarretik irtenda beren lagunetara joan ziran. Lard 484. Lagunetatik 

aldegin. Ib. 87. Maiz nindagoen trixte, / kanpoan lagunetan bai nuen siniste. Elzb Po 216. Balentin bere 

lagunetara / abiatu zan igesi. Xe 375. Hanbertzenarekin, bidea zerratua nuen alde guzietarik nere gibeleko 

lagunetara buruz. StPierre 12. Guazen, guazen / gure lagunetara. JanEd II 56. Ez har fitsik ene bi lagunetarik, 

nik pagatuko baitut hiruen bazkaria. Barb Leg 142. Baña, aien guda-lagunetan ez naute ikusiko, noski. 'Pero no 

me conseguirán como aliado'. Zait Sof 118. Lagunetara atera ziran. JAIraz Bizia 62. Noizbait mugona ukanik, 

nere lagunetan iarduteko leku egokian. 'Cuando al fin lo pude, acompañado de mis amigos'. Or Aitork 109. 

Muthiko gaztea xutitu zen eta lagunetarat joan. JEtchep 104. v. tbn. Lagunetara(t): Mb IArg I 310. Elzb Po 216. 

Laph 139. Jnn SBi 163. Goñi 34. Etxde JJ 207. Salav 107. Lagunetatik: Arr GB 102. Ag Kr 140. 

Orain Dotrina onetan erakutsi ta adirazoko dira bekatuen zirkunstanziak edo lagunak. Añ MisE 150. 

2. (Tema nudo, con izan (trans.), hartu, eman...). (Estar) acompañado, ayudado (de); (tener, tomar, dar...) como 

compañía, por compañía, como ayuda. "Miren Aingeru lagun artu dut eta mendira joan naiz (G-goi)" Gte Erd 

60. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Othoi, iauna, enguztazu lagun zure 

sainduiak / en'etsaiak benzi enazan neure azken finian. E 23. Denunzia zezaten Iainkoaren hitza Iuduén 

sinagogetan eta bazutén Ioannes ere lagun. "[Ils] avaient aussi Jean pour aide". Lç Act 13, 5 (v. tbn. expr. 

similar con lagun en He; TB bazuten ere Ioanes laguntzekotzat). Iainkoa lagun duenari nihork ezin kalterik egin 

dezakeio. Volt 150. Behar ditu hirur gauza, hirur lagun eta sostengu: egia, premia eta zuzena. Ax 254 (V 170). 

Ezta deuskai edertasuna, lagun ezpadu ontarzuna. O Pr 592. Munduko loriak bethi du tristezia lagun. SP Imit II 

6, 2. Nola asto unhatua / eta lagunik eztuen / idi bakhoitz flakatua. Gç 75. Eta nobiziaduko erreglak erakusteko 

lagun eman zion [...] Claudio Aquaviva. Cb Just 109. Bakiak dü pausia lagün. Egiat 226. Gu lagun gendubezala, 

gure indarren bidez, jaso zituben [...] burubak. Mg PAb 210. Dakutzu mutil txoriburu bat [...] lagun dabela bera 

leezko neskatila bat. Astar II 177. Borondate sendo bategaz, zeure graziya lagun dodala [...]. CatBus 55. 

Aingeru ta santuak lagun ditudazala, betiko atseginetan zeruan. Ur MarIl 121. Fedea, zentzua, lagun ditutzue, / 

halere gaitzetan kharrik ez duzue. Gy 252. Jauna, lagun zatozkit, Zuretzat bakharrik bizi nahi dut. Dv LEd 188 

(Cb Eg II 103 lagunzadazu, Jauna). Siroarrak lagun artuta, gerrarako prestatu zan. Lard 190. Hitz eder eta 

hutsak baino, hobe ditu lagun egiak. Hb Egia 84. Goazen / Ama ori ikustera, / ori lagun badegu / galduko 

ezkera. PE 106. Arturik lagun anai Leon, juan zan Perusara. Bv AsL 189. Paulo, zergatik ez nauzu hartu zure 

lagun? Jnn SBi 118. Otsoa lagun dukanean, ai bahu hora sahetsean! Arb Igand 22. Barthou alde duenak, 

Barthou lagun duenak [...] zer indar ez du? HU Aurp 81. 

(s. XX). Jauna dezu lagun, zurea da garaitza. Ag G 342. Jaungoikoaren bildur ta maitetasuna lagun 

zaramazkialako. Ib. 133. Ausardia berekin / beti lagun debe. JanEd II 10. [Akerrak] bizkar et'adarrak lagun / 

daizko ezarri [Axeriri]. // Akerraren bizkarraren / laguntzarekin, / axerik horra non duen / jauzi bat egin. Ox 89. 

Enbeita edo esaten dioten bat lagun jarri zidaten. Lab EEguna 96. Itzala ere iosta-lagun du. "Le hace compañía 

en el juguetear". Or BM 50. Dantzan ere egin du, lagun dula / Etxeberriko Mil Martin. Or Eus 350. Zoriona 

lagun etorri zitzaion eta bazirudin beretzat [...] bizi berri bat asten zala. Etxde AlosT 83. Nor hartuko dun 

lagun? Gazuza Moko? Zerb Azk 101. Ezagun nau gogaitak / etsipen lagun jat. Gand Elorri 159. Nekea ta 

egarria ditu lagun bere bakartadean. Erkiag BatB 111. Lau mutil ta neska bat / lagun nituala, / danok eraso 

giñon. And AUzta 121. Neskak zuen galdatua lagun, etxekoek onharturik. JEtchep 51. Sokrateren bizitzarteko 

azken uneetan etzan bertan lagun egon, gaixorik zetzan eta. Zait Plat 10 (Sof 24 lagun zatozkit). Erregutu zetsan 

zaldunari eruan zeixala lagun urrengo alkarrekingo agertura. Etxba Ibilt 483. Zakur on bat lagun / 

damakizunian. Uzt Sas 115. Francisque Michelek, Artxu harturik lagun Oihenarten neurtitzak frantsesera itzuli 

ez balitu [...]. MIH 239. Eta hibaiaren ibilera isila lagun dugu luzaroan. Ib. 133. 

v. tbn. Mat 334. OA 68. Mb IArg I 326. Acto 195. Lg I 288. Ub 22. Monho 94. Añ EL 2 195. AA III 525. Echag 

30. CatLlo 94. Laph 73. AB AmaE 221. Arr May 116. Apaol 121. Azc PB 125. Itz Azald 16. Balad 234. Echta 

Jos 126. Urruz Zer 140. Ill Pill 5. A Ardi 93. Mok 6. Jaukol Biozk 57. Enb 68. Tx B I 210. Barb Leg 129. Kk Ab 

II 95. Laux AB 26. Iratz 105. EA OlBe 74. Zait Sof 194. Akes Ipiñ 9. NEtx Antz 18. Bilbao IpuiB 154. Zerb Azk 

113. Anab Aprika 20. MAtx Gazt 28. Vill Jaink 121. Basarri 11. BEnb NereA 101. Lagün: ChantP 318. Ip Hil 

186. 


mende. 

244


(Con izan intrans.). Eladik eskatu eutsan amari baimena arekaz Izarora joateko, ta amak jakiebanean 

Bittor lagun zala, erantzun eutsan joan eitteala. Echta Jos 249 (v. tbn. 250). (Bipers.). Izan zakidaz lagun 

neure salbazinoeko bidian. JJMg BasEsc 242. Zeruba lagun ixan dakidala! Otx 172 (v. tbn. 50). 

(Con laguna(k), det.). Hortan batbederak behar du bereari itxeki, karitatea eta kortesia lagunak dituen 

zuhurziarekin. SP Phil 203. Zelebratzera gatoz / errege-eguna: / berak bezela degu / izarra laguna. Echag 248. 

[Alkateak] Harispe du laguna herri gidatzeko. Hb Esk 132. Ramon Artola eta / Don Kanuto jauna, / Don Jose 

Manterola / bazuten laguna, / kuadrilla biguna / tokatu zaiguna. Ud 75. Zu nai zinduzket artu / nerekin laguna, / 

bildur gabe pasatzeko / gauba eta eguna. JanEd I 37. Ezin bakarrik eraman zuan / zalako guztiz aztuna / eta 

argatik eman zioten / zirinetarra laguna. Balad 239. Alkar artzia da lenbiziko / guk egin bear deguna; / nik ezin 

badet, pentsatutzen det / zu zaitutela laguna. Uzt EBT 31. 

(Precedido de gen.). "Norbaiten lagun goatea, aller accompagner quelqu'un" Dv. [Gorputz eta arima] 

elkharren lagun Iainkoak berariaz utziak. EZ Man I 42. Senar on bat [...] bere lagun duen andreak, zeruko ditxa 

andi bat du. Cb Eg III 375. Asto bat bere lagun / arturik, eizera. It Fab 124. Guhaur ere zuen lagun bagathorzke 

/ [...] deusez ez ukhan antsia. Gy 137. Zere lagun amabi zaldun [...] eraman itzatzu. Arr GB 125. Othoi, ardiets 

diezadazu zure lagun ethor nadin, zurekilako izan nadin. Laph 77. Noizetik noiz gerlarat bazohan osebaren 

lagun. Ib. 3s. Orrelako gizon baten lagun zabiltza? '¿Acompañáis a un hombre como ése?'. Aran SIgn 57. Karlos 

abiatu zen / sazerdoten lagun, / tema ortan direla / badu zonbait egun. Bordel 177. Santa Agatarat beilaz / 

joanik amaren lagun / Ama eri maite hura / han sendatu zitzaitzun. Zby RIEV 1908, 420. Gogaittuten egoan 

Zenon, Josetxo bere maittearen lagun ikusi ebanean. Echta Jos 319. Jainko onaren grazia beti / zure lagun izan 

bedi. Etcham 224. Atzenik, neskatx ederren lagun, datozela zazpi olerkari. Or Mi 34. Urteak daramazkit bide 

oien lagun. NEtx Antz 87. Nahiago zuen hor egon, Peioren lagun, haren bihotzaren poxi bat gozatzeko. JEtchep 

20. Benat eta ni ethorriko gira zuen lagun, ttunttun eta atabalarekin. Larz Iru 54. Aita San Josek estalpetxo bat 

nai luke / Andre Maria, aren lagun atez ate. NEtx LBB 223. Etxean, negu-goibelaren lagun, bekoki-illunak 

besterik etzitun somatzen. Etxde JJ 26. Eta hor zuen beti bere lagun ganbara berean [...] Pierre Fabre. "Pour 

compagnon". Ardoy SFran 94. Zaldunan lagun izan zan gauan ikusi eban [...]. Etxba Ibilt 486. Bat edo bida ez 

laizke gaizki etor gurearen lagun. Xa Odol 28. Kezka hori ene lagun duket ene bizitza guzian. Ib. 79. Besteak 

beste, gure oroimen ahul eta buru txarraren lagun etorri zaigu Auspoa. MEIG III 68. v. tbn. A Ardi 127. Barb 

Leg 61. Mde Pr 227. 

(Con sociativo). Zenbat arimekin lagun gorputz, lur idorrean / ehortzirik baita edo itsaso zabalean. EZ 

Man II 99. Kardinal ta arekin lagun juan ziran beste aundizkiak, gelditu ziran [...]. Bv AsL 194. 

(Sin verbo expreso). "Cuando queremos que alguien se vaya decimos: Dule (doala) aingeru guardi lagun. 

Aingeru guardi lagun jun zaitxe" Etxabu Ond. v. JAINKOA LAGUN, JAUNA LAGUN, JAUNGOIKOA 

LAGUN. Ahuntza eta miga aizpa ardia lagun / lehoiñ yaunarekin yarri ziren partzun. Gy 61. Haren 

adoratzailek badute non kopeta estal [...] burdin goria lagun. Hb Egia 60. Iru mutil txiki, gurasuak lagun, juan 

ziran San Franzisko albistatzera. Bv AsL 86. Eta denbora gutxian, jendia lagun, egin zan etxe santua. Ib. 128. 

Gogoa ilhun, / gosea lagun, / banoak... Agur. Ox 120. Semea lagun, bordaz borda zabillen. Or Mi 4. Nabar- 

Goitiko ogi ona lagun, baderamatzagu kilimiliklik xerriki hotz xeheak. JE Ber 26. Etxean, penak lagun, / maiz 

dira kexu, maiz dira ilun. Iratz 18. Olerkaria bakarrik dago bere gelan, gogoeta goibel hoik lagun. Mde Pr 371. 

Maritx [...] eta Teillari lagun, Ganixek garaitu zituen [...] Patxola eta Elsospe. Zerb Azk 114. Txakurra lagun, 

[...] sartu ebazan ardiak txabolan. Bilbao IpuiB 75. Zu lagun, Kalifornian kurrituz, fandangotan bizitzekoa 

irabaz ginezake. Larz Iru 52. Arako gazte apaiña, Markos ta Ubaldo lagun, Dorregaraiñera gau atan joaten 

ikusia [...]. Erkiag BatB 88. Burruka ta naspilla / ontzitako lagun / eriotzak ugari / ziran gau ta egun. Basarri 44. 

Huna Frantses, Fernandez lagun, jaun gobernadorearen aintzinean. "Accompagné de Fernandez". Ardoy SFran 

229. Mundua ziar, ixiltasun billa, itxasoa lagun. Alzola Atalak 80. Gure plazetan kantuz, zu lagun naiz izan / 

sustatzen ninduzula seme baten gisan. Xa Odol 127. Letrak duen miragarrizko indarra lagun, beldur naiz ez ote 

litzakeen [...] mintzaera hori nagusituko. MIH 104. Bilintx, izan ere, soinua lagun heldu da gureganaino. MEIG 

IV 132. v. tbn. Iratz 132. Zait Sof 75. SMitx Aranz 5. Txill Let 32. Osk Kurl 107. Berron Kijote 216. 

3. "Ayuda" Lcc. --Zer lagun ematen digu bataioak kristioaren biziarendako? --Bear diren birtute guziak. El 

66. --Sakramendues landara zer lagun dugu elizan? --Ur bedeikatua, induljenziak eta jubileoak. Ib. 78. 

4. (V, G, AN-gip-5vill, L-ain, B, R-uzt; Lar, Añ, Dv). Ref.: A; Gketx Loiola; EAEL 33; Elexp Berg; Gte Erd 

256. Persona; gente. "Decuria, amartea, amar laguneko bilguma" Lar. "Gente: (c.) jendea, lagunak; hay mucha 

gente, lagun asko dago" Añ. "Ikhusi ditut lau lagun bidean, j'ai vu quatre personnes en route. Lan horren egiteko 

bi lagun aski dire, pour faire ce travail deux hommes suffisent. Ez nuen ezagutzen ene aldeko laguna, je ne 

connaissais pas l'homme qui était à mon côté" Dv. "Persona, individuo. Lagun asko etorri (V, G), venir mucha 

gente. (Desgraciadamente se usa mucho más la locución extraña jente andia o jende andia etorri y aun, lo que es 

peor jende asko)" A. "Erraiñu esaten da ere lagunak (kristauek) eguzki edo beste argitan egiten duten itzala" 

JMB (comunicación personal). "Ser humano, gente, persona. Erniora begiratuta, ezin antzeman arriak ala 

lagunak ziran" Gketx Loiola. "Persona. Amabost milla lagun kabitzen die belodromuan" Elexp Berg. "Habitante. 

Zenbat lagun bizi da zure errixan?" Ib. "Zenbat lagun ditu erri onek? (AN-5vill)" Gte Erd 256. Tr. 

Documentado desde principios del s. XIX, fundamentalmente en autores meridionales. Infernuko tokia eta 


mende. 

245


ango lagunak nolakoak diran. Gco I 345. Ez omen due maiean jarri nai, amairu lagun badaude an. AA II 22. 

Entzun nituban zikinkerijaak ez [...] apartian isilik, ezbada ogetaz lagun asko neska, ta mutil egozan ezkaratz 

betian. fB Olg 111. Jan aldi bakotxean amabi lagun kabitzen zireala bertan. Izt C 136. Pergesera aldatu ziran 

eta emen ere lagun asko kristautu zituzten. Lard 509. Zezenak laja ditu / lau lagun elbarri. Xe 206. Jatorduan sei 

lagun batzen ziran beti, / aita, bera, andrea [...]. AB AmaE 291. Zergatikan ote doaz ainbeste lagun korrika bide 

aldera? Zer ikusgarri ote dago an? Apaol 123. Hamabortz, hamasei lagun baizik ez baititazke betan koka. HU 

Zez 118. Sartu ginean ontzi / baten [...] / bidean gaisotu zan / makina bat lagun. Azc PB 315. 

(s. XX). Sari billa etorriko diran danbolin-taldeak lau lagunekin osatu bear dira. EEs 1914, 103. Bere 

bekokiko izerdiaz irabazi bear zuan bederatzi lagunentzako ogia. JBDei 1919, 313. Seietan hogoi lagun behar 

ziren, [...] ez baitzen holako eztei bat ikusi behin ere. Barb Sup 45. --[Jaungoikoa eta Semea] bi lagun al dira? -- 

Ez, jauna, ez, ezta lagun bat besterik. Bi izate, bi naimen eta adimen dittun Jauna. Inza Azalp 52. Erriko lagun 

guztijak juan ziran Jonen iortzira. "Everybody". Altuna 68. Emen eztago nire antzeko lagunik. "There is neither 

society". Ib. 83. Berrogeitamar lagun aski zituala zion atzera gerrari ekiteko. Or SCruz 51. Sasi-profeta asko 

azalduko dira ta lagun asko okerbiderako dituzte. Ir YKBiz 408. [Senarra eta emaztea] geroz eztira bi lagun, 

aragi bakar bat baizik. Ib. 347. Abiatu ginen beraz Cambotik zazpi lagun --hiru gizon eta lau andre--. JE Ber 7. 

Gela ixilean lagun bakar bat: kurutzea. Iratz 100. Jantoki polita, lau lagunentzako maitxoekin. JAIraz Bizia 22. 

Ura an lertu izan bazan, bost eun lagun akatuko zituan gutxienez. Ugalde Iltz 15. Kaleetan ez ebillen ez, lagun 

andirik. Erkiag Arran 49. Lurrean lagun bi datzaz illik. Ainbat, zauriturik daroez osatetxera. Erkiag BatB 147. 

Erria oso aundia ez, amairu bat milla lagun. Anab Aprika 85. Ogei lagunen lanak egiten / dago makina bakarra. 

Basarri 132. Sei laguneko kuadrillak izaten giñan, mai batean jateko. BasoM 127. Zazpireun lagun bagiñan 

baña / bazan naiko janaria. Uzt Sas 271. [Txalupa] lagun bat eta auntz bat besterik artzeko ez zan gauza. "Una 

persona". Berron Kijote 222. Bi lagunek ezagutu dituzte inork baino hobeki gure herri ondasunak: Azkuek eta 

Ormaetxeak. MIH 263. Gales hutsak [...] ez baitira 41.155 lagun baizik. Ib. 184. 

v. tbn. Aran SIgn 7. Arrantz 143. Ag Kr 22. Goñi 130. Kk Ab I 10. A Ardi 128. EusJok 47. Tx B 15. Lab EEguna 

108. Ldi IL 152. SMitx Aranz 100. Izeta DirG 107. Txill Let 21. Salav 106. Zait Plat 112. 

Odeik, lenago aipatu degun Mari edo lagun-irudizko lurpetar jainkesarekin badu zer ikusirik. JMB ELG 85. 

Personaje (de novela). Cf. IPUIN-LAGUN. [Erkiagaren Arranegi liburuan] ez da [...] lagun bat baizik 

nabari: Lekeitio, atzo, gaurko eta betikoa. MEIG II 99. [Filmeko] gertakariaz luzaro mintzatzerik ez dago, hiru 

laguneko istorio laburra baita. MEIG I 169. 

- LAGUN-ADISKIDE. a) Compañero amigo. Hunela erraiten deratzu zeure lagun adiskideak. Ax 323 (V 

214; v. tbn. Bv AsL 136 bere lagun adiskide on batek). b) (Pl.). Compañeros y amigos. Badauzkagu liburuak, 

lagun-adiskideez gainera, gure ezjakina asebete dezaten. MEIG VII 28. 

- LAGUNAK LAGUN. Como amigo(s) (?). Gogoeta hitsetarik urruntzeko hor zitunan pilota, dantzak, 

kantuak, beti jendekin, lagunak lagun. JEtchep 69. Ez da berexgorik. Denak berdin, bakotxa bere arrangurekin, 

lagunak lagun. Ib. 104. Lagunak lagun, uraxe bai lagun benetakoa! NEtx LBB 79. 

- LAGUN-ALDRA. Grupo de gente. Lagun aldra andi baten erdijan Peru Makur gixajua estu ta larri. Kk Ab 

I 27. Ez al da Malentxo lagun-aldra orretan izketan datorrena? TAg Uzt 41. 

- LAGUN-ANDANA. Grupo de compañeros. Bere deputatu lagun andana batekin itzulia. HU Aurp 102. 

Lagun andana batekin doalakotz, hok, oro bera idurikoak. JE Bur 207. Hor zutela hil, beste lagun andana 

batekin. Ardoy SFran 114. 

- LAGUN HANDI. a) Gran compañero; gran, muy amigo. Udarregi, geiegi / mintzatzen zera, / zere lagun 

aundiya / zatoz mantxatzera. AzpPr 56. Gaztetako lagun andiya. Kk Ab II 134. Marxek eta onen adiskide ta 

lagun andi zan Engelsek. Eguzk GizAuz 68. Buru-gogortxua izango zan, baiña lagun aundia eban Krispin. 

Bilbao IpuiB 138. Urte asko da, Zerbantes ori nere lagun aundia dana. "Grande amigo mío". Berron Kijote 83. 

Guziz hunen anaiak lagun handiak nintuen. Xa Odol 292. v. tbn. Ag Kr 206. Tx B 99. Etxde JJ 80. SM Zirik 12. 

Gazt MusIx 57. Alzola Atalak 111. b) Gran tropa, compañía (?). [Santxo Garzisek] bilduz lagun handia, 

Abderram urrundu. Hb Esk 64. 

- LAGUNAREN LAGUNA. Gentío, muchedumbre. Ango lagunaren laguna! [...] Kaigana jentez ganezka 

agiri zan. Erkiag Arran 36. Ikusmeneko zan [...] plaza nagusian batu zan lagunaren laguna. Ib. 40. 

- LAGUN-AURREAN. Delante de la gente, en público. Etxian egonaz bildur; egunez naiz gabez, lagunaurrian 

naiz bakarrik, beti-beti bildur. Kk Ab I 47. Koñatuak, lagun-aurrian, ori lako jazokunetan asarriaren 

beruak erazoten dauzan itzekaz Motrollo zematu eban: [...]. Ib. 42. 

- LAGUN-BEHAR. Futuro compañero, futuro cónyuge. Zure lagun beharrak gorphutz ederra du. Hb Esk 

178. Jakiten dugu [...] ezkontzerat doala. [...] Gure goresmenik bizienak [...] gazteari, haren lagun beharrari eta 

bien etxekoeri. Herr 18-12-1958, 2. Hortaz jada hitz hartia niz norbaitekin! --Norekin? --Ene lagun beharrarekin 

(edo ene emazte-gaiarekin). Larz Iru 140. 

- LAGUN-BERRITU. "Lagun berritu zerate? (G-to), aur berrien bat ba-dezute?' Inza EsZarr 168. 

- LAGUNEAN (SP, Arch ms. (ap. DRA)). "Bere lagunean, en sa compagnie" SP. 

- LAGUN-EGILE (-lle Lar, Añ). "Acompañador" Lar y Añ. 

- LAGUN EGIN (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ). Tr. Empleado por autores meridionales desde Lazarraga. Al 


mende. 

246


Norte se documenta en Etcheberri de Sara. a) (Aux. trans. tripersonal). Acompañar, hacer compañía. "Tia 

gaixoik dago oian da lagun eittera joaten jako gure ama" Elexp Berg. Oi etsegino lagun deizut [='os 

acompañaré']. Lazarraga 1172v. Eman diot [...] aditzera pena askorekin lagun egiten dizuela berak dadukanean 

senarraren faltaz (1699). ConTAV 5.2.9, 139. Baldin batak bertzeren hitzkuntza aditzen ezbadu, errazkiago [...] 

elkharri lagun eginen diote bi abre mutuk. ES 392. Oriek guziak zure bizitzaren bazterrean geldituko diran 

gauzak dira; orietatik batek ere ez dizu lagun egiñen beste bizitzan. Mb IArg I 65. Erri batera misio egitera 

ninjoala, jaun [...] galant bati lagun egin bear zidala gogoak eman zion. Cb Eg II 164. Gura dozu juan infernura 

Pelaiori lagun egitera? Mg CO 168s. Emáteko emén zerúko deskánsu iduri bát, ta lagunitekó igáten zerúra. LE 

Matr2 81. Lagun egingo deutsut Zeure Bakartadean; lagun egin daizudan Zeruko glorian. Añ EL 1 208. 

Eskandaloko bekatuan erortzea gerta diteke [...] lagun urkoari lagun egiten diozula bekatuan. AA III 554. 

Juaten dira mutill batzuk, arrebei lagun egiteko edo beste atxakijaren bategaz. JJMg BasEsc 109. Ama Birjiñak 

berak / lagun egin zigun [pelegrinaziyuan]. PE 110. Itzuli zan, Franziskori lagun egin onduan bere sorora. Bv 

AsL 151. Lagun egin eutsoen etxeraño. Kk Ab I 44. Arratsaldean aitari Tolosara lagun egin-bearra naiz. A Ardi 

141. [Aingeru zaitzalleak] lagun egitten digute alde guzietara. Inza Azalp 43. Burubagaz soñubari lagun egitten 

eutson. Altuna 78. Milloe bat eulik [...] lagun egitten eutsela [astuari]. Otx 17. Bada-ezpada ere, bidean lagun 

egingo dizut, Martin. NEtx Antz 24. Bi orduan lagun egin zioten gorputzari kandelen argitan. Anab Poli 66. -- 

Neuk ikusi bakarrik zagozana. --Ta lagun egitera zatozkidaz, ezta? Erkiag Arran 69. Gurasoak etzuten biotzik 

izan zijoazenei Vigoraiño lagun egiteko. NEtx LBB 33. v. tbn. Astar II 281. Echag 62. Lard 159. Apaol 95. Itz 

Azald 75. Ag G 232. Ldi BB 44. Ir YKBiz 149. Zait Sof 187. Or BM 44. Etxde JJ 49. (Precedido de berba). 

Bide batez bakanderearenera ixan zan, zati baten areri berba-lagun egitten. Otx 138. 

b) (vEys). (Aux. trans. tripersonal). Ayudar. Harriet trae además: "Lagungitea, laguin [errata por lagungin?] 

(inusité), lagungiten, venir en aide, aider, secourir. Il n'e s'emploi que dans le sens de laguntzea". (Algunos de 

los ejs. pueden corresponder a la acepción anterior). Koprarik geienak nere burukoak dira. [...] Egia da 

Martin Beltz gizagajoak mesederik asko egiñik, lagun eginda batez ere [...] Aria edo Kopra andi aetan. GavS 6s. 

Eta lagun egidazu neure eriotzako larritasun ta agonian. Añ EL 1 94. [Aita San Josepe] lagun egidazu [...] neure 

bizi guztiko obra, berba ta gauza guztiyetan. CatBus 57 (CatLlo 96 lagun egidazu). Makilleak ez beleuts 

Praisko, lagun egiñ, / oiñpeko arrietan artuko neban miñ. AB AmaE 229. Zeruko Aita, lagun / egidazu arren / 

zure bear naiz beti / ni oraiñ eta len. Xe 326. Nere otoitzak lagun egingo dizute. A Ardi 102s. Asko maite nau, / 

lagun egin daust askotan. Enb 201. Puska ezin altxarik / giñadela ari, / zeñek lagun egiña / izandu zan guri. Tx 

B III 132. Irri baiño obe zinute guri lagun-egin. Or Eus 53. Poema ontan gora zaitzadan / Ama! Lagun egidazu. 

SMitx Aranz 45. Zeure aur oni lagun egiten / etzaite asper sekula. Gand Elorri 128. Bere amak aurdunari erdiegiten 

lagun egiten zionez [...]. Zait Plat 84. Gañeko jantzia [...] kentzen lagun egiten dio. Lab SuEm 174. Ez 

dirudi [adibideak] inolazko etimologiari lagun egiteko aipatuak izan direnik. MEIG VII 120. v. tbn. JJMg 

BasEsc 7. Inza Azalp 41. Erkiag BatB 11. And AUzta 132. Etxba Ibilt 481. Joxe Mari Lukainka / erruki 

dezagun / eta al dan guztiyan / egiñ berriz lagun. JanEd I 65. 

- LAGUN EGINARAZI. Hacer acompañar. Topo egin zuten Zireneko gizon bat eta oni lagun egin erazi 

zioten Jesusen atzetik bere gurutzea eramateko. Inza Azalp 69. 

- LAGUN-EGITE. Acción de acompañar. [...] lagun urkoari lagun egiten diozula bekatuan, lagun egite 

onekiñ, alabaña [...]. AA III 554 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

- LAGUN-EGUN. "Sábado en Labortano. La tradition, pág. 170. Berdeko" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

- LAGUNEKIKO. Sociable. Oso lagunekikoak erleak dirala uste izaten degu. Ldi Y 1933, 85. 

- LAGUN-ESKE. Egonaldi ontan egin zion lagun-eskea Don Kijotek bere auzoko nekazari bati. "Solicitó don 

Quijote a un labrador vecino suyo". Berron Kijote 87. 

- LAGUNEZKO. (Adnom.). Inguruetako bide-zidor guztiek lagunezko erreskadaz beterik ikustea. Akes Ipiñ 

20. 

- LAGUN GIRISTINO. Prójimo. Diru izateagatik neure lagun giristiñoa trunpatu dut. EZ Eliç 153 (v. tbn. 

155 y 156). 

- LAGUNIK LAGUNENA (det.). El mejor amigo. Ondo dakizun legez zu zaitut lagunik lagunena ta maiterik 

maiteena. Ag AL 155s. Gaztetxo, zure lagunik lagunena erriko apaizak izan bear du. MAtx Gazt 94. 

- LAGUN IZAN. Acompañar. "Acompañar a Satanas en el fuego del infierno, Satanasen betiko lagun izan" Izt. 

Cf. A: "Lagun izan (V, G, AN), ayudar, auxiliar. Se usa como intransitivo y con dativo: lagun zakizkit, 

ayudadme. Hoy se usan más lagun egin y lagundu" A. Aialdekoek lagun zioten / erdi-illetaz Elizara. "Le 

acompañaban". Or Eus 410. 

- LAGUN MIN. Amigo íntimo, gran amigo. v. LAGUN HANDI. Leen-ikustaldiz egin bait-ziran [...] lagun 

min. Markiegi in Ldi IL 11. Bere lagun miñ Anbrosio ikasleak. "Aquel gran su amigo Ambrosio". Berron Kijote 

133. 

- LAGUN-OSTE. Comparsa. Plaza Berrian nolanaiko jaiak egiten zituzten; [...] lagunoste edo konparsa 

politak ere bai. Anab Don 40. 

- LAGUN-PILO, -PILA. Montón de gente. Kaixaganeko ori ikusteko bildu zan lagun pilloa. Erkiag Arran 36. 

Bereala, lagun-pilla aundia bildu zan. Anab Poli 94. Irungo mutil batek kontau eban bein lagun-pillo baten 


mende. 

247


aurrean. Alzola Atalak 149. 

- LAGUN PROJIMO (Añ, H (l. prox-)). Prójimo. v. LAGUN HURKO, KIRISTI-LAGUN, KRISTAU-LAGUN. 

Gure lagun proximoaren beharrak hala galdetzen duenean. Ch I 15, 1. Zaude ixillik [...] baldiñ zure 

ixiltasunak ez badio ez zuri, ez lagun proximoari kalterik ekhartzen. He Gudu 149 (131 bertzeentzat). Maitatzen 

ere dut nere lagun projimoa, nere burua bezala. Añ CatAN 73. Lagun proximoaren jasan gaitzak jasaitea. MarIl 

32. San Xabier guzia lagun proximoarentzat zen. Jaur 388. v. tbn. Gco II 66. Etch 664 (-ü-). Ur MarIl 100. 

Legaz 7. CatUlz 7. L. proximo: OA 62. Brtc 207. Gco I 436. CatB 54. CatLuz 22. JesBih 409. L. proximu: Añ 

EL 2 246. 

- LAGUN-SALDO. Grupo de compañeros, de gente. "Lagun-xaldo batekin zirenean etziteela txutxokan ihu)eki 

ari (S), que cuando estuviesen en un grupo de personas no se pusiesen a cuchichear con nadie" A (s.v. 

txutxokan). v. LAGUN-TALDE. --Kristiek nola igaraiteko die gorozüma? --[...]; lagün saldoer ihesi. Bp II 

42. 

- LAGUN-TALDE. Cuadrilla, pandilla; compañía, grupo de gente. Kondeak pensatu zuen lagun-talde andi 

bat berekiñ artu, eta eizera irtetea. Arr GB 101. Jenobeban beor eder apañ baten gañean jarri eta laguntalde 

zoragarri baten erdian guziak beren etxerontz joan ziran. Ib. 9. Jesusen Konpañia edo Laguntaldea. Goenaga 

Aita San Inazio 45 (ap. DRA). Gudari-lagun-taldeak bildu ditu. Zait Sof 116. [Erregeren semeak] zegokion 

bezela, laguntalde eroso bat bildu ta aruztu zan. EG 1956 (7-8), 42. Laguntalde aundiak eldu ziran, bolantak, 

basanderiak eta jigantiak. Etxde JJ 173. Mariaren laguntaldeetan eta Ekintza Katoliko-taldeetan dauden neskamutil 

jator. MAtx Gazt 12. Orra izaroz bakar / dabillen onen lagun-taldea. "Mas mira las compañas de la que va 

por ínsulas extrañas". Gazt MusIx 187. Gau baten, alai, mai-inguruko / batu da lagun taldea / ta [...] / egin 

apari-legea. NEtx LBB 290. Eskatzen diot nere lagun-taldearen eta neronen izenean [...]. "En nombre de toda 

esta compañía". Berron Kijote 148. v. tbn. Osk Kurl 139. Erkiag BatB 159. 

- LAGUN HURKO (V, G ap. A; Lar, Añ, Izt). Prójimo. v. LAGUN PROJIMO. Ez dezu gutiziatuko lagun 

urkoaren emaztea. Ub 27. Gure lagun urko edo proximoaren egiazko amoriarekin. Gco II 1. Zure izenean 

amatzen ditut nere lagun urko guziak. AA I 464. Nork bere lagun urko, gaiztakeria artan kutsutua, il zezala. 

Lard 103. Izketa pranko ibilli dute / lagun urkuen kaltera. EusJok 124. Lagun urkoa norbera langoa zala uste 

eudielako. Akes Ipiñ 35. Lagun urkoaren bizia arriskuan ipintea. Erkiag BatB 195. Lagun urkoaren izerdiz 

aberasten dakiena. Zait Plat 5. Maiz aski gure poesiaren lagun hurko den gure metafisika. MIH 386. v. tbn. Mb 

IArg I 380. Cb CatV 45. Añ LoraS 68. CatBurg 7. Ur Mt 5, 43. Aran SIgn 108. Legaz 6. Bv AsL 112. Arr May 

65. Itz Azald 79. Ag Kr 201. Ayerb EEs 1912, 178. ArgiDL 110. KIkG 56. Inza Azalp 148. Altuna 56. Enb 203. 

Otx 73. Mde HaurB 47. Munita 29. Or Aitork 66. Etxde JJ 178. MAtx Gazt 78. Arti MaldanB 233. BEnb NereA 

89. Vill Jaink 95. Gazt MusIx 146. Lab SuEm 191. Uzt Noiz 25. 

- LAGUN ZAHAR (V-gip), LAGUNTZAR. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Amigo íntimo, viejo amigo. "Amen da 

Patxi, nere lagun zarra, falta zana gaurko jardunetarako!" Etxba Eib. "Amigo íntimo. Lagunzarrak izen arren 

idea diferentetakuak die. Aspaldiko laguna, besterik gabe, ere bai. Enok ezautzen? [...] Bai gizona, gu 

lagunzarrak gaittuk" Elexp Berg. Tr. Emplean laguntzar Otxolua y Erkiaga. Ez kasoik egiñ orri [...]. Biyak 

konponduko gera! Ala laun zarra! Alz STFer 140. Antxiñetako lagun zar maitegarria. Ag AL 105. Antxiñeko 

aizkide ta lagun zarrak ixan balitzaz lez. Kk Ab I 103. Etzat aztuko / lagun zar batek esana: [...]. Tx B I 237. 

Aspaldiko lagun zaharra. Etxde JJ 147. Lagun zar ona egoan gure Bixente! Gero trabeneruak jende burutsuak 

direala entzungo dogu gero! Bilbao IpuiB 160. Laguntzarrak agurtu guraz. Erkiag Arran 181. Txikitako bere 

adiskide ta laguntzarrari. Erkiag BatB 176. Bere lagunzar jakintsu baten laguntza izan ez balu [...]. "De un 

sabio grande amigo suyo". Berron Kijote 169. Lendabiziko agurtzen ditut / lagun zar Donostikoak. Uzt EBT 22. 

Bila etorria da, lagun zaharrak baitira. MEIG I 163. v. tbn. EusJok 146. Jaukol Biozk 72. Or Eus 229. Lek 

EunD 45. Alz Ram 97. EA OlBe 31. JAIraz Bizia 63. SM Zirik 96. Matx Gazt 16. Alzola Atalak 89. 

(Como vocativo). Egia esan dozu Manu, lagun zarra. AB AmaE 226. --Zer dakazu? --Gutxi; gauza gutxi, 

lagun zarra. Iraola 134. Kaixo lagun zarra! Zer berri! Ag G 375. Ea, lagun zar; edatsi ipuin ori. A Ardi 129. 

Nereak egin du, lagun zarra. Ib. 90. Ut, ut, ut, laguntzarra! --erantzun eutsan Bertoldak. "Eh, fratello". Otx 72. 

Kaxo, lagun zar! NEtx Antz 146. Kaxo, lagun zarrak! Lab SuEm 203. v. tbn. Bilbao IpuiB 240. Basarri 39. 

Lagun zaharra: Alz STFer 138. Enb 176. Zatorz, ba, zorionez, / lagun zar ori. Enb 209. Zer egiten dezu or, / 

lagun zar Txirrita? Basarri in Tx B 224. Nere lagun zarra, ikusten diat [...]. Alz Ram 97. Agur Patxi, lagun zar 

nekatua. NEtx Antz 103. Atsekabe bat eman didazu, / nere lagun zar maitea. Lazkano in Mattin 130. Lagun zar 

maite, [...]. Basarri 33. 

- LLAGUN. "(L-côte), compañero. Se usa para llamar a alguien a voces" A. 

lagunabar (V, G, AN). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. "Vulgo, pueblo, común de las gentes" A. "Lagun-abarrian, entre 

compañeros" Iz ArOñ. Ekandu txarrak idokitzen [...] ekingo balute, ez legoke lagunabarrean ainbeste oker. 

Ol Imit I 3, 5 (Pi errietan). Guziok alegitan lagunabarrei Yesuk esan zizkien. Ol Mt 13, 34 (Ker laguntaldeari, 

BiblE jendeari). Jesus iragarlea duk au, ziagoten lagunabarrek, Galileako Nazaretarra (Mt 21, 11). Or MB 

181s. Lagunabarrak (las multitudes), mutillaren liraintasuna [...] txalotu zuten. Etxde AlosT 77. Zintzarrotsan 

ibillitako lagunabar guztia ezkongaiak lagunduz joan oi zen elizaraño. Etxde JJ 171. Erriko lagunabar eta 


mende. 

248


zaratazulotik aienatu ziranean [...]. Ib. 207. Lagunabar talde ugariak [...] galdezka ari dira. Zait Plat 16. 2. 

"Neska itza, itz lagunabarra dala (palabra plebeya)" Euzk 1929, 160. 3. Familiar, conocido. Lagun-abar 

egin nintzaion, eta aren izketara ernai txoraturik nindagon. 'Habiéndome familiarizado mucho con el'. Or Aitork 

78. 

- LAGUNABARREKO. a) "Regular, vulgar, como la generalidad" A. "Hablando de personas, individuo 

corriente, del tipo medio o común. Gure semea eskolan ez da urten urtena be, lagunabarrekoa (V)" DRA. 

Biak zirean [...] barritsuak, miin labanekoak, eta edonogazkoa eukitekoak; edo, bizkaitar zaar askok esaten 

dabenez, lagun-abarrekoak. A Ezale 1897, 163a. Esakizuna edo lagunabarrekoa da edo ezta. Lagunabarrekoa 

bada refrán du izena. "O es vulgar, o no". A EY III 8. b) "Lagun-abarrekoa da (V), hombre de crédito, de buena 

fama" A. 

- LAGUNABARREAN (V-ger-gip). "Lagun-abarren (pescar) casi igual unos que otros (V-ger)" A Apend. 

"Lagun-abarrean ekarri dabe atuna, casi a igual cantidad han traído (las lanchas) el bonito (V-ger)" A EY III 

257. "Lagúnabárrian jantzi, vestir como los compañeros. Lagúnabarrian bizi da, como los demás, sin llamar la 

atención ni distinguirse. Lagunabarrian baabill, ya anda a la par de los demás, sin llamar la atención" Iz ArOñ. 

- LAGUNABARREZ. "Lagun-abarrez bizi (Vc), vivir regularmente, como la generalidad" A. 

lagunabarka. "Lagun-abarka lan egin (G-to-bet, AN-gip), trabajar auxiliándose mutuamente" A. 

lagunai. "(R-uzt), simpático" A. 

lagunalde. Grupo de compañeros. v. LAGUN-TALDE. Jaun handi bat egun batez ihizira joan zela lagun 

alde bateki. AR 348. Lagun alde batekin, Frantses joan zen ospitale baterat. "Un groupe de compagnons". 

Ardoy SFran 128. 

lagunaldi. "Ayudar, hacerle algún servicio ayudándole, lagunaldi bat egin" Izt. 

lagunarazi, lagunduazi. Hacer acompañar. Harritxabaleta yaun apezak bere etxera lagundu azi zion 

Allanderi. Etxde JJ 51. 

lagunarte (V-gip, G-azp; Izt). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Documentado en Oihenart y autores 

meridionales del s. XIX y, sobre todo, del XX. En DFrec hay 32 ejs., meridionales. 1. Grupo, peña de amigos, 

de compañeros. "Diversiones, bailes, lagun artera urten, lagun artean ibili, salir a los bailes, diversiones" Izt. 

"La peña de los amigos. Lagunartian milla ipoiñ erabiltzen dittugu, jan da eran bittartian" Etxba Eib. "La 

cuadrilla, la compañía y el ambiente de los amigos. Ondo bizi ei da Ameriketan, baiña emengo lagunartia falta i 

jako. Andriai iges eiñ da lagunartera joaten da" Elexp Berg. Lagun artean, / hel nadinean / [...] hi beti, beti 

aut gogoan. O Po 9. Ez du nai festetara, dantzara, lagun artera joan. AA III 551. Lagun artean ipui edo kontu 

garbiak gatzarekin esatea. Ib. 619. Edozein lagun artetan esaten ditubeela berba desonestubak. fB Olg 60. 

Lagun arte baten milla guzur lotsarizko [...] esateko. fB Ic II 178. [Konfesoreak] eragotziriko etse, lagun arte, 

yolas. Añ EL 2 133. Plaza inguruko lagun-artetara beñere jatxi bagekoa. Izt C 248. Goliat, [...] lagun-artetik 

irten eta [...] deadarka ziardun. Lard 164. Lagun artera juanik, [...] asi zan [...] txit gaizki itzegiten. Bv AsL 136. 

Ana Manuela lagun-artean / egon da isilik entzuten. Azc PB 127 (v. tbn. en contexto similar PE 36, Kk Ab I 51, 

A Ardi 83 lagun artean). Eztau bere [...] txabolatik lagun-artera urteten, gertaldi andi batean ezpada. Ag AL 

30. 

(s. XX). Lagun arterako beta egokia, jan edanerako epe gozoa. Ag G 79. Zortziko batzubetan / guaz 

agertzera, / gure lagun artean / pasatubak dira, / kontatu bear degu / geren gertaera. JanEd II 130. Ara ez juatia 

/ neretzat kaltia, / orrela galdutzen da / lagun-artia. Imaz Auspoa 24, 132. Nere lagun-artea, "langille-artea" 

duk. Lek EunD 18. Zer egin nai degu "Euskaltzaleak" bazkun ontaz? Lagun-arte ugaria egin nai genduke. Ldi IL 

144. Etxerako, lagun-arterako [izkera]. Ib. 137. Nora? Kasinora? Lagun artera? Jaien batera? ABar Goi 45 (v. 

tbn. en contexto similar Erkiag BatB 24 lagun artera). Orretara zetorren Iñazio Erromara Lagundia sortzera. 

Ordurako nolabait sortuta zegon; baño oraindik lagunarte bat besterik ez zan. Manzi GPatroi 162. Eliza 

Lagunarte aundi bat din. Or QA 117. Geroztik etzan lagunartera len bezela azaltzen. Etxde JJ 267. Lagunartetik 

oles egin zion Piarresek. Ib. 33. Izan be, aren lagun artian ez zan iñor urik edaten ebanik. SM Zirik 43. Arritzen 

nok lagunartera be ez etortzia. Ib. 43. Zinetan, dantza-tokietan, liburuetan, lagun-arteetan. MAtx Gazt 23. 

Azeria lez lagun artera / agertuko iaku mantso. BEnb NereA 262. Lagunarte ugariak ageri ziran edozein tokitan 

ari ziran iztun goratuak sofiste zeritzaten. Zait Plat 111. An ez dezute iñoiz izango / emengo lagun arterik. 

Basarri 137. Seme-alaba gazteak poliki-poliki lagunarte berriak arkitu zituzten. NEtx LBB 50. Erriko lagunarte 

batean baiño geiagotan aipatu izan da au. "En más de un corrillo en el pueblo". Berron Kijote 138. Giroa ere 

halakoa da, gero. Denak laguntzen baitu: irakasleak, hizkuntzak, lagunarteak. MIH 148. Utz ditzagun 

itxurakeriak, lagunartean behintzat. Ib. 209. v. tbn. Lab SuEm 197. Ai zer nolako lagun-artia / igaro bear 


mende. 

249


deguna! Uzt Sas 107. Egun batian barrikotia, / bestian lagun-artia, / orrelakorik iñon bazegon, / beti bagendun 

partia. Ib. 149. Lagun-artiak eder askuak / egiñak zitun gazterik / [...] lagun egiten txit erreza zan / gero etzegon 

uzterik. Ib. 130. Grupo de gente. [Euskera] orainarte abarka ta txapeldunen artetik ezta berezten izan; 

orain [...] beste lagunarte batzuetara eroango dogu. A EEs 1916, 109. 

2. Compañía. Lagunarte galgarriak eta [...] ikuskari periltsuak [utzi]. Arr May 68. Gero maian, etxekoen 

lagunarte atsegina. Ldi UO 26. Beste lapurren lagunarte gaiztoa zun maite. Or Aitork 49. Berez zan txerakor, 

gizartetsu eta lagunarte bearrekoa. Etxde JJ 266. Asi zen malkorran behera, mozkorkeri ta lagunarte txarretan 

murgilduz. Ib. 33. Ezin ba ukatu lagunarte ederrenean nengoala europatarrekin. Anab Aprika 79. Lagunartebearrak 

[...] piztu du zugan kanpora irtetzeko gogoa. Vill Jaink 140. [Sokratek] gazteok laztan zituen [...] eta 

aien lagunarte gozo ederrari toki eman zion. Zait Plat 103. Bakarrik aspertu egiten zera, lagunartea nai dezu, 

jolasen ibilli. MAtx Gazt 101. Bidean egoki etorri zitzaion euskaldunaren lagunartea. NEtx LBB 29. Bere 

jauregian artu zituan, lagunarte gosea bai zuan. Ib. 70. [Irugarren mailako gelan] moldatu bearko zuten [...], 

beste beartsu-jendearen lagunartean. Ib. 33. Mendiotako arbolak dira nere lagunarte. "Son mi compañía". 

Berron Kijote 160. Exeri zaite ementxe nere ondoan ta jende prestu onen lagunartean. Ib. 123. Maiteago dugu 

lagunartea basamortuko bakartasuna baino. MIH 136. Lagunarte ederrean irten naiz plazara. Ib. 89. 

3. "(L, BN), société. Lagunartean ez da holakorik egiten, cela ne se fait pas en société" Lh. Garai artako 

lagunartea, begiko zikina baino ezin ikusiago zuen Platonek: agintariak eta olerkariak ezer gutxian zeuzkan. 

Zait Plat 117. [Protagorak] lagunarterako antolaketa zuen bere irakas-gairik beinena. Ib. 119. 

4. (G-goi ap. JMB At; Izt). Sociedad, asociación. Beste erri askotan guri, gai onetan, aurrea artu digute. 

Orretarako, lagunarte ugari eta aldizkingi asko dituzte. JMB LEItz 89. "Old Cornwall Societies" horiek 

arkeiologia eta historiako lagunarte batzuk dira. Mde Pr 258s. Lagunarte artan amar bat gizon baikiñan. 'Los 

que habíamos de formar tal sociedad'. Or Aitork 149. Badire idazlari aski onak gure lagunartean sartuko 

lirekenak. Izeta DirG 107 (v. tbn. 47 y 48). Ezkontideek lagunarte bat, gizarte txiki bat edo sozietate bat osatzen 

dute. Vill Jaink 163. 

5. Amistad. Gure lagunartea geiago estutu bear genuke bion onerako. NEtx LBB 82. Eten zuan, ba, bere 

lagunarte ura ta [...] joan zan soldaduzkara. Ib. 125. Dana zan orduan pake, lagunarte, biotz-batasun. 

"Amistad". Berron Kijote 125. 

- LAGUNARTEKO. a) (Adnom.). Lagun arteko tratu ta artu emon. fB Olg 200. Ze gauza txarra dan, 

miinagaz lagun arteko bakia [...] galdutia. fB Ic II 205 (v. tbn. en contexto similar AA II 114 lagunarteko 

pakea). Lagun arteko gastuei [...] etziokan begiratzen. Bv AsL 26. Bigira bat, lagun-arteko etxe-biltzarre bat. 

RIEV 1907, 168. Lagun arteko irakaspen gaiztoak. Ag G 218. Lagun arteko jan-batzar alaiak. Ib. 349s. Otoitza 

izan ditteke bakarkakoa ta lagunartekoa. Inza Azalp 120. Lagun-arteko jan-edanetara jotzen du. Lab EEguna 

92. Lagun arteko kartak. NEtx Nola 22. Lagunarteko solasatik apartatzen saiatu zen. Etxde JJ 148. Lagunarteko 

goizaparia. Erkiag Arran 120. Lagun arteko gauzak ari giñala izketan. Ugalde Iltz 48. Arroputza, bere buruaz 

artuegia, etzan lagunarteko gizona. Zait Plat 30. Lagun arteko / pozezko egunak. BEnb NereA 215. Etengabeko 

kanta-jaia du / lagun arteko legea. NEtx LBB 286. Egunoroko lagunarteko hizkera arrunta. MEIG VII 173s. b) 

"Sociable" A Apend. Mutil adimen argiduna, oso lagun-artekua, lagun maitekorra. Kk Ab I 107. c) 

Compañero, perteneciente al grupo o círculo de amigos. Atera oi zen etxetik bere lagunarteko batzukin. Etxde 

JJ 202. Lagunartekoen burubidez iru Aita gure ta Kredo bat esan zituzten. Ib. 263. Aren lagunarteko 

[izandakoak]. "Todos aquellos que se llamaron sus amigos". Berron Kijote 159. Gure lagunarteko bati 

kantaeraziko diogu. "Un compañero nuestro". Ib. 126. Socio. Claudet yaunak erabaki zuen Leblanc eta 

bere Lagunartekoei gaztigatzia, denak entzun zezaten Franzisen aitorpena. Izeta DirG 122s. 

- LAGUNARTE-ZALE. Sociable. Ludiko xomorroetarik lagunarte-zaleenak, txindurriak eta txindurtzuriak 

dira. Ldi Y 1933, 85. 

lagunarteratu. Ir, acudir a la compañía de los amigos. Lagun-arteratzen bada, [...] erakusten diote nork 

daki zenbat gaistakeri. Mb OtGai I 32. Lagun arteratu zan Jon ere. [...] ez eban ostera [...] nai ebanik aurkitu. 


lagunbat. v. larunbat. 

lagunbatz (Bera), launbatz (Bera, BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1897 de lagun 'compañero' y batz 

'reunión'. "Sociedad, compañía" Bera. "Josuren Launbatza, la Compañía de Jesús" Ib. "Coalición" BeraLzM. 

Josu-Launbatza. AG 1473. Vela andere abeslari ta beste bere lagun-batzeko eres-ertikideak. Garit Usand 43. 

v. tbn. Arrotsa "Geure zaindarijari" El Correo Vasco n.º 73 (ap. NeolAG). Iturrondo JEL 1908, 210 (ap. 

NeolAG). 

lagun-behar. Ayuda. Ez du ba, Euskerak iñoren lagunbearrik itz berriyak eraltzeko. EgutTo 8-5-1921 (ap. 

DRA). 


mende. 

250


lagunbide, lagunpide (S-saug ap. Lh). "Secours, aide" Lh. Elizaren iru umetalde auen artean badegu 

alkartasuna, artu-eman edo ontasunezko batzuek besteen lagun-bidea. Inza Azalp 103 (v. tbn. 102). 

lagundaratu. Hacer(se) acompañar, ayudar (?). Gugatik saiatzen dan guraso ona daukagula ta gaitzik 

gabeko lagunez lagundaratu gindezkeenak. Elizdo EEs 1929, 180. 

lagundasun. v. laguntasun. 

lagunde (Lar, H). "Subsidio, socorro" Lar. v. lagundera. 

lagundeko (Lar, H). "Subsidiario" Lar. 

lagundera (Lar, H). "Subsidio, socorro" Lar. Zerutik ditugun lagunderak edo graziaren indarrak, Jesusek 

guretzat irabaziak dira. Mb JBDev 57. 

lagundezgarri (Lar, H). "Insociable" Lar. 

lagundi (Bera, Lh). 1. "Sociedad, compañía; junta de compañeros o socios" Bera. "(GH), compagnie. Jesusen 

lagundia, la Compagnie de Jésus, les Jésuites" Lh. Tr. Documentado en textos meridionales desde J. I. Arana. 

Al Norte lo emplean Birjin, J. Etchepare y Lafitte. Birjiniak etzuen utsegin egun hartuan Sofia Begirungarria 

ganat joaitea, orduan lehen aldikotzat bazkaldu zen haren Lagundi xumearekin. "Communauté". Birjin 501. San 

Ignazio Jesusen lagundi-fundatzallearen bizitza laburtua. Aran SIgn 1 (v. tbn. Jesusen Lagundi en Lh EEs 

1915, 233, JBDei 1919, 161, Garit Usand 57, ArgiDL 167, Inza Azalp 28, Inza in Jaukol Biozk XV, JE Ber 59, 

NEtx Nola 40 y Akes Ipiñ 9; Jesus Lagundi en Bera EEs 1915, 217). Lagundi edo konpaniaren moldakizuna. Ib. 

40. Jesusen Konpañi edo Lagundiya sortuazi zuen. Aran EE 1883b, 75. Jarri zan geroago lagundi bat arrantza 

au geitzeko. Etxeg RIEV 1908, 192. [Caracastik] kakaoa ekartzeko jarri zan Donostian indar aundiko lagundi 

bat. Ib. 193. Mota guztietako Lagundi, Batzoki, Elkarte ta antzekoak. EEs 1916, 54. Bazkun, batzoki ta lagundi 

guziak bialdu zituzten beren aurkezleak. Garit Usand 55. Lagundiak Erromatik ekarririk. JE Ber 62. Caracasco 

errege-lagundia. A Y 1934, 3. Lugintza ta ola-ekintzako domuak gizon nai lagundi bakotxaren eskuetan 

dagozala [...]. Eguzk GizAuz 74. [Jesuiten] lagundian hogoi urtetan sarturik. Lf ELit 156. Madrigalen Gaztelako 

lagundi-buru. Gazt MusIx 58. Karmeldar lagundia berriztatu nai zun. Ib. 146. Jesusen Lagundiko [Aita Plazido 

Mujika]. MEIG I 89. 

2. Grupo de gente, cuadrilla. Dator gero lagundia urira / kaletarrak guztiak antxe dira. / Andik doaz andiki 

batenera / ordotsagaz eskintza egitera. Zav Fab RIEV 1909, 31 (ref. a una partida de caza). Biba Don Braulio ta 

/ lagundi guzia. Urruz Zer 107. "Cortejo. Aintzin doa lagundiya / ikurrina, lehena. J. Agerre Rev. Pamplona 

(Navidad 1957)" DRA. 

- LAGUNDIAN. (Precedido de gen.). En compañía (de), acompañado (de). Sartu zan Santiago zeritzaion 

ontzian, eta [...] segi zuen beste ontzien lagundian. Etxeg EE 1892a, 365. 

lagundu (gral.; Mic 5r, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), laguntu (S; Arch VocGr, Gèze). Ref.: A; Lh; Lrq 

(lagüntü); Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Lagüntü es la forma propia 

de la tradición suletina. Se documenta aisladamente laundu en algunos bersolaris (in Tx B II 217 e Imaz (Auspoa 

24, 131)). En DFrec hay 341 ejs. de lagundu y 2 de lagüntü. 

En cuanto a su empleo trans. o intrans., los testimonios septentrionales más antiguos corresponden a dos tipos de 

construcciones: una con aux. intrans. y otra con aux. trans. bipersonal. Se documentan ambas, en proporción 

similar, en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Voltoire (159 / 175s), Gasteluçar (154 / 46) y Belapeyre (I 87 / I 

24), y sólo con aux. intrans. en Materre (107), Haramburu, Arambillaga (93 (III 34, 20)), Axular, Harizmendi 

(78), Pouvreau y Tartas (Onsa 68). A partir del s. XVIII se generaliza el empleo del aux. trans. bipersonal, si 

bien se documentan algunos ejs. aislados de aux. intrans. (en todos ellos junto al más frecuente trans. bipersonal) 

en autores como Chourio (III 16, 2), Baratciart (270), Duhalde (84), Duvoisin (LEd 101), Zalduby (RIEV 1908, 

767) y Goyhetche (133). Hay además dos ejs. con aux. trans. tripersonal en J. Etchepare (Bur 195 y Ber 28), 

junto al frecuente bipersonal. 

Para autores occidentales es general el uso del aux. trans. tripersonal salvo ejs. más o menos aislados. Así, el 

primer testimonio vizcaíno de fray Juan de Zumárraga es con aux. trans. bipersonal, mientras que se atestigua 

sólo aux. intrans. en Lazarraga y Capanaga, y tbn. intrans. (junto con aux. trans. tripersonal) en Ochoa de Arin. 

La casi totalidad de los ejs. posteriores de aux. intrans., corresponden en su mayoría a lo que parecen ser 


mende. 

251


construcciones fosilizadas de imperativo, muchas de ellas en contextos con Jauna, Jaungoikoa... etc. Así, se 

documenta lagun zakidaz en Cardaberaz (CatV 100), Añibarro (EL 2 109), Uriarte (MarIl 28), D. Agirre (AL 22), 

KIkV (115) y Otxolua (151); lagun zakizgu en GavS 31; lagun za(i)kizkit en Aguirre de Asteasu (I 454), V. 

Moguel (8), KIkG (84) y Txillardegi (Let 142); lagun zakiguz en Enbeita (62); lagun akiok en Lizardi (IL 43); 

lagun dakigula en Orixe (QA 92); lagun dakidala en Akesolo (Ipiñ 5), etc. Fuera de estos contextos hay además 

en Cardaberaz (Eg II 89): O au egiten banu! [...] ta munduko gauzetatik nere biotza desegiteko nola lagunduko 

lizakean! 

La construcción con aux. trans. bipersonal se documenta tbn. en algunos autores occidentales (en todos ellos 

junto al más frecuente aux. trans. tripersonal): Moguel (CO 134 neskatilla [...] danzetara lagunduten 

dozubenak), Guerrico (I 411 lagun gaitzatzu, II 1 fedea eta esperanza [...] lagundu bear ditugu karidadearekin), 

Iztueta (C 455 lagundu zeban Errenteriatik Ondarribiara), JanEd (I 37 nik lagunduko zaitut), ArgiDL (17 zaitu 

ta lagundu nazazu, 103 bedeinkatu ta lagunduko ditut), Orixe (Eus 257 lagun gaitzazu, y Aitork 148 lagundu 

ginduzun), T. Agirre, Alzaga (Bern 62 lagundu biar nak bankura), Otxolua (53 arazo onetan neuk lagundu 

zattut), Eguzkitza (GizAuz 167 agintari nagusiak gizabatz txikiagoak [...] lagundu egin bear dabez), Zaitegi 

(Plat 86 ain mugonez lagunduko duen beste inorgan), N. Etxaniz (Nola 26 Arantza ta Begoñek lagundu 

ginduzen y LBB 158 lagun nazazu), y Anabitarte (Aprika 22 etxeraño lagundu ninduan). Hay tbn. aux. trans. 

bipersonal con elkar en construcciones del tipo alkar biogu lagundu (Tx B 228), en Enbeita (58) y Basarri (97). 

Para autores alto-navarros y pirenaicos, el empleo más antiguo corresponde al aux. intrans., en Beriayn. Se 

documenta con aux. trans. tripersonal en Mendiburu (+ aux. intrans. para el imperativo, como en IArg I 345 

lagun zakizkigu), Elizalde y Mendigacha (142); aux. trans. bipersonal en Añibarro (CatAN 38), Legaz (27) y en 

unos versos alto-navarros recogidos en Noe (115), y aux. trans. tanto bipersonal como tripersonal en Lizarraga de 

Elcano (Ong 59v / Ong 15r), Inza (Azalp 63 y 71), F. Irigaray (183 / menos frec. bipers (181)) e Izeta (DirG 73 / 

menos frec. tripers. (93)). 

En cuanto al sust. vbal., además del más general laguntze-, hay lagundute- en la mayoría de los autores 

vizcaínos; lagundutze- en bersolaris y autores populares guipuzcoanos (tbn. en Beovide (AsL 115) y Arana (SIgn 

109)); lagunte- en Mendigacha (129); laguneta- en textos vizcaínos antiguos (fJZ, Capanaga (67) y Micoleta 

(14)), y lagunketa- en Arrese Beitia (AmaE 414). 

Para la forma de futuro, en autores orientales hay lagunduren (alternando en la mayoría de ellos con lagunduko) 

en algunos pocos ejs. de Mihura (119), CatLan (4), Hiribarren (Esk 195), Zalduby (RIEV 1908, 605), 

Etchamendi (168) y Barbier (Sup 80), y lagüntüren en autores suletinos. La forma más extendida para el radical 

es lagun. Emplean lagünt los suletinos, y alternando en varios de ellos con lagun, Duvoisin (LEd 2), Laphitz 

(71), Joannateguy (in Ardoy SFran 353), Barbier (Sup 57), Etchamendi (46), Mirande (Pr 104), Zerbitzari (Azk 

85), Mattin (81), Arradoy (SFran 291) y Xalbador (Odol 64); hay lagund en Leiçarraga. 

1. Acompañar. "Laguntzea norbaiti, accompagner [...] quelqu'un. Lagun zakizkit, [...] tenez moi compagnie" 

SP. "Acompañole hasta su casa, lagundu zion bere etxeraño" Lar. "Acompañarme, lagun zakidaz, lagundu 

zakidaz" Izt. "Lagun zazu hiriraño, accompagnez-le jusqu'u à la ville" Dv. "Lagun zakidaz (Vc), acompañadme" 

A. "Accompagner (à l'orgue, à l'harmonium)" Lh. Obato lagunetan zaituela Munsarasko seme lealok enzuten 

dot. "Que vos hacen mejor compañía". fJZ 99. Unzira lagundu zaizkan. Lç Act 20, 38 (TB, Dv lagundu zuten; 

Ker lagun egin eutsoen, IBk, IBe, BiblE lagundu zioten). Eta lagund zezan hura [...] Asiarano. Ib. 20, 4. Ze an 

daz Presebal ilik / Juanikotegaz lagundurik (Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Hareraiño 

laguntzen du leial begirailleak. EZ Man I 59. Lagundu bekio eta egon bidi Sakramendu Santuen aurrean [...] 

deboziño andiagaz. "Acompañe y esté delante del Santísimo Sacramento". Cap 124s. Nori bere aingerua 

lagunzen zaika bere heriotzean. Hm 229. Arabak ekarriko dau / Gipuzkoa onestera, / lagun ezteio gerrara. 

BBizk 23. Zeren gure fediak lagüntü izan behar baitü obra honez. Bp I 45. Zer penitenzija modu da sakramentu 

konfesinoekuari lagundu biar deutsana? Mg CO 212. Gauza askok lagundu bear deutse ondo egingo dan 

konfesiñoari. Añ EL 2 130. Gure erranek [...] hainitz fruitu erakharriko dute arimetan, baldin horiek oro 

lagunduak badire exenplu onez. Jaur 390. Apostoluai ostaturaño askok lagundu zieten, ikasbide berriak 

aditzeagatik. Lard 507. Doña Inesek ospitaleraino lagundu zuen. Laph 36. Apaiñ-apaiñ eginik eta dama askok 

lagundurik juan zan eliz nagusira. Bv AsL 92. Esan zion lagunduko ote zion bidian. Ib. 180. Osasunak lagundu 

ezkero ez da faltako ogi puska bat. Apaol 110. Lagundu zituzten komentuko athetaraino. Jnn SBi 107. Harek 

gida ditzan eta lagünt ditzan zelüko portialano. Ip Hil 30. Josetxo [...] lagundu bear deuskuzu Buenos Airesera, 

ostera bat egittera. Echta Jos 318. Bainan badute bertze zaintzalerik, Jainko ala debru ez nakike. Batere berek 

ez dakitelarik, batzuetan eskua laguntzen deie hunek: ikusi ditut [...] basa dentistak lothu hortzak irauten, 

aztiaren edari itxura gabekoek hilak pizten kasik [...]. JE Bur 195. Egün batez lagüntü nia Ganosse Harrigiliala. 

Const 43. Ramuntxori ateraño lagundu dio. Alz Ram 27. Etxera zintzo lagundu niyon / gero illunabarrian. Tx B 

I 76. Enagizu araño lagundu, norbaitek ikusi giñazke-ta. TAg Uzt 61. Etzuten xanpañik ezagutzen egazti jateari 

laguntzeko. Etxde AlosT 78. Mandatu batzuek egitera lagundu diot. Txill Let 51. Gehienak, Erramun, hameka 

urte zituen, eta bertzeak, Peio, zortzi urte, aita azken egoitzarat lagundu zutelarik amaren bi aldetan emanik. 

JEtchep 58. Kanposanturaño lagundu. Salav 23. Senarrak lagundu zien ama-alabei Bilboraiño. NEtx LBB 68. 

Acompañar (con un instrumento musical). Jenobeba, ardatzean egiñaz kantari zegoan; Sigifredo berriz 


mende. 

252


bere emaztearen kantari gitarra batekin laguntzen. Arr GB 11. Bere anai Josek pianoz lagunduta [...] abestu 

zituan. Muj PAm 10. 

Asi danian Flora kantari [...] filarmonikak lagunduaz. Iraola 122. Txürülak lagunduko ditu Satanen dantzak. 

Lf in Casve SGrazi 11. 

Nai duzu enzun urte txar aietako Baigorritarren kanta soñuekin lagundua? 'Los cantos acompañados de 

música'. Mg PAb 169 (en boca del baigorriano). 

[Xakolinak] berdin laguntzen derauku bidean mahats-melatuz jorikako pudding tinki bat. (Interpr?). JE Ber 

28. 

2. (gral.; Lcc, Volt 46, Urt, Ht VocGr 326, Lar, Aq 1378, Añ, VocBN, Dv, H), laguntu (S; Gèze), lagondu 

(Volt 52). Ref.: A; AEF 1924, 111; Lrq (lagüntü); AtSac 41; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 207. 

Ayudar, asistir, socorrer. "Ayudar, lagunketea" Lcc. "Laguntzea norbaiti, [...] aider à quelqu'un. Lagun zakizkit, 

aidez-moi" SP. "Lagundu zait, il m'a aidé" Ib. "Afferre auxilium, laguntza eman, lagundu" Urt I 385. "Auxiliari, 

lagundu, laguntza eman" Ib. III 228. "(Dios te) ayude, Jainkoak lagun diezazula, dagizula" Lar. "Ayudanos [...] 

lagun gaitzak, gaitzazu, lagun zaguzu" Ib. "Apadrinar" Ib. "Dios me valga, Jaungoikoak, Jainkoak lagun 

dakidala" Aq 1378. "Aliviar", "apadrinar" Añ. "Ayudar a misa, [...] meza lagundu" Ib. "Seconder, aider, 

secourir" VocBN. "Lagun nezazu haritzaren arthikitzen, aidez-moi à abattre le chêne. Gosez daudezenak eta 

beharretan direnak laguntzen ez baditutzu, ez da zuretzat izanen zerurik, si vous ne secourez pas ceux qui 

souffrent [...]. Le guipuscoan donne le datif pour régime à ce nom verbal; il dira laguntzen dio gizon beharrari. 

C'est pourquoi il dira lagunduko dizu, au lieu de lagunduko zaitu. D'autrefois, il dit: lagunduko zaitu" Dv. 

"Lotsak edertasuna laguntzen du" H. "Lagunak, lagun zakidaz; okaranak gorriak dakidaz (V-gip), tengo un buen 

negocio, ayudadme; litm., compañeros, ayudadme, sé (que hay) ciruelas rojas" A. "Lagun zakidaz Marija, 

pekaturik ez egiteko (V-ger)" AEF 1924, 111. "Jainkoak laguntzen dauku ou encore laguntzen gaitu, Dieu nous 

aide" Lh. "Lagúndu, lagúnketan" Iz ArOñ. v. urgatzi. 

Libertate osoan ezarri ukhan ditu eta lagundu izan zaie bera ere haién artean ihesi balebila bezala. Lç Adv 

** 1v. Fama andia, zatoz nigana; / arren, zaakit lagundu. Lazarraga 1169r. [Begiok] kendu ez badagizu, ni 

jango nax bear dozun orduan lagunketara. Ib. 1153v. Guzis aunitz lagunzen da meza ongi enzutea [...] obekiago 

erdesteko [...] gauza guziak. Ber Trat 110r. Epistola akabatu eta respondatzen du mezan lagunzen denak: [...]. 

Ib. 45v. Zer gauzetako lagunzen zaizkigu Espiritu sanduaren doaiak? Ber Doc 162v. Lagun zakizkit Iainkoa 

lurrari apartatzen. EZ Man II 48. [Iauna] hunerañoko bidean egin nauzun bezala / [...] othoi lagun nazazu hala. 

Ib. 116. Zeren hain gogotik lagundu zaiztan neure probetxu on hunen bilhatzen. Harb 197. Zeren Iainkoa bera, 

legearen emaillea, legearen begiratzen eta konplitzen laguntzen baitzaiku. Ax 496 (V 320). Ez zerok, ez, baiña 

[...] enekin, ni laguntzen natzaitzuela. Ib. 494 (V 320). Zein gauza lagunduko iaku kastidadea goardeetako? Cap 

(ed. 1893), 50. Dotoren liburuek ezin konsolatuko naute [...] zeroni [...] laguntzen ezpazaizkit. SP Imit III 59, 3. 

Ez deb [...] deklaratu bear nor dan pekatu egitean lagundu zion persona. OA 136. Inori lagundu zaion bera 

onelako [...] okasioetan [...], edo alkabuetetzat serbitu deban. Ib. 160. Zerren izanik korputz mistiko baten 

mienbroak [...] laguntzen zaizka alkarri euren orazio eta obra birtutezkoakin. Ib. 43. [Zure amudioak] laguntzen 

nau ene beharretan. Ch III 8, 2. Zerk lagunduko digu kasto izateko? El 56. Laguntzen ezpadiguzu, galduak gara. 

Mb IArg II 312. Egiñen ere dut [...] zuk zerorrek artan laguntzen didazula. Lagun zakizkit, bada, zuk niri 

didazun amore andiagatik. Mb OtGai III 13s. Ondo iltzen laguntzeko ejerzizioak. Cb Eg III 213. Haren baitan 

izan zazu esparanza eta lagunduko zaitu. Mih 107. Lagüntüren beikütu / etsai hoien kuntre. Xarlem 1260. Nork 

lagundu zion Jaunari gauz oek guztiak egiten? AA III 337. Handizki lagunduko ditu bere gathe [...] 

ahalkagarrien phorroskatzen. Dh 270. Lagundu egidazu ondo egiten konzienziako esaminea. Añ EL 2 131. 

Zeiñak lagunduko beitu gidaria konfrarioko lanetan. JesBih 465. Eskutik artuta jaikitzen lagundu zion. Lard 

482. Jainkoak ez du lagunduko bihotz gogorra dagokana. Dv Lab 160. Muthila lagundu zuen sukhaldeko lanen 

egiten. Laph 189. Gogoak ez nau laguntzen zuri jarraikitzerat. Ib. 128. Meza laguntzeko modua. Legaz 59 (v. 

tbn. en contexto similar Lar Cor 19, Hb Egia 126, ArgiDL 137, CatUlz 56, Or Poem 529, Gand Elorri 110 meza 

lagundu, Mg CC 154 mezara lagundu, fB Olg 166 meziari lagundu). Hauzoko yende onek lagundu ez bagintuzte 

nork daki zer bilhakatuko ginen? Elzb PAd 16. Lagundu bear deutsegu euren premiñaldietan. Itz Azald 78. 

(s. XX). Da ainbeste lagundu deuskun gizonari emondako itza jan? Ag Kr 177. Gizon hori behar diagu 

lagundu bere orgen altxatzen. Barb Leg 62. Beti zabiltzan makil lodi bat urratsen laguntzeko. Zub 25. Biok 

izango gaituk laguntzekoak. Nik esango dizkiat kontutxoak... ik ere bai... neri... ireak. ABar Goi 72. Pobrea 

laguntzen duenak [...]. Zerb IxtS 58. Alaba banindu baño areago lagundu dit Santxa andreak. NEtx Antz 33. Ez 

dakizu Mayi lagundu behar dutala beztitzen? Lf Murtuts 52. Jainkoak lagundu dezaiola euskera zabaltzen. 

JAIraz Bizia 9. Neskek ama lagundu behar zuten barneko lanetan. JEtchep 16. Hein hortarat jausten lagundu 

dutenek, berritz altxatzen lagunduko ahal dute! Larz Iru 112. Baserrian'e lagundu bear du / pixka bat egualdiak. 

Uzt EBT 68. Rozinanteren gaiñera igotzen lagundu zion. Berron Kijote 115. Hiztegi horrek asko lagundu digu 

euskaldunoi. PMuj in MEIG I 95. Hemen aitortuko ez banu zenbateraino lagundu ninduten arrotz zirelako 

irakasleek [...]. MIH 369. 

(Tras tema nominal nudo; no se documenta con formas verbales personales) Urreak balituzte herrirat 

ekhartzen / atsegin balukete herritar laguntzen. Hb Esk 109. Gizonaren bizia / andre laguntzia, / konbeni dute 


mende. 

253


elgar / eztiki artzia. Bordel 75. Eskola, eri, pobre laguntzeko diru batzu. HU Zez 151. 

Entzulea kupitzera deitzen dute, ez laguntzera. Alegitan ari dana kupituagoz du laguntzenago. Or Aitork 54. 

3. (V-ger ap. A; Lar, Añ). "Acompañarse, juntarse con gente ruin, perversa [...] gaistoakin lagundu" Lar 

"Arrimarse, juntarse con otros" Añ. "Hacer relaciones, amistades. Oiñ beiñeon triste ta bakar dagoz, baia laster 

lagunduko dira, por ahora están tristes y solos, pero pronto se echarán amigos" A. Cf. infra (5). Nun egon 

zarian, nortzukaz lagundu ta ze bidetzuk artu zeure asmo galdurako. Mg PAb 212 (v. tbn. en contexto similar Añ 

EL 1 82 nogaz lagundu). Ta Deungekaz lagunduten bazara, gaistoa izango zara. Añ LoraS 22. Beia, auntza ta 

ardia alkartu ta lagundu ziran bein Leoi batekin eizan arrapatzen zana alkarren artean partitzeko. VMg 7. 

Etzaitez lagundu eurakaz, iges egizu onelako miin galdubakgandik. Astar II 194. Galazo biar deutsee eurakaz 

lagundu edo batutia. Ib. 179. 

4. (G-azp ap. A; Asp Gehi). "Consentir. Eztiet laguntzen izan burutasun oiei (msLond), no he solido consentir 

a esos pensamientos" A. "Tentamendua lagundu, consentir en la tentación" Asp Gehi. 

5. "Amigarse de nuevo. Umiak asarretu orduko laguntzen die. Sin. aixkiratu" Elexp Berg. 

- LAGUNDU ERAGIN. Hacer acompañar. Etxera nai ebala-ta, lagundu eragin eutsan Joneri. Erkiag Arran 

70. 

- LAGUNDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Aisan zira. Ez düzü haurrik. Lagüntüxe behar 

züntüzke haurride gaxo horik. Const 42. 

lagundugura. Deseo de ayudar. v. lagundunahi. Lagundu gura orregaz danak itsuturik [...] euren 

asmoagaz ondo urten edo Kantauriko ondarretan ondatu artean [...]. Ag Kr 31. 

lagundunahi. Deseo de ayudar. v. lagundugura. Ezezagun batzuei laguntasuna emoten dabiltzan 

arrantzale umantkorrak, lagundunai gori orretan erre ta kiskaltzen. Ag Kr 31. Ea [...] gure lagundu-nahia 

zenbatetarainokoa den. MIH 30. 

lagunetaratu. Ir, acudir donde los compañeros. Bainan beti kasik, atera orduko, bere lagunetaratzearekin, 

bere ohiko hatz beretarat emeki emeki erortzen da edalea. JE Med 151. 

lagunetxe. Convento, comunidad. Camaldoliko Lagunetxe batean Buruzagi, gero Ostiako Kardenal. Or 

MB 872. 

lagungabe. v. lagunge. 

lagungabe. v. lagunge. 

lagungai, lagungei. Cf. lagunkai. 1. Futuro compañero, futuro cónyuge. Begiratu biar deutsa lagun 

geijaren edadiari, eukijari, azieriari. fB Ic III 334. Ez dau ezetan bere engainau biar lagun geija. Ib. 335. 

Gogoak eman zion hura zela harrek behar zuen lagun-gaia. [...] Aines behar zuela andretzat. Jnn SBi 136. [Hitz 

hartia niz ene emazte-gaiarekin]. Ez zinakina hau niela ene lagun gaia? Larz Iru 140. 2. Compañero, ayudante. 

Har ezak lagüngei Margariz hirekila / ikharatüren düzie Charlemagna, bere lagün ororekila. RolTrag 30 (ap. 

DRA). 

lagungarri (V-ple-arr-m-gip, G-nav; Urt III 227, Añ, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. 1. (Adj. y sust.). (El, lo) 

que ayuda, socorre, asiste, auxilia; (el, lo) que acompaña. "Auxilio" Añ. "Secourable" Dv. "Estímulo, auxilio" A. 

"Ardaua gaztaian lagungarri ona da" Elexp Berg. Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos 

desde principios del s. XIX. Lo emplea tbn. Duvoisin. En DFrec hay 18 ejs. Biar deusku Jangoikuak lagundu 

bere miserikordijako auxilijo edo lagungarri santubakaz. Mg CO 103. Ona emen beste lagungarri bat irauteko 

Jaungoikuaren bidian. Ib. 286. Osatu bear da biotza, kendu borondateti bekaturako lagungarriak. Mg CC 58. 

Edozein gizonek bear dituela lagungarriak [...] ongillen artean. Errege bat ere ez dala izango errege bere 

mendekoak laguntzen ezpadioe. VMg 61. Dibersinoe inozente, geure nekiak igaroteko lagungarri diranei. JJMg 

BasEsc (ed. 1845), 152. Errege Eduardo laugarrena tropa lagungarriakin sokorritu izan zebanean. Izt C 493. 

Heda dizadazu zure esku lagungarria. Dv LEd 279. [...] baldin nere azken helburura jotzeko hek ezbazaizkit 

lagungarri. Ib. 57. Izkindea izango da [...] dizipuluak eukiko daben lagungarri edo textoa. Ezale 1897, 267b. Zer 

da grazia lagungarria? Jaungoikoak emoten deuskuzan laguntasun batzuk [...] onari jarraitu dagiogun. Itz 

Azald 127 (CatLlo 55 graziya lagungarriak). Arkakusuk aurrian / tximitxak atzian, / [...] ai zer lagungarriyak / 

dauzkagun etxian! Noe 121. Orain, beintzat, ezertan lagungarri izango ote natzain? Zait Sof 177. Deus ez 

zuelako izanen hark bere bidean lagungarri, aita besoetakoaren laguntzaz, besterik. Mde HaurB 90. Nork zekik 

bere animaren salbapenak ire barkaziñoa lagungarri aundi ez ote dun. Etxde JJ 277. Eta aize biguna [...] 


mende. 

254


lagungarri izaten ebenetan [...]. Erkiag Arran 78. Aita gure eder bat esango yeutzut eure biderako 

lagungarritzat. Ib. 166. Bere bakarraldiak arinduteko lagungarritzat, arako katu baltz lodia izan oi dau. Erkiag 

BatB 124. Uko egite aundiak eskatu bear direnerako, lagungarri eskaxa [da ideia ori]. Vill Jaink 165. Jakintzak 

egiten duena da lagungarriak eta bideak ornitu, guk Jainkoa obeki ezagutu dezagun. Ib. 77. Geure oharrak ere 

sartzen ditugu, lagungarri izan daitezen. MEIG VII 81. Ezinbesteko lagungarriak aurkituko dira [...] liburu 

honetan euskal literaturaren [...] sakontze-lanerako. MEIG V 102. v. tbn. JBDei 1919, 231. A Itzald II 77. Or 

QA 125. 

(En caso absoluto indet., o con suf. -tzat, precedido de gen.). Agertuko dot [liburu] onen ondoren bere 

lagungarritzat, komunino onaren gañekua. Mg CO VIII. Jaungoikoak biziera onen lagungarri eman zizkion [...] 

doai guztiak galdu zituan. KIkG 15 (KIkV 23 lagungarri). Aren lagungarri erloiu-zintzailla arat onataka. "Le 

acompaña el péndulo del reloj". Or Poem 530. Engraziren ezkontz-nahastea gure asmoen lagungarri zetorrek. 

Etxde JJ 114. Ardo beltza gogoz xurgatu zizun jakiaren lagungarri. Ib. 121. Arrautzore ederra gertu deutsa [...] 

ta ogi zuria ipiñi mai ganean aren lagungarri. Erkiag BatB 156. 

"Circunstancia: (c.) [...] laguntaritza, [...] lagungarria" Añ. Ezagututeko [...] pekatubaren lagungarri, 

zerzelidade edo zerkunstanzija konfesau biar dirianak. Mg CO 29s. Pekatuen zirkustanziak edo lagungarriak eta 

beste jakin bearrak. Añ MisE 150. 

2. "Que l'on peut accompagner, aider, secourir" H. 

lagunge (Lar, Añ, H (V, G)). 1. "Solitario, sólo, sin compañero" Lar y Añ. Bata lagungea zan, / bestia be 

bakar... / bijak bat egin yuek / laguntzeko alkar. Enb 199. lagungabe. Grekoek ere bi izki lagungabeen 

artean, n mintxo-eder esaten ziotena ipiñi oi zuten. "Entre dos palabras que terminan y comienzan en vocal". Or 

in Gazt MusIx 16. 2. "A solas" Lar (s.v. sólo). 3. "Soledad" Lar, Añ. "Solitude, absence de compagnon. 

Délaissement, absence d'aide, de secour" H. 

lagungin. v. lagunkin. 

lagungite. "Asistencia, ayuda. Con tu asistencia viviré, zure lagungitez biziko naiz" Lar. 

lagungo(a) (Dv (-go), que cita a Bp), lagungu(a). 1. Compañía. --[Bekhatü] honi ihes egiteko zer egin 

behar da? --Ützi honen eretze pitzgarriak eta emazten lagüngoa. Bp I 97. Hen lagünguarik gabe. Mst III 42, 1 

(Ch konpañiarik gabe). Arima herratien pare doatza. [...] jokü ta lagüngoa güzier ihesi doatza. Egiat 232 (v. 

tbn. 199). Gunian, Herodesek deitan ztiolarik lagunguarik bage maguak, xakin zion [...]. Hual Mt 2, 7 (BiblE 

Herodesek, jakintsuak isilean deiturik). Begirari bat aukeratu zun. Iñora ere etzan joaten aren berri gabe ta aren 

lagungoa gabe. Or SCruz 131. Ez aren lagungoa, ez biziera ona ez ditugu bazter utzi bear. Or Aitork 294. 

"Lagungoa, accompagnement, ce qui accompagne, complète. Ce qui supplée" H. 

2. (S, R-uzt ap. A; Gèze Dv (-go), H), lagungua (S ap. Lrq; H), lagungu (R-vid ap. A, que cita a Hual y 

msLond). Ayuda. "Aide, secours" Dv. "Laburregi niz, ez niz heltzen, alkhi baten lagungoa behar nuke" H. 

Hobiago da [...] hen gureganatko lagünguaren ezpiritü umil batez galthatzia. Mst III 58, 7 (Ch hekien laguntza). 

Zelietako Jinko Jauna, zuri gomendatzen nüzü / ezi beste lagünguak akabi ziztadatzü. Etch in Etxde JJ 244. 

Desein hori badüzie [...] / ene lagünguaren faltan / eztüzie behar baratü. Mustafa (ap. DRA). v. tbn. CatS IX 

(lagüngua). Jinkoaren grazia eta Maria Birjinaren lagüngoa galthatzen dügülarik. Ip Hil 53. Erran daitad karek 

lagungu txikia egin dokela orri landamanian. Mdg 125. Ene eta iror eta lauren lagungiuareki tenpra guziuan 

uskaraz ele erraiteko. Ib. 128. v. tbn. Lh EEs 1914, 243 (lagüngoa). [Ama Zerukoa] atxikaguzu othoi zure 

lagungoa / gal ez giten delarik jinen herioa. Ox 64. Zenbait aldiz [...] ezkutuak "ikusi" ohi zituen begien 

lagungorik gabe. Mde Pr 313. Nik nere lagungoa "baldintzakoa" agindu neraukon. Ib. 63. Zien orhitzapenian / 

dit ükhen handi indarra, / etsaien borrokatzeko / lagüngua eta kharra. Casve SGrazi 142. 

3. (S, R-uzt ap. A), lagungua. "Sociedad, compañía" A. Haien sozietate edo lagüngua saintian rezebierazteko. 

Mercy 43 (v. tbn. 25). Amicales direlako lagungoetan. HU Zez 211. Edozoin hirik baluke horrela bilku 

andana, mota guzietarik eta bilku bezenbat lagungo. JE Bur 202. Sortzez-Garbiaren larunbata-Meza! [...] // 

Urdiñez errezkan iru mezakoak / txuriz aien ondo iru lagungoak. SMitx Aranz 174. Lagungoak gero ta lan obea. 

Ez zuten kalterik izan Poliren etorrerakin. Anab Poli 104 (ref. a una compañía de equilibristas). Lagungo edo 

konpañia omen zan, diruz oso indartsua. Anab Aprika 43. Otsaileko gau batzuez / Jaun Minini, gatu legez / 

kantuz bazoan auzorat, / lagun gisa... lagungorat. // Saguen pesta orduan! Ox 121. 

lagunka. En equipo, por parejas. Eta lagunka buruz-buruka bezanbat ba othe zen [pilotan] Harambillet? 

Hainbertze... edo gehiago. Zerb GH 1926, 682. 

lagunkai. (Lo) que sirve de ayuda. Cf. lagungai. Ots aundiko laurki ori egiten asterako batu zituan geilagunkai 

guziak eta asi zan lanean. Ayerb EEs 1915, 276. 


mende. 

255


lagunkari (L, BN, S). "Simpático, sociable (BN-baig)" A Apend. "(L, BN, S), qui aime la compagnie" Lh. 

"Qui recherche la compagnie" Lrq. Bai, egiazko lagunkaria Frantses. "François aime vraiement ses 

compagnons". Ardoy SFran 295. 

lagunkatu. Emparejarse. Apiril huntan hiru Eyheralartar lagunkatu dira ezkontzaz. Herr 27-4-1961, 3. 

lagunkeri. "(R-vid), trabajos comunes" A. 

lagunkeria. (Peyor.). Compañía (?). Auherkeriaren obra denetarik bata, lagünkeria gaiztoak, dü jende 

gaztia galtzen. Egiat 199. 

lagunketa (Ae ap. A Aezk 395). Gentío. Lagunketa gaitza bildu ziren, eta ez nor-nahi. Hilen artean izenda 

ditazke: Blazy [...], Barbier [...]. Lf ELit 281. 

lagunki (V-gip ap. Etxba Eib). "Amistoso, ayudador. Esku-zabala eta lagunkixa mutill aura" Etxba Eib. 

Bere gelara agertu lagunkixa eiñ zetsan Dukiak gaixua zerbait arintzeko asmuan. Etxba Ibilt 484 (v. tbn. 478). 

lagunkida (Lar, H), lagunkide. 1. Compañía (agrupación de personas). "Compañía" Lar. "(TB), compagnie, de 

soldats, p. ex." Lh. v. lagundi. Alta-Lusaziako lagunkidan egin ziran obserbazio edo erreparoak. ErleG 52. 

Paulo eta haren lagunkida abiaturik handik, yein ginen Zesarearat. TB Act 21, 8. Judasek beraz, harturik 

soldado lagunkida bat [...]. TB Io 18, 3. Lagunkida bat alkarturik, asi izan zan gogoz menasta billa mendi 

onetan. Izt C 70. Bergarako Euskaldun Lagunkidak [...] zabaldutako izkribuetan. Ib. 54. Lagunkida Fraternaleko 

galaiak beren damari. Bil 29. Euskarak bere itz-lagunkida edo dala akademia edo ikasola idukitzea. Aran 

SIgn 209. Jesusen lagunkidako erlijioso D.J. Ignazio Aranak. Ib. I (v. tbn. en contexto similar Kortazar Serm 425 

Jesusen lagunkida). Zuenganik, Jaunak, zuen lagunkida, hanbat miliun arimaz zerua aberastu duen obra 

miragarri hortarik, igurikitzen ditugu [...] behar ditugun sokhorriak. Prop 1876-77, 16. Jesusen Lagunkidako 

Aita Manuel Larramendiren bizkontaera (Donostia, 1879). JFlor. Jesusen konpañia edo lagunkida. Itz Azald 

128. 

2. (Dv, que cita el ej. de Egunaria). Compañía. "Société, compagnie" Dv. Zuen lagunkideak bethiere atsegin 

eginen deraut. "Compagnie". Birjin 63. Zeinek gehienik lagunkida edo konpainia egiten baitzioten. Ib. 608. 

Lagunkida, konpaña txarrak, jokoek, ostatuek galtzen dituzte. Eskualdun Egunaria 1882, 5 (ap. DRA). Elkarren 

lagunkidan / ibiltzen baitira (PArt, 1888). JFlor. [Santiagok] egiñ zion bere Maisu jaungoikozkoari lagunkida 

Getsemaniko [...] estura larrian. Kortazar Serm 416. 

- LAGUNKIDAZKO. "Concomitante" Lar. 

lagunkidande (Lar, H). "Coadjutoría" Lar. 

lagunkidatu (Lar, Añ). Acompañar. "Coadyuvar" Lar y Añ. [Agintzen ziolarik] Prinzipe Franziakoak 

lagunkidatu zitzala beren erresumarako joaneran. Izt C 495. 

lagunkide (V, L, B, BN, S; Lar, Añ, Dv). Ref.: A; Lh. 1. "Coadjutor" Lar, Añ. "Camarade, compagnon" Dv. 

"Compañero" A. "1.º (L, BN; Eskual), associé, colaborateur; 2.º (S; Lf), le prochain" Lh. Mintzatzen zaiztela 

hekin lagunkidea bezala. SP Phil 272 (He 274 gidea gideari bezala). [Dioklezianok] Maximiano Erkules egin 

zuan agintaritzako lagunkide. Tolosa EEs 1913, 208 (v. tbn. 180). Euskal-Esnalea-ren buru diranen eta 

lagunkide guzien artean [...]. "En las listas de afiliados". EEs 1916, 52. Ire zoritxarretan itxas-lagunkide izateak 

ez natxion lotsatzen. Zait Sof 176. Zu, amatzerat deitu andrea, eta zu, senar gaztea, / kargu haundiko 

lagunkideak, hala bat nola bestea. Xa Odol 221. 2. "(V-arrig), trabajador como los demás, pasable" A. 

lagunkide. v. lagunkida. 

lagunkidetasun (Dv (-kh-), A). "Union, société entre camarades (He)" Dv. Elkharri zor dioten 

lagunkidetasuna eta adiskidetasuna mantenatzeko. He Phil 411. Lagunkhidetasunik ez duk izanen. "Non habebis 

consortium". Dv Is 14, 20. 

lagunkin (L, BN; Dv), lagungin (V). Ref: A (lagunkin, lagungin); Lh. "Qui aime la compagnie; bon 

compagnon, sociable" Dv. "Sociable, buen compañero, simpático" A. Cf. ez-lagunkin. [Zaldiak] eginik ai! ta 


mende. 

256


entzun ez, / burugin onak, lagungin txarrak / dirautsa [asto] orri destañez: / Asto ta asto! Zav Fab RIEV 1907, 

541 (ref. a un caballo egoísta que niega su ayuda a un burro). [Gizona] lagunkina baitzen aitzinean, horra orai 

berekoi jarria. JE Bur 132. Ura bezelako adiskide maitagarri, lagungin, eskertsu. A EEs 1916, 307. Berau [...] 

beti bezelako [...] otzana, aldarte onekoa ta lagungina dator. A Ardi 30. Edalea lagunkina dela, alegera, gozoa, 

[...] da orotan fama. JE Med 147. Gizon plaxenta, alegera eta lagunkina. Lf ELit 251. Mutil on, prestu eta 

lagunkin hartaz oroitzean. Zerb Azk 116. Lagun guziengana [...] begitarte oneko ta lagunkin (sinpatiko) bear 

dute izan. ZArg 1958, 97. Gazte zelarik lagunkin maitagarria izan dela ez dugu dudarik. "Un compagnon aimant 

et aimable". Ardoy SFran 293. v. tbn. GH 1921, 439. Herr 20-11-1958, 4. 

lagunkiro. Amigablemente, confiadamente. Gure ama ene lagun batzuekin bizi ontako nardaz ta 

eriotzaren onez lagunkiro mintzo zalarik. "Fiducia colloquebatur". Or Aitork 234 (v. tbn. 296). Lagunkiro 

itzegingo zion gertatua kontatuz berari. NEtx Antz 145s. 

lagunkizun. 1. Ayuda. v. laguntza. Graziaren ikututze ta lagunkizunarekiñ sartu zan noiz edo noiz 

salbazioko bideetan. Aran SIgn 71. 2. launkizun. "Urbanidad" BeraLzM. 

lagunkoi (L, B, BN; SP). Ref.: A; Lh. "Sociabilis" SP (que cita a EZ). "Sociable, buen compañero, simpático" 

A. Orgátik ere deitzendá gizóna, animal sociabile, animále lagunkóia. LE Matr4 531. Gizon prestu eta 

lagunkoia bere lantegian ere lagun guziez maitatua zen. Herr 23-3-1961, 2. 

lagunkoitasun. Simpatía, sociabilidad. Berez zetorkion arraitasun, eztitasun eta lagunkoitasuna, 

komentuko ezibide apurtxoarekin guztiz dotoretu zun. Etxde JJ 84. 

lagunle. (El) que ayuda, auxilia, asiste. v. laguntzaile. Franzisko Xabier izandu zen beste guzien lagunle, 

sendalle ta ongille. Mb IArg II 342. Jesusen Ama gure bidari, igurai ta lagunle egiteko. Mb IArg I 324. 

lagunpide. v. lagunbide. 

laguntari (V, B ap. A (que cita el msOch); Lar, Añ, Izt, Hb ap. Lh, H). "Ayudador, ayudante", "auxiliar, 

adjetivo", "padrino en justas, desafíos" Lar. "(No falta un roto para un) descosido, urgunari etzaio faltako 

laguntari" Ib. "Auxiliar", "ayudador", "coadjutor", "padrino, defensor" Añ. "Auxiliador" Izt. [Santa Maria] 

Kristiñauen Laguntaria. Añ EL 1 229 (EL 2 241 laguntasuna). Don Agustin de Ayestaran y Landa, obispo 

laguntari Sevillan eta gero obispo Cordoban. Izt C 501. --Zeintzuk dira eginbide laguntari zuzenak? -- 

Gorputzaren janari egokiya [...]. Itz Azald 66. Zuzendu egizube zeuben bizimodua, zariela alkarren atsegin, 

laguntari ta atsedena. Garita-Onaindia Veni Mecum 134 (ap. DRA). 

laguntarikida. "Padrinazgo en justas, &c." Lar. 

laguntaritza. "Circunstancia" Añ. v. lagungarri. Pekatuari darraioen laguntaritzak, aldekoiak, jarraioak 

edo zirkunstanziak dira era bitara. Añ MisE 150. 

laguntasun (V-gip ap. Elexp Berg; Añ, H, Zam Voc), lagundasun. 1. "Compañía" Añ. "Compagnie" H. 

"Acompañamiento" Zam Voc. Goazen guztiok batera, eze guek al daigun lagundasunik onaena egingo 

deutsugu. Lazarraga 1147v. Ifini zara pensetan zer daukazun, ez zeure etxian, ez zeure albuan, ez zeure 

laguntasunian, ezpada zeure barruban. Astar (ap. H). --Biderako laguntasunik gura zenduke? [...] --Bai zera. 

[...] Ezta onetan euskaldun gudalaririk izango. Ag AL 162. Bere laguntasun gozo barik bizi bearko ebala 

aurrerantzean. Bilbao IpuiB 85. Nai ete dozun / bideko laguntasuna? BEnb NereA 220. v. tbn. Enb 191. 

2. (V; Añ, H (V), Dgs-Lar 11, Izt). Ref.: Zam Voc; Etxba Eib; Elexp Berg. Ayuda, auxilio, socorro, asistencia. 

"Socorro" Izt. "Ayuda, caridad, solidaridad. [...] Laguntasunan biarrian dago koittau aundixa. Langillien artian 

sortu zan alkar-aitziakin, birtute barri bat: laguntasuna" Etxb Eib. "Ipuiñ asko ta laguntasun gutxi ufalak 

arrapautakuendako" Elexp Berg. v. laguntza. Tr. Documentado en autores meridionales, principalmente 

vizcaínos, desde principios del s. XIX. En DFrec hay 30 ejs. Espiritu Santu Jaunaren laguntasun bagarik. 

Zuzaeta 89. Zeure laguntasunaz Mandamentu Santuak gordetzen. Añ EL 1 234 (v. tbn. CatAN 45). Jaungoikoari 

bere sokorrua edo laguntasuna humiltasunarekin eskatzeko. Gco II 40. Bizitza onian irauteko laguntasun andija 

izango da konfesore on bat eukitia. JJMg BasEsc 77. [Meza-lagunzailiak] mezako laguntasun guztia beti meza 

esaliari egiten deutsalako. fB Ic III 286. [Santa Maria] Kristiñauen laguntasuna. Añ EL 2 241 (EL 1 229 

laguntaria). Apolo, zure laguntasuna / ederki letorkit emen. AB AmaE 103. Zur onen laguntasunaz, piskaka 

piskaka nijoan gerturatutzen itxas baztarrera. Apaol 57. Antiguako Amari laguntasun asko zor ei deutsie ba 


mende. 

257


arranondotarrak. Ag Kr 84. Besoak jasoten ebazan laguntasuna bear eban ezaugarri. Echta Jos 341. Berak 

bakarrik [egin dau], etxeko laguntasunik baga. Kk Ab I 113. Iñondi ezetariko laguntasunik euki ezarren, etze ori 

amaitatutea lortu eudien. Akes Ipiñ 15. Jangoikuaren laguntasunagaz, itxuli zan ondra eta irabazi geittuekin. 

Etxba Ibilt 490. 

v. tbn. Mg PAb 203. VMg 40. Astar II 132. CatLlo 55. Ur MarIl 120. Ur CatArrig 88. Legaz 37. Ud 126. Itz 

Azald 126. Etxbe EEs 1917, 86. A LEItz 129. ArgiDL 103. Enb 108. MSIgn 350. Bilbao IpuiB 275. Etxde JJ 221. 

Erkiag Arran 89. SM Zirik 70. Osk Kurl 137. BEnb NereA 177. Basarri 114. Ibiñ Virgil 91. NEtx LBB 53. 

(Pl.). Beti beti aurkitu zala beragaz Jaungoikua, ez bakarrik grazija eta laguntasunen bitartez [...] bada 

[...]. Astar II 274. Baeukan eliz-gizon nagusiak laguntasunen bearra. Ag AL 69. Laguntasunen premiñan, itxaszabalean 

dagoan ontzi bati [...]. Echta Jos 268. 

3. (V-gip ap. Etxba Eib). Amistad; compañerismo. "Amistad [...]. Laguntasuna, gizarteko agiririk onena" 

Etxba Eib. Laguntasuna zer dan ba dakit / ikazkiñari ikasita. "Compañerismo". Or Eus 193. Lumbier-en 

["urriskide"] ez omen da bazkal-otordua; morroiek nagusiekin laguntasunez urtean bein egin oi zutena baiño. Ib. 

184n. Laster, ezkondu eta, betiko joanak zitukeen gaztaroko laguntasunak eta jolasaldiak. Mde Pr 168. Noiz-nai 

alkarrekin zebiltzan [...]. Gurasoak etzien sekula laguntasun oni trabik jarri. Etxde JJ 227. Artu-eman eta 

laguntasun aundia baitzeukan espetxeko burupekokin. Ib. 184. Laguntasun atsegiñean ez ezik, bere [...] eta 

atsekabe guzitan egizko lagun agertu zitzaiona. Ib. 153. Zaharren arteko adiskidetasuna oztutzen ari zen artean, 

aurrak benetako laguntasunean azitzen ari ziren. Ib. 227. [Au gerta oi da] laguntasun min miñean eta iatorrean. 

"Sincerissima honestate amicitiae". Or Aitork 189s. Euskaldunon arteko batasun eta laguntasun beroa. Bilbao 

IpuiB 209. 

4. "(L; Eskual), compagnie, société, syndicat" Lh. --Zer izen emoten jako zeruban dagozan Santuben 

laguntasunari? --Eleisa triunfante edo Goilariena. CrIc 46. Eriotzak deseginik laguntasuna korputz ta 

animarena (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 279. Laur hogoi eta hamar bat euskalzale Laguntasunerat sartzea 

galdetzen dutenak badirela. Lander RIEV 1912, 553. 

- LAGUNTASUNA EMAN. Ayudar. [Ez oi ditue kunplidu] Mariak bere esku ta laguntasuna emoten 

ezpadeutsee. Ur MarIl 72. Olangoak gara: gizonari laguntasuna emotean gozamena billatu oi daroagunak. Ag 

AL 49. Lapurretea edo kalten bat egiteko laguntasuna emoten dabeenak [pekatu egiten dabe]. Itz Azald 106. 

Biotz guztiagaz da edozeñi laguntasuna emoten be badakie. Ag Kr 20. Ezieutsien iñok laguntasunik emon. Ib. 

198. (Con determinantes). Liburu onekin, bada, laguntasun pixka bat eman nai nieke nere anai apaizei. 

Vill Jaink 8. 

- LAGUNTASUNEAN. a) (Comerciar, trabajar...) en sociedad. Hay varias sociedades / freskeren artian / y 

otras andar no quieren / iñogaz partian. [...] / Pero las que comercian / laguntasunian / mandan con jornaleras 

/ astuak gabian. Ur PoBasc 209s. b) (Precedido de gen.). En compañía (de). [Antxen baster baten arkitzen 

ziran] sega ta itariak [...] abarka ta soka zarren laguntasunean. Ag G 16. Jaungoikoaren laguntasunean ilko 

dira ta zerua irabaziko dute. ArgiDL 105. Ez zarie zoriontsu alkarren laguntasunean? Bilbao IpuiB 146. Len 

ibilliriko bideak bere beorraren laguntasunean. Ib. 117. 

- LAGUNTASUN(IK)-EZA (det.). Falta de compañía, de ayuda. Laguntasunik ezaz [...] arerioz inguraturik 

estu dagoalako. A BeinB 35. Iñoren laguntasuna bearko yok biziteko. Laguntasun ezak badakusk nora erakarri 

yoakan nire gorputz auldu au. Bilbao IpuiB 209. 

laguntasungarri. (El, lo) que puede servir de ayuda, auxilio, socorro. --Zer emoten dau ilen Buleak? -- 

Parkamen oso bat, arima izentau bateri laguntasungarritzat ezarri leitekeona. Itz Azald 118. 

laguntasuntxo. Dim. de laguntasun. Lotsatu be egiten naz, baña laguntasuntxo bat eskatutera nator. Ag 

Kr 147. 

laguntegi. 1. "Gentío, [...] (V) jentetegia, laguntegia" Añ. 2. Sociedad, asociación. Bilboko "Centro 

Vasco" deritxon laguntegiari. AB AmaE 459 (v. tbn. 462). 

lagunteria. Gentío. Eskutik eskura ebiltzan paper albistariak lagunterien albiste-gosea asetu ezinik. Ag Kr 

200. 

laguntsu (G-azp-nav ap. A). 1. "Concurrido, p. ej. un partido de pelota, una función de iglesia" A. Eta 

beragatik, nola jende asko baizetorren, Jenobebaren bizi-lekua beti laguntsu zegoan. Arr GB 135. 2. "(R), 

dadivoso, auxiliador" A. 3. "(L, BN), qui a beaucoup d'amis" Lh. 

laguntto. Dim. de lagun. Nork ezarri zaitu planta hortan laguntto? Nor da hoin tzarra? Zerb Azk 99. 

Lagüntto horri amodiuaz bethi bihotza eraiki. Ligueix GH 1969, 163. 


mende. 

258


laguntu. v. lagundu. 

laguntxo, laguntxu. Dim. de lagun (ref. a niños). Akusatzen naiz Jauna, txikitxoa nintzala egin nuela 

laguntxo batekin onelako edo bestelako loikeria bat. Mg CC 136. Naiago eban jolastu edo olga Lamiarango 

laguntxoakaz. Echta Jos 33. Semea Ibarreragino bidali zuen [...] ta zortzi bat laguntxo uxta berean jarraiki 

zitzaizkien. A Ardi 63. [Jesusi ikustaldi bat egitera dijoan ume baten otoitza.] Zu poztutzera nator. Ni zure 

laguntxo leiala naiz. ArgiDL 80. Baina non duzue laguntxoa [...], arbolara igo nuen haurtxo hura? MEIG IX 

105. v. tbn. Laguntxu: Altuna 49. Erkiag Arran 57. (No ref. a niños). Nire laguntxoak artzaiñari deutse / 

jarraitu. AB AmaE 365 (ref. a un grupo de cazadores). --Ara, abek ere laguntxo on batzuek badaude. --Zer? -- 

Bariak, jauna. [...] --Turmoiak jo du ta beriala azaldu dira. Sor Bar 62. Bagagoz [...] potin txiki baten lau 

laguntxu berdeletan. [...] "Gizonak, zer izan da au?". Ag Kr 89. Ara. Badet nik laguntxo bat. [...] Idazten asten 

danean, luma biurritzen zaio ta [...]. Ldi IL 84. (Como eufemismo de 'novio'). "Amigo íntimo. Gure 

neskatilliak primeran pasatzen dau bere laguntxuekin" Elexp Berg. Kerman gei egoan, Zuriñe ere gei. [...] 

Aldameneko laguntxua topau nai eutsan alaba ainbakoari ama zoli [...] arek. Erkiag Arran 89. Oso egoki izan oi 

don olakoetan [...] gurasoak eurak [...] laguntxu egoki berebizikoa begiz jo [...] ta erdi-eskuratutea. Ib. 108s. 

Kalean, ikastolan [...], zuen laguntxoa, zuen "andregaitxoa" edo "senargaitxoa" badezute. MAtx Gazt 29. 

laguntza (gral.; SP, Ht VocGr 410, Lar, Aq 1010 (AN), Añ, VocBN (-nz-), Dv, H), laguntze (G, AN, L, BN), 

laguntxa (BN), lakuntza (Lar, Dv (V)). Ref.: A (laguntza, laguntze); Lh (laguntxa); Elexp Berg. Tr. La forma 

laguntza es casi general. Hay lagun(t)z, además de en Mendiburu, en Aguirre de Asteasu (I 432) y Basarri (98), y 

laguntzik en Goñi (83), Illarramendi (Testim 20) y Uztapide (Sas 138), en todos ellos junto al más frec. laguntza. 

Se documenta lagun(t)ze en Maister, Añibarro (CatAN 79), Etchahun y Etchepare de Jatsu. En DFrec hay 506 

ejs. de laguntza. 

1. Ayuda. "Aide, secours" SP. "Protection" Ht VocGr. "Ayuda, socorro" Lar, Añ. "Asistencia" Aq 1010. 

"Auxilio" Añ. "Iaunaren laguntzarekin, [...]. Laguntza handi duzu haurrenganik, vous avez grand secours" H. 

Cf. AUZO-LAGUNTZA. v. laguntze, laguntasun. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos; no se 

documenta en textos vizcaínos hasta la segunda mitad del s. XIX. Eta hala zure lagunzaz salbatu ziren. Harb 

402. [Iainkoak ematen deraue] bekhatuetarik ilkitzeko [...] garazia, laguntza eta fabore. Ax 101 (V 69). Zer 

liteke bada argi diztiant haren laguntza ezpagindu zuri iarraikitzeko. Ch III 18, 3. Ixilltasuna Gudu izpiritualean 

laguntza handi bat da. He Gudu 149. Israeldarrek uste lukete ez dutela ene laguntzaren beharrik, bere indarrak 

aski dituztela. Lg I 211. Zure graziaren lagüntziareki, gida ezazü bakezko bidiaz. Mst III 59, 4. Ongi illtzeko 

grazia ta laguntza ematen dien Sakramentua. Ub 214. Nik emango dizuet bear dezuen laguntza eta neke guzien 

gozagarria. AA I 406. Othoitza da zeruko laguntzen eta grazien ardiesteko bidea. Dh 49. Jainkoagandik 

ainbeste laguntza artutako jendea. Lard 101. Oihuz abiatzen natzaiote: Aingeruak! Sainduak! Laguntzara! Dv 

LEd 207 (Cb Eg II 115 lagun zadazute). Moroen kontra Portugesen laguntza ukhaitegatik. Laph 201. Zeñ bearra 

zatzun salbatzeko Mariaren laguntza. Arr May 17. Zenbat argi eta laguntza behar diren xuxenetik makurrerat ez 

zeihartzeko. HU Zez 82. Elizako azken laguntzak harturik hil dela. HU Aurp 155. Iñoren laguntza barik, bere 

buruz ta diruz Pariserako bidia artu eban. Kk Ab II 187. Jaun zerukua, laguntza eske / asiya naiz zuregana. 

EusJok 133. Jente on batzuen laguntza-bidez [...]. Or Tormes 63. Pekatuan ez erortzeko Jaungoikoaren laguntza 

bear da. ArgiDL 11. Aiuntamentuak laguntza ez duala ukatuko uste degu. Lab EEguna 78. Enrike [...], zure 

laguntza bear det aita gure alde jartzeko. ABar Goi 28. Etzuan izaten iñoren laguntza bearrik golde astuna [...] 

bizkarrean [...] eramateko. TAg Uzt 11. [Protestantismuak] hizkuntza txipi bati baino gehiagori laguntza ekarri 

izan badio [...]. Mde Pr 252. Zorretan nago arekiko ta nere laguntza eskeñi bear diot. Txill Let 138. Gobernuak 

kendu dituelakotz soldado ondoeri emaiten ohi zitzaizkoten laguntzak. Herr 26-2-1959, 2. Zure lekukotasuna 

laguntza haundikoa izanen zaigu. Arti Tobera 274. Badiaguk hik eta nik elgarren laguntzearen beharra 

bizitzeko. JEtchep 74. San Antoniori eskatzen genion bere laguntza. Salav 89. Amar milla pezeta oiek emango 

didaten laguntza ezta makala izango. NEtx LBB 117. Elkarren laguntzarekin aska zitzaten askatu behar ziren 

korapilo larriak. MIH 196. Ikasten ari direnentzat irakurgai neurtuak [...] azalpen eta laguntza guztiez 

hornituak. MEIG II 58. Laguntza bat zitzaioten aldare aintzineko argiak berak iduri zuen hiltzera zoala, hura 

ere. Barb Sup 142. Eskual Herriko jaun gazte batek / laguntza bat daut galdatu. Ox 135. 

2. (V ap. A (que cita a Añ); SP, Lar, Añ, H). "Compagnie" SP. "Acompañamiento" Lar y Añ. "Compañía" Añ 

y A. "Accompagnement. Zure laguntza ezpadu ahalge izanen zaio mintzatzeko, s'il n'est pas accompagné par 

vous [...]" H. Lenbiziko fina dá izáteko bizitzáko lagúntza, konpañia ta konsólu gizónak emastearéki. LE 

Matr2 80. Eta gero igo daidan bere betiko laguntza gozora. Añ EL 


mende. 

1 105. Urrindu ta iges egitea laguntza gaisto 

ta batzar oker guztietatik. Añ LoraS 21. Atoz onuntza, / birerako artu zazu laguntza. Bil 81. Emazteak laguntza 

du galdegiten gizonari; ez, hunek hari bezala, gorputzeko atsegin iragankor likits bat. JE Bur 111. Iguzkiaren 

argia, [...] kabalen laguntza gozoa. Ib. 206. Hunen zingar-azpiekin ze atsalaskariak egin ditezken, bi pinta arno 

laguntzarekin. Zub 71. Bainan hola gelditzen baniz, bakhar-bakharra, umezurtz bat bezala nitake, nehoren 

laguntza mikorik gabe. Lf Murtuts 35. Gure mutillak euki ezkero / laguntz onaren epela [...]. Basarri 98. 

Bakarka aspertu egiten dira. Bata bestearen laguntza billa dabiltz. MAtx Gazt 28. --Nahi duk nerekin


bankoraino ethorri? [...] --Ez diat bankorat laguntzarik behar. Larz Iru 100. Musika-laguntzarako jo bezate 

"San Juan Anteportaletaña". NEtx LBB 129. 

3. (V). Ref.: A; Etxba Eib. Grupo de compañeros, de personas, de amigos. "Concurso, muchedumbre de 

personas. Laguntza andia dago, hay gran concurso de gentes" A. "El círculo de amigos. Oittutzen zan, afalostian 

laguntzara agertu, eguneko barri eta gora-berak jakitzeko" Etxba Eib. Bakizue zer dan kondenetea betiraun 

guztiko? Gogoratu dozue zer dan Jesusen laguntzatik erbesteturik egotea? Añ LoraS 116s (de interpr. no 

segura). Engañatu dituzu pobriak; beragatik ez dezu merezi Jesu-Kristoren pobrien laguntzan kontatzia. Bv AsL 

209. [Erregutu zeixon] bateron-baten gaizki esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik, jasotzeko erabagi 

ariñegi au berari entzun arte. Etxba Ibilt 479. Igandean izan da / bildurik laguntza, / aintzinetikan gogoz / hil 

dute ahuntza. Mattin 109. Compañía, sociedad. "Sociedad" Izt. Parisko bere Laguntza edo Landare berriaz 

zenbat bider oroituko zan [Ignazio]? Cb SIgn 75. Caracasko Laguntza erregezkoa. Ag Lar 554. Erdalkerijak 

zikindu daben / Euzkel-Errijen biotza / garbitu eta loraz janzteko / sortu da "Euzkel-laguntza". Enb 67. Oneek 

guztiok gorputz eta laguntza bat egiten dabe deabruaz, guri gatx egiteko, gu bekatura eroateko. Añ MisE 118. 

- LAGUNTZA EGIN. Ayudar. Baiña ethorriko da denbora deabruak laguntzarik eginen ezterakuna. Ax 518 

(V 333). Dabitek Sauli egin zion laguntza iraupen laburretakoa zen. Lg I 275s. Zelüko jinko maitia, egidazü 

lagünzia. Etch 522. Haren xedei laguntza debruak egiten. Hb Esk 45. Zeruko Aingeruak eta Sainduak, laguntza 

egin diezadazue. Dv LEd 44. Elkharri gogo onez laguntza eginen diote. Dv Lab 188. Jazarkunde orde, laguntza 

eginez beharretan ziren guziei. HU Aurp 87. Zilharrez banu [...], / jende beharrer baginegike ausarkiago 

laguntza. Ox 73. Au lortuteko senide orok / egin daiogun laguntza. Enb 53. Kuidado gabe sartu aurrera / egingo 

zaizu laguntza. Tx B II 170. Herstura hartan nork daut / eginen laguntza? Etcham 160. Euskalduna baldin 

bazara / euskerai egin laguntza. BEnb NereA 193. Seguru nago zeru-bidean / laguntza egingo diguna. Uzt Noiz 

23. Gipuzkoa maitagarria, / egin nai dizut laguntza, / erdi erori zabiltza bañan / gora nai nizuke bultza. In Uzt 

Noiz 63. v. tbn. Dh 227. Basarri 104. (Con determinantes). Kontsolatu nauzue [...] preso nindagonean ere 

egin darozkidatzue laguntza guziak. Lg II 249. Laguntzaren bat egiten diolako pozarekin arintzen ditu [...] bere 

atsekabe astunak. Jauregui 243. Aita Santuak egin ziozkan Leongo Elizari laguntza andiak. Izt C 502. Laguntza 

handiak egiten darozkigute. Dv Lab 107 (v. tbn. en contexto similar HU Aurp 219 laguntza handirik egin). 

Othoizten du Espainiarat itzultzeko egin dezon zerbait laguntza. Laph 106. Egin ziozkan hirur hilabethez egiten 

ahal ziozkan lan eta laguntza guziak. Jnn SBi 10. Laguntza onik egin lezakezue, zuen sehien eskuratzeko. HU 

Aurp 208. Nola legorrez, ala itxasoz / egin dituzun laguntzak. Basarri 8. Lagundu gabe hantxet uzten nau [...] // 

Eta laguntzarik egin gabe [...]. Mattin 104. 

- LAGUNTZA-EMAILE. (El, lo) que ayuda, socorre, auxilia. "Amicarius, [...] laguntzaillea, laguntzemaillea" 

Urt II 39. Gizon eta emazte, mediku, aphez, oro laguntza emaile edo bilhari. HU in Ox 202. 

- LAGUNTZA EMAN. Ayudar, socorrer, auxiliar, asistir. "Afferre auxilium, laguntza eman, lagundu" Urt I 385. 

"Auxiliari, lagundu, laguntza eman" Ib. III 228. [Nork] emanen darot laguntza iskiribatzeko? ES 152. Egiten 

ditu mirakuluak hekiei laguntza emateko. Dh 258. Eman bear diyote / lau idik laguntza. Echag 88. Etsaiari 

laguntza dionak ematen / orrelako eskerrak oi dizkik izaten. It Fab 263. Agintzen darotzu laguntza ematea 

bekhatoros dohakabeari. Dv LEd 279. Laguntzea da laguntza emaitea. HU Zez 140. Elizkizunetarako [...] bear 

dan laguntza emateko agintzen digu Elizaren boskarren aginduak. KIkG 64 (KIkV 80 laguntzea emoteko). 

Lurrean kristau on eta zintzoak izateko laguntza emaiezu. ArgiDL 49. Ilten egoan gaixo ari laguntza emoteko. 

Or Tormes 113. Bizitzeko ere laguntzarik ez badiogu ematen. ABar Goi 43. Ezin zezakion, ordea, laguntzarik 

eman. TAg Uzt 39. Norbaitek emango dio laguntza [...] galduta badabil. Anab Aprika 77. Onengana joan zan 

bereala laguntza ematera. Berron Kijote 180. Eta laguntza eman behar duena erdalduna baldin bada [...]. 

MEIG VII 171. v. tbn. Jaur 381. Hb Esk 118. 

- LAGUNTZAN (H, que cita a Añ). a) (Precedido de gen.). En compañía (de). Gozetako Zeure laguntzan 

betiraun guztiko zoriontasunak Zeruetan. Añ EL 1 182. Igongo dau zerura arimeak Angeruen laguntzan, gloriaz 

yantzirik. Añ EL 2 37. Geratu zan altareko sakramenduan, gure laguntzan bizitearren. Añ LoraS 130. [Jesusek] 

zeramazkien bere laguntzan / Jerusalengo alabak / penaren andiz begietatik / urturik beren biotzak. Balad 240. 

Zure laguntzan pozez / denak emen gera. PArt EE 1901b, 354. Zortzi ta erdietako orgadian gure laguntzan 

Tolosaratu zaitezke. A Ardi 57. [Zalduna] juan zan [...] erregiñan laguntzan, eizara bidian. Etxba Ibilt 459. b) 

(Precedido de gen.). Ayudando (a). Sortu nintzanik ona zabiltz nire laguntzan: berein esker ta mesede zor 

deutsudaz. Añ EL 1 9. c) (Precedido de gen.). Con la ayuda (de). [Dantzarako laguna] nere bizkarren 

laguntzan, balkoi batetik begira balego bezela, asi zitzaidan kalluak zanpatuaz. Iraola 123. 

- LAGUNTZAPE. (En casos locales de declinación, en sing.). Bajo la ayuda (de). Gauaren laguntzapean, 

atzera Ernialdera etorri adi. Or SCruz 27. Zuganako maitasunean eta zure laguntza-pean. SMitx Aranz 5. 

- LAGUNTZAZKO. (Adnom.). Zephasek eta Ioanesek lagunzazko eskuinak eman drauzkigute niri eta 

Barnabasi. "La main d'asociation". Lç Gal 2, 9. 

laguntzabide (Dv A). "Moyen de secours" Dv. "Medio de socorrer" A. Agian emeki emeki holako 

zerbeit laguntzabide ikusiko dugu [...] Eskual-Herriaren alde! JE Bur 211. Ta nork iretsi zitun eskuarte ta 


mende. 

260


laguntza-bide oiek? Or SCruz 140. Nigandik izan bear zenuken laguntza-bide guzia [...] Yainkoari eskañia dago. 

Ir YKBiz 225. 

laguntzadun (Dv A). "Qui a de l'aide" Dv. "Socorrido, quien ha recibido socorro" A. 

laguntzagabe (Dv A). "Laguntzagabe ou laguntzagabeko, destitué de secours" Dv. "Desamparado, sin 

socorro" A. 

laguntzaile (V, G, AN-gip, B, BN-arb; Dv, H; -alle Lcc, Lar, Añ, Izt, H; -aille Urt III 228, Ht VocGr 410), 

laguntzale (S; Gèze, H). Ref.: A; Lrq (lagüntzale); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 60. 1. (El, lo) que ayuda, 

asiste, socorre; ayudante, asistente. "Ayudadora, andra laguntzallea" Lcc. "Protecteur" Ht VocGr 410. 

"Ayudador", "apadrinador", "padrino en justas, desafíos" Lar. "Dios mediante, Jainkoa laguntzalle" Ib. "(Obispo 

de) anillo, apeztiku, ipiztiku laguntzallea" Ib. "Acólito, [...] apaiz laguntzallea" Ib. "Padrino, defensor" Añ. 

"Misario: (c.) mezalaguntzallea" Ib. "Cooperadores, laguntzalleak" Izt. "Guide, compagnon" Gèze. 

"Favorecedor" A. "Ayudante. Borrerua baño gorrotugarrixagua, aren laguntzallia" Etxba Eib. Tr. 

Documentado en Gasteluçar, Pouvreau, Chourio, y autores sobre todo meridionales a partir de principios del s. 

XIX. En DFrec hay 127 ejs. (2 septentrionales) de laguntzail(l)e y 2, sept., de laguntzale. Maria, Jainkoaren 

Ama, / gizonen laguntzaillea. Gç 134. Ene Iainkoa, ene laguntzaillea eta konseillaria neure beharkietan. SP Imit 

IV 6, 1 (Ch laguntzaillea; Mst sokhorrizalia). Meza laguntzalle. Mg CO 230. Alaere naiz ezín / dagóken onen 

gañéan, / eztú arkitu nork egín / lagunzále txutitzéan. LE Kop 167. Egingo ditu Ante-Kristoak bere 

laguntzallearekin gauza miragarriak. AA III 475. Jainko laguntzalle betikoak. Lard 179. Laguntzalliak, izan 

ezkero / lijerua ta ariña, / kontrariyuak jarriko ziran / motelak izan bagiña. Xe 283. Ezen Jainkoa alargunen 

laguntzaillea eta ume xurtxen aita da. Arb Igand 186. Bihotzez eta eskuz ongiaren laguntzaile. HU Aurp 88 (Zez 

203 laguntzale). Errez [...] billatuko zituala laguntzailleak gudarako gogoagaz egozanen artean. Ag AL 78. 

(s. XX). Alarcos kondearen [...] yantzi-laguntzailea. Or Tormes 75. Parrokoaren laguntzaille. Or SCruz 21 

(128 laguntzale). Teatroetan, [...] kalean eta alde guztietan dagozalako deabruaren semeok, edo obeto esateko 

deabruaren laguntzalleok. Kk Ab II 115. Anka batetik kojoka nabill, / reuma daukat ixtarrian, / baño baditut 

laguntzalliak, / ez nago modu txarrian. Tx B II 70 (I 107 laguntzale). Batzar auek gure erakundearen 

laguntzallerik onenak izatea nai degu. Ldi IL 150s. Eri-handien laguntzalea. FIr 193. Poeten laguntzaile ta 

ongigile ziren handikiak. Mde Pr 235. [Euzkotarrak] izan daiten ez Espainiaren mespresatzaile eta errekatzaile, 

bainan laguntzaile. Herr 21-7-1960, 1. Sukalde-laguntzalle aritzen zalarik. Etxde JJ 187. Madalen, amaren 

arazo-laguntzaile bizkorra zan. Erkiag Arran 16 (v. tbn. BatB 76). Izan zaite Elizaren laguntzalle. MAtx Gazt 

76. Dantza-lagunaren pekatu-laguntzalle balin bazera [...]. Ib. 71. Eztaukat nik etsaitzat. Aitzitik, laguntzaille 

eta lankide zait. Vill Jaink 78. Espeusipa ta Pirriko Menedema laguntzaile zituen Platonek bere irakaste-arloan. 

Zait Plat 22. Misionesten laguntzaile paregabea! "L'auxiliaire". Ardoy SFran 274. Euskaltzaindiaren 

laguntzailleak. Alzola Atalak 107. Igaroko dau mugea Baztango bide-laguntzaille batekin. Ib. 69. Etxerako 

laguntzalle, [...] emakume bat zuan. Berron Kijote 31. Adimenduaren trabagarri, ez laguntzaile [gertatzea]. MIH 

386. Lhandek berak eta Lhanderen laguntzaileek egin zuten hiztegia. MEIG VII 127. 

v. tbn. Mb IArg I 329. Ub 214 (-nz-). fB Ic III 285 (-nz-). Jaur 137. Echag 255. Dv Lab 310. Arr May 30. PE 140. 

Zby RIEV 1908, 286. Bv AsL 223. Itz Azald 51. A Ardi 114. JBDei 1919, 294. Ud 106. ArgiDL 11. Otx 36. Zub 

17. ABar Goi 41. Lek EunD 19. TAg Uzt 260. Zerb IxtS 109. SMitx Aranz 190. JAIraz Bizia 46. SM Zirik 14. 

Basarri 9. Gand Elorri 65. Izeta DirG 10. BEnb NereA 36. Larz Iru 82. Onaind in Gazt MusIx 147. Salav 59. In 

NEtx LBB 235. Xa Odol 173. Azurm HitzB 42. Laguntzale: CatJauf II. Ir YKBiz 542. Zerb Azk 28. Anab Aprika 

61. Laguntzalla: Enb 67. 

(Verbo) auxiliar. "Lehen verbe hori eta hau deitzen dira laguntzaliak, Franzesez, auxiliaire" Arch Gram 39. 

Aditz laguntzaile molde bat baino gehiago. MIH 113. 

"Caritativo, servicial. Laguntzalle aundixa zan euki genduan uezaba" Etxba Eib. [Ama] guretzat 

nasaitzallea / premiñan laguntzallea. AB AmaE 374. [Eskualtzale biltzarretan direnak] darraikotela lagun; 

egiazko, zinezko lagun laguntzaile, hitz bateko gizon Eskualdun. HU Aurp 214. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg; H; -alle Lar, Añ, H), laguntzale (T-L). Acompañante. "Acompañador" Lar y Añ. 

"Accompagnateur" T-L. Guda batek bere atzetik dakarz, laguntzailletzat legez, nekeak, goseak [...]. Ag AL 

46. Oraintxe azaldu da / alkate guria, / laguntzalle dubela / emazte beria. Tx B II 213. Itzal dudala laguntzale 

lerden. 'Mi esbelta compañera'. Ldi BB 132. Ibillaldi latza [...] danean, ez dek agian laguntzalle bikaña basoiturritiko 

zurruta otza. TAg Uzt 79. Hamaika urteak eginik zituen neskato batek inor ez zuela laguntzaile 

beharrik eskolatik etserako. Mde HaurB 10s. Neska ez zegoen bakarrik; bizpairu mutil gazte ba zituen 

laguntzaile. Ib. 61. [Neskatillak] bazun mutillik pranko laguntzalle, baiñan [...] etzun iñorekin benetako artuemanik. 

Etxde JJ 215. Ondoren, musikalariak jarraitzen zitzaizkion [...] eta beroien laguntzalle [...] dantzari 

talde bikain bat. Ib. 173. Bide zidor ori gogoko yako, barruko oiñazearen laguntzaille egoki yako. Erkiag Arran 

184. Itzak lilluragarriro jazten ditu laguntzaille tinkoz: "bakar oiantsu", "erreka soiñulari" [...]. Onaind in Gazt 


mende. 

261


MusIx 154. --Emen Argibide irratia!... Biotz maitale guzien laguntzaille! NEtx LBB 206. v. tbn. Kk Ab II 95. 

laguntzaka (H, que cita a Lard). Sólo, sin compañero. [Noek kutxan sartu zituan] Jaunari sakrifizioan 

eskeñtzen zitzaiozkan abere garbietatik, iru pareatu aldi eta bat bakarra edo laguntzaka. Lard 9 (Harriet traduce: 

"compagnon, qui fait le paire avec une chose semblable, de semblable usage ou destination"). 

laguntzaldi. Ayuda. v. laguntza, laguntasun. Gaiztakeria itxi ta ona egiteko guztioi Jaunak emoten 

dauskuzan laguntzaldiak dira eskar laguntzalleak. KIkV 85 (KIkG 67 laguntzak). 

laguntzar. v. LAGUN ZAHAR. 

laguntzari. (El) que ayuda, socorre, auxilia. v. laguntzaile. Zirineo laguntzaria legez kurutzeari eutsika. 

Ag Kr 42. 

laguntze. Ayuda. v. laguntza, laguntasun. Onela [...] mugituko du onelako bekatariak bere Jauna bere 

graziaren indar-laguntzeak ubari ematera. AA III 385. Beren familiai egin zizten on eta laguntzeakgatik esker 

onak eman zizkioten. Arr GB 118. Añ bakar, beartsu eta iñoren laguntzegabe toki artan (ikusirik). Arr Orac 166 

(ap. DRA). (Conservando su carácter verbal). Erretor eta bikari hazte, aloitze, laguntze; badugu hor elhe, 

batzuek eta berzek. HU Eskual 14-8-1908, 1. Deusetan ez litzaguke baitezpadakoago langilentzat elgar laguntze 

hori, nola [...]. JE Bur 202. Lagunari pekatu egiten laguntze ori zer da? MAtx Gazt 69. 

- NESKA-LAGUNTZE. v. neska. 

laguntzino. Patrocinio. Gallina Blankak artu dau radio programa ori bere laguntziñopean. Anaitasuna V 

(1958-5), n.º 48, 1. 

lagunzale. Sociable. v. lagunkin. Gazte alaia zan Franzisko, lagun-zalia, eta lagunaz beti maitatua. Bv 

AsL 26. [Erleak] amar milla enda artetik, ozta bosteun dira lagun-zale; txindurrietan [...] berriz, enda bat ere ez 

da arkitzen bakar-zale danik. Ldi Y 1933, 85. 

Solidario, dado a compartir. Izatasuna zekena da, ta emon baño artu pozago egiten dau [...]. Eskarra, 

barriz, biotz-zabala ta lagun-zalea da. "Communis". Pi Imit III 54, 10 (Ol erkidezale). 

lagunzkatu (H). Cf. lauzkatu. 1. Enganchar. "Lagunzkatuz eginen duzue, eramanen duzue, eta halere ez 

errexki, [...] vous le traînerez en joignant vos attelages et encore pas facilement" H. Biharamunean zorionez, 

irlatarrak ethorririk, untzia lagunzkatuz ur bazterrerat lerratu zuten. Prop 1908, 67. 2. "(L-côte), ayudar" A. 

lagur. v. labur. 

lagutzi (Lar, H). "Desvalimiento" Lar. 

lagutziera (Lar, H). "Desvalimiento" Lar. 

lagutzitu (Lar, H). "Desvalido" Lar. Pobretxo lagutzitu (desvalido) ta zikiñez beteak. Ag Lar 551. 

1 lai. "(Hb), layette" Lh. 

2 lai. "(G-to), semicírculo en el borde de la oreja, una de las diferentes marcas que se hacen al ganado lanar" A. 

v. laiategi. 

lai. v. 1 laia, lei. 

1 laia (V-gip, AN-ulz-erro; O-SP 225, Dv; det., Lar, Añ, H (V, G)), lai (V, G, AN, L-côte, R-uzt), lain (ANgip). 

Ref.: A (lai); AEF 1926, 9; Arin AEF 1960, 59; Iz Als (lenoó), Ulz (lai(a)), ArOñ (laixa); Etxba Eib 

(laixak); Ibarra Dima (laye); Elexp Berg (laixa). Laya. "Un par de aparejos o instrumentos de labrar tierra a 

los cuales se dice en vascuence layas (s. XVI)" Munibe 12 (1960), 343. "Unos como zancos hechos de hierro con 

que se cultiva la tierra [...] son nuestras layac" Ech 60r. "[Volver la tierra] de abajo arriba con instrumentos que 

llaman layas" Lar Cor 55s (v. tbn. Ensayo 76). "Hoyau ou louchet" Dv. "Mangos para layas (laia kiderrak)" 

AEF 1926, 9. "Laia edo laña (langaia?) [...] biortzeko burni-tresna bat da" JMB ELG 69. "Lenoó faten gindán 


mende. 

262


láiyaá soróa, órbela biltzeá basóa" Iz Als (s.v. lenoó). Cf. VocNav s.v. layamina y layon. Tr. Documentado en 

la tradición meridional (ya en una carta alto-navarra del s. XVII); no se han encontrado testimonios 

septentrionales. Laia es la forma más empleada. En DFrec hay 2 ejs. de laia. Diego de Laya (1475). Arzam 

310. Utzi alzúrra edo láia atárian. LE Prog 98 (v. tbn. LE-Ir laia (tema nudo sg. el ed.)). [Eskuak] laija, 

atxur, ta askora kirtenakaz azaldubak. Mg PAb 49. Laijia eskuban dozubela. Astar II 204. Ez dau lurrak emoten 

/ berez ondasunik, / atxur ta laieagaz / eragin bagarik. Zav Fab RIEV 1909, 38. Atxurra, laia eta osterontzeko 

lankaiak. Izt C 178. Aspaldion eukazan laiak ugerturik. A Ezale 1899, 13b. Laiez iraultzen da lurra. Or Eus 278. 

Laia-ertzean. Bilbao IpuiB 120. Laia utsakin aztertu bear / geure sorotako lurrak. And AUzta 129. Ura baño len 

gari-ereintza / laiakin egiten zala. Uzt Sas 74 (96 lairik ezin altxa). v. tbn. NecCart 6. Erkiag BatB 124. Ibiñ 

Virgil 89; laia (det.): Añ MisE 98. AA I 30. Apaol 69. It Fab 101. LMuj BideG 216. BasoM 161. Lai: Ag G 84. 

- LAIA-AITZUR. "Las [azadas] de dos púas (biortzeko, ortzbiko, atxurkula, lai atxur, aizurrotz)" 5.º CongrEV 

28. "Lai-aitzur (G), [azada] de dos púas agudas (bidente)" A, s.v. aitzur. 

- LAIA-BURU. "Laixa-burua, el hierro horizontal de la laya" Iz ArOñ. 

- LAIA-GAINERA. "Laia-ganera (V-ger-ple), siembra a pulso" A. 

- LAIA-LAN. Trabajo de layar. Juten gera atxurrera edo laiaa lanera. Sor Bar 103. Belarra ken lênik, urrena 

lai-lana, azkenik, aitzurra. Or Poem 522. 

- LAIAN EGIN. Layar. "Laixan eiñ aurretik nabarra pasatze zuan" Elexp Berg. Laian edo atxurrean egitea, 

jostea, [...]. AA II 51. Artan bezela berdin egiten du / atxurrian ta layian. Tx B I 232. 

- LAIAN (Sal, R ap. A). Layando. v. LAIETAN (s.v. laieta). Ikasi dezatela txikidanik [...] leitzen eta 

eskribitzen [...] ezperen laian ifeni agitz anditu gabe (1699). ConTAV 5.2.9, 139. Laian eta atxurrean aritzea. 

AA I 579. Neskak begiz jotzera joaten ziran neguan laian zebiltzanean. And AUzta 64. Baña orduan laian 

etzekin / basarritarrik etzala. Uzt Sas 74. 

- LAIA-HORTZ. "Laixa-ortzak, los dientes de la laya" Iz ArOñ. Lai-ortzetan karraska igortzikatuz askatzen 

zaie alea [artaburuei]. TAg Uzt 292. 

- LAIA-ZOHI. a) "Laizoi, tepe de layas" Asp Leiz2. b) Layador (?). Lur oek azpikoaz goratzen jarduna dek 

leen lai-zoia. TAg GaGo 93. 

- LAIA-ZULORA (V-m ap. A), LAI-ZULORA (V-ple ap. A). "Sembrar en agujeros hechos con la laya. Laiazulora 

satorrakaitik ereiten da, potxolora barik (V-m), se siembra en agujeros de laya y no en hoyuelos a causa 

de los topos" A. 

2 laia. "(git.), señor" A. 

3 laia. v. laira. 

laiabegi. 1. "Láixabegi, señal de ovejas en la oreja" Iz ArOñ. v. laiategi. 2. "Laixa-begixa, el orificio de 

mango de la laya" Elexp Berg. 

laiaberri (R-uzt ap. A), laiabarri (V-ger ap. A). "Artiga, terreno recién layado" A. 

laiagarri. "Terre qui est en état d'être retournée à la laia" H. 

laiakada. Golpe de laya. Laietan ekin eutsen biok [...]. Iru-lau laiakada emon ebazanean [...]. Bilbao IpuiB 

120. 

laiaketa (V-gip ap. Elexp Berg). Acción de layar. "Laiaketa, labranza por layas" A Morf 155 A). "Amaika 

laixaketa einddakua zuan zuen amandria" Elexp Berg. Aizkoran bezain trebe laiaketan eta goldea erabiltzen. 

TAg Uzt 158. Sasoitsua dirudi laiaketak egin duen urradurak. "La desgarradura hecha por las layas". LMuj 

BideG 216. 

laiakizun. "Terre qu'il faut, qui se doit retourner à la laia" H. 

laialki. v. leialki. 

laiari (V, G, Sal, R; Lar, Añ, H), lainari (AN-gip). Ref.: A (laiari, lainari); Iz ArOñ (laixáari); Elexp Berg 

(laixari). 1. Layador. "Laixarixak illaran jarritta jardute zeben" Elexp Berg. Laiariyek [soluan] ibilli dira 

lanian, andra ta gixon. Kk Ab II 86. Laiariak jasotako zotalak atxurrez xeatzen. TAg GaGo 93. Lurra laiatzen 

asi dira. Bai laiari trebeak! LMuj BideG 216. v. tbn. JAIraz Joañixio 35. Uzt Sas 95. 2. (G-to ap. A), laieri (Vger-ple 

ap. A). "Sota del naipe" A. 


mende. 

263


laiata. "Aurtengo laiatak, garotak, egurretak ein dittuu, hemos hecho los trabajos de layar, acarrear los helechos 

[...] (G-azp)" Iz IzG (s.v. aurtengo). 

laiategi (V, G ap. A; H (V, G)), laiñategi (B ap. A), laitegi (G-goi ap. AEF 1955, 141). "Marca semicircular 

que se hace a las ovejas y vacas en la oreja para conocerlas" A. "Corte en forma de ángulo recto en la punta de la 

oreja" AEF 1955, 141. v. 2 lai. Bost izenekiko marrakin ezagungarritzen dituzte artzainak [...] ardi guziak: 

[...] pitzatua, txuloa, urkullua, laiategia eta akatsa. Izt C 221 (v. tbn. 222 y 223). 

laiatu (V, G, AN, L, R; Lar, Añ, Dv (G), H). Ref.: A; Iz Ulz (aldi), ArOñ (laixaatu, láixatu); Ibarra Dima 

(laietu); EAEL 139; Elexp Berg (laixatu). 1. Layar. "Arromper, labrar tierras bravas", "layar, labrar con layas" 

Lar. "San Migel Maiatzeko, gure sorua laiatzeko (G-nav), San Miguel de Mayo, sin labrar mi campo" CEEN 

1969, 81. "[Arado], laietako makiñe" EAEL 139. [Nekazalgoko lanak] nola lantzea, alzurtzea, laiatzea [...]. 

LE-Ir. [Soroa] esku ta oñakin laiatzen. VMg 59. Lur ongi laiatu ta ezo batek. A Itzald II 71. Lurrak oro txistean 

naiz zirrian laiatzeko. Zait Plat 41. Arto-saillak [...] / neguan laiatzeko. Uzt Sas 96. Non egiñik ez zuenak, 

eskaratza laiatzen asi omen zen (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1332. v. tbn. EE 1884a, 34. LMuj BideG 216. BasoM 

164. 2. "Laiatu (V, G), nubes precursoras de vendaval, su forma es de terreno layado" A. 

- LAIATURA. "(V-m), sembrar en agujeros hechos con la laya" A. 

- LAIATU-ZAHAR (l. zar V-ger, G-to ap. A), LAIZAHAR (laizar V-m ap. A). "Terreno a los tres meses de 

haberse layado" A. Cf. laiazahartu. 

laiazahartu. "Laixazaartu, llevar tiempo (la tierra) layada" Iz ArOñ. 

laiazar (Añ), laizar (V-arr-oroz ap. A). "Layar: (c.) laiatu, laiazar, laietan egon" Añ. "Layando" A. 

laida. v. laira. 

laidagarri. v. laidogarri; laudagarri. 

laidagarrikeria (L, BN, S ap. Lh; Dv A). "Infamie, action déshonorante, ignominieuse" Dv. 

laidarazi (L, BN, S ap. Lh; Dv A). "Faire déshonorer, outrager" Dv. 

laidatu. v. laidotu; laudatu. 

laidaurka (Lar, H). "Contumelia" Lar. 

laidazale. v. laudatzaile. 

laidetsi (BN-mix ap. A). "Afrentar, deshonrar" A. --[Hire emaztea] girixtino sarthua duk bethiko--. [...] 

Arras laidetsi ziren etxekoak eta ahaideak; egin bazitakeen oraino gehiago ere laidetsi ziren. Prop 1898, 220. 

laido (AN, L, BN, S; SP, Urt IV 91, Ht VocGr 348, Lar, Izt, Arch VocGr, VocBN, Gèze 297, Dv, H, VocB). Ref: 

A; Lh; Lrq. Afrenta, ultraje, escarnio, ofensa, ignominia, deshonor. "Déshonneur, ignominie" SP. "Afrenta" 

Lar e Izt. "Desdoro", "deshonor", "baldón", "ignominia" Lar. "Opprobre, outrage, déshonneur. Urtheen laidoa 

(Gy)" Dv. Tr. Propio de la tradición septentrional (tbn. en Lizarraga de Elcano) ya desde Dechepare. Se 

encuentra tbn. en algunos autores occidentales a partir de finales del s. XIX. En DFrec hay 8 ejs., 7 de ellos 

meridionales. Gaixteria egitia laido dela dakizu. E 217. Zuk ni laido handiz betheren nuzu / othoitzen 

nitzaitzu, niri uztazu. Ib. 205 (v. tbn. en contexto similar EZ Man I 72, Hm 63, Jnn SBi 26 laidoz bete). Ene 

gaizki egitiaz enek laido lukeite. Ib. 219. Laidok hartu gabe geldi gitezen, / jendek irrigarri gerta ezkiten. Ib. 

197. Bezti adinzát, ageri eztenzat hire billuzgorritasunaren laidoa. Lç Apoc 3, 18 (He bulhuztasun 

ahalkagarria). Guarda nazazu / kalte eta laidotarik. EZ Eliç 219. Deliberatua nago [...] egitera [...] etsaien 

laidotan, desohoretan, ahalketan. Harb 205s. Hobe da laido laburra ezen ez damu luzea. Bela 31. Dohatsua da 

gizona / hunelako haurrekin; / etsaiok eztuke plazan / ithoko laidorekin. Hm 142. Den trufamendurik, laidorik 

eta mespreziorik handiena merezi dudala. SP Imit III 52, 2. [Mariak] zerutik izan zuen / mezu dibinoa, / ez zuela 

izanen / agorren laidoa. Gç 67. Eta laidorekiñ geldituko aiz. Ch III 6, 4 (SP geldituko aiz ahalkaturik). Behar 

duzu fermuki deliberatu afruntu eta laido handiagoak oraiño sofritzera. He Gudu 85. Egiten zituzten egin ahal 


mende. 

264


guziak [...] heien laido handitan gerthatzen zirela. Lg I 231. Izanen zela laidoz estalia, elhorriz khoroatua. Lg II 

259 (v. tbn. en contexto similar Monho 42, Dh 415, Jaur 201 laidoz estali). (Bekatu alkaizungarriak) dire 

gizatasunaren laidoa (187). LE-Ir. Jasan ditu akusu hek, laido hek, kolpe hek. Dh 241. Jesus pairutsu, laido 

saminen eta thormenta gogorrenen artean. Ib. 256. Arrantzez khoroatua izaitearen doloreak, laidoa eta 

ahalgizuna. Jaur 154s. Hire mesfidantza laido duk enetzat. Gy 247. Baiña hireganik laido nik hartzea / bietan 

zaitak hilltzea. Ib. 101. Bethorzte nekheak eta oinhazeak, laidoak eta eskarnioak. Dv LEd 244. Hortako da laido 

handi erratea bati beharri-luz! Hb Egia 3s. Mila laido eta afruntu itsusiren ondotik. Elsb Fram 104. Oinhaze eta 

laido handiak jasan zituen. Jnn SBi 78. Ukan du ohore, bainan ohore baino gehiago laido. "Plus outragé 

qu'honoré". Ardoy SFran 303. 

v. tbn. Mst I 24, 2. Mih 16. Egiat 261. Brtc 100. Monho 118. Laph 66. Iza EE 1881a, 186. Ip Hil 162. DvHtoy 

Mt 15, 4. CatJauf 110. JE Bur 92. Zink Crit 67. Ox 71. Etcham 57. Goen Y 1934, 102. Lf Murtuts 15. Zait Sof 

127. Erkiag Arran 157. Osk Kurl 153. Vill Jaink 95. 

- LAIDO EGIN (Urt, Dv A). Ultrajar, deshonrar, escarnecer. "Calumniari, [...] laidatu, laido egin" Urt IV 

92s. "Haur horrek laido egiten dio bere aitaren izenari, cet enfant déshonore le nom de son père" Dv. v. LAIDO 

EMAN. [Beldur direla] debozioneari desohore eta laido egin diozoten. SP Phil 208 (He 210 konfusione eta 

ahalkeria eman). Ez othe da Jainkoari laido egitea [...]? MarIl 110. Baiñan oihuz da abiatzen, / laido zaioela 

egiten. Gy 277. Zure sorhaioak laido egin dio Jaunari. Dv LEd 231. Eta gu goratzeko bertzen aphaltzea / gure 

anaiari duk laido egitea. Elzb Po 215. v. tbn. Zby RIEV 1908, 417. Jainkoari egin laidoaren erreparatzeko. 

CatJauf 126. Hok ukatzen baino gehiago dute: egiten diote laido. JE Bur 178. (Con determinantes). Egin 

zaizkidan laidoak eta ahalkezunak mansoki hartu itut. SP Imit III 18, 1. Eztü nahi / egin [...] / laidorik zelüko 

Jaunari. Etch 552. Laido bera buryes hari dio egiten. Gy 153. Fundi nedila nerori, zuri laido bat eginen 

darotzudan baino lehen. Dv LEd 94. Min du aitari egin zaion laidoaz. Hb Egia 45. Egin ere zioten hainitz laido 

eta azkenean [...]. Jnn SBi 28. Ama Birjinari egin laidoen arraparatziagatik. Ip Hil 86. Zirela ederki mendekatu 

herriari egin laido itsusi [...] hortaz. Lf Murtuts 14. v. tbn. Dh 113. MarIl 125. JesBih 432. Lap 153 (V 68). HU 

Aurp 51. JE Bur 54. 

- LAIDO EMAN. Ultrajar, deshonrar, escarnecer. v. LAIDO EGIN. Imajina ondratzean saindua duk 

ondratzen / eta laido ematean halaber desondratzen. EZ Man I 29. [Zergatik etsaiak] baitzaizkit / berretzen 

egun oro / emateko laido eta / ahalke gehiago. EZ Eliç 327. Pilatusek hunelakatua erakhustean iuduen artean 

eman zeratzun laidoagatik. Harb 296. [Gizonari] eman ahal dakioken laidorik handiena baita izpirituz labur [...] 

dela deitzea. ES 119. 

- LAIDO IZAN. (Aux. intrans. bipersonal). Ser, parecer, resultar ultrajante, deshonroso. Hunegatik Iainkoari 

berari ere etzaió laido haién Iainko deitzera. "Dieu même ne prend point à honte d'être appelé leur Dieu". Lç He 

11, 16 (He ez zaio itsusi, TB ez du hartzen ahalketan). Badirudi ezen desohore eta laido zaiela oraiko presuna 

gaztei prestuki bizitzea. Ax 173 (V 117). [Nahi nuke jakin] mesprezio eta laido othe zaien haren izendatzea. ES 

147. Tipulari ez zaio laido tipul-izena. Herr 30-3-1961, 1. v. tbn. Etch 446. (Con adj.). Senargaiak beste bat 

maite izatea laido gaitza zitzaion baiki. Mde Pr 180. 

- LAIDO-IZENGOITI. "Agnomentum, izengóitia, laidizengoitia" Urt I 449. 

- LAIDOPE. Mundu guziaren aitzinean laidoz eta desohorez estaltzen banintuzte ere [...] herstura ta laidope 

hartarik atheratzeko [...]. Dh 415. 

- LAIDORIK. Ez nazazute utzi laidorik. 'No permitáis [...] mi deshonra'. Zait Sof 145. 

- LAIDOZ. "Par déshonneur" SP. "Ignominiosamente" Lar. Laidoz betherik bihoaz / idolen laudariak; / bethi 

laidoz bizitzeko, / laidoen bordariak. Hm 63. 

- LAIDOZKO (L, BN, S ap. Lh; SP, sin trad.). Ultrajante, ignominioso, deshonroso. "Afrentoso" A. 

"Déshonorant, ignominieux" Lh. v. laidotsu. Pairu indazu bihotzean, / laidozko hitz entzutean. EZ Eliç 419. 

Bozkario hura gertuz itsusia da eta laidozkoa. SP Phil 369. Iasaitentu tribulazioneak hala laidozkoak nola 

ohorezkoak. Ib. 190 (He 192 laidozko). v. tbn. ES 159. 

Etim. Préstamo románico; cf. cast. ant. laido 'ignominioso, torpe', etc. 

laidogarri (AN, L, BN, S; SP, Lar, Gèze, H, Foix ap. Lh), laidagarri (L, BN, S; Urt II 375, Lar, Dv, H). Ref.: A 

y Lh (laidogarri, laidagarri); Lrq (laidogarri). 1. Ultrajante, deshonroso, ignominioso, afrentoso, ofensivo. 

"Qui fait déshonneur" SP. "Afrentosa cosa" Lar. "Ignominieux, ignoble, méprisable. Kurutzeko herio laidogarria 

(AR)" Dv. Tr. Documentado en algunos autores septentrionales desde mediados del s. XVII (tbn. en Etxaide, 

Izeta y Herria). Laidogarri es la forma más empleada. Hay laidagarri en Harizmendi, Etcheberri de Sara (junto 

a laido-) y Urte. Eta zu ez ahalkatzen hain miseria laidagarriaz! Hm 204. --Hilze laidogarri honek hen 

errabieria ase ziena? --Ez, beste gaizki hanitz ere egin zerien. Bp II 49 (v. tbn. Xarlem 175 hiltze laidogarri). 

[Jakintasuna] utzirik, enorantzia erromes, laidagarri [...] eta hobenduria [hautatu]. ES 179. Bere baithan ausnar 

egiten balute, egiaz ezagut lezakete irrigarri eta laidagarri direla. Ib. 167. Hekien hitz gaxto laidagarriak. Urt 

Gen 37, 2. Zer egin behar da bekatü laidogarri hunen ebitatzeko? CatLan 115. Gizonetan ta emaztetan izan 

laitekianez adiskidegoa laidogarririk? Egiat 217. Halaber gauza desohorezkoa eta laidogarria da iuramentua. 

Ax (ed. 1864), 91. Egintza laidogarri (ignominioso) onek lotsagorritu zun. Etxde JJ 158. Lapur zikina! 


mende. 

265


Laidogarria da egin gaituzune. Izeta DirG 123. Laminkeriako "mixterio" eta profeteria laidogarrietan 

zagotzinak! Herr 31-12-1964, 4. (Precedido de gen.). Izpirituz eskas den burugogor erhoa, bere buruaren 

laidogarri sorthu da. ES 120. Osabaren laidogarri (afrentoso, denigrante) izan zedin. Etxde JJ 15. 2. (H), 

laidagarri (H). "Qui est digne qu'on l'outrage, qu'on l'affronte, qu'on le couvre de honte, qu'on l'accable de 

dédains ignominieux" H. 

- LAIDOGARRIZKO. Ultrajante, deshonroso, humillante. Ez ote laidogarrizkoa berak jaun da jabe bear 

zuen etxaguntzan Mattin bere anai dollorra ikustea? Etxde JJ 62. 

laidogarriki (L, BN, S; H), laidagarriki (L, BN, S; Dv A, H). Ref.: Lh (laido-, laida-); Lrq (laido-). 

"D'une manière déshonorante, honteuse, outrageuse" Dv. 

laidogarriro (H), laidagarriro (Lar, H). "Afrentosamente" Lar. "Outrageusement, ignominieusement, 

honteusement" H. 

laidogarritu. Deshonrar(se), ultrajar(se). Bere ait'amen aphaltarzünaz ahalketzen den semea, 

laidogarritzen dük berbera, agertzen delakoz eskergabe. "Se déshonore lui-même". Arch Gram 59. 

laidogile. "Calumniator, [...] laidogillea, desohoratzaillea" Urt IV 91. 

laidogura. Intención, deseo de ultrajar, deshonrar. Sorgin arek sakabanatutako guzur biribil, laidogura 

zikin, iraingogo makur. Erkiag Arran 158. 

laidoka. Ultrajando, ofendiendo. Ai Jauna, esker onen orde, [...] ni laidoka zuri! Dv LEd 235 (Cb Eg II 

132 ofenditu). Apez-jale basa batek / erran baitu laidoka: [...]. Etcham 52. 

laidokeria. Ultraje, afrenta, ofensa. Alako laidokeriak Usoaren biotzean ugaz-sendiaganako gorrotoa izeki 

zun. Etxde AlosT 94. Bere illobak egin laidokeriaz apentzea zin egin du. Etxde JJ 15. 

laidoki (SP, H). De manera ignominiosa, ultrajante, ofensiva, deshonrosa. v. laidozki. Laidoki bere aurka 

jarriko litzakelako. "De una manera ignominiosa". Zink Crit 53. Iñork eztaki [...] alaba bizirik dagon ala laidoki 

il ote dun. Etxde AlosT 44. 

laidokiro. "Ignominiosamente" Lar. 

laidokizun (L, BN, S ap. Lh; H), laidakizun (Dv, H). "Qui mérite l'opprobre" Dv. "Qu'il faut outrager, 

couvrir d'opprobre, d'ignominie, de honte, de mépris" H. 

laidore, -rio. v. laudorio. 

laidos. Ultrajante, ofensivo, afrentoso. v. laidotsu. [Heretikoek] baitzioten erlisioneko akta suerte hori 

laidosa dela Jesu Kristorentzat. Jaur AndreB 160 (ap. DRA). 

laidostatu. v. laidoztatu; laudoztatu. 

laidotsu (L, BN, S ap. Lh; Dv A, Lar, H). Ultrajante, ofensivo, ignominioso, deshonroso. "Ignominioso" 

Lar. [Iuduek] hartu dute konseillu, / ni behar nautela habe / laidotsura altxatu. EZ Eliç 176. Batzu direla 

laidotsuak eta humiliagarriak eta berzeak ohoragarriak. He Phil 216. Heriotze laidotsu bat gu salbatzeagatik 

pairatzeraño. He Gudu 134. Punimendu laidotsua. Lg I 304. [Sor araz ezazu] higuntzarik handiena [...] bizio 

laidotsuarentzat. Lg II 97. v. tbn. Brtc 224. Haren izena izen laidotsu bat othe da? Dh 212. Heriotzerik 

laidotsuena [nahi zuten Jesusentzat]. Belzagy Hazparneko Kalbarioa 158 (ap. DRA). Laidotsu beñere ez da. 

"Ignominiosa". Zink Crit 53. Ain bidegabe egin zion purrustada laidotsuak (afrentoso desaire). Etxde AlosT 93. 

laidotsuki (L, BN, S; Dv, H). Ref.: A; Lh. Ultrajantemente, ignominiosamente. Eta egor arazten du 

laidotsuki ihesi bere etsaien aitzinean. Lg I 198. Bizia laidotsuki [galdu] eta tormentarik handienetan. Lg II 437. 

Eztezakete bertze sorterik higuriki, Jesusen gorphutzetik laidotsuki ebakiak izatea [baizen]. Dh 256s. Laidotsuki, 

bi ohoinen erdian, gurutzean hiltzera ethorri zinen. Dv LEd 157. 


mende. 

266


laidotu (L, BN, S ap. Lh; Lar, Arch VocGr, H), laidatu (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt IV 91, Dv A, H). 

Ultrajar, afrentar, deshonrar, ofender. "Afrentar", "baldonar" Lar. "Gaizki ibilliz burhasoak laidatzen dituzten 

umeak, les enfants qui en se comportant mal déshonorent leurs parents" H. v. laidoztatu. Adiskide mamienez 

zelarik laidatua. EZ Man II 90. Zergatik neure etsaiek / bai naute mehatxatzen, / eta lehen ohoratzen / 

nindutenek laidatzen. EZ Eliç 334. Huna nola Jaunak konsideratu duen bere zerbitzari humillen othoitza eta 

eztitu laidatu hekieñ auhenak. Gç 48. Barka degizkigula gure pekatuak, guk laidotu ta gaitz egin digutenai 

barkatu diegun bezala. CatBurg 23. Arrotz hunen zer freskura! / Diotza, ethortzea horla / Pierroten laidatzera! 

"D'insulter ainsi notre ami". Gy 311. Toki hek zeinetan zure amodioa laidatua izan baita. Gy Visites 100 (ap. 

Dv). v. tbn. Gand Elorri 98. Begirik ez dut begiotan, gaur / baininduten laidotzen argiek. Azurm HitzB 42. 

"Afrentar más, laidoagotu" Lar. "Afrentar demasiado, laidoegitu" Ib. 

laidotzaile (H (+ -alle)), laidatzaile (L, BN, S ap. Lh; Urt, Lar (-alle), Dv (sin trad.), H (+ -alle)), laidotzale (H), 

laidatzale (L, BN, S ap. Lh; H). "Calumniator, [...] laidogillea, [...] laidatzaillea" Urt IV 91. "Afrentador" 

Lar. "Outrageux, qui fait outrage, qui insulte, injurie, déshonore, cause de la honte" H. 

laidozki (Dv A). De manera ignominiosa, ultrajante, ofensiva, deshonrosa. v. laidoki. [Sainduak] 

munduak hainitzetan gaizki eta laidozki zerabiltzala. SP Imit I 18, 1 (Ch eta pairatu haiñitz persekuzione eta 

laido suerte). Batzutan soz batgatik laidozki doaz hauzitara. SP Imit III 3, 2 (Ch ezdeusgatik altxatzen dire hauzi 

ahalkagarriak). Amarentzat izan behar zuen amodioa laidozki ukhatu gabe. Lap 172 (V 76). 

laidoztagarri, laidostagarri. Ultrajante, deshonroso, ignominioso, afrentoso, ofensivo. v. laidogarri. Hori 

da presonptzione bat laidostagarria, neglientzia bat ezin jasanezkoa. Jaur 107. Konduita laidostagarriaz. Ib. 

109. [Jesu Kristoren] heriotze laidostagarri. Ib. 202. 

laidoztari (L, BN, S ap. Lh; H), laidaztari (Lar, H). "Afrentador, el que afrenta" Lar. v. laidoztatzaile. 

laidoztatu (AN, L, BN, S; Ht VocGr 348, Lar, Dv, H), laidostatu (L, BN, S; Gèze, Foix ap. Lh), laidaztatu 

(Lar, H). Ref.: A (laidoztatu); Lh (laidozt-, laidost-); Lrq (laidost-). Ultrajar, afrentar, deshonrar, ofender. 

"Desdorar, deslucir", "deshonorar" Lar. "Diffamer" Gèze. v. laidotu. Tr. Documentado en autores 

septentrionales desde mediados del s. XVII; lo emplean tbn. algunos meridionales modernos. Laidoztatu y 

laidostatu son las únicas formas presentes en los textos, siendo la segunda algo más frecuente. [Iesus] 

ezagunek eta adiskideek utzi dute laidoztaturik. SP Imit II 1, 5 (Ch abandonatua laidoen eta doloreen erdian). 

[Gizonak] desohoratzen eta laidoztatzen zuelakotz lurra. Lg (ap. H). Thuz estalia eta guzia laidostatua. Lg II 

153. Juduek gisa guzietara eskarniatu, laidoztatu, thormentatu zuten Jesu-Kristo. Dh 221. Nola atrebi naiteke 

zure laidoztatzera. Gy Visites 190 (ap. Dv). Zu, Jauna, ni salbatzeagatik, laidoztatua izatu zinen. Dv LEd 58. 

Ehoa, burlatua, laidoztatua mendez mende. Hb Egia 92. Absalon horrek berak laidoztatu zuen gero bere aita 

Dabid. Ax (ed. 1864), 170. Giristinoak laidostatuak eta mehatxatuak dire gaixtoez. Prop 1876-77, 17. Egun 

guziez kontrariatuz eta laidostatuz, laster hil-arazi zuten Aita-Saindu hura. Elsb Fram 129. Bekoz-beko laidosta 

ez badezake, bederen gibeletik sartuko dio eztena. HU Zez 99. Neke baita ere [...] lañoki mintzatzea, elgar 

kitzikatuz nehoren beharriak laidostatu gabe. JE Bur 147. Hitz garratz eta larriekin itsuski laidostatzen du. Zub 

23. Bere izakera ukatzea, bere biotza laidoztatzea. Vill Jaink 153. v. tbn. Lap 153 (V 68). Laidostatu: JesBih 

455. Laph 114. Jaur 172. CatS 45. Arb Igand 121. Ip Hil 24. CatJauf 81. Barb Sup 92. Etcham 57. Herr 26-4- 

1956, 1. Alt LB 45. Lf in Casve SGrazi 13. "Afrentar más, laidazagotu" Lar. "Afrentar demasiado, 

laidazegitu" Ib. 

laidoztatzaile (Dv), laidostatzaile, laidostazale (S ap. Lrq). (El) que ultraja, afrenta, deshonra, ofende. 

Hanbatenaz da laidoa handiagoa zenbatenaz laidoztatzailea aphalagoa baita eta laidoztatua handiago. Lap 153 

(V 68). Paganoak berak khexu dire gure laidoztatzaileentzat. Prop 1897, 22. Laidoak ez du laidostatua ttipitzen, 

izaitekotz laidostatzailea. Herr 26-4-1956, 1. 

laidoztu, laidostu. Ultrajar, afrentar, deshonrar, ofender. v. laidoztatu. Uri atako andrandijak bakaldunak 

laidoztu ixatia aren erruz ixan zala. Otx 67. Domukeria [...] laidoztu; orrein aurka iñon diran guzurrak asmau. 

Eguzk GizAuz 88. Toki gurgarria oin zikiñez iraindu ta lerdez laidostutea. Erkiag BatB 21. 

laidu (G? ap. A; H). "Plainte, gemissement" H, que cita a Isasti. "Gemido" A. Zugana suspiratzen dugu, 

laiduz eta negarrez negar ibar onetan. Is TAV 3.2.12. 

laieko. v. laiko. 


mende. 

267


laieri. v. laiari. 

laieta (V, G, AN ap. A). "Operación de layar. Laietea, olgetea; arilketea, neketea (V-m), el trabajo de layar es 

un recreo; el de hacer ovillos es fatiga (dicho popular puesto en boca de una anciana)" A. Atxurrera edo 

laietara edo bear danera [joaten naiz]. Ag G 7. (Con -ko, adnom.). Zezeilla bigarrena / nabuak ekarteko 

[...] / Martija irugarrena / laijetakua da. DurPl 67s. Laijeetako biarra. JJMg BasEsc 117. 

- LAIETAN (V-gip; Añ). Layando. "Layar: [...] laietan egon" Añ. "Laixetan jardun, estar layando. Goiko 

sallian, laixetan diardu famelixa guztiak" Etxba Eib. v. LAIAN. Soluetan dakuskuz atxurretan, laijetan, 

saraketan. Mg PAb 148. Gaztaña biltzean, itako denboran, laietan, arto zuritzean! AA III 558. v. tbn. A BGuzur 

117. Atxurrean edo laietan jateko aña irabazi egingo likek. Ag G 299. Laietan ekin eutsen biok barriro. Bilbao 

IpuiB 120. Baiñarduen arratsalde baten laietan. Ib. 119. 

- LAIETAN EGIN. "Layar. Illaran jarri etxeko eta auzoko jendia eta laixetan eiñ dabe egun guztian" Etxba Eib. 

v. laiatu. 

laikatu. "Laikatzea, profaner" SP. "Laïciser" T-L. 

laiko (SP, Hb ap. Lh, T-L), laieko (Ht VocGr). (Sust. y adj.). Laico. Tr. La forma laieko se documenta en 

Etcheberri de Ziburu y Haraneder. En DFrec hay 14 ejs. de laiko, 8 de ellos septentrionales. Majistrua ala 

diszipulua, bereterra ala laikoa. Lç Adv ** 5r. Aphezak hurrenean / laiekoak oñhatzetik goaz prozesionean. EZ 

Man II 53 (v. tbn. Man I 30 laiekoak). Halakoa ohi da laikoen pobrezia. SP Phil 280 (He 281 laiekoen edo 

munduko jenden). Persona laiko. Tt Arima 51. Aphezak bezanbat du / laikoak errezibitzen. Gç 214. Errientsa eta 

errient laiko. HU Zez 42. Jaun laiko. Vill Jaink 96. Ezkontza ere "laiko" biurtu nai dute. Ib. 158. Hori ez dela 

elizgizonentzat egina, laikoentzat baizik. MEIG IV 65. Idazle laikoak. MEIG VII 34. v. tbn. Harb 446. CatLav 

359 (V 173). Jaur 152. Elsb Fram 176. Xa Odol 276. 

lain (V-gip), lagin (-iñ V; Añ), laina (V-och). Ref.: A (lain, lagiñ); A Apend (laina); Iz ArOñ (laiña). 1. 

"Parte, porción, pedazo" Añ. "Porción, parte, [...] (V) bere lagiña" Ib. "2.º (V-gip), parte proporcional. Zure 

laiña au da, beste au nerea, ésta es su parte, esta otra es la mía; 3.º (?), equivalente" A. "Lagiñ (V-ger-och-mgip), 

proporción, catadura, talla" Ib. "Zure laiña or dago, ahí está tu parte, lo que te corresponde. Ari bere laiña 

itxi, dejar a aquél su parte" Iz ArOñ. Etaraten daube Meza Santubaren erru oneitatik bakoitzak bere lagiña... 

bakoitzak aldaben gara. msOñ 193r. Oge errial eman zidan / batek bere laña, / uraxe izan zan neretzat [...] / 

pagua ta zelaña. Noe 86. Zu eregiten egiñagaitik / lengoak euren lagiña, / gaurkuok arei artzea gura / dogu 

aurrea ta gaiña. AB "Andra Maria Begoñakoari" (ap. DRA). Ta karga aiñ ariñaz bialdu gura nau? / Ez, Jauna, 

zorren laiñaz bear nau kastigau. AB Olerk 427. --Galdu dot txakur nausia / [...] --Eutsi txakur nausia, galdu 

aren laiña. AB AmaE 314. Ori bait da zuri ta zure semeei Yauberi erretakoetatik dagokizuen laiña. Ol Lev 10, 

13 (Ker atala, BiblE partea; v. tbn. Ol Gen 14, 24). 12: 8: 6 laina ezarten badugu [...]. Zait Plat 55. 

2. (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip, G-azp), lagin (-iñ V-arr-och), laina (-iña V-gip, G), lagiña (Lar, Añ, H). Ref.: A 

(lagiñ, lain, laiña); Iz ArOñ (laiña); Etxba Eib y Elexp Berg (laiñ). (Precedido de -t(z)eko, sintagma nom. con - 

(r)entzako/-(r)endako o adv. con suf. -ko). Tanto como para. "Tanto como, adiña, lagiña, ainbeste" Lar y Añ. 

"Jateko lain, tanto como para comer" A. "Gaurko lagin badaukagu ta biarkoa ikusteko dago, tenemos suficiente 

para hoy [...]" Ib. "Beretako laiña, [...] tanto como para sí" Iz ArOñ. "Arendako laiñ iñoiz ez jata falta. Ondo bizi 

izateko laiñ eiñ dabenian [...]" Etxba Eib. v. ailagina, adina. Tr. Documentado en Iztueta y en textos 

vizcaínos y guipuzcoanos desde finales del s. XIX. Lain es la forma general. Hay laiña en Iztueta y lagin en 

Eguzkitza y Alzola (en ambos junto a lain). En DFrec hay 6 ejs. de lain. Alzagako erriak baditu iturriak [...] 

bertako jendea naierara ornidutzeko laina. Izt C 79. Eotarri bat erabiltzeko laina ur [botatzen dio]. Ib. 107. Euki 

arren jateko laiñ ogi [...]. AB AmaE 314. Ogitarako lain aterako al degu. Apaol 83. Jateko ta jazteko lañ 

[irabazi]. Ag Kr 157. Aurtengo lain badago. Ag G 321. Zure buruentzako lain ezin sortu dezu ta emaztia biar 

dezula? Alz Burr 12. Sendia elikatu, jantzi ta erabilteko lagin dan alogera zor yakola. Eguzk GizAuz 175 (31 

lain). Gure arrantzaleak lan biziteko lain egin oi dabe, ez aundikitzeko. Erkiag Arran 118. Neretzako ta nere 

txakur onentzako lain leku ba ete dozun. SM Zirik 118. Zoritxarrean, danentzako lain / ezin degu irabazi. Basarri 

140. Ondo jateko lain irabazten dozu? And AUzta 61. Beren bizitza guzian aberats izateko lain diru 

bazeramaten. NEtx LBB 167. Euskaraz jakingo dute [...] irakurtzeko lain. MIH 214. v. tbn. A BeinB 40. Kk Ab I 

28. Urruz Zer 132 (-iñ). EusJok 123. Or Tormes 49. Enb 193. Ldi UO 32. Otx 181. JMB ELG 26. TAg Uzt 171. 

ABar Goi 19. Mde Pr 40. Ol Mt 3, 9. EgutAr 7-1-1957 (ap. DRA). Etxde JJ 187. Zait Plat 90. Alzola Atalak 68 

(141 lagin). Egunak edonok ondo ta jasian igaroteko lañegaz eta asko geiagogaz eguan orniduta. Otx 133. 

+ laina (H (V, G)). Tanto como. "Nik laina daki, il en sait autant que moi" H. Daukakian lain jan dagijala ta 

al dagikian giñuan lan egin. Otx 98. Oldartu nintzaiokan, baiñan [...] indarretan ez niñukan bere lain. Etxde JJ 

43. Zu lain ezta goitar talde dena / zeruetan zu zaude gorena. Akes in Onaind MEOE 775. Digno. Aita edo 


mende. 

268


Ama ni baño maiteago duna, neretzako lain ez da. Ol Mt 10, 37 (Ker ez da niretzako lain; Ur ez da nere diña, 

IBk, IBe ez da niretzat gai). Bere lain etsi zun (lo juzgó digno de sí). Etxde AlosT 84. Ta zer gertatu da? 

Irakurlea idazlearen lain ez izan. Ib. 8. Leiatu adi ire emaztearen lain izaten. Etxde JJ 98. Capaz de. 

Euskera gairik zaillena [...] adirazteko lain da [...] ta lain danez [...]. Etxde AlosT 11s. 

3. Tan (...) como. Irabazirik ez dakarren ederraren gosez izateko lain kirten ez naiz. Zait Sof 73. Ez ta bai 

asteko lain tentel izan banendi orrelakoak gertatuko litzaizkidake. Zait Plat 152. 

- LAINEAN. (Precedido de gen.). a) En proporción (a). Domuaren tokamena aziaz, lanarena be, aren 

lagiñean, jaso egin bear da. Eguzk GizAuz 152. Urdailla bete dau, orraitiño, lauzuriko urri aien laiñean. Erkiag 

BatB 140. b) "Laiñean, señaladamente" A Apend. 

- LAINA EGON. "Laiña egon, estar empatados en el juego" DRA. 

- LAINGO, LAINEKO (H, que cita a Izt). a) (Adnom. de (2)). Zulo asko, langille anitz kabitzeko laiñekoak. 

Izt C 70. Eskuko lanez sendiaren ogia irabazteko laingoa izan bearko du. TAg Uzt 196. Maite zaitu arek; baña 

zuretzako laingoa eztalako usteak ozten du. Ib. 301. Nere burua zoratzeko laingoa bada, noski, korapillo auxe. 

Ib. 288. Lekutxo bat [...] ardi pare bat gordetzeko laingoa. NEtx LBB 99. v. tbn. Erkiag Arran 153. b) "Laiñeko, 

significado, señalado (V-ger)" A Apend. c) "Lainekoa, (lo) proporcionado" A BeinB 99. Txili sendoa ain 

laiñekoa (tan proporcionado, o mejor, de tal proporción, catadura...) izateari arrigarriagoa eritxon. A BeinB 

59. d) (Precedido de gen.). Digno de, proporcionado a, de la proporción (de). Bere laingo jantzi txukun bat 

eskuratu dizaiogun beñepein. Etxde AlosT 8. [Betiratueak] menderik ez du bere laingo. "Carece de tiempo de su 

proporción". Or Poem 536. 

- LAINTXE. (Forma enfática de lain). Tanto como. "Gabon, bonbon; Natibitate, ase ta bete; San Esteban 

bestetan laintxe (V-arr)" DRA. 

- LAINTXERIK. Tanto como. Uste ezpaneu be ordañik artzerik, / maite zinduket, maite gaur laintxerik. Akes 

in Onaind MEOE 774. 

lain. v. 1 laia. 

lainadura, lanhadura (Dv, A), lanhodura (L ap. Lh). "Brouissure" Dv. "Tizón, quemazón o el daño que hace 

el sol a las plantas después de la niebla" A. Bertze hainbertze ogi-buru ere meharrak eta lanhadurak joak. Dv 

Gen 41, 6. 

lainapego(a) (det.). Gora beheretan ere / izanik lanhapeguak, / Santa Grazik begistazten / deizkü zoharbi 

geruak. 'Des jours sombres'. Casve SGrazi 170. 

lainarte. v. laino. 

lainhas. "(L?), efecto que produce la enfermedad del trigo y maíz" A. 

lainatu (G-nav ap. A Apend). "Dañar" A Apend. v. dainatu. Alkar genduen penatzen eta / arima ere 

lainatzen (Urdiain). Balad 53 (tbn. en A EY IV 194). 

lainatu. v. lainotu. 

lainaza (Urt). Vapor, emanación, efluvio. "Afflatus, [...] baphórea, laiñháza, urriña" Urt I 405. Arno 

berriaren laiñazek [...] / astiro iraki baitziozaketen. "Les vapeurs du vin nouveau". Gy 103. Lañazak ar-atzu ur 

irakituarekin, huntan lehenik ezarririk ahur bat hauts. Larz GH 1934, 408. + lanhaza. "Laiñhaza (L-côte), 

niebla" Lander (ap. DRA). Biharamunean atheria dugu, bainan zer lanhaza dorpheak ez gaitu hamar 

urhatsetan elgarren ikusterat uzten! Prop 1908, 87. Lañazak bazterrak estali ditu eta uri xehe batek [...]. Prop 

1909, 77. 

lainbat (H (s.v. lain), A). Tanto como. "Ene lainbat badet, j'ai autant qu'il m'en faut. Zure lainbat banaiz, je 

suis autant que vous" H. Ez dala izaten Gipuzkoan bertarako lainbat arkume eta Nafarroa ta Franziatik 

etorten direala. Izt C 175. Aberastutzeko lainbat beingoan ematen etzebalako. Ib. 70. Bost lego bizitutzeko 

lainbat ondasun. Ib. 506. 

lainbeste (V-arrig ap. A; Añ). 1. Tanto como. Zer da gure arimeko osasuna lain beste balio dabenik? Añ 

LoraS 75. Kristok Jangoikoa dan partez, Aitek lainbeste glorije daukela. Ur CatArrig 75. Iaungoikoak [sagarra] 

debekaua izan arren ezteutsu gatxik egingo. Beraxe lainbeste izango zara. Ezale 1897, 292b. lanbeste. 

"Doble, otro tanto, beste orrenbeste, bitan ainbat, lanbeste" Añ. 2. "Tan, siguiéndose como: (G) bezain; (V) 


mende. 

269


adiña, [...] lainbeste" Añ. 

- LAINBESTEAN. Tanto como. Berba oneikaz bada, Trentoko Gurasoak erakutsi eudien biar zan lainbestian 

[...]. Ur BulaAl 25. 

laindo. "(AN), sino" A. 

laindu. v. lagindu. 

laineri. v. laiñera. 

laineza. v. lañeza. 

laineza. v. lañeza. 

laingotasun. Proporcionalidad (?). Bien diru zatia [...] batu ezkero, [...] mamintsuagoak [izango dira] 

irabaziak, oiñarrien laingotasuna lortzea baldin egingarri balitz. Erkiag BatB 158. 

lainkide. Media proporcional. Platonek onetara atera zuen 8 dala 12 eta 6ren erdiko lainkide. Zait Plat 55. 

laino (gral.; laiño Mic 8r, H; laño Lcc, Urt I 359 (lañho), Lar, Añ, H), lano (L-ain, B, BN-ciz-arb-baig-lab, Ruzt; 

vEys, VocB; -nh- Ht VocGr 336, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), lanhu (S; Gèze 322, VocS ), lañu 

(AN-egüés-ilzarb; Lar, Dv (G), H), leiño (AN-olza), llano (Ae), leñua (det., G-nav), aino (aiño V, G, AN; Añ; 

año H (V, G)). Ref.: Bon; VocPir 85; Bon-Ond 137; VocZeg 287; A (laiño, laño, lano, lanhu, aiño); A Aezk 295; 

Lrq /lanhú/; Ond Bac; Iz Ulz, To (laiñua), UrrAnz (egoe, tripaki); Echaide Nav 36; EAEL 228; Elexp Berg 

(laiño); Gte Erd 107 y 108. Tr. La forma propia de la tradición meridional es la(i)ño, y lan(h)o de la 

septentrional no suletina. Eguiateguy emplea lanho (tbn. Tartas), y lanhu Etchahun. Hay además lañu en algunos 

pocos autores occidentales, en Lizarraga de Elcano y Z. Moso. Utilizan a(i)ño Añibarro y --con el significado de 

'enfermedad del trigo'-- algunos autores meridionales modernos. En DFrec hay 12 ejs. de laino, 3 de laiño y 1 de 

lañu, todos ellos meridionales. 

1. Niebla, bruma, neblina; nube. "Niebla" Lcc, Mic 8r, Lar, Añ, VocZeg, A Aezk e Iz Ulz. "Niebla [...] en 

parajes bajos, añoa" Añ ( A). "Brouillard" Ht VocGr, VocS, Bon-Ond, VocPir, Arch VocGr, Gèze y Lrq. 

"Nuage" Bon-Ond y VocBN. "Léger nuage qui ne verse pas d'eau [...]. On l'emploie aussi à la place de hedoia 

qui est proprement le nuage" Dv. "Mendi hegalak estaltzen dituenean lanhoak, [...]. Arrastirian egiten den 

lanhoa, biharamuneko eguraldi izanen dela dio" H. "Nube" VocB, Iz UrrAnz y Ond Bac. "Laiño beltzak agiri 

die" Elexp Berg. "Goizian laiño itxi-itxixa zeuan" Ib. "Ernio lainoak jo du (G-azp)" Gte Erd 108. "Lainoa 

narratx dagoen tokian ezparak ibiltzen dira (G-goi)" Ib. 108. "Lainoa hankaperaino sartuta dago (G-azp)" Ib. 

108. "Lañoa altzetan doa (V-arr), lañoa kendu dau (V-arr, AN-gip-5vill), [...] lañoa joan da (AN-5vill, BN-arb), 

[...] lanoa ezeztatu da (BN-arb)" Ib. 108. "Laiño zardai batzuk badaude (AN-gip)" Ib. 108. "Lanoak dira, euria 

ez da urrun (BN-arb)" Ib. 111. AxN explica lanbo (289), por laño. Cf. VocNav: "Lanoa: nombre vasco que dan a 

la niebla baja [...] (Baztán)" (cf. tbn. s.v. laño). Cf. HEGO-LAINO, herrilaino, erlaino, ERREKA-LAINO, 

IPAR-LAINO. v. 1 gandu (4), hodei. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde el s. XVI. Con 

el sentido de 'niebla' se emplea tanto al Norte como al Sur, ya desde los primeros textos. Ejs. más o menos claros 

de 'nube' se encuentran desde comienzos del s. XIX, principalmente en textos meridionales. Abenduko lañoa. 

"Niebla de diciembre". RS 4. Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean lanhoa. EZ Man I 113. Zuek gidatzen tutzue 

/ hedoi eta lainhoak. EZ Noel 157. Iguzkiak lanhoa bezala haizatzen eta barraiatzen. Ax 441 (V 287). Haren 

inguruan dira / hodoi eta lanhoak (Ps 97, 2). "Nubes et caligo". Hm 62. Odei eta lanho lodi bat [...] iarten 

denian eta formatzen, iguzkiak lurra eztu onsa argitzen. Tt Arima 22. Gau erdia baño illunago, lañoz, odeiez, 

gereizez [...] betea. Lar SAgust 6. Goizean agerzen den ta eguzk-argiz urratzen den lañoa bezala da (Iac 4, 15). 

Mb IArg I 320. Haren altharia lanhoz ta odeiez estalirik zegoela. Egiat 196. Ikusko duténa / lañuen gañeán / 

etórzen gorén goréna. LE Kop 90. Munduari behatuko diot, airean agertu den bezain sarri suntsitzen den lanho 

bati bezala. Dh 126. Egoiak eurijak ta laiñuak kenduten dituban legez [...]. fB Ic II 201. Ahargo eta Kanbillu / 

ardüra da hetan lanhu. 'Souvent couverts de brouillard'. Etch 416. Bizia laburra da. Istant batez itsaasten den 

lanho baten pare da. Jaur 103. Eta sarturik Moises lañoaren erdira, igo zan mendira. "Medium nebulae". Ur Ex 

24, 18. Ikhusi baituke lanho bat, emeki emeki hedoi bilhakatuko dena. Laph 175. Lañuak itxasua / diyote 

zerratzen. Arrantz 101. Basamortuan [...] / laño artean dabillenean. AB AmaE 133. Zerua goibel zagon, zeren 

ekhia lanhoek ardura kukutzen baitzuten. Elsb Fram 132. Batzutan ilargia da histen edo gordetzen [...] zeru 

garbiaren erdian, hedoirik ez lanorik gabe. HU Zez 94. 

(s. XX). Lañu edo odei baten gañian. Kortazar Serm 6. Englandar ontzia estaldu zan laño artean. Echta Jos 


mende. 

270


146. Errekondoetan sortzen dan lañoa. A Ardi 109. Lurpian edo goiko lañuetan. EArzdi in Kk Ab II 5. Neguekatx-laño 

baltza. Enb 57. Gure izarrik maitatuena / gorde zan lañu tartian. Tx B II 170. Emen euriye eiten dik, / 

mendiyetan laño. Tx B 188. Odei ta laño. "Las nubes y las nieblas". Laux BBa 136. Iguzki distiranta laño eta 

edoiez estalia. Zub 121. Oro laño / mê batek estalia. 'Por una tenue niebla'. Ldi BB 64. Lanhoetarik garbi, 

mendiak berak lirainago zitzaizkigun agertzen. JE Ber 7. Gauerdian asi ziran laño lodiak. TAg Uzt 107. 

Marxuan lañua narastion. "Hasta aquí la niebla en mayo". ZMoso 64. Eta lanho handi eta eder baten erdian, 

Jesus iragan zen zerurat. Zerb IxtS 93. Laño argal aren tartetik an emenka ke-adar zenbait agertzen. Or QA 63. 

Laño legor edo erreka-laño esaten dioten ortan. Ib. 63. Eta bat-batean, laiño latz xehearen artetik jaiki zen 

ilargia. Mde Pr 118 (v. tbn. 143; Po 79 lanho). Bearbada, laiñoak artuta, eztu ermita atxeman ahal izan. Etxde 

JJ 258. Eldu ziraneko ostera lañua jarri zen. Ib. 260. Zeruko [...] laiño zurien egoneziña. Ib. 103. Zortzi 

hilabetez ez da euririk jausten; zortzi hilabetez, lano bat ez da agertzen. Herr 1-5-1958, 4. Laño baltz 

bildurgarririk itxasaldetik. Bilbao IpuiB 102. Itsasoan laiño edo gurma sarratua dagon egunetan. Erkiag Arran 

109. Laiño artean dabillen egaztiaren oreka. Erkiag BatB 77. Zeruak ez zuen itxura gaixtorik hantxet lanho 

dilinda txar batzuengatik. JEtchep 48. Goizeko lanho meheak urtzen ari ziren urriko iguzki ahularekin. Ib. 25. 

Urtu dira laiño beltz eta odei ikaragarriak. Onaind in Gazt MusIx 149. Ura lurrun biurtzen du eta aidean jasoaz 

laiño biurtzen da ur ori. Vill Jaink 31. --[Airekoan] xeheki ikus omen ditazke lur gaineko goiti behera guziak! -- 

Ba, salbu lanoak edo ilhuna direlarik. Larz Iru 138. Laño illunak dagozan arren / egiten dausku aterri. BEnb 

NereA 234. Laño traketsak beren ondoren / denboralea dakarte. Basarri 9. Aizea ta laiñoa dira erleen etsaiak. 

And AUzta 85. Goizeko ozkorriyak (laiño gorriak). Ib. 102. Goizean [...] laño izugarria sortu zan [...] eta etzan 

iya ezer ikusten. Salav 95. Laño bat ere etzan iñun ikusten. Ib. 80. Laiño euritsu. Ibiñ Virgil 79. Lañoak aizetan 

dabiltz / bide luzeak egiten. NEtx LBB 383. Bezperako laño gorrien arira, eguna aizetsu jaiki zan. Ib. 59. Zeru 

urdiña, laiño arrastu barik. Alzola Atalak 82 (81 laiñu). Ikusiz lano beltzak metatzen Nafarroako zeru garbian. 

"Noirs nuages". Ardoy SFran 73. Itsaso aldetik / laino beltzak datoz. Azurm HitzB 39. Laiñotik berbots au urten 

zan: [...]. Ker Mt 17, 5 (He, TB, Dv, Leon hedoi, Samper odoi, Ur (G, V), SalabBN, Ip, Hual, Ol, Or, BiblE 

(h)odei, Echn goibel). [Burgeten] uda azkenean laiño otz bat sartzen omen da. Uzt Sas 349. Zerua ilun ikusten 

zuen [...]. Bakar bakarrik garbi hegal bat azaldu zaio lanoen artetik. Larre in Xa Odol 16. Goizeko eguzki argia, 

laino euritsua. MEIG II 143. 

v. tbn. Izt C 235. Bv AsL 399. Etxeg in Muj PAm 29. AzpPr 96. Ag Kr 153. Urruz Zer 70. Jaukol Biozk 18. JMB 

ELG 83. SMitx Aranz 75. Munita 20. Gand Elorri 203. Anab Poli 52. Zait Plat 51. Lano: Barb Sup 141 (-nh-). 

Ox 83 (-nh-). Etcham 114. Iratz 51. Lasa Poem 103. Lañu: Bil 163. 

Leihotik [...] so nindagon [...] gogoa han-harat goiti, lanhoetan barna. JE Ber 93. Guzia goian lañotan, 

idealismo ta utopi giroan jartzen bait duzute. Lab SuEm 198. Ez lañotan ibilli, maite! Ib. 209. Izaki orren 

izena begirunezko laiño tartean nai dute atxiki. Vill Jaink 133. 

(Fig.). Tiniebla, oscuridad; aquello que nubla, oscurece o enturbia la visión, comprensión o conocimiento de 

algo. "Il se dit de ce qui offusque et voile la vue. [...] Khen diezadazu Iauna, itsutzen nauen lanhoa, ikhus 

dezadantzat zure argia, [...] le brouillard qui m'aveugle" H. Eta izanen aiz itsu [...]. Eta bertan eror zedin 

haren gainera lanho eta ilhunbe. "Obscurité et ténèbres". Lç Act 13, 11 (He lanbo ilhun bat; v. tbn. Lç 2 Petr 2, 

17). Bekhatiaren itzalak eta lanhoak hotzen du [gizona]. Tt Onsa 101. Hordu berean kendu ziran bien begietako 

laño guziak eta ezagutu zuten [...]. Mb IArg I 284. Emendik aitzin-aurrera proberbio ta laño guziak alde bat utzi 

ta agerian esanen dizuet [...]. Ib. 332. Bekatuaren lañoak eta illunbe belzak. Ib. 308. Buruko gure laño ta 

illunzak. Ib. 80. Zegaiti obediu ez zeure konfesoriari? [...] Laño artian zagoz ta biar dozu nok zuzenduba. Mg 

CO 236. Griña txarrak animaren begietan zabaldu oi duen lañoa edo gandua! AA III 477. Itsutzen ditu 

gorrotoaren lañoak. AA II 211. Birjinen estaduba bat egiten dabee [...] eguzkijagaz [...]. Ezkonduben bizitzia 

[...] laino arteko illunagaz. fB Ic III 326. Arimako argiak lanho gabe dire. Hb Esk 5. Edo nik lañoak ditut 

begietan edo beroi da. Apaol 107. Itsutua osoki lohikeriaren lanhoek. Jnn SBi 138. [Amak jo zuen haurra] eta jo 

zueneko, lanho batek hartu ziozkan begiak; itsutua zen osoki. Ib. 70. [Jaidura tzarretarik] ilkhi lanho beltzak 

adimendua bera goibelduko [du]. Arb Igand 150. Zenbeiten gogotik asko ilunpe, asko lano kendu dituzkegu. HU 

Zez 80. Gizaldi luzarokoen laiño baltz astun guztiak desegingo ditu. Ag AL 9s. [Gure diputaduak] Kortera [...] 

doaz / lañuak garbituteko. Enb 62. [Eskualduna astekariak] gure baitarik ditu / lanoak urruntzen, / argitzen gitu 

eta / fedean sustatzen. Etcham 214. Kafe bero batez lanho dorpe hok ditzagun lehen-bai-lehen aizka. JE Ber 36. 

Bainan parra eta josteta horiengatik, lanho bat jautsi zitzaioten begietarat nola bihotzetarat. Lf Murtuts 45. 

Laño gabe gogoan yarri dizkidazu aspaldiko [...]. 'A las claras me has nombrado'. Zait Sof 44. Ene ezbai guzien 

laiñoek igesegin zuten. Or Aitork 208. Ni naiz Antziña zarra [...] / nere gain daukat [...] / aztikerien / illunpe 

lañoa. NEtx Antz 8. Alako ames-laiño-kutsuak igurtzi ebala bere burua. Erkiag Arran 130. Dena urrunetik eta 

ametsaren laiñoz estaldurik [azaldu]. Vill Jaink 130. Urte ta gertari asko laino artean ilun-xamar ageri baitira. 

Zait Plat 7. Ximonen gaiñera erori zan laño beltza! --Noren semea naiz ni, gero? NEtx LBB 125. Zugandik 

urruti da gezur da engaiñu / zuri esker, obenak ez dit sortu lañu. Ib. 280. Argia ez ezik, badu bere lainoa 

poesiak. MEIG III 142. Honelakoxe ixtorio bakunak haurtzaroko lainartean utzi uste genituenok [...]. Ib. 44. 

Mitologiaren laino artean [galdu]. Ib. 102. Eriotz-laiñoz lausotuak zituan begiak. NEtx LBB 193. Aberatser 

huntarsunek emaiten burian laño. Poesías populares de los vascos II 185 (ap. ELok 178). 


mende. 

271


(Como representación de lo inconsistente, efímero, pasajero). "(Au fig.). Lanhotan goan dire gure peskizak, 

nos espérances s'en sont allées en fumée. Buru lanhoz bethea, tête pleine de vaine gloire. La même expression 

sert aussi dans le sens de 'illusions'" Dv. Mundu hunetako zienzia haize eta lanho baizen eztiradenetan. Lç 

Adv ** 6r. Haien substanzia [...] Iesus Krist Iaunean dela eta baldin nehork harenganik separa baditza 

eztiradela itzal eta lanho baizen. Lç Ins G 7r. Laño ta año arin bat baxen eztala [gure bizitzea]. Añ NekeA 218. 

Ohorezko lanho batengatik, mement batetako atsegin lizun bategatik [galdu dut Jainkoa]. Dh 157 (v. tbn. en 

contexto similar Dv LEd 156 suntsituz dohan lanhoagatik (Cb Eg II 84 kea puska bategatik)). Zer dire hoiek [...] 

sari handien aldean? Ez bertzerik, lanhorik eta itxurapenik baizen. Ib. 170 (v. tbn. en contexto similar 199 lanho 

guti bat). Urtu zitzaigun / poz aien laño ariña. NEtx LBB 381. Ez dute laino iheskor horiek inoren gogoan kabia 

egiteko astirik izaten. MIH 272. 

(Como primer miembro de comp.). Laño-odeien trabes sartzen ditu eguzkiak bere errañuak. Arzac EE 

1884a, 134. Mendi gallurrak elur-estalki ta laño-txapelak kendurik. Ag G 43 (Kr 77 tbn. laño txapel). 

Mendaitzak astintzen dute laño-maindirea. Or Mi 20. Mendiburuetako artillezko laño-txano zurixkak. TAg Uzt 

258. Lano sorroetarea gan zen zirurika. Iratz 51. Laño izpirik etzan ageri ortze zabalean. Etxde JJ 10. Goibelak, 

laño-estalkiz, eguzkiari ate guziak itxita laga zizkion. NEtx LBB 55 (Antz 92 laño-estalgarri). [Zeruaren aurrean 

ni] laño-lits bat naun. Ib. 234. Etxetatik kea; / zeruak laño autsa. Ib. 229. Bi aldetako Otxagiko teilatu 

lainourratzailea. K. Izagirre Gauzetan 25. Bere zerua zeharkatzen duten laino-geriza olatuak. "Las grandes 

oleadas de sombras agitadas". MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). 

(Como segundo miembro de comp.). "Goizlaiño, niebla de la mañana" A. v. HAUTS-LAINO, KE-LAINO. 

Bolbora lanho batez. Zby RIEV 1908, 769. Ur-lañozko estalki andi bat jarri jakon [Kantauriko itxasoari]. Ag Kr 

14. Itsas-laiñoa sortu-lekua / ez ezagutzen, damurik. "Las nieblas". Or Eus 384. Ekaitz-lañoa eta Odei 

[jainkoizuna] batzuetan berdintzat artzen dira. JMB ELG 84 (v. tbn. NEtx Antz 82 ekaitz-laño). Amar-amaika 

urteko mutikoak birlora-laiñoz ta sorgin-lanbropean [...] irudipetu oi ditue [...] milla gorabeera. Erkiag BatB 

19s. Goiz-lainoaren antzeko izango dira. BiblE Os 13, 3 (Dv goizeko lanho, Ker goizeko laiño). [Film hau] 

haurtzaroko amets-lainoz inguratua ageri baitzaigu. MEIG I 181. Itxuraldaturik, eder-lainoz inguraturik. MEIG 

II 124 (I 170 urriki-laino). v. tbn. Ldi BB 56 (loreil-laño). Munita 20 (lurrun laño). Anab Aprika 96 (ondarlaño). 

NEtx LBB 52 (zoritxar-laño). 

"Laño, horizonte oscuro, porvenir inquietante. Obrerue beia jota dao, eta jornalak ez jiotzen... (igotzen) or 

dago lañue" Gketx Loiola. 

Catarata (del ojo). [Izeba Auxtiñari] begi batean zeukan alako lañu txuri batek ez zion ezer ikusten uzten. 

Ugalde Iltz 15. Besoak sendo [...] / bigun, anka ta gerriak / [...] lañorik gabe begiak. Basarri 89. 

Begiak arras lanho behatu zautan. Ez dakit hea zeri pentsatzen zuen. JEtchep 112. 

2. (AN-5vill), lano (AN-5vill-ulz, L, BN-baig, S; -nh- SP), lanu (AN-5vill-ulz-erro; -nh- BN-baig), llano (Ae). 

Ref.: A (lano); A Aezk 295; Echaide Nav 133; Gte Erd 194. Vapor, efluvio, emanación, exhalación; humo. 

"Brouée, vapeur, fumée qui se lève de la terre ou de quelques herbes bouillies. Lanhoari zangoa paratzea" SP. 

"Fumée ou vapeur jetée par les liquides bouillants" Dv. "Vapeur que dégagent les corps par l'effet de la chaleur. 

Dirakien uraren lanhoa, la vapeur de l'eau bouillante. Izardia lanhotan iohan zaio, la sueur s'en va en vapeur. 

[...] Au fig., vapeur, fumée qu'engendrent les passions. Haserrearen eta aberastasunaren lanhoak horditzen du 

arnoarenak bezanbat" H. "Vaho" A. "[Kafesneak] lañoa botatzen du (AN-5vill), ketan da (BN-arb)" Gte Erd 

194. v. IZERDI-LAINO. Abiatzen da sutunpa gogorra [...]. / Alde askotan ekusten da lañua. Mg in VMg 

100. Beriala igaroten jakee burura ardauaren lañua. JJMg BasEsc 209. Gorphutz berotutik darizkon lanhoak. 

"Esprits". Gy 221. Hezur zenbait suan erre izan zituen / zoiñen lanhoa igan baitzen / Yupiterren sudurpera. "La 

fumée". Ib. 285. Berinaki pozi bat supizteko baten lanoarekin apur bat belztuz. Harek eztitzen zuen [iguzkiaren 

distira]. HU Zez 96. Tuta batzuetarik igortzen dute bertz heien barnerat ur irakituaren lanhoa. JE Bur 87 (v. tbn. 

otro ej. en la misma pág.). Aski da [loreak] untzi hetsi batean ezartzea ur xorta batekin, eta azpitik berotzea. 

Daukan olioa lanhotan atheratzen zako. Ib. 87n. Lantegi handiak ezagun dira, gero ta handiago, lano beltz bat 

hedatzen dutela. StPierre 26. Ta billa dio bare / laiñoa dariola. "El bazo que humea". Or Eus 137. 

3. (lainho L; laiño H), lanho (H), aino (aiño G-goi-to-nav, AN-olza; año G; Lar, Añ, Lcq 183, H). Ref.: A 

(lainho, aiño); Iz Als (aino). "Añublo en las mieses", "niebla en las mieses" Lar y Añ. "Añoa" Izt C 234 (sin 

trad., en una lista de términos relacionados con la agricultura). "Nielle des blés, charbon des blés" H. 

"Enfermedad del trigo" A. "Año (G), tizón, enfermedad del maíz" Ib. "Ez othe diote han-hemenka ilhindiari 

lanoa bardin erraten?" Zerb GH 1931, 321. Cf. VocNav: "Lañoa, enfermedad del trigo llamada caries, tizón o 

niebla (Montaña)". Urik bagez edo laño gaiztoz galdu oi dira zenbait aldiz azitzen hari diran gariko zenbait 

ale ta gelditzen dira azal utsean. Mb IArg I 205. Gorriñak, oloak, añoak edo beste gaitzen batek beren soroak 

alperrik galdu bear dieztelako. A. Pagoaga Itzald II 140s. Noiz-bein ez da arrigarri mutur-uts eta aiño (arto ta 

gariaren gaitza). Or Eus 46. Biotz-iriñik ez alegiya / baizik añoaren beltza. EA OlBe 98. 

4. aino (A; año Añ, H), aiñu (V ap. A). "Sombra" Añ. "Ombre que produit un nuage" H. "Aiño (?), sombra" A. 

5. lanho (-nh- Dv), aino (aiño V-gip ap. A). "Arraxina lanhoa, noir de fumée" Dv. "Porquería del humo" A. 

6. "(G-bet, B), paño de agua que cubre los cristales" A. 

7. ainu. "Aiñu (V-gip), pelusa del lienzo" A. 


mende. 

272


8. ainu. "Añu (G-azp), cierta mala hierba que crece en los trigales" A. 

9. aino (-iño A), ainu (-iñu A). "Puesta de sol" A. 

- LAINO-HANKA. Nubarrón. Agur eginda etxe aldera / biurtu ziradenian, / laño-anka bat itxas aldeti / ikusi 

zuten airian. And Egun 114. 

- LAINO-ANTX. Algo oscuro, algo confuso. Ez dala poesia mueta au sobera argi izaten; illun-antxa baizik, 

laño-antxa. Lek in MEIG II 124. 

- LAINO-ARRAIA. "Lanharraia (S; Foix), brouillard sur l'horizon ou dans la vallée" Lh. 

- LAINO BAXU. Niebla. v. BEHE-LAINO. Laiño baju zuri / t'euri geldiari. Gand Elorri 197 (v. tbn. 196). 

- LAINO-BEHERA (laiño-bera V-arr-oroz-m ap. A; lañobera V-arr ap. A), LAINABERA (-iñ- V-arrig ap. A). 

"Bruma" A. "Niebla baja" Ib. v. BEHE-LAINO. 

- LAINO-BRISA. "Lañobrisa, el nublado muy tenue del cielo" Iz UrrAnz. 

- LAINO EGIN. Hacer tiempo nublado. "Biar laño eginen du (AN-gip)" Gte Erd 107. 

- LAINO EGON, IZAN, IRAUN... Estar, seguir... nublado. "Bihar laño izain da (AN-5vill), [...] biar laño 

izango da (G-azp)" Gte Erd 107. "Erdi laño dago (G-azp)" Ib. 108. "Goizean laño zan baña garbitu du (G-azp)" 

Ib. 108. Laiño da Guratz eskuin, laiño da / Arruzgain ezker-aldean, / laiño Oillarradar, laiño Mustulur. 

"Nublados están". Or Eus 297. Arrain-keta dabiltzano, / eskuak zeru-alde egon otoitzean: / itsasoa ez dadin ez 

harro, ez lano. Iratz 116. Erdi-aro laño dago, / ez eguzki, ez izarño. SMitx Aranz 70. [Erdi-arok] beti ere laño 

iraungo / bidea urra dezaguño. Ib. 74. Orexaran errekazuloa laño zegonan. Or QA 63. Tinki nedukan [...] 

Iaunaren Elizako siñestea. Aunitzetan laiño, bai, [...] alabaiñan [...]. "Informis". Or Aitork 161. Olerkari zarren 

aldia laino dago. Zait Plat 27. "Laño lodia da (AN-gip)" Gte Erd 108. (Con vb. no expreso). Zutik 

egoteko kelmenik gabe [...] begiak laiño, barrua laiñoago. Mok 19. Itsasoa laino eta Donostia bera nekez 

ikusten diagu. Lasa Poem 83. 

- LAINO-HERRESTA (laño Sc ap. A; lanho herresta Lh). "Laño-errestak, niebla rastrera" A. "Trainée de 

brouillard" Lh. 

- LAINO-GANDU. Bazkalondoko laiño-gandurik / ez dute biek begian. "La bruma que sigue a la siesta". Or 

Eus 316. 

- LAINO-IHINTZ, LANOINTZ (B ap. A), LANINZ (B ap. A VocB). "Humedad que despide la nube" VocB. 

"Lanointz, lluvia menuda" A. 

- LAINO ITSU (AN-gip; -iño V-oroz-och; lanho B ap. A). Ref.: A; Gte Erd 108. "Niebla que arrastra" A. 

"Niebla pegajosa" Ib. "Laino itsua zon (AN-gip)" Gte Erd 108. "Hau laino itsua (G-azp)" Ib. 108. An doazi 

Marman eta Barban, zelaiean laño itsua eraikiz. 'Ils forment une brume'. Or Mi 78. Mendi aietan, laiño itxua ere 

askotan izaten zan. BasoM 136. 

- LAINO JATSI. "Laiño jatsi (V-m), niebla que arrastra" A. 

- LAINO-KOSKA. "Laino koska haundia dator (G-azp) [...]. Laino koskak ekaitz aurretik eta bestela ere izaten 

dira (G-azp)" Gte Erd 108. 

- LAINO-MARISMA (V-oroz). "Neblina (lañu marismea)" JMB ELG II 82. 

- LAINO MEHE. "Laino mea, la nube tenue" Iz Als. 

- LAINO-MOLTSO. Conjunto, grupo de nubes. Aari-buruak dira laiño-moltsuak motroka-motroka 

daudenean. And AUzta 103. Gu allegatzerako, laiño-moltso itxu bat sartu zuan gain artan. BasoM 136. 

- LAINO-MORDO. a) "Laiño-mordo (G-azp-to), nubarrón" A. Ortze-zear zebiltzan laño-mordo zuriskak. 

TAg Uzt 68. Laño-mordoak alkarren gainka. SMitx Aranz 63. b) "El montón de plantas que salen de la misma 

raíz, torto bat; laiño-mordua" Iz ArOñ (s.v. tortúa). 

- LAINO-MULTZO. Nebulosa. Laplaceren "nebulosa" delako ori [...] Laiño-multzo batetik, berez eta iñor 

tarteko jarri gabe, atera ditezkela mundu auek, landareak, abereak [...]. Vill Jaink 36. Laplaceren laiñomultzoa. 

Ib. 37. 

- LAINO NARRAS "Laiño narras (V-m-l), niebla que arrastra" A. 

- LAINO-PILO. Conjunto, grupo de nubes. Auts koloreko laiño pilloak inguratu zizkieten otzaren lagun. NEtx 

LBB 95 (v. tbn. Antz 55). 

- LAINO POZOINDATU. Fumigador, gas para fumigar. Ganberako zokoak lano pozoindatuz errerikan ere. 

JE Med 101. Errauts pikor batek berak gorderik badauzke milaka ["microbe"], azpian edo barnean, edozoin 

lano pozoindatu hedaturikan ere ez bailitake hetara hel. Ib. 101. 

- LAINO-SARE. Laiño-sarean mendi dirudi [...]. "Entre la niebla, ya ligera". Or Eus 299. 

- LAINOTAN. a) Nublado; entre nubes. Errekondo sakon batean egoan Ozinbeltz [...] laiñotan. Ag AL 23. 

Laiñotan legez geldituten iakozan ikusten ziran gauza danak. Ib. 54. [Aiton-illobak] anima, gerora begira, 

lañotan bezela daramate. Ag G 198. Bere izaera ta bere ateraldiak, lañotan bezela, erdi-izkutuan zeuden. Muj 

PAm 13. Atzera neskak begiratuta / laiñotan dakus erria. Or Eus 299. Ibarrak / lañotan daudeño. 'Mientras la 

bruma cubra las cañadas'. Ldi BB 158. b) Humeando. "Kafesnea lañotan dago oraindikan (AN-gip), kafesnea 

lurruna darixola dao (V-arr)" Gte Erd 194. 

- LAINO TARRAS. "Laiño tarras (V-arr-arrig), niebla que arrastra" A. 

- LAINO TONTOR (G-azp-goi). "Laino tontorrak daude (trumoiaren aurretik datozenak) (G-azp)" Gte Erd 108. 


mende. 

273


"Laino tontorrak datoz (G-goi)" Ib. 108. 

- LAINO-TORRE. "(V-arr-oroz-m-gip), nubarrón" A. 

- LAINO TZAR, TXAR. Nubarrón. Hauxe da atheraldi erhoa! Lanho tzar zurpail batzuek hola dauzute 

kaskoa berotzen zuri? JE Ber 80. Oraino goiza zen. Lano txar batzuek mendiak kukutzen zituzten. Zerb Azk 39. 

- LAINO ZAKAR. "Laino zakarrak, los nubarrones" Iz Als. 

- LAINOZKO. (Adnom.). [Mendiak] lañuzkoa edo edur zuriz egiña [jazkera]. Ag Kr 213. [Itzaga ta Elomendiren] 

laiñozko txano-gaiñetan. "Caperuzas de niebla". Mok 21. Lañozko maindira zurija baidager / uri 

zabalean. Laux BBa 120. Aizeak gero ta kementsuago bakantzen zun lañozko maindire egoskorra. Etxde JJ 260. 

[Bazitekean Maider] lañuzko sare artatik ezin atera ibiltzea. Ib. 257. 

lainodun, lanhodun (L, BN, S ap. Lh). "Brumeux" Lh. (Fig.). Gogoa lanodun herrian arinik zait ibilki. 

Iratz 59. 

lainogabe, lainobage. Sin nubes, despejado. Dirudizu udako gois laño bagea. AB AmaE 262. (Con -ko, 

adnom.). Laño bageko egunik eztago. Ag Kr 224. 

lainogei. "Lanhagei (S; Foix), temps sans brouillard" Lh. 

lainokada. (Precedido de ke). Humarada. Abietan da su-taunpa gogorra [...] / Asten dira barriro su 

plaustadak / ta yagi or-emen ke-lañokadak. Zav Fab RIEV 1909, 31. 

lainope (-nh- H (L)), lanhope (SP (sin trad.), Lar Sup , H (L)), lanhape (S; H (BN, S)). Ref.: A 

(lanhape); Lh /la)nhape/. Niebla; lugar cubierto de niebla. "Ifernuko lanhopean" SP. "Brouillard épais. [...] 

Mendian lanhape duzu, il y a brouillard dense à la montagne" H. "Endroit couvert d'un épais brouillard" Lrq. 

Harriet lee de Lar Sup como . Tr. Documentado siempre en singular. Iautsiren da 

Iesus Krist hedoiean / lainhopeko holtz adarra dirudien batean. EZ Man I 83. [Ifernuan] argi asko izanen da, 

lanhope batean bezala, elkharren ikhusteko. Ax 587 (V 377). Illunbe belzean geldituko da mundua ta lañope 

estalian sartuko dira erriak. Mb IArg I 159. Lanho pean bidea galdu duen jendearen pare. Jnn SBi 80. Bortü 

goretan lanape / hur-bazterretan ahate; / zü bezalako falsietarik eztitüt nahi deusere. Xaramela 97. Lañopean 

arrain baga, / eguraldi astuna / arrantzale gaisoentzat. Echta Jos 86. Lañopetik [...] begininia ziztatu digun 

argizpia bezela. TAg Uzt 285. v. tbn. Enb 152. Uribarriko ardi txuriak / utzi beko lañopea. SMitx Aranz 28. Jo 

argiñak, jo gorago, / lañopea astintzeraño! Ib. 70. Bere erruz lañopean galduta ibili zitekean. Etxde JJ 253. 

Lañopeko mendi-egalak unerik-une maindire zuri biurtzen. Ib. 254. Laster lanho pean ginen; lantzarra ere hasi 

du gure bustitzeko doia. Othoizlari 1958, 180. Erbesteko lurra ta / betiko laiño-pea [maitatu]. 'La sombra de las 

eternas nubes'. Gand Elorri 162. Amandrearen izarra gau aretan laiñopean izkutatu zan. NEtx LBB 38. Gaiten 

garbi mintza / lano pean bezala galduak gabiltza. Xa Odol 179. 

"Lanhape (S; Foix), buée" Lh. 

(Uso fig.). Sartu zen [Adan] egin zuen bekatuaren lañope illunean, [...] ta lañope hau da, S. Agustinek 

dionaz [...]. Mb IArg I 269. Oraindañoko nere bekatuak lañopean nendukaten ni; ta lañope guztiz illun 

arrigarrian. Mb OtGai III 381s. Alkarren arteko errierta [...] zabaldu zan [...] Probinziaetara, berotasun 

desberdiñarekin ta lañopean bederik. 'Más o menos ocultamente'. Izt C 415s. Iges egiteko [...] ardokeriaren 

lañopetik. MAtx Gazt 78. Aur miragarri ori zein zitekean iñork ere ez du oraindik argitu [...]. Oraindik 

laiñopean datza. Ibiñ Virgil 42. Euskal hizkuntz-atlasa etorkizunaren lainopean kokatzen bagenuen ere, ez da 

horratik geldirik egon. MEIG VI 126. Nere bideko lainopea urratzeko, hura izan nuen anai-laguntzaile. MEIG 

IX 138 (en colab. con NEtx). Zerbait geiago ikusi eban, arteetan lañope egokiona: Madalenek maite ebala. 


"Nublado. Gaurko eguna be laiñope juango da. [...] --Ze egualdi eingo ete dau biar? --Laiñope" Elexp Berg. 

- LAINOPEKO EGURALDI. Tiempo nublado. "Lainoa sartu sartu egin da (G-azp, AN-gip), lainopeko 

egualdia izango dugu (G-azp)" Gte Erd 108. 

- LAINOPEKO ERRE. "Laiñopeko errea, tiempo nublado y caluroso" (G-azp). 

- LAINOPEKO EURI. "Lainopeko euria (G-nav), es el nublado o tormenta de verano" CEEN 1969, 72. 

- LAINOPEKO GISAN. De manera confusa, oscura. Orain arte guzian lañopeko gisan ta erdi gordeak aditu 

dituzue nigandik gauzak. Mb IArg I 332. 

lainopetsu (-nh- H), lanhopetsu (L ap. Lh; H), lanhapetsu (H). "Qui se couvre souvent de brouillard. 

Ahunxkiko mendi lanhopetsua, la montagne brumeuse d'Ahunxki" H. 

lainopetu (-nh- H (L)), lanhopetu (L ap. Lh; H), lanhapetu (S ap. Lrq; H (BN, S)). "Gaur lanhopetuko da, 

aujourd'hui il y aura un épais brouillard. Lotsa nuzu lanhape dezan egun, je me figure, je présume qu'il faira 


mende.


brouillard aujourd'hui" H. "Couvrir de brouillard" Lrq. (Fig.). Obnubilar, ofuscar. [Ezagutzen al nauk?] 

Begi ta kontzientzia lañopetzen dizkiat, txarkeriz okerrak ugaritu. MAtx Gazt 77 (ref. a la bebida). 

lainote, lanhote. 1. Brumario (mes del calendario republicano). "Brumaire, Lanhote" Revol 160. 2. 

"Laiñote, niebla baja (BN-a [?])" A Apend. 

lainotei. "Temporada de nieblas. Ogi gutiago zen, lilitzeko phüntian, lanhoteiak izanez, botia eskas beitzen" 

ArmUs 1895, 87 (ap. DRA). 

lainotsu (V-gip, BN-arb; -año- Lar, H (+ -iñ-)), lanhotsu (L, BN, S; Dv, H), ainutsu. Ref.: A y Lh (lanhotsu); 

Elexp Berg (laiñotsu); Gte Erd 107 y 108. Nublado, nuboso, brumoso. "Nebuloso, odaitsua, lañotsua" Lar. 

"Nébuleux" Dv. "Brumeux, couvert de brouillard en parlant de l'atmosphère, du ciel, du temps. Zeru, egun 

lanhotsu batez, par un ciel, un jour brumeux" H. Negu lañotsu ta illunaren ondoren. JJMg Mayatz 1. Dudazko 

bide laban lañotsu illunetan. AB AmaE 448. Uri edo lanotsu izan balitz aroa [...]. HU Zez 95. Zelan izan leike 

Jardines-ko zokondo aiñutsu onetatik urteniko papertxu batek guztien begia ta gogoa betetea? A Ezale 1897, 

418a. Martxoko goiz ilhun eta lanhotsu bat. Prop 1898, 241. Beterri guztiak, ondamutsuen antzera, añutsu 

gelditzen diran orduan, mendi tontorrentzat izan oi da eguzkiaren azken agur biguna. Ag Kr 214. Goi 

lañotsuaren antzeko illuntasuna [sartzen zigun]. Etxeg EEs 1916, 115. Ire goi urdiñaren / urre lañotsupean. 

'Bajo el oro brumoso de tu cumbre azul'. Ldi BB 18. Goizalde lainotsu batean. MEIG I 196. + ainotsu. (Fig.). 

Confuso, borroso. Eriotzako ordua ordu iluna, itsala, añotsua, geriztua, nastua ta ekatxez betea da. Añ 

GGero 158. Itsutasun zorigaistoko bategaz ta ez-jakin lainotsu bategaz etsaiak beretuta daukazala. fB Olg 4. 

Beste batzuk dira adilla lodijagokuak ta lainotsubaguak umetan ta nekezago kontuban jausten dira gizonen 

errazoiari jagokazan gauzeetan. fB Ic I 169. Ikhara daldaretan, lanhotsu gogoa. Ox 124. Gaztetxoaren gogoartega 

lañotsua. "El alma inquieta entre penumbras". Laux BBa VI. [Sorgiñak] otsegiten du etorkizunaren ate 

lañotsuan. 'Portails nuageux'. Or Mi 81. [Gure oroitzea] illuntsuago dala? Laiñotsuago dala? Or QA 137 (v. tbn. 

126). Prehistoriaren garai lanotsuetan. Mde Pr 205. Benetan adigai lanotsua da. Ib. 328. Nere animaren begi 

laiñotsu ta illundua. "Conturbata et contenebrata". Or Aitork 166 (v. tbn. 381). Arras lanhotsu ta ilhuna da 

ibiltalde hauietatik gelditu zaion orhoitzapena. Osk Kurl 42. Mundua berriz lañotsu dago / pake santutik aparte. 

Basarri 9. Iparraldean negar-euriak eta farre-eguzkiak oratu duten umore lainotsuaren bila. MIH 273. 

Irudimenaren eremu lainotsuan. MEIG III 119. Antzinako denbora lainotsuetan. Ib. 123. 38, 3 [bertsoa] lainotsu 

ageri da: nor? nok? Ala beste zerbait? MEIG V 89. (Fig.). Triste, apesadumbrado. Etorri leiteke neure 

billa, arpegi añutsuagaz (nuboso, nublado) ikusten nabenean. Ag Kr 183. Onela esan zioten beintzat Ana 

Josepari Berrizko sagar saltzalle batzuek, eta orregatik billatu degu aiñ muker ta añutsu. Ag G 98. Aiñotsua: 

dana beltz iruditzen zaio. Ib. 332. 

lainotu (-iñ- V, G; H (+ -añ-)), lainatu (G-nav; -iñ- V-arr-gip, G-azp), lanhotu (L, BN, S; VocBN, H), lanhatu 

(L, BN, S; Gèze, Dv). Ref.: VocZeg 285; A (laiñotu, lanhatu, lañotu); Iz Als (lainatu); Gte Erd 108. 1. 

Nublar(se). "Action du temps qui couvre de nuages telle partie du sol" VocBN. "Zerua bat batean lanhotu da, le 

ciel s'est couvert de brouillard tout à coup" H. "Lanhatu, obscurecerse con niebla, hablando del cielo" A. Otz 

zegon, zerua pixka bat lañotua. Goñi 22. Udaberriko zerua goibeldu ta lañatu zaigu. TAg Uzt 312. Lurretik 

zurrunbillo batek, aize-erauntsia erakori zun [...] eguratz zabala lañoturik. Zait Sof 172. Eguardi-aldea zan. 

Erri-gaña lañotuta zegoan. Anab Poli 52. Uste baiño lenago laiñotu ziran gaillurrak. NEtx LBB 95. Oi, Parisko 

txolarrea! / Nun galdu dezu bidea? / Eriotz deiak lañotua du / portu gaiñeko aidea. Ib. 262. (Sin sujeto). 

"Faire brouillard. Lanhotzen ezpazauku ioanen gira, s'il ne fait pas brouillard, nous partirons" H. "Lañáatu ein 

dau egúaldixa, lañáaketan badau, nublar. Lañáaketia" Iz ArOñ. "Laiñáatu in ddau, se ha cubierto de nubes hasta 

los montes" Ib. "Lañotuten dago (V-arr)" Gte Erd 108. "Bihar lanotuko du (BN-arb)" Ib. 108. "Goizian euzki 

ederra zeuan baiña belaxe laiñotu dau" Elexp Berg. (V-gip ap. Elexp Berg), laiñatu (V-arr-gip ap. A). (Part. 

en función de adj.). "Nublado" A. "Egun laiñotuak eitteittu aspaldixan" Elexp Berg. 

+ainatu. (Fig.). Nublar(se), obnubilar(se), ofuscar(se) (la razón, el entendimiento...); nublar(se), enturbiar(se) 

(la vista); ensombrecer(se). "S'obscurcir en parlant de la vue, se voiler. Lainotuak dauzka begiak, il a les yeux 

voilés, la vue obscurcie par l'effet de quelque affection maladive. Au fig., se voiler, s'obscurcir en parlant de 

l'entendement (fB)" H. Pekatubaren pekatubagaz illundu ta lainotu ebeela jentil itsubak errazoiaren argija. 

fB Ic I 28. Aserriaren bizitasunak okertu ta laiñotuten ebala errazoia. JJMg BasEsc 185. Aiñatu adiñak, illundu 

konzienzija. Ib. 58. O errakuntza baltza! [...] / Nok zeruko argia nai daben lañotu. AB AmaE 347. Baiña beren 

buruak / ongi laiñotuak / ala gaxoak daudez / ongi moskortuak. JanEd II 18. Iritzi oker aien zirikadak lañotu 

zioten adimena Juan Andresi. Ag G 123. [Bildurra sartu zitzaien] kopeta lañotu zitzaien. Ib. 101. Begiak añatzen 

dituzten laño ortatik azke. Zink Crit 208. Ziñismen neure begija zanian / goiz oneik euken argi biguna! / Baña 

bein barna lañotu yatan / eta [...]. "Se me enturbió el alma". Laux AB 73. Atsegiñez urtua, gezoz lanotua / erdi 

lo, erdi zoro, iratzen artean. / [...] Oi orduan da gozo Larrungo pe hoitan. Iratz 130. Lotsaren margo ederra 


mende. 

275


laiñotzen dun egipen bat. Amez Hamlet 114. Ta aiek laiñotzen eta lilluratzen zidaten biotza. "Obnubilabant 

atque offuscabant". Or Aitork 37s. Laiñotzen nuen aren zuritasuna aragiaren lurrin ipernukoekin. 

"Candoremque eius obnubilabam". Ib. 53. Gerekoikeriak maitasun hori maiz lainotzen badu ere [...]. MIH 21. 

[Urte gutxi barru agertuko diren ondorioak] etorkizun baitira oraingoz eta ilunbetan lainotuak. MEIG VII 36. 

2. (L ap. Lh; -año- Lar, Añ), lanhatu (S ap. Lrq /la)nha)tü/; Dv, A), ainotu (año- Aq 379 (G) A), ainoatu 

(año- Lar, Añ). "Alheñarse el trigo" Lar. "Anieblarse el trigo" Ib. (v. tbn. Añ). "Se gâter par les brouillards, en 

parlant des plantes. En dissant brouir le français porte la pensée sur l'action du soleil, tandis que le basque la 

porte sur la cause première qui est le brouillard" Dv. "Echarse a perder con las nieblas, hablando de las plantas. 

Lanhatu artoak, anieblarse (los maíces)" A. Zunbait lili ederrik lahnatzen beita / nik erran nahiak ez dirade 

hala. Ligueix "Ama alhaba eli baten khantoriak" (ap. DRA). 

3. (V-gip, G-bet, B). Ref.: A; Elexp Berg. Empañar(se). "Empañarse los cristales" A. "Kristala laiñotu, 

garbitzen asi tta baztarra jo neban" Elexp Berg. [Donibane], zuri behatuz ene begiak laster lanotu baitira // 

[...] maite baitzitut nahi zintuzket suhar, nagusi, Euskaldun. Iratz 48. 

4. "Ponerse de mal humor" A. 

5. Evaporarse, volatilizarse. [Xakolina] irestearekin, sudur barnetarat gibel-aitzin lanhotzen da pindarka; 

bainan zer berotasun gozoa ez deramauku laster urdailerat. JE Ber 28. 

lainotxo. Dim. de laino. Zeru-goia zegoan urdin-urdiña lañotxo bat gabe. Zab Gabon 105. Ipar aldeko / 

izar distialaria, / lañotxo batek bere ez deutsu / iñoz zikindu arpegia. AB AmaE 49. 

lainozkatu, lanhazkatu (S ap. Lh). "(Foix), faire des fumigations" Lh. v. lainoztatu. 

lainoztadura, lanhoztadura (L?, BN? ap. A; Dv), lanhastadura (S ap. Lh). "Fumigation" Dv. "(Foix), bain 

de vapeur" Lh. 

lainoztatu, lanhoztatu (Dv), lanhastatu (S ap. Lh; SP, Foix ap. Lh), lanostatu (BN-baig ap. A Apend). 1. 

"Lanhastatzea, urrindatzea" SP. "Faire des fumigations" Dv. "Berroia lanostatu, calentar la ubre con vapor; dar 

vahos" A Apend. Lasto, bikhe ta sofre / ahur bat du hartzen. / Gabaz, lo daudelarik, / ditu lanhoztatzen / eta 

guziak hantxet / ithorik ezartzen. Zby RIEV 1908, 768. Huna orai nula igaran-erazten diren hantkürak: 

lanhastatzez. [...] Südür xiloetan gora doan khiak, barneko trabak jauz-erazten dütü. Eskual 10-9-1909, 4. Oi 

gaupetik igaiten den fraide bozen sarkorra, / arpegia lanoztatuz barneraino baitoa! Iratz 123. 2. lanhoztatu 

(BN, S ap. A; Dv), lanhostatu (L ap. Lh; VocBN, H). "Terme de blanchisseur, action de l'humidité qui imprime 

des taches à la toile que l'on blanchit" VocBN. "Oihal lanhostatua, toile tachée par l'effet de l'humidité" H. 3. 

lanhoztatu (BN, S ap. A y Lh). "Empañarse los cristales. Lanhoztatu zauzku berinak (BN-baig), se nos han 

empañado los cristales" A. 4. "Lanhastatu (L, BN, S), bain de vapeur" Lh. 

lainta. "(V-gip), porción correspondiente, ración" A. v. lain. 

laintxo. "Laintxo, laiña ein dau, bustitzeko laintxo, poquito" Iz ArOñ. Cf. lain. 

lainu (G-nav). "De damnum viene el castellano 'daño'; de éste, lainu en la Barranca de Navarra de donde 

lainatzen, dañando" A EY IV 194. Cf. lainatu. v. dainu. 

lainuri (G-nav). "[El cierzo] se distingue por una neblina (lainuria), que envuelve a los montes" CEEN 1969, 72. 

v. laiñera. 

laiña "(V-ibar [?]), ama de llaves" A. 

lahiña. "(S; Foix), légère couche de neige" Lh. 

laiñaize. "(V), aire frío que corre con la niebla" A. 

laiñazuri. "(G-azp), cuerda como de once brazas hecha de buen esparto, que se fija inmediatamente al alambre 

de la extremidad en el aparejo de pescar atún" A. 

laiñera (V-gip ap. Iz UrrAnz), laineri (V-ger ap. A Apend), laiñuira (V-gip ap. Iz UrrAnz). "Boira, niebla que 

pasa por los montes" A Apend. "Lañeria, la niebla de hondonada; láñera gutxi; láiñuiria, láiñeria gutxi, niebla 


mende. 

276


espesa" Iz UrrAnz. v. lainuri. 

laiñuira. v. laiñera. 

laio. v. leiho. 

laiotila. v. leihatila. 

1 laiotz (V-gip, G), lañotz (V-gip). Ref.: A; AEF 1955, 71; Arin AEF 1960, 74; Iz UrrAnz, ArOñ; JMB At; Gte 

Erd 87. (Sust. y adj.). Lugar sombrío; sombrío. "Paraje sombrío" A. "El lugar no soleado" Iz UrrAnz. "Lado 

norte de un monte, en oposición a egutera que es el lado sur" JMB At. "Etxea laiotzean dago (G-azp), etxe 

laiotza da (G-azp)" Gte Erd 87. Cf. JMB AEF 1928, 75 (en una lista de topónimos de Ataun): "Layube (= debajo 

del lugar sombrío) (1808)". v. ainube. Egutera, gibeltza, laiotza. Izt C 234 (en una lista de nombres de tierra 

y productos de agricultura). Aiñube edo toki laiotzean dagozan gauzaak. A BGuzur 151. Basarri-etxeak [...] 

batzuk egutera ederrean; besteak laiotz añubean. EEs 1929, 49. Eguzkiak io bageko alde laiotzean. Zait Plat 38 

(v. tbn. 54). Nola eguzkiak berotzen ditu / munduko toki laiotzak. And Auspoa 52-53, 191. Mendi-tontorrak 

elurrez zuri, / atai-aldean laiotza. NEtx LBB 368. [Erronkariko oxezki hitzak] ez du [...] esan nahi, "laiotza" 

baizik. MIH 345. Laiotz-izotza baño ez / emen, errekalde ontan... SMitx Arraun 135. Jainko-iguzkiak gizalaiotza 

/ mezerdiz argituz gero [...]. SMitx Aranz 175. Nire baitako laiotzean azterkari. SMitx Arraun 117. 

Mikenaiko lurralde osoa laiotzean yarri zun. 'Se había ensombrecido'. Zait Sof 23. 

- LAIOTZ-ALDE. Lugar sombrío. Gure laiotz-aldeko arkaitzetan jaiotzen den [oroldioa]. TAg GaGo 83. 

Etim. Para su posible correspondencia con layoús (FEW 5, 164), v. FHV 307. 

2 laiotz. "(Hb), hachette. Var. aihotz" Lh. 

3 laiotz (G-goi ap. A). "Voraz" A. [Kalamua] landare bat da, lur gizen zahar batean eragiten dena, edo 

berdin nasaiki ongailuztatua den lur berri batean, erroak laiotzak dituelakotz. GH 1927, 335. 

laira (BN, S; Dv (BN)), laida (BN-arb), laia (SP, VocBN, Gèze 343), lai (L, BN, S; H), leira. Ref.: A (laira, 

laida, lai); Satr VocP (laira). 1. "Branche de vigne" SP. "Pampre de vigne" VocBN. "Branche mince et flexible 

des arbres, sarment" Dv. "1. terme de vigneron: long bois, branche à fruit que l'on conserve à la taille; 2. sarment 

que l'on réserve pour en faire une marcotte" H. "1.º (BN-baig-lab), crecimiento anual de un vegetal; [...] 2.º 

(BNc, Sc), sarmiento" A. "Lai: [...] 2.º (Sc), ramilla; [...] 4.º (L, BN, S), sarmiento. La cepa es aihen, el sarmiento 

es lai" Ib. "Brote o púa del año" Satr VocP. Mahats gazte batek bere laira zaluak bardin alde guzietara 

hedatzen zituen. Dv Telem 15. Hala nola aihen-ondoari lothua ezten lairak ezpaitu mahatsik ekhartzen ahal. Jnn 

Bihotz 86. Laia edo osto baten jauzia. Eskual 8-5-1908, 1. --Ekarrak adarra / Einen daiat txirola. / --Zertaz? / -- 

Gaztena laida politaz. GH 1924, 179. Kimuz kimu, laiez lai, lorez lore. JE GH 1934, 236. Harek gutiziatu 

gereziak ez daude laira hostotsu batzuetarik pinpalet dilingan. SoEg Herr 10-7-1958, 1. Haitzak [= haritzak] ez 

du, mahats leirak bezela, ekartzen mulkho goxorik. SoEg EG 1959 (1-2), 42. Aihenak, laiek eta mahatsak 

kentzen diezkatela lurrari ongailuak. Gatxitegi Laborantza 126. Arbolatik moztu gabe, laida bat makotuz etzanarazten, 

laidaren punta lurretik kanpo goiti xut. Ib. 106. 2. "Laira, nom d'une graminée, qui affectione les 

terrains et lieux humides et acquiet la hauteur de plus d'un mètre" H. 3. "(BN-lab), bozo. Laira batzu baditu 

ezpainean, tiene cierta pelusa, el bozo sobre los labios" A. Tan ango laira zurbildu ta unea larruan sakondu 

bada, legen-natua da. Ol Lev 13, 3 (Dv, Bibl ile, Ker ule). 

- LAIRAZKO. "Qui est de branche mince, de sarment. Lairazko sua, feu de brindilles. Lairazko zama, fagot de 

sarments" Dv. 

lairatsu (Dv A). "Qui se charge de pousses flexibles, en parlant d'arbre; sarmenteux, en parlant de la 

vigne" Dv. 

lahisa. 1. "Coup de... Ardo-lahisa, coup de vin" Lh. Ahamentto bat hori, beste zerbaiteki haatik, eta ardu 

lahisa bat orori lagün emanik. Eskual 18-4-1913, 3. 2. (S (Foix) ap. Lh). Lhande remite a lahiña (q.v.). 

laister. v. laster. 

laitu. v. 1 leitu. 

laixar. v. 1 lizar. 


mende. 

277


laizahar. v. LAIATU-ZAHAR. 

laizar. v. laiazar. 

laizki. v. 1 lazki. 

laja. v. 1 laga. 

lajañeta. (Interj. de asombro o enfado). v. ALAJAÑETAN. Ainbeste igo alaiz? Nik lortu ezin detana 

jaditxiko al dek? Lajañeta! Ag G 305. 

lajatu. v. 1 laga. 

lak. v. laku. 

1 laka (AN, L-ain, BN, S; Lar, Aq 718 (AN), Dv, H; -kh- SP, VocBN, Gèze, H), leka. Ref.: A; Giese MolinS 

622; Lrq (lakha). 1. "Picotin. Petite mesure" SP. "Celemín" Lar. "Almud" Aq 718. "Mesure de capacité, 

correspondant au quart du décalitre" VocBN. "Mesure valant deux litres et demi" Gèze. "Mesure de capacité d'un 

peu plus de 3 litres" Dv. "Mesure de capacité pour grains et matières sèches: elle équivaut en Labourt au 32. ème 

de l'hectolitre" H. "Almud, medida de granos" A. "Mesure de capacité pour grains: quart de décalitre" Lrq. Cf. 

VocNav s.v. laca. v. lakari, imilaun. Tr. Documentado en Haraneder, Duvoisin, HerVal, Inchauspe y D. 

Béhéty, en un texto de Baztan del s. XVIII y en D. Aguirre. Lakha bat ogi kornadu batean eta hirur lakha 

garagar kornadu batean. He Apoc 6, 6 (Lç xenika, TB kuarta, Dv bi laurden, Ur (V y G) bi libra, Echn, Ip bi 

libera, Ol txopin, BiblE kilo). 3 laka arto (1777). RIEV 1934, 691. Laka bat edo almude bat gari (B, s. XVIII). 

BOEans 272. Har ezazu zureki / axuri bat ederrik, / oilo pare bat, leka bat intzaur / beste leka bat hurreki. 

AstLas 35. Bi lakha ezkürrek emaiten die phitxer bat eta erdi olio. Ip Dial 106 (It lakari, Ur zelemin, Dv bortz 

laurden). [Ur hura] sutik khentzen da eta hartan mariarazten lakha bat gisu bizi. Dv Lab 51. Ez da deusere 

phisua bezain xuxenik, eta hobeena laiteke gaitzeru eta lakha guziak surat ematea. Ib. 64. Errezibitia sei gaiuru 

a(r)to laka bat guti. HerVal 153. Errezibitia erregu bat a(r)to laka eta erdi guti. Ib. 204. Laka batzuek arto edo 

gari. Ag RIEV 1918, 70. Lakha bat bihirekin. D. Béhéty GH 1929, 72. 

2. (V-arr-m-gip, G, B, BN-baig, Sal, S, R; Lar, Mg PAbVoc, Izt, H (V, G); -kh- Dv, H (L, BN, S)). Ref.: A; 

Giese MolinS 622; Lrq (lakha); Iz Als, ArOñ; Izeta BHizt; Elexp Berg. Maquila, pago de la molienda. "Maquila, 

lo que se da al molinero" Lar. "Lakia, el tanto de libras de trigo o maíz que lleva el molinero por la moledura" 

Mg PAbVoc (tbn. en Izt 75r). "Salaire ou part du meunier dans la mouture" Dv. "Lakha batentzat bia hartzen 

dituen eiherazaina, meunier qui prend deux moutures pour une" H. "Errotariaren laka (eiotzeagatik kentzen dun 

sari edo neurria)" Or Eus 279. "(El) diez por ciento que por moler se retiene en el molino" Iz ArOñ. 

"Errotazañak laka kentzen du" Izeta BHizt. Cf. VocNav s.v. laca. Tr. Documentado en autores vizcaínos y 

guipuzcoanos a partir de principios del s. XIX. Eijo onduan, bere laka edo mendia errotarijak artuta, darue 

urunzorrua etxera. Mg PAb 151. Gari irindua epetan eman dezunean, lakaz gañera egotzi diozun prezioan beste 

kargaren bat artzalleari. AA II 190. Ez eo bearrik dauka, ez laka emankizunik, eta ez beste arazorik. Izt C 150. 

Ezagun du [errotari] orrek naikoa talo jan duana! Gure lepotik alegia, gure lepotik! Orren laka ondo neurtua 

izan oi da, bere alde! Ag EEs 1917, 203. Errotari aren anima, len ostutako lakak biurtzen zebillela esaten zuten. 

JMB LEItz 99. Errotariak trukatze orregatik laka azitxoa kendu arren, poz-pozik etxeratzen dituk nekazariak. 

TAg GaGo 95. Afal eta ken leikio sabeletik laka. "Se le puede exigir tributo a su vientre". Or Eus 364. 

Eotzeagatik, anea bakoitzean sei libra [...] artzen genduan. Orri esaten zitzaion "lakak kentzea". PEBiz 23. 

3. (G ap. A Izt; H). Producto, ganancia. "Il se prend de tout profit, de tout revenu, en général" H. Guztiak 

ekiten zaiozkan lanbideak laka gutxi eman oidabela. Izt C 143. Augusto gudari andiak ezagutu [zeban] [...] ezin 

zebala lakarik atera Gipuzkoatar-etatik. Ib. 259. Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben laka bekaldutzen 

da. 'Se regula el producto del ganado'. Ib. 173 (v. tbn. 154). Ez du irabazi onek, ez lakarik, ez makarrik. TAg Uzt 

181. Zenbait zaldi, zezen, [...] leizaetan bizi diralazko sinismenak oso zabalduak daude gure artean, eta oek 

dira eusko-mitologiak darabiltzkian lakarik mardulenak. (Interpr?). JMB ELG 51. 

4. (B, S). Ref.: A; Giese MolinS 622. "Tolva, receptáculo de madera sobre las piedras del molino por donde se 

vierte el grano" A. Etxek'andreak, uste gabean, lakha bat ahoz beheiti emanik, Lamin bat atxeman zuen 

biharamunean lakharen barnean ithoa. Barb Leg 26. Makilka ekin zion Don Kijoteri, eta [...] laka bezelaxe 

irindu zuan. "Le molió como cibera". Berron Kijote 64. 

5. "(AN), rasero con que se descolma el grano en las medidas" A. 

- LAKA-PIZAR. Resto de las ganancias, de la maquila. Zure errotako laka pizarrak / zurrutako aña eztia. Tx 


mende. 

278


B 106. 

2 laka (Lar Lcq 147, H). "Laca, cierta goma roja, que dan unas hormigas grandes de Indias, likurta mueta 

bat, laka" Lar. "(Ficus indica), goma laca" Lcq 147. 

3 laka (Mg PAbVoc, Izt, A). 1. "Lakia, hilo ligeramente torcido" Mg PAbVoc. "Hilo poco torcido, lakea" Izt. 

"(?), hilo torcido" A. 2. (H (+ -kh-)). "Il s'emploi ordinairement au pluriel, lakak, lakhak; filières, terme de 

tisseranderie" H. 3. "(BN-baig), caja en que se tienen los ovillos del telar" A. 

4 laka. 1. "(R), confluencia, p. ej. de ríos" A. 2. "(R), remolino de agua" A. 

5 laka (V-arr-oroz-m, G-ond [sic] ap. A). 1. "Especie de chaflán o falta que tienen algunas tablas en las 

esquinas" A. 2. "Lákia, el desperdicio de madera en sierra" Iz ArOñ. "Costanera. Kostaneria, serran alaxe 

esaten dabe, guk lakia beti" Elexp Berg. v. kostanera. 

laka. v. 1 leka. 

lakaerdi. v. lakerdi. 

lakagarri (H (+ -kh-)). "Grain du quel le meunier a droit de prendre une mouture" H. Cf. 1 laka. 

lakaia (A), lajai (Lh). "Lakhaia (git.), sacerdote" A. "(Boh[émien]), prêtre" Lh. 

lakaikun. "(G-bet), revoltoso" A. 

1 lakain (L, BN), likain (-kh- H), akain (G, AN-gip-larr-ulz; Aq 336), akan (V-m), aken (V), akeen (V-m), 

akein (AN-araq; Aq 336), akai (G-goi), akien (G). Ref.: A (akaiñ, akan, aken, akeen, lakain); A Apend (akeñ); 

Lh; AEF 1955, 116; Iz IzG (akaiñ, artapo), To (artapua); Elexp berg (akain). Garrapata. "Garrapata, cuando 

es pequeñita se llama akaiña, akeiña" Aq 336. "Garrapata mayor" A. "Tique" Lh. "Akaiñ, caparra de oveja (ANgip-ulz)" 

Iz IzG. "Akaiñe, la caparra de campo, pequeña como la cabeza de un alfiler, que se pega al recoger 

helecho, etc. y penetra en la piel (AN-ulz)" Ib. (s.v. artapo). "Akaiñe, la caparra de campo (AN-larr)" Iz To (s.v. 

artapua). "Cierta garrapata. Beste bat izeten da flako-flakua ta aundixaua, xapala, xapala; ia aura aragixan 

barrura sartzen dok. Ari akaiñia. Akañia ezta potolotzen, beti flako eoten da" Elexp Berg. v. bakasta, lakats. 

Akaiñez eta artapoz josia ankartea. Or Eus 247. Akaiñen zimikoak dirala ta... Platero odola txirrian dariola doa. 

Amez Plat 37. 

Etim. Cf. gasc. lagagno. v. DCECH s.v. legaña. 

2 lakain (-añ- B ap. Izeta BHizt), lakin (G-bet). "Mal genio, huraño. Hau andre lakañe, beti aserre. Zein 

lakañe den!" Izeta BHizt. "Genio. Andretto ori lakiñe dugu arrunt, esa mujercita es de pésimo genio (G-bet)" 

(Comunicación personal). 

3 lakain. v. lakaina. 

lakaina (-iña V-ger-gip, G, BN; det., Lar, H (+ -aña); -kh- (-aña) VocBN Dv, H (+ -aña)), lakain. Ref.: A, Iz 

ArOñ y Elexp Berg (lakaiña); Etxba Eib (lakañia). 1. "Madeja" Lar. "Morceau ou partie d'un tout. Ce mot 

lakhaña ne se dit que pour des morceaux extraits du lin, de la laine, des cheveux, du crin. Liho lakhaña, morceau 

de lin; ile lakhaña, morceau de laine; bilo lakhaña, mèche de cheveux; xurda lakhaña, morceau de crin" VocBN. 

"Lakhaña, débris de brins de lin, laine, cheveu ou crin" Dv. "2.º (Vc, G, ...), hebra de hilo; 3.º (V-ger), cada uno 

de los manojos de pelo con que se forma la trenza. Zeinbat lakaiñako kopetea daukana, neska? Bikoa ala 

irukoa?; 4.º cada uno de los cabos con que se hace una cuerda; 5.º porción, p. ej. de lino, lana, cabellos, crin" A. 

"Lakáiña bat, cada uno de los filamentos con que se hace una cuerda" Iz ArOñ. "Pelo suelto de la barba. Lau 

bizar lakaiña bakarrik zittuan arpegixan" Etxba Eib. Itz xumeenak zure gogoa ikaratu, [...] zure lakain estu ta 

zizurrok banatu egingo lituke, ille bakoitza laztuz. Amez Hamlet 43. Momifikaziño lana onela egin oi zuten: [...] 

urdaillean bilduak ateratzen zituzten, [...] lakaiñez (arizpi, albañu, "hila"), txirbillaz, ondarraz eta natroiaz bete. 

Etxde Egan 1961 (1-3), 95. Lokarria lakain ezberdinetan sailkatuz. Zait Plat 54. 

2. (-iña Vc, G-azp ap. A; det., Lar, H). "Gajo de uvas, kordoka, txordokea, lakaña" Lar. "Gajo en sus variadas 

acepciones de: a) ramilla que se desgaja de otra; b) una de las partes en que se divide el racimo de uvas; c) cada 


mende. 

279


una de las divisiones interiores de frutas y hortalizas como naranja, ajo" A. v. 3 lakatz. Nondik nora / ekingo 

deutsan mats aek yateko. [...] // Eztau ez lakain bat / ostu aginak. Zav Fab RIEV 1907, 533. 

3. "Lakain (BN-baig-lab), guedejas, cabellera sobre la nuca, que gastaban los viejos y aún ahora algunos 

sacerdotes ancianos de Francia" A. Iduri zaut oraino begien aitzinean dudala gizon aphal adinetako hura, 

bere lakhain xuri-xuriarekin. Elsb LehE 130 (ap. DRA). 

4. "Erri lakaña, pueblo estirado o alineado (como suelen estarlo muchos a lo largo de la carretera, ferrocarril, 

río, valle...), pues tal es el significado corriente de lakaña" Gketx Loiola. 

lakainadun (H (+ -añ-)), lakaindun (Lar). "Gajoso" Lar. "1. qui laisse échapper quelque mèche, quelque 

brin; 2. (Lar), qui a des brindilles" H. 

lakainatsu (H (+ -kh-)), lakaintsu. "Abondant en mèches, en brins, en brindilles" H. Bularrekoarentzat, 

[...] katetxo lakaintsuak egitzizu. Ol Ex 28, 22 (BiblE katetxoak soka bihurrituen antzera egin). 

lakaindu (G-azp-goi), lakandu (V-m-gip), lakainatu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (lakañaatu); Elexp Berg 

(lakaiñatu). Desgajar, dividir en gajos o en partes más pequeñas. "1.º reducir a hilos la cuerda o a fibras el 

hilo; 2.º reducir el racimo a pequeñas ramillas" A. "Lakáñaatu, ponerse en lakaña. Romperse la soga, cable, etc." 

Iz ArOñ. "Lakaiñatutako soka zar batekin etorri zuan bedarretara" Elexp Berg. Lakandu beiez gizonak euren 

miiñak, iaioterria bururatuten iakenean. A BGuzur 108. Izkuntzaren atalak eta erak askatu ta lakaintzen 

Protagora asi zan lenengoz. Zait Plat 120 (v. tbn. 48). Ibaia zazpi aotan lakaintzen dun tokian. Ibiñ Virgil 113. 

lakaio. v. 1 lekaio. 

lakakizun (H (+ -kha-)). "Grain sur lequel le meunier doit prélever sa mouture" H. Cf. 1 laka (2). 

Gaztañak eo bearrik ez dauka, ez lakakizunik. Izt C (ap. H; cf. Izt C 150 ez laka emankizunik). 

lakandu. v. lakaindu. 

1 lakar (V-gip, G). Ref.: A; A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. (Adj.). Aspero, basto, duro. "Tosco" A 

Apend. "Arriarte lakarra da a inguru guztia. Gaiñ lakarra laga detsa arotzak mai oni" Etxba Eib. "Basarriko 

bidia oso lakarra dago. Azal lakarra dauka piñuak" Elexp Berg. v. 1 lakatz. Tr Documentado en autores 

guipuzcoanos y vizcaínos a partir de finales del s. XIX. Ossoco de Lacar (1171). Arzam 310. Peyta de Aylloz 

et de Lacarr (1280). Ib. Mingaña egoten da lakarra eta askotan aunditua. Aran-Bago ManMed 233. Bizitza 

estu, latz eta lakarra eraman zuan Pedro Migelek. Ag G 255. Orma gorrian ikatzez eginda oar lakarra ikusi 

zuan. Ib. 325. Eusko lurra, estu ta lakar etsita [...] yoan diran arroai, eusko-yakintza txorta au erakutsi. GMant 

Y 1933, 191. [Baserriko opilla] egunero jateko lakarra dek. TAg GaGo 95. Begiak lakar, idor oi diranean, 

samiña sumin bilakatu oi da. Erkiag Arran 154. Eztarria lakar, / biotza taupa-taupa. Olerti 1959, 141. Mundu 

lakarreko buruauste ta eguneroko kezkak [legundu]. Erkiag BatB 201. Elorri beti lorez jantzi bat, / bakarte lakar 

batean. Gand Elorri 185. Arkaitz lakar inguruan. Ib. 46. Bizitza emon / eutsien zure arri / landu lakarrari. Ib. 

126. Arta-arria, [...] lakarra egiten ari zan edo zer ari zan, dana antzematen nion nik. PEBiz 21. Bide lakarrai 

begira barik. Gabirel Gastetasuna (ap. DRA). v. tbn. EgutTo 19-8-1918 (ap. DRA). (Sin dets., con valor adv.). 

Cf. infra (4). Lakar, arkaitz zurtz onen ganean, / ementxe dago [elorria]. Gand Elorri 30. Elorri azal-latza, / 

malkorrean, lakar. Ib. 39. 

2. (V-ger-gip, AN). Ref.: A; Iz ArOñ; Asp ANaf; Elexp Berg (eztarri). Aspereza, irritación; contienda. 

"Aspereza del terreno" A. "(Lo) áspero" Iz ArOñ. "Suciedad. Mingaiñeko lakarra" Asp ANaf. "Eztarriko 

lakarra, irritación leve de la garganta, flema. Eztarriko lakarrakin nabill" Elexp Berg. [Elkorria azaltzen 

danean] mingaña egoten da lakarrez betea eta ingurua gorritua. Aran-Bago ManMed 232. Eztarriko lakarrak 

nauka mutututa. BEnb Anaitasuna 1955 (9), 2. Inglesek begi txarrarekin ikusten zituzten gatazka eta lakar guzti 

hauk. Arti Ipuin 46. Ardo gorri naparra, / eztarriko lakarra / kentzen au den azkarra. NEtx LBB 364 (v. tbn. 

eztarriko lakarra en Herr 7-4-1966, 3). 

3. "(V-m), guijo " A. 

4. (Adv.). "Lakar errebokauta dago orma ori, mal revocada (V-ger)" A Apend. 

2 lakar. 1. "(V-arr-oroz), nudos de una rama" A. 2. "(V-m-gip), rama nudosa" A. Cf. 3 lakatz. 

3 lakar (S-bas ap. A; Foix ap. Lh), lakarra (S ap. Lrq). "Raya que se hace con el peine en la cabeza" A. "Raie 

faite avec le peigne sur la tête" Lrq (que subraya "lakárra et non lakar, comme porte le dict. de Lh"). v. 1 artesi 

(2). 


mende. 

280


lakaratz. v. 3 lakatz. 

lakari (V-gip, G; Lar, Añ (G), H (V, G)), lekari. Ref.: A; Gárate 6. a Cont BAP 1949, 358; Gte Erd 288. 

"Celemín, (V) imilauna, (G) lakaria, 16 parte de una fanega son estos dos" Añ (v. tbn. Lar). "Syn. de laka, 

mesure de capacité pour grains et matières sèches: elle équivaut en Labourt au 32. e de l'hectolitre" H. 

"Errosoiakin jo zazue lakari ori. [...] Lakari ori errosauta dago (G-azp)" Gte Erd 288. v. 1 laka, imilaun. Tr. 

Documentado en la tradición guipuzcoana a partir de principios del s. XIX; se encuentra tbn. en Hiribarren. Ez 

da zure etxean izango lakari andiagoa eta txikiagoa: nec erit in domo tua modius major et minor. AA II 183. 

Olioa, ardoa edo aragie pisu txiki edo lekari eskasarekin salzen ditutenak bezala, egiten dute pekatu mortala 

(Goldaraz, 1833). ETZ 225. Lakari bakoitzak ematen du pitxerra ta erdi olio. It Dial 106 (Ur zelemin bakotxak, 

Dv bortz laurden, Ip bi lakha). Lakari bat gari [erein]. Izt C 27. Moisesek lakari bat mana urrezko ontzi batean 

sartu eta gorde zuen. Lard 75. Errota bezainbat lakhari on. Hb Egia 136. Orratu itzatzu iru lakari iriñ lore, eta 

egiñ itzatzu ogiak. Ur Gen 18, 6 (Ol lakari; Dv gaitzeru bat, Ker iru arroba, Bibl hiru gaitzuru). Ipiñi beste sei 

lakari. Ag EEs 1917, 203. Lakari bat zaldale / ta zenbait kuartuan. Noe 40. Botill bat ardo / eta lakari bat baba. 

Tx B II 135. Iimi ta lakari gainetako tontorrak. TAg GaGo 94. Etxe bakoitzak lakari bana babarrun. Or QA 74. 

[Ikatz] zaku auetako bakoitzak iru anega ta bost lakari izaten [zituan]. "Cinco celemines". Garm EskL I 86. 

Beste neurri bat ere bada oso polita, lakaria izenekoa. [...] Ori amasei aldiz beteta osatzen da anea bat. BasoM 

46. 

- LAKARI-ERDI. Medio celemín. Lakari-erdiko ontzi-neurria. Or Eus 168n. 

- LAKARIPE. (En casos locales de declinación, en sing.). v. GAITZERUPE, IMILAUNPE. Argia ez du iñork 

biztutzen lakari-pean ipintzeko, ezpada zutargi edo kandeleroan, etxeko guziai argi dakien (Lc 11, 33). Lard 380 

(Ol, Or, IBe, IBk lakaripean; Oteiza, Brunet lakari baten azpian; He gaitziru azpian, Dv gaitzeruaren azpian, 

Ker imillaun-pean, BiblE ontzipean). 

lakarika. Por celemines. Nork neurtu du [...] lurreko hautsa lakarika? BiblE Is 40, 12. 

lakario (G ap. A Aq (G)). "Relincho" Aq 341 y A. Cf. lekaio. 

lakaritu (G ap. A Aq (G)). "Relinchar el caballo" Aq 341. Cf. lakario. 

lakarra. v. 3 lakar. 

lakartasun. "Aspereza (AN-gip)" Garbiz Lezo 254. Bizitzaren lakartasun gogorra edo gogortasun lakarra. 

Zarate ELit 84. 

lakartu (V-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Garbiz Lezo 255; Elexp Berg; Gte Erd 172. 1. "Ponerse áspero" Garbiz 

Lezo. "Esku gaiñak lakartuta eukitzen giñuzen negu osuan" Elexp Berg. "Eztarria lakartu zait (G-azp)" Gte Erd 

172 (junto a laztu, pikortu, urratu, de otras zonas). Aots bizi-pitzatu batek eztarri meea lakartu ta eten-bear 

ziolarik. Ldi IL 29. 2. "(V-och), lakartu lurrak, encostrarse las tierras" A Apend. 

lakartxo. Dim. de 1 lakar. Ukatu egingo al diegu beren erako mugarri lakartxo bat bederik bidertzean 

sartzea? Ldi IL 84. 

lakaskeria (-keri G-goi ap. JMB At). "1.º suciedad; 2.º acto sucio, acto feo" JMB At. Cf. 1 lakatz. 

lakasta (L-ain, B, BN-baig ap. A; SP, Lar, H; -kh- Dv, H (L, BN, S)), likasta (det., -kh- H). 1. Garrapata. "Lou 

[...] qui s'attache aux bœufs. Lakastak idiei datxeste, les lous [...] se tiennent aux bœufs" SP. "Tique, [...] qui 

s'attache aux chiens, bœufs, moutons, etc. Badira batzu ezin gainetik khenduzkoak eta lakhastak bezala lotzen 

direnak" H. v. 1 lakain, lakats, bakasta. Estalia zaragarrez, / lakhastaz eta zakharrez. Zby RIEV 1909, 104. 

Lakasta batzuen pare aztaparka elgarri lothuak. Barb Piar I 44. Badakigu zer den dorifora (doryphore), lursagarreko 

lakasta tzarra. Gatxitegi Laborantza 98. 2. (S ap. Lh). "Fig., impertinente, inoportuno" Darric (ap. 

DRA). "(Alth), au fig., visiteur ennuyeux, collant, qui ne veut pas partir" Lh. 

Etim. Cf. bearn. lagás, lagast. 

lakate (V-m ap. A Apend), laketa (V-m ap. A Apend). "Tranquera que se abre y se cierra" A Apend. "Laketa, 

puerta rústica" Ib. 


mende. 

281


lakats (S; Gèze Dv, H, Lh; -kh- Gèze 324, H), lakatz (H (+ -kh-), Lh), lakatx (Lh), lakaz (Lh). Ref.: A 

(lakasta); Lrq /lakhac!/. "Ciron" Dv. "En S lakats sólo a la garrapata menor" A. "Tique" Lrq. v. 1 lakain, 

lakasta, bakasta. Badira abereskak lakhatsa beno ere orano txipiaguak. Ip Dial 25 (It, Dv zigarra, Ur 

zierra). 

lakats. v. 1-2 lakatz. 

lakatsu (Lar, H (-kh-)). "Casposo" Lar. "Crasseux, dont la peau est pleine d'écailles épidermiques" H. Cf. 2 

lakatz (2). 

1 lakatu (G, AN, B, R, S; Lar, H; -kh- VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq (lakhatü). 1. "Maquilar" Lar. "Action du 

meunier qui prend en nature son droit pour la mouture" VocBN. "Prélever le droit de mouture" Dv. "Behar 

bezala, behar baino gehiago lakatzea" H. "Cobrar, refiriéndose a derechos de la molienda. Eiherazainek huntsa 

lakhatu dit, bai, eiheramena, el molinero me ha cobrado bien, ciertamente, la molienda. (Algunos, muy 

oportunamente, extienden esta palabra a la significación de cobrar toda clase derechos)" A. v. 1 laka (2). 

Eiheazaiñ bazia behar da lakhatü / bena sakü hüstia soberaxe düzü. Xikito 2 (v. tbn. 3). Laister datorke atzera, / 

egun ta iguzki egin ez dizun / artzekoa lakatzera. Or Eus 92. 2. "(V, G), retirer un revenu, un produit, un profit. 

Gutxi lakatzen bide dezu zeure mastietatik, vous devez avoir peu de revenu de vos vignes. Gitxi neka, asko laka 

ez ditekeen gauza" H. 3. "(B), distribuir, repartir la harina en el molino" A. Emeki emeki Agostik ikhasi zian 

azkarki lakhatzen, eta eiherazaler erraiten irina galzen zela, ixurten eihera pilat. GH 1929, 72. 

2 lakatu. "(V-ple?), divulgar, manifestar secretos" A. 

? lakhatu. v. 1 laketu. 

1 lakatz (G-azp, AN), lakats (G-goi). Ref.: Asp ANaf (lakatz); JMB At (lakats); Zt (comunicación personal). 1. 

Aspero, duro; sucio. "Sucio, asqueroso" JMB At. "Jaboi lakatza e? Jaboi lakatza!" Zt. v. 1 lakar. Soñeko 

zakar-lakatz bat besterik gabe. AA III 614. Bere sasoi ta tenperamentu lakatzak griña oni indarrak ematen 

ziozkala. Ib. 625. Naiz samiña, naiz lakatza, naiz leuna. Ib. 442. Lorien ondoan sortzen dira asun lakatzak. Ag G 

60. Barruko ar bat, izakai bat, gazi-geza, lakatz-leuna, gozo-minkaitza. Ib. 141. Zintzur guzia kedarreztua / ta ur 

eske eztarri lakatza. E. Mujika in Onaind MEOE 844. Azala lakatza, begia zorrotza. I. Otamendi in Onaind 

MEOE 1087. Gudaldian zarraborroka, ibillitaldi lakatzak egin zituela iñork ezin uka. Inzag RIEV 1933, 412. 

Lakatza ta baldarra degu, noski, mintzoa! Ldi IL 39. Zutik daude gaztaina lakatzak. 'Castaneae hirsutae". Ibiñ 

Virgil 52. [Apoaren] larrua bestelakoa zen, [...] lakatza eta zakarra. PPer Harrip 11. Ene larrua ere, sentibera 

bait da oso, nahiz lakatza izan. Ib. 56. "Langille lakatz (G-to), trabajador muy laborioso" A (s.v. langile). 2. 

(Uso sust.). "(Lo) áspero" Iz ArOñ. Oraiñ lakatzak leundu, oraiñ okerrak zuzendu. Ezale 1897, 123b. 3. 

(Uso adv.). Arantza ta agin biziki, / lei gogor baten itzuli, / lakar ta lakatz. Gand Elorri 55. 

2 lakatz (V-m-gip, G-azp-bet; Lar, Añ), lakats. Ref.: A; Etxba Eib. 1. Erizo de la castaña. "Lakatza 

arrakalatu, abrirse el erizo" A. "Gastaña lakatza baño latzagua" Etxba Eib. v. karlo, lokotx, morkots. 

Algadoia aurkituten da aritx txiki baten ozkolian, gaztañia lakatzian legez. Ur Dial 39 (It morkotz, Dv kharlo, Ip 

mardots). Lakatz-biltzeko matxarda. "Acial para asir los erizos de las castañas". Or Eus 74. [Gaztañak] lakats ta 

guzti jaten / zituzten gaixuak. Uzt Sas 92. v. tbn. A EY IV 304. 2. (Lar, H (+ -kh-)). "Caspa" Lar. "Fórfola, 

buruko lakatzak" Ib. "Furfures, écailles qui se détachent de l'épiderme" H. Cf. lakatsu. 3. "Costra" Lar. 

"Mugre" Ib. 

- LAKATZ-ORRAZE (Lar H (-kh-)). "Caspera, lakatzorrazea" Lar. "Peigne fin, à nettoyer la tête des écailles 

épidermiques" H. 

3 lakatz (V-arr-arrig-oroz-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg. 1. "1.º gajo, en sus acepciones de 

ramilla, fragmento de naranja, racimito. Berakatz-lakatz (V-arr), gajo de ajo; 2.º ramas de arbusto" A. "La 

ramilla desgajada" Iz UrrAnz. "Ramita lateral de una mayor" Iz ArOñ. "Jausi dan piñuai lakatzak kentzen dabill 

Julien" Elexp Berg. v. lakaina (2). 2. "(V-ple-arr-m), nudo de rama" A. 3. (V-gip). "Púa de injerto" A (que 

cita a FSeg). 4. "Brote. Orrek udaberrixan lakatz edarrak botakoittu" Elexp Berg. "Brotes superfluos, 

chupones de la planta del tomate. Tomatiai lakatzak kendu biarrian gare" Elexp Berg. 5. "(V-ple), cornisa de 

un edificio, cualquier saliente de árbol o pared" A. 6. + lakaratz. (Fig.). (Con vbs. como sartu, sakatu). 

"Engañar, ziria sartu. [...] Lakatz ederra sartu (V-m), engañarle muy hábilmente" A EY III 282. Lotsagarria 

izango litzateke astokillo baten antzera sartuko baleuskue bestelako lakatza. Kk Ezale 1899, 107a. Gizonik 


mende. 

282


zurrenari be usterik gitxien danian lakaratza sartzen dautsoela. Kk Ab II 93. Lakaratza galanta sartu eutsoen 

Txomin-Sagu begi-zorrotzari. Ib. 92. Markiñeko mutil bik lakatz ederra sakatu eutzen ortulau orri. Rollo 22T. 

Aurpegian be ezagun izaten eben euren malezia, nori lakatza sartuko ibiltzen ziran-eta. Baraia 230. 7. "(V-m), 

pifia. Lakatza artu arei, cogerles en renuncio, notarles una pifia" A Apend. 8. "¡Vaya una alhaja!, a zer 

lakatza! (V-gip)" A EY III 243 (que cita a FSeg ms. pág. 36). 9. "Borrachera. Azelakotxe lakatza arrapau 

zeban" Elexp Berg. 

- ELUR-LAKATZ. v. elur. 

4 lakatz. Veta. Onelako edo alako lakatzen atzetik me ederra estalgetu [zan]. "Estas o aquellas vetas". Zink 

Crit 34. 

lakatz. v. lakats. 

lakatzaile (-kh- H), lakazale (-kh- S ap. Lrq), lakatzale (H (+ -kh-)). "Celui qui retire le droit de mouture. 

Lakhatzaile zuzenena da ehoile hoberena, le meunier qui est le meilleur, c'est celui qui prend la plus forte 

mouture. On dit, ehoile lakatzaile, meunier bon, avide preneur de mouture" H. "Qui prélève une quantité de 

grains représentant le prix de la mouture" Lrq. 

lakatzorri (Lar, -kh- H (s.v. lakhasta)), lakatz-zorri (Hb ap. Lh). "Ladilla, piojo chato, redondo" Lar. "Tique 

pou" H. "(BN), morpion, vermine" Lh. 

lakazain, lakazai (Lar). "Maquilero, maquilón" Lar. 

lakazale (H (+ -kh-)). "Qui aime à retirer une forte mouture. Qui aime à retirer un grand revenu, un profit 

considérable" H. 

lakazale. v. lakatzaile. 

lakazdun. v. 1 lakaztun. 

lakazgetu (Lar H). "Descostrar" Lar. "Enlever, ôter les écailles épidermiques. Par extens., décrasser tout 

objet des saletés qui s'y attachent" H. 

1 lakazki (Vc ap. A; Mg PAbVoc), lakazke (Izt). "Tenaza de palo con que se abre el erizo de la castaña" Mg 

PAbVoc. "Acial, tenazas de madera para abrir el erizo de la castaña" A. 

2 lakazki. "(V-m), piezas de hierro que defienden las limoneras del carro" A. 

1 lakaztu. Volverse áspero. [Belarra] euri ta ateri, / lazkartzen (lakaztu, zakastu) da bitartean; / usai, 

kolore jatorrak galduz. Or Eus 297. 

2 lakaztu (Lar H). "Encostrar" Lar. "(Hacer) costra" Ib. "Se couvrir de furfures. Par extens., s'encrasser" H. 

1 lakaztun (V-gip ap. A), lakazdun (V-ger-arr-m ap. A). "Palo que tiene nudos" A. 

2 lakaztun (Lar H). "Mugriento" Lar. "Qui a des furfures, des écailles épidermiques" H. 

lake. Permiso, consentimiento. Cf. 2 laket. --Nun egin biar da lenengo komuninoia? --Eleisa nagusian 

Kura Jaunaren lakez ta aginduz. CrIc 146. 

lakeduka (det.). Acueducto. Jaunak üngürü hiria / behar dügü zerratü / eta huren sursak oro / berhala 

lakedükak oro mustü. "Tous les aqueducs". Xarlem 591. 

lakegailu. "(BN, S), objet agréable" Lh. 

lakeko. v. LAKETKO, s.v. 1 laket. 


mende. 

283


lakeleku. v. laketleku. 

lakemen (Bera, BeraLzM). Neol. de Arana Goiri, creado en 1897, de laketu 'permitir' y -men. Licencia, 

autorización; libertad. "Nere lakemen osua, mi libertad completa" Bera. Según NeolAG, lo emplea repetidas 

veces pero sólo en un artículo, aunque aparece con cierta frecuencia en la prensa nacionalista. Se encuentra tbn. 

en el vocabulario final de los Evangelios de Arriandiaga. Onetarako bai gobernadoriaren lakemen edo 

lixentzija jadetsi eta eskuratu dala lagi edo lege españarrak diño. [...] Zegattik ba, lakemena biar dauna egitte 

ori, ta lakemenik biar eztauna izte ori? (1897). AG 1349. Jesusen illotza gurutzetik jexteko lakemena eskatu 

diyo. EEs 1913, 81. Urtzik, adimenaz eta aukera lakemenaz yantzita gizona irazan du. "Libertad de albedrío". 

Zink Crit 75. Albo-izketa [...] ta antzeko lakemenak nere lanetik urrutiratu ditut. Lab Y 1933, 194. Etzan ordea 

lakemen aro: / indar-zaleak gainezka! JKort EG 1956 (11-12), 6. v. tbn. Be-euzko Patria 1903 (n.º 5) (ap. 

NeolAG). Albzur Euzkadi 1906, 253 (ap. NeolAG). Arriand Euzkadi 1913, 302 (ap. NeolAG). 

lakerdi (BN-baig, S ap. A), lakaerdi (S ap. Giese MolinS). "Medio almud, medida para grano" A. "Lakaerdia, 

2 litros. Hoy no hay medida de 4 litros (= laka), existe solamente lakaerdia" Giese MolinS 623. Cf. 1 laka. 

Lakherdiko eiherazaina iduri, irabazi erditan ari da lanean lur zikhina derabilana, erdia bere, bertze erdia 

belhar gaiztoentzat. EGAlm 1895, 20 (ap. DRA). 

1 laket (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, Dv (-kh-)). 1. (Adj.). Agradable, complaciente, placentero. "Qui prend 

plaisir, agréable" Gèze. Nola utz ahotik solas hau, hoin laketa, hoin berogarria. HU Aurp 217s. Jende 

xehearen alharik laketena; medikuen arteko aharrak. JE Bur 125. Arraintzan zuen bere bizimodu laketena. Zub 

21. Erakasle ona omen zen Hiriart-Urruty, laketa, ernea. Lf ELit 219. Hori muthiko seriosa da; langilea eta 

laketa. Larz Iru 22. Pater eta Ave Maria erraiten baitügü, zoin baitzaitzo othoitze laketenak. Bp I 123. 2. 

(Adv.). Complacientemente. Bihotzeko minkhartasunak, erasia saminak, lakhet pairatzen. Dh 69. 3. (Sust.). 

(AN, L, BN, S, R ap. A; Gèze 344). Placer. Gogorki kentzen dautsez diru ta lagunak / laket-barik bai-daurkiz 

beti gau illunak. "Sin placer". Laux BBa 58. Iñoiz etzan auldu laketan. Laux AB 47. Laket bizian etzaten da 

lotan. Arti MaldanB 191. Behorra zegoen zaldiaren parean, / [...] laket lizunetan. Ib. 201. Zetarako izan ditu 

gaztetasun gordiña, askatasun ederra, dirua eta laket-aukera zabala? Erkiag BatB 203. En DFrec hay 6 ejs., 4 

de ellos septentrionales; algunos de los ejs. pueden corresponder a laket izan. 

- LAKET IZAN. v. laket izan. 

- LAKETKO, LAKEKO. Querido, estimado. Badakite bertzalde Orzaiztarrek berek, heien artean osoki 

lakekua zela. HU Aurp 116. 

Etim. De lat. placet. 

2 laket. Permiso, consentimiento. Cf. lake. Eren-sugeai laket emanez, / bildotsak gudu deritza. "Dando 

permiso al dragón". Or Eus 256. 

3 laket. Itxas-otsuok / kendu orri pattar-laketa / ara-onaka yabilk-eta! "El vaso de aguardiente". Laux AB 91. 

1 laketa (S ap. Giese MolinS 622). 1. "La parte superior (de madera) del eje" Giese MolinS 622. 2. 

"Sonsonetar que causa la madera del eje o al movimiento bailador que hace a la rotación" Giese MolinS 622. 

2 laketa. v. lakate. 

laketaldi. Momento de placer, de diversión. Orrelakoxe laket aldiak zuzpertu ta aizatzen ditu kaieko 

lagunak. Erkiag Arran 33. 

laketarazi (-kh- L-ain, R-uzt ap. A; -kh- Dv, H), laketerazi (-kh- H), laketerazo (H). Hacer sentirse bien (en 

un sitio, con alguien), acostumbrar (a un sitio, a una compañía). "Faire prendre goût, faire que quelqu'un se 

plaise en certain lieu" Dv. "Hacer gustar o hacer que alguien se recree en un sitio" A. Antxuek laguntza nahi 

dute eta beren bildotsekin lakhetarazi behar zaiote. Dv Lab 272. Lakhetarazi zuen berekin otso bat. Jnn EhunS 

332. Badauzkate luzez preso hola ebatsi emazteak, lakhetarazteko edo bidearen ahantzarazteko bezala. Prop 

1891, 221. Ikhusi zuen ordea ezin berekin lakhet-araziko zuela [gathiboa] eta adixkide bati urririk eman zioen. 

Prop 1906, 135. Deusek baino gehiago haatik mintzaian trebatzeak nik [Canadan] laketarazi. Mintzai bat duk 

bitxia. JE Bur 122. Oraiko ostalerek ez dakite [gazte] heien laket-arazten ostatuetan. Larz Iru 60. Laket-arazten 

baldinbada / herrian gazte saldua, / [...] biziko da Xiberua! Casve SGrazi 168. (Referido a cosas). Aclimatar, 

adaptar, implantar. Rivail jaun frantsesak laketerazi zuen Europan espiritismu izenpean. Mde Pr 315. Ogia 


mende. 

284


eta zekalea iphar-ipharreko eskualdetan ere laket-arazten dituzte. Herr 14-6-1956, 2. 

laketasun (-kh- Dv A). "État agréable de celui qui se plaît en un lieu ou dans le commerce des personnes 

qui l'entourent" Dv. 

laketdegi. "Demeure de plaisance; laketgia (O)" SP. 

laketetsi (AN ap. A Aq 513). "Agradar (activo)" Aq 513. v. 2 laketsi, 1 laketu. Gulaiki ezdezake 

kastidadeak laketetsi (180). 'La castidad no puede ir junta con la gula'. LE-Ir. Barkoxéko bedezí famatik, [...] hai 

láket etsítzen etzeón gaizá ziá hanítxek usátü beitzién bíden gáñen ekhüáztèa. 'Ce qui l'ennuyait fort'. Lrq Larraja 

RIEV 1935, 143. 

laketgarri (SP (sin trad.), Urt II 4, Gèze, H; -kh- Dv A, H). 1. (Adj.). Agradable, placentero. "Ezti izan 

zaite, izanen zira lakhetgarri" H. Cf. lekagarri. Tr. Documentado desde el s. XVII en textos septentrionales; 

hay tbn. un ej. meridional del s. XX. Iainkoaren hiria da, / guztia miragarri: / hura xoilla baizen ezta, / nihon 

deus laketgarri. Hm 57. Eserziza espiritualetan satisfakzione lakhetgarririk eta gozorik emaiten [derauku]. SP 

Phil 473 (He 479 kontentamendu). Gizona egon baladi ere munduko lekhu lakhetgarrian. AR (ap. H). 

Nulakonahi izan dadin zure elhesta, bethi laketgarri beitate. Ip Dial 108 (It otzan, Ur gozatsu, Dv atsegingarri). 

Bakhan uzten den gela lakhetgarri egiten ohi da. Dv Imit 43 (ap. DRA). Mariaren ixilezko egitatiak Jinkoaren 

aitzinian baliosago eta laketgarriago ziren. Ip Hil 191. Laketgarri izanen baita Elizaldeko haitza. HU Zez 117. 

Zuek eraillik Goijaunari eskeintz laketgarriya (agradable víctima) dagiyotela usteko dutenen garaia badator. 

EEs 1913, 161. Badu bertzela Bidarraiko herriak xoko laketgarri bat baino gehiago. JE Ber 9s. Bizkarra suari, 

sabela mahainari, da laketgarri. Zerb GH 1936, 120. Vera laketgarri izan zaizulakotan nago. Mde Pr 98. 2. 

(Sust.). Placer, cosa placentera, agradable. Lakhetgarri bat presentatzen denean laster sarten da haren 

miratzen. SP Imit III 33, 2 (Ch sensuen gogarako gauza, Mst gaiza eder eta maithagarri, Ip zerbait eder edo 

maithagarri). Iduri du haren liburuak baratze handi eta eder bat, zeinetan aurkhitzen baitira laketgarri guztiak. 

Ip in Ax (ed. 1864), XI. 

laketgarritasun (H (+ -kh-)). "Qualité de ce qui est aimable, agréable, plaisant" H. 

laketgia (S; Foix ap. Lh; -kh- Dv (S); det., Arch VocGr 196, H (BN, S)), laketgu (S), laketgi (SP (s.v. 

laketdegia), A). Ref.: A (laketgi); Lh (laketgia); Lrq (laketgü). 1. "Demeure de plaisance" SP. "Le lieu de 

plaisance" Arch VocGr 196. "Lugar agradable" A. "Endroit propice à se plaire" Lrq. Pouvreau, Harriet y Azkue 

citan a Oihenart. Gizon Iainkotarrari Biriatu eta Donostia, bardin laketgia. O Pr 197. Haren presondegia / 

ene laketgia da. O Po 33. Amerikano aihenek badituzte zoinek bere laketgia eta on-gaitzak. Gatxitegi 

Laborantza 126. 2. "Laketgia (O), attrait, attraction, effet magique, charme, enchantement, ravissement" Lh. 

laketgune. Placer. Bekhatura jausteko baitire hirur eskaler, tentazionea, lakhetgunea edo atsegiña, eta 

konsentimendua. He Phil 152. Presuna haien bihotzak hartuak gertatzen dire eta enpalatuak lakhetgune eta 

afekzione horlako banoetan. Ib. 286s. 

laketgura (-kh- Dv A). "Désireux de se plaire. Ez naiz toki huntan lakhetgura, je ne suis pas désireux de 

me plaire en ce lieu-ci" Dv. "Deseoso de recrearse" A. 

laket izan (Lar, H). Agradar, gustar, complacer; hallar(se) bien, acostumbrarse, cogerle gusto. "Aficionarse 

así, zaletu, laket izan" Lar. "Aficionarse de otra manera, cobrando amor, inclinación, [...] laket izatea" Ib. 

"Lakhet, adj. indéclinable, s'employant avec l'auxiliare izaitea, chose qui plaît, que l'on a pour agréable, qu'on 

trouve bon" H. "Laket, encontrarse bien" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. v. laketu. Tr. De uso general en la 

tradición septentrional, ya desde Leiçarraga. Al Sur se atestigua en Lizarraga de Elcano y autores modernos 

(Etxaide, Oskillaso, Txillardegi y M. Lasa). 

(Construcción impersonal). Adiskidegoa bardintazünian baizik ezta laket. Egiat 212. Flakezak direlakotz 

lakhet aldekotan. Hb Esk 192. Egia ez aditu muturrera nahiago lukete; ez baita laket. HU Zez 189. Sentittu 

egiten da beingoz, erabat, gorputzean eta animan, izate osoaz, bereziki laket den "lekurik" gabe. Txill Let 55. 

(Con sintagma con suf. -t(z)ea). Berriak ere apur bat jakitea on da, laket da. HU Zez 83 (v. tbn. Aurp 63). 

Deus ez da lakhetago, [...] nola baita ikhustea [...]. Arb Igand 17. [Usotxo txuria] ederrestea / laket (atsegin 

izan) da neretzat. Etxde AlosT 79. v. tbn. Zerb Azk 26. 

(Aux. intrans. unipersonal). "Aficionado así, laket dana" Lar. "(Si usted es) servido, [...] plazer badazu, laket 

bazare" Ib. "Le G et le V disent moins régulièrement laket bazare, si cela vous est agréable" H (que cita a Lar). 


mende. 

285


Tr. Documentado sobre todo en la tradición suletina (incluidos Oihenart y Tartas); tbn. en Zalduby, Hiriart- 

Urruty, Oxobi y Mirande. Musde Chaho mintzo datinin, [Bonaparte] hari beha laket date. Etch 582. Ez duk 

gizon ez jende hola laket dena. Zby RIEV 1909, 233. Hobe duzula bihurtu gabe amore eman, guztiontzat 

laketago izanen da-eta... Mde HaurB 80. A! Satan, Gaixtakin, / sobera laket nüzü zure beha. Casve SGrazi 26. v. 

tbn. AstLas 31. (Con sintagma en ines.). (BN-lab, S ap. Gte Erd 208; Dv). "Ez nintake hor lakhet (BN-lab); ni 

laket nindüzün Larraiñen (S)" Gte Erd 208. Orhiko xoria Orhin laket. O Pr 372 (tbn. en Zerb Azk 33 y MIH 

342). Gizona haien itzalaren pian laket da. Tt Onsa 105. Elhesta lüzetan laket beikira. Mst I 20, 2. Sohütako 

herrian laket izan nüzü. 'Je me suis plu'. Etch 569. Gaizo mutikoa, josia, itzatua bere tokiari; han sortua edo han 

ari lanean; han baizik ez laket. HU Aurp 208. Haritchabalet laket zen Larrañen. Const 25. v. tbn. Laket: Bp I 

96. Mercy 17. Ip Imit I 24, 7. Ox 32. (Con sintagma con suf. -t(z)ez). Pena dut zutan pensatzez; / hal' ere, 

[...], / lakhet niz hortan penatzez. 'Je me plais à éprouver cette peine'. O Po 2. (Con sociativo). Jinkuaren 

grazia eztela laket, lürreko gaizetan gozo hartzen dienekilan. Mst III 53, (tít.). Hareki laket zirelakoz. Ip Imit III 

42, 1. [Haritchabalet] etzen laket laidoria egilekin. Const 29. "Ez naiz hunen lakhet, je ne me plais pas ici" Dv. 

(Aux. intrans. bipersonal). "Absit, [...] Jainkoari lakhet eztakíola" Urt I 46. "Le tengo afición, le estoy 

aficionado, laket natzaio" Lar (s.v. aficionarse). "Se plaire" Lrq. "Horri laket zaio Xiberua (S)" Gte Erd 208. 

Tr. Es el aux. más empleado en la tradición septentrional ya desde Leiçarraga; se encuentra tbn. en M. Lasa y 

Oskillaso. Hura baithan lehen lakhet eta plazent zaion guzia, egin baitzekion desplazent. Lç Adv * 8v. 

Tristezia da Sathani lakhet zaion kadira. EZ Man I 39. Plazentago eta laketago zaika Iainkoari miserikordia 

iustizia baiño. Ax 138 (V 91). Zu begistatuz geroz laket / zu bezi ehor etzautala. O Po 1. Zerbait zure bihotz hari 

gutiago lakhet zaionik. SP Phil 513 (He 520 zerbaitetara uskurrago dela). Idazü, laket bazaizü, zure 

benedikzione saintia. Bp I 129. Debozione, zure semiari hain laket [zaiona]. Mercy 22. Laket zereiena baizik 

eztie egin nahi. Egiat 231. Jinkuari eta Ama Birjinari laketenik zeitzen othoitziak. UskLiB 81. Saindutasunaren 

kalitatea da Jainkoari gehienik lakhet zajona. Jaur 207. Badakizu gatza zenbat zaioeten lakhet azienda mota 

guziei. Dv Dial 69 (It, Ur gustatu, Ip maite). Apostolien obra bat, Jinkuari ezinago laket lizatekiana. CatS IX. 

Etzaio behinere laket izan azpijokoa, ez maltzurkeria. HU Aurp 91. Jesüs, laket bazaizü, / igüzü / errege haieki, / 

beitüzü photeria. UNLilia 22. Arno xuri harro, eskualduner ere laket zeiena. JE Bur 133. Ederrak zarete eta 

laket zait zuen begien gentza hori. Mde Pr 128. Heieri ere laket zitzaiotela kantua. Xa Odol 31. v. tbn. Hm 118. 

In Tt Arima XVI. AR 190. Elsb Fram 148. Ip Hil 40. Arb Igand 12. Barb Sup 4. Ox 19. Zub 94. Mde Pr 123. Osk 

Kurl 11. Larz Senper 22. Ardoy SFran 349. Xa Odol 189. Lf in Casve SGrazi 9. 

(Con sintagma con suf. -t(z)ea). (BN-lab, S ap. Gte Erd 119 y 208). "Ezinago laket zaio holako kantiak 

entzütia (S)" Gte Erd 119. Haei lakhet ziaiek [...] othoitz egitea. Lç Mt 6, 5 (He, Dv lakhet baitute, Leon 

lakhet baitzaiote; TB, Echn maite dute, BiblE gogoko dute). Lakhet bekizu zure buruarekin bakharrik egoitea. 

SP Imit III 53, 1 (Ch lakhet bekizu [...] egoten; Mst, Ip, Pi maite, Ol nai, Leon maita). Zeren lakhet zaitzun 

harekiñ bizitzea. Ch III 42, 1 (Ip hareki laket zirelakoz). Berthuteari lakhet zaio berthutearen aldean izatea. Mih 

62. Zaiote lakhet gure ikustea. Zby RIEV 1908, 84. Gorderik bere etxolan egoitia zeion laket. Ip Hil 77. Bertzeen 

enganatzea zaio guziz laket. JE Ber 71. Laket zitzaigun hari behatzea. Mde Pr 295. v. tbn. Elsb Fram 132. Lap 

17 (V 10). HU Aurp 126. Barb Sup 93. Zerb Azk 5. Osk Kurl 218. Lasa Poem 64. Ardoy SFran 209. Lakhet: 

CatLav 378 (V 182). 

(Con ines.). Itzalean lakhet zaion gaixtoa. EZ Man I 18. Iaun onari zaio / lakhet bere jendean. EZ Eliç 194. 

Lakhet bekizu Iainkoa baitan. SP Imit III 12, 4 (Ch emazu zure bozkarioa, Mst alagera zite, Leon bozkaria zite). 

Gogoramendu hetan edo lakhetzen zaio edo etzaio lakhet. SP Phil 433 (He 438 arimak onestu du edo gaitzesten 

du). Lakhet othe zaitzu haren aldean? Ib. 514 (He 522 lakhetzen othe zaitzu). [Oxalderi] pilota partidetan biziki 

lakhet baitzitzaion. HU in Ox 201. v. tbn. Hm 199. 

(Con sintagma con suf. -t(z)era). Dakizula beraz, Iauna, faboratzera lakhet. EZ Man I 35. v. tbn. Bp II 18. 

(Con sociativo). Laket bekizu humillekin eta sinpleki. SP Imit I 8, 1 (Ch adizkide egiñ, Mst, Ip ardüra izan, 

Leon adiskidetzat har). Gizonen artean gutiak dire [...] bere buruekin laket zaienak. Mih 129. 

(Con sintagma con suf. -t(z)ean). Gaizki errailer behatzian laket izatiak Jinkoari ogen egiten derioa? Bp I 

102 (v. tbn. II 120). 

(Con sintagma con suf. -t(z)en). Bilha zazu erretiramendua, lakhet bekizu bakharrik zure buruarekin 

egoten. Ch III 53, 1. Lakhet bekizu Jaiñkoaz mintzatzen. He Gudu 148. 

(Con subordinada de subjuntivo). Hagitz zaio lakhet guk ere gauza guziak egin detzagun erregelaren 

arabera. Dh 45. Ez zaut batre laket Ama-Birjinaz hola zu mintza zaiten. Barb Sup 58. 

(Con subordinada condicional). Laket zaio Jainkoari, [...] milesker erraiten badiogu. Barb Sup 76. 

(Precedido de instr.). Irriz laket zitzaion, bere hortz ederren erakusteko baizik ez bazen ere. Barb Sup 101. 

(Aux. trans. bipersonal). (BN-lab ap. Gte Erd 217; SP, Aq 513; -kh- Dv, H). "Laket dut, j'en suis content" SP. 

"Agradar (activo)" Aq 513. "Lakhet ditut toki hauk, j'aime ces lieux, ces lieux qui sont agréables" Dv. "Zoin 

duzue laketena? (BN-lab)" Gte Erd 217. "Laketago dut gasna (BN-lab)" Ib. 208. Tr. Documentado desde 

mediados del s. XVII en la tradición septentrional no suletina y en Lizarraga de Elcano. Batzuetan lakhet 

dugu triste gaudenean, eta bertzetan Iainkoa baitan alegera garenean. SP Imit I 19, 5 (Ch on ditugu, Mst dateke 

gure gogoko, Ip gozatzen gira). (Jesu Kristok) ain laket du birtute gau, ezi [...] (170). LE-Ir. Zure atseginetako 


mende. 

286


lekhuak, zuk gehienik lakhet zintuen tokiak. Dv LEd 252. Zolaguneak ditu lakhet. Dv Lab 319. Ez du hain laket 

izarrak / egon-lekhu berea. Elzb Po 187. Gure eskuara ere laket dugu. HU Aurp 205 (v. tbn. 208). Ithurria 

itsuski laket dute. JE Bur 35. Edari, kafe, xokolet, / nork ere baititu laket. Etcham 188. Jainkoak laket dituen 

othoitz-leku [hoiek]. Othoizlari 1954, 3. v. tbn. Mde HaurB 18. Ardoy SFran 185. Lf in Casve SGrazi 13. 

(Con sociativo). Bethiere bekhatorekin ibiltzen zen, [...] hekin zuen lakhet. Ax 548 (V 352). Gaitzetsten ohi 

ditu presuna Jainkotiarrak, [...] lakhetago du bera bezalakoekin. Lg II 197s. Eriak zituen oroz gainetik maite; 

eriekin zuen lakhet. Laph 199. Jende xehearekin laketago zuen. HU Aurp 179. 

(Con ines.). "En parlant de plantes, d'herbes arbres, etc. qui affectionent certains lieux, climats, expositions. 

Honddoek lakhet dute haritz azpietan" H (s.v. lakhetzea). Zertan ere naturalezaz edo usanzaz lakhet baitut, 

hura laster heldu zait burura. SP Imit III 48, 5 (Ip ohidüraz laket zaitana, Leon laket ohi zaitana; Ch atsegiñ 

egin, Mst plazer egin). Bekhatuan oraiño lakhet [du]. Ch I 24, 7 (Mst, Ip bekhatian orano laket dena; SP 

lakhetu). Hirriskuan lakhet duena, han berean galduren da. Lg II 147 (v. tbn. 146). Lakhet dute othoitzean, 

irakurtz onetan, elizako ofizioetan. Dh 65. [Txerriak] ez du zikinean lakhet. Dv Lab 279. Gutartean laketago 

[zuken]. JE Bur 156. Neholere ez nezake laket lur kixkaldu itsusi hautan. Zub 109. 

(Con sintagma vb. con suf. -t(z)ea). (B, BN-ciz-lab; Dv). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 208. "Lakhet du bertzeen 

khexaraztea, il prend plaisir à inquiéter les autres. Lakhetago du hartzea ematea baino, il a plus de goût à 

recevoir qu'à donner. Lakhet du goizik jaikitzea, il aime à se léver de bonne heure" Dv. "Laketu duzu hemen? 

Laket dut hemen egotea" Izeta BHizt. "Laket dizit horren entzutia (BN-ciz); laket zuen irakurtzea (BN-lab)" Gte 

Erd 208. Arren egizu [...] dudan lakhet munduaz ahantzia eta arbuiatua izatea. Ch III 15, 4 (SP atsegin har 

dezadan, Mst maitha dezadan). Lakhet du xume agertzea munduaren begietan. Lg I 303. Madalenarekin batean 

egotea lakhet dut. Dh 245. Lakhet zuen erraitea; Maria... Maria... Maria. MarIl 107. Orok laket zuten harekin 

mintzatzea. HU Aurp 97. Laket balu bezala Jainkoak herri ttipietarik gizon handien ateratzea. Ardoy SFran 53s 

(v. tbn. 220). v. tbn. Laph 230. JE Bur 20. Iratz 176. Zerb Azk 7. Lakhet: He Mt 6, 5. Mih 18s. 

(Con sintagma con suf. -t(z)e(a)z). Salbatzailleak lakhet zuen halakoekin batzeaz. Lg II 82. Zonbat ordian 

ez zian behar harek laket izan, Jinkoaren tenploan gai eta egün egoitez. Ip Hil 51. 

(Con sintagma con suf. -t(z)en). Cf. la transcripción de Harriet de los versos de Oihenart (v. supra): Lakhet dut 

zutaz penatzen. Zorigaitz orobat zuenzat heien enzuten laket duzuenak. Mih 65. Laket du fortunak / laguntzen 

animodunak. Gy 309 (v. tbn. 231). Elizatik lekhora, lakhet du yendeak / hilen hobi gainean egiten galdeak. Hb 

Esk 199. Zonbeitek laket dute / ihizin ibiltzen. Mattin 109. 

(Con subordinada de subjuntivo). Hanitz lakhet du hatz eta balaku egin dakioen. Dv Dial 47 (Ip laket zaio 

[...] izatia; It nai du, Ur gustetan jako). Ez omen zuen laket, bertzek aipa zezoten ere sor-herria. HU Aurp 172. 

(Aux. tripersonal y complemento con suf. -t(z)ea). Elgebarneri etzeron hanbat laket ele horien entzütia. 

Const 39. Zeru gainean baita denen Erregea, / goiz-arrats laket diot otoitz egitea. Zerb Azk 8. 

laketkizun (H (+ -kh-)). "Qui doit se plaire, se faire, s'habituer à un lieu, à une condition, à une compagnie. 

Gogaitzez bada ere, ziren tokian eta nausiekin lakhetkizun zira" H. 

laketkuntza (-kh- Dv A). "Goût pour quelque chose" Dv. Galduak dira halakoak [zoroak] eta hatsgarri 

egin dira beren lakhetkuntzetan: horietan ez da ongia egiten duenik. "In studiis suis". Dv Psal 13, 1. 

laketleku (SP vEys), lakeleku (L, BN ap. A; -kh- Dv). Lugar agradable. "Lieu de plaisance, agréable, où 

l'on se plaît" Dv. Laket-lekhu zait hau niri. Gy 86. Nahiz aski hiri ederra den Gan eta laket-leku iduri, etzuen 

laketu gure Pettanek. Zerb Azk 80. Laket-leku da Birgailenea. Ib. 83. 

1 laketsi. Consentir, permitir. v. 2 laketu. Nik laketsi nualarik, ori yazo da. Ol Imit III 46, 3 (Ch nik 

permetiturik, Mst ene lixenziareki). Aragi-irrits, aundinai, ezteko agintzen didazu. [...] Ezkontza, berriz laketsi; 

baiñan oberik didazu erakutsi. Or Aitork 278. 

2 laketsi. "Agradar" Bera. 

1 laketu (L, B, BN, S, R; Urt II 9, Lar Sup, Izt, VocBN, H; -kh- SP, Lecl, Dv, H). Ref.: A; Lrq (laketü); Satr 

VocP. Complacer(se), agradar; recrear(se), disfrutar; acostumbrarse, hallarse bien (en un lugar). "Se plaire" 

SP, Lecl y VocBN. "Agradar" Lar Sup. "Complacer", "conceder lo que le pide", "consentir, permitir", 

"conseguir" Izt. "Se plaire en un endroit" Dv. v. LAKET IZAN. Tr. Documentado en la tradición septentrional 

desde el s. XVII. La forma general de aux. es el intrans.; hay aux. trans. en Hiriart-Urruty, Lafitte (en éstos dos 

junto al intrans.) y Zerbitzari. Salvo errata, hay por lo menos un ej. de lakhatu de S. Pouvreau (junto al frec. 

lakhetu). En DFrec hay 3 ejs., septentrionales, de laketu. 

(Aux. intrans. unipersonal y bipersonal). "Lakhetzeko, propre à plaire. Toki hau lakhetzeko tokia da, cet 

endroit est un lieu à plaire" Dv. Liburu hori lehen aldikotz eskuratu nuelarik, ez zitzaidala hanbat laketu. Lf 


mende. 

287


ELit 202. 

(Con ines.). "Lakhetzen zait hemen, je me plais ici" SP. "Lakhetzen zait toki huntan, je me fais à cet endroit (je 

m'y plais). Lakhetua da jadanik bere toki berrian, il est déjà fait à son nouveau séjour (il s'y est plu)" Dv. "Se 

plaire, aimer à être en un lieu. [...] Lakhetzen zautzu gure herrian, [...]. Prendre l'habitude de demeurer, 

séjourner, vivre en un lieu; en parlant d'animaux. [...] ihizi batzuei lakhetzen zaiote gure oihan, landa, ur geldi, 

[...]. Abereak gogotik biltzen dira lakhetuak diren lekhuetarat, [...]" H. "Laketzen zira heben (BN-ciz, S). [...] 

Espainoleri lakhetzen zaiote hemen (BN-lab). Laketia niz Aiherran (BN-arb)" Gte Erd 208. Ez gaztigatzeak 

emaiten du okhasino falta gehiago egiteko, eginetan laketzeko. Ax 275 (V 183). Sensatu behar da [...] gutiz 

kontentatzen, gauza sinpletan lakhetzen. SP Imit III 11, 3 (Mst, Leon mait(h)atzen). Gogoa hartzen baitugu 

halako atsegintasunean lakhetzeko. SP Phil 448 (He 453 plazerean lakhetzeko). Erlei lakhetzen zaie bere 

eztiaren ingurunean. Ib. 514s (He 522 lakhet ohi zaie). Gogo gaistotan laketzian, zoin bekhatü ihork egiten 

dütü? Bp I 105. Haur da ene seme maitia, zointan onsa laketu bainiz. Bp II 28. Ene Jainkoa, zure legean 

lakhetzen zait. Ch III 55, 3 (SP lakhetzen zait; Ip maite, Ol, Pi atsegin izan, Leon atsegin hartu). Ez othe zaitzu 

lakhetu zure desterruan? Brtc 88. Hitan lakhetzen dena dük haizia eta elhürra. 'Ce qui se plaît en toi'. Etch 364. 

Sobera zait han laketu. "Je m'y suis trop complu". Gy 321. Azienda arthatua ez denari, guti lakhetzen zaio den 

tokian. Dv Lab 223. Nondik ez zitzaion beraz Orzaizen hari laketuko? HU Aurp 116. Urhaspide hartan 

lakheturik, ethorri zitzaioen Donon-entzat bertze hainbertzeren egiteko nahikundea. Prop 1906, 91. Gosete, hotz 

ala otso, arras laketua nuk toki huntan. JE Bur 122. Bakharrik etzankon Oxalderi lakhetzen han, eta [...] laster 

itzuli zen herrirat. Ox 195. Laster laketu zen bere herri berrian. Lf ELit 270. v. tbn. Mih 19. Barb Leg 141. 

Lakhetzenago ziaiok / birjinaren bulharretan, / ezen ez Aingeruekin / gure plazer handietan. Gç 77. 

(Con sociativo). "Se faire à, s'habituer à. Lakhetuko zaut hartu dudan lanbide berrian eta nausi berriekin" H. 

Zurekin ere zitzaion / gehienik lakhetu. EZ Eliç 414. Lakhatzen zaio egiatiekin eta ez enganariekin. SP Imit III 

54, 6 (Mst laketago da). [Ez da] gerla-gizon atherako, eta bere amarekin agian lakhetu zaio. Laph 1. Lagun on 

horiekin zinez laketu niz, / orok omorea on, kantuz eta irriz. Xa Odol 140. 

(Con sintagma con suf. -t(z)ea). Ordea nori ere lakhetzen baitzaio oraino bekhatu egitea. SP Imit I 24, 7 

(Ch bekhatuan oraiño lakhet duena, Mst, Ip bekhatian orano laket dena). Gizon gazteari laketu zitzaion eske 

ibiltzea. HU Zez 37. 

(Con sintagma con suf. -t(z)eaz). Lakhetzen bazait halako pensuaren eta artifizioaren ikhasteaz, [...] eztut 

bekhatu egiten. SP Phil 448 (He 452 plazer hartu). 

Orhoitu naiz Iainkoaz eta lakhetu zait. SP Phil 513 (He 520 boztu naiz). 

(Con sintagma con suf. -t(z)en). [Batzuek] uste dute, perfet-izateko asko dela, [...] erretretan eta hitzik egiñ 

gabe egoten lakhetzea. He Gudu 30. 

(Aux. trans. bipersonal). (Con ines.). "[H]allarse. Nik ez nuke laketuko infernuan, yo no me hallaría en el 

infierno" VocB. "Hallarse, estar a gusto. Laketu duzu hemen? Laket dut hemen egotea" Izeta BHizt. "Iñon ere 

ezin du laketu orrek (AN-5vill), laketzen duzu Sunbillan (AN-5vill, B)" Gte Erd 208. "Euskalerritik kanpora ez 

du laketzen (B)" Ib. 142. "Biziki maite ukan dizit beti eztia, bena gure etxian erleek etzizien laketu nahi (BNciz)" 

Ib. 208. Nunnahi laketuko duen eta bere burua maitaraziko duen apez gisa da. Zerb Azk 85. Urrunan 

urte pare bat bikario egonik, laketu orduko Senpererat igorri zuten. Ib. 78. Ez du gure eskualdetan laketzen 

arranoak. Ib. 37. Etxe zahar hartan ez zuten hanbat laketzen. Lf ELit 256. (Con sintagma con suf. -t(z)ea). 

Bakezko gizona zen eta bake denboretan, oraiko hauk ez bezalakoetan, bizitzea laketuko zukena. HU Aurp 179. 

Hain da nekhe [...] Jainkoarenganat bihotz osoz itzultzea, egotu balin bada gazte denboran bekhatuan 

lakhetua. Jnn SBi 90. 

- EZIN LAKETUZKO. "Ezin lakhetuzko, (lieu, chose) qui ne peut plaire; (personne) qui ne peut se plaire en 

certain lieu, à certaine occupation" Dv. 

- LAKETUXE (L-ain, S, R-uzt; -kh- Dv). Ref.: A; Lrq. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Qui se plaît un 

peu, qui se plaît un peu trop. Lakhetuxe zait toki huntan, je commence à me plaire dans cet endroit. Lakhetuxe da 

ostatuetan, il se plaît un peu trop dans les auberges" Dv. "Recrearse algo" A. "Aboutir à se plaire un peu" Lrq. 

2 laketu (V-m, G ap. A; Añ, Mg PAbVoc, Dgs-Lar 2, H). 1. Consentir, permitir. "Plaire à, être trouvé bon par" 

H (que cita un ej. de Mg). Tr. Documentado desde principios del s. XIX en la tradición vizcaína y en 

Zinkunegi (Crit 8), Zaitegi (Sof 176) e Ibiñagabeitia. Eskatuten deutsut eztaidazula iños laketu nire bekatuaz 

zu alan iraindutea. Añ EL 1 94. Ez dau Jangoikuak laketu edo permitidu. Mg CO 180 (v. tbn. Ur MarIl 50 laketu 

edo permitidu). Errukigarria litzateke ainbeste gatx laketutea. Añ LoraS 175. Laketuten [deutsazu] [...] Jezabel 

emakumiari, [...] engañetan nire serbitzarijak. Ur Apoc (V) 2, 20 (He, Dv, Ur (G), IBk, BiblE utzi, Ker itzi). 

Laketu edo konsentidu zenduban orren beste ofentsa. Canala Jesucristo 26 (ap. DRA). Ardureak ezeutsan 

Kataliñi aldenduten larga edo laketu. A BeinB 69. Jaungoikoak eurai laketu edo itxiten deutsen baño geiago. Itz 

Azald 187. Adiskidetasun luzegiyak eta bakarregiyak laketu eta ontzat emoten dituezan gurasoak. Ib. 103. 

Munduko jazoera [...] guztiak dagoz erabagirik edo laketurik bere probidenziagaitik. Ib. 27. Laketu egidazu nire 

neuk gura dagidana egitten. Otx 47. Gizonak berak be, bere ezaguereak laketzen dautsan neurrian, bere 

buruaren ardurea eukiten daki. Eguzk GizAuz 92s. Orduantxe bear duzu goldearen gaiñean makurtu, lur 


mende. 

288


legorrak laketu bitartean. "Dum sicca tellure licet". Ibiñ Virgil 74. Iaiegunetan ere zerbaiteri ekitea zillegi da eta 

giza eskubideak laketzen dute. Ib. 75. v. tbn. JJMg BasEsc 225. Ur BulaAl 53. Kk Ab I 84. Enb 104. Otx 131. 


2. "(V-ger), otorgar. Badakizue zer gura izan daben; ezteutsazue laketu ta orra kitu, sabéis lo que ha querido, 

no se lo habéis otorgado y se acabó" A. Etzan aurkitu / nok an [Belenen] laketu / hari gela baten / grazia 

(1764). GavonC BAP 1966, 159. Errege mirariak ikusi gura oneri laketu eutsan bere naikeri zoroa. Añ EL 2 219. 

Jangoikuak garbituteko bialdu edo laketu oi dituban erregalubak. JJMg Mayatz 207. Jaunak laketu eutson 

eskubide ori. Enb 179. [Etxaldearen] jabe izatea, gizon bakotxari ezelan be laketu ezin leikeon eskubidea ei da. 

Eguzk GizAuz 122. 

3. Ceder, condescender. Ezkonduak bere konfesau bear dabe, lagunari gogortu baiakoz, laketu ta lagundu 

gura bagarik ondo dan aldietan. Añ EL 2 148. Senarra, / zeu zara gure etxeko buru, / zeuk aginpide bakarra. / Ez 

dozu zetan ezer laketu / naiz entzun nire negarra. BEnb NereA 186. 

laketuki. "Lakhetuki, agréablement, d'une façon agréable, aimable" H. 

laketuro. "Lakheturo, agréablement, d'une façon agréable, aimable" H (s.v. lakhetuki). 

laketzaile, laketzale (S ap. Lrq). 1. "Qui se plaît aisément" Lrq. 2. (Lo) que agrada, divierte (a). [Futbol] 

partidak ez dira bakarrik behatzaileen laketzaile, bainan pariatzaleen sustatzaile. Herr 3-1-1963, 4. 

laketze (H (+ -kh-)). Placer. Atsegindura zer bat xoilki hartzen dute. [...] Lakhetze hura hain da gordea eta 

ezin ezagutuzkoa, non [...]. SP Phil 343 (He 346 atsegin). Gaiski egitera jautsteko hirur eskalerak; tentazionea, 

lakhetzea eta konsentimendua. He Phil 439 (SP 434 atsegina). 

laki. "(G), barato o precio que se cobra por moler" A. Cf. 1 laka. 

1 lakin. Máquina, maquinaria. Asmatzalleak oraintxe onelako edo alako lakin berri bat asmatu [du]. "Una 

nueva máquina". Zink Crit 49. Lakin-gaietan azkeneko aurrerapenen berdiñean jartzearren asko ibilli [da]. "En 

maquinaria". Ib. 49. 

2 lakin. v. 2 lakain. 

lakingile. Inventor de máquinas. Lakingilleak kutxak utsik etzeudela bai-zekian, asmakeria ona zala 

iriztetik onura bai-zuan. "El maquinista". Zink Crit 49. 

1 lakio (V-ple-arr-m-gip-al, AN-gip, BN, S; Lar, Añ, Izt, H (+ -kh-)), la(t)xio, latxibo, latxigu. Ref.: A (lakio); 

Berron (comunicación personal). 1. Lazo, trampa. "Lazo que se arma" Lar y Añ. "Percha, lazo de cazar" Lar. 

"Red de coger pájaros" Ib. (v. tbn. Añ). v. lakirio. Tr. De uso general en la tradición vizcaína, aunque se 

documenta tbn. en los demás dialectos: en los labortanos Axular, Harizmendi, Etcheberri de Sara y Haraneder y, 

ya en el s. XIX, en un ej. de Prop; tbn. en un texto navarro de Orrio y en Lizarraga de Elcano, y en el s. XX en 

Iraizoz y Gaztelu. La forma general al Sur es lakio; hay laxio en Axular, latxio en Etcheberri de Sara, latxibo en 

Haraneder y latxigu en Harizmendi. En DFrec hay 2 ejs. de lakio. Bakio lakio, guarakio [por guarda akio?] 

(1588). 'Guárdate del lazo de Vaquio'. TAV 3.3.1, 172 (v. tbn. Garate 2. a Cont RIEV 1933, 96 Bajixoko lakixoari, 

gorde agixo). Artez, sarez, laxioez eta segadez. Ax 341 (V 226: latxio). Ehiztarien saretik, / ehizia bezala, / 

horra gu eskapaturik / o arima herbala. // Hautsi zaizte latxiguak / eta bai gu libratu. Hm 135. Alferkeriaren 

latxio eta segada guztiei ihes egiteko. ES 186. Amuruzkeriako latxiboetan eta saretan erori. He Phil 309 (SP 307 

saretan). Dibersione gaistogau dela Satanasen lakio seguroa (Orrio, 1750). ETZ 80. Dira onelako personaak 

infernuko diabruben lakiyo galdubak. Zuzaeta 147. Arerio onek ifinten deuskubezan lakio edo katigugarriak. 

CrIc 15 (tbn. en CatElg 17v). [Deaurruak] arrapatzen ditu arimak, txoriak lekedan edo lakioan bezala. LE Urt 

206 (ms. 74v nola txóriak lékedan). Goarda gaitzen... deabruain lakiotik, ezi "abrastu nai direnak erortzen dire 

lakioan" (S. Pablo) (207). LE-Ir. Arerio gaistoak asmauko dituz sareak, lakioak ta amuak. Añ EL 1 81. Lakio edo 

tranpa. VMg 53. Ipiñi zion lakio edo gatigugarri bat. Ib. 37. Jausi ez zaitekezan pekatubaren lakijo tristian! 

JJMg BasEsc 62. Txoria zirrika zepoan / badabil, jausten [da] noizbait lakioan. AB AmaE 324. Bertze soka bat 

azkarragoa moldatu ginduen lakio edo urkhabilhur gisa. Prop 1886, 93 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). "Nundik 

sartzen da Elizara?" Neuk neure artean: "emen lakioa dago". A BGuzur 125. [Antxobea] [...] amoetarako edo 

tretza lakioetarako bear danean. Ag Kr 38. Jausi zan bera maitetasunaren lakio artean. Ib. 76. Umia erbijagaz 

errukitu zan eta lakijotik azkatu eban. Altuna 106. Ez gero zuen biotzak yan-edanez ta ordikeriaz [...] astundu, 

egun ura ustekabean etorri eztakizuen xedera (lakio) bat bezela. Ir YKBiz 415. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 529. 


mende. 

289


Erkiag Arran 92. Gazt MusIx 233. Lakijo: Astar II 174. Laux BBa 130. Otx 156. Lakiyo: Kk Ab II 140. 

2. Lazo, ligadura. Ez dituzte nai puzkatu munduarekin loturik daukaten lakioak. Kortazar Serm 405. 

- LAKIO EGIN. Echar el lazo, atrapar. A lamiña muna bekua! eiotzu orrei, gizon orrei lakiyo (V-m). "Hazle a 

ese hombre, lazo (échale un lazo)". JMB Mund II 63. 

Etim. De lat. laqueus. 

2 lakio (Dv, H, A; -kh- O VocPo SP, H). 1. "Sac ou poche à mettre la pitance du pasteur" O VocPo y SP. 

"Zurrón de pastor" A. Todos los lexicógrafos citan a Oihenart. Zeinek soina / gaznaz bete daroa, / zeinek erdi 

berriari, / goiz-askari / lakioan anhoa. O Po 59s. 2. "(BN), par analogie: sac, ordinairement fait en réseau et à 

mailles, comme un filet, dans lequel les ouvriers portent leurs vivres" Lh. 

lakirio (V-m ap. A; Añ). Lazo, trampa. "Lazo que se arma" Añ. v. 1 lakio. [Azerijak] burdin lakirijo bat 

iminirik artuten ditu. Mg PAb 155. Lakirio edo katigugarria. Mg CC 252. Iruzur egiteko lakirioa sarritan yarten 

ba-dautzu be. Pi Imit III 6, 4 (Ol xedera). Or doean orreri bota eiona lakirioa. A EY II 428. Lakirioz, biskaz, 

zepoz edota tiragomaz izango ziran arrapauak. Erkiag BatB 40. Egaztiei lakirioak [ezarri]. Ibiñ Virgil 75. 

1 lako (L, BN, S ap. A; SP (que cita a Lç), Lar, Arch VocGr, Dv, H; -kh- Ht VocGr 408), lago. 1. Lagar, laco. 

"Pressoir, lieu où l'on foule, exprime le raisin, la pomme, etc., pour la extraction du vin, du cidre" H. "Bidekoa 

emanen diozu arthaldetik, selharutik eta lakotik" A (s.v. bideko). Cf. VocNav: "Laco, lago o lagar de la vendimia 

(San Martín de Unx, V. de Yerri)". v. dolare. En Lacoeta (1213). La otra pieça en Lacueta (1288). Por el 

mont de Lacunça (1280). Arzam 310. [Mahasti] hura hesiz ingura baitzezan, eta hartan hobi bat egin zezan 

lakotzát. "Fodit in ea torcular". Lç Mt 21, 33 (TB, SalabBN, Dv, Samper, Arriand lako, Hual lago; He, Ur, Echn, 

Leon, BiblE dol(h)are, Ip zügan, Or tolare). [Aingeruak] mendema zezan lurreko mahastia, eta igor zezan 

Iainkoaren hiraren lako handira. Lç Apoc 14, 19 (He dollare, TB sulla, Dv thina, Ur (G) putzu, Echn kupel, Ol 

tolare, Ker upa, BiblE dolare). Arno prentsatua hobea da, ezenetz lakoko arnoa. Dv Lab 265. Lakoko 

porrosketarik edo barriketako ondarretarik hamar bat pinta [alkool]. JE Med 146. Harri tartean ogi bihia, lako 

tinkoan mahatsa. Ox 75. 2. (S ap. Lh y Lrq). "2.º (Foix), citerne; [...] 4.º (CantIzp), bassin, cuve, auge, 

mangeoire" Lh. "Bassin de maçonnerie spécialement destiné à la lessive" Lrq (que dice "Lh[ande] porte pour la 

Soule 'citerne', qui manque de précision"). 3. "1.º (L-ain), canal del tejado que recoge todas las goteras que 

caen de las tejas; 2.º (B), cañería" A. 4. "(?), piedra calcárea" A. 

- LAKO-ARKA (H (L)), LAKUARKA (H). "Pressoir, machine à presser le raisin, spécialement la grosse poutre 

qu'on soulève à l'aide de vis" H. 

- LAKOKO. "Qui appartient au pressoir" Dv. 

Etim. De lat. lacus. 

2 lako (V, G-goi; Añ (G), Dv, H (V)), lango (V-ple-arr-oroz; Lar, Añ (V), Dv, H (V)). Ref.: A (lako, lango); 

Etxba Eib (lako, lakua); Elexp Berg (lako). (Partícula comparativa de igualdad). Como, igual (que). "Esto es 

muy ajeno de un hombre como vos, zu bezalako [...], zulango gizonari eztagoka au" Lar (s.v. ageno). "Igual, sin 

otro igual, bere parekorik, bere bardin, bere lakoa danik" Añ. "Como yo, tú, él, (V) ni, zu, a lango, olango; (G) 

lako; (V) onango, alango" Ib. "Como, con persona que padece, (V) langoa; (G, AN) beze, o bezalakoa; (V) 

legezkoa" Ib. "Semblable. Lako est synonyme de bezalako. Txarrija lakua, semblable au porc. Le biscayen 

central dit lango" Dv. "Langoa, tel que, pareil, semblable à. Zu langorik ezta, il n'y en pas de tel que vous" H. 

"Lako, conjunción comparativa. Esta conjunción se aglutina: [...] en V y G-goi a cualquier nombre, sustituyendo 

en este caso en los demás dialectos la palabra bezelako, bezalako" A. "Lango, conjunción comparativa que se 

aglutina a los demostrativos ze, an, ori y a, y se agrega (debiendo tal vez aglutinarse) a cualquier nombre" Ib. 

"Au lako zazpikirik ez dot ikusi bizixan" Etxba Eib. "Ederra euzkixa lakua. Gozua eztixa lakua" Ib. "Zuk lako bi 

jaten dau Eustakiok" Elexp Berg. v. BEZALAKO, 1 laso. Tr. Propio de la tradición vizcaína, documentado ya 

desde finales del s. XVI; se encuentra tbn. en Lazarraga, en GavS y en algunos autores guipuzcoanos del s. XX. 

La forma general es lako; hay lango como única forma, en RS, Akesolo (Ipiñ 35), B. Enbeita (NereA 191) y en 

una canc. pop. (in Or Eus 111). Emplean ambas formas aunque en distintas proporciones, siendo lako la más 

frec. en la mayoría de los casos: DurPl, Añibarro, Moguel, Arrese Beitia, E.M. Azcue, Azkue, D. Aguirre, 

Kirikiño, Lauaxeta, Enbeita, Otxolua, Eguzkitza, Erkiaga y J. San Martin. En DFrec hay 5 ejs. de lako y 8 de 

lango, todos ellos vizcaínos. 

Zu lakoagan ez leuke bear / krueldadeak parterik. Lazarraga 1184r. Ditxosa zu lako arerioa, / ditxoso ni lako 

artilleroa. Ib. (B) 1193vb. Urtealango murkoa. "Cual el año tal el jarro". RS 191. Bada emenbere ilako bat alda. 

'Otro como tú'. TAV 3.1.6. Ez dala arzaiaren / odola lakorik. GavS 26. Eztago añ izar argirik, berori lakorik. Oe 

(ap. H). Sein asko da munduban / sensaña lako bi. DurPl 50 (81 langua). Zu lako Jaun andia nigan sartu dedin. 

Añ EL 1 119 (EL 2 126 zu lango). Gurago juek ilako bat, sei eper baño. Mg PAb 89 (74 zulango). Keetatik urtenda 

lako begijakaz. JJMg BasEsc 207. Betikua balitz lako pozagaz. Ib. 266. Musturra txarrijarena lakua dauka. Ur 


mende. 

290


Dial 19 (It bezelakoa, Dv, Ip bezalako(a)). Pistijia zan leoearriaren antzekua, eta bere oñak artzarenak lakuak 

eta bere aua leoiaren aua lakua. Ur (V) Apoc 13, 2 (He, Dv, BiblE bezalako, Ur (G) bezelako, TB bezala, Ol 

bezela, Ker antzeko; v. tbn. Ur BulaAl 58 lango). Au lako bat da bear dogun personea. AB AmaE 242 (251 

lango). Ez al da atzera bart lako gaurik / ez etorriko Mundura. Ib. 23. Eneukan ezetara bera dan lakotzat. Ib. 

329. Kose-lako lauri arpegi emon al izango eutsen. A BGuzur 149 (141 lango). Iaunak ez eutsen emon / neuri 

lango amarik. Azc PB 357 (359 lako). Etzara zu besteak langoa; zulango gizonakaz adiskide izan nai dot. Ag AL 

50 (37 lako). Ariston danlako mutil bat. Echta Jos 184. Au zuen alaba maittagarriau ezta zuelako andigurakoa. 

Ib. 66. A lako bat eztagola Bizkaian. Kk Ab I 99 (9 lango). Euretzako aginduta lako lekubak. Ib. 52s. Arnasea 

ixotza-lakua eukon. Altuna 46. [Eztok] luzaro bizitzeko, gitxi yatea lako biderik. Or Tormes 71. Eztago gorrik 

gorragorik entzun gura eztauana langorik. Otx 25 (121n lako). XVI mendean oitzen ziran lako soñekoa. Eguzk 

GizAuz 55 (52 lango). Eurai dagokiezan lango lanetan diardukie sendiko ama diran emazteak. Ib. 174. Ni 

lakoen (bezalakoen) eriotza. Or Eus 121. Aek lako adiskide kutun bi. Erkiag Arran 168 (17 lango). Nik lako 

suerte txarrik etxaukok iñork munduan. Bilbao IpuiB 251. Lilluratuta gelditu nintzan, alako uste ez bezelako 

tokiaz eta uralako plaza zabal ederraz. Anab Aprika 30. Orduko lako bakherik sekula etzutela ezagutu. Osk Kurl 

57. Ugiñak lertzerakoan egiten duen txistua lakoa, suak labe-itxian bezelako. Ibiñ Virgil 113. 

v. tbn. Lako: msOñ 88v. CrIc 63. Astar II 159. Zav Fab RIEV 1907, 541. Balad 144. Itz Azald 120. Jaukol Biozk 

40. Enb 88 (90 lango). Laux BBa 46 (AB 44 lango). TAg Uzt 315. SM Zirik 103 (38 lango). And AUzta 118. 

Azurm in Gand Elorri 221. Gand Elorri 24. Gazt MusIx 83. Ker Apoc 14, 2. 

(Tras gen.). Guk, barriz, irabazten dogu / infamearen nonbrea [...]. / zuk eta zurelakook, barriz, / finik 

eztaben penea, / sobrenonbre bat jenerala: / libidinos[o]en limea. Lazarraga (B) 1159vb. Euren musikea da 

gitxiren lakoa, / Zergaitik dirudian Paradisukoa. AB AmaE 262. 

Erail zinduben Jel-areiuen / agurra lako bardiña? Enb 71. 

- EZ LAKO. "Extraordinario, oiez bezalakoa, oiezlakoa" Lar. Iñoz ez lako poza sarturik barruan. AB AmaE 

289 (v. tbn. Erkiag Arran 65 iñoiz ez lako, Azc PB 169 inos ez lango). Iñok ez lako soñu ederrak gozetan. Ib. 

262. Aiñ zan besteak ez langoa iaten, [...] itxuran da izketan. Ag AL 61. Beste iñor ez-lako lotsabakoak, zu ta 

zure senarra zarie. Echta Jos 66 (v. tbn. AB AmaE 95 y Kk Ab I 117 inor ez lako, Azc PB 363 inor ez lango). 

Besteik ez lako aberats ori. Enb 137. Olerki bikañak sortu azi dizkio, oraindaño ez lakoak. Aitzol in Laux BBa 

VIII. Arpegian oi ez lako berotasuna susmauten dau. Erkiag BatB 116. Tokia irudikizun eta alegi oi ez lakoz 

esitu. Onaind in Gazt MusIx 153. Oso jatorra eta beste-ez-lakua Españietan [...] adole onian. Etxba Ibilt 458. v. 

tbn. Lango: DurPl 88. Zer bizirik duket / zugandik alde egonik, / iñoiz lakorik ikusi ez dudan / iltzea jasan 

baizik? "La mayor que nunca ví". Gazt MusIx 233. Bijotza iñok ez lakoxia dauko. A BGuzur 119. Oi, ene 

Maite! Baso, / ibar-arte, [...] / oi ez lakoxe ugarte. Onaind in Gazt MusIx 205. 

- LAKOXE (-txe V-gip ap. Elexp Berg). (Intensivo). "Astakumian lakotxe txakurra dauke kataian" Elexp Berg. 

v. BEZALAKOXE, BEZALAXEKO. Loretan dodaz gura lakoxe bizitokiak. AB AmaE 376. Nik arpegia len 

langoxe makarra iruntzia ta azurtsua daukat. A BeinB 74. Semea, ama lakoxe [...] buru-andi, arto-zale utsa. A 

BGuzur 108. Aingeruak langoxe ona. Ag Kr 57. Geurea lakoxe gorputza ta geurea lakoxe arimea artuaz gizatu 

zan Jaungoikoaren Semea. KIkV 26. Gaiztuak zirala, bera iñoiz ixan zan-lakoxiak. Altuna 102. Lurra atxa 

lakoxe gogorra egin zan. Kk Ab II 144. Gitxi lakoxe bijozduna da / nire anaia. Enb 201. Edonoren aurrian 

aurkeztuteko lakoxia zareala. Otx 77. Txanton Piperren domixtikun ori [...] beste edozeiñaren lakoxea izan zan. 

Bilbao IpuiB 249. v. tbn. Rollo 20T. Eguzk GizAuz 68. Erkiag Arran 15. Gand Elorri 122. Ker Apoc 14, 2. 

Euzko ikurriña, / geuk eruan genduzan lakoxe bardiña. Enb 32. Neskatxa polit apañak, / udaberriko lili ta lorak 

/ diran lakoxe berdiñak. Ib. 90. Ikusi eban [giltza] berea lako lakoxea zala. Or Tormes 59. 

lako. v. laku; larako. 

lakoin (T-L). Lince. Lakoina haragi-jalea da, larru grisa du eta beharri punttadun batzu baditu, bilo-expal 

batez apainduak. Herr 20-6-1963, 4. [Artzai] aien kantu otsera lakoiñak (linkeak) ere arriturik lotu ziran. Ibiñ 

Virgil 54. Lakoiña (lynx) Aprikako aberea duzu. Ib. 57n. 

lakondari (G? ap. A; Lar, Hb ap. Lh). "Jornalero" Lar, A (que cita a Hervas V-172). Cf. lakondo. 

lakondo (AN?, G? ap. A; Lar, Hb ap. Lh, H (AN)). "Jornal, alogera, allakairua, lakondoa" Lar. "Profit, 

produit, revenu" H. "Salaire" Lh. "Barato, precio del alquiler. Indudablemente el sentido primitivo de esta 

palabra, si realmente es voz recogida del pueblo, es el barato que da al dueño del almud (v. laka), habiéndose 

extendido a significar 'todo barato'" A (que cita a Hervás V-172 y LE). Erakutsi lana nola egin bear den 

Jaungoikoaren mastian. [...] Zer alokera, allakairua, lakondoa ematen du? LE Urt 85 (ms. 30v zer alokairu 

ematendú?). 


mende. 

291


lakontzi (-nz- Lar). "Maquilandero" Lar. Cf. 1 laka. 

lakoratu (Dv A). "Aller au pressoir, porter au pressoir" Dv. 

lakotara (S ap. Lh; H, Foix ap. Lh), lakota (H (S)). "Plein un pressoir. Lakotara bat arno edan liro, il boirait 

tout un pressoir de vin" H. "Contenu d'un pressoir" Lh. 

lakotegi (Dv A). "Lieu où un pressoir est placé" Dv. 

lakozale. "Qui va au lavoir (S)" Lrq. 

lakra (V-gip? ap. A), lakre (V-gip ap. Iz ArOñ). "Porquería" A (que cita a FSeg). "La costra que se forma en 

los recipientes" Iz ArOñ. 

1 lakre. "Lacre" Lar. 

2 lakre. v. lakra. 

lakrikun (L-ain, BN-mix ap. A; Dv). 1. "Coquet, ne se dit que des femmes" Dv. "Coqueta. Emazte lakrikuna 

(BN-mix), la mujer coqueta" A. Emazte lakrikun baten jabe. JE Bur 99. Karrikakoak, lakrikunak eta aberastu 

naiak, hasi ziren panpinatzen eta ezpainak poxiño bat gorritzen ere. Zub 85. 2. "(L-ain), niño antojadizo" A. 

3. "(Hb), coquin, fripon" Lh. 4. Coqueto, elegante. Orhoit [Pompidou] "profezur" izana dela, [...] eta 

bertzalde, Pariseko salun lakrikunenetan usatua dela solastatzen. Herr 20-12-1962, 1. 

lakrikundu (Dv A). "Devenir coquet" Dv. "Hacerse coqueta" A. 

lakrikunkeria (Dv A). "Acte de coquetterie" Dv. 

lakrikunki (Dv A). Coquetamente. 

lakrikuntasun. "Caractère coquet" Dv. 

lakrinkron. (Voz sin significado determinado, que aparece en canciones). Lakrinkron fararirairena / 

lakrinkron fararirairon. Gamiz 204. 

lakrio (BN ap. A; VocBN Dv, H (BN)). "Nœud coulant" VocBN, Dv y H. "Nudo corredizo" A (que cita el 

VocBN). Cf. 1 lakio. 

laktosa. Lactosa. Esnearen karea, beste janari edo botiketakoa baño obekiago onartzen bada, laktosa 

onengatik da. Oñatibia Baserria 96. [Esteetako zumuan] gatzagai asko dago: amilasa, inbertina, maltasa, 

laktosa, lipasa. Ib. 78. 

laku (Volt 89, SP , Urt IV 101 (-kh-), Hb ap. Lh), lako (Lh (BN)), lak, lagu. 1. Lago. "Lac, estang" SP. 

"Lac, mare" Lh (que cita Eskual). v. aintzira. Alia terra in Lacuzaballa (1067). Arzam 310. Itsasoa ezta 

bethi guk [...] hartzen dugun bezala hartzen, baina Iudeako herrian zen Genezaretheko lak-agatik-ere bai. Lç 

Decl a) 4r. Bera Genesarethko lak bazterrean baitzegoen; eta ikhus zitzan bi unzi lak bazterrean. Lç Lc 5, 2 (He 

lakhuaren bazterrean, BiblE laku-ertzean; TB uraren bazterrean, Dv ur-hegian, IBk itsas ertzean, IBe aintzira 

ertzean). Iragan gaitezen lakaren berze aldera. Lç Lc 8, 22 (He, BiblE lak(h)u; Ol aintzira, Or ur-barruti, Ker 

itsaso). Lakhuak, aintzirak eta bertze ur geldiak. Ax 41 (V 25). Errietteko lakuaren inguruan dauden arro[k]ak. 

SP Phil 376 (He 380 laku). Izadiaren lagua kristalezko zapia bailitzan. LMuj BideG 222. Chewer-lakeko 

mendi hau, ez duk gero Irauko edo Kurkulako bortua. Larz Iru 90. 2. Lago, fosa. Abariziosoentzat bitzten da 

su handia / eta bertza gañeratzen lakhua iduria. EZ Man I 107. Nigarrezko lakua; / lekhu kruel orroa dun, / 

Luziferen lekhua. Arg DevB 18. [Ifernua] justiziaren laku / eta kharrezko etxea. Gç 164. [Deabrua] arthikia izan 

zen suzko eta sufrezko lakhuarat [sic]. "In stagnum". He Apoc 20, 9 (BiblE laku; TB ugoitz, Dv osin, Ur (G) 

putzu, Echn baltsa, Ol idoi, Ker leza, IBk itsaso, IBe aintzira). Egin zuen nigar othe lakoaren gainean, 

Lazaroen hobi ondoan. Jaur 380. Etzaten zuenean othe lakoan. Ib. 359. 


mende. 

292


Etim. De lat. lacum. 

lakuntza. "Vulva (B)" A Apend. 

lakurkuilo (-ullo AN-gip ap. Echaide Nav). Caracol. 

1 lala (V-och-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Insípido" A. "Sin sal (persona o cosa); insípido, sin fuste; 'ez ur ta ez 

ardao'|0" Iz ArOñ. 

2 lala (V-gip, L-sar), llalla (G-to). Ref.: A (lala, llalla); Lh (lala). "Manzana o pera (voc. puer.)" A. "Fruit" 

Lh. 

3 lala. "(Sc), ternero (voc. puer.)" A. 

4 lala (Lar, Hb ap. Lh, A). "Arrullo así, logiroa, lala" Lar. "Arrullo" A, que cita a Hervás. "Chant de nourrice" 

Lh. 

la-lai. (Palabra sin significado determinado, que se utiliza en el canto). Daldai [Xuberoko ikazkina] lelotan 

ari zala, "la lai" ordez, "daldai" esaten baitzun mingañaren aundiz. Or Eus 90n. 

lalala, lalarala(la). (Palabra sin significado determinado, que se usa en el canto). Ai Kapron alaba maittia 

lalaralala, / ai geure Lusiana maittia lalala. A BGuzur 120. Txakolin-dantziaren letria: lalarala... txakolin, 

txakolin, txako-txako, txakolin. And AUzta 84. 

lalari. "(Hb), coin" Lh. 

lalarri. "Cuadrado de la media, galtzerdiaren lalarria" Lar. 

? lalboa (det.). Aek anis ta / gu gitxitaia; / azken indugu / lalboa. In Urq RIEV 1922, 461. Se trata de una 

versión del "Canto de Lelo" (cuya primera noticia nos llega de manos de IC), recogida por Humboldt gracias a 

Moguel. L. Velasco (Los Euskaros, 1880), interpreta 'finalmente hémosles dado el lado'. Es similar la interpr. de 

Azkue (Ezale 1898, 370b), que dice cogerlo de Dodgson, y anota 'gaurko albooka egitea dirudi'. DRA 

(desconocemos de qué ed. la ha recogido), da laa-alboa y lo relaciona con laa 'cansancio, fatiga' de Larramendi, 

aunque insiste en la muy dudosa interpr. 

lalda. Gela antolatzen ari dira; Iñaxik loro [¿por lore?] -lalda bat dauka eskubetan. (Interpr?). Alz Bern 49. 

lalgene (V ms. ap. A Apend). Veza, arvejana. 

1 lama (V-ger-m, G-bet ap. A; Aq 373 (G)), llama (Aq 373 (G)). 1. "Chapa o plancha larga de hierro para unir 

algunas piezas" Aq 373. "Piezas de hierro con que se endurece y se afirma la rueda cerrada del carro" A. Cf. 

FHV 348n. 2. "(V-och), tenazas para agarrar el clavo candente" A. 3. "Aiña, escarpia (V-m)" A Apend. 4. 

"(BN, S), aiguille" Lh. 

2 lama. 1. Lámina. Hasieran loditasunik gabeko lama besterik ez zirenak, lerro-azkorketan saretuak, ia 

landareen oparitasuna iristen dute. "Láminas". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 2. (S ap. Lrq; Chaho). 

"Lame (de couteau, rasoir, poinçon, scie, etc.)" Lrq. Eman izan dio kuraja bat [...] sofritzeko tormenta suerte 

guziak, khaldera irekituak, burdinazko orrazeak, lama zorrotzez betherikako adurrak, zeinek hil arazi baitute. 

Jaur 387. 3. "Lama, es actualmente sinónimo de corte en Valcarlos" HerVal 279. Cf. 2 lamatu. 

3 lama (Vc, Gc, L-ain ap. A; Urt II 271, Ht VocGr, Chaho), llama (AN-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 137). 1. 

"Flamme" Ht VocGr 309. "2.º ardor, llama; 3.º (V-m), reflejos del sol, visos que hace sobre la tierra, arena" A. 

"Bero-lamara / galda, lama" (G-azp). Cf. lamara. v. gar, SU ETA LAMA, SU-LAMA. Biotz bat eskuetan 

erretzen llama bizietan (B, s. XVIII). BOEans 698. 2. "(V), gran cantidad hablando de sudor" A. 

- IZERDI LAMATAN. v. izerdi. 

Etim. De lat. flamma. 


mende. 

293


4 lama. "Fleur de vin, de cidre, etc..., pellicule qui se forme à leur surface" H. v. 1 lapa. 

lamada, lamaa. v. lamara. 

lamadera. (Máquina) laminadora. Bokaleko lantegiak baditu lau parte: ikatzteia, burdin labeak, altzairu 

labeak, lamaderak (postes de laminage). Herr 3-10-1963, 1. 

lamai. v. laumarai. 

lamakain. Timón (?). [Untzia] ainbeste bidar zuzendu eban gizona etzan barrurako; betiro lamakaiña 

erabilli eben eskuak, ez eben oraingoan lan ori artuko. Erkiag Arran 80. 

lamaño. Bofetada (?). Aigü hunat hi, nik emanen deizkiat bi lamaño, aizoko borthen errespetatzen ikasteko. 

Herr 22-16- 1966, 3. 

lamara (G-azp-bet), lamada (V-ger, AN-larr-gip; Asp Gehi), llamara, lamaa, flamada, lanbara. Ref.: Asp Leiz 

(lamada); Gketx Loiola (lamara); Gte Erd 87; X. Kintana Iker-10 155. Ráfaga (de calor); vaho, vapor. 

"Vaho" Asp Leiz. "(¿Llamarada?). Emanación, vaho, efluvio, irradiación, vapor" Gketx Loiola. "Ráfaga de 

calor" Asp Gehi. "Bero ortxinga ederrak egin ditu gaur (AN-gip), eguzki onek lamada ederrak botatzen dizkik 

(AN-gip)" Gte Erd 87. "Toki bero batetik datorren edo irteten den beroaldi handia. Adibidez, udan etxe barru 

freskotik irten eta eguerdian kanpoko eguzkitara irtetean: Hau lamadea!; labearen atea irikitzean: Pua! 

zelangoko lamadea datorren! Itxizu ate hori, mesedez!" (V-ger) X. Kintana Iker-10, 1997, 154. "Bero-lamara" 

(G-azp). "Au lamara!, ¡qué vaho!" (G-bet). Cf. 3 lama. Eguzki gáu báda / nik ikústen eztút, / baña bai 

flamáda / batzútan senti dút. LE Kop 110. Lanparak, itzaltzera / dijoan orduan, / llamarak bota oi ditu. It Fab 

252 (v. tbn. 253). Lamara ugariya datorkio gaixoari eta Balbea (eriotza) urrutiratu naiez, arnas luzeak dagizki. 

Ayerb EEs 1912, 18. Amak eman bear dio semeari maitasun bero eta garbi ori. Biotz orren lanbarak umearen 

biotza ta dan guztia lasaitu egiten du. EgutAr 29-5-1959 (ap. DRA, que traduce "ardor"). Simaurrak botatzen 

dun lamaa. Oñatibia Baserria 15. Teiladiak odol hezearen lamada dariotela. PPer Harrip 60. 

lamarai. v. laumarai. 

1 lamatu (S (Foix) ap. Lh). Arreglar, enmendar. "Arranger (une affaire), vider une dispute" Lh. Negiak 

ihardetsi: "Lüze diat bizarra; / Freskatüren zaizie orano südürra. / Huna nük zien hütsen orai lamatzera / 

Birjinitate batez gordatzen diat lürra (c. 1930). Ligueix GH 1969, 172. Gure ofiziale berriak badaki zer-nahi 

laborantxako tresnaren lamatzen eta xüxentzen. Herr 26-4-1956, 3. Han ezurrak lamatü eta segürtatü deitzee, 

zauriak sueiñatü eta berak ahal bezain untsa arra-eraiki. Herr 4-4-1957 (ap. DRA). 

2 lamatu. "Dar corte a un instrumento" HerVal 279. Cf. 2 lama. Bi tailu aztal berritu bat lamaturik. 

HerVal 212. Tailu bat lamaturik. Ib. 145. 

3 lamatu. "(BN-lab), poner anillos de hierro en la jeta de los cerdos para impedir que hocen la tierra" A. 

lamatzaile, lamazale. (El) que arregla. Jüsef Goyhenespe, [...] bide lamazale ofizioz. Herr 30-4-1959, 3. 

lamaza. v. lanbas. 

lamazale. v. lamatzaile. 

lamedore. 1. "Lamedor" Lcc. 2. Jarabe. Artuaz [...] briaren eta toluren lamedoreak edo karkaxak 

ateratzeko [...] dauden beste erremedioak. Aran-Bago ManMed 245. 

lamentatu. (Aux. trans.). Lamentar, deplorar; llorar (a un difunto). Iarreikiten zaión jendetze handia [...] 

hura plaiñitzen eta lamentatzen zutela. Lç Lc 23, 27 (He auhenez eta nigarrez, TB, Brunet negar egiten, Dv 

auhendatuz, Ol adiaka, Ker negar-zotinka, BiblE aieneka). Nigarrez zeuden guziak eta lamentatzen zuten 

[neskatxa]. Ib. 8, 52 (Dv deithoratzen, Brunet erostatzen; He auhenez, Ol samiñez zeuden, Leon auhenka, Ker 

samiñez egozan, BiblE aieneka). Irur órdu baño lén, lamentátus bere engáñua, erdetxirík bérriz naibázue itzúli. 

LE Ong 60v. Béti ta béti egotegúra bátean lamentátzen, klamátzen, marráxkas ta desesperátzen. Ib. 65r. 


mende. 

294


lamentazione. Lamento. Skriptura saindu haur guzia [...] Salomonen Kantikoa [...], Ieremiasen 

Lamentazioneak. Lç Ins G 1r. 

- LAMENTAZIONE EGIN. Lamentar, deplorar. Nigar eta lamentazione eginen duzue zuek eta mundua 

bozturen da. Lç Io 16, 20 (He, Leon auhen egin, TB auhendatuko zarete, Dv negar egin, Ol adiaz zabiltzakete, 

Ker antzi egin, BiblE aiene [egin]). Afliji zaitezte eta egizue lamentazione eta nigar. Lç Iac 4, 9 (He egizue 

auhen, TB auhenda zaitezte, Dv auhen eta nigarretan, Ol erostaz ekin, Ker atsekabetu zaiteze, BiblE egin dolu). 

lamentu. Lamento. Untaz, bada, egiten du menzione Jeremiaz profeta sainduak bere lamentuetan (B, s. 

XVIII). BOEans 782. 

1 lamera. Gure uli lamera doakote listo, / beharri kantaletara / bere kantua egitera. (Interpr?). Gy 179. 

Arrazoiñ horietara / gure listafiñ lamera / atrebitzen ezta deliberatzera. (Interpr?). Ib. 189. 

2 lamera. Alameda. Cf. Ag Kr 82: Neuk ikusi neban bat beiñ, Saanderko llamean (Alamedan esangura eban, 

erderazko izenagaz). Joan Bermeoko tabernetara, lamerara (alameda), ziñetara ta ikusiko dozue. Berriat 

Bermeo 386. Bermioko lameran / Andra Mari egunean / ez da entzuten besterik: / "fu ta zaratea". EgutAr 27-7- 

1970 (ap. DRA). 

lametia. v. lamota. 

lamia (V-gip, AN-ulz; Lar, H), lamina (BN-ciz-baig; Dv; -iña V, G-bet, L, S; Arch VocGr, Dv, H), lami (B), 

lamin, labina (Lecl, H), illamina (S; Dv), llamina (Dv). Ref.: A (lamina, illamina, lami); Iz Ulz (lamie); Etxba 

Eib (lamiak, lamiñak); Holmer ApuntV ASJU 1968, 116; Elexp Berg (lamiña); Gte Erd 74. Tr. Atestiguado en 

la literatura desde el s. XIX, tanto al Norte como al Sur. La forma más documentada es lamina. Hay lamia (todos 

los ejs. son determinados excepto el de Azkue (BeinB 43)) en fray Bartolomé, Lizarraga de Elcano, Etchamendy, 

Lizardi, Orixe y Aresti, y lamin en Barandiarán, Zerbitzari, Barbier y Mirande (en éste último junto al más 

frecuente lamiña). Hay tbn. un ej. de lamin en compuesto en Lauaxeta (lamin-batza). Hallamos llamina en algun 

texto suletino. En DFrec hay 3 ejs. de lamia. 

1. Lamia, personaje (normalmente femenino) de la mitología vasca. "Laminak, que son sirenas o nereidas 

encantadas" IC I 215. "Lamia o monstruo fabuloso o bruja" Lar. "Illamina, llamina, lamina (S), sorte d'esprit 

follet, mâle selon les uns, femelle suivant d'autres; fée" Dv. "Lamina et lamiña, être imaginaire génie, fée. Les 

légends varient sur ses qualités, son pouvoir et son sexe même" Ib. "Lamia, sirena [...]. Hay muy curiosas 

supersticiones en el pueblo acerca de estos seres fabulosos y aún lugares en Vizcaya cuyos nombres están 

compuestos de la voz lamia, como lamiako, lamindano, lamikiz, lamiaran (que vulgarmente se dice más 

lamiñaran). En V-ger (?) corre entre ancianas la superstición de que las lamias nada podían contra quien llevase 

puesta camisa tejida con hilo del día de Navidad" A. "Galdakanoko Laminarrieta-ondoan esan zidatenez, gure 

Lamiak gerriti gora emakume ziran; gerriti beera, arrain. Arratian Igorreko aguretxo batek bein irakatsi 

zidanez: Laminak argia agotik egiten euen" A EY I 363. "Lamiak, sorgiñen famelixakuak" Etxba Eib. "Lamiak 

eta lamiñak, gauza bat, siñiskera jentillak" Ib. "Folklorean izaite asko agertzen zaizkigu [...]: basa-jaun, basandere, 

lamina" Lf CEEN 1973, 131. Cf. Baraib y VocNav s.v. lamia. v. amilamia. 

Id est de illo fonte qui vocatur lamiturri (945). Arzam 311. Espiritualki anitz alako da ez aita baizik 

abestruz, ez ama baizik lamia (140). LE-Ir. Lamia esaten eutseen emakume bat pintau edo irudituten ebeen begi 

askogaz. fB Ic II 235. Ez-eta laminei galdeka hariko denik. Dv Deut 18, 11 (Ol lamiñei; BiblE izpirituei). 

Lamiñak ei ziran gorputzaren erdia emakumeana ta beste erdia arraiñarena-langoa euken izate gaizto batzuk. 

Ag AL 63. Ur-lamiñek hedatzean gauaz beren distira. Ox 187 (26 laminak). Lamia ikusten du / bilo luzekila / 

orraze urre batez / orraztatzen dela. Etcham 140. Erori ziren sorgin, debru eta lamina solasian. Zub 37. Ezagutu 

zuen lamin bat zela hola ethortzen zena. Barb Leg 24. Lamina eta biak heltzen dira ur bazterrera. Ib. 22. 

Llamina zunbaiti esker han [leze hartan] orano bizi othe denez. J. B. Mazéris GH 1932, 510. Udaberri-lamiak / 

larreon batzarre. Ldi BB 154. Lamiekin dabilenak eztu Jesus erran bear. Erran baleza, iges eginen lukete. A EY 

I 367 (v. tbn. BeinB 43). Amieneko katedrala Lamiak egina omen da. Ib. 367. Euskaldun lamiñen iduriago dira 

Galesko Tylwyth Teg edo "Enda Ederrekoak". Mde Pr 266 (310 lamin). Lamiñe batek Lanbreabeko errotan 

ezkon-geie [eukan]. Akes Ipiñ 28. Laminok guztiz ezne-zaleak be ba-ei zirean. Ib. 29. Errekaldeko lamiak baino 

liluragarriagoa. Arti Tobera 284. Lamiña, sorgiñ eta beste olako elezar eta ipuiñ asko. Alzola Atalak 126. 

Lamiñak zapatari! / [...] Orratx buru gorri / orratx buru txuri. NEtx LBB 228. Ez dugu Urtzi-Thor eta lamien 

aztarrenik sumatu. MIH 133. Lamien gisa, bizi den zera. MEIG VIII 40. 

v. tbn. Or Eus 252. Lamina: EE 1883b, 509 (-iña). Alt EEs 1912, 243 (-iña). Otx 12 (-iña). Laux BBa 136 (-iña). 

Casve SGrazi 52. Lamin: JMB LEItz 99 (-iñ). Zerb Azk 97. 

(Como primer miembro de comp.). Cf. Akes Ipiñ 28: Atx-zulo oneitati apur bet gorago lamiñe-posu deritxon 


mende. 

295


lekue dago. Lamin-batza yagok uretan? Laux AB 37. Lamin-eltzea (tít.). Barb Leg 25. Karrasia min batean 

biltzen ditu bere lamin-lagunak oro. Ib. 24. Gaiherdi nik, lamiña-gaiak joik, / maithatu zutut: hori aski zait. Mde 

Po 49. Alkarri hurbil ditugu Galesko Enda Ederra eta Euskal Herriko lamin-enda. Mde Pr 267. Azkaineko zokomokoetan 

ez baginu lamina ixtoriorik kausitu. Zerb Azk 98. 2. (det., H), lamina (H), labina (H). "Par 

assimilation; lamie, poisson vorace, genre squale" H. 

- LAMINA-MANTHAR. "(S; Foix), mousse d'eau, conferve, sphaigne" Lh. 

lamia. v. lamin. 

lamiategi. Cueva. v. lamizulo. En lamiategui (1221). Arzam 311. Lamiateguia (1246). Ib. 311. 

Yaustarazten [du] [...] arroka zillo baterat. Lamiategi horrek hare xehez zuen ondua. Atheka 118. 

lamia-zilo. v. lamizulo. 

lamikari. "Lécheur" H. v. milikari. 

lamikatu (AN-gip-egüés-ilzarb, Sal, R-uzt; H (AN, que cita a LE)), lamizkatu (Sal; -is- AN-olza), lamixkatu 

(AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 158; A (lamikatu, lamizkatu); Iz Ulz (lamixketu). Lamer, chupar. Cf. VocNav s.v. 

lamicar y lamiscar. v. milikatu. Odolez ase ondoan ezpañak lamikatzen dagoen zakur baten eran. Mb OtGai 

III 37. Solamente txakúrrek lamikátzen bai bere llágak. LE Urt ms. 27v (ed. 1864, milliskatutzen). Zakurrek joan 

ta lamikatzen zizkiote llagak (309). LE-Ir. Miaz lamikatzen edo txupatzen, baña biotzez orzkatzen. LE (ap. H). 

lamiki. "Laminero, goloso. Katu lamikia, muzturra errerik (G) proverbio" DRA. Gatu lamiki, muturra 

errerik. Herr 25-12-1958, 4. 

lamin (-iña Mg PAbVoc, Izt), lamia (det., H (G)). "Laminero. Es voz vascongada y significa chupadura de 

lengua, que es de goloso. También se dice por una persona que habla mucho melosamente" Mg PAbVoc, Izt. 

"Gourmand, goulu" H. Cf. VocNav: "Lamin, al lamín o al amín: expresión parecida a las de 'al señuelo', 'al 

gusto', 'atraído o seducido por'. [...]. Tú vienes al lamín de mis dineros (Tudela)". Gatu lamina, maiz muturra 

errea edo egosia. Herr 25-12-1958, 4. 

1 lamina. v. lamia. 

2 lamina. "Lámina, pintura" Lar. "Peinture (en cuivre)" Chaho. En DFrec hay 4 ejs. 

laminkiro. "Melosamente" Izt. 

lamintto. Dim. de lamia. --Zer erretzen duzu zartain hortan, atsotto? --Neronek nere burua, lamintto! Zerb 

Azk 98. 

laminuri (H (AN)), laminurri (AN, R-uzt ap. A). "Gourmandise" H. Harriet y Azkue citan a Lizarraga de 

Elcano. Cf. VocNav: "Laminuría, lamín, dulce (Pamplona, Cuenca, Tierra de Estella, Ribera)". Izan daikela 

alákoen andrerik enplea dezakenik senarrain izérdia triposkerian ta laminurian? LE Prog 124 (v. tbn. Urt 29r 

triposkeriarí ta laminuriari). Ardoa, erregáloak, laminuriak ta berze dirénak luxuriain zéboak. LE Matr2 84. 

Esta guti limosna ematea ogitako edozeñek; zer arrazio da emateko ordikeria ta laminuriatako? (133). LE-Ir. 

lamin-zilo. v. lamizulo. 

lamiña. v. legami. 

lamiñaku. "(V-ger), lamia" JMB At. "También eran de un sólo ojo las lamiñaku de Ogoño (Elantxobe)" JMB 

Mund II 56. 

lamisku. "Laminero (V-ple)" A Apend. v. lamiti. 

lamitasun. "Qualité de celui qui est gourmand, goulu" H. 


mende. 

296


lamiti (AN-egüés, Sal, R ap. A; O-SP 230, SP, Lar Sup, Dv, H (G, L)). Laminero, goloso. "Fondeur de nappe, 

friand, écornifleur" SP. "Goloso" Lar Sup. "Friand" Dv. "Gourmand, goulu, littéralement qui aime à lécher" H. 

Pouvreau, Duvoisin y Harriet citan a Axular. v. lamisku, lamitza. Golosa, lamitia, ian edanera emana, [...], 

gosez eta egarriz ur xorta bat ere ezin erdietsiz, amitua ibiliko da. Ax 591 (V 380). 

lamitu. "Rumiar el ganado, lamidu abereak" Lcc. 

lamitza (det.). "Gourmand, goulu" H, que cita a Lizarraga de Elcano. Sg. el editor, lo emplea LE en Urt. v. 

lamiti. 

lamizkatu. v. lamikatu. 

lamiztu. "(V-al, G-to), probar con la lengua, gustar algo" A. v. lamikatu. 

lamizulo (AN-larr-ulz), lamin-zilo, lamia-zilo. Ref.: A Apend; Iz Ulz. Cueva. "Lamizuluak, las cuevas" Iz Ulz 

(s.v. lamie). v. lamiategi. Izkolaka eman zen errege gaizoa / bethe aradak zuen lamia zilhoa. "Antre". Gy 

212. Behorlegi-mendin non nahi baziren lehenago lamin-ziloak. Barb Leg 26. 

lamondu (V-arr-oroz ap. A), llamondu (V-arr ap. A Apend). "Pudrirse, hablando de un árbol" A. 

lamoritu (G-azp ap. A), lamorritu (Bera), lamotu (G-azp ap. A). "Anublarse" A. 

lamorkiz. "(V-ger), borrachera (voz familiar)" A. 

lamorritu. v. lamoritu. 

lamota (AN-gip), lamote (G-bet), lamotia (det., Elizdo EEs 1926, 32, FauMar 18), lamutia (det., FauMar 18), 

lametia (det., Izt C 206). Ref.: A (lamota, lamote); Arzdi Peces (lamote); FauMar 75. "Breca, pez parecido al 

besugo" A. "(Pagellus erythrinus), o sea el pagel" Arzdi Peces. "Pagel, breca, dentón rojo, lamote. [...], lamote 

(San Sebastián)" FauMar 75. Cf. Echaide Orio 121: "Lamote, breca o pagel. Del guipuzcoano lamote". 

Aingira more, kolaio zakar, / arraingorri ta lamote. Inzag RIEV 1923, 502. 

lamotu. v. lamoritu. 

1 lamur. "(Sal), lástima. Lamur dela galtzea, que es lástima perderlo" A, quien se pregunta si será "metátesis de 

malur". 

2 lamur. [Bi diabruen] puxantza eta izena galdetzen badauztatzu, / handi-nahia, lamurra deitzen ohi ditugu. 

"Amour". Gy 315. 

lamurtu. "(AN), enternecerse" A, que cita a Araquistain, pero no lo encontramos. 

lamutia. v. lamota. 

lan (gral.; SP, Urt II 280, Ht VocGr, Lar, Aq p. 63, VocS 143, Añ, Izt 41v, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, 

VocB). Ref.: A; Lrq; Iz Als (zarrogúk), ArOñ, To; Etxba Eib; Gketx Loiola (ipur-txuri); Holmer ApuntV; Elexp 

Berg; Gte Erd 25, 147ss. Tr. De uso general, aunque escaso en textos meridionales anteriores a 1750; falta por 

ejemplo en RS, Beriain, Capanaga, Ochoa de Arin, Arzadun, Barrutia o Elizalde (v. behar, trabailu); sí lo usa sin 

embargo el alavés Lazarraga; v. además langin en RS y Ochoa de Arin. 1. Trabajo, faena, labor, tarea, 

quehacer. "Travail, peine, affaire" SP. "6 lanes o su-aldi en 24 horas. Cada uno seis tochos que son 3 quintales 

(s. XVII)" Luis M. Ecenarro (Elgóibar). "(El herrero de Arganda él se lo) fuella y él se lo macha y él se lo lleva a 

vender a la plaza, berak lan ta berak jan" Lar. "El Abad de donde canta, de allí yanta, nondik lan, andik jan" Ib. 

(s.v. abad). "El que bien trabaja debe comer bien, to to saluxan, nola lan, ola jan" Aq p. 63. "Travailler, lanari 

lothu" VocS. "Ejercicio, que hacer, trabajo" Izt 41v. "San Martiñ, biarren biarrak eraiñ: lanean derrigorrak 

eragiñ" Iz ArOñ. "Ekin gintzan lanian, comenzamos a trabajar" Ib. (s.v. ekin). "Lana uzkaldu, zapaldu, 

mendeatu, dominar el trabajo, hacer la mayor parte del mismo" Iz To. "Lanetik, esaten dabe, ez dala iñor 


mende.


aberastu" Etxba Eib. "Ipur-txuri galanta dek ori lanerako" Gketx Loiola (s.v. ipur-txuri). "Lan aundia dute (Gazp, 

B, BN-arb), lan aundiarekin daude oraingo bolada onetan (AN-5vill)" Gte Erd 25. "Ez dute lana orren 

maite (B)" Ib. 147. 

Gure eskuezko lana benedikatzen baitu. Lç Ins E 6r. Azken hauk oren bat egin dié lanean, eta gure bardin 

egin dituk. Lç Mt 20, 12 (He, Dv, Ol lanean hari(tu), Echn lanean aitu; SalabBN trabaillatu, Samper, Hual 

trabajatu, Leon lan egin). Ola, guazen igitara, / ari gaitezen lanean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 115. Eztela 

astelegunetan bezala lanean eta trabailluan ibili behar bestetan. Mat 110s. Koleraren iraungitzeko on da zerbait 

lani lotzea, bertzetan pensatzea. Ax 316 (V 210). Lan-ihesi Krastora, han ere iakia bera eztator ahora. O Pr 

295. [Amudioak] lan geiago hartzen du egin dezakeien baino. SP Imit III 5, 4. Lanean hausten dire egun gustiez 

eta hilzen. Gç 30. Lot zakizko lanari, zure trabailluak luze iraun behar ez balu bezala. He Gudu 123. Ez dut 

artako bear den hasti ta denbora ta zuek ere orain beste egiteko ta lan-arazoekin arkitzen zarazte. Mb IArg I 

324. Egia da, Jaunak, zuen lan, neke, ta izerdi ditxosoen pagurik munduan izango ezdezutela. Cb Eg II 6. Zerua 

irabazteko lanak ta egitekoak. Ub 142. Arik aurrerako biar edo lanak geratuten dira ijeliarentzat. Mg PAb 127. 

Zeregin ta lan santuetan. Añ LoraS 179s. Aisa inendúgu langáu. LE Ong 25r. Gizonak arretarekin egin bear 

ditu gizonari dagozkan lanak. AA I 573. Ezin eragin diot / lanaren zankua. Izt Po 166. Lanari jarrikitzea. MarIl 

30. Hari lanak eragin eta zihaurek untsa phausatü. Etch 498. Zeren ikusten zuen / lertutzen lanean. It Fab 54. 

Uzten dituzte lanak gero egiteko. Hb Esk 213. Lanak ez du baxatzen aitoren semerik. Ib. 88. Israeltarrak edozein 

lanetan txit trebeak ziran. Lard 64. Lan hartan eman denbora galdua izatu da enetzat. Dv Lab 368. Gau ta egun 

beti lanian. Xe 242. Lan oetan adituak direnak. Zab Gabon 107. Komentuetan elgarrekin otoitzean eta lanean 

bizi diren guzien kontra. HU Zez 99. Ibilkerea, alperrak lanera eroaten dabena lakoxea. A BGuzur 116. Beste 

zeintzuk lan dagoz galerazota jai-egunean? Itz Azald 94. 

(s. XX). Eltu gra lanek apura arazten gitein tenprara. Mdg 139. Etxean lan andirik etzegoan eretietan. Ag G 

17. Laguneri esku emaitea nuen lan bakarra. StPierre 38. Izurako daunatuak bazuen lan, zonbait egunez, 

Lohilakaten makilak hautsi hexurren xuxentzen. Barb Sup 146 (cf. LAN IZAN). Elheak errex, lanak ez. Ox 122. 

Ekin lanari! Enb 136. Amaitu ebenian dantzarijak lana, / emoutsen ardau zuri ta txokor bana. Ib. 207. 

Baratzetako lanari ere / sudurra dute zimurtzen. Etcham 226. Berrikeri oriek itzik itz euskeratzea lan gaitza 

baitzen. Or Mi VI. Amabi kanerdiko, lan polita dute. Or Eus 148. Baditu lan geiago ere artoak. TAg Uzt 292. 

Azkubeko semea gazterik hil zen lanak higatua. Zerb Azk 80. Ixillik egotea ezten ire gogoko lana. NEtx Antz 47. 

Etxean aurreko lanik ezpalego bezela. Ib. 74. Illunpeko lan artan ixil-ixilik ari zan. Anab Poli 33. Ogei lagunen 

lanak egiten / dago makina bakarra. Basarri 132. Illargiak berak mugatzen ditu lan bakoitzari dagozkion 

egunak. Ibiñ Virgil 75. Lotu zen haatik bere lan berriari asmatzen dugun karrarekin. Ardoy SFran 129. Lana 

auzoan eta miztorra aoan. NEtx LBB 177. Lo ta lan, bertan egiten ditu. Ib. 101. Lan aundia emoten deutse 

abade biei. Alzola Atalak 123. Lana tamañan ona da baña / ez da komeni geiegi. Uzt Sas 169. Kontrabandoai 

esaten zaio / askotan "gaueko lana". Ib. 178. Lana egin, ta ez eman (AN-larr). Inza NaEsZarr 1233. Egiteko hau 

hartzen badugu, geure bizirako lana hartzen dugula. MIH 41. 

(Como segundo miembro de comp.). "Travail, ouvrage de divers genres, lana est accompagné en ce cas d'un 

mot préfixe qui en détermine le sens, kanpo-lana [...]" H. AxN explica golde nabarretan eta golde pikoetan 

(470) por golde lanetan. v. auzolan, azpilan, baso-lan, burulan, eskulan, idazlan, ikaslan, ikuslan, ALFER- 

LAN, BETE-LAN, ERTI-LAN, etc. Hark zuen Tudelarat Ebro lerrarazi, / hartakotz Erromano lan eginarazi. 

Hb Esk 70. Beste batzuetan arotz-lanetan ari izaten zaigu. A Ardi 137s. Estuasunetatik ateratzeko beso-lana 

baño biurrikeri-lana sarrigo egiten zuan. Muj PAm 6. Iru aldiz ispia-lanetan arrapatu zulako. Or SCruz 81. Ara 

ta ona nabillen onek, euskel-lan aundirik ezin dut burutu. Zait Sof 5. Langilleak kai lanean eta kapitana [...] 

dena ikusten. JAIraz Bizia 45. Bere eleiz-lanak utzi gabe, jarraitu zuan mendi-zugaitz lanetan. F. Labayen in 

Munita 8 (v. tbn. Munita 150). Josketa lan batzuk egiten ari nintzan. Etxde JJ 110. Kontrabando lanean. Ib. 38. 

Bere apez lan guziak arta eta amodio handienarekin egiten zituena. Zerb Azk 77. Ikatz-lanean ibiltzen nintzan. 

Salav 55. Itzul-lanak. Ibiñ Virgil 22. Noizko bukatuko ote dituzu hiztegiaren prestalanak? MEIG I 95. Liburu 

berrien kritika lanean hasten naizen bakoitzean, meta aurkitzen dut pilatua. MEIG III 121. v. tbn. Ayerb EEs 

1915, 260n (pintura-lan). Barb Sup V (sator-lan). Alzola Atalak 131 (tesis-lana). Garm EskL I 126 (zur-lan). 

2. (gralmte. en pl.). Apuro, dificultad; preocupación, quebradero de cabeza. "Lanak izanen ditu horren egiteko, 

il aura du mal à, il lui sera difficile de faire cela" Dv. "Travail, occupation, embarras, difficulté. Eman dautazut 

behingo lan, [...]. Lan txarrean sarthu zare, vous êtes entré en mauvais affaire" H. "Irabazten naiko lanak izan 

ditu". Gte Erd 283. Cf. LANAK EMAN. Sekula nik ez oi dot beste lanik, / onela iragaiten jat gau-egunak. 

Lazarraga 1186r. Nik dudan lana, / ezin errana, / zer koeinta dudan higan. O Po 10. Lagundu behar dioe alkarri 

bizitzako lan ta neke guzietan. Ub 222. Goguan artu baga nekezari gaixuen lan ta lorrak. Mg PAb 152. Trena 

okertu eta / izan ziran lanak. PE 122 (v. LAN IZAN). Ehun gizonek ere aski lan ukhanen zuten elgar aditzeko. 

Elsb Fram 58. Lanak ditut gogoeta gaixtoen kentzen nere izpiritutik. Jnn SBi 65. Hek baino beharragoak direla 

ezin biziz lanak dituzten pobreak. HU Zez 188. Alkarri lagunduta're / bizitzen naiko lan bada. Tx B III 135. 

Lanak ditut bizkitartean irria ezin atxikiz. JE Ber 87. Ingeles bat Leaburura baletor ta euskeraz mintzatzen 

ezpaleki, gizon-erdi ez, laurden izatea ere, hmm! naikoa lan. A Ardi 12. Arritzeko da zer lanak dituzten arat 

eramateko bear dituzten aparexuak. FIr 134. Ezin okertuz lanak baditu. Or Eus 172. Ugazalaba illobira 


mende. 

298


bidaltzen etzun lan aundirik izango. Etxde AlosT 39. Tximistak jota naiko lan dabilki biziari eusten. Munita 90. 

Bazeuket oekin naiko lan. Etxde JJ 29. Zuri lenbaitlen esateagatik eta larriarekin atsegingarririk aztutzeko 

bildurrez, lanak ibilli ditut. Anab Poli 138. Naikoa lan eta buruaren hauste daduka haren dirua konta eta 

gordetzearekin. Arti Ipuin 66. Badabizkite / udaran naikoa lanak. Basarri 164. Izan zituen bere lanak latiña 

menderatzen. Vill in Gand Elorri 18. Maribik naikoa lan badu, / artu dun gizon pardelarekin. NEtx LBB 387. 

Emen sortzen dira lanak. In Uzt Noiz 109. Ondo dantzatzen daude, / sekulako lanak. Uzt LEG II 205. Gaur den 

egunean ere lanik aski Oihenarten neurtitzak baino legunagorik, landuagorik, jasoagorik egiten. MIH 238s. 

Diglosia hor daukagu geure gizartean, eta lanak izango ditugu horretaz libratzen. MEIG VII 42. v. tbn. EusJok 

II 19. ABar Goi 27. Markiegi in Ldi IL 10. Lf Murtuts 34. JAIraz Bizia 79. Txill Let 69. Xa Odol 14. 

"Lanean ezartzen nuzu, me pones en un aprieto (BN-lab)" Broussain (ap. DRA). 

(Interj.). Ai, au lana! Cb Eg II 18 (Dv LEd 46 hau lana). Nagusi jauna, auxen da lana / amak bigaltzen nau 

berorrengana. Bil 77. Au lana, nai ez dedana egin bear! Moc Damu 24. Jesus, au lana! Ill Pill 10. Oh! Oh! 

Hauxe da lana! Barb Sup 25. Au lana! Or QA 188. Hau lana! [...] ostatu batera joan beharko diat jatera. MEIG 

IX 108. 

"Accident fâcheux, hauxe da bada lana gerthatu zautana! voyez donc l'accident qui m'est arrivé!" H. 

3. (Ht VocGr 357 y 394, Lar, Añ, H). Trabajo, obra; acción. "Examiner un travail, lan bat eskuztatzea" Ht 

VocGr. "Ouvrage, lana, obra" Ib. v. lanegin. Sorginkeria ez, nekazari on baten lana da ori. Mb IArg I 211. 

Orazioak esanaz, limosnak emanaz ta lan onak egiñaz. Ub 213. Hortako zerbitzatu niz La Fontainaren lanaz. 

Arch Fab 11. Eskuliburua, Kempis, Egunoroko lan onak edo besteren bat. Ur MarIl 3. Zergatik utzi paretetan / 

marbalo lan hauk dilindan? Gy 90. Ain bere gogoko lan andi hura bukatu zuenean. Lard 212. Jinkollo baten lan 

da zeta. Ip Dial 4 (Ur, Dv lana; It obra). Espiritu Santuaren graziyaz ta birtutez eta egiya guztiyagaz argiz 

yantziriko lan Beseleel barri arek egin euena. Ur BulaAl 40 (el editor traduce "como"; BulaG 553 lan). Egiñ 

dituzun lan edo obra on guziak galtzea. Arr May 36. Eskentzen deizüt ene zahartarzüneko lan txipi hau. Ip Hil V. 

Nere biotza nola poztu dan lan au irakurtzean. Etxeg in Ag AL 7. Erronkariko euskara gaiaz egin digun lan 

ederrean. FIr 178. Urlia yaunak lan bat agertarazi du arestian. Ldi IL 61. Hizkuntza landu klasiko edo berrietan 

dagozen maisu lanak irlandaraz emaiten dituztenak. Mde Pr 245. Utz dezagun hortan Hiztegia, lan bat gaitza 

dela erranik. Zerb Azk 64. Zeruaren lana da au. NEtx Antz 63. [Sariaren beste zatia] Azpeitia de Eskauriaza 

andrearen lanari emon yakon. Vill in Bilbao IpuiB 5. Max Frischen [...] lanetik euskeratua. Lab SuEm 165. 

Santxo Elsokoari buruz lan bat egiteko oar batzuk eskatu neutsazan. Alzola Atalak 106. Argitaratu ebazan 

euskal lan batzuk. Ib. 108. Gizonen bertutea lanetan ezagun. Xa Odol 93. Bi liburutan edo bi lan berezitan. MIH 

252. [Gehienok] ikusi dugun teatro lan hau. MEIG III 81. Probidentziaren plana eta lana ikhusten ez duenak, 

ixtorioan, itsu handi bat da. Elsb Fram 87. Mundua ezin ditekela izan ustegabearen lan edo frutua. Vill Jaink 

41. Izadia, adimen baten lana ote da? Ib. 45. Ori, elurren bildurrak egindako lana zala esan genduan guk. Uzt 

Sas 349. 

4. Trabajo, empleo, ocupación, oficio; lugar de trabajo. "Laneko laguna dut (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 251. 

Dendari, zapatari edo beste lan edo ofizijoko bateko ugazabak. Astar II 67. Yakinen meneko da kontratuzko 

lana. Hb Esk 209. Egun batian joan zan lanera eta nagusi onak diyo [...]. PArt in Bil 172. Lan gabe bizitze au 

tristea da eta guziz gogaitkarria. Arr GB 49. Illuntzean lanetik etxera nekaturik etorrenean. Echta Jos 12. Zortzi 

orduko lana gura genduke. Ag G 354. Ia elduten garean ni neure etxera ta i lana aurkituko dokan lekuren 

batera. Kk Ab I 14. Sortetxetik lekorako ezkondu ziren eta lan eske Donostirat eman zuten. FIr 131. Enrikek 

eztin lanaren bearrik emaztea mantentzeko. ABar Goi 42. Emakume ta gaztetxuen lana arautu. Eguzk GizAuz 

165. Lan bako orrei jaten emoteko. Ib. 160s. Guztiok lan guztietarako egokiak ezkara-ta. Ib. 116. Lana itxi Ib. 

117. Ta bere lanetik jango baleu! Bilbao IpuiB 208. Andik etorri ta Bilbon asi zan lanean. A. Zavala in Goñi 11. 

Lanetik etxerat zoala. JEtchep 110. Hamabost urtekin sartu zen han lanean. Arti Ipuin 35. Loteriarik onena, 

lana. And AUzta 40. Lanerako baimena, karneta eta bertze gañerakoak. Izeta DirG 57. Andik aurrera lanik 

gabe bizitzeko lain eskuratu zuten. NEtx LBB 70. Zergatik utzi duzu Kuski lanik gabe? Lab SuEm 177. Erdi- 

Aroko lan mistikuak. Etxba Ibilt 453. Dugun ikus nolakoa zaikun bihotz hori azaltzen: etxean, lanean, 

adixkideetan. Larre in Xa Odol 12. Lan beharrez edo, behintzat etxetik Parisera joan da. Xa Odol 165. Pabrika 

asko egin ezkero / errian lana ugaldu. Uzt Sas 169. Aitarentzako zer deskantsua / lanera asi zanian! Ib. 209. 

Egunean zortzi orduko lanak aspertzen zuen. MIH 336. Zinean naizenean [...] ez didate laneko arazoek bakean 

uzten. Ib. 148. Trabajo, en oposición a 'capital'. Lanetik dator irabaztia, / irabaztetik ogija. Enb 68. Lanak 

eta lanaren irabaziak banatzea. Eguzk GizAuz 145. Guzti-guztia langillearen lanetik datorkie. Ib. 56. Lana 

gitxitu ta urritu da lantegi batzuetan. Erkiag BatB 183. 

5. "(Sal), cosecha de trigo temprano, a diferencia de la cosecha de trigo tardío, que se llama bratzen o brazen" 

A. 

6. "Relación social. Orrekin ez det lanik, no tengo relaciones con ése. Relaciones de noviazgo. Biak lana artu 

emen doia, dicen que ambos han entablado relaciones de noviazgo" JMB At. 

- HAUR-LAN. v. haur. 

- LANAK EMAN (G-azp; emon V-gip). Ref.: Elexp Berg (lan); Gte Erd 205. Dar quehacer; costar. "Ume au 

azteak lanak eman zizkigun (G-azp)" Gte Erd 205. Andik etxera naizenerako / lanak eman dizkidea. Noe 29. 


mende. 

299


Gero ta gero ere lanak eman ziozkan Ordenari onek. Bv AsL 199. Ja hein hunen kokatzeak ere lanak emanen 

diozkate gure langilei. HU Aurp 112. Zarra izanarren lanak emango zituan orratik bizkaitarren bati eltzen 

bazion. Ag G 100. Lanak ematen dizka / edertu eziñak. Urruz Zer 105. Lanak ematen nitun / sasoi nuan arte. Tx 

B I 201. Geldirik egon arazten bakarrik lanak ematen dituzte. Lab EEguna 71. Lanak eman bear dizkigu aize 

petral onek. Etxde JJ 104. Ganbeluaren gañera igotzeak ematen ditu lanak. Anab Aprika 35. Haranbillet ta 

Agerrek oino / emanen dazkote lanak! Mattin 59. Zutik egoiteak berak lanak eman zauzkitan. Xa Odol 333. 

Lanak emango ditu / ondo ikastiak. Uzt Sas 357. Aditzarekin, esaldiaren buruan, doazen atzizki batzuek ere 

lanak ematen dituzte. MIH 104. v. tbn. Alz STFer 119. A Ardi 17. Auspoa 63-64, 111. (Lan eman). Gere 

burua mantendutziak / lan ematen zigulako. Uzt Sas 209. "(Ya nos dará en que) entender, lanik asko emango 

digu" Lar. Osasuna duenari ere lanik eta ekhairik asko emaiten dioena. Ax 202 (V 135). Sobra lan ematen 

daroku gure gutizia desordenatuen kontentatzeak. Ch I 11, 2 (Mst, Ip sobera arranküratzen gira). Eriotzako 

gaixua datorrenian, ziñuan, berak emongo dau lanik asko. JJMg BasEsc (ed. 1845), 280. Nere buruak ere 

ematen dit franko lan. Lab EEguna 92. Jai koskor ori lan geiago ematen ari zait Nizako jaiak baño. Ib. 94. Ez 

digu esateko batere lanik eman. Munita 69. Etzion lan ederra eman aitari bere irugarren aingeru arekin! NEtx 

LBB 126. Olakoxe lanak eman dizkit neri liburu onek. Uzt Sas 23. Edozeiñekin probatuta're / lan txarra emango 

diola. Ib. 228. 

- LAN-ALDATU. "Atxéenondua (egon aldixa). Lanáldatua atxéenonduen páre" Iz ArOñ. 

- LAN ALFER. Trabajo inútil. "Lan alferra, travail sans profit" H s.v. alferra. "Lan auher bat egin düzü (S)" Gte 

Erd 13.v. ALFER-LAN. Lan lasterra, lan alferra. O Pr 297. Ez det uste derala / egin lan alferra, / ipuiak 

ifintzean / gure zortzikoan. It Fab 16. Lan alferra eta kaltekorra. Dv Lab 24. Gaiñera berrikeri oriek itzik itz 

euskeratzea lan gaitza baitzen, eta lan alperra, diodanez. Or Mi VI. Alferrik egotea eta lan alferra egitea, 

bardin. Zerb GH 1936, 115. Lan alferra egin. Vill Jaink 44. Betiko leloak utzirik, beraz, ez dirudi lan alferra 

dakarren mandatu horri begiratzea. MIH 320. 

- LAN-ASMO. Proyecto de trabajo. Gure lan-asmoa auxe da. Lenbizi, al-dan zeatzenik arloa argi ikusi. Ldi 

IL 79. 

- LAN-BANAKETA. Reparto de trabajo. Beraz, antxe ikasi bide zuen lan-banaketa Platonek. Zait Plat 13. 

Zuzentzan ere lan-banaketa sortu dugu beste gaietan bezala. MIH 321. 

- LAN-BEHAR. Trabajo, quehacer. "Quehaceres, ocupaciones, zeregiñak, lan bearrak" Añ (s.v. hacer). Egun 

guztiko lan-bear santuetan Jesus gogotik iños kendu baga. Añ LoraS 165. Lan-bearrik premia gabe egiten 

eztuenak. Añ CatAN 37. 

- LAN-BITARTE. a) Tiempo de trabajo. Lan bitartean, gomutau zaitez zagozala Jaungoikoaren aurrean. Itz 

Azald 204. Kantua darie, lan bitartean, garo-biltzalleai. TAg Uzt 278. b) Tiempo libre, descanso en el trabajo. v. 

lanarte. Mutil au joaten zan leorrera lan bittartietan, euskaldunak egozan lekuetara. Echta Jos 306. Goiz- 

Argi irakurri / lan-bitartietan / buruz jokatuteko / baserri-lanetan. BEnb NereA 110. 

- LAN-BURDINA. Utensilio de trabajo. v. lanabes. Lur-gizon bakar baten / zer dira aleginak, / ezpadaukaz 

idiak / eta lan-burdinak. Azc PB 333 (in Ur PoBasc 195 lar burdiñak). 

- LAN-DANTZA. Danza de faenas. Sagarraren ta tipularen ta / lan-dantza denen pausoan. Or Eus 349. 

- LAN-DESLAN. (Sust.). Hacer y deshacer. Penagarri da gure jendea atergabeko lan-deslanean ikustea. 

MEIG IV 51. Komeni litzaigukeelakoan, agian, gure atergabeko lan-deslana egin-desegiteari begiralditxo bat 

eskaintzea. MEIG VII 29. Peneloperen lan-deslanean segitzea. MEIG VI 123. 

- LAN EGIN (gral.; Lar, VocS 139, Añ, Gèze 353, H), LANGIN (BN, S; Foix ap. Lh; langite SP, Arch VocGr, 

H). Ref.: A (lan egin, langin); Lh (langin); Lrq /lángite/; Etxba Eib; Elexp Berg. Trabajar. "Opérer, launegin" 

VocS 239 (cf. nota de laneman). Cf. lanegin. Tr. No hay ejs. de participio langin, aunque sí de langite-. 

Trabaillatzen gara gure esku propiéz lan eginez. Lç 1 Cor 4, 11. Zuen egiteko propién egitera eta zuen esku 

propiéz langitera. Lç 1 Thess 4, 11. Dakienak lan daidi, eztakienak ler daidi. RIs 23. Enzün meza saintia, ez 

lanik egin. Bp I 91. Josef saintiareki langiten ari zela. Bp II 35. Gizon gai ori landu, ta leunduko bada 

maisuaren erreglakin lan egin, ekin ta ekin bear da. Cb EBO 46. Utzi zion lan egiteari. AA II 43. Goiz guztian 

lan egin / eta bazkaltzera. It Fab 79. Lan egizie. Arch Fab 169. Alhorretan langitez / dirua zela bilzen. Ib. 171. 

Han ere lan eginez bizi da jentia. Ip Dial 41 (It lan eginda, Ur biar eginda, Dv lanean hariz). Nork egiaz, onek 

bezela, sei gizaldi ta erdian Elizaren alde lan egin du? Bv AsL 75. Ah! ez duk lanik egin nahi igandearekin. Arb 

Igand 87. Langiten hasiak. Prop 1898, 112. Ez daud eskribitan oboro, aski lan egitia baita gore San Pedro egun 

andiarentako. Mdg 140. Lan eiteko gorputzen / palta talentua. JanEd II 119. Zintzuak lan eiten dau / ta eginarazi. 

Enb 182. Lan egiteko iñor gutxi ta / mayian eziñ kabitu. Tx B II 60. Lanik egin gabe bizitzeko beste duana. 

Lab EEguna 62. Zuk zeure kontura lan egin nai dozu, ezta? Eguzk GizAuz 132. Literatur alorrean ere lan egin 

zuen Caradar-ek. Mde Pr 257. Maiatzean ordu asko ditu argiak lan egiteko. NEtx Antz 9. Parkatu, baiña, apari 

ostean lan egiterik ez dot oitura. Bilbao IpuiB 191. Kolejiora gabe lan egitera bidaltzea hoba zukeen gurasoek. 

Osk Kurl 207. Ez eukan egunero lan egin bearrik. Erkiag BatB 47. Lan egiñagaz artuten dogu / naikoa bizi 

izateko. BEnb NereA 181. Teatroan ere lan egiña al zera? Lab SuEm 208. Biyar ere ez genduke / lanikan egin 

nai. Lasarte in Uzt Noiz 124. Badaki ere zentzuz eta sakonki lan egiten. MEIG III 156. Horien kontra lan egin 

nahi izatea dela alfer lana egitea. MEIG IX 83. 


mende. 

300


v. tbn. (Excepto textos guipuzcoanos, en los que es gral.): Etch 498. CatBus 24. Gy 237. Dv LEd 70. Hb Egia 

128. Legaz 27. AB AmaE 416. Ag AL 45. Kk Ab I 66. Leon Mt 20, 12. Akes Ipiñ 22. Ardoy SFran 136. 

"Lan eginago eta naiago (Sal), cuanto más trabaja, más quiere" A. 

(Con lan determinado). "Lana egin bearrian, denbora alperrik galtzen (V-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 157. 

Gero lana egiteko / aita ta amarekin. Echag 62. Erakutsiko diot lana egiten. Izt C 240. Lana egiten duenak 

saria edo jornala merezi du. Lard 393. Ez du lana egiten xoilki begientzat. Hb Esk 174. Oraiñ lana egin bañan / 

naiago luke ill. Xe 252. Jan nai baduk lana egin zak. Apaol 113. Jai-egunean biarra edo lana eginagaz. Itz 

Azald 93. Nik lana egingo neban gogotik, eta berak etxea txukundu. Ag Kr 157. Lana egin daben ezkero, saria 

gura dabe. Or Tormes 3. Lana egiñaz aberastuak / dabiltza ondo jantzita. Tx B II 39. Lana egin bear orrek ikara 

sartzen dit. ABar Goi 30. Gaztetan naiko lana egin zun. Etxde JJ 268. Baizik lana beltz egiñda. Auspoa 39, 137. 

Emen jateko lana egin bear da. Anab Poli 86. Lana egiñaz nai badu batek / jatekoa irabazi. Basarri 174. Beti 

egoten zan prest euskeraren alde lana egiteko. Alzola Atalak 101. Kontzientzira lana egin omen zuan arek. Uzt 

Sas 339. v. tbn. PE 55. Ud 29. Sor Bar 97. Goñi 109. Iraola 82. EusJok 117. Inza Azalp 5. JAIraz Bizia 81. And 

AUzta 124. 

(Con determinantes). Zulo andi onetan lan asko egin oi zalako entzuera badegu. Izt C 66. Amaika lan 

alperrik / egin du tristiak! Ud 33. Biar eta lan asko egiten dabenak. Itz Azald 160. Mündin emazte deno izanen 

da aphez, / eta hurak biziko lan güti eginez. Xikito 9. Ez ahal duk holako lanik eginen? Barb Sup 99. Lan geiago 

egin biarko zeunke. Altuna 62. Lan gutxi egin baño / ondo jan ta edan. Tx B 166. Albait lanik gitxien egin eta 

albait ondoen bizi. Eguzk GizAuz 115. Orain astoakin lan asko egiten da. And AUzta 103. Nahi ta nahi ez lan 

gogorra egin behar dela. MEIG IX 51. Gure euskalduna bere lan egin bidenabar, eizian aritzen zen. FIr 136. 

Artalde ez dunak ere egin du aukera / diruz, gauza-truke edo lan-egin-aldera. Or Eus 12. 

- LAN EGINARAZI. v. LAN ERAGIN. Argentinan milla lan eginarazi ziozkaten. Zerb Azk 85. (Con lan 

det.). Pegoiari ederki / lana egin-arazi, / berak pikoarekin / beñere ez asi. Xe 224. Ez deie jandarmei aski 

laster lana egin arazi. HU Zez 128. Askori gogoko etxaken lana egiñazo bearko leuskioe. Eguzk GizAuz 116. 

Guztiei ta bakotxari izentauriko lana egiñazoten dautse. Ib. 116. 

- LAN EGINARAZLE, EGINARAZTALE. (El) que hace trabajar. Igandez lan eginaraztaleak beharrik gabe. 

Hb Egia 36. 

- LAN-EGINTZA, LAN-EGITE. v. langintza, langite. 

- LAN-EGITE. v. langite. 

- LAN-EGITEKO. Quehacer. Merkatari ta langille bere lan-egitekoan alfer ta nagi dabillenari etorri oi 

zaionaren erako bat. Mb IArg I 80. Zeren kontuz ta ongi nere lan-egiteko txiki orretan haritu zarazten. Ib. 210. 

- LAN ERAGIN (eraiñ V-gip ap. Elexp Berg). Hacer trabajar. v. LAN EGINARAZI. Arrotzak ez lan daidik, 

ez deraidik. O Pr 37. Langilleai jai-egunez lan eragiñaz. Eguzk GizAuz 159. Jai-egunetan be lan eragin dautse. 

Ib. 161. Musde Tiraz bear düzü bikaritto bat galthatü / hari lan eragin eta zihaurek untsa phausatü. Etch in 

Etxde JJ 273 (cf. Etch 498 lanak eragin). Zezenei lan eragiezue, gizonak. Ibiñ Virgil 74. 

- LAN-ERREMINTA. Herramienta de trabajo. v. lanabes. Aziendaz ta lan-erremintaz / bagenedukan 

indarra. Tx B II 61 (lo recoge tbn. Salav 25). 

- LAN-ESKAS. "Manque de travail" Dv. "Chômage" Lh. 

- LAN ETA LAN. Trabajando sin parar. Bere ogei ta amar urtetaraño lan ta lan ta izerditan haritzea. Mb 

IArg I 108. Estáien gérta lán ta lán, néke ta néke, bizitu ta bizitu ta gero ilóndoan deus ez arkitu. LE Prog 102. 

Ni nebillen artean / lertzen lan eta lan. It Fab 56. Lan-da-lan bere aulkian eserita igaro zuan egon osoa. Arrue 

Egan 1955 (3-4), 9. Lan da lan, gizajoa. NEtx Antz 112. Erbestean lan eta lan jardun, eta orra, errian bertan 

soloak landa eta alorrak larre. Erkiag BatB 93. Ezin egonik ari da, lan ta lan, bere egingoa egiten. Vill Jaink 

57. Lan eta lan beti. Alzola Atalak 129. Beti urrats edo biharamun hobe baten peskizan lan eta lan bere bertso 

lanetan ari zaikun gizon hori. Larre in Xa Odol 14. Betor Ejion / bere ezin-geldituzko gurpillarekin / eta betoz 

aizpa aiek lan-ta-lan. Berron Kijote 158. v. tbn. A Ardi VII. 

- LANEZKO. (Adnom.). Bestetarako ere bidea zela Jangoikoaren bide hau ezagutu nuen nik an fite aski ta 

laster, ta ezagutu nuen, diodan, nere lanezko bidez. Mb IArg I 51. Gelditu zen lanezko irabaz-biderik bage. Mb 

IArg II 353. Bere bizi lanezko eta gordean. Lap 315 (V 143). Herri batek bere gogozko eta lanezko 

esperientzietan, ohituretan bildu dituen jakitateak. Mde Pr 41. 

- LAN-GARAZKI. Acción, participación (en un negocio, empresa...). Orren lan-garazkiok erosteko 

eskubidea baltzuak berea dau. Eguzk GizAuz 154. Lan-garazkiok sortuaz batera, beste ainbeste domu-garazki 

[...] sakeleratu begiz garatz baltzuak. Ib. 154. 

- LANIK-EZ (V-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 209. Ocio; paro, falta de trabajo. "Egunetik egunera aundixaua 

da lanikeza" Elexp Berg. "Lanik ez aundia dago (G-azp-goi)" Gte Erd 209. Jauregietako lanikez eta 

erregaloakin nunbait, [...] eman zan zerbait txorakeri eta zabarkerietara. Aran SIgn 5. Egun eder argiak, gosari 

onak, lanik-ezak eta tuntunaren soñuak indar andia dute gogamen naigabetsuak kendu ta ankarik astunenak 

astintzeko. Ag G 46. Lanik-eza, bizi-eziña, zerga eta kontribuzioak [...]. Munita 22. Benturaren nai ta nai-ezko 

lanik-eza ezin eramanik, lapurretara beartu zuan. Anab Poli 113. Egun bateko lanik-ezak ez gaituela goseak 

ilko. Ataño MLanak 71. 


mende. 

301


- LAN-INDAR. Fuerza de trabajo. "Lan-indarraren teoria" Gte Erd 268. Salgei dagozan gauzen balioaren 

neurri bakarra langilleak gauza orreik egiteko erabilli ta sautu bear izan dauan lan indarra ei da. Eguzk GizAuz 

51. Bigarren aldiko bost orduetan be langilleak izerdia atera ta lan-indarra sautu dau. Ib. 58. 

- LAN IZAN (trans. e intrans.). Costar trabajo; resultar difícil, ser duro. "Embarras, difficulté. Orori khausitzia 

lan dük, il est difficile de plaire à tous" Lrq. "Lan izan, sinisteak lan du (costar)" A Apend. Neke gogorra ta 

lan lizake oriekin an burutzea. Mb IArg I 238. Sinisteak ere lan du! Izt C 188 (v. tbn. en el mismo contexto in Tx 

B 122; lanak ditu A Ardi 24, Munita 80; lanak daukaz Etxba Eib s.v. besagaña). Lan liteke, beraz, hulako 

atzematea, diru truk ere. Hb Egia 132. Mingaña isillikan / irukitzen lan da. EusJok II 127. Ingelesak lan dik / 

mokadurik onena / alemanak jan dik! Auspoa 76, 61. Publikora erten da / sufritutzen lan da. AzpPr 24. Pobriak 

lan du nekatu gabe / bizi-modua sortzia. Tx B II 152. Ba du lan aurrera sartzen. Or Eus 416. Aukeran beti bizi / 

nai duenak lan du (AN). A EY IV 87. Lan da min au eramaten! Basarri 156. Hor ere ukan zuen lan bazter 

xahutzen. Ardoy SFran 205. Lan du biotzak orain / zu emen uztea. NEtx LBB 335. Lan da zure obrak oro 

ezartzea lerroan. Xa Odol 158. Ororen kontentatzen / lan izanen duzu, / gonbidatu guziak / jiten bazauzkitzu. 

Mattin 110. (Con lan det.). Lana da sinhestea orduko gizona, / barnetik kharra yari, katoliko zena. Hb Esk 

50. Lizar-abar eta lasto egoak dardara... / eiztaririk an danik asmatzen lana da. Or Eus 47. (Pl.). "Sua piztu 

zan geure aurrian sasixan, da lanak izan giñuzen emendatzen" Elexp Berg. "Sinesteak baditu lanak! (AN-5vill)" 

Gte Erd 166. 

- LAN-IZERDI. Sudor del trabajo. Zetako baserritar gaixoari / galdu euk bere lan-izerdia, / urteko yanaria? 

Zav Fab RIEV 1909, 30. Aurtzaroan yolasti, mutiletan amets-bera, / lan-izerdiak eta ondo-atsedena. Ldi BB 

100. 

- LAN-LAGUN. Compañero de trabajo. v. lankide. Naiz osaba Garto-k / lan-lagun ustez / udakide deitu. Ldi 

UO 30. [Gai] hauek ditu lan-lagunik onenak. "Las que le sirvan mejor". MEIG IX 118s (en colab. con NEtx). 

- LAN-MAHAI. Mesa de trabajo. Noan nere lan-maira. Biarko errezeta batzuek egin eta idazkiren bati 

erantzun bearra izango det. NEtx Antz 81. 

- LAN-NEKE. Trabajo, penalidad. Glori ta atseginz zenbat ere emen lan-neke andiagoak dituen anbat gero 

zeruan andiagoa. Mb IArg I 304. Lan-neke gitxi au orde-kitutuko deust beti iraungo daben zoriontasunaz. Añ 

EL 1 65. Ez lan-neke-bear andiak igaro ezkero, ezpada paseo ta dibersiño ostean. Añ LoraS 188. 

- LAN-OPOR. Paro en el trabajo, huelga. Oviedoko ikaztegietan langilek lanophor edo grebak hasirik. Herr 

20-3-1958, 1. Zeru-lurrok egin baiño len aldirik izan bazan zergatik esan lan-opor ziñaudela? "Opere 

cessabas". Or Aitork 316. 

- LAN-OZPEN. "Crisis laboral. Lan-ozpen aundia dago bolara ontan" Gketx Loiola. 

- LANPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). "Lanpian, bajo la servidumbre del trabajo. Bizimodu guztia 

lanpian pasau [...]. Ori beti lanpian bizi izan da ba" Elexp Berg. Neke, gatx eta lanpian bagaukaz ezta 

gorroto deuskulako, ezpada geure onerako. Astar I 40. Nik bizi guzia igare dut lanan pean. ZMoso 45. 

- LAN-TRESNA. Utensilio, herramienta de trabajo. v. lanabes. Urrengo egunerako lan-tresna batzuk erosi 

bearra zeukala-ta. TAg Uzt 139. Bitartean, bildu bitzate mikrosoiñu-ondoan, mai batean edo, beren lanerako 

paper eta lan-tresnak. NEtx LBB 194. Bere lan-tresnak, geienetan, bere gurasoek utziak ditu. Garm EskL I 20. 

- LAN-UGARI. "Persona que tiene muchas despachaderas (AN-larr)" A EY III 276. 

- LAN-ZURI. "Lan-txuri, el que trampea en el trabajo acudiendo a lo más hacedero (G-to)" A EY III 344. 

Zuek lan-zuri beti. Ol Ex 5, 17 (Ur alperkerian zaudete, Dv alfer zaudete, Bibl alferrak zuek, BiblE alfer hutsak 

zarete). Gizon gorpuzgillea, lan zuri (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1323. 

lana (V-gip, G-nav; Añ), lena (Dv A). Ref.: Ond Bac (lanorratz); Elexp Berg. Lana. v. artile. 

Txakurrari ezteutso / emoten bakerik, / lepuan daukan lania / guztiz kendu barik. (Interpr?). DurPl 85. Billatu 

zuan lana eta lioa, eta gogotik iruiñ zuan bere eskuz. AA I 579. Ardi baten bigarren kalitatea da eztitasuna; 

uzten du bere lena khentzerat, [...]. Jaur 170. Bildotsak izan oi dau aitaren lania ta amaren okelia. Ur Dial 72. 

- LANADUN. (Ganado) lanar. Eztaukazu ganadu lanadunik? Mg PAb 109. Beste ainbeste jazoten da lanadun 

aberiakaz. Ur Dial 71 (It, Ip ill(h)edun, Dv xuri). 

- LANAGINAN. Lanagiñan, artillezko haria egiten. Maria lanagiñan da ni iruten" Elexp Berg. 

- LANAZKO. (Adnom.). "Lanazko jertse bat komeni jat negurako" Elexp Berg. Emaiten duzu pasta barnian 

biharamun arte, beroki estalgi lenazko batean. ECocin 15. [Señora bat] lanazko txakur petral batekin. Iraola 

129. Azkenian urrikaldurik enpliatua, uzten diyo txakurrari billete erdiyakin, lanazko aur bat balitz bezela. Ib. 

131. Buruan lenazko estalgi bat edo biga. JE Bur 114. Lenazko oihal fabrika. Ib. 197. 

- LAN-ORRATZ (G-nav). "Aguja para tejer lana: lanarekin lan iteko" Ond Bac. 

lanabes (V, L ap. A (que cita a Añ y He); SP (lanhabeza), Ht VocGr 328 (+ -nh- 375), Lar, Añ, Arch VocGr, 

Dv, H (+ -nh-)), lanabas (L-côte ap. A), lanbes (Arch VocGr, T-L), lanapez (SP), lanibes (Lar, H). 

Instrumento, utensilio de trabajo. "Trebejos, instrumentos de algún oficio" Lar y Añ. "Lanabesa, l'appareil. 

Lanbesak, tresnak, les ustensiles, les outils" Arch VocGr. "Appareil, outil" T-L. "Lanabesak hartu eta banoaie 


mende. 

302


lanera. Lanabes onak ditut" Izeta BHizt. Penatzeko lanabesak han dire aurkhituak. EZ Man I 103. 

Lanhabesak, tresnak eta obraren egiteko gai guztiak ere berek bilhatu eta hornitu behar zituzten. Ax 26 (V 15). 

Hizkuntza da lanabes bat zeinaren bidez gizonak aditzen baititu bertzek hitzez erraiten tuzten gauzak. ES 140. 

Dala lurreko lanetan diarduna, dala arotza edo argiña, nola egingo ditu bere lanak ezpaditu artarako bear 

diran lanabesak? AA I 609s. Ez da jostaketarik zeñetan diarte edo puebloari aurkeztutzen ez diozkaten 

mendearekin ekadoiaren lanibesak edo instrumentuak. "Los instrumentos del poder y la justicia". Izt D 157. 

Lanabas edo esku tresnak. Prop 1902, 119. Garia, arto ta lurrak ematen dituan beste aliak lantzeko lanabasak. 

Anab Don 132. Mintzoa entzunik, bildurrez aldegin zun, lanabasa utzirik. Or Aitork 140s. Erne egon adi eta 

prestatzik lanabesak burni-kutxa ori idekitzeko. Izeta DirG 21. Solo-lanak egiteko tramankulu ta lanabesak 

gordeteko. Erkiag BatB 22. Anbiguitateaz, bestalde, maiz baliatu dira lanabes gisa, ez poetak bakarrik. MIH 

389n. En DFrec hay 10 ejs. de lanabes. v. tbn. Egiat 201. A Ardi 17. JE Med 155. Vill in Gand Elorri 14. 

lanabesakin. Figura en Harriet, quien lo remite a lankaikin (q.v.). 

lanabesko. "Instrumental, lanibesko" Lar. 

lanhadura. v. lainadura. 

lanaga (Lar H). "Hastil, mango de hachas, azadones, etc." Lar. 

lanagatu. "Enhastar, lanagatu, lanagan sartu" Lar. 

lanakura. "Lanhaküa, endroit où un fruit a été endommagé par le brouillard (S)" Lrq. 

lanaldi (c. sg. A; Lar, Añ, H). 1. "Peonada" Lar y Añ. "Rato de trabajo" A. Iñori lan-aldian pekaturako 

biderik ez ematea dira nagusiak langilleekiko dituzten eginkizunak. KIkG 54. Etxeratuak ziren landako langileak 

lanaldia eginda. Or Mi 6. Lanaldia amaitu ondoren an zoatzik aldraka antzokira. TAg GaGo 84. Lanaldi gaitza 

egin dutela / ta aitak ditu goraipatu. Or Eus 83. Lanaldia amaitutakoan [...] kriskitiñak eta ankak arin erabiltzen 

oituak. TAg Uzt 158. Eguneko lanaldia amaitu ebanean. Erkiag Arran 66. Ta ene ordü güziak / gaintikan bethik 

lanaldi. Casve SGrazi 142. En DFrec hay 7 ejs. 2. "Peonería, tierra que se labra en un día" Lar. 

lanantze. Arte, artificio. [Harroka] hartan bazen bisetako zilho bat, bere baitharik egin zuena, ta 

lanantzeak ongi antolatu zuena. "Que la nature avait formée et que l'art avait renude commode". Birjin 89. 

lanapez. v. lanabes. 

lanari (Lar, Añ, H (G)). 1. "Obrero que trabaja por jornal" Lar. "Obrador, operario" Añ. Esan daigun zelan 

biar egitenzan, zenbat ziran lanariak edo ola gizonak. R. Murga EE 1895b, 494. Funtzionario edo "lanari" 

mordo handi bat agertu da. Txill in MEIG I 259. 2. "Trabajador, laborioso" Lar. 3. (Uso pred.). Trabajando. 

Eta txoriak kantari / eta jendea lanari. Gand Elorri 61. 

lanarizain (Añ), lanarizai (G? ap. A; Lar, H (G)). "Sobrestante" Lar, Añ y A. Argatik jarri ziezten 

lanarizaiak atsekabetu zitzaten zamakin. Ur Ex 1, 11 (Dv, Bibl lanetako aitzindariak, Ol artezkariak, BiblE lanarduradunak). 

lanarte (V, Gc, ANc, L-ain ap. A; Ht VocGr 435 (-nh-), Lar Sup, Añ, Arch VocGr, Dv, H, VocB). 1. Ocio, 

vacación; paro, descanso en el trabajo. "Descanso, interrupción del trabajo, vacación" A. Neguko lan-arteetan 

landare zenbait lurrean ezarri. Dv Lab 315s. Deus ez da lakhetago, jakitate aphur bat eta lan-arte duenarentzat, 

nola baita ikhustea eskuara zaharra eta erdara gaztea elkarri parrean emanik. Arb Igand 17. Hilabethe hoik 

hiruretan ditugu bakhantza edo lan-arte egiazkoak. Prop 1906, 68. Erdaraz deitzen ditugun "loisir"-ak dira gure 

lanarte edo memento libro guziak. Gazte (octubre) 1958 (ap. DRA). Zeru goiaño oan / mendizut, bean ez 

bezelako / lanarte gozaleku. "Sosiego". Gazt MusIx 117. Lanartetan bere euskara aberasten ari du Hiriart- 

Urruty kazetalari aipatuarekin. Lf ELit 288. Egunen batean, zorioneko lanarte horiek ere bukatu ziren, eta 

lanari ekin behar, berriz ere. MIH 368. 2. Tiempo de trabajo. Nola ote arintzen dituzute zuen lanarte ta 

nekeak? ADonostia Itzald II 7. 

lanartun. "Contratista" BeraLzM. Olasagasti Anaien arostegia. Lan-artun edo kontratistak. ArgEgut 1922, 


mende. 

303


1. Ugazaba, lanartun eta langillezañak, guztiak nai izan dabe albait lasterren aberastu. Eguzk GizAuz 160. 

lanhastatu. v. lainoztatu. 

lanhaza. v. lainaza. 

lanhazkatu. v. lainozkatu. 

lanba. v. 2 lau. 

lanbara. v. lamara. 

lanbas (V, G ap. A), lamaza (Lc ap. A), lanbaza (G-azp ap. AEF; G-bet). 1. "Lampazo, estropajo grande 

hecho de retales de paño que sirve para fregar los costados y cubierta de lanchas y otras embarcaciones. Lanbasa 

baiño bastoago da mutil ori (V-m), ese muchacho es más grosero que el lampazo" A. "Lanbaza, una especie de 

escoba de paño para la limpieza [de los botes] (G-azp)" AEF 1960, 49. Lanbasakaz (oial zar zatiakaz 

egindako moltsoa, egur baten buruan ultzez josita) txalopak urez garbituten. Ag Kr 78. Gero lanbazaz kanpo ta 

barren / ondo garbitu ziñetan. Garbiz EEs 1925, 67. (Como insulto). Lotsabaga, lanbas, arpegi-andi... A 

Ibaiz 1902 (n.º 9), 2. Lanbasok alakuok! Eztautzue beingoan diruak sakelik erreko! Erkiag Arran 49. 2. "(ANgip), 

alga marina" A. 

lanbat. v. larunbat. 

lanbera. "(V-och-gip), aguanieve, agua que cae de las nubes mezclada con nieve" A. 

lanberatu. 1. "(V-ger), ablandarse la nieve" A. Berak (Jainkoak) izotza, ogi-zati lez, dau bialtzen. / Berak 

berba bat esanaz gero lanberatzen, / bere arnasaz dana urtzen. Akes Salmoak 148 (ap. DRA). 2. "Cambiar el 

tiempo malo a mejor (G-goi)" A Apend. "Ablandarse el tiempo, cambiar de un tiempo crudo a otro más suave 

[...]. Otz dago, otzegi edur egiteko: lanberatu dagianean, bai, egingo dau edurra (V-arr)" DRA. 

1 lanbero (Lar, Hb ap. Lh, H, A), launbero. "Bochorno" Lar. Epeldu, sargori, launbero, giroa, zaroa. Izt 

C 235 (en una lista de fenómenos atmosféricos). 

2 lanbero. "Dinámico, trabajador. Baziran lanberonekuak Eibar-en, lenenguari itxulittara jarritta seguru izen 

ori" Etxba Eib. 

lanberotu (Lar, H). 1. "Abochornar" Lar. 2. "Abochornarse" Lar. "Au fig., causer ou éprouver une vive 

colère" H. 

1 lanberri (Lar H, Aq 705 (G)), lanbarri (V-ple-arr-oroz-m-gip ap. A). "Roza, la acción de rozar" Lar. 

"Artiga, tierra recién labrada" Ib. "Lanbarrixa eiñ, roturar una tierra por primera vez. [...] Lanbarrixa esate jako 

leku berrixan luarrixa eiñ danian. Lanbarrixa ein dda" Elexp BErg. 

2 lanberri (G-azp-to, AN-larr). Ref.: A EY III 344; Gketx Loiola; Asp Leiz2. "El que hastiado de un trabajo 

anda en busca de otro (G-to)" A EY III 344. "Lanberri, que le gusta cambiar de trabajo" Garate 7. a Cont BAP 

1957, 50. "Persona inconstante, voluble. N-tarrak oso lan-berriak dira" Gketx Loiola. 

1 lanberritu (Lar, Aq 723 (G), Añ (G), H), lanbarritu (Vc ap. A; Añ (V)). "Rozar, limpiar la tierra" Lar y Añ. 

Zerurako labore gozoak or egin nai badituzu, lanberritu bear dezu kontuz, garbitzen dezula lar eta arantza 

orietatik. AA III 227. 

2 lanberritu. "Cambiar de trabajo" DRA. 

lanberritze. "Roza, lanberritzea, lurrak eraikoritzea (G)" Aq 724. 

lanbes. v. lanabes. 


mende. 

304


lanbeste. v. lainbeste. 

lanbide (H), lanpide. Tr. Documentado sobre todo al Sur desde comienzos del s. XIX. La forma lanpide 

prácticamente no se encuentra en los textos. En DFrec hay 41 ejs. de lanbide. 1. Obra, trabajo; tarea, quehacer. 

"Eman darotazut lanbide" H. "Bertan berako lanbide, berezko lana (V-m)" Zait Sof II Voc. Gogoak arintzen 

du nekea / eta sortzen lanbidea. Echag 118. Luberriak atera ta ongarritu, eta beste onelako lanbide ikusgarri 

eder asko egiñaz. Izt C 180. Larritu zan eta uzkur zegoan alako lanbide bati ekiteko. Lard 66 (v. tbn. 187). Ongi 

dizaiogun / lan bide eder oni eranzun. MSIg 350. Aurrenengo lanbidea izandu zuen karta batean [...] Ines 

Paskuali kontu ematea. Aran SIgn 41. Billera errespetotsu artan egiten zituela sorgiñ-aundien lanbideak. Otag 

EE 1882c, 448s. Lanbide hitskoari, Kadet, lotu haiz to. Zby RIEV 1909, 231. Zuk neure lanbidean lagunduko 

deustazu, ezta alan? Ag AL 21. Hemendik auzoetarat lanbide errexagoa ukanen dutelako ustearekin. JE Bur 

105. Lanbide andia zurea, eztago zerua irabaztea baño lanbide andiagorik. Ag G 342. Lanphide gaitzetan. 

Const "Larrazkena" (ap. DRA). Erakatsi zizkion Gotzaiak bere lan-bideak eta ortarako bear zituen tresna eta 

guziak. Bera EEs 1916, 174. Bere biotz barkaberak etzuen bere lanpide goreskarria bukatu. Etxde AlosT 105. 

Edertasuna, dirua ta indarra gordetea ez ei da lanbide erreza. Erkiag Arran 149. Beti ezingo zera lanbide 

auetan ibilli. NEtx LBB 62. Edozeiñi doan eskeiñiaz beren [erleen] lanbide goxoaren labore joria. Berron Kijote 

124. v. tbn. EConst 48. AB AmaE 229. Ldi IL 105. JMB ELG 24. Etxde JJ 53. Lanpide: Izeta DirG 23. Egun 

plan edo lan-bide hori egina edo segurtatua da, jadanik lanean hasiak direnaz geroztik. Herr 24-3-1966, 3. 

2. (V-gip, L-ain; Dv, H), lanpide. Ref.: A; Iz ArOñ, LinOñ 182. Oficio, profesión, trabajo, empleo. "Leheneko 

lanbide guziak galduak dire" Dv. "Ocupación" A. "Eulatzaia, lanbide nekosua" Iz LinOñ 182. "Lanbide zakarra 

da ikaskintzaia, el oficio de hacer carbón es oficio rudo, burdo" Iz ArOñ. "Auxe da lanbídia sorgárrixa" Ib. (s.v. 

sorgarri). Lanbide onen [nekazaritzaren] gañean izkribatu izan duten gizon arrotz jakinti guztiak. Izt C 26. 

Arraintzako lanbidean ere gipuzkoatarrak izan dira gaiñ gañekoak. Ib. 207. Huzkur dagonak denean lan-bide / 

badukela ondoan zer yan gabe yan-bide. Gy 4. Gosetea abiatu den ordu beretik populuari lan bideak eman ditu. 

Prop 1876-77, 126. Etzuan, beraz, bere semerik lan-bide aietan sarturik ikusi nai. Bv AsL 205. Lanbide artan asi 

eta azi zan bi gazte ederraen amorio garbia. Lamien Kantua (ap. Dv). Negu beltzean, / aste bakar batez, / 

hersturan gertatu zen / lan-biderik gabez. Etcham 145. Lanpide ezaguturik gabeko gizon bat. Zub 21. Zortzi 

orduko neurri ori lanbide guztietarako egokia ete da? Eguzk GizAuz 32. Ez daukat lanbide jakiñik. Ordea, ez det 

bear ere lasai bizitzeko. TAg Uzt 196. Berak ere lenengo ikas-urteetan ikasi omen zitun, lanbide artan 

bizimodua irabazi gogoz. Or Aitork 79. Zu lanbide orretatik bialtzekotan egon naiz. Erkiag BatB 65 (28 lanpide). 

Baserritarren lanbide onek / ez dakit nun daun barrera. BEnb NereA 243. Rosa berarentzat ez ote zitekean 

lanbide egokia? NEtx LBB 69. Bere burrasuen mintzairea poxi bat ikasi nahi izan zuela bere lanpidea gatik, 

eriekin marruskatzeko. Lf ELit 303. Segür ederregi lükek / debrütto Xahakotarrek / edireiten balie orai / lanbide 

hun zunbait berek. Casve SGrazi 62. Aitaren lanbideari jarraituz, eskubidezkoa ikasi zuen Bordelen. MIH 235. 

Hori da nere lanbidea eta hori nere irabazpidea. Ib. 203. Beste lanbide batzu egokitu zitzaizkidan urte horien 

buruan: gerran, gerrakoak; gero, gerokoak. Ib. 368. Izatez ziren, dakigunez, moja eta fraile; lanbidez, berriz, 

irakasle. MEIG IX 27. 

v. tbn. Xe 223. Belaus LEItz 112. Inza Azalp 5. Ldi RIEV 1929, 208. Kk Ab II 182. Etxde JJ 147. Anab Poli 77. 

Zait Plat 13. Gazt MusIx 117. Ibiñ Virgil 72. Garm EskL I 118. Lanpide: JE GH 1934, 237. 

3. "(G-to), trabajo penoso" A. Ez digute lanbide gaiztoa eman [lugartzak]! Sor Bar 100. Au lanbide tristea 

sortu zaigu lengo penak aski ez dirala! Ill Testim 11. Ez dakizu nere ankak ematen didan lanbidea. Lab EEguna 

73. Auxen da lanbidia / jartzen didazuna. Lizaso in Uzt Noiz 102. "Molestia, lanbide txarra det belarri onekin, 

me produce mucha molestia este oído (G)" Zt (comunicación personal). 

4. "(FSeg), trato, relación" A. 

- LANBIDE-ESKOLA, L.-IKASTOLA. Escuela profesional. Bear doguz , bai, lanbide-ikastola 

euskerazkoak. Belaus LEItz 110. Aitaren aholkuari jarraituz, lanbide-eskolan sartu zenean ikasle ona izan zen. 

Mde Pr 146. 

lanbidekera. Oficio, profesión. Ointxe azaldu bearko uriko albista ta barri-zabalkunde-gela ta lagunak ta 

euren lanbide-kera ta iturriak. Erkiag Arran 133. 

lanbidetu. Emplear a alguien en un trabajo. Auzpezturik Aita Santuaren oñetan, eskeñiko zirala berari, 

jardurazi edo lanbidetu zitzan animen onerako, zerizkion eran. Goenaga Aita San Inazio 33 (ap. DRA). 

lanbike (Lar H). "Alambique" Lar. 

lanbikeatu. "Alambicar, lanbikeatu, lanbikeaz iragazi" Lar. 


mende. 

305


1 lanbo (L ap. A; Dv (que cita a He), H (L)). Llama. Berzeari su datxeka bazter guztietarik / eta lanboak 

egotzten tu bephuruetarik. EZ Man I 102. Mendi kharrez argituak, leze lanboz betheak. Ib. 92. Hainitz oinhaze 

dut su lanbo hautan. HeH Lc 16, 24 (He su eta khar, Dv, Ol gar, BiblE sugar). Min gabe erretzen daun sugarlanboa. 

Onaind in Gazt MusIx 210. 

2 lanbo. 1. "(V-gip), huero, p. ej. la espiga que ha nacido sin granos" A. Zazpi galburu lanbo eta sargoriz 

zizpillak, zazpi gose-urte dira. Ol Gen 41, 27 (Dv, BiblE mehar, Ker mee, Bibl huts).2. "Liso" DRA. 

Aingerutxoak biltzen gaituzte / maindire lanbo txurian / errugabeko lo, lo gozoa / egin dezagun pakean. EA 

Ezale 1899, 147a. 

lanbo. v. lanbro. 

lanbogarri. v. lanbrogarri. 

lanbotu. "(V-gip), quedarse huero, nacer sin granos, p. ej. el tallo de trigo" A. 

lanbras. "Cerrazón (G-nav)" A Apend. 

lanbrasta. "Lanbrásta bat, lanbrástia, escasa llovizna" Iz ArOñ. 

lanbri. "(V-m), llovizna" v. lanbro. 

lanbro (V, G, L-sar-ain, B, BN-arb-baig; SP, Lar, Añ (V), Dv, H (G, L)), lanbo (BN; O-SP 230 Dv, SP, Lar 

Sup H (G, L)). Ref.: A (lanbro, lanbo); Satr VocP; Etxba Eib; Izeta BHizt; Gte Erd 107. Tr. La forma 

lanbo sólo se documenta en textos septentrionales antiguos. En DFrec hay 5 ejs. de lanbro. 1. Niebla, bruma. 

"Obscurité, nuage" SP. "Bruma, brumilla, la nieblecilla de agua antes de llover" Lar. "Bruma, lluvia, euri 

lanparra, lanbroa" Añ. "Lanbro gizi (V-gip), brumilla, lanbro ziztar (G-to), llovizna" A. "Lanbo, oscuridad, 

nube" Ib. (que cita a O). "Zein lanbro dagon" Izeta BHizt. Irakin hartatik ilkitzen da khe bat, lanbo bat. Ax 

289 (V 193). Ilhundua eta lanbo handiz inguratua. SP Imit III 55, 2 (Mst ülhüntarzün handi batez, Ol laño lodiz 

lausotuta). Lanbro lodi batek inguruko leku guziyak estaltzen zituen. EE 1882a, 34. Itxasoari lanbro gozoa 

eutsan erantzi. AB AmaE 158. Eguzkiyak etzuen orduarteko bidetan lanbrorik idoro. Inzag RIEV 1923. Jaio 

zanian, zurbilla zan, itxaso ganera edatuten dan lanbruaren antzekua. Altuna 37. Lanbroa mendi egalari tinkatinka 

atxitzen zitzaion. Etxde JJ 12. Egunsentiaren etorrerea lanbroak urratu eta mendigaillurrak eta muiñobizkarrak 

urrez jantzirik. Erkiag Arran 94. Lehenik lanbro arin bat jin zaiku gainerat, gero, Santander-erat 

heltzearekin, jauts-ahala euria dugu. Herr 24-12-1959, 4. Negarrez joan zintxatazan ondotik, lanbroaren samin 

zuriak mantupetua... Azurm in Gand Elorri 189. Eguzkiak artean uxatu ez zuen lanbroak, bere ganduz estaltzen 

zituen bazterrak. MEIG IX 94. 

(Fig.). "Begietako lanbroa" SP. "2. par extension, il se dit de tout ce qui offusque la vue, en empêche l'effet, 

taie qui se forme sur la cornée, etc.; 3. (au fig.), il se dit de toute chose morale qui obscurcit l'intelligence. 

Haserrea lanbo bat da, zoinak ilhuntzen baitaku adimendua" H. Ene izpirituak hurbil ditu zedarriak, eta 

denetan ere baditu lanbroak. Hb Egia 148. Zertako hartzen ditutzue lanbroak egiatzat? Ib. 56s. Gu bethi 

jakingabeak gare, guk behinere gauzak axaletik baizen ez ditugu ikhusten, erdizka eta lanbroan. Arb Igand 93. 

Lanbro batek hartu zaizkon begiak. JE Bur 126. Bihotzmin lanbroz betheak. Iratz 132. Egia erran, ez dakit azken 

oreneko lanbroek ilhuntzen dautaten gogoa. Lf Murtuts 51. Damasoren adimentuaren gainean atsedenezko 

lanbro bat hedatzen zen. Arti Ipuin 84. Omaetxebarria ez dela ibili euskal aditza bere buruko amets lanbrotik 

sortzen. MEIG II 130. 

Vaho. Ganbara-azpi au, ukulluko lanbroa gora pasatzen uzten ez duanetakoa ba da, ondo dago. Oñatibia 

Baserria 21. 

(Uso adj.). "Il s'emploie comme adj. au propre et au fig." H (que cita a Ax). Zeren argi lanbo harekin 

batean, ikhusiko dute hanbat likitskeria. Ax 587 (V 377). 

"Lanbro dago, gaizki ikusten da (AN-gip)" Gte Erd 162. 

2. (V-m-gip, G-nav; Lar, Añ, H (G, L)), lanbru (Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351), lanbur (G-azp-nav), 

lanbrosa (det., Aq 570 (AN)). Ref.: A; Garate 6. a Cont BAP 1949, 360; Iz Als, ArOñ; CEEN 1969, 73; Elexp 

Berg. Llovizna. "Calabobos, lluvia menuda, euri lanbroa, bisutsa" Lar. "Llovizna, euri lanparra, lanbroa" Añ. 

"Lanbro-ziiña, zirimiri menudo, lanbro-ziiña txirri-txirri" Iz ArOñ. v. EURI-LANBRO. Arratsean erortzen / 

dan euri lanbroa, / lur ereiñentzat oi da / onenetakoa. It Fab 195. Lanbroa, bisutsa, ifarlausoa, erauntzia, jasa. 

Izt C 235. Bedeinkatu beie irestu, oñaztarri ta lañoak / lanbro, trumoi indriska ta truju eta ekatxak. AB Olerk 

340. Euri lanbro bat erori orduko. Ag G 128. Lanbro xea izurtzen zuen nunai atergabe. TAg Uzt 258. 


mende. 

306


Zorigaitzaren asgabe latza / leguntzen dute malkoak / lore zimel bat udan bezela / egun-sentiko lanbroak. EA 

OlBe 7. Euririk eta lanbrorik ezpazegoen ere, gaua hotza zen. Arti Ipuin 78. Lanbro xehearen tristurak / ninduen 

ferekatu bidean. Azurm HitzB 59. v. tbn. Munita 20. [Egunak] etzekarren aurpegian ez lausorik, ez ganduaren 

kutsurik. Urre lanbro ugaria zerion eguerdira zabaldu-ala. TAg Uzt 145. 

3. "(V-m, G-nav, B, L-ain), miope. Lanbroan (V-m), vislumbrando" A. v. labo. 

4. "(Gc), catarata de ojos" A. 

5. "Lanbro, mancha pulmonar, bronquial. Birikietan lanbrorik etzaukala esan zion medikuak" Asp Gehi. 

- LANBRO-LIPITS. Neblina. Iguzkiaren saminak lanbro-lipits argalenetarik garbitzen omen duelakotz 

goien-goienean. JE Ber 52. 

lanbrodun. "Brumeux" Lh. 

lanbrodura (Dv A). "Neblina muy ligera" A. 

lanbroe (AN ap. A Aq 375 (AN)). "Escarcha gruesa" A. 

lanbrogarri, lanbogarri. Que produce vapor (?). Nolako kalte eta trabu hainitzi egiten baitiote ianhari 

beroek espeziatuek, khe, lanbo eta haizegarriek. "Les viandes chaudes et épicées, fumeuses, venteuses". SP Phil 

320. 

lanbroketa. "Lanbroketí, el llovizneo" Iz Als. 

lanbrope. Niebla, lugar cubierto de niebla. v. lainope. Bihar uhaineri gora ganen zaizte, anaiak, / 

Muskorat agur eginik, lanbropetik jauzika. Iratz 113. Amar-amaika urteko mutikoak, birlora-laiñoz ta sorginlanbropean 

ikusi ta irudipetu oi ditue egunero milla gorabeera. Erkiag BatB 19s. Begiok ibaia, mendia, piñudia, 

urdin birjiña, lanbropeko basoa bizitzen. LMuj BideG 40. 

lanbrosa. v. lanbro. 

lanbroska (V-gip ap. Iz ArOñ, sin trad.), lanbroxka. Dim. de lanbro. Joan den urtean denbora hitsa zen, 

lanbroxka tzar bat, bainan aurten, haizea basa izanikan ere denbora argi, xuhail. Herr 7-11-1963, 3. 

lanbrosko. "Lanbrosko dago (B), zerua lanbrosko diagok (B)" Gte Erd 108. 

lanbrostatu. Nublar, oscurecer. Gaur auzi baten iluntasunak hartu du mundu zabala, / gure gogoak 

lanbrostaturik berekin derabiltzala. Xa Odol 220. 

lanbrots. 1. "(BN-baig), llovizna que despide la niebla" A. "Ijito euria ari du (AN-gip), uri lanbrotsa (BNciz)" 

Gte Erd 111. v. EURI-LANBRO. 2. Bruma. Ai ai ai! nexkatxa! / Goizeko lanbrotsa, / Zure soak 

zauztan / Goi-izarrak eman. Herr 10-3-1966, 4. 

lanbrotsu (G-azp; H), lanbotsu (H). Nublado. Etorri jatan goiz batean, goiz lanbrotsu oindiño garbi 

itzarri bakoan. Azurm in Gand Elorri 71. Ez dala poesi-mueta au sobera argi izaten; illun-antxa baizik, lañoantxa, 

lanbrotsu. Lek in MEIG II 124. 

lanbrotu (V, G, L-ain, B; O-SP 230 SP, Dv, H), lanbotu (L, BN; SP, Lar Sup, H (L)), lanbratu (-brau V-m). 

Ref.: A (lanbrau, lanbrotu, lanbotu); Izeta BHizt; Gte Erd 108. 1. Nublar(se) (sentidos prop. y fig.). "Lanbroa, 

en Ipuscoa et Biscaye c'est la brouée, et lanbrotzea lorsque la brouée se lève" O-SP 230. "Begiak lanbotzen 

zaizkit" SP. "Flaquear la vista" Lar. "1. se charger se couvrir de brouillard. Egungo goiza ere, atzokoa bezala, 

lanbotuko zauku; 2. (au fig.) s'obscurcir, se troubler, en parlant de la vue ou de l'intelligence" H. "Oscurecerse, 

velarse con la niebla (sólo se dice del tiempo y de los ojos)" A. "Lanbrau (V-m), quedarse corto de vista" Ib. 

"Kristelak lanbrotu dire" Izeta BHizt. "Denbora lanbrotu du (B)" Gte Erd 108. Erraiten zaitzu zahartzen hasi 

zarela, bi illetan iarri zarela, begiak lanbotzen hasi zaizkitzula. Ax 71 (V 47). Berak jendartean sarturik 

lanbotzen dituela ikusten dutenen begiak. SP Imit I 8, 2 (Ol lausotzen; v. tbn. SP Imit I 3, 4 lanbrotzen). 

Beharritarik gorthua, / begietan lanbrotua. Gy 170. Haren begia etzen lanbrotu. Dv Deut 34, 7. Izpiritua 

argitzen balinbadu, begiak lanbrotzen othe ditu arnoak? Barb Sup 72. Itzal batek orai lanbrotzen dauzkigu 

etxeak. JE Ber 90. Urrungo zerupe hartaz lanbrotuak begiak. Iratz 111. Batak besteari begiratzen genionean, 


mende. 

307


den-dena --hura, ni, inguru lanbrotuak-- gatzaturik gelditzen zen. MEIG IX 94. Mila huskeria gazigoxoren 

inguruak lanbrotzen dituen giro euritsu hori. MEIG III 93. 2. (V-gip, G-nav). Ref.: Iz Als (lanbro); Elexp 

Berg. "Lanbroketan doo, está lloviznando" Iz Als. "Empezar a lloviznar. Atzo bazkalostian lanbrotu juan da 

gaurrarte" Elexp Berg. 3. "Rociar de saliva a contertulios y demás al hablar. [...] Zizipozua daukan bat, 

baztarra guztiak lanbrotuta lagatzeittuana" Elexp Berg. 

lanbrotxa. "(V-ger), langosta" A. 

lanbroxka. v. lanbroska. 

lanbroxta (Dv A). "Brouée" Dv. 

lanbroxtatsu (Dv A). "Brumoso" A. 

lanbur. v. lanbro. 

lanburi (AN ap. A), languri (Aq 761 (R), A). 1. "Tela que se cría encima del vino" Aq 761. "Pellejo duro que 

se cría en las heces de vino" A (que da lanburi como la variante recogida por Aq). 2. "(AN-araq), moho que se 

forma en el fondo de aguas estancadas" A. 3. "Lanburíek, las inmundicias del postparto" Iz Ulz. 

lanburu. Trabajo, oficio principal. Bakotxaren ogipide ta jardunak zituen lanburutzat, eta orrezaz 

ganerakoa zan errian sortu zeitekezan suak itxungitea. Erkiag BatB 11. 

landa (V, G, AN, L, B, BN-arb-ad-baig-lab, Sal, R-uzt; SP, Urt I 139, Lar, Mg PAbVoc, Añ, Izt, Arch VocGr 

(s.v. alhorra), VocBN, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 111; A; AtSac 57; Echaide Nav 103; Asp Leiz2; BU 

Arano; Iz Ulz; Etxba Eib; EAEL 67; Gte Erd 306. 

I (Sust.). 1. Campo, terreno, plantío. "Prado" Lar. "Campiña trabajada o apta para ello" Mg PAbVoc e Izt. 

"Heredad" Añ. "El campo sin cultivar donde pasta el ganado" Iz Ulz. "Tierra cultivada, en oposición a basua" 

Etxba Eib. "Raíz de muchos compuestos toponímicos. Landa-txiki, landa-baso, landa-zabal, aurreko-landa" Ib. 

"Landan barna joan zen (AN-gip-5vill)" Gte Erd 306. Aizquibel copia erróneamente de Larramendi landada, 

que luego pasa a Harriet. Cf. Baraib: "Landa, campo" y VocNav: "Landa, terreno estepario, arenoso. Un término 

de la Bardena se denomina Landazuría". Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales no suletinos. 

En el s. XX los ejs. guipuzcoanos y vizcaínos se hacen más frecuentes. En DFrec hay 37 ejs., 9 de ellos 

septentrionales. 

Acenare Lopeiz Landa (1024). Arzam 311. In termino qui dicitur Behengo Landa (1177). Ib. 311. Unam 

vineam in Landaçaual (1196). Ib. 311. Konparatu da zeruetako resumá thesaur landa batetan gorderik 

dagoenarekin. Lç Mt 13, 44. Bilduko dire Josafat / famatuko landara. EZ Noel 127. Hasuiña edireiten da alfernagiaren 

landan eta alhorrean. Ax 41 (V 25). Erein izan baiduke hazi ona bere landan. He Mt 13, 24 (TB, Dv, 

Echn, HeH, Or, Leon landan; SalabBN, Ip, Samper, Ol al(h)orrean, Ur (G), BiblE soroan). Deritxola Landeta 

landa eder baten dagualako. Mg PAb 91. Nere idiak / landan bazkatzea. It Fab 176. Ematen dizkizut landa eta 

an dagoen leizea. Ur Gen 23, 11 (Dv, Ol, Ker landa; Urt larrea, Bibl alorra, BiblE soro). Xitxuri hori ez da, 

beraz, landetakoa bezala. Dv Lab 308. Mendi tontorrok beera jausirik / landa eginik geratu. AB AmaE 68. 

Banohak, beraz, landaz-landa, bidea laburtuz, Juanareneko aldera. Elzb PAd 38 (v. tbn. landaz-landa en Or Mi 

143 y Ardoy SFran 69). Bere inguruetako landa, phentze, mahasti, oihan eta bertze bazter ederrekin. Elsb Fram 

156. Ordu berean hasi zen kanoi ttipi bat [...] erdiz erdi gu ginauden landaren gainera. StPierre 13. Atzeko 

aldian ate bat, bera irikitzean kale ta landa zerbait agertzen dala. Alz Ram 21. Alor edo landa batean. FIr 158. 

Solo ondoko landa baten zabal jezarrita. Kk Ab II 86. Ihizko hesi batez landaren hesten ari zela. Barb Leg 64. 

Kristau zintzoen xoko dan Getsemani landara / bilduko naiz. Or Poem 539. Zuaitzak apaindu ta edertu ditu 

landak. Munita 21. Lili haur ["itxaropena"] ene landetan ere / aspaldi huntan ezin hila dut. Mde Po 67. 

Aragikeriaren menpeko dira, landako abereak antzo. Or Aitork 104. Lan zion landan; biar san Bartolome, ta 

soñekoa dendan (AN-araq). 'Pestarako prestaerarik egin gabe oraiño!'. Inza NaEsZarr 58. Extremadurako 

landetan barrena abiatu zan. Berron Kijote 222. Begira landako liliei. IBk Mt 6, 28 (Lç landako, TB, SalabBN 

landetako; Ur (V y G), Echn kanpoko, He larretako, Hual alurreko, Ip alhorretako, Samper mendiko, Leon 

phentzeetako, Ker zelaietako). 

v. tbn. Hm 71. SP Phil 62. Gç 89. ES 190. Lg I 248. AR 189. BOEans 272 (B, 1788). Monho 54. VMg 25. Astar 

II VIII. Izt C 4. Hb Esk 237. Gy 27. EusJok II 77. Etxeg EE 1882c, 561. Bv AsL 151. Azc PB 277. Ag AL 23. 

Mok 6. Anab RIEV 1928, 611. Jaukol Biozk 83. Etcham 188. Enb 38. Laux BBa 136. JE Ber 52. JMB ELG 101. 

Iratz 36. Zerb IxtS 50. Lf Murtuts 52. Txill Let 111. Ol Gen 4, 8. Akes Ipiñ 21. Gand Elorri 197. Gazt MusIx 


mende. 

308


166. Izeta DirG 111. BEnb NereA 49. Arti MaldanB 203. Erkiag BatB 154. Ibiñ Virgil 86. Alzola Atalak 82. 

(Como primer miembro de comp.). Landa-bijaik [= landa-loreaik]. Arriand Mt 6, 28. 

(Fig.). [Ipuiñak] erriarenak dira, euskal folklorearen landakoak. Vill in Bilbao IpuiB 6. Barbarotasunaren 

landa estutu egin da. Vill Jaink 181. Jakintza naturalen landan deus ez esatea bezala da. Ib. 45. Ofiziokoek 

aserra zitezkeelakoan lardaskan hasten banintzen ez zegokidan landan. MEIG V 91. Hutsez betea da irudi hau, 

eta irudimen-landan burutua. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 

Campamento. Arerijuen landan zer egitten ete eben zelatan juateko. Otx 58. Al ixan eban lez eldu zan 

atzera katamixarren landara. Ib. 59s. 

Su emonik erre zituban landa edo plaza agirijan. JJMg Mayatz 149. 

2. "(V-m), trecho de tierra que queda intacto, entre los pedazos de tierra que levantan las layas" A. 

3. (Lar, Añ). Fuera. "(El de) fuera, kanpokoa, [...] landakoa" Lar y Añ. "(De) fuera, landatik" Lar. Cf. infra II. 

Ezta txikia baña barru ta landa ondo betea egoten da guztia. Ag Kr 47. Zure arnasez barne ta landa 

eragiñez. Or Aitork 155. 

II (Posposición). 1. (BN-arb, Ae, Sal, R; H). Ref.: A; Iz R 404; Gte Erd 191. (Precedido de sintagma instr. o 

con suf. -tik). Fuera (de), aparte (de), además (de). "Excepto, fuera de, kartaz landa (Sal, R), gartaz landa (Ae), 

fuera de aquello, además" A. "Nítarik lánda badiáun béste bát, además de mí... (R-is)" Iz R 404. "Etxe horietarik 

landa; hortarik landa eginen dugu beste zerbait (BN-arb)" Gte Erd 191. v. kanpo, LANDAN, LANDARA. 

Bada berze oraziorik paternosterras landa? El 45. Kreduaz eta artikuluez landa xinestan tziua berze gaizarik? 

"Además de". CatR 31 (CatAe 30, CatSal 31 landa; Añ CatAN 27, CatB 33, CatUlz 21 landara). Gaztainaz 

landa bertzerik landa ditake Larrunen. Zerb Azk 41. Txanton, Otoiope-ren lemazaiñaz landa, jabekide ere 

bazan. Erkiag Arran 88. Ortaz landa, bi jainkoratze-iturri mugatzen ditu D. Alonsok. Gazt MusIx 159. Poemaz 

landa, gainera, ez zegoen geldirik Orixe. MIH 292. Ez da gauza askorik, Azkue beraren izkribuez landa, 

gipuzkera osatuan idatzia dagoenik. MEIG VII 170. "Fuera de... (se pospone al sustantivo). Erritik landa, 

fuera del pueblo" Satr VocP. "Egon niz mezatik landa" ZMoso 59. Amerikatik landa egin da herriko. Hb Esk 

137. Negurritik landa. FIr 174. Baserriz landa nai aunat ager-arazi. Ldi BB 136. Edo-ta atsartzen ari da edo 

leiotik landa ikusten. Txill Let 65. Irristaloan nindabillan nitaz landa Zure billa. Or Aitork 125. Iñon ez dula 

Iainkorik arkitzen bere oroimenaz landa. Or in Gazt MusIx 44. Elizaz landa badu beste bearrizanik euskera 

errukarri onek. Ibiñ Virgil 22. Ez da hori Euskal Herritik landa ezagutzen ez den ixuria. MEIG VI 169. "(Sal), 

por, a través de. Kemendik landa, ion baratu gabe, etxera elduren nun" A. (Precedido de sintagma en caso 

absoluto). Athe guziak, ifernukoa landa, hertsiak dire, beraz, neretzat. Dv LEd 211. (Precedido de gen.). 

Gel, ortxe! ta arri mailla orren landa oña ez atera! Zait Sof 110. 

2. (S ap. Lrq; H, T-L). (Precedido de sintagma con suf. -tik). Después (de), a partir (de). "Postp[osition] qui se 

construit avec le discédent et se place après le compl[ément]. Laneti landa, après le travail" Lrq. "Après la mese, 

mezatik landa" T-L. Tr. Documentado sobre todo en textos suletinos y bajo-navarros (tbn. en Hualde y Z. 

Moso). Hanitx irakurtü eta ikhasi dükezünetik landa, behar düzü bethiere ohiko hatsarriala ützüli. Mst III 43, 

2. Bakantsa hortarik landa / segur nuk baduziela beharra. AstLas 59. Salda ahül gatxotx, / godalia hur hotz, / 

eta hetaik landa bi pattako erhotz. Etch 320. Eztare ezen xa izan egun kartarik landa nor atrebi lekien egitra 

obro pregunta. Hual Mt 22, 46 (Lç egun harzaz harat, Echn egun artaz geroztik, SalabBN, Dv egun hartaz 

geroz, Samper egun kartaz geroz). Etserzizio hortarik landa, holako eguna, holako orena eman zioten haren 

etxean aurkhitzeko. Laph 137. Eta zu Ama huna maitha zitzagün hartarik landa. Ip Hil 221. Barne huntarat 

zuten goititu aitzindari gaztea frantses batzuek Iruñako gudutik landa. JE Ber 61. Uholdetik landa. Etcham 121. 

Mezatik landa denak badoatzi ostatuetarat goiz-askariaren hartzera. Zub 78. Igande hortarik landa Murtutsen 

bultuaren oinetan mahain bat ezarri baitzuten. Lf Murtuts 4. Errosariotik landa yinen da. A EY III 265. 

Eskolatik landa etsera itzuli baino lehen. Mde HaurB 60. Aitzineko egun lanpetuetarik landa atseden hartuz 

ondoko egun lanpetuetarako. Mde Pr 134. Egün zunbait hanti landa. Ib. 124. Kyoto-tik landa etzen bakarrik 

soinekoz aldatu. "À la suite de Kyoto". Ardoy SFran 304. Egordikoan eskolatik landa. ZMoso 51. Igande oro ta 

besperetarik landa. Ib. 54. Lepantoko garaitzatik landa. Lf in Casve SGrazi 10. Nik ere zütarik landa / plazer 

nüke eman bi phüntü. Casve SGrazi 28. (Precedido de gen.). Halako gerthaldiaren landa. Egiat 250. 

- LANDA-GAZTAINA. "(S-saug), variété de belle châtaigne" Lh. 

- LANDA-GIZON. a) Campero. Zortzian-zortzian [...] agertzen zaie artzainai landagizona (El Campero). A 

Ardi 3. b) Hombre del campo. Landa-gizonek, Crau zabalean iñor ageri ote zen begiratuz, lanera zoazin geldi 

geldia. Or Mi 115. 

- LANDAKO (S ap. Lrq; H), LANDANKO (S ap. A, que cita a Mercy). "Mezatik landako othoitzak, les prières 

qui suivent la messe" H. "Siguiente" A. "Landako, qui vient après. Üdati landako lanak, les travaux après l'été" 

Lrq. Üztarilaren hamasei denetik landanko lehen igantia. Mercy 9. 

- LANDA-LUR. Campo. Hetarik bia bidean zihoazela landa-lur batzuetara. HeH Mc 16, 12. 

- LANDA-MINTZ. Orriak airez aire, ifartxo dultzea, / landa-mintz ederrean / doan errekea. "En hermosa 

planicie" (V-ger). A CPV 1024. 

- LANDA-MUTUR. "(V, AN), extremo del campo" A s.v. mutur. 

- LANDAN. Tr. Documentado exclusivamente en textos septentrionales. a) (S ap. Lh y Lrq; Lecl, Gèze 319, 


mende. 

309


H). (Precedido de sintagma instr. o con suf. -tik). Después (de). "(Foix), après" Lh. (Bastantes ejs. pueden tbn. 

interpretarse como correspondiente a (b)). Ieinkoaz landan mundu orok eztu hanbat balia. E 91. Iainkoaz 

landán, zure anhitz berthuterekilako authoritate handian sporzu harturik. "Après Dieu". Lç Dedic * 7r. Iainkoaz 

landan lehena. Harb 104. Horek erran nahi du Ienkotasunaz landan hark duela loriarik handiena. Arg DevB 

243. Mundu hontarik landan badela bertze mundu bat. Tt Onsa 175. Zu zare Jainko Jaunaz landan / erregiña 

nobleena. Gç 142. Adamen bekhatütik landan gure sortzia theiü eta maradikatü zela. Bp II 103. Prozesione 

baten egitia [...] hilabete bakhoitzeko bigarren igantez oroz, bezperetarik landan. Mercy 16. Jinkuaz landan 

Birjina Seindiari behar baigira adresatü prinzipalki. CatLan 73. Emazie batailla bat, / eta gero hanti landan / 

harzara danza bat. Xarlem 1467. Komünionetik landan egiteko aktiak. UskLiB 107. Aphezetik landan Confiteorra 

erraiten düzünian. Ib. 30. Hatsarretik landan ez natzaion behatu, hain baitzen zoroa [ipuina]. Mde Pr 86. v. 

tbn. AR 230. AstLas 61. UskLiB 39. CatS 30. (Precedido de gen.). Seigarren kapitülia. Aitzinekoaren 

landan ber igantian edo Domi Sainthorez erraiteko. Bp II 127. Zergatik espiritü saintiaren landan ezarten düzü 

Eliza? Ib. 81. Samuelen herioaren landan. Egiat 171. Komünioniaren landan egon zite oren erdi bat Jinkuaren 

erremestiatzen. UskLiB 79. Zer egin behar da konfirmazioniaren landan? CatS 117. Zer egin behar da 

kofesatü giren landan? CatS 13. Gure Salbadora, bere bitzaraite landan, berrogei egün lürrian egon dela. 

Egiat 183. Zer egin zien Apostoliek Espiritü Saintia errezebitü landan? CatS 31. Egüberri landan. UNLilia 23. 

b) (BN-baig, Sal, S, R ap. A; SP, Dv (BN, S), H). (Precedido de sintagma instr. o con suf. -tik). Fuera (de), 

aparte (de); excepto. "Hartaz landan, excepté lui" SP. "Landan, excepté. Ce mot régit le médiatif. Jainkoaz 

landan" Dv. "Excepto, fuera" A. Atheratzeintu obligazino hunetarik bastartak / ezkontzaz landan eta kanpoan 

eginak. Ax 361 (V 239). Badela gauza handirik neurri eta fingabeko ontasunaz bakhoitzaz landan. SP Imit III 

31, 2 (Ch kanpoan, Mst kanpo, Ip besterik). Hari atsegiñ egiteaz landan bertze deseiñurik gabe. He Gudu 36. Zu 

zaitut, Jainkoaz landan, ene kontsolazione guzia. Lg II 119. Haren gogara egiteaz landan bertze plazerik gogoan 

izan gabe. Mih 48. Uholde bat egorri zuen, zortzi justuz landan bertze guziak itho zituena. Brtc 148. Robespierre 

eta Jourdan / gizonen etsaiez landan. Monho 64. Jesu-Kristoz landan bertze nihork ukhan eztuen pribilejio 

batez. Dh 262. Oro zilhegi, hiltze eta ebastez landan. Hb Egia 125. v. tbn. Harb 430. Daudela Mezan 

gorputzes den bezanbates, baia biotzes eta pensamentus landan. Ber Trat 32r. 

- LANDARA (AN, L; Lar, Añ (AN), Izt, H). Ref.: Bon-Ond 167 y 171; A. Tr. Documentado sólo en textos 

meridionales. a) (Precedido de sintagma instr. o con suf. -tik). Aparte (de), además (de). "Además, orrez 

landara" Lar, Añ. "A más de eso, orrez ganera, landara" Izt. "Landara, sobre, a más" Izt VocC. "Outre, en 

outre, outre que. Esan dizunaz landara" H. "Excepto, fuera de. Onetzaz landara" A. AxN explica parte bat 

bedere (526) por beste zenbait kausaz landara. Sakramentu sanduak errezebitzeas landara. Ber Trat 108v. 

Zer debekatzen du ez iltzeas landara? El 55. Yainkoaren grazias eta auxilios landara (Muruzabal, s. XVIII). 

ETZ 70. Jangoikoaren ta bekatárien Ama, ta gure esperánza solla ártas lándara. LE Prog 104. Kredoak dionaz 

landara (309). LE-Ir. Nizaz landara edo osteronzean ez dezu izan bear Jainkorik. AA II 9. Zeruaz eta Infernuaz 

landara, bada berze lekurik? CatB 74. Belaunak indartsu eta ankak ariñ izateaz landara. Izt C 218. Zeñak 

larogeita bi libra urre zituen, asko diamante balio andikoaz landara. Lard 193. Bizi ontaz landara badela bertze 

bizi bet. CatUlz 21. Beragandik landara edo kanpora. Inza Azalp 92. Yainko bat bakarra dala, ta artaz landara 

eztala besterik. Ir YKBiz 396. Oiñazeaz landara badu gizonak beste zerbait jasan bearra. Vill Jaink 120. 

Hitzaurreaz landara beste hitzaurre edo erdiko hitz bat. MEIG III 59. v. tbn. Añ CatAN 27. Zab Gabon 80. FIr 

30. Orduz landarako kantu garratzakin atsekabetzen zuten oek Santua. Bv AsL 160. Fuera (de) (con o sin 

expr. de movimiento). Urte buruan izan zan Aita Santu onezaz beraz elizatik landara botia. Bv AsL 64. Nik al 

detanaz, ez det emendik landara oñik mugituko. Ib. 81. Augustiñ bere izkuntzaz landara mottel gelditzen dala. Or 

Aitork 5. b) "Après, au sortir de. Barazkaltzetik landara, après, inmediatement après dînner" H. Arrastan 

zorzietatik landara (Muruzabal, 1751). ETZ 90 (v. otro ej. en la misma pág.). 

- LANDAZKO. Vegetal. Aize aratzenaren / landazko ontzi bikain. "Anfora vegetal" Gand Elorri 64. 

Etim. Posiblemente préstamo indoeuropeo, de origen céltico, introducido en el léxico vasco en fecha 

románica. 

landabroka. "(BN), cran d'arrêt du treuil" Lh. Cf. lantabroka. 

landaburu. "Lo alto del campo" A Morf 695. Martin Perez de Landaburu (1452). Arzam 311. Ruy Sanches 

de Landaburu (1475). Ib. 311. 

landada. v. landa. 

landaeta. v. landeta. 

landagai. "Clavola, [...] sorgaia, landagaia, adarsorkia" Urt V 205. 


mende. 

310


landagarri. 1. "Que l'on peut planter, en parlant d'une plante à transplanter ou repiquer" H. 2. "Que l'on peut 

planter, en parlant d'un terrain à être garni de plants" H. 

landagia. Semillero. Martiren edo fedearen lekhukoen landagia. Prop 1886, 7. 

landago (Lar H, Hb ap. Lh). "Cultivo" Lar. "Ogiaren, gariaren landagoa, la culture du froment" H. Cf. 

Lar: "Incultura, landagoeza". Aukeratu ebanean gure erri au, [...] ez ona landagorako bere mendi latz eta 

ibarreren zabalera txikiagaitik. R. Murga EE 1895b, 491. 

landai (V-arr-oroz ap. A; Lar, Izt, H), landei (V-arr). "Planta de flores, hierbas, etc." Lar. "Arbol joven alto y 

delgado, dandai (landai, tantae)" Izt. "Arbol recién plantado o trasplantado" A. 

landaitegi (Lar, H). "Plantel" Lar. 

landakari. "Clavola, [...] landakaria, ethorkaria" Urt V 205. 

landaki. "Clavola, adarlandakia, landakia, [...] landakija" Urt V 205. 

landakizun (H), lantakizun (-th- H). 1. "Végétal qui doit être planté, transplanté, repiqué" H. 2. "Terre qui 

doit être garnie de plants" H. 

landalde. Campo. [Merteuil andrea] landaldera partitu berri zen bi eguneko egonaldi bat egitera. J. Muñoz 

Harreman arriskutsuak (Bilbo, 1997), 512 (trad. de Les liaisons dangereuses (1782) de P. Ch. de Laclos). 

landamin. Pensil. Landamin ederretan / doian errekia. 'Pensil'. AEF 1921, 69 (recogido en Amorebieta; 

landa mintz en otra versión de Durango recogida en Balad 202). 

landa-mintz. Huerto. Aizeak landa-mintza egurasten, eun usai bidaliz. Gazt MusIx 79. v. otro ej. s.v. 

landamin. 

landapinta (T-L). "Coquelicot. Frantziako lorea. Landapinta ere erraten zaio" Zerb GH 1931, 228. 

Debekatzen dio gizon bati sudur-peko luzekin agertzea, ala nola josteko-mekanika egileari landapintaz aren 

loreztatzea. Lf Egan 1955 (5-6), 10. 

1 landar (Dv, H). "Étoffe de laine" Dv. "Landarrezkoa (L), qui est fait d'étoffe de laine" H. "Soin landarrezkoa, 

robe, vêtement de laine" Ib. Bethi garbi da bere linehoan ta soina landarrezkoan, best-egunetan izaten ohi 

den bezala. "Son habit de bure". Birjin 79. 

2 landar. 1. "(V-oroz), terreno baldío" A. 2. "(V-ger-m), borra de líquidos, especialmente del café" A. 3. 

"(G-nav, AN-gip), arado de veinte púas" A. Cf. VocNav: "Landarra, rastra (Cuenca, Tierra Estella). Grada o 

rastra formada por cuatro travesaños llenos de púas de hierro (Val de Ilzarbe)". 

3 landar (S-saug ap. Lh), lander (S-saug ap. Lh). "Variété de châtaigne" Lh. 

4 landar. "Landárra, la llovizna menor que lanbrúa" Iz ArOñ. v. langar. 

5 landar. v. ETXE LANDAR. 

landaratu. 1. "(Echarle a uno) fuera" Lar. 2. (AN ap. A Añ; H). Ir, llegar al campo. "Salir" Añ. "Aller, se 

rendre au champ. Landaratu zeneko hasi zen iraulden" H. Landaratu zan bezaiñ laister burutapen larri bat 

barne-jabetu zitzaion. "Apenas se vió en el campo". Berron Kijote 41. 3. (Aux. trans). Llevar al campo. 

"Landaratu dituzu ongarriak, abereak?" H. Ongi athera nahi bada, gisua landaratu bezain sarri, hedatu eta 

azpira eman behar du. Dv Lab 183. 

landaratu. v. landaretu. 


mende. 

311


landaratxur. "(V...), azadón" A. v. landatxur. 

landarazi (Dv A), lantarazi (-th- Dv (S)), lanta erazi, lanterazi. Hacer plantar; hacer colocar. Lanta 

erazi zian urkha bat berrogei eta hamar beso luze. Tt Arima 78. Landarazi dietzagutzu / bihotzetan berthuteak. 

Gç 206. Familiako aita batek landarazi zuenean mahatsti bat. Lg II 231. Ber denboran lantherazi zian 

mendiaren thinian zurezko khürütze handi bat. Ip Hil 202. 

landare (G, B, BN, Ae; SP, Urt I 68, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), landara (V, G-azp; Añ, Dv (V)), lantare (R-uzt - 

th- S; -th- Gèze, Dv (S), H), lantari (S), landera. Ref.: VocPir 533; A (landare, landara, lantare); Lrq /lanthái/; 

Satr VocP; Gketx Loiola (mimikoi); Iz ArOñ (landáa); Etxba Eib y Elexp Berg (landara). Planta. "Jeune sujet 

(arbre, légume, etc.) à planter. Plante d'après nombre d'auteurs" Dv. Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos. Landara se encuentra en textos vizcaínos y en Barandiarán y N. Etxaniz. La forma suletina es 

lanthare. En DFrec hay 33 ejs. de landare y 1 de landara, todos ellos meridionales. 

Aita zeruetakoak landatu eztuen landare guzia erroetarik idokiren da. Lç Mt 15, 13 (He, TB, SalabBN, Echn, 

Dv, Ur (G), Ol, Leon, BiblE landare, Ip lanthare, Ker landara; Samper planta). Sua pitzten denean da erraxenik 

iraungitzeko, eta bai landarea ere ttipi denean bir landatzeko eta atheratzeko. Ax 367 (V 242). Urik ez duen 

landare arbol-gai berriak ez du lurrik artuko. Mb IArg II 329. Lur argaleko muntegijan azi diran landara 

gaztiak. Mg PAb 126. Landareen eritzallea dala auntzaren ortza. Izt C 190. Landare mota guziek nahi dute 

iguzkia. Dv Lab 55. Bethi ber lanthare küntia ereiten bada lür batian, geruago eta txarrago jinen da. Ip Dial 48s 

(It, Dv landare, Ur landara). Har hezak aihen onetik lantharea eta ama onetik emaztea (S). Proverbio (ap. 

DRA). Landare ark eman zituen frutu edo kurkubitak. Arr GB 43. O zugatz bikotx parebagako landerea! AB 

AmaE 64 (317 landara). Lora zabaldu bako / landara bigunak. Azc PB 275. Jantzi zuan lurra landarez. Inza 

Azalp 44. Hezetasuna landare guzien hazkurria. Zub 117. Landara guri, / lerden ederrak ugari. Enb 63. Ongarri 

gabez landarak askotan igartu oi diran bezela. JMB ELG 55. Arbola baten zaiñetatikan / sortzen diran 

landareak / bezela gera. Or Eus 196. Mendiko zuaitz landare gazteakin. Munita 131. Bi edo iru urteko landare 

ona. Ib. 60. Aragorria baino landare hedatuagorik ba ote da Euskal-Herrian? Zerb Azk 88. Azia ezpada ereiten 

landarea ezta sortzen. And AUzta 40 (141 landara). Itxasoko landarak. SM Zirik 47. Landare gazteak bear 

duten ardura. Ibiñ Virgil 82. Mintegiak egin oi ditute landarak aldatu bearko diren lurren antzeko tokietan. Ib. 

87. Ez badugu laguntzen handi ta ont dadin, / landare hoberena galduko da berdin. Xa Odol 119. Gernikako 

arbola / zarra zan usteldu, / ta landare berri bat / albuan azaldu. Uzt LEG II 160. Mintegira jo zuten, landare 

haziak bertan behera utzirik. MIH 196. Landare zaharrek hain sustrai iraunkorra duten Euskal Herri honetan. 

MEIG VIII 71. 

v. tbn. EZ Man II 68. SP Phil 11. ES 119. He Gudu 129. AR 135. AA II 226. Echag 136. Lard 70. Hb Egia 30. 

Aran SIgn 90. Bil 161. Bv AsL 135. Sor Bar 43. Lap 57 (V 30). HU Aurp 198. Arb Igand 15. Jnn SBi 4. JE Bur 

110. Ag G 83 (Kr 216 landara). FIr 166. Etcham 211. Ldi BB 120. Lab EEguna 68. TAg Uzt 226. Lf Murtuts 14. 

SMitx Aranz 5. Txill Let 65. Arti MaldanB 206. Larz Iru 146. Vill Jaink 64. MAtx Gazt 15. NEtx LBB 154 (Antz 

135 landara). Landara: Añ EL 1 39. fB Ic I 325. Astar II 41. EEs 1916, 338. Kk Ab I 31. Itz Azald 164. Altuna 

89. Laux BBa 134. Otx 91. Eguzk GizAuz 72. Zait Sof 5. Akes Ipiñ 20. BEnb NereA 212. Lanthare: ChantP 254. 


(Fig.). "Au fig., il se dit d'enfants qui promettent, donnent des espérances. Bere inguruan landare ederrak 

dituen aita. Hau[r]tzarotikan landare txarra zan" H. Manatzentu giristinoak, zeinak baitira Elizaren landare 

biziak. SP Phil 11 (He landare). Etxian dauzka eder askuak, / andria ta bost landare. Tx B II 173. Gizartekeri au 

XIX gizaldiko landarea dogu. Eguzk GizAuz 16. Aragizko landare eder bat biziratu baita Engrazirengandik. 

Etxde JJ 106. Gure sasoia juen zan. Oiñ landara barriyek. Alzola Atalak 81. Parisko bere Laguntza edo 

Landare berriaz zenbat bider oroituko zan [Ignazio]? Cb SIgn 75. 

(Como segundo miembro de comp.). "Cebollino, tipula landarea" Lar y Añ. "Berakatz landarak eta beste 

landara batzuk" Etxba Eib. "Porru-landaria karu dabill" Elexp Berg. v. FRUITU-LANDARE, GARI- 

LANDARE. Arrosa landarea bezala. EZ Eliç 383 (v. tbn. Hm 71). Aretx landara. CatElg 147. Arto landare 

bat lau buru ondo beteakin. Izt C 29. Kañabera landarak sortu ei ziran leku aretan. Otx 120n. Bababeltzlandarak. 

TAg Uzt 80. Kedats-landarea (intzentsua). Ibiñ Virgil 85. v. tbn. Mih 10. VMg 63. Sor Bar 28. Munita 

60. And AUzta 131. Erkiag BatB 106. NEtx LBB 258. Alzola Atalak 40. Manueltxo zan Zabaletako gizalandare 

berria. Ag G 57. 

- LANDARE-AITZUR. "Klase askotako atxurrek daus: atxur txikie (landarak sartzeako), [...] atxur sabala 

(yorrarako da); landari atxurre (estu bet eta lusea da basoko landarak sartzeako)" Ibarra Dima 262. 

- LANDARE-JALE. "Phytophage" T-L. 

- LANDARE-LEPO. "Landara-lepo, tallo" DRA. 

- LANDARE-SALTZAILE (H (+ lanthare-)). "Qui vend des plants, pépinièriste" H. 

landareska, landarexka (T-L), landaxka (Hb ap. Lh). Dim. de landare. "Plantule" T-L. v. landaretxo. 


mende. 

312


Osto ñimiño gordin batzuekilako landareska pollit andana handi batek. JE Ber 39. Lore hori pollit bat xabalxabala 

nork ez du ikusi landarexka baten puntan? Zerb GH 1931, 225. 

landaretegi (H), lantaretegi (-th- H), landarategi (V-gip ap. Etxba Eib). Vivero. "Pépinière" H. "Muntegia 

landarategia da; beste toki batean aldatu arteraño landarak edukitzen diran tokia" EEs 1916, 284. "Landateixa, 

vivero. Landarateixa. Landarateittik biraldatu dittugu kipulak" Etxba Eib. 

landaretu (Lar), landartu (Aq 1439). 1. Plantar. "Acodar las vides, plantarlas torciéndolas algo, matsaienak 

landatu, landaretu zerbait makurtuaz" Lar. "Serpa, el sarmiento largo que se entierra para producir o criar otro, 

mats aiena, aiana landarzea" Aq 1439. Berriz landaretutako basoa. "Bosque plantado de nuevo". Zink Crit 

38. 2. +landaratu. Convertirse en planta. [Alea] lurraren azalera, landareturik, ateratzen dan arte. Etxeg 

RIEV 1908, 111. Pipita guztiak garatu izango dira, azi oro landaratu, landara oro zugaztu. Ibarg Geroko 14. 

landaretxo (Lar Chaho), landaratxo, landaratxu. Dim. de landare (sentidos prop. y fig.). "Plantecica" Lar. 

Landaratxu gaztiak oker badatoz, zuzen errazak dira. Mg CO 110. Obeto etorri diran landaratxoak atera, ta 

muntegian ziarraldatu bear dira. EEs 1916, 284. Landaretxo bat jaio da Irungo / Bidasoako partian. Tx B I 32. 

Olako loraz ornidutako / landaratxo bat baukogu Deban. Enb 137 (154 landaratxu). Bera iltzeaz lurpetik 

landaretxo bat ernetu zan. Ldi IL 154. Siats makurra ete ebilkion, zigor-zarta anker biurriaz bere barnebaratzeko 

landaratxo pipil-barriak lorrinduten? Erkiag Arran 95. Landaratxua juan oi dan lez / apurka aundi 

izaten. BEnb NereA 43. Landaretxo bat txertatutzian / bezela. Uzt Sas 138. 

landaretza. Cultivo de plantas. Azkenik, ona mendi-zaitzan eta landaretzan urte askotan dabillen batek 

esana. Munita 43. 

landarexka. v. landareska. 

landarezale. (El) que se dedica a las plantas. Emen zabaldua ez dagolako ez dute erabiltzen landarezaleak. 

Munita 82. 

landari (Lar, H). "Plantador" Lar. "Gure Maria, aza landari handia" H. 

landarki. "Morceau d'étoffe de laine" Dv. 

landarondo. "(V-ger), lo que queda después de cortar una planta" A. 

landarte. "(Hb), intervalle entre les champs" Lh. 

landartu. Labrar, arar. Nik badakidala lurra saratzen, maastia iñausten, arriguneak landartzen. 'Labourer'. 

Or Mi 84s. 

landartu. v. landaretu. 

landasista. "(L), arrête-bœuf, bugrane, plante légumineuse à feuilles et tige épineuses" H. 

landatu (V, G, AN, L, BN-baig, Sal; SP, Urt I 541, Ht VocGr 403, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), lantatu (R, S; 

Chaho; -tha- Gèze, Dv (S), H). Ref.: A (landatu, lantatu); Lrq (lanthatü); Satr VocP; Gte Erd 99. 1. Plantar. 

"Tomatea lantatü (S), kipulak landatu, arbolak landatu (AN-5vill), sagar sabiak mutegian landatzen dira (Gazp)" 

Gte Erd 99. v. aldatu (3). Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales. La variante suletina 

es lanthatü. En DFrec hay 18 ejs. de landatu, 14 de ellos meridionales. Nik landatu ukhan dut, Apolok 

arregatu. Lç 1 Cor 3, 6 (TB, Dv, Ol, Bibl, BiblE landatu, He landadu [sic]; Ker jarri (landatu)). Iauna khen 

dietzadatzu gogoetako harrak, / landa behar alhorrari, nola kharlolaharrak. EZ Man I 10. Zuhaitz landareak 

landatu berrian urtztatzen edo urez freskatzen eta hezatzen tugu. ES 396. Bizioen erroetarik atheratzen eta 

berthuteen landatzen. Ch I 3, 5 (SP landatzeko; Mst, Ip ezarteko, Ol eradoten). Ezpadie haboro miñatze 

lanthatzen. Etch 374. Nor asiko zan bertan landatutzen aza? Izt C 159. Hostoa galdu duten arbola landareak 

landa daitezke. Dv Lab 210. Arbola landatu-berri batzuei sortzen zaizkote tantaiaren erditsutik boteak. Ib. 350. 

Zeihara diren lürretan behar da zühaintze lanthatü. Ip Dial 52 (Dv landatu; It ifiñi, Ur imiñi). Aita familiako 

bat, masti bat landatu zuena. Echn Mt 21, 33 (SalabBN, Ur (G) landatu; Hual, Samper plantatu, Ur (V) imiñi). 


mende. 

313


Landatuz geroz hirriskatzen du phizteko. ChantP 264. Pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua. JE Ber 37. 

Landa detzagun, beraz, gaztainak Esnaur eta Bizkartzunen. Zerb Azk 33. Irrisa ereiten, landatzen, jorratzen, 

ihiztatzen eta biltzen. JEtchep 94. Dutxan perrezila landatu dute. Arti Ipuin 82. Ez matsondoen artean urraitzik 

landatu. Ibiñ Virgil 88 (87 lantatu). v. tbn. Ax 408 (V 266). SP Phil 327. He Lc 17, 28. Dh 188. Gy 150. Aran 

SIgn 85. Elsb Fram 141. HU Zez 80. CatJauf VI. Ox 174. Etcham 195. Barb Leg 146. Ir YKBiz 226. Lf Murtuts 

2. Or Poem 522. Zait Plat 125. Larz Iru 120. Xa Odol 102. Lanthatü: Egiat 165. Arch Fab 231. 

"(L-ain, B), trasplantar" A. 

(Fig.). Cultivar. Maitatu arratsa, landatu oroia. "Cultiva el recuerdo". Laux BBa 2. 

2. (L ap. A, que cita a EZ; H). Plantar, clavar, meter; colocar, poner, fijar. Unzi aitzinea landaturik tink 

zegoen, eta unzi gibela hausten zen bagén botherez. Lç Act 27, 41 (He finkatua, TB sarturik, Dv, BiblE 

sart(h)ua, Ol tenk, Ker josita). Ezpata landatzen dio / bihotzaren gañean. EZ Noel 76. Ene faltak duenaz geroz / 

gurutze hori landatu. Gç 136. Han Iondane Petiriren jargiaren lanthatzeko. Bp II 121. Bere astaparrak zure 

gainean landatzeko menean dagoena. He Gudu 100. Landatu zuen harria Goliathen kopetaren erdian. Lg I 279. 

Haren eskia tenploaren borthan lanthatürik. Egiat 201. Oliverosek arma har eta lanta / bihotzetik. Xarlem 532. 

Gogoan landatuko zaizkit [...] nere estekamendu gaxtoez eginen dauzkidan errephortxu lehergarriak. Dh 127. 

Ganibetak errotetan lanthatürik. CantS. Itsas-hegian landatu zuten kurutzea. HU Aurp 51. Gizatasunaren 

erraietan landatua den sinestea da. Arb Igand 57. Hantxet landatzeko gure oihal etxeak. Prop 1908, 25. 

Alorrean landa zagun / txoriak aizatzeko. Or Eus 67. Gerrena baten puntan landa zak lurrean, orok ikusteko 

menean. Zerb IxtS 41s. Etxe xuri pollitak, han hemenka landatuak! Zerb Azk 38. Gauzen egokera berria landatu 

zuten. Gure aroa edo oraingo egokera, alegia. Vill Jaink 182. San Marken eliza-nagusi xoragarria, ur 

bazterrean erregina bat bezala landatua. Ardoy SFran 127. Gizatalde batean oinak landaturik dituen zer bizi 

eta sendo bat [hizkuntza]. MIH 392. Aldez aurretik, bada, mugak landatu behar. MEIG VII 76. Idazle ezagun 

batek tituluan bertan landatu duenez. Ib. 39. v. tbn. Jnn SBi 44. AR 203. A Ardi 53. FIr 156. JE Ber 67. Barb Leg 

140. GAlm 1934, 50. Lanthatü: Tt Onsa 102. UskLiB 58. Ip BulaS 2. Mde Pr 50. 

Gure gogoa [...] haren baithan landaturik dago. Arb Erlis 92. Orixegan landaturik gelditu ziren gure usteak. 

MIH 291. 

(Dv, H). (Ref. a los ojos). "Fixer, en parlant de la vue" H. Begiak finkaturik eta landaturik emaztearen 

begiei. Ax 392 (V 256). Landatu zituen begiak gizon haren gainerat. Lg II 82. Berthute zunbaiten gañan 

berheziki beti begiak landaturik. AR (ap. H). Begiak Birjina Sainduaren imaxina haren gainean landatuak. 

MarIl 75. Hari buruz itzuli ginen denak, begiak landatuak, zer atherako zuen. JE Bur 135. Begík lanthatüik, bere 

gogúeki hürüpátzen dié. Lrq Larraja RIEV 1931, 238. Mari-Antoni bi begiak landatuak beha zagokon zorrozki 

leihotik. Lf Murtuts 9. Bere mozkor-begi lausoak landatu zizkidan. Mde Pr 109. Kurutzefikan begiak landatuak 

zauzkan. Ardoy SFran 265. v. tbn. Prop 1907, 215. 

Hekien artean zegoen, beharriak landaturik. Arb Igand 8. 

3. (Aux. intrans.). Plantarse. Ene harriduran landatu nintzan, handik ez higitu nahiz. Zub 118. [Dabid] 

Goliathi landatu zitzaion aintzinean. Zerb IxtS 53. 

4. (Sust.). Plantío, plantación. Baratza zeartuaz, / landatu, mintegi, / bide zuriez dabiltz, / geizpetan, bidari. 

Gand Elorri 80. 

landatxo (Lar), landetxo (Lar). Dim. de landa. "Campillo" Lar. "Pradecillo" Ib. Nere landatxoaren iabe 

dan arrotzari. Ibiñ Virgil 59. 

landatxur. "(V-arr), azadón largo" A. v. landaratxur. 

landatzaile (V, G, AN, L, BN ap. A; Lar (-alle), Dv, H (+ -alle)), landatzale (T-L), lantazale (-th- S ap. Lrq). 

Plantador. Intzaur, piko, gaztenak, zirezte handitu, / zuen landatzailea da, aldiz xahartu. Barb RIEV 1908, 

126. Haitzen landatzaleak hiltzen dire. HU Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). Arbola horren landatzailea zeru lurren 

nagusia. Xa Odol 346. 

landatze (Lar, Añ, H), lantatze (-tha- Chaho). Acción de plantar (sentidos prop. y fig.). "Plantación" Lar. 

Zeren eraintzek eta landatzeek xehetasun gehiago galdegiten baitute. Dv Lab 325. Asko gizon argitu jarraiki 

izan dira oihan landatzei. Ib. 347. Hemezortzi ehun urthe baditu / fedearen gutan landatzeak. Zby RIEV 1908, 

296. 

landaxka (Dv A). Dim. de landa. "Petit champ" Dv. 

landaxka. v. landareska. 

landazain (Dv A). "Guarda campestre" A. 


mende. 

314


lande. v. 3 lander. 

landegi. v. lantegi. 

landei. v. landai. 

landelge (BN ap. A VocBN Chaho y Dv, H (BN, S)). "Vasto terreno cultivado de diversos propietarios" 

A. 

1 lander (V arc. ap. A; SP, Ht VocGr 398, Lar Sup, H). 1. Pobre. "Pauvre, nécessiteux" SP. Para sus posibles 

sentidos antiguos, v. ApV 119. Tr. Documentado en refranes antiguos, en Duvoisin e Hiribarren y en autores 

meridionales del s. XX que lo toman del diccionario de Azkue. Garcia de Oleta, Landerra, filius Dominicu 

Artaxona (1156). Arzam 312. Cum uxore sua Andere Landerra (1164). Ib. 312. Pero Landerra de Chavarri 

(1286). Ib. 312. Lander erreca beerecoa (1284). Ib. 312. Ondo egiok landerrari, Iainkoak dikek donari. "Al 

pobre". RS 265. Gaztaro alferrak dakarke zahartze landerra. "Nécessiteuse". O Pr 185. Erranak eder, eginak 

lander. Saug 173. Zu zare aberats eta guziak eskuan dituzuna, ni, berriz, has, buluz eta lander. Dv LEd 142 (Cb 

Eg II 77 pobrea). Soldaduak zaudezen sabela zimurrik, / Etzuten garraiatzen soineko landerrik. Hb in BOEl 81. 

Bera bezelako umezurtz lander batek etxejauntzako neskatx aberatsa nai izatea. Ag G 142. Berez landerra ta 

pobrea da. JBDei 1919, 235. Gogo-landerren zori ona. Ol Mt 5, 3 (ed. 1958, gogo-landerrekoen). Erranak eder, 

egiñak lander. Laux AB 14. Aen artean lander edo beartsurik ez egoan iñor be. Eguzk GizAuz 13. Nire yaiotza 

landerrak lotsaratzen du. Zait Sof 87. Sal etzak ditukanak, emaizkiek landerreri. Or Aitork 208. Epel-aroa eltzen 

danean, txiroak eta landerrak zeru txiki baten pozkaria izaten dabe. Erkiag BatB 35. Landerraren izerdiak 

gizentzen ditu aen gerrontzeak. Ib. 145. v. tbn. Otx 93. Altuna 91. Etxde JJ 145. Gand Elorri 152. Gazt MusIx 

135. 2. (Lar, H). "Ruin, vil, bajo, despreciable" Lar. 3. (Lar, A Apend). "Villano" Lar. Burkoia da 

landerra. "Villano". Iza EE 1881a, 133. Igesak gorde gagizala lander oneen irriskutik. Ib. 182. 4. (Dv A). 

"Misérable, au sens propre et figuré" Dv. Hatsa galdurik lander zagoen lurrean etzana. "Miserabilis". Dv Iud 

5, 27. Naigabetsu, lander (miserable) geran ezkero. Ayerb EEs 1912, 180. Arrats-beerako laru aurrean, / lander 

eta bakar. (Interpr?). Gand Elorri 40. 

2 lander. 1. "(L-côte), paño burdo" A. 2. "(L-ain), paño fino" A. 

3 lander (S ap. A Apend; Chaho, H (S)), lande (S ap. Lrq [oxítona]; H (S)), landier (H). Morillo. "Landiers, 

gros chenêts de cuisine" H. "Azken forma horrek [anderos-ek] eman baitu landier oraingo frantses hitz: 

suburdin, berriz ere euskararat itzuli dena (lander-ak Zuberoan)" Mde Pr 218. [Erregetxupitari] lumak 

elkitzen zazko ta urtheko urrutx-zarauan sartzen eta sutondoan bi landerren artean ezarten (S). A EY I 113. 

Landeretan etzaten zan [zakhurra] / landan behiak ezin zainduz. Mde Po 57. 

4 lander. v. 3 landar. 

landera. v. landare. 

landerbide. Argaiztoa ta gorroto beltza / beste gabe biotzean, / noragabeko landerbidean / zetorren aldi 

batean. (Interpr?). SMitx Aranz 166. 

landerkeria (Lar, H). "Vileza" Lar. "Ruindad" Ib. "Landerkeria bat egin darot orhoituko naizena, il m'a fait 

une vilenie dont je me souviendrai" H. 

1 landerki. "Vilainement, bassement, avec méchanceté, fourberie" H. 

2 landerki. "(L-côte), estropajo de paño burdo" A. v. landeski. 

landerkiro. "Ruinmente" Lar. 

landerreria. 1. "Esta lepra o enfermedad de que acusaban sin fundamento alguno a los Agotes, llamaron 

landerreria, que significa enfermedad de forastero" Lar DT XXI. 2. (Dv A). Indigencia. Gure 

landerrerijagaz oso aizturik, arrotuta, andipuztuta, urlija ta berendijaren ganetik jarri gurarik. Otx 118. 


mende. 

315


landerretxe. Asilo, casa de beneficencia. v. behartsutegi. Eleiza, seminario, gexoetxe ta landerretxeai 

laguntzeko izaten da buldadunak izten daben limosnea. KIkV 80 (KIkG 64 beartsutegiai). Erriko lander-etxe 

edo asilora deitu genion andre ari. ADonostia Itzald II 14. Donostiako bi landerretxetan [...] bilduak. A EY I 10. 

Ultzaman (Alkozko landerretxean) ere batze pollita egin nuen. Ib. 10. 

landertasun (Dv A, H). "Estado de miseria" A. 

landertu (Lar Chaho). 1. "Avillanarse" Lar. 2. (Lar, Dv, H, A). "Devenir misérable" Dv. "Venir a ser 

pobre" A. Landertutako anai batek bere burua saltzen badizu. Ol Lev 25, 39. 

landes. "Antxe barazkapean izan ezik, nok landesari amua aoan sartu eragin? No siendo allí entre la ola rota, 

¿quién es capaz de hacerle tragar el anzuelo al lantés?" A (s.v. barazka). 

landeski. "(L-côte), estropajo de paño burdo" A. v. 2 landerki. 

landeta (Lar, H), landaeta (Lar). "Pradería, pradera" Lar. Diego de Landeta (1475). Arzam 311. 

landetatu (Lar Chaho). "Dehesar, convertir en dehesas las tierras de labor" Lar. 

landetxari (Lar H). "Ventero" Lar. 

landetxe (V?, L ap. A; Lar, Añ, H), landetxa (H). 1. Casa de campo. Bere land-etxerat joanbehar zelakotz 

biharamunean berean. Birjin 456. Landetxe bat erosi dut. HeH Lc 14, 18 (Lç posesione, He borda, Oteiza 

kanpoko etxe, Dv bazterretxe, Leon etxalde). Montevideoko mugan bertan dute landetxe bat. Alz Ram 49. Gure 

Crau-ko landetxean gurasoekin zorioneko naun. Or Mi 35. Or dut aurrean ere landetxe jori bat. Txill Let 23. 

Ilo-Iloko bere landetxeak martxa txarra zeraman. Etxde Itxas 230. Mundaiz landetxean. Gazt MusIx 8. 2. (Izt 

VocC, H), landetxa (Lar, H). "Venta" Lar. Bi ibai, zeintzuk, Irurita eta Almandoz igarorik batutzen diraden 

alkargana Zaraiako zubian, Oronoz baino beitiago, Mugariko landetxan. Izt C 120. 

landetxetiar (H), landetxatiar (H). "(L), métayer, colon" H. 

landetxo (A Apend, s.v. -sagar). Cierta clase de manzana. 

landezgarri (Lar, H), lantezgarri (-th- H). "Incultivable" Lar. 

landezkiro (Lar H), lantezkiro (-th- H). "Incultamente" Lar. 

landezkizun (H), lantezkizun (-th- H). "Qu'il ne faut planter, transplanter, repiquer. Terrain qu'il ne faut pas 

planter" H. 

landi. Trabajo, obra. Bere izanen ta ondasunen arte berean ere eragiñen dio dagokan bizkunza ta landi 

ona. Mb IArg I 64. 

landier. v. 3 lander. 

landiera. "Landiera, fandería" Izt VocC. Lau erreka oek beren joairan erabilten dituzte ogei ta iru errota 

iringille, iru ola eta landiera bat. Izt C 101. 

landoki. v. lantoki. 

landola (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de lan 'trabajo' y -ola. Despacho, oficina. Cf. lantola. 

Etxe argittaldarijaren landolaetara. AG 1016. Lanik gabe daudenentzat lana billatzeko landola edo ofizina bat 

badauke. EEs 1916, 162. Bere landolako bakarraldian ezpada gogaltzen. Zink Crit 9n. Zeregin oetarako ango 

erri guziak dite landola berezia. TAg GaGo 85. Or Bazkintza Zuzendaria, or gure gizona, or gure Landola, or 

gure oñarri dirutza. Ldi IL 117. Landola ornitzea 15000 L[aurle]ko, landola-saria 5000. Ib. 118. Donostian 


mende. 

316


Aldundi-yauregian (Diputazioan) ditun landoletara bializ. Ib. 129. Badakizu gaur bukatzen dala Jauregiren 

landola erosteko eguna. ABar Goi 62. Landolako burua / esaten yaukoat / bidalduko nauala / neure lanetik at. 

Ormaetxe Ipuintxuak 67 (ap. DRA). Landola apain batean gera. NEtx LBB 136. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. 

Euzkadi 1915, 470. 

landolari. Oficinista. Betazalak erre arte begiak zorroztu bear izan ditun landolaria. TAg Uzt 58. 

landontasun. Heredad. Bazen han mahasti bat, baratzekaritegi bat, alortegi bat, eta horeik guziek egiten 

zuten landonthasun pulit bat, eta ematen zuen karont bat aski handia. "Campagne". Birjin 89. 

landorde (Lar H). "Foráneo, Vicario, landordea, Ipiztiku orde kanpotarra" Lar. 

(landra). "La falda o carne más inferior de las reses de abasto (Ochagavía)" VocNav. 

landrilla. "(R), lechecillas de cordero" A. Cf. VocNav: "Landrilla, nombre que dan a las lechezuelas del cerdo 

(Ribera, Tierra Estella, Cirauqui)". 

landu (V, G; SP, Ht VocGr 369; Lar, Añ, Arch VocGr (lantzea), Dv (V, G), H), lantu (-th- L-ain, BN, R-uzt, S; 

H; -th- VocBN, Gèze, Dv, H), laandu (Mg PAbVoc 232, Izt 35). Ref.: VocZeg 286; A (landu, lanthu); Lrq 

(lanthü); Iz ArOñ, LinOñ 178; Elexp Berg. 1. Trabajar, cultivar (sentidos prop. y fig.). "Travailler, cultiver. Lur 

lantzea, travailler la terre. Zura lantzea, ouvrer du bois" SP. "Hacher" Ht VocGr 369. "Labrar tierras" Lar. 

"Trabajar, labrar", "labrar piedras", "cultivar" Lar y Añ. "Laandu, desbastar. Arlanduba, piedra desbastada" Mg 

PAbVoc. "Cultivar, landu. Preparar los maderos, zurek landu" VocZeg 286. "Lanthu: 1.º (L-ain, BN, R-uzt, S), 

escuadrar una pieza de madera con el hacha; 2.º roturar un terreno baldío" A. "Liñua landu" Iz LinOñ 178. Tr. 

Documentado en todos los dialectos a partir de Etcheberri de Ziburu. Al Sur el primer ej. corresponde a 

Larramendi. Landu es la variante septentrional de los primeros textos (Etcheberri de Ziburu, Axular, S. 

Pouvreau), pero lant(h)u es la forma general desde el s. XIX (landu en Goyhetche e Hiribarren). En DFrec hay 

225 ejs. de landu y 5 de lantu. Burreu kruelek erauntsi / bazioten indarrez, / suharotzek burdinari / nola 

landu beharrez. EZ Noel 96. Manatu zuen lant zezala, labora zezala eta begira ongi parabisu hura. Ax 22 (V 

12). Ditugun ontasuak eztira gureak, Iainkoak eman derauskigu lantzera. SP Phil 269 (He 272 trabaillatzeko). 

Ikusiaz, ekiñaz, landuez aterako [diran saioak]. Lar, carta a Mb 278. Gizon gai ori landu ta leunduko bada. Cb 

EBO 46. Ünkhüdian dütü joiten, dütü lantzen moldatzen. Egiat 205. Lurra axal landu (369). LE-Ir. Gura dau 

geuk landu daigun koroia. Añ LoraS 193. Gauza guziak erriaz kanpora ebaki, laundu eta prestatu ziran. AA I 

528 (si laundu no es errata, quizá podría tratarse de var. de lautu o leundu). Lur zelaiak dira onak landutzeko. It 

Dial 52 (Ip lantzeko; Ur gijetako, Dv laborantzako). Arritzagan atera eta landutako kobre txapa ederrakin. Izt C 

68. Arlauza eder zabal galantak, eta landu-bear andirik ez dutenak. Ib. 59. Lurrak landu eta abereak larreatuaz. 

Lard 14. Noiz eta nola lanthu behar du lurrak? Dv Lab 23. Pitralia lanzen. HerVal 250. Landuten dabezala 

euren gogoaren kaltez doazan bideak. Echta Jos 191s. Egiaren erraiteko, lantu du bertze orduz bersu hoberik. 

JE Bur 144. Lurra landu bear zuan nekerik gabe. Inza Azalp 46. Senditzen dut bihotza / arras hunkitua / ikusiz 

eskualdun bat / fedeaz lantua. Etcham 79. Arriya lantzen emondako denporia galdu biar ebalako. Kk Ab II 175. 

Oi, ene lur, / baninduzu zerea, / zu landu, ta / zure sariz asea! Ldi BB 66. Gure izkuntza landu ta landu. Ldi IL 

164. Burruntzaliz, or zortzi, zillarrez landurik. Or Eus 359. Gogoa lantzeko. Eguzk GizAuz 11. Mallukaz ongi 

landutako burni-orizko-ontzi bat. Zait Sof 173. Nik nigan landu bear dudan gizakume ideal ori. Vill Jaink 92. 

Bere burua zerbait landu ta jantzi nai duan edozeiñek. Ib. 8. Aita edo ama izateko dituzun doaiak landu, 

aberastu ta ezitzea. MAtx Gazt 30. Arbolak landu eta landatzeko? Ibiñ Virgil 91. Gazte diranetik arretaz zaitu 

eta landu itzatzu [zaldiak]. Ib. 96. Hasi nintzan artoski [dohain berezi hori] lantzen bereala. Xa Odol 119. Berak 

landu eta eraberritu dizkigu euskal prosa eta neurtitzak. MIH 294. 

v. tbn. Mg PAb 149. Astar II 1. Gy V. Bv AsL 21. A BGuzur 118. Itz Azald 93. JMB ELG 87. TAg Uzt 72. EA 

OlBe 93. Etxde AlosT 8. Munita 69. Arti MaldanB 217. Gand Elorri 11. Gazt MusIx 7. BEnb NereA 212. Azurm 

HitzB 31. Berron Kijote 194. Lantu: Dh 217. Jnn RIEV 1908, 355. Ox 68. Zub 87. Barb Leg 25. Iratz 132. Zerb 

Azk 19. Ardoy SFran 13. Herr 2-6-1966, 2. Casve SGrazi 110. Lantze-: O Po 51. HU Zez 101. 

Cf. landuki. Bil nadin barnera, mintzo bat entzuki, / argi bat izetuz, bihotza landuki. Or BM 124. 

(Part. en función de adj.). Elaborado, cultivado; culto. "(Plata) labrada, zillar landua" Lar. "Sembrados, tierras, 

[l]ur landuak" Añ. "Pulido, landua. Lendanik o lenganik landuago [...], más pulido [...] que antes" Izt. "Lur 

lanthua, terre labourée; burdina lanthua, fer ouvré; zur lanthua, bois équarri" Dv. "Alor landúe, el campo 

labrado" Iz Ulz. "Euskera landua du orrek" Gte Erd 206. Gu gara Iainkoaren lur landua. Ax 172 (V 116). 

Barrika ta tonel landuak eta landubagekoak. Izt C 129. Lür lanthiak. Ip Dial 61. Bertzelako arraizia eta atsegina 

dute erakurtzalentzat ezen ez Koraneko solas landuek. Hb Egia 84. Nabarri landu batean. Aran SIgn 96. Ze zelai 

zabal landuz zagozan inguratua! AB AmaE 191. Kutxa zar landuaren gañaldean. Ag G 250. Harrizko bere 


mende. 

317


sohailu lantua. Zub 81. Burdiña-landuak. Kk Ab II 187. Guk mintzo landu elertitsu bat egin-naiak eztu 

amorrarazten. Ldi IL 31. Zur lanthu legunez egina. Zerb IxtS 13. Literatura landu bat sortzeraino. Mde Pr 252. 

Mintzalari landua. Or Aitork 161s. Aitz-urdin landua bezain itzaldi legun, tinko, borobil eta aurrez antolatuan. 

Zait Plat 112. Olertiketa landuarena ta erri-koplaketa jatorrarena. Gazt MusIx 163. Izkuntza landuan erabiltzen 

direla xoilki. Vill Jaink 141. Gizon landuei dagokienez, hitz-neurtuz mintzatzea. MIH 240. Bertsogintza landua. 

Ib. 286. Euskara landua du, jasoa. MEIG II 47. v. tbn. It Dial 61. Inza Azalp 69. "Elegante; landua zagoz, está 

usted elegante (V-m)" A EY III 281. "Landua zagoz, está usted esbelto (V-m)" A Apend. 

2. "Birlandu (replantar), de landu (plantar). AG 2336. 

3. "(BN), soigner. Eri hori ederki lantu duzie" Lh. "Faire son affaire à quelqu'un. Dathorla, guk lantuko 

diagu, qu'il vienne, nous allons l'arranger" Lh. 

- HARRI LANDU. v. harri. v. tbn. harlandu. 

- EZIN LANDUZKO. "Indéfrichable, ezin lantuzko" T-L. 

- LANDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Zorretan gaude Oihenartekin, poeta landuxea izanik, 

neurtitz politak utzi zizkigulako. MIH 238. Poeta landuen edo bederik landuxeen artean sartu zigun Orixek. Ib. 

233. Era berean ari dira gehitzen euskaraz ikasiak eta landuxeak direnak. MEIG VIII 101. 

- LANDUZKO. (Adnom.). "Egur landuzko egalak dauzka teillatuak" Elexp Berg. Leiar landuzko ontzi mioi / 

malko-antza yaukok ardauak! Laux AB 75. Arimearen biziaz berezko ta landuzko ezaguera ta doaia dabenak. 

Erkiag BatB 199. Atxurdin landuzko irudi bat ukanen duzu. Ibiñ Virgil 52. 

- LANTZAKA, LANDUTZEKA. No cultivado. Maisu Jaun bizargin-osagille-euskaldun lantzaka ta Peru 

baserritar landuaren artean. A in Mg PAb (ed. 1899), 15. Iru edo lau lur txatal, landutzeka, guztiok nartzaz, 

otaz, sasiz, odoldiz eta iraurkiñez yosita. Alt EEs 1917, 42. "Lantzaka, zuhaitz liraiña, gaztea, bere gisa 

etorritakoa" Asp ANaf. "Lantzaka, renuevo de árbol" BU Arano. 

landuez (Lar, Añ, H (V, G)). "Inculto" Lar y Añ. Cf. lantez. 

landugabe (H), landubage (Lar, Añ, H), lantugabe (-th- H), lange (Lar, H). No trabajado, no elaborado; no 

cultivado, inculto. "(Estar una cosa en) bruto" Lar. "Lleco, campo que nunca se ha rozado, langea" Ib. "Inculto" 

Lar y Añ. v. ez-landu. Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu y en autores meridionales del s. XX. En 

DFrec hay 4 ejs. Añ landugabeak badira guraso oek, zer ikasiko due oen umeak? AA I 489. Gurutzea zan 

egur luze [...] batzutan landua ta askotan landugabea. Inza Azalp 68s. Peru-Fermiñen adimen urri ta 

landugabeak. Mok 19. Crau-ko zabaldi legor, landubage, arrizu, neurribagea. Or Mi 100. Gaur eguneko 

idazleak eta elertilariak landugabeak, sasatarrak, zarpaillak eta lazkarrak dira. TAg GaGo 87. Itz landu naiz 

landugabeetan. Or Aitork 109. Beraren lantegian utzitako irudi landu bage arakoa gogorazten digu. Zait Plat 

109. Naiz eta belarri zakar edo landubageek ezin aditu izan. Ib. 59. Landugabe bat jarri zazu bere burua landu 

dezakean tokian. Vill Jaink 72. Gure izkuntza landugabean. Gazt MusIx 8. Leku landu bagean. Erkiag BatB 39. 

Landuak eta landugabeak izan daitezke hizkuntzak. MEIG VI 114. Ikasiek herri gaiak erabiltzen baitituzte usu 

aski, eta landugabeek haiek sortuak bereganatzen. MEIG IV 93. v. tbn. Mde Pr 371. (Con -ko, adnom.). 

Barrika ta tonel landuak eta landubagekoak. Izt C 129. Banator ni bere landu-bako arri txatxar onegaz. Echta 

Jos 5. Landugabeko txoritokiak (arbolak, alegia). Ibiñ Virgil 91. 

landugabetasun. Cualidad de no cultivado. Hizkera landuan, eta landugabetasun landuagoan ari garen 

horrenbeste euskal idazleren artean. MEIG III 152. 

landugai. Objeto de cultivo. Zerbeit berri bezala agertzen da Euskaltzaindia [...] landugai duen 

hizkuntzatik beretik hasita. In MEIG VI 40s. 

landuketa. Trabajo, elaboración. Gu landuketa gera, ta Mistral bezalakoak etorria, gu gogoetalari, ua 

biozti. Or Mi IV. 

landuki. Elaboradamente. Atertugabeko ekiñean ari bear izan zizula [...] zertxorik utxenak ere ain landuki 

emateko. Markiegi in Ldi IL 11. 

landun. Responsable (?). Agindu onetan aztertuko ditube euren arimak senar emazte, ugazaba, agintari ta 

landun guztijak, bakotxari jaokan legez. Mg CO (ed. 1884), 351 (ap. DRA). 

landur (V-ger ap. A), landura (V-ger ap. A). "Llovizna. Euri landurra, la lluvia menudísima. Euria landurea 

danean logura izaten gara (V-ger)" A. v. EURI-LANDUR. Ez euri kizia edo zaramea edo ziriña edo 

landurra, truizu edo erauntsi edo zaparrada ederra baiño. A Ezale 1899, 88a. Andik sartu zan biotz aretan / 


mende. 

318


eriotzaren landura. (Interpr?). NEtx LBB 291. 

landurain. "Landuraiñe, landurain-sagarra, cierta clase de manzana" Iz ArOñ. 

landutza. Cultura, educación (?). Erri-landutzarentzat, erriaren buru-yaztearentzat, erria 

euskozaletzearentzat alegin-zati eder samur bat gorde dezagun. Ldi IL 144s. 

lanegile. v. langile. 

lanegin (-nh- Gèze). Obra, trabajo. "Ouvrage" Gèze. "Pour le souletin lanhegin est un mot populaire, très usité 

--on prononce lanhegin avec h aspiré" Ip. Cf. LAN EGIN. (El grado de lexicalización no parece semejante en 

todos los ejs.). Bearnoko sinodoaren ordenanzaz lan egina bisitatu eta konferitu behar izan denean. Lç Dedic 

* 6v. Eta halere irus, ager beitük lan egina. Etch 310. Zoini aitzinian uskara-liburuen gainen ezarri beitzaio 

lanegin bat. Michel in O Po (ed. 1847), tít. Hanitz beitu hitzemaiten, / eta zoinen lan eginak / aizetan beitira 

joaiten. Arch Fab 173. Kontent zirate zure lan eginaz. Arch Gram 45. Phausa ditiala bere neketarik, ezi bere 

lanheginak jarraikiten zaitze. Ip Apoc 14, 13 (Lç, He, TB, Echn obra, Ur (V) egitadak, Dv eginkariak, Ol 

egiñak, BiblE egintza onak; v. tbn. Ip BulaS 9). Zabierek ez du sekulan lan eginari behatzen, bethi lan 

egitekoari. Laph 228. Nun nahi egile atzamanen da. Nun nahi egile; bena ere, nulako nahi, lanhegina. Eskual 

30-10-1908, 4. Noiz eta norat lan eginek heltzeko duketen. Lander RIEV 1914-17, 158. Naiz ez dudan zoritxarrez 

V. Nabokov-en lanegiña irakurri aal izan. Mde Pr 192. Shakespearen lanegiñak itzultzen ari zaigun 

Larrakoetxeatar Beditak [...]. Ib. 247n. Haiekin pintorearen lanegina pagatu zuen Theresak. Mde HaurB 70. 

Ola ernatzen dira on-indar eta jakite zituak: lanegin ederrak eta lege jakintsuzkoak. Or in Zait Plat 154. 

Izadiaren beraren lanegiña duzu au ere. Vill Jaink 88. Izadia, berak eztakiala, ari da lan ta lan, baiña bere 

lanegiñak egokiak ateratzen zaizkio. Ib. 41. Bere lumatik sortu diren gainerako laneginek beste. MIH 264. 

Lan-egiñaren poz-arrandiak / baditu bere arrixkoak. SMitx Aranz 94. 

lan-egintza, lan-egite. v. langintza, langite. 

lanegoki, lanegogi (V-gip). "Lanegogixa (V-gip), habilidoso en el trabajo" Iz UrrAnz. 

lanegun (V-gip, G; H (in m., s.v. lan)). Ref.: A; Elexp Berg. Día de labor. "Bost lanegun bakarrik falta jaku 

bakaziñuak artzeko" Elexp Berg. Lan-egun beretan baizik zillegi ez diran saldu-erosi, gauzen karraitze, 

moldanz eta era bereko beste zenbait. Mb IArg I 117. Israel-tarrak onelako lan-egunetan beren aide eta 

adiskideak deitu oi zituzten. Lard 195. Sutegi oetako bakotxak bear du lan-egun guztietan zama ta lauren ikatz. 

Izt C 130. Zerk halakatuak ote zituen astearte lan egun betean? HU Zez 203. Bestetan nintzen ernia, / lan 

egunetan nagia. Etcham 98. Josi ta josi, aren / lan egun astuna. NEtx LBB 218. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. 

HerVal 143. 

? laneman. "Occuper, launeman" VocS (cf. en nota: "laun itxura bitxia ez ote da lan hitzaren azalpen zaharra"; 

cf. "travailler, lanari lothü"). 

lanera. "Laneraan gabitz, estamos ocupados" Iz ArOñ. 

laneratu (gral.; Dv). Ref.: A; Elexp Berg. Ir a trabajar; empezar a trabajar. "Aller au travail. Ez gare 

laneratzen ahal hamar orenak aitzinean" Dv. "Gaur goizian ni laneratu orduko amarrak izango zittuan" Elexp 

Berg. Mattin, Allande ta Yan-Pier laneratu ziranean yaun apezak agertu zion illobari berarekin mintzatu 

gogo zukeala. Etxde JJ 140. Ain zuzen ere, alai ta baikor laneratu ziran gizonok, giza-gogoaren goiz-urratzean 

iduri. Zait Plat 28. En DFrec hay 2 ejs. 

lanezi. v. lañeza. 

langa (G; Lar, Añ, H (V, G, L)). Ref.: A; AEF 1955, 79. Tr. Documentado en la literatura meridional, sobre 

todo del s. XX. En DFrec hay 3 ejs. 1. Cancilla, portilla. "Puerta, para entrar en los sembrados que están 

cerrados" Lar. "Puerta, barrera" Añ. Cf. Echaide Orio 121: "Puerta de un vallado". Cf. VocNav s.v. langa. 

Ataka, langa, langamalla, langatea. Izt C 234 (en una lista de vocablos relacionados con la agricultura). 

Orduantxe zetorren Patxi etxe azpiko langatikan aurrera. Apaol 81. Tarte estuduna zan langa ori ta ezin atera 

zuan arkuma kanpora. Muj PAm 71. Belar-zelaian esiak asko / mallak ugari langetan. EuskOl 1933, 9. Langa 

berêla atzemanez, / jauzi batean gaiñeti igaro. Or Eus 313. Langatik berriz otsegin dio. Ib. 313. Etxeburuko 


mende.


langa gaindituta. TAg Uzt 115. Astoa langan bezela, ez aurrerako ez atzerako (G-to). A EY III 55. 

Txantxangorri bat esiko langan, / ardi ta bildots zainketan. Gand Elorri 62. [Eiztariak] langak irikitzeko / 

ederrak mutillak! Uzt LEG II 307. Ez degu errenditu nai / legeak jartzen dun langan. Basarri 171. 

2. (V-arr-m-gip), langara (V-och-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (lánga, lángara); Etxba Eib; Elexp Berg. Cada una de 

las traviesas que forman una cancilla. "Traviesa, leño largo y grueso" A. "Lángara, lángaria, la barra de quita y 

pon de un paso del cerco" Iz ArOñ. "Erromadiari kendu langa bat eta ondoren jarraittu zeskun jabiak" Etxba 

Eib. "Palanca, palos que se ponen en los portillos (Amescoa)" J.L. Elcarte. Beijak sartu dituzube langa arteko 

ziskubetan? Mg PAb 108. Ol zut auentzat setiñezko langak egin bear dituzu. Ol Ex 26, 26 (Dv, Ur (h)aga, Bibl 

trebes, BiblE zehar-egur). Ateraldi baten zazpi mille langa edo trabez atara eudiezan. Akes Ipiñ 24. Gure 

Elburua goian dagola / kurtze latz baten langetan. Gand Elorri 143. 

3. (V-gip ap. A; H). "Barre avec laquelle on maintient une porte fermée" H. "Tranca" A. Ertsi begi nasai 

kanpoko atea, barrutik langa sendoa ezarriaz. Erkiag BatB 144. 

4. "Entretoise d'un chariot" H. 

- LANGA-HARRI. "Lancha de piedra que se coloca enhiesta en cada lado de la cancilla, después de practicarle 4 

ó 5 agujeros equidistantes, en los cuales se apoyan otros tantos travesaños de madera o langa-mallak" Eusko 

Folklore 1923, 45 (ap. DRA). 

- LANGA-MAILA (Gc ap. A; Aq 466 (G), Izt 47). "Palos horizontales que forman la cancilla" A. Para un ej. de 

Izt v. supra. 

- LANGA-MAKILA. "Palos de cancilla (G-azp)" A Apend. 

- LANGA-SARE. Red de la cancilla. [Arkuma] langa-sareraño ekarzen nuan, baño ezin atera, ta bertan utzi 

nuan. Muj PAm 71. 

Etim. De lat. planca. 

langabe. 1. Ocio. "Chômage" GH 1933, 233. Konpañia billa ibiltzea, berriz, alferkeriaren eta langabearen 

señalea dakharke. He Phil 327 (SP 325 egitekorik eztuela). 2. Parado, desempleado. "Chômeur" GH 1933, 

233. v. langabeko. Langabe batzuek "Loterie Nationale" delakoan irabazi dute fortuna bat. Herr 12-9-1963, 

4. En DFrec hay 21 ejs. 

langabeko, lanbako. Parado, desempleado. v. langabe (2). Gaur egunean Bizkaian lanbakoak diran beste, 

zegaitik ete dira? Eguzk GizAuz 160. Lana urritzen danean lanbakoei zelan lagunduko yaken. Ib. 165. 

langabezia. Paro, desempleo. Langile buruzagietan badira diotenak oraiko politikak lan gabezia ekharriko 

duela... Herr 19-2-1959, 4. En DFrec hay 57 ejs. 

langadura (V-gip-m). Ref.: A Apend; Iz UrrAnz; Elexp Berg. "Tranquera" A Apend. "Langaduría, latesíxa, la 

puerta de campo cuyas barras se meten y sacan" Iz UrrAnz. "Bei sorgiñak langaduria saltuan pasau ta ospa" 

Elexp Berg. 

langai (vEys, H), lankai (H), langei, lankei (-kh- S; -kh- Gèze Dv, H (S)). Ref.: A (lankhei); Lrq /lankéi/. 

Tr. Documentado sólo en la tradición meridional, desde mediados del s. XVIII. 1. Obligación, quehacer, 

trabajo, ocupación; oficio. "Badut lankhei, j'ai de l'ouvrage, je suis occupé" H. Gaizki ill ta betiko gal ez 

gaitezen aragiaren lan-gai zikiñen ta ondasunen bide makurren gisan. Mb IArg I 64. Ainbeste beargairekin / au 

ekusten badet nik, / zer egingo du alperrik / eztubenak langairik / iñoz eskuartean? "Por no tener qué trabajar". 

BorrB 14. Gizonak norbere lankheietan. Egiat 239. Etxeko lan geiak. msOñ 68r. Artu dot nere gañian neke eta 

langei au. Ib. 3r. Zazpigarrena ilak orzitzea. Langai guti da ontas gure leku ta denboran. LE-Fag. Oraziño langeiak 

izan bitez azkenengoak, au da, eriotzea, juizioa, infernua ta gloria. (Interpr?). Añ LoraS 158. Bakoitzak 

bere estadu, kargu, ofizio edo bizimoduan dituan obligazio edo lan-gai partikularrak. Gco II 5. Prestatzen zien 

morroi ta langilleai bear zuen janaria, baita neskameai ere beren langaia. AA I 579. Ezkontzak izan oi du / asko 

langai modu. Izt Po 89. On-bearrez artu zuen langai onek laster bere naigabe eta buruausteak eman ziozkan. 

Lard 16. Eztate gaizki igaranik denbora, hori beita gure lankheia. Ip Dial 43 (It egintza, Ur langintzia, Dv 

ofizioa). Langai arreta andikoren batek eragozten ez bazion. Aran SIgn 45. Langai onetan aurrera jarraitzeko. 

Kortazar Serm 414. Zer langai eta noiz emateko zaioten. Lander RIEV 1914-17, 158. Eguneroko beste lankai 

neketsuak. JBDei 1919, 269. Lankai arrunt, moldegaitz samarra zatekeen. Mde Pr 136. Iñork etzion Etxenikek 

bezain zeatzki gomendatzen ziozkan langaiak bururatu. AIr in Izeta DirG 11. Bost haurrekin heben nüzü / ene 

lankheiekin bizi. "Mes occupations". Casve SGrazi 142. v. tbn. ErleG 59. EEs 1913, 207. 

2. (Añ), lankai (G?, L? ap. A (que cita a Izt y HeH); Lar, Izt VocC, H), lankei. Instrumento de trabajo. 

"Trebejos, instrumentos de algún oficio, lanabesak, lan-gaiak" Añ. "Máquina" Izt VocC. "Lankai, instrumento" 

Eusk 1919-1920 (II), 95. Nekazaritzako erremienta eta beste lankai asko bear bezala landurik. Izt C 219. 

Atxurra, laia eta osterontzeko lankaiak. Ib. 178. Judeuen gaiztakeriaz, lankai edo instrumentuzaz bezela serbitu 


mende. 

320


zan kalbarioan. Ant ZerBid 89 (ap. DRA). Burdiñ lankaiak (orrika, mallo, burdiñ-aga, kaiku, galbae eta 

besteren bat). R. Murga EE 1895b, 519. Usteldu ditezela gorputz aiek, zeñen sentzu ta bizakaiak izan diran 

pekatuaren lankaiak. Kortazar Serm 360. Predikadoriak ez dira Jaungoikoaren lankai batzuek baño. Ib. 159. 

Eusko-aurignactarren artean arrizko langai asko erabili oi zan. JMB ELG 30. Langai eta beste tresnak geldirogeldiro 

aldatuaz zijoazten. Ib. 74s. Burdi ta golde ta beste lankaien ugazaba bakarra. Eguzk GizAuz 122. 

Haurraren eskola-liburu eta lankeiak. Mde HaurB 54. Txinan ere, lekadun zenbait makilaz edo beste lankaiz 

naiz zapalkilluz aletzen ditute. P. Etxeberria EG 1956 (9-10), 76. 

3. (Aq 291 (AN)), langei (V-gip ap. Iz ArOñ). "Labor, materia en que se hace" Aq 291. "Langéixa, iru langei 

etara, sacar tres materiales (v.gr. para tres mangos). Langéi bat eiñ, sacar un material" Iz ArOñ. Induztria 

muntatzekotz behar da materiala edo lan-gaia. Lur gainak forni dezake langai oriek, ala nola: ile, larru, esne, 

arto, ogi eta beste, Bainan lur-peak ere badituzke lan-gai orietarik, ala nola: ikatz, burdin, gatz eta beste. Herr 

28-11-1963, 4. Burnia, lan-gai den aldetik, nahikoa eta beharrezkoa da. "Instrumento". MEIG IX 122 (en colab. 

con NEtx). Han du bere lan-gaia, menderatzeko; han du lekua, inguratzeko. "Materia". Ib. 116 (en colab. con 

NEtx). 

4. + langei. Tema de trabajo. Langeia. "Thème". Arch Gram 5 (tít.). Nola uka langileari langaiak 

aukeratzeko eskubidea? MEIG III 154. 

5. "Langei (V-gip), fleje" A. 

6. "Lankhei, cuidado" A. 

7. "Lankei, lankhei (BN, S), atelier" Lh. v. langia. 

langailo. "(G-to), ocupación sobrada" A. 

langaitsu, lankeitsu (-kh- S ap. A; -kh- Gèze Dv; H (S)). 1. "Occupé, préoccupé" Dv. Etziteiela arren 

izan biharamenaz lankheitsü. Ip Mt 6, 34 (Lç arthatsu, He grinatsu, Dv khexu). 

2. "Lankheitsu (S; Foix), qui exige des soins" Lh. 

langaitz (H), lankaitz (Lar, H). "Bárbaro" Lar. "Difficile à travailler, à façonner, à ouvrer" H. Han dü 

ikhusten nolako gerlako ausartzia ta legiak, hanko langaitzak, obra ederren lankheia meskabier nola behar dian 

bihürtü. Egiat 256. 

langaizki (Lar, H). "Zamborotudo, zamborondon" Lar. 

langalbo. "Langalbo (V), langalde (G...), palos verticales con que se forma la cancilla" A. 

langalde. v. langalbo. 

langar (G-to-nav, AN; Aq 570 (AN)), lankar (AN, B; Aq 570 (AN)), lanpar (V-ger-arr-oroz-m; Añ), lantar (Voroz), 

lantzar (Sal; Dv (V, S)), lantzer (BN, S). Ref.: A (langar, lankar, lanpar, lantar, lantzar, lantzer); EI 381; 

Ond Bac 404; Garate 6. a Cont BAP 1949, 360; Iz Ulz, Als, To; CEEN 1969, 73; Izeta BHizt (lankar); Gte Erd 

111, 254. 1. Llovizna. "Lanparra (o lanbrua) es el sirimiri o garúa que dicen en la Argentina. El sereno de 

Otxandiano [...] decía por ejemplo: 'las doce y lamparrando'" Gárate 7. a Cont BAP 1957, 50. "Emen langarra 

eoten dan bezela an auriya" Iz Als. "Langárra, la llovizna; anbértze langar (lángar); langarláñua, la niebla con 

llovizna" Iz Ulz. "Euri lapratza lankarra baino gehiago da (AN-5vill). Lankar pixkat ari du (B), lankarra ari du 

(AN-gip, B)" Gte Erd 111. "Lankarra ari zuela (AN-5vill), lanparra dala joan dire (V-arr)" Ib. 254. Cf. 

VocNav: "Lluvia menuda" y "langarrear, llover muy menudo. Langarria, lluvia o nieve menuda. Langarriar, 

llover muy menudo. Langarrica, lluvia menuda o corta". Cf. tbn. lancarria en Améscoa (ap. J.L. Elcarte). v. 

EURI-LANGAR. Urren egunez zabaldu eta / langarra amaikak aldean. "Comienza a lloviznar". Or Eus 296. 

Larratzean langarra bezala (Deut 32, 2). Or MB 407 (Dv uria, Ol ziri-miria, BiblE euri-lanbroa). [Madalen 

egunean] lanparra bada, urte txarra (V-arr). A EY I 161. Lantzarra ere hasi du gure bustitzeko doia. Othoizlari 

1958, 180. Langarra noizik behin, atheri eta hedoi aldizka. Herr 5-11-1959, 1. 2. (AN-egüés, Ae), lankar 

(AN-olza-ilzarb), lanpar (Añ). Ref.: Bon-Ond 137; VocPir 80. Niebla, bruma. Iguzkiaren bero handixagoak 

langar arin batez azpiltzen diolakotz bere kapa urdina. JE Ber 52. Iguzkiak suntsitua zuen lurraren sapak gauaz 

airatu langarra. Ib. 7. Ene begietan euria, / itsas gainean langarra. "Neblina". Lasa Poem 107. 

langara. v. langa. 

(langarica). "Planta de la familia de las umbelíferas (Bupleurum rotundifolium)" Baraib. 


mende. 

321


langarño. Dim. de langar. Buru-gaina estaltzen diote doidoi ezagun den sapazko langarño batek. JE Ber 

99. 

langarrizko. (Mentira) piadosa. [Guzurrari deituten jako] langarrizkoa onera edo mesederen bategaitik 

esaten danean. Itz Azald 111. 

langartu. "Lloviznar" Asp Leiz. 

langate. v. una mención de Iztueta en langa. 

langatu. Cercar, vallar (tbn. fig.). Orra, orduan, ez soilki idazle bat galdua, baizik aren ikasbide ona ere, 

idazlekumerik sortzeko bideak langatuz. Ldi IL 69. (Part. en función de adj.). Cercado, vallado. Ateratzeko 

Plaza edo toki agiri ta langatu batera zezenak atera oi diran bezela. VMg 41. 

lange. v. landugabe. 

langei. v. langai. 

langela (A Apend, T-L). Oficina, despacho. "Studio" T-L. Via Margutta-n zeukan bere langela edo tokia. 

Ayerb EEs 1915, 277. Goazen orduan nere langelara. A Ardi 51. Besteak datozen bitartean goazen nere lan 

gelara, arren. Lab EEguna 73. Madriden bizi dira bere arduradun ta zuzentzaileak, langela guziak an bertantxe 

dituzte. A Y 1934, 8. Nere paperak eskuetan ditudala, lan-gela isteko ordua jotzen du ormako ordulariak. NEtx 

LBB 118. En DFrec hay 3 ejs. 

langeria. "Langerixa, cancilla" Elexp Berg. 

langet (V-m ap. A), lanket (V-ple ap. A). 1. "Travesaño" A. "Cada uno de los palos con que se hace la 

cancilla" Ib. 2. "(V-m), palos con que se hacen los flejes" A. 3. "(V-m), ganado corpulento y pesado" A. 4. 

"Hombre de grande osamenta (V-m)" A Apend. 

langetasun. Ociosidad. Alperkeri eta langetasunak lanak baño len makaldu eta bukatzen du bizitza. 

EgutTo 24-7-1918 (ap. DRA). 

langi (G? ap. A; Sb-Urq, Lar, Añ, H), langia (Chaho). 1. "Languidus" Sb-Urq. "Lánguido" Lar y Añ. Itz 

langiakin esan zien: "loak iges egin dit". Lard (ed. 1887), 370 (ap. A). 2. "Langueur, état d'affaiblissement 

causé par la maladie" H. 

langia (BN, S; vEys), lankia (-kh- BN, S; -kh- VocBN, Gèze 319, Dv (BN-mix, S), H (BN)), langio (Ae). Ref.: 

A (langi, lankhi); A Aezk 295; Lh (langia, lankhia); EI 166. "Atelier, lieu où l'on travaille. Ce mot lankhia se 

prononce par corruption; le véritable mot est langia, signifiant l'endroit où l'on travaille" VocBN. "Taller" A. 

Besteri galeraztia mixkandigua baten, partidu gisako baten, bortha baten, lankhia baten, gihaurek ezin ükheiten 

dügülakoz. Myst 22. Joan zen berehala lankhia berri hortara. Prop 1880a, 28. Lankhian ikhusten ziren. Egunaria 

1882, 4 (ap. Dv). Ala landan, ala lankhian. Egunaria 1884, 4 (ap. DRA). Faktoreria edo lankhia handirik gure 

hel menean ez dugula. Prop 1898, 25. Gehien beldurtasun emaiten zarokuna zen untziaren lankhiatik urerat 

lerratu behar izaitea. Prop 1899, 189. Lankhia edo phostako bureua. Prop 1900, 144. Lestar-en lankhia eta 

tresnategia zerratüz geroz etzen haboro deüsere Atharratzen. Herr 26-4-1956, 3. 

langiadura. v. langidura. 

langiagarri. "Anxifer, [...] langiagárria, trublagarria, inkietagárria" Urt II 157. "Propre à causer de la 

langueur" H. 

langiarazi (Urt), langia arazi. Hacer languidecer. "Afflictare, affligere, [...] herstu, langiarazi, asaldatu" Urt I 

406. Afekzione esteiari eta miserable hek bethiere zure espiritua langi araz eta pisu egin lezakete. SP Phil 28. 

Espirituaren indarrak langi arazitzen tuzte. Ib. 81 (He 83 langia arazten). Nola etsaiak nahi baigaitu tristeziaz 

langia arazi obra onetan. Ib. 467. 


mende. 

322


langiatu. v. langitu. 

langiatuki. Débilmente (?). Baxamarean haren gainean 9 brasa ura eta heldu da langiatuki marea erdi 

harik eta erditaraiño. INav 45. 

langidura (Chaho, H), langiadura (SP, Sb-Urq, Urt I 305, Ht VocGr 384, Lar, H). Languidez, debilidad. 

Porroka bedi pairuz eta langiadurez. SP Imit III 50, 3 (Ch ahiduraz, Mst eritarzünek). Eri zaitezinean 

ofrendatzatzu zure dolore, pena eta langiadura guziak gure Iaunaren serbitzuko. SP Phil 195 (He 197 lazeriak). 

Maite eztuenak langiadurarik baizen eztuenean obratzeko. Arbill III 5, 19. Langidurak eta tristeziak flakatua. Gç 

45. Uzten dute arima langidura ispiritual batean. CatLav 260 (V 131). Afekzione miserable hek eman liozokete 

zure ispirituari langidura eta pisutasun bat. He Phil 27. Ernatzen dute ene langiadura eta gogurritasuna. Mih 

103. Sendatuz eritasun eta langidura suerte guziak populuaren artean. TB Mt 4, 23 (He langidura; Lç langore, 

Ip zonhu, Echn oñaze, Leon, BiblE eritasun). Onhesten ditut orozko abandonamendua, ene bihotz khirestasunak, 

ene langidurak, ene penak. JesBih 455s. Izan nadin grabe, langiadurarik gabe. ExIzp (ap. H). 

langila. v. langile. 

langilantza. Mundo del trabajo. Asko artikulu "Herria" kazetean, gehienak langilantzaz eta laborantzaz. 

Larz in Alzola Atalak 118. 

langile (gral.; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; -ll- SP, Urt II 167, Ht VocGr 315 y 376, Lar, Añ, H), lanegile 

(R-vid), langila (V-gip; Añ). Ref.: A (langile, lan egin); Lrq; Iz R 400, Ulz, Als, ArOñ (langillaak); Etxba Eib. 

1. (Sust. y adj.). Trabajador, obrero; laborioso. "Manouvrier" SP. "Jornalero" Añ. "Operario. Langile gaistoa 

lehenik jatera, azkenik lanera (S), [...]. Langille lakatz (G-to), trabajador muy laborioso. Langille ugaria (G-to), 

trabajador que trabaja mucho" A. "Lanegile (R-vid), trabajador" Ib. (s.v. lan egin). Cf. burulangile. v. behargin. 

Tr. Documentado en todos los dialectos. El primer ej. meridional es de Mendiburu. Los únicos ejs. vizcaínos 

anteriores al s. XX corresponden a Uriarte, Iturzaeta y Azkue (langilla en los dos primeros; hay langilla tbn. en 

Echeita (Jos 234), Enbeita (junto a langille) y en el texto guipuzcoano de J.A. Moguel). La forma lan egile se 

encuentra en Tartas, Eguiateguy y Archu (v. infra (2)), en los tres junto a langile. En DFrec hay 1068 ejs. de 

langile y 71 de langille. 

Dei itzak langileak, eta paga iezék alokairua. Lç Mt 20, 8 (He, TB, Echn, Ip, SalabBN, Dv, HeH, BiblE 

langile, Ur (G) langille, (V) langilla; Ol nekazariak, Samper peonak, Hual trabajazaliak). Zerbitzariei eta 

langilei. Mat 30s. Iainkoa serbitzatzen duen langille humilla hobea da. SP Imit I 2, 1 (Ch, Mst, Ip laborari, Ol 

baserritarra). Eskolarik ez duten langille gaisoak. Mb IArg I 350. Beharra egiten duan langilleari zor zaio bere 

saria. Ub 187. Gerletan langile handia. Egiat 276. Atxurlari, ikatzgin ta langilla askok igarotzen dituzte pena 

edo neke asko. Mg CC 151. Langillarik ez da lor gabe. Mg PAb 164 (palabras de un guipuzcoano). Prestatzen 

zien morroi ta langilleai bear zuen janaria. AA I 579. Langille pare bagea. Echag 141. Jesusen langille andi 

oiek. Lard 534. Irakhasten darokute langile eta zuhur izaten. Dv Dial 27 (Ip langile, It langilleak; Ur biargiñak). 

Mañaten eta langilen soldatak. CatS 50. Igor detzala langileak bere zitura. Echn Mt 9, 38 (Samper trabajariak). 

Errebolta edo greba bat langilen artean. Elsb Fram 183. Emoten deutse denporea biarginai eta langillai. Itz 

Azald 91. Yaioa, otzana, langillea ta begiratua. Ag G 171. Gazte arro, zarkote nagi, erdi-langille, oso-edale 

[...]. Ib. 351. Ez zuan lanak itoko (langille errexa zan). Muj PAm 6. Langilliari burla egiñaz / alperrak daude 

nagusi. Tx B I 110. Langille jendiak eztu / ardo askorik eraten. Tx B II 42. Erran behar ere da ez dela langile 

handia. JE Ber 71 (v. tbn. Bur 121). Zein langillego, zein txukunago. Or Eus 305 (v. tbn. Mi 135). Errenderi 

langille eder ontan. Ldi IL 35. Ugazaba ta langille arteko gora-berak. Eguzk GizAuz 3. Langille berri bati 

erakusten ari zala. JAIraz Bizia 123. Ez haiz langile, Theresa. Mde HaurB 29. Buru-langilek diote egundainotik 

hastapena eman mundu huntako erreberritzeri. Herr 25-8-1960, 4. Langillea da Nikanor gura dauanean. Erkiag 

BatB 150. Nai ta ez lan onek langille bat bear du. Vill Jaink 36. Langille txarrak atxaki asko / beti dauka 

lanerako. BEnb NereA 190. Euskaltzaindiak langille on bat galdu dau. Alzola Atalak 102. Emaztea langilea dut 

eta seriosa. In Xa Odol 292. Langille onendako nonnai toki; langille txarrendako iñun ez (G-nav). Inza 

NaEsZarr 129. Zaldun ala bilaun, langile ala arlote. Lf in Casve SGrazi 9. Horko langile izana nuen aita. 

MEIG IX 41. Langileak prestatu. MEIG VI 58. Jakintsua izateaz gain, langile amorratua. Ib. 57 (v. tbn. langille 

amorratu en Etxde JJ 268). 

v. tbn. EZ Man I 13. Harb 34. O Pr 255. Tt Onsa 6 (93 lan egile). Bp I 113. He Gudu 121. Cb Eg III 335. Lg II 

196. CatLan 118. Chaho AztiB 9. MarIl 15. Jaur 127. Izt C 28. Arch Fab 123. Dv Lab 254. Gy 195. Hb Egia 

106. Bil 31. Laph 182. Arr GB 15. AB AmaE 397. Elzb Po 183. Bv AsL 162. Jnn SBi 47. Lap 232 (V 104). HU 

Aurp 158. Arb Igand 124. AzpPr 38. A BGuzur 116. Moc Damu 12. CatJauf 25. Iraola 84. Alz Bern 63. Ill 

Testim 6. JBDei 1919, 225. EusJok 134. KIkG 53. Inza Azalp 137. Mok 19. Ox 37. Const 18. Altuna 79. Jaukol 

Biozk 40. Etcham 182. FIr 135. Zub 90. Enb 89 (56 langilla). Kk Ab II 189. Barb Leg 141. Lek EunD 18. Ir 


mende. 

323


YKBiz 385. ABar Goi 20. Laux AB 79. TAg Uzt 46. Iratz 25. Zerb IxtS 61. Lf Murtuts 43. SMitx Aranz 70. 

Munita 141. Balad 117. Txill Let 65. Akes Ipiñ 31. Anab Poli 9. Bilbao IpuiB 207. A. Zavala in Goñi 11. Arti 

Ipuin 29. Basarri 184. Zait Plat 113. Herr 2-2-1961, 1. Izeta DirG 49. Larz Iru 22. Gazt MusIx 164. Osk Kurl 

173. Salav 27. Ardoy SFran 13. Ibiñ Virgil 91. NEtx LBB 377. Azurm HitzB 63. Uzt Sas 29. Casve SGrazi 168. 

Nola hori sümantza güzietara igaran deno, zer ohore düke obraren lanegiliak? Egiat 224. 

(Precedido de sust.). Bost edo sei milla gizonezko langilleak. Izt C 254. Buruz-buru egin nuen emazte 

langile berrogoi urte zituzken batekin. HU Zez 183. Erle-langilleak eztira ez arrak ez emeak. Eguzk GizAuz 109. 

Erle langilleak, jaten baño eztakian nagirik eztabe nai etxean euki. Ib. 110. 

(Como primer miembro de comp., con palabras como alkargo, batz, etc.). Arroztetxeak, jatetxeak, langillebatzokiak. 

Langille-bilkunak eta etxadiak. EEs 1920, 109. Antxiñako langille alkargo aek gaur egunerako 

egokiak etzirala. Eguzk GizAuz 20. Kistar langile batzak eratu dabez. Ib. 156. Langille-Batz Orokar onek. Ib. 

192. Antxiñako langille batzak, gremioak eritxoenak. Ib. 19. Langille-Bazkun au nortzuk darabille? Ib. 126. 

2. lan egile. (Gram.). Sujeto. Hanitzez mintzo girenean, aldiz, ditüdan, ditüdanak, noiz ere berboko lan 

egilea lehen presüna baita eta bakotxa. Arch Gram 150. 

langilegai, langile-gei. Trabajador potencial. Gure kartielian beita langile-gei zer-nahi, behar lizateke ere 

jaun atrebitü zunbait zerbaiten plantatzeko. Herr 14-5-1959, 3. 

langilego. "(Hb), condition de l'ouvrier" Lh. 

langilekari. Langilekari bortz untziak ere, ur lasterrak iraganik, Gathiboetako urzelhai handian gu bezala 

sarthuak dire. Prop 1898, 179 (ap. DRA, que traduce "tratante de obreros"). 

langilekide. Compañero de trabajo. v. lankide. Predikariak langillekide Iainkoarekin. Lç Decl o) 2r. 

langilekunde. Mundo de los trabajadores. Erakutsi zutelarik lehenik, bai bere eskola handietan, bai eta ere 

langilekundearentzateko Obra urrikalmenduzkoetan. Prop 1908, 146. 

langileria (T-L). Conjunto de trabajadores. "Prolétariat" T-L. [Nagusiak] eskualdunak maite ditu, eta 

langileria ahal bezenbat eskualdunez muntatzen. Herr 20-11-1958, 1. Kanpokoa bezain etxekoa genuen 

langileria. MEIG IX 42. En DFrec hay 231 ejs. 

langiletasun. Condición de trabajador; laboriosidad. Ikuseraziko du lenikuskeraren garaipena Donzella 

zurretan eta langilletasunarena Eun meatzetan. "Laboriosidad". EE 1884a, 309. Berak adierazotzen dutela gure 

paraje oetako jendearen langilletasuna eta argi izatea. Aran-Bago ManMed 271. Gogotikago aiphatzen dautzuet 

zeren eta sinhesten ahal baita bere langiletasunaz bertzerik ere badaukala erran den langile harrek. Eskual 4-9- 

1908, 2. Usandizagaren gogapen ta langilletasuna geituaz zijoazen. Garit Usand 39. 

langiletiar. Laborista. Angleterran langiletiarrek beren egin ahalak egiten dituzte, berriz ere gobernurat 

heldu nahiz. Herr 2-10-1958, 1. 

langiletsu. Industrial, industrioso. Hortakotz, langiletsu diren hirietan, maiz ez duzu gehiago ez mera 

eskualdunik, ez eta ere gainerateko buruzagi eskualdun handirik. Herr 24-1-1957, 1. 

langiletu (G ap. A; Dv). "Volverse laborioso" A. Aurtengo urte berrian asmo orixe artu zagun: alperrak 

langilletzea. EEs 1916, 341. Baleite Biona-k gura daben lez, alperrak bizkortu, nagiak langilletu ta otzak 

berotutea. EEs 1917, 38. 

langiletze. Conjunto de trabajadores. Zinez bozkariatzen ditu langiletze handi hunen artean bizi diren 

katolikoak. Prop 1900, 52. 

langilezain (Lar, Hb ap. Lh), langilezai. Capataz. "Sobrestante" Lar. "Contre-maître" Lh. Aterarik, bada, 

langillezaiak eta eskaleak, esan zioten erriari. Ur Ex 5, 10 (Urt gabelurak, Dv lanetako aitzindariak, Ol 

arduradun). Erria ardurapean zeukaten langillezai ta azterkariei. Ol Ex 5, 6 (Ur langillezai). 

langin (V-och-gip, G-goi; Lcc, Lh (L, BN, S)). Ref.: A; Iz ArOñ. Trabajador; laborioso. "Peón, hombre, gizon 

langina" Lcc. "Oficial, obrero" A. Langinak prestitu jateko aginak. "El oficial". RS 204. Bere kriaduai eta 


mende. 

324


langinai zor zitzaten soldata. OA 164. Atxur, burdiñara ta / golde biurturik, / nekazari langiñak / ongi giaturik. 

GavS 33. Nolakoa langína, alákoa lána: langína gúzis poderóso, lána guzis prodijióso. LE Doc 139. Langin 

gaistoendako lan guziak dire gogor latzak (249). LE-Ir. Langiñaren nekea, trabajua edo izardia arrazoi bage ez 

pagatzea edo detenitzea. Gco II 7. Beren erriko langin maisuak. Izt Po 138. Diruduna ez eze nai eban langiña. 

AB AmaE 276. Dirudiala erle zintzo ta langiña. Ib. 415. Beste [gizon] batzuk langiñ, bizkor ta zoliak direala. Kk 

Ab II 114. 

(langina). "Langina, nombre que dan a la planta llamada ciape o mostaza negra (Larraga, Artajona)"; "languina, 

nombre que dan en Artajona a cierta hierba sanjuanera de flor blanca y que nace en los trigos" VocNav. 

langinobraria (det.). "Cofradía, obraria (AN), ex quo langinobraria" Aq 328. Cf. DRA: "Langin Obrari 

llamaban en Pamplona allá todavía por el s. XVII a un centro que tenía una hermandad o cofradía de 

trabajadores en la actual calle San Lorenzo". 

langintza (V-m-gip, G-to, AN-larr, B; Izt, Dv), lankintza (H), lan-egintza. Ref.: A; Asp Leiz 334; Iz ArOñ 

(langíntzaa); Elexp Berg. Tr. Documentado en la tradición meridional desde comienzos del s. XIX. En DFrec 

hay 23 ejs., meridionales. 1. Oficio, ocupación; trabajo, faena. "Trabajo. Eztakit ze langintza eukikoun gaur 

taillerrian" Elexp Berg. Langintza edo ofizijuak badira batzuk baño bestiak arazu geijagokuak. Mg CO 19. 

Arotzak, argiñak edo beste langinzaren batean ziarduenak. AA I 593. Orra zer datorren lankintza ongi ez 

ikastetik. AA II 76. Pintatzalle oberenetakoa, bere langintza Erroman estudiatu ta ikasia. Izt C 470. Aaron eta 

beste apaizai bakarrik zegokien inzensatzeko langintzan. Lard 95. Ez da izango txarto igarua denporia, zerren 

ori da gure langintzia. Ur Dial 43 (It egintza, Dv ofizioa, Ip lankheia). [Jesu-Kristoren] lankintza berekia da 

bitartekotza egitea. Ant JesBi 86. Zein da sementzat langintzarik edo biargintzarik onena? Itz Azald 98. 

Amugillea zan bere langintzea. Echta Jos 85. Langintza dek, ba, auxe ere! EEs 1919, 205. Beren langintza eta 

erti-lanak beste kutsu eta jokera bat zuten. JMB ELG 30. Lan-egintzaren arantz-artean / bear genuela bizi. 

SMitx Aranz 70. Artzai langintza ikasteko. Etxde JJ 9. Zaharregiz ez zuen langintza berririk ediren. Mde Pr 

139. Adimendua nabari da, noski, erleen langintzan. Vill Jaink 73. Luzaroko langintza / guk ez degu maite. 

Lasarte in Uzt Noiz 120. Eskultura da, noski, bi eginkizun horiek "plastika-egoeraren" xehetasunen maixutza oso 

eta zehatza eskatzen duten langintza. MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). v. tbn. Echta Jos 307. Ag G 350. 

JBDei 1919, 230. Zink Crit 49. Lab EEguna 62. Ldi IL 127. EA OlBe 5. NEtx LBB 291. Etxba Ibilt 469. Garm 

EskL I 90. 

Kapsa-tar gogolantzea, bere arritxikizko langintza eta guzti, asko zabaldu zan. JMB ELG 59. Materiaren 

langintzatik eztela sortua izan. Vill Jaink 70. 

(Como segundo miembro de comp.). v. hezurlangintza. Etxebizitzarako ta lur-langintzarako bear ziran 

tresnaz betea. Ag G 15. Burdiña-langintzan ikasi al zana ikasi gura eban gazte arek. Kk Ab II 187. 

Solutretarren arri-langintza. JMB ELG 36. Ezin det konprenitu nola lagun dezaioketen liburuak nekazari bati 

lur langintzeko zeregiñetan. Osk Kurl 114. 

2. "(V), taller" A. 

3. Industria. Lege berezi askoen bidez, ugarte artako, isla artako, langintza edo industri guztiari lurra 

yoarazi zioten. Ldi IL 167. 

4. "Estropicio. Uraundixak eittu langintzak Bizkaixan. Au da langintzia ein dabena basurdiak patatatan" Elexp 

Berg. 

langio. v. langia. 

2 langiro. "Buena sazón para el trabajo, tempero. Langiro ederra izan dogu garixak eraintzeko" Etxba Eib. 

Langirorik ederrenetakoa gelditu zan arratsaldean. TAg Uzt 262. 

langit(a), lankita. 1. (Enfermedad, etc.) progresiva. Gisa hunetan lotzen zaie aztura gaixtoaren erhasun 

langita bat, zeina hatsapenean eta lehenbiziko abiaduran ezti eta arin baita. ES 180. Heldu baita berotasun 

lankita bat, denbora luzez eta aphur bana emeki emeki hezurretan barrena sarthuz. Ib. 182. Beldur nintzen 

damurria loth zekidan, eta sukhar langit batean eror-araz nintzan. "Dans une fièvre lente". Birjin 116. Osasunik 

hazkarrena maiz flakatzen dute [...] sukhar langit batek bezala. Dh 198. 2. "(V-ger), delgaducho. Se usa como 

calificativo del cerdo, del besugo. Lagoiñoko [sic] langitak, besigu langitak" A. v. 2 lanketa. 

langitasun, langitarzun. Languidez. Ülhünpe ikharagarri hunek / alde bateti nai espantatzen / besthalte 

langitarzün batek / orrible flakatzen. Mustafa (ap. DRA). 


mende. 

325


langite (G-goi-to ap. A), lan-egite, lankite. 1. Trabajo. "Oficio, trabajo. Langite ederra egin dek!" A. 

Defendatzen drauku bada langite guzia asteko egunetarik batetan? Lç Ins D 5r. Beldur nuzu lana eta langitia 

eztiren izanen zure gogoko. Tt Onsa 92. Hau bera agituko zaio urrengo aldian ta urrengo bere kontuzko lanegite 

guzietan. Mb IArg I 212. Bere lan-egite, izerdi eta kontu onarekin, urte gitxiren epean txit aberastu zan. 

Lard 24. Beste jakituria, eginkizun ta lankite guziak mundu onetan bukatzen dira. Kortazar Serm 170. Auxen 

da langitea egiten diguna ontzak. Zab Gabon 61. En DFrec hay 2 ejs. 2. (Lar, Añ), langita (Lar). Oficio. 

Zer langite edo ofizio zuan San Josek? Ub 66. Kain bere langitez / zan nekazaria. It Fab 222. Zan arrantzallea 

langitez. Kortazar Serm 415. 

langitu (Volt 91, SP, VocBN, H), langiatu (SP, Urt I 301, H). Languidecer; hacer languidecer. "Languir" SP. 

"S'affaiblir par la fatigue" VocBN. "1. languir, être dans un état de maladie lente; 2. être dans un état de 

souffrance morale" H. Zeren halako desirak bihotza barraiatzen du eta langiatzen premiazko lanetan. SP Phil 

388 (He 392 herbal errendatzen). Bere konsolazionetako bulharrak galdurik, langiatzen, plainatzen eta 

prinzipalki bere buruaren unhagarri egiten baitira. Ib. 494 (He 501 langiatzen). Langiturikan penaz. Arg DevB 

147. Miserian langitzen hari naiz. Arbill III 21, 22. Dabid, doloreak langitua, sokorrri eske dagoka Jainkoari. 

Gç 47. Langiturik hiltzen naizela / ikhusten nauzuenean. Ib. 87. (Part. en función de adj.). Konsidera 

etzatzu zure arimak mundu behereko huni erranen diotzan adiu handiak eta langituak. SP Phil 48 (He 50 

tristeak). Laster baitziren gelditu / herbal eta langiatu. Gy 194 (ap. DRA). 

lango (Lar H). "Estanque", "balsa" Lar. v. lagoa. [Iainkoak] ganbiatzen arrokak / urezko 

langotara / hark desertuko malkharrak / ithurri onetara. EZ Eliç 262. 

lango. v. 2 lako. 

langoge. Aditz langogea. "Verbo no calificado (sustantivo)". A Gram 147. 

langogin. Langogin sortuai dagokioezan mugitz ta alkargaiak. "Que corresponden a los calificativos 

primitivos". A Gram 177. 

langogindu. Ezarri leikioez aditz langoginduai bere. "Puede aplicarse también a los verbos calificativizados". 

A Gram 177. 

langoiti. "(G...), ocupación sobrada" A. 

langore, langora (det.). Languidez. v. langidura. Eritasun mota guziaren eta langore mota guziaren 

sendatzeko. Lç Mt 10, 1. Hark gure langoreak hartu ukhan ditu eta gure eritasunak ekharri ukhan ditu. Lç Mt 8, 

17 (He flakitateak, TB flakeziak, Ip zoñhiak, SalabBN, Dv gaitzak, Echn eritasunak, Samper padezimentu, HeH 

herbaltasunak, Ol eriak, Leon gaitzak, BiblE ahuleriak). Langora zereio gaiza güzietan jarten, desalailak dü 

bethi lagüntzen. Egiat 231. 

langose (Dv A). "Exigente en el trabajo. litm., hambriento de trabajo" A. 

langosta, (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Añ, Chaho), langusta (SP Chaho), langrosta (Urt II 500, Dv 

(langrost), FauMar 130), langrusta (SP Chaho). Ref.: Bon-Ond 145; VocPir 505. 1. Langosta (crustáceo). 

"Poisson de mer, écrevisse" SP. "Langrosta (Gim[énés] 141), langouste" Lh. "Nasak, langost-otarrak, nasas, 

cestas de langosta" Elizdo EEs 1926, 31 (32 langosta). Txipilloi ederrak eta / langosta gorria. JanEd I 95. 

Langosta bat zeraman eskuan eta berarekin tiratu ziyon arpegira. Iraola 71. Boskarren otarraina (langosta) 

mai-gainean utzita. A Ardi 48. Nasa edo otar oetan, langosta ezik, misera (abakando), sangurru, olagarro edo 

amarratz (pulpo), ta noizipeiñ aingiraren bat edo beste ere artzen zituzten. Elizdo EEs 1926, 7. Langrostak 

eman diozkate. Egunaria 13-9-1960 (ap. DRA). Arrai eder askua / ez al da langosta? Uzt Sas 311. 2. Langosta 

(insecto). Da erratea [...] ango yendeak zirela jiganteak ain prodijiosoak, yaten zituztela bertze gizonak, 

langostak bezala (B, s. XVIII). BOEans 846. Janaria basoko langostoak [sic] eta aitzetan arkitzen zuan eztia. 

AA III 535 (298 langostak). Bazter guzietara biar larrapote edo langosta bialduko dizut. Lard 70 (371 mendilangostak). 

Begira bezaio: legorreko langosta dirudi. Sor Bar 42. 3. (AN-olza ap. Bon-Ond 145), langusta (Gnav 

ap. Ond Bac). Cangrejo. Zuhurrek askotan, iduri langosta, / kurritzen dute gibelka. Gy 270. Langosta 

amak behiñ zerron alabari. Ib. 270. 

langostatxo. "Cancelli, langrostatxoak, xamarrak" Urt IV 125. 


mende. 

326


langostino. "Langostinoa, cigala" Elizdo EEs 1926, 33. 

langotasun. Cualidad. Langotasun ta bezte ganerantzeko guztiak izateetan bizi daiz. A Gram 146. 

Norbaiten langotasun andiak sinistu ezinik dagoan batek esaten dau: "Laratzak daki nor nor dan". A EY I 248. 

1 langotu. "Estancar las aguas" Lar. "Estantio, aintziratua, langotua" Ib. Cf. lango. 

2 langotu. Aditz langotuak. "Verbos calificados". A Gram 148. 

langrosta, -grusta. v. langosta. 

langubia. Cf. gubia (2). Etxean, langubietan, jendartean ta non-nai ereintzen dute bertze anitzek jolas 

lizunen bihia ta alea. (Interpr?). Mb OtGai I 43. 

languri. v. lanburi. 

langusta. v. langosta. 

lanibes. v. lanabes. 

lanilla. Lanilla. --Soñeku ori sedazkua al da? --Bai, zera! lanilla, eta merkiena. Iraola 71. 

lanixar. "Lanixarra, sorte d'animal mammifère terrestre. Lequel?" H (que cita a Izt). Gipuzkoako 

mendietan ezagutu izan diran abere basati edo lar-abreak dira katamotza, otsoa, [...] erbiñurea, lanixarra, 

kikirioa. Izt C 191. 

lanje. v. lanjer. 

lanjer (L, BN, S; Chaho, VocBN (-ny-), Gèze, Dv, H (L -ier-)), danjer (Chaho, H (S, s.v lanier)), lanje (S), 

lañier (Chaho), lañer. Ref.: A; Lrq /lanz#é/; EI 203; Gte Erd 54. Peligro. "Lan hartan lanjer handia da (BNarb, 

S)" Gte Erd 54. "Ez da erortzeko lanjerrik (BN-arb)" Ib. 113. v. arrisku. Tr. Documentado en textos 

septentrionales, gralmente. bajo-navarros y suletinos. Danjer es la única forma atestiguada hasta finales del s. 

XVIII, época en que empieza a aparecer lanjer. A finales del s. XVIII y principios del XIX conviven ambas 

formas (se encuentran las dos, por ej., en CatLan y Xarlem). Desde mediados del s. XIX en adelante, lanjer es la 

única forma atestiguada. Es más frecuente con vibrante simple hasta el s. XX, en el que hallamos más la múltiple 

(presente antes en AR, CatLan, Bordel, ChantP y Joannateguy). En DFrec hay 4 ejs. (dos de ellos seguros de 

vibrante simple). 

Hari beha gaude, bertze danjerak oro ahatzera utzirik. Tt Onsa 96. Gerlan diren soldadoak danjer eta peril 

handitan bizi dira oren oroz. Ib. 169. Noiz ere nehork bere buria hilzeko danjeretan ikhusten baitu. Tt 

Arima 8. Danjeretarik, eta gizonen gaixtokerietarik libratü izateko. Mst III 38, 2 (SP perillen, Ip galbidetarik, Ol 

galtzori). Nor dira damnatzeko lanjeretan idereiten direnak? CatLan 61 (82 lanjerrian, 29 danjeretan). 

Tentazione, gaixto eta skandal süerte ororen danjeretarik [...] begira nazazü. Mercy 3. Zer lanjerretarik Jinkoak 

beiratu edo libratu zien. AR 245. Ezi danjer badük / Parise üngürünian. Xarlem 120 (229 lanjer). Hiltzeko 

danjerian ihur edireiten denian. UskLiB 83. Bere hegalez noiz-nahi, / lanyer orotarik zaitekela yalgi. Gy 222. 

Orhoit zaite othoitz batian / Aitaz lañeren erdian. BOEl 196. Mündüko lanjerer behar dügüla ihesi egin. CatS 

101. Etzuen gehiago lanjerik nihork atxeman zezan. Jnn SBi 114 (128 lanjerrik). Mündü hontako lanjer eta traba 

güzien artetik. Ip Hil 225. Eri etsitu edo lanjerean denari. HU Aurp 178. Bainan lanjer handiagorik bada. Ardoy 

SFran 340. Beti kezketan gabiltza eta / beti gaude lanjerrean. Xa EzinB 70. Uste gabeko lanjerra. Lf ELit 211. 

v. tbn. CerBid 3. Etch 628. MarIl 130. Jaur 411. Bordel 173 (-rr-). ETZ 279 (-nyer, Luzaide, 1869). ChantP 340. 

Lap 14 (V 9) (-r-). Ip BulaS 13. Arb Igand 160. Prop 1876-77, 64 (-r-). CatJauf 31. Etcham 160 (-rr-). Mattin 

104. 

- LANJER-GERIZAN. Resguardado del peligro. Burdiñezko eltzeak ihardetsten dio / lanyer gerizean zaitut 

idukiko. Gy 92. 

- LANJER-LEKU. "Brise-cou" T-L. 

lanjerkoi. Temerario, amante del riesgo. Erroa bezala ibiltzen duk ezkoferrean [...]. Lanjerkoia duk, ni ere 


mende. 

327


ba. Funtsean denak hala gaituk. Herr12-1-1961, 4. 

lanjeros (Hb ap. Lh), danjeros, danjerus (Chaho), lanjerus (/lanz#eús!/ S ap. Lrq; Chaho, Gèze), lanieros (-ñ- 

Chaho), danieros (-ñ- Chaho). Peligroso. Partikularki arimaren egitekoan luzamendiak baitira danjeros eta 

perillos. Tt Onsa 54. Tentazione handi bat eta danjeros bat. Tt Arima 8. Nola ordean gauza hauk 

danyerosak baitire presuna suerte guzientzat. He Gudu 80. Etsaiaren artifizio haiñ danyerosari ihes egiñ nahi 

badiogu. Ib. 170. Bekatü lanjeros bat dea Kolera? CatLan 117 (v. tbn. 109). Non ez duen errenontziatzen Elizak 

debekatzen dituen libertizione lanierosei. JesBih 429. Oi zer gauza lanyerosa den / amodioa gaztendako! Bordel 

65. Kolera arimako eritarzün bat da lanjerusenenetarik khorpitzarenzat. Arch Gram 34. Bizitze huntako itsaso 

gaitz eta lanjerusian. Ip Hil 29. Ez dauzkigu debekatzen deboxkeriak, desordenak, plazer lanjerosak eta 

hobendunak baizen. Arb Igand 187s. Gizon lanjeros hari. HU Aurp 130. Libertimendu desonest eta lanjerosetan 

ibili denetz. CatJauf 16. Lanjerosenak dira atso begi gorriak. Larz Senper 28. Harma lanjerosa da geiago ezina. 

Xa Odol 136. Etxahun gizon lanjerosa dela. Lf ELit 176. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. AR 275. MarIl 4. Jaur 118. 

Prop 1876-77, 89. Elsb Fram 173. Lap 14 (V 9). Casve SGrazi 17. 

lanjeroska. "Lanjeruska /lanz#eus!ka/, un peu dangereux" Lrq. 

lanjeroski, lanjeruski (S ap. Lrq /lanz#eus!ki/). Peligrosamente. Lanjeroski eri denean. CatJauf 128. Artean 

fubolean kolpatua izan zen lanjeroski. Herr 28-11-1963, 1. 

lanjeroskitto, "Lanjeruskitto /lanz#eús!kit'o/, un peu trop dangereusement" Lrq. 

lanjeroskixe. "Lanjeruskixe /lanz#eús!kis#e/, un peu trop dangereusement" Lrq. 

lanjerostto. "Lanjerustto, un peu trop dangereux" Lrq. 

lanjerosxe. "Lanjerusxe, un peu trop dangereux" Lrq. 

lanjeruski. v. lanjeroski. 

1 lanka (V-arr-oroz ap. A), lanke (V ap. A (que cita el msLond); lankea det., Añ). "Banco pequeño con 

escabel" Añ. "Silleta, banquillo" A. 

2 lanka. 1. "Lanka (S), lanketa (L), à la recherche de travail, d'ouvrage" H. "Recherche de travail" Lrq. 2. 

"Époque de travaux considérables ou sucessifs" Lrq. 

lankada. Choque de las olas (?). Uraren lankaden azantzaz, / ez iguzkiaren erlantzaz, / axoltzen ez ziran 

batere. Mde Po 89. 

lankai. "Bizkaitar geienak esaten dogu aurki-a iarlekuagaitik, Gipuzkoar geienak aulki-a; Orozko ta Basauri 

aldean lankai-a" A Ezale 1897, 150n. v. 1 lanka. 

lankai. v. langai. 

lankaikeria (Lar H). "Mecaniquez " Lar. 

lankaikin (Lar H). "Mecanista " Lar. 

lankaikintza (Lar H, Izt VocC). "Maquinaria " Lar. Gizon jakintsua lankaikintzan, zeñak egin 

zeban zurezko zubi bat Pasaiako itsasartea garbitzeko. Izt C 470. 

lankaikiro (Lar H). "Mecánicamente " Lar. 

lankaiko. "Instrumental" Lar. Cf. Ib.: "Instrumentalmente, lankaikoro". 

lankain. "(BN), trabajador activo" A. 


mende. 

328


lankaitar. "Mecánico , que pertenece a la mecánica o maquinaria, lankaitarra", "(oficios) mecánicos, 

ekintza lankaitarrak" Lar. Neure jakintza laburrak lankaitar ekintza eta menasta gauzetan. R. Murga EE 

1895b, 491. 

lankaizte (Lar, H). "Barbaria, barbarie" Lar. 

lankar. v. langar. 

lankatu (Ht VocGr 434 Lar Sup H, Dv). Trabajar. "Travailler" Ht VocGr. Egorri zaituztet uzta 

egiterat lankatu ez zareten lekhurat, bertzek lankatu dute eta sarthu zare heien lanean. TB Io 4, 38 (He, LE, Ol, 

BiblE landu, Dv lanthu, EvS ereiñ, Leon lantu). Marinero guziak eta itsasoan lankatzen diren guziak. Ib. 18, 17 

(He itsasoan dabiltzan guziak). 

lanke. v. 1 lanka. 

lankei. v. langai. 

lankera. "(V), estilo, forma de trabajo (según la frase marquinesa no incluída en el diccionario ezteutsa lankera 

ona emoten, no le da buena forma de trabajo)" A Morf 116. 

lankerio. "(V-ger), disgusto. Etxat lankerio txarra etorri etxera!" A. Oinaze , lankerio (disgusto), 

samiñaldi eta al zuan gaitz oroz. Ayerb EEs 1912, 180. Selimunte-n il zan Trajano lankeriyo (disgusto) ta 

eragabekeriz (desorden) josirik. EEs 1913, 163. Dioklezianok lankeriyoz, ezbearrez eta apoitaz (miseria) beterik 

bere burua erail zuan gosez. Ib. 180. Ez egarririk, ez lor, ez lankeriyorik. Garit Veni mecum 120 (ap. DRA). 

lanket. v. langet. 

1 lanketa (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. I (Sust.). 1. Trabajo. "Lankéta ona, trabajo. Eztao lankétaik" Iz 

ArOñ. "Ze moduzko lanketia ein dozue ba baso aldian?" Elexp Berg. Cf. larketa. Tr. Documentado en textos 

meridionales. En DFrec hay 8 ejs. Lanketa berri onetan asi ta bereala. Lard 160. Geroztik lanketa guziya 

gelditua daukagu. Iraola 83. Egoki zaion lanketan lotzen dan gizonak. Zink Crit 13. Berak ordainduko zuela 

lanketa. A Ardi 72. Argi, eraginkor eta edozer lanketatik bizia ateratzen zekiana. Etxde JJ 68. Elkanoren lanketa 

/ txit arrigarriak, / euskaldun guziontzat / dira pozgarriak. Basarri 46. Alkizako alkigintza, lanketa motza eta 

apainketa gabekoa dugu. Garm EskL I 132. Cultivo. Sagardi ta matsdiak bezalako laguntzarik izaten ez 

dute gaztañadi ontsu oek, ez ongarriz eta ez lanketaz. Izt C 150. Elaboración. Indotarrai eun-lanketa 

erakusteko be ogetamar eule emendik eroan ebazan. GMant LEItz 68. Leiar lanketaren lenengo aztarnak arkitu 

izan dira an. Etxde Egan 1961 (1-3), 74. 2. Empresa. Ordainez, gobernuak kredituak ttipiturik, lanketa edo 

entrepresa xume edo bierartekoak urtu eta suntsitu dira asko lekutan. Herr 4-8-1960, 1. 

II (Adv.). (H (s.v. lanka)). Buscando trabajo. Tr. Propio de la tradición septentrional. Lau mila españolek 

muga iragan dute Frantzia ipharrerat lanketa joanki. Herr 2-10-1958, 1. Hiru egunez lantegi batetarik bertzerat 

[...] Mixel Eygas lanketa ibili zen Parisen gaindi. JEtchep 113. Ez hadiela ibil / lurreko lan-keta, / fatur zahar 

horrekin / seguro soldata. Mattin 85. Frantziarat lanketa zatozin hiru gizon beltzen gorputzak. Xa Odol 171. 

2 lanketa. "(V-ger), flacucho, hablando p. ej. de cerdos" A. v. langit(a) (2). 

lanketadura (Dv). Talla. "Ciselure, moulure ou tout dessin d'agrément" Dv. Oinetako lana bera leguna 

zen, eta lanketadurak baziren iratxikiguneetan. Dv 3 Reg 7, 28. Haren inguruan hamar besoka zihoan 

lanketadura bat. Ib. 7, 24. [Gizon bat] lanketaduren zizelatzen dakikeena. Dv 2 Par 2, 7 (Ol kopos-lanak egiten, 

Ker, BiblE zizelkatzen). (Con -zko, adnom.). Lanketadurazko bi lerro urthuz eginak ziren. Dv 3 Reg 7, 24. 

lanketari. 1. "Lanketari ou lanketatzaile, ornementiste" Dv. 2. Contratista. Inkantean joan behar dute lan 

horiek [...]. Sei lanketari, lau departamendutarik. Herr 8-3-1962, 4. 

lanketatu (Dv, H (L)). "Denteler. Lephoko lanketatua, mouchoir de cou dentelé" H. Tenploko harrasi 

guziak inguru-inguru lanketatu zituen asko zizeladuraz eta thornuzko lanez. Dv 3 Reg 6, 29. 


mende. 

329


lanketatzaile. v. lanketari. 

lankeuskari. "Pescante, instrumento, máquina" Lar. 

lankia. v. langia. 

lankide (G-goi ap. Gte Erd 250; SP, Dv (-kh-), H, A), lankida. Compañero de trabajo. "Cooperario, 

compañero de trabajo, colaborador" A. Tr. Documentado en Oihenart, S. Pouvreau y autores del s. XX. En 

DFrec hay 67 ejs. de lankide. Lankide, gaitzkide. O Pr 526. Iainkoak, bera langile on izanagati, nahi du 

lankide. Ib. 255. Hartzen baitzaituzte lagun eta lankide hain obra beregaineko baten egiteko. SP Phil 395 (He 

399 lankide). Ez jakiñik egiten zuala Satanasen lankida. Kortazar Serm 408. Nere lankide apaiz batzuk ere [...] 

mairatu nituen. A Ardi 89. Egun laburrez bildu baitzuen lankide saldo bat hauta. Ox 69. Gaurko eusko 

berpizkundean lankide izatea. Y 1933, 8. Baltzuko lankide ta arazodunai izan ezik. Eguzk GizAuz 154. Bizkor 

dituzte mingañak / nere lankide bikañak. Mde Po 41. Sekulako eztabaidak izan ditut bulegoan, buruzagi eta 

lankideekin. Mde Pr 57. Laguntzaille eta lankide zait. Vill Jaink 78. Udabe abadea, Bonaparteren lankide. 

Alzola Atalak 136. Izan gaiten lankide obra berekoak. Xa Odol 276. Gure hizkuntzaren batasun alde hor egin 

asmo duzuen lanean, lankide natzaizue. MIH 119. Lankide maite dugun Txillardegiren lehen liburua. MEIG II 

89. v. tbn. Muj PAm 13. Ldi IL 70. Basarri 37. Zait Plat 117. Gazt MusIx 8. Ibiñ Virgil 76. 

lankidego. Colaboración. Gizartera bakea ta lankidegoa ekartea xede ta elburutzat dauken araudi guztiak. 


lankidetasun. Colaboración. Nagusi zegon politika-erarekin lankidetasunean saiatzeko aolkatzen baitzien. 

Etxde Itxas 7. Paisaje ta berrenartean lankidetasuna, alkartasun giroa dago. "Colaboración". LMuj BideG 12. 

Barren-giro ta paisajearteko lankidetasunera. Ib. 12. En DFrec hay 2 ejs. 

lankidetu. Colaborar. Paisajearekin lankidetzen du. "Colabora" LMuj BideG 12. 

lankin. Instrumento, utensilio de trabajo. Egunkaria berriro-berrirotik egin, lankiñak eta abar erosiaz? Ldi 

IL 79. Meatoki, ola ta lantegi, makiña ta lankiñak [...] oraingo jabeai kendu ta gizarteak beretu egin bear ei 

ditu. Eguzk GizAuz 39. 

lankintza. v. langintza. 

lankirudi. "Labores, figuras, lazos" Lar. 

lankita. v. langit(a). 

lankite. v. langite. 

lankizun, lantkizun (H). 1. "Qui doit être ouvré, qu'il faut façonner, qu'il faut cultiver, labourer" H. 2. 

Trabajo, ocupación. Bere lankizuneko gauzen izatasuna sakonen dazauana. "Las cosas en que se ocupa". Zink 

Crit 4. Elurretan basurde billa ibiltzea ez ote lankizun zakarregia zure adiñerako? EG 1956 (5-6), 22. Nere 

lankizun au ia osorik egiña neukala. Gazt MusIx 5. 

lankoi. Trabajador, laborioso. "Lankoi, lankor" Zait Sof II voc. Nahiz ez den oraino lankhoia, leheneko 

denboretan baino gehiago ari da lanean. Prop 1885, 157s. Guk, berriz, erne, bizi ta lankoi bear dugu izan. Zait 

Plat 71. 

1 lankor. 1. "(R), hacedero, fácil" A. 2. "(R), trabajador" A. 

2 lankor. "(G-nav), barba de la cabra" A. 

lankoztu. "Macerar" Lar. Cf. Lar: "Maceración, lankoztea". Illarazte aundiakin lankozten zuan ordukoz 

bere burua. Bv AsL 43. 

lanku. v. lankuu. 


mende. 

330


lankuntza. Trabajo. Zerbait lankunz ta on-itxura baizik ez egitea. Mb IArg I 95. 

lankuu, lanku. "Lankhüü, chantier, atelier, tout endroit où l'on fait un travail manuel" Lrq. Lantegi eta 

lankhuetarat / jende ariok joaitean. Mde Po 80 (bulegotarat en la ed. de Egan 1959 (5-6), 121). 

lanleku (V-gip ap. Elexp Berg). Lugar de trabajo, puesto de trabajo. "Lanlekuz aldatu dau" Elexp Berg. 

Onekin batian aritzen ziran lan-leku artan beste asko. PArt in Bil 172. Ez iñori aitatu or izan dezun lan-leku ori. 

NEtx LBB 81. Antziñako lan-leku aiekin batera, ango sutegiak mantentzeko, bear bearrezkoa izan zan [...] gure 

mendietan egiten zan egur-ikatza. Garm EskL I 70s. En DFrec hay 3 ejs. 

lanmen. "(Ver las orejas al) lobo, es hallarse en algún peligro o trabajo, que le escarmienta, lanmenean egon" 

Lar. 

lano. v. laño. 

lanoa. "(Sal, R), labranza. Lanoara noa, voy a labrar" A. "Lantxerrak ibarraz, or dek lanoara idietaz (R), la 

boira con (en) el valle, marcha a labrar con los bueyes" Ib. (s.v. lantxer). 

- LANOAN. "(R), labrando" A Morf 361. 

lanoatu. "(Sal, R), labrar la tierra" A. 

lanordu. Hora de trabajo; jornada. Egunaren lenengo lan-orduetan lo egiten izan [sic] dau. Erkiag BatB 

171. Amaika kezketan zailduak / amaren lan-ordu luzeak! NEtx LBB 251. Han neukan nere eskuan goizean goiz, 

haren lan-ordu aurretik, eta arratsean, hark bere lana bukatuta gero. MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). En 


lanostatu, -ztatu. v. lainoztatu. 

lanpa (SP, Deen I 328, Urt V 356, Ht VocGr 378, Lar, VocBN, Gèze 337, H (L, BN, S)), lanp, lanpe. 

Lámpara. v. 1 lanpara, kriseilu. Iguzue zuen oliotik, ezen gure lanpák iraungiten dirade. Lç Mt 25, 8 (He, 

SalabBN lanpa; TB argizagiak, Ur (G), Ker argi-ontzi, Dv argiak, Samper lanpadrak, Echn, Hual lanparak, Ol, 

BiblE kriseiluak). Elizaren zu izatu / zare lanpa argia. EZ Noel 168. Lanpek, zeinetako olioa aromatika baita, 

usain gozoago banatzen dute argiak hillez. SP Phil 418 (He 422 lanpek). Gure lanpak hil dira, eztugu argirik. Tt 

Onsa 72. Eman zaroen tronpeta bana eta lurrezko eltze bana, zeinetan baitzen lanpa bat. Lg I 213s. Gedeonen 

soldaduen lanpek bezala. Ib. 215. Bethi eskuetan ekhar ditzaten lanpak phiztuak. Jaur 412. Lanpa batekin 

bazoan xuxen xuxena oherat. Gy 77. Zoro hek beren lanpekin zohatzen. Etcheberry 258. Lanpe elektrika 

Andresek etxek, jendarmak iskiba. AstLas 62. v. tbn. Lanp: Hb Esk 175. 

- LANPAPEAN. (Expresión empleada para referirse al hecho de casarse por la Iglesia). Ezkuntze ederra egin 

zien, lanpa pian igan gabe, Oloueko ostatü hun batetan. GAlm 1961, 21 (ap. DRA). Uztaillaren 29-an elgarri 

eman die bethierekoz eskia lanpa-pian Batixta Ilharreguy eta Anne-Marie Berhabe sohutarrak. Herr 10-8-1967, 

3. 

lanpada. v. 1 lanpara. 

lanpadari. Farola. Lanpadariek ez zutela aidean dilindan iduri zegoen susko borobil bederaz beste argirik 

egozten. Mde Pr 163. Lanpadaririk ez zekusan gehiago. Ib. 165. 

lanpadra. v. 1 lanpara. 

lanpagarrantz. "(R-uzt), fruto de la bardana" A. 

lanpagile. "Lampiste, fabricant de lampes" H. 

lanpagintza. "Métier de lampiste" H. 

lanpar. v. langar. 


mende. 

331


1 lanpara (Lar, H (V, G)), lanpada (Lcc, Añ, Chaho), lanpadra, lanpare. Lámpara. v. kriseilu, lanpa. Tr. 

Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII y en los suletinos Eguiateguy e Inchauspe. 

Krisellu-lanpar txiki ta kandiletak. Mb IArg I 373. San Luisen lanparako olio gutxi bat ekarri zuen. Cb Just 65s. 

Lanpada eskian. Egiat 173. Lanparako argian ekusi zuen keriza belz ta izugarri bat. Mg CC 138 (CO 204 

lanparako). Elex-gauzak, lanpadak, kalizak ta kopoi santuak forma ta guzti ostu dituezala. Añ MisE 112. 

Arimako lanparia amatauta eukeen. fB Ic I 94. Lanparak, itzaltzera / dijoan orduan, / llamarak bota oi ditu. It 

Fab 252. Bortz neziek, artzean beren lanpadrak, etzizien egin probisionerik olioz. Samper Mt 25, 3 (Echn, Hual 

lanparak; He lanpak, TB argizagiak, Dv argiak, Ur (G), Ip, Leon argi-ontzi, Ol, BiblE kriseilu). Lanpara bat 

gau ta egun pizturik egon zedin. Bv AsL 43. Lanparan aurkitzen zan orioa gastauta. AB AmaE 390. Argitürik da 

hogei eta hamabi ürhe eta zilharrezko lanpadaz. Ip Hil 99. Ama Birjiñaren aurrean urrezko lanpara bat jarri 

zuten. Goñi 107. Trinidadeak ditu / iru aldare / iru aldare eta / zazpi lanpare (G-nav). Balad 205. Bost 

lanparatako olioa artuta olio orrezaz igortzen zaio. A EY IV 256. Gau-mahaiko lanparak. Mde HaurB 16. v. 

tbn. Astar II 69. Zab Gabon 62. 

2 lanpara. "(V-oroz), hidropesía en el ganado" A. 

lanparda (V-m; Lar, Izt C 206, H, FauMar 13), lanpreda (H), lanperda (SP Chaho), lanprea (AN-egüésilzarb-olza, 

Ae, Sal, R), lanpria (FauMar 13), llanprega (L; Chaho, Hb ap. Lh), lanpardi (Arzdi Peces, FauMar 

13), laproi (Arzdi Peces), anproi (V-ger). Ref.: A (anproi); Bon-Ond 145; VocPir 502; Lh (llanprega); Zubk 

Ond 237. Lamprea. "(Petrozymon marinus), lamprea" Arzdi Peces. Emazu zure lanpreda ur irakituan. 

ECocin 20. 

lanpardatu. "Lamprear" Lar. 

lanpardatxo. Dim. de lanparda. "Lamprehuela " Lar. 

lanpardi. v. lanparda. 

lanpare. v. 1 lanpara. 

lanparilla (Lar). 1. "Lamparilla, tela" Lar. "Étoffe de laine légère" Lh, que cita a Dv, pero no lo encontramos. 

2. Lamparilla (utensilio de alumbrar). Bazituzten guziak beren lanparillak edo kandiletak. Mb IArg I 373. 

lanparo-belar (-bedar msLond ap. A). "Escrofularia, lanparobedarra (Scrophularia var. spec.)" LandHizt 

370. 

lanparoi (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Añ), lanparoin (SP, H (V, G)). 1. Lamparón (enfermedad). "Le farcin. 

En Espagne, les écrouelles. [...] Lanparoinez bethea" SP. "Azaleko gatxak: disipula, erpesen, sarna, lanparoi ta 

bizienak" A EY IV 228. "Tuberculosis del ganado. Bei beltza kendu ein giñuan, lanparoiak zeuzkan da" Elexp 

Berg. Lanparoiak, lupuak eta beste andituak bigundu biar dira enplastuakaz. Ur Dial 79 (It maturiak, Dv 

ithurriak, Ip gohenüzürrak). Kristau eta abereen biriketako lanparoiak. Oñatibia Baserria 72. 2. "Lamparón. 

Akordauta zare zelako lanparoiak dauzkazun soiñekuan?" Elexp Berg. 

lanparoidun. Que tiene lamparones. Gipuzkuko beirik onenak dauden errietan erabat lan au egin da, eta 

euneko 30 lanparoidun azaldu dira. Oñatibia Baserria 145. 

lanparointsu. Figura en SP, sin trad. 

lanpas. "(V-ple), alfombra colocada a la entrada de la cámara en los buques" A. 

lanpatza. "Lampazo" Elexp Berg. v. LAPA-BELAR (s.v. 3 lapa), lapaitz. 

lanpazain (Lar), lanpazai (H). "Lamparero" Lar. 

lanpe. v. lanpa; lanpu. 


mende. 

332


lanpekatu. "Dominado por el trabajo. Se dice del que nunca hace los trabajos a tiempo. Au bizimodu tristea! 

Beti lanpekatue bizi bearra!" Asp Leiz2. v. lanpetu. 

lanperatu. Atarear. Cf. lanpetu. Elizak halaber ez du onhartzen langileak izan diten, orenez eta orenez, 

lanperatuak. Herr 15-9-1955, 4. 

lanperda. v. lanparda. 

lanperna (V-gip, G-bet, AN-gip; Lar, H, FauMar 138), lanpern, anperna (V-m). Ref.: A (anperna, lanperna); 

AEF 1960, 21; Etxba Eib. Tr. Documentado en la literatura meridional. En DFrec hay 4 ejs. 1. Percebe. 

"Lanperna, apancora" Izt C 206. "Anatifa, percebe, cierto molusco que se consume mucho en la costa 

cantábrica" A. "Aitz artian, lanperna billa itxo zan" Etxba Eib. Cf. A: "Anpernarri (V-m), nombre de un peñón 

entre Lekeitio y Ondárroa", y DRA: "Lanpernarri, roca que se halla frente a Biarritz". Arrokara joan zaie / 

lanpernak biltzera. Xe 207. Upel bat ta sei zestera lanpern. Sor Bar 79. Iatuna baintz pertzeba edo lanperna 

zaarrak ian ete doazan itango neuke. A Txirrist 207. Bekian itxas gizon orrek nun egozan lanperna zularik 

onenak. Ag Kr 141. Zorroa bete lanpernagaz. Ib. 142. Lanpernatara noa. Ib. 140. Joan zirean atxik-atx 

arrapatera lapa, lanperna, mangoliño, muxilla ta arripeko karramarroak. Echta Jos 17. Gorra zeritzaten 

gaztain-saltzale emakumeak, gaztañak ezik, lanpernak, karrakelak eta lapak ojuztatzen zituan. Anab Don 33. 

Itxas lanpernak ziran. SM Zirik 47. Bistan dago hitzok ez direla gure gisara bizi, ezta lanperna baten nahiz 

landare baten gisara ere. MIH 75. 

2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; SM EiSet; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Setas. Una de las amanitas comestibles. Urritgibel-urdiñik 

ez danian, lanpernak be ontzat jasotzen dira" Etxba Eib. "Lanpernak, koillar edo lepo-ustaidun 

perretxikoak, kirten luzedunak, Amanita eta Lepiota familiakoak" SM EiSet. "Lanperna oria (Leipiota 

rhacodes) eta (Leipiota excoriata). Jaki goxotzat hartzen dira" SM EiSet. "Lanperna zuria (Lepiota excoriata) 

eta (Lepiota naucina). Guttiago ezagutzen dira" Ib. 

3. "Lanperna (Lepiota procera), apagador o matacandelas (V-och)" Arzdi Plant1. 

- LANPERNA-BURDINA. "Lapa-burni [...] Se diferencia de lanperna-burni en que ésta es más larga y más 

estrecha" Garbiz Lezo 48n. 

lanpeti. "Dedo anular (BN-lab)" A Apend. 

lanpetsu. Atareado, ocupado. Erabat naiz lanpetsu. Pipil guziak lotu bear ditut, loreak oro ureztatu ta 

belar dena itaitu bearrean naiz. EG 1959 (1-2), 55. 

lanpetu. Atareado. (No se utiliza con formas verbales personales). "(B), ocuparse" A Apend. "Uste dot 

lanpetuta dabillela ta lagaixozu bakian" Elexp Berg. Lanpetua bizi zan. Muj EEs 1916, 298. Alako lanbideak 

beti ere, lendik aski lanpeturik daudenen bizkar ezpaletoz. Ldi IL 105. Lanpetua zegola. JAIraz Bizia 113. 

Mixiolariak oso lanpeturik dabilzkigu aldi onetan. Herr 19-3-1959, 3. Bere emazte gaisoa lanpeturik daukanean. 

Vill Jaink 164. Lanpetua ikusten aut. NEtx LBB 112. Zama astunen azpian lanpeturik zebiltzan kargudunek. 

MIH 240. (Part. en función de adj.). Aitzineko egun lanpetuetarik landa atseden hartuz ondoko egun 

lanpetuetarako. Mde Pr 134. Zaiñak nabarmen agiri zaizkio azal lanpetu aren azpian. NEtx LBB 91. Eskaini 

dizkiola bere bizitza luze eta lanpetuaren fruiturik gehineak eta onenak. MIH 290. En DFrec hay 3 ejs. 

lanpi. v. lanpu. 

lanpide. v. lanbide. 

lanpiun. Lamparilla. Phizten da lanpiuna azpian eta uzten egosterat bortz edo sei oren. ECocin 15. 

1 lanpo (G, AN-gip; FauMar 61 y 68), lanpreo (V-ger-m). Ref.: A; AEF 1960, 21. "Albacora, pez parecido al 

bonito" A. "Castañola, japuta, palometa (Brama rayi)" FauMar 61. "Palometa blanca (Caesiomorus glaucus), 

lanpua, litxa" Ib. 68. 

2 lanpo. "Laguna de agua, zu [se empezó quizá a escribir zuloa] lanpoa" Lcc. 

lanpreda, lanprea, lanpria. v. lanparda. 


mende. 

333


lanpreo. v. 1 lanpo. 

lanpu (S ap. A; Lh), lanpi (S (Foix) ap. Lh), lanpe (Lh). 1. Bruma. 2. "Lanpi (S; Foix), voile des yeux" Lh. 

lanpusdura. "Lanphusdura, lanpus- lanpuz- lapusdura, émoussement" H. 

lanpustasun (BN ap. A; Dv (BN), H (+ -ph-; + -zt-)), lapustasun (H). "Embotamiento" A. 

lanpustu (BN-ciz, S, R ap. A; VocBN (-ph-), Gèze 330 (-phüts-), H (+ -ph-)), lapustu (H), lanpuztu (Lecl, 

Chaho (+ -putz-)). Desafilar(se). "1. émousser, rendre mousse. Zuhaitz guziek eztute egurgilearen aizkora 

berdin laphusten, [...]; 2. Zurgin ahula aizkora lanputs dakion beldur, [...]. Nabala lanphustu zaut" H. 

"Embotarse un instrumento cortante" A. v. kamustu. Sei, zazpi ukaldiren buruko, burdin ziriak lanpusten 

zitzeiezten hari oldarka. Eskual 7-1-1910, 2. Hemen guziak gurea guretu eta etsaiari hortzak lanpustu nahiak 

gaude. GH 1921, 194. Ez dukek gaixtoa / haginak lanpustean / haragi freskoa! Mattin 86. 

- LANPUSTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Beharriak lanphüstüxerik ümen dütü, berak 

aithortzen dü. Eskual 14-8-1908, 3. 

lanputs (BN, S, R; SP, Dv (BN), H; -ph- Arch VocGr, Chaho, Gèze 330, H), lanputz (Lecl, Chaho, H (+ -ph-)), 

laputx (BN-baig), laputs (Sal; H). Ref.: A (lanputs, laputx); ZMoso 66; Satr VocP. 1. "Desafilado" A. "Otro 

[cuchillo] que corta poco, laputs" ZMoso 66. Ihabaliaren ezpatak punta motz, ahoa lanputs. O Pr 274. Hen 

espiritiak hain sortha eta lanpüts gerthatzen baitira. Bp II 5. Ala beita gizonaren bihotza lanphüts eta gogor. 

Mst I 23, 1 (SP tontoa, Ch sentimendu gabeak, Ol soraio). 2. "(S), hombre tosco" A. Gizun bürü handi 

hurak ez balira diren bezain lanphüts, hantürik jarriren ziren gük izkiribatü dügüna irakurtiarekin. Eskual 20-6- 

1913, 4. 3. "(R), de lengua trabada, p. ej. por el vino o naturalmente" A. 4. "La)nputs (R), zambo" A. 5. "(S; 

Foix), inintelligent" Lh. 

lanputz. v. lanputs. 

lansari, lantsari. Jornal, sueldo. Tr. Documentado desde comienzos del s. XX. En DFrec hay 7 ejs. Lansariaren 

gainera erretretako behar den guzia bertzalde pagatuz. HU Zez 205. O, zein oparo / jasoko degun lansaria! 

EEs 1913, 247. Lan-sari ederrak kendu, ta or konpon. Kk Ab I 18. Lan-saritzat nai zuena eskeintzen 

niola. AIr RIEV 1928, 603 (Anab ib. 610 ordañez; Ldi RIEV 1929, 209 saria). Idazleentzako sariketa ta lansariak. 

Ldi IL 121. Bere familia elikatzeko lagin izango dan lan-saria emon bear yako. Eguzk GizAuz 174. 

Orrenbesteko lantsari edo alogera ondo irabazita dauko. Ib. 58. Orren ordez gobernuak Elizari jabetasun orren 

etekiñak lansari gixa ordaindu bear zizkion. Etxde JJ 20. Zenbat hartuko zenuke lan-saritzat? Mde HaurB 71. 

Eguerritarako lan-sari obea eman digute. NEtx Antz 122. Norte Amerikako langilleak 28 asteko lansariakin 

automobil bat erosi lezakete. EgutAr 20-10-1958 (ap. DRA). Lan-sari kaxkar batetik oiek / nola demontre atera? 

Basarri 184. Laster jasoko ete deutsan lan-saria ugazabak. Erkiag BatB 152. Zoin gogotik eta kopeta gora 

ekarriko duzun etxerat zure lehen lan-saria! Othoizlari 1962, 431. Nekia pranko bazuan baña / zer zan aren lansaria? 

Uzt Sas 74. v. tbn. EEs 1925, 247. Or Eus 74. Munita 141. Lantsari: EEs 1918, 154. Zait Plat 139. 

Lantsari-pillo au txinditzaren (dirutzaren) euneko 35, 40 ta 50ra sarri igotzen da. JBDei 1919, 228. 

lansaripeko. Jornalero. Eraskin ta lan-saripekoak ez bezate Paskatik yan. Ol Ex 12, 45 (Urt, Dv 

sarizaleak, Ur, Ker alogerekoak, Bibl saritakoak, BiblE lansaripean dagoen atzerritarrak). 

lansista (BN-bard ap. A Dv), lantrista (L-ain ap. A), lantxizta (L-sar ap. A). "Modorro, enfermedad del 

ganado" A. 

lansoi. v. 1 lantzoi. 

lanta. Planta. v. landare. Sagartziak, peratziak, serisatziak, lantha früta emaiten dereikien güziek. Egiat 

190. 

lantabroka. "Lanthabroka (S), haie vive. Syn. berho" Lh. 

lantada. v. lautada. 


mende. 

334


lanta erazi. v. landarazi. 

lantaia (det.). Citado por Iztueta (C 206) en una lista de peces. 

lantailu. Herramienta de trabajo. Etxegintzarako naiz egurrezko lantailluak egiteko zuaitzak ilberan moztu 

bear dira. EgutAr 24-4-1960 (ap. DRA). 

lantanier. Lantana. Zortzietako guziak ethorri ziren, zoin bere banbu khanabera eta lantanier ostoekin. 

Prop 1898, 250. 

lantar. "(V-ger), chispas de incendio. Lantarrak dabe izena ke-artean ikusten direan txinpartak; etxe bat, abarra, 

galtsua, ikatza edo beste edozein erregarri sutan dagoanean" A. 

lantar. v. langar. 

lantarazi (R-uzt, Sc ap. A; -th- Dv (S)). "Faire ouvrer, façonner, donner la forme" Dv. "Hacer obrar" A. 

lantarazi. v. landarazi. 

lantare, -ri. v. landare. 

lantatu. v. landatu. 

lantegi (V, G; Lar, Mg PAbVoc, Izt, Dv, H), landegi, lantei (V-gip, BN-lab; H; -th- VocBN, H). Ref.: A 

(lantegi, lantei); Etxba Eib (lanteixa). 1. Taller; fábrica; lugar de trabajo, despacho. "Vena que llaman de 

lantegi para acero y fierro pesado (Mondragón, 1627)" EE 1883a, 79. "Oficina" Lar. "Trapiche, ingenio pequeño 

donde se fabrica el azúcar, azukrearen lantegia" Ib. "Obrador" Izt. v. fabrika, lantoki. Tr. Documentado por 

primera vez en Mendiburu, lo emplean sobre todo los autores guipuzcoanos y vizcaínos. Hay tbn. ejs. 

septentrionales del s. XX. En DFrec hay 266 ejs., 19 de ellos septentrionales. Bere lantegitik zetorren. Mb 

OtGai III 13. Daukadaz neure lantegija ta biar dirian erremientak. Mg PAb 152. Ifini dituzte bi lantegi 

urarekikoak, nabarria zerratzeko. Izt C 55. Izkribauen lantegietan ez da topatzen Gipuzkoako arzainak alkarren 

artean erabilitako auzi-paper anitz. Ib. 229. Lantegi barri andia egin dau ta ia erri guztiaren jaubea da. Ag Kr 

174. Ugazabak eta lantegien jabiak. Ag G 354. Fabrika ta lantegiyetako nagusiyak. EEs 1917, 77. Erretratista 

baten lantegia. EEs 1919, 205. Ikastegi eta lantegi handien eremuak iraganik. StPierre 38. Bizitegi bezenbat 

lantegi ez othe den gaude. JE Ber 90. Lantegi al dituzute tabernak ere? Lek EunD 20. Ola-jaun, lantegi-jabe ta 

salerosleen zeingeiaokea. Eguzk GizAuz 20s (v. tbn. 39). Arkitektoren baten lantegin sartu bearko det nik 

laguntzalle bezela. JAIraz Bizia 46. Berrehun lantegi edo uzina haundi. Herr 27-1-1955 (ap. DRA). Gizon batek 

etxetik urruti zeukan lantegia. And AUzta 71. Bizia sortzen den lantegi onetan. Vill Jaink 50. Nunai ikusten / 

dira lantegi berriak. Uzt Sas 169. Ez leitia ere altxa / üngürünetan lantegiak? Casve SGrazi 62. Ez dago gustora 

lantegian. MIH 336. Egun-argia joana zen eta nere lantegia argizagi batzuen argi doietan neukan. "Mi taller". 

MEIG IX 137 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. AB AmaE 327. Arr May 47. Prop 1903, 50. Etxeg RIEV 1908, 192. EEs 1915, 105. Alz EEs 1922, 13. A 

Ardi 61. Ayerb EEs 1919, 57. JBDei 1919, 228. KIkG 65. Barb Sup V. FIr 131. Enb 68. Zub 118. Kk Ab II 188. 

Ldi IL 71. JMB ELG 9. Mde Po 80. Karmengo Amaren Egutegi 1956, 4 (ap. DRA). Or Aitork 416. Anab Poli 53. 

Bilbao IpuiB 179. Zait Plat 109. JEtchep 113. EgutAr 29-8-1960 (ap. DRA). Erkiag BatB 127. Larz Iru 144. Izeta 

DirG 109. Othoizlari 1962, 475. BEnb NereA 49. AGoen Agurea 13. NEtx LBB 140. Alzola Atalak 108. Xa 

EzinB 57. Landegi: El Correo Vasco 1899 n.º 11 anuncio (ap. NeolAG, s.v. landoki). 

"Laboratorio" Lar y Añ. Ez dezagun zororo azpiratu nai izan Jaungoikoaren neurtezdea menazkintzako 

lantegi estu batean. "Laboratorio químico". Otag EE 1884a, 312. Orria lantegi bat da, laboratorio bat. Munita 

20. 

(V-gip, G-nav, AN-ulz; Izt). Ref.: Iz Ulz; Ond Bac; Elexp Berg. "Preparando sus lantegias, hoyas 

proporcionadas para reducir a carbón los palos" Lar Cor 46. "Corta de árboles, &c., lantegia" Izt. "Lantegí bet, 

un lote para trabajar en el monte" Iz Ulz. "Lote de leña. Lugar en que cada año se señala a cada familia ese lote 

de leña" Ond Bac. "El trabajo de preparar la leña para hacer la pira. [...] batzuk egurra preparau, lantein bat eiñ, 

zerak eitteko" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Lantegui, corta de árboles (Tierra Estella). Concesión para cortar 

árboles (Añorbe). Ir a lantegui, ir al monte, temporalmente, a hacer carbón (Améscoa)". Irati-soro izena zuan 

puntuan edo basoan, lantegi aundia atera zala ta mutillak bear zirala. BasoM 75. 

2. (G-azp, AN-gip, L), lanteri. Ref.: A; Gte Erd 19. Tarea, trabajo, ocupación. "Lan ederra daukazu (AN- 


mende. 

335


5vill), lantegi ona daukazu (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 19. "Orrek jarri digu lantegiya! Lantegi earra artu digu" 

Zt (comunicación personal). Ez dizuet lantegi txarrik eragin nai. Apaol 42. Munduko lantegietan zaudelarik. 

Jnn SBi II 97 (ap. DRA, que traduce "ocupación, trabajo"). Txertu on batekiñ beti ongi erantzuten du lantegi 

onek. Aran-Bago ManMed 239. Ondarrabiyak kalterik eztu / lanteri ortan asiya. Auspoa 61, 123. Bere denboran 

lanteri asko / ostian erabiliya. EusJok 140 (148 lantegi). Zelebria da gizon batzuak / egin duten ajustia, / lantegi 

orren segurantziya / ez dute gutxi kostia. Tx B I 113. Europatikan asko ziraden / lanteri ontan asiyak. Ib. 168. 

Zer egin nai degu "Euskaltzaleak"-bazkun ontaz? [...] Biotz oneko euskaldun oro, bildu gure lantegian. Ldi IL 

144. Lantegi au sukaldari aritzen zen Iholditar batek ardietsi zion. Etxde JJ 184. Berriz burua jasotzen emen / 

ezta lantegi erreza. Basarri 104. Egia esan, lantegi nazkagarria zan benetan ura. Salav 84. Lantegi ontan tresna 

gutxi erabiltzen da. Garm EskL I 100. Lantegi onen ezkutu danak / Xalbadorrek ondo dazki. Uzt Sas 279. v. tbn. 

SMitx Aranz 85. Lanteri: Auspoa 49-50, 242. 

3. "Noval, artiga (V-ger)" A Apend. 

lantegiratu. Ir a la fábrica. Irugarren umea ezkero, ama asko, aloger billa lantegiratu barik, etxean gelditu 

oi dira. Eguzk GizAuz 185. 

lantegitsu. Abundante en fábricas. Osoro lantegitsuba da erri au ere, sarrallakintzako olandi ospatsubakin 

aomen aundiya artu dubana. EEs 1915, 105. Erri politak dirade eta txit lantegitsubak. Ib. 105. 

lantegitxo. Dim. de lantegi. Araingo nagusi zitalarentzat lan egin bearrak gogaituta, lantegitxo bat jarri 

zun Zarautzen. TAg Uzt 36. 

lantei, lanteri. v. lantegi. 

lanterazi. v. landarazi. 

lanteria. "Lanteria ederra gindue (Ae)" EI 384 (sin trad.). 

lanterna. v. 1 linterna. 

lanterri. Figura en EI 384 (AN-arce), sin traducción, al lado de baberri, txitxirierri, oloerri con -erri con valor 

de "campo sembrado (de)". 

lantes (V-m, G; vEys, H (G)). Ref.: A; AEF 1960, 21. "Lantesa, andeja (G). Ces deux noms sont en usage à 

Zarauz pour un poisson qu'on nomme en esp. 'reche'" vEys. "Berrugate, cierto pez de mar" A. 

lantez. "Zafio" Lar. Cf. tbn. Ib.: "Zafiedad, lantezkeria". Cf. landuez. 

lantgarri. "Qui peut être ouvré, façonné, qui est cultivable" H. 

lantiantoin. v. lantirantoin. 

lanti anzona (det.). v. 1 lantzoi. 

lantina (-iña L-ain ap. A; SP, Dv), lentiña (H), lentilla (H), nantilla (Urt V 22). "Tache de visage" SP. "Lentille, 

tache de rousseur" H. "Peca" A. 

lantinatsu (Dv A). "Pecoso" A. 

lantirantoin (Urt), lantiantoin, lanttittoin (Dv A), lantianzon (FauMar). "Chrysos, urre arráña, 

urrebúrua, lantirantóña" Urt V 13. "Cierto pez de mar" A. "Saltón, sula, aguacioso (Ammodytes tobianus). Lanti 

anzona, lantxoina" FauMar 87. "Lantiantoñ, équille" Lf GAlm 1957, 33. 

lant-lur. Tierra de cultivo. Bazkak, aziendak eta lant-lurrak neurri berean izan behar dute. Dv Dial 61. 

lantoki, landoki. Fábrica, taller, lugar de trabajo. v. lantegi. Billatuten ibilli nabil, ordutik ona, landokirik 


mende. 

336


landoki, baña etxuat aurkittu ezer berez. AG 456. Lan-toki ona arrapatu du, / entregatzen du kintzena. Tx B II 

174. Uzten ahal zituen nausiak lantokiko tresnak haren gerizan. Zub 26. Au zizun bere gogo-beteko lantokia. 

Etxde JJ 184. Ugazaba bat geiago, lantoki berberean? Erkiag BatB 165. Jainkoaren erri ontan badut nik nere 

lekua, nere lantokia. Vill Jaink 95. Ez al zenduke zure senide ta lagunak zuzentzen lan pixka bat egin nai? Zure 

etxean, zure lantokian [...]? MAtx Gazt 101s. Bere lan-tokia ideki arte. Herr 1-7-1965, 1. Baztertu eta 

izkutaarazi egin dituzte eskulangintzatik bizi diran lantoki txiki oiek. Garm EskL I 16. Lantokian badut nik geriza 

segurra. Xa Odol 148. En DFrec hay 42 ejs., meridionales, de lantoki. 

lantola. Fábrica. Cf. landola. Aitak esan dit Jauregiren lantola erostera dijoala. ABar Goi 49. Lantola 

handietan, makiñez bethe lekuetan. Osk Kurl 123. 

lantorna. "Lanthornaa (BN-lab), hígado. Gibel-lanthorna (BN-lab), hígado" A. 

lantornaki. "Lanthornakia jan dut, he comido carne de hígado" A (s.v. lanthorna). 

lantrista. v. lansista. 

lantro. "(R-uzt), tosco" A. 

lantrotxa. 1. "(V-ger), bujía, portaluz de antorcha" A. 2. "(V-ger), carámbano de hielo" A. 

lantru (R ap. A Aq 6). "Montera, lantrua (R)" Aq 6. 

lantsai. "Holgazán" Lar. Cf. tbn. Ib.: "Holgazanería, lantsaigoa". 

lantsari. v. lansari. 

lantsu (c. sg. A; Dv), lanzu. 1. "El que tiene mucho trabajo, el que está muy ocupado" A. Nagia beti lanzu. 

O Pr 322. (v. tbn. alferra bethi lantsu Lander Eusk 1925, 37). Ezbearrak zeu ikertu (visitar) zaituanian, lantsu, 

nekati zabiltza, ordea. Ayerb EEs 1912, 153. Oria-bazterreko uri lantsu Toloxa. A Ardi VI. Nun-nai jauregi / eta 

tximini / luzedun ola lantsuak. Jaukol Biozk 18. Alferra beti lantsu, esan ohi da, eta lantsu bezain burutsu erantsi 

behar. MIH 135. 2. "Qui donne ou occasionne beaucoup de travail, mais non 'qui a beaucoup de travail' 

comme on lit chez Az[kue] et Lh[ande]" Lrq. 

lanttittoin. v. lantirantoin. 

lantto (T-L). Dim. de lan. "Bricole, petit travail", "opuscule" T-L. v. 1 lantxo. Odol honik egiten hek goiz 

arratsetan, / lanttorik ez honkitzen apaidü artetan. Xikito 4. Errak, lagun, zer haiz, eri? / Nork egin dauk lantto 

hori? Ox 104. Urtekari hortan gure herritarrak ager-arazi lantto bat. Zerb Azk 22. Azkaineko apezen lantto hau. 

Ib. 85. Hogoita hamarrek beren lanttoak igorririk, atseginez bethe gaituzte. Zerb Herr 8-9-1955, 4. "Lantto 

bat, una necesidad de ir al retrete" A Apend. 

lantu (Gc ap. A; Lar Chaho y H), llantu. Llanto, lamento. Nun asi zan llantu andi bat egiten. Lazarraga 

1142r. Izurridunak / asko eukaen llanturik. Ib. 1202v. Llantu eta negar egiten dogula negarrezko erri onetan. 

Cap 7 (CatLlo 6 llantu). Konberti bidi llantua gozo / konsola bidi mundua. Acto 480. Alako infernuko lantu, 

deadar ta garraxi samiñetan egun artan an egondu zan. Cb Eg II 167s. Kastigu paregabe onek, nor lantuz ta 

lutoz beteko eztu? Ib. 141. Semeak gabe gelditzen ziran gurasoen negar eta lantuak. Lard 72. Lantu eta zispuruz 

zegoala. Ib. 236. Illun, triste, negar eta lantuz betea arkitzen zan. Arr GB 124. Beste batean egingo du bere 

animaren erditik errukigarrizko lantu au: [...]. Otag EE 1884a, 310. Denbora pasatuko lantu triste oek. Ant 

Ezale 1899, 1b. En DFrec hay 5 ejs. de lantu. v. tbn. Llantu: Arz 22. 

- LANTU(A) JO. Quejarse; lamentarse. San Pedrotarren konsuelua / Bilbon Oriyok galduta, / landua [sic] 

jotzen jardunak dira / kankarta zarrak artuta. (Interpr?). Auspoa 59, 55. Mendi bulartsuz inguratuta / zoriontsu 

zera guziz, / lantu jotzeko motibo asko / eztezu nere iritziz. Basarri Auspoa 55, 89. 

- LANTU-JOTZAILE. Plañidero. Negartiak eta lantu jotzaileak nagusitzen dira euskaltzaleen artean. In 

MEIG VI 37. 

lantu. v. landu. 


mende. 

337


lantugarri. "Luctuoso" Lar. "(Hb), lamentable" Lh. 

lantuka, llantoka. Con llantos. Orri suspiratan dagu llantoka eta nexarrez glarimazko balle kontan. Mdg 

159. Asi zren nexarrez eta llantoka. Ib. 169. 

lantullu. v. lanturu. 

lantura. Llanto, lamentación. Ikusten baizaitut zu lanturaz, alargun gaixo bat bezela. Ataño MLanak 23. 

lanturu (Izt), lantullu (G-goi ap. A; A Apend). 1. Lamento. "Cuita" Izt. 2. "Antiguamente formaban en la 

comitiva las plañideras: se llamaban lanturuak. [...] Lakari erdi bategatik lanturu, plañidera por medio celemín 

de trigo (AN-gip)" Lek AEF 1923, 80. Bañan, zer mutill degu guk au orlakua! Lanturuba dirudiyela emen 

dago jarrita. Moc Damu 22. 

lantxa (Lar, Añ, H). Lancha, barca. "Canot, petite embarcation, servant d'ordinaire à charger et décharger un 

navire" H. Banua geldi-geldi, / porturikan barruan, / lantxako erremuba / arturik eskuban. DurPl 74. 

lantxaldi (Lar Chaho). "Lanchada" Lar. "Charge d'une lanche, d'un canot" Chaho. 

lantxapostu. "Regatas, lantxapostuak (Donostia, 1879)" JFlor. 

lantxe. v. 1 lantzer. 

lantxer. v. 1 lantzer. 

lantxipiko. "(S-saug), tissu croisé en lin pour serviette" Lh. 

lantxizta. v. lansista. 

1 lantxo, lantxu. Dim. de lan. v. lantto. Nik euskaldunentzat egiten dot neure lantxo au. Ag Kr 94. Lantxu 

au donkitzen dio egilleak lagun maite, Gabriel Etxebeste eta bere famili ongilleari. Ill Testim 2. Beste etenaldi 

bat izan du nere luma-lantxo onek. A Ardi 25. Aldizkari ortan agertu diran lantxo batzuek dituzu, ba, eskuetan 

dauzkatzunak. Inza Azalp 5. "Errotarioak" gure lantxoak izan oi ditugu. Lab EEguna 80. Adiskideen batek 

lantxo bat eskatzea. Ldi IL 84. Lantxo bat egiteko edo olgetarako. Bilbao IpuiB 211. Badut aitzakirik aski nere 

lantxo au argitarazteko. Zait Plat 2. Idatzi neban lantxo bat, euskeraz. Alzola Atalak 94. Ene lantxoa Oilanda 

arroltzeño deitzen zuela. Xa Odol 87. Ardiak urte-garai guztitan / badauka bere lantxua. Uzt Sas 64. Honako 

izen hau daraman lantxo bat: [...]. MIH 201. Hitzaldien ondoren idatzi nuen lantxo [bat]. MEIG VIII 56. En 

DFrec hay 13 ejs. de lantxo. v. tbn. JMB ELG 9. Munita 14. Mde Pr 281. NEtx Antz 109. Lantxu: Or Tormes 

127. Otx 6. Erkiag BatB 187. 

2 lantxo (Lar, H (V, G; s.v. lanhoa)). "Niebla, lañoa, lañua, iñuntza, lantxoa, bruma" Lar. 

lantxoin. v. 1 lantzoi. 

lantxotx. "Majaderos, majaderillos, los palillos de hacer encajes" Lar. 

lantxurda (AN-ulz, L-ain, BN-arb-baig, Sal, S, R; Gèze, Dv, H), lanxurda (BN, S; VocBN, Gèze 334 (-ü-)), 

lantzurda (BN-baig, R; H). Ref.: VocPir 80; A (lanxurda, lantxurda, lantzurda); Iz Ulz; Gte Erd 254. 1. 

"Ondée mélangée de neige et d'eau, tombant en petite quantité" VocBN. "Lanxurda, aguacero de agua y nieve, 

cayendo en pequeña cantidad" A. "1.º agua de la niebla; 2.º llovizna" Ib. "Lantxurda ari zelarik (BN-arb)" Gte 

Erd 254. v. langar. Iautsi zara gure bilha, / uri lanxurda legez. Hm 87 (v. tbn. 130, 152). Lanxurda gisa, 

xortilaka jausten baitira haren erranak, xokho-mokho gehienetarat. SoEg Herr 9-8-1956, 1. 2. (AN, S; Aq 375 

(AN), H), lanxurda (SP vEys), lantzurda (G-azp-to-nav, Ae; -nz- V-gip; Lar, Dv (G), H), lantxurde (G-nav, 

AN-olza), lantzurde (V-gip, G-azp-nav, AN-ulz, B). Ref.: Bon-Ond 137; A; Echaide Nav 34s; Iz UrrAnz 

(lantzurdía), To (lantzurda), Als (lenoó); Elexp Berg (lanzurda); Gte Erd 86. Escarcha; gotas que quedan en las 

hojas después de la lluvia. "Eau demie glacée, verglas" SP. "Escarcha más gruesa, que prendiendo en los árboles, 


mende.


parece que ha nevado" Lar. "Lanzurde, escarcha" Garate 6. a Cont BAP 1949, 360. "Auribeé dana lantzurdiá 

kuando elúrra ein zeela; arboliak itsetsiik lantxurdiakin" Iz Als (s.v. lenoó). "La niebla que se hiela en los 

árboles de los altos. Lantzurde gitxi; auntzan adarra (V-gip); lantzurdia, lantzurde gutxi (G-azp)" Iz UrrAnz. 

"Lantzurde egin du (B)" Gte Erd 86. Cf. VocNav: "Lanchurda o lenchurda, carámbano de hielo (Cuenca). Me he 

quedado como una lanchurda", y "lanchurria, niebla muy fría que deja hielo en las ramas de los árboles 

(Tafalla)". Ur-ondotik osto-pean / ikharan dago gaxo lantxurda. Elzb Po 185. Benedika jauna, lantxurda eta 

ihintz guziek. Dih MarH 139 (ap. DRA). Nestatia oboroagotanda ungurunetan, noiz ta karrontek eta arrosadek 

eta lantxurdak galaraztanteinian erintziuak. Mdg 145. Elurrez zuritutako mendien gañetik igaro ta beroneurria 

beeratuaz goizetan lantzurde piska bat agertzen bada ere itxas inguruan. EEs 1912, 226. 

3. lanxurda (B ap. A; VocB ), lantzurde (B ap. Izeta BHizt). "Bruma, humedad de la nube" A. 

"Humedad. Mendi zoko hoietan bazen lantzurde haundie" Izeta BHizt. "Lanzurda (L, B), humedad que se 

pega a la ropa como si hubiera lloviznado. Lanzurda uda ta negu uririk gabe lanoak ematen duen ezetasuna da 

(L)" A. Hats-hantuarekin sahetsa goiti eta beheiti zerabilala, mihia luzatua, hunen axaletik lantxurdan 

odolaren bafada bazoakolarik. JE Bur 62. 4. "Lantzurda (G-to-nav), nieve menuda y dura" A. 

lantxurdaki. "Lantzurdekiya, la nieve muy menuda" Iz To. 

lantxurdatsu. "Bruineux" Dv. 

lantxurdatu. "Lanxurdatzea, verglacer" SP. 

lantxurdina. "Lantxurdiña (S), llovizna. Lantxurdiña erraten düzügü ez-ari bai-ari dan ebi xehe xarra: 

laiñoaren bustia" A. 

1 lantza (c. sg. A; Urt I 99, Chaho, Dv, H), lanza (Lar, Añ) lantze (H). Lanza. Lanzea eskuan dauenak 

gauza guztiak bereak. RS 326. Iauna hill tzen habea, / itzez, lantzaz, zuziz, harmaz / eta arantzez bethea. EZ 

Noel 102 (Man I 83 lanza). Moskete eta lanza kontubagarik. EgiaK 88. Lantza kruel zorrotza. Gç 83. Lantza 

batez saihetsa ideki ziotenean. He Gudu 144. Nere gañean eun lantza gori daudela. Cb Eg II 121. Nere eskuz 

beraren bular lanzaz urratua ezagu dezadaño. Mb IArg I 299s. Huna erregeren lantza. Lg I 289. Ene lanza 

prestik dük / hire erhaiteko hebe. Xarlem 978. Barkatuzión idikizionarí lánzas bulárra. LE Ong 124r. Biurtu 

dituzu zure animaren puzoi, eta zure Ongille Andiaren kontrako lanza? AA III 343. Eskoako saiets-aldea 

lantzeagaz ebagia ta zulatua izan tzan. Añ EL 2 222. Eman bear diyote / lau idik laguntza, / adar urrezkoetan / 

loturikan lanza. Echag 88. Ballestak, lanziak [sic], geziak. Izt C 279 (50 lanzak). Pikadoreak dire yaunak 

zaldietan, / lantza luze batzuek eskainiz morgetan. Hb Esk 221 (236 lanza). Saul topatu zuen lo bete-betean, 

lanza burukoan zuela. Lard 177. Zure solas eztiek badute lantzaren moko zorrotza. Dv LEd 96 (Cb Eg II 48 

saietak dira). Zoinak ekhartzen baitzuen lantza edo pika baten puntan aratxe bihotz bat. Elsb Fram 97. Bi lantza 

sartu / saietsetatik barrena. Tx B I 43. Neure maiteak bota egin eustan, / lantzea bentanarean. Balad 123. 

Lantzak lurrean sartu zituten. Or QA 195. Ezpata ta lantzaz armatuta zeuden. NEtx Antz 21. Bi eskuekin lantza 

gora jaso zuan. Berron Kijote 54. En DFrec hay 3 ejs. de lantza. 

v. tbn. Monho 128. JJMg BasEsc 181. Jaur 155. Prop 1876-77, 65. Xe 258. EE 1882a, 34. AB AmaE 185. Bv 

AsL 106. Mg EE 1891, 500. Ir YKBiz 509. Zerb IxtS 90. Zait Plat 13. Lanza: O Po 64. Arg DevB 192. BBizk 28. 

Bp II 51. Urqz 15. GavS 33. CatLan 45. Astar II 88. Arr GB 12. Xe 328. Etxeg RIEV 1908, 115. 

(Con -zko, adnom.). Heldu dira, heldu dira, zer lanzazko sasia! Balad 262. Badoazi, badoazi, non da bada 

lantzezko sasi hura? Ib. 263. 

- LANTZA-KOLPE, -KOLPU. Golpe de lanza. v. lantzada, lantzakada. Bihotza iragaiten dioen lanza 

kolpea emaiten zaiola. SP Phil 475 (He 482 lanza kolpe). Lanza kolpe batez saihetsa erdiratu zioenean. Arg 

DevB 178. Ideki zioten saihetsa lantza kolpe batez. Lg II 282. Zer lantza kolpe haren bihotz samurrarentzat. Ib. 

259. Zure korpitza gisa huntan / lanza kolpüz baterik. Xarlem 404. Uztazu lantza-kolpe batez lurrari josten. 

BiblE 1 Sam 26, 8. 

- LANTZA MOTZ. Lanzón. v. 2 lantzoi. An zegon lantza-motz bat artu zuan lantza-ordez serbitu zezaion. 

"Lanzón". Berron Kijote 189. Rozinante-ri bizi-bizi eragiñaz eta bere lantza-motza zearka, alde-egin zuan. Ib. 

190. 

- LANTZA-SISTA. Lanzada. Bainan soldadoetarik batek, lantza sista batez saihetsa iragan zioen. HeH Io 

19, 34 (He dardo batez). Ez ziren alegiazkoak emaiten zizkioten lantza-sistak, makiladak eta ukabil-kaldiak. Lf 

in Casve SGrazi 9. 

- LANTZA-UKALDI, LANTZA KHALDI. Golpe de lanza. v. lantzakada, LANTZA-KOLPE. Julien 

Apostata zelüko lantza khaldiaz hilik. Egiat 201. Soldadoaren lantz-ukhaldiaz zure sahetsa eta bihotzeko athea 

idekiak izan zaitezen. Dv LEd 92. Lantza ukhaldi batez lurrean zilhatuko dut. Dv 1 Sam 26, 8. 


mende. 

339


2 lantza. Oficio, trabajo. Eztago lantza edo ofiziorik zeiñetan egiten eztiran kondenazinoeko bide asko. 

CrIc 82. Lantza edo serbiziuan denpora luzeren baten egon badira. Ib. 172. Naiagoko zuten beren etxeetan 

lanzan ari, ezen ez gerlaan españarren odola ixurtzen. (Puesto en boca del de Baigorri). Mg PAb 171. 

lantza. v. dantza. 

lantzada (Chaho, H), lanzada (Lcc, O-SP 230, SP, Lar, Añ). Lanzada. "Coup de lance ou de quelque 

instrument pointu" SP. v. lantzakada. Ill ezkero lanzada eman ziotenean. Cb Eg III 328. Lanzada 

emanziónak. LE Ong 90r. Sarritan lantzadia jaurtegi eutsan, bertan illteko, Dabidi. fB Ic I 102. "Itsasoaren 

lanzada muthiriak" SP. "Coup, choc des vagues de la mer qui s'élancent contre un obstacle ou qui se soulèvent 

violemment. Itsasoaren, uhinen lantzada muthiriak" H. Nola itsasoak barkha miragarriei / eragiten baitaroe 

lanzada bai ttipiei. EZ Man I 45. Errege eta prinzeek galdu tuzte armadak, / ezin garaituz muthiri itsasoen 

lanzadak. EZ Man II 135. 

lantzadera (Gèze, vEys, Dv, H), lanzadera (Lcc, SP, Lecl, Arch VocGr), lantzader (Chaho). "Navette de 

tisserand" SP. "Lantzadera, tutarekin haria bilbatzeko alde bat eta bertze derabilkan tresna" Alth in Lander RIEV 

1911, 597. 

lantzadun. "Lancier" Dv. 

lantzaile (V-gip ap. Iz LinOñ; Dv A; -alle Lar Chaho y H), lantzale (S ap. Lrq), lanzale. (El) que 

trabaja (la madera, la piedra...). "Cultivador" Lar. "Celui qui façonne les matières premières" Dv. "Qui façonne 

(le bois)" Lrq. "Liñaiñak edo liña-lantzaillaak" Iz LinOñ. Baditut hirur haur eta emaztea; zur lantzale bat 

naiz. Hb Egia 20. Noiz agertuko da / gure lur onaren / eta haren zurgai / aberatsen lantzailea? Lf GH 1935, 

503. Larrungo harri ederrenetik Maxime Real del Sarte harri-lantzale famatuari obra bat eginarazi zion. Zerb 

Azk 25. Korlizetako alorren lanzaleak. ZMoso 39. "Emprendedor, promotor" DRA. Ordutik Patagonia 

aurkhitu zen jakintsun eta lantzaile mota guzietakoeri, hala nola misionesteri, zabaldua. Prop 1907, 147. 

1 lantzaka. A golpes de lanza. An zebilzan ezpataka ta lanzaka, ta al zuten gisan elkar ill behar zutenak 

ziruditela. Mb IArg I 253. 

2 lantzaka. v. LANTZAKA (s.v. landu). 

lantzakada. Lanzada, golpe de lanza. v. LANTZA-KOLPE, lantzada. Lantzakada bataz lurrean josiko 

dot. Ker 1 Sam 26, 8 (Dv lantza-ukhaldi, Ol aiztagada, BiblE lantza-kolpe). Lantzakada egalean ematekoan, aiñ 

bizi biraazi zuan aizeak, lantza xeetu-ta utzi zuan korapillo batean eramanaz zaldia ta zalduna. Berron Kijote 

94. 

lantzale. v. lanzale. 

1 lantzar (Lar H (lantzatzar)). 1. "Lanzón, lantzarra" Lar. 2. "Atravesar, lantzar paratu" Lar. "Lantzar 

(adv.), de travers, en travers" H. 

2 lantzar. 1. "(V-ple-arr-oroz-m), tierra labrada mucho tiempo atrás. Algunos (V-ger), concretan a la tierra en 

que se ha hecho la recolección, es lo contrario a lanbarri, 'artiga, tierra recién labrada'" A. 2. "(V-ple), tierra 

baldía" A. 3. Barbecho. Eguzki laburrak ez dauka berorik, / ez dago orlegi, ez ori lantzarra. 'El barbecho'. 


3 lantzar. "(B), mal trabajo (aumentativo de lan)" A. 

lantzar. v. langar. 

lantzara. 1. "(BN-ciz, S, R-uzt), escarcha" A. 2. (Sal ap. A), lantzar (R-is ap. Iz R 309). Niebla. 

lantzari (Chaho, H), lanzari (Lar). "Lancero" Lar. 

lantzaro, lanzaro (Ht VocGr 392, Lar Dv (que cita a Abbadie)). 1. "Occupation" Ht VocGr. "Ocupación, 


mende.


lanzaroa" Lar. Noizean behin gerthatzen ziren lantzaro ohi ezpezalakoetan. "Les occupations 

etxraordinaires". Birjin 89. 2. "Saison favorable ou impropre au travail; on l'entend principalement du travail 

des champs. Lantzaro da, l'état du temps, de la terre, est propice. Lantzaro txar da, mauvais temps, mauvais 

disposition de la terre pour labourer" H. 3. (R-is). Ref.: A; Iz R 401. Barbecho. "Lántzaroaren égitra, a hacer el 

barbecho" Iz R 401. 4. (R ap. A), lanzaro (R-vid ap. A). "Epoca de cavar la tierra" A. "Lanzaro, época de la 

siembra" Ib. "Lanzaro erratxa, azaro baratxa, época de trabajo ligera, época de simiente duradera (R)" A EY III 

159. 

lantzarreko. "Travesaño" Lar. 

lantzartu. "Atravesar, lantzartu, lantzar paratu" Lar. 

lantzategi (Chaho), lanzategi (Lar). "Lancera" Lar. "Ratelier de corps de garde, pour poser les lances" Chaho. 

lantzatu (Chaho, H), lanzatu (Lar, Añ), lantzeu (V-arr ap. Totor Arr), lanxatu. Lanzar. Zeinetan xalupa 

leihorrat lanxatuko baituzu. INav 130. Gaxtoen kontra zer su duen / egun hartan lantzatuko. Gç 157. Ene 

gaiñera lantzatzatzu / zerutik ihortziriak. Ib. 102. Herresaka lantzatzen da fletxa ariñaren pare. Gy 58. 

lantzatxo. "Lances en la caza, armas que arroja la ballesta, lanzatxoak" Lar. "Lancilla, lanztxoa" Ib. 

lantzazo. Lanzazo. Azkenerako bi lantzazo aiek / etziran goxo-goxoak. Tx B I 45. 

lantzaztatu. Atravesar con una lanza. Gure Jesus omen dago / guzia lantzaztaturik, / guzia lantzaztaturik 

eta / irur iltzez xosirik. A Aezk 226 (recogido tbn. en Balad 185). 

1 lantze (V-gip, G, L, BN, S, R). Ref.: A; Iz LinOñ 178. 1. Cultivo, trabajo, elaboración. "Trabajo, el trabajar. 

Lantze onak, uzta onak (S)" A. "Liñu-lantzeia, liña-lantzeia" Iz LinOñ 178. Lur-lantzea, aphaintzea, 

laboratzea [...] bekhatutik sortzen eta heldu diren [...] ondoreak baitira. Ax 22 (V 12). Murritzak dira, lantze 

ttipikoak, berdinegiak [...] Cestonako hotelak. JE Ber 75. Giar gaitezen, giar, ta gizon bizardun euskera lantze 

arloan. Markiegi in Ldi IL 10. Lur lantzean be Ipar-Amerika Errusi baño askoz aurreratuago dagoala. Eguzk 

GizAuz 137. Masti-lantzeak. Ibiñ Virgil 82. Bagenekien lehen euskara sail askotan lantze-zain zegoela. MIH 78. 

Barren-lantze horri gorabeharrak eragiten dio. MEIG III 141. En DFrec hay 4 ejs. "Quantité assez 

considérable d'ouvrage. Lantze handia egin dugu" H. 2. Civilización, cultura. v. gogolantze. Gogolantze 

berri oni Pirene-lantzea deitzen diogu. JMB ELG 63. Toki askoren izenak (euskal-izenak, alegia) Pirenelantzearen 

aztarna garbiak dira. Ib. 64. Almeria-tar lantzea Aprikatik sortua zan. Ib. 64n. 

2 lantze, lanze (Añ). 1. Lance, trance. "Lance, ocasión, parada, muga, lanzea" Añ. Inori lagundu zaion 

bera onelako lantze edo okasioetan. OA 160. Zer pauso, zer lanze ta tranze miragarriak! Cb Eg II 205. Urte 

bete orañdik ezta lanze ikaragarri au nere begiz ikusi nuela. Ib. 165. Emandezádala iltze óna ta bere asisténzia 

lanzegártan. LE Ong 31v. Pasajegau eta lanzegau dela figurabat ero semejanza bat (Erro, s. XIX). ETZ 266. 

Lanze estu artan berari egiten diozkaten eskeñi oparoakin. Izt C 240. Lanze estura larriko artan leialkiro 

serbitzatu izan zebalako. Ib. 493. Lanze artan bertan sosegu-soseguz egon zan. Aran SIgn 87. 2. "Incidents 

(qui forment l'intrigue d'une pièce de théâtre)" Chaho. 

lantzean (V, G; Izt, H (V, G)). Ref.: A (lantz); Elexp Berg. "De cuando en cuando, lanzean" Izt. "Lantzean 

bat jausten da" Zam Man 53. "Lantzean bat, uno cada vez, de uno en uno. [...] Lantzian iru keixa sartzeittu 

auan" Elexp Berg. Tr. Documentado únicamente en textos vizcaínos. Artu gura balebe astegunian lanzian 

zerbait adobetako moduba. Astar II 75. Kapitalismoa, lantzean pizka bat moztuaz, geldi-geldika, berez lez 

lurrera jausiko dala. Eguzk GizAuz 87. Lantzian lau pelota etortzen jatazen. SM Zirik 30. 

- LANTZEAN BEHIN. a) "Lanzian bein, à chaque moment, à chaque pas" H. "Sarri zentzuan ere entzun 

daiteke. Aura lantzian beiñ ikuste juat mozkortuta" Elexp Berg. Eureen burubeei lantzian beiñ begira 

dagozala. JJMg BasEsc 156. Lanzian bein lurrera jausten zan moduban. Astar (ap. H). b) (V-m-gip), 

LANTXEAN B. (V, G). Ref.: A EY III 348; Etxba Eib; Etxabu Ond 115; Elexp Berg. De vez en cuando. 

"Etorten naz lantzean bein, suelo venir de vez en cuando" Zam Man 53. "Lantzian beiñ, dantzara juaten gara" 

Etxba Eib. "Lantzin bein, de vez en cuando" Etxabu Ond. "Aber lantzian beiñ kotxia garbitzen doken" Elexp 

Berg. Lantzean beiñ oi eutsan andreak igesi. AB AmaE 264. Arira eztatozan esakeraak lantzean edo noizean 

bein aitatuten dabezana. A BeinB 71. Lantzian bein, Bilbotik etorten zan gazte polit, guri, buruarintxua. Ag Kr 

93. Lantsien beiñ onelako jaiyotetxia itxi biarreko negarrok gurasuen illetian baizen garratzak izan daruaz. 


mende. 

341


Akordagoitia EEs 1914, 173. Lantzian-bein begijak igortzitten ebazan zapi andi bategaz. Altuna 68. Lanzien 

bein gixonak liburue leitute'eban. JMB OC II 307 (ap. ELok 456). Egunez be lantzean bein urten bear ebala 

egazkada batzuk egitera. Bilbao IpuiB 42. Orregaitixek bialtzen deuskuz Jainkoak lantzian bein xoritxarrak. 

EgutAr 3-10-1959 (ap. DRA). Lantzian bein, mendi ibilli bat eitxen asi nok. SM Zirik 57. Lantzian bein beste 

alabengana iges egiten zien. NEtx LBB 67. 

- LANTZEAN LANTZEAN (V-gip- ap. Elexp Berg; Añ (V, G), A). Ref.: Etxabu Ond 115; Elexp Berg. a) A 

menudo. "(A cada) paso, lanzean lanzean" Añ. "Instante, momento, a cada punto, lanzean lanzean" Ib. "A cada 

lance" A. "A menudo. Gu lantzian-lantzian joaten ga Bilbora" Elexp Berg. Eztabe nire esanik egin gura, 

lanzian lanzian lotsia galtzen deuste. Astar II 117. b) De vez en cuando. "De cuando en cuando. Lantzian 

lantzian oker auxe gertatzen jaku" Etxba Eib. Lantzian lantzian begiratuten ebala Jangoikuaren juizijua 

izango dan toki atara. JJMg Mayatz 77. 

lantzeatu (Chaho), lanzeatu (Lcc (-adu), Lar), lantziatu (Chaho), lanziatu (Lar). "Lancear" Lcc. "Alancear, 

lanzeatu, lanziatu" Lar. 

lantzegai. Elemento de cultura. Euskotarrak lantzegai berriak sortu zituzten, eta erbestetik zetozkienak 

laxter beretu ere bai. JMB ELG 63. Erbestetik Euskalerrira lantzegai asko sartu ziran. Ib. 65. 

1 lantzer (S ap. Lrq; Arch VocGr, Gèze), lantxe (V-m ap. Zubk Ond). 1. Llovizna. "Lantzerra, la bruine" Arch 

VocGr. "Pluie" Gèze. "Lluvia débil" Zubk Ond. v. lantxurda, langar, EURI-LANTXER. Denbora ülhüntto, 

lantzer arhin bat erori nahian. Eskual 31-7-1908, 4. Goiz-aldi ülhün batez ari zen lantzerra (c. 1930). Ligueix 

GH 1969, 167. Lantzer erauntsi bat gaitza egin dü. Herr 29-8-1957, 3. Lantzer edo izotz izanik, / nekiari bethi 

emanik. Casve SGrazi 118. 2. lantxer (R), lantxe (V-m). Ref.: VocPir 85; A (lantxer); Inza Eusk 1926 (3-4), 

11; Zubk Ond (lantxe). "Boira, niebla. Martxoan lantxerra noraino aprilean elurra karaino, allí a donde llega la 

niebla en marzo, llega también la nieve en abril. Lantxerrak ibarraz, or dek lanoara idietaz (R), la boira con (en) 

el valle, marcha a labrar con los bueyes" A. Legortu gau ixillean lantxerrak utzi / dizkion malko garbiak. 

Astigarraga in Onaind MEOE 1081. 

- LANTZER-HAIZE. "(S-saug), vent d'ouest" Lh. 

2 lantzer (L ap. Lh). Bisel. 

lantzer. v. langar. 

lantzerka. "(L), en biseau" Lh. 

- LANTZERKA AHOPILDU. Biselar. Estalgiak bazituen bertze hiru, gain-beheiti zaudenak, lantzerka 

ahopildurik (biseautées). Lf GH 1924, 394n. 

lantzero (Chaho), lantzier. Lancero. Lantzeruek eruaten daben lako burdiñazko txapel edo kaskua. Kk Ab 

II 14. Ez othe ziren han, ehun bat lantzier, duela laur ehun urtheko jauntzietan. Herr 27-6-1957, 3. 

lantzeta (Chaho, T-L), lanzeta (SP, Ht VocGr 309, Lar, Añ, Dv, H). 1. Lanceta. "Lancette" T-L. Amari 

emaiten zaiola lanzeta piko bat odol atheratzeko. SP Phil 475 (He 481 lanzeta piko). Idiari aztaparra lanzeta 

zorrotz batez pikha diozozue. Mong 591. Halakoen mihiak, dio Ciceronek, lantzetaz pikhaturik sufla eta zalhu 

litezke. ES 167. Ez emán kurazaleain kontra, naiz usa dézan aldiska erreprehensioaren lanzéta. LE in BOEanm 

571. Ezteutsut miñik emongo, lanzeta barri ta zorrotza daukat. Mg PAb 76. Ezagutzen du maisuak lanzetaz ez 

idikitzera barrena emango diola andidurak. AA III 597. Sartu lantzetia erruki bagarik, ta odola atera. fB Ic II 

190. Purga eta lanzeta zituzten bahiak, / etzitezkeiela hil hekien eriak. Hb Esk 205. Lanzeta zorroztubak / tripatik 

sartzeko. Xe 200. Egiñaz iru zulatu aldi beso bakoitzean, lanzeta berria artuaz ume bakoitza txertatzerakoan. 

Aran-Bago ManMed 239. En DFrec hay 3 ejs. 

(Como metáfora del miembro viril). Lege balitz eskaetan / gizonari lanzetea, / banikeo nik aurraldea. 

Lazarraga 1190r. Donzelleoni egin jakak / izta-ondoan anditua. / Nik lanzeteaz jo diat eta / oi ik ezarrok 

enplastua. Ib. 1193v. 

--Zein bizi da or? --Andre Joxepa. --Tronpeta? --Ez, lantzeta. Sor Gabon 25. 

2. "Aiguillon, phertika, lantzeta" Gèze. 3. "(Sc), aguijón de la serpiente" A. 

- LANTZETA-KOLPE. "Circumscarificare, lantzetatu, lantzeta kolpea eman" Urt V 95. 

lantzetada (Chaho), lanzetada (Lcc, Lar). Lancetada. Su alea, suzko botoi edo lanzetada bat eman bear 

bazat, orren bildurrak berak loa kentzen dit. Cb Eg II 121. 


mende. 

342


lantzetadun. (El) que lleva una lanceta. Bainan nor ez da yoan lumadun, lantzetadun, kargudun 

handitarik? Hb Egia 139. 

lantzetatu (SP, Urt, H). "Lanzetatzea, percer avec lancette" SP. "Circumscarificare, lantzetatu, lantzeta kolpea 

eman" Urt V 95. "Ouvrir une veine, une tumeur, etc., avec la lancette" H. 

lantzeu. v. lantzatu. 

lantzier. v. lantzero. 

1 lantzoi (V-m-gip, G-bet, AN-gip), lanzoi (Arzdi Peces, FauMar 46), lantxoin (Gim[énés] 134 ap. Lh, FauMar 

87), lansoi (FauMar 86). Ref.: A; Etxba Eib. "Aguja, papardón, cierto pez marino" A. "Lanzoi, parece ser lo 

mismo que botakorra, potakarra" Arzdi Peces. "Variedad de arenque. Sardiñatara juan eta lantzoia ekarri" 

Etxba Eib. "Lanzón, aguacioso (Ammodytes lanceolatus)" FauMar 86. "Saltón, sula, aguacioso (Ammodytes 

tobianus). Lanti anzona, lantxoina" Ib. 87. "Aguja, saltón (Belone belone)" Ib. 46. Antxoba, sardiñ edo lantzoi 

zatia amoan ipiñi ta errezkada zuzenean otzaretan tolostu. Ag Kr 78. "Se dice a imitación de los de Ondárroa, 

para calificar a una persona de sinvergüenza, de fresco, de atrevido. Kendu zaittez ingurutik lantzoiori!" Etxba 

Eib. Hoy al menos, lo que la palabra significa en Ondárroa, ref. a personas, es 'tonto, simple'. 

2 lantzoi. Lanzón. v. LANTZA MOTZ. Lantzoia jaso-ta eman zizkion bi makilkada. "Lanzón". Berron 

Kijote 227. Lantzoi-punta aurpegian jarriaz errenditzeko esan zion. Ib. 210. Bere lantzoia tinkaturik ekin zion 

beltzez jantzitako bati. Ib. 210. 

lantzuia (det.; Ht VocGr (-nz-), Dv (que cita a Abbadie)). "Prise" Ht VocGr 409. "Capture, harzapena, 

lanzuia" Ib. 337 (en el texto banzuia, corregido en la fe de erratas). 

lantzurda. v. lantxurda. 

lantzute. "(R-uzt), barbecho" A. 

lantzutu (R), lanzitu (AN), lanzutu (R). Ref.: A; A Morf 167, 168. 1. "Epoca de la labranza" A. "Epoca de la 

faena" A Morf 167. 2. "(Sal, R), labranza. Lantzutua egin digu (R), hemos hecho la labranza" A. 

lanuzle. Huelguista. Lan-uzlek ez dute arrabotsik egiten, bainan ixil-ixila daude, hoberenak golkoan. Herr 

3-4-1958, 1. 

lanuzte. Huelga, paro laboral. Ekintza berriak, obetako goraberak, lan-uzteak, oporketak, saldu-erosiak. 

EEs 1917, 114. Angleterran harrigarriko lan-uzte edo grebak izan dituzte azken egun hautan. Herr 28-3-1957, 1. 

Frantziak baino lan-uzte edo greba gutiago ditu Alemaniak. SoEg Herr 2-1-1969, 1. Mundu zabalean aski 

hedaturik dabilen ustearen arabera, ez da Chilen, esateko moduan, huelgarik, grebarik edo lan uzterik izan. 

MEIG VIII 37. 

lanxatu. v. lantzatu. 

lan-xede. Plan, proyecto. Erromatik munduko lau bazterrerat helarazten dituzte beren lan-xede edo planak. 

Herr 4-4-1963, 1. 

lanxka. Dim. de lan. v. lantxo. An edo emen agertu izan ditut lanxka batzu. Larz in Alzola Atalak 118. 

lanxkila. Trabajo de poca importancia. Ez egon miu-miu, herabe eta uzkur; ez egon lanxkila batez aserik 

langile gaztea! SoEg Herr 15-9-1955, 1. 

lanxko. Dim. de lan. Bizpur egun kuetan nengokan ire gana fatekotan xardokitzea eta ene lanxkuekin eztiat 

denbrarik izan (Sal). Garral EEs 1917, 139. 


mende. 

343


lanxurda. v. lantxurda. 

lanza. v. 1 lantza. 

lanzai. Capataz. Lan-zaia, argin-burua, langille ta eiunkariak. Goen Y 101. Erregea dute lanzai, bera 

miresten dute. "Operum custos". Ibiñ Virgil 111s. 

lanzale (T-L), lantzale (Bera, BeraLzM). Trabajador, aficionado al trabajo. "Laborioso" Bera. "Actif" T-L. 

Ire attea ta niria gustiz lantzalliak [sic, por -tzaliak del original sg. NeolAG] dozak. AG 1050. Izan zeuek bere 

Txander-en antzeko lanzale. Alt EEs 1917, 45. Gizonik nagiena be, bearrizanak artu ta etsi badagi, langille ta 

lantzale agertu oi da. Eguzk LEItz 13. Aberats, lantzale, bizkor, argi, andinai, gereka ta pizka bat uzu ta basati 

zan Lassalle. Eguzk GizAuz 66. 

lanzale. v. lantzaile. 

lanziatu. v. lantzeatu. 

lanzitu. v. lantzutu. 

lanzixka. Ez da folsua behar batere makhurra / lanzixken sakhatzeko ihestuz aderra. (Interpr?). Hb Esk 224. 

? lanzkatu. Lanzkatzen zuen ungi egilea, erranez: azken gizonaren laguntzea haren beraren laguntzea zela. 

Hb Egia 53. Probablemente errata por lauzkatzen (q.v.). 

lanzoi. v. 1 lantzoi. 

lanzutu. v. lantzutu. 

1 laña (Lar, H), lain (Hb ap. Lh). "Grapa, abrazadera, laña, arpoia, eskakoa" Lar. "Crampon" H y Lh. 

2 laña. "Sillage d'une embarcation qui vogue" H. 

3 laña. "(S-saug), épidémie des végétaux" Lh. 

lañar. Bochorno. "Lañar dao eta dena leortu eitten du" (G-to). v. goierre. 

lañatu. "Lañar, trabar con lañas" Lar. 

lañeza (AN-gip ap. BU Arano; G-azp-goi-to), llaneza. Tr. La forma llaneza se documenta en los textos más 

antiguos: Ochoa de Arin, msOñ, Lizarraga de Elcano y Añibarro. 1. Llaneza, familiaridad (en los ejs. más 

antiguos); mimo, condescendencia excesiva; capricho. "Gurasoak lañez aundiyegia eman diyoe mutil orri" BU 

Arano (v. la rectificación del propio Bozas Urrutia sobre el significado de esta palabra, que corrige por lañeza, 

en BAP 1965, 417: "la frase-ejemplo que en mi trabajito daba, debe traducirse así: 'los padres le han consentido 

mucho a ese muchacho'"). Ibili ote diraden alkarrekin llaneza sobratuan lejitimamente ezkondu baño leenago. 

OA 161. Aizpak aizpakaz eta anaiak anaiakaz ere izango litukie milla bat beren arteko llaneza indezentiak. 

msOñ 162v. Nola bada idurizaióte lográtu matrimonio óna [...] konsentitus llanézak? 'Consintiendo 

familiaridades'. LE Matr6 274. Ai emastékies anitzéi [...] llanéza indigno konsentitzen tioténes. LE Matr2 85. 

Ipuin ta berba loiak esan, llaneza, zirriak, oraka bultzakak egin, besteai pekatu egiten irakatsi. Añ MisE 108. 

Gaizki oitua! Aitak lañezaz dana betea dauka. ABar Goi 23. Germaniar ari, aizekerirako lañeza nola kendu 

zenion, zerorrek bai al dakizu? EG 1956 (9-10), 46s. Lañeza artu arte etzun eskurik ematen (AN-gip). 

'Konfianza artu arte'. Inza EsZarr 173. Borondatia daukagunori lana eiten utzi nai-ezik burutik ondo 

jantzitakuak ez dute orlako lañezik. Auspoa 120-21-22, 142 (ap. ELok 161). Jaio orduko beren semeak / lañezaz 

bete zituzten, / era ortako mutil kozkorrai / ezta errez erakusten. Uzt Noiz 108. Semea lainezaz betetzen duen 

gurasoak, galbidean jartzen du maiz asko. MIH 269 (en el orig., Egan 1956 (5-6), 175 lañezaz). [Peru] lainezaz 

betea dagoela esango luke gogoko ez duen irakurleren batek. Ib. 337 (en el orig., Egan 1960 (1-2), 104 lañezaz; 

v. tbn. MEIG IX 109). Begi-laiñeza ote? / Zerua lekuz aldatzen / ari ote dan det kezka. NEtx LBB 228. 

2. (G-goi, AN-larr), lanezi (V-m). Ref.: JMB At (laiñez); Asp Leiz; Etxabu Ond 115. Envalentonamiento, 


mende. 

344


fanfarronada. "Laiñez, envalentonamiento" JMB At. "Si un niño en la visita de alguna persona a su casa anda 

como orgulloso haciendo tonterías, se dice: lanezixaz dabil" Etxabu Ond 115. "Engreimiento" Asp Leiz. Cf. infra 

LAÑEZA HARTU. Sarri pagatu izan dituzu / beste batzuen lañezak. Basarri Auspoa 55, 84. 

- LAÑEZA HARTU (G-goi ap. JMB At; G-azp, AN-gip). Hacer valentías, tonterías; fanfarronear. "Laiñeza artu, 

envalentonarse" JMB At. Cf. afankeria. Zuen mutillak txikitandikan / lañeza artua dauka / zuek etxeko kuziña 

txarrak / ta maixuai bota kulpa. Uzt Noiz 109. 

Etim. La forma lañeza es debida, partiendo de cast. llaneza, a metátesis de la palatalización. 

lañezoso. "Lañezoso utsa da, caprichoso, consentido, mimado, terco, testarudo" (AN-gip). 

lañeztu. "Engreirse" Asp Gehi. 

laño (L-ain, BN-arb, S; VocBN, H, Foix ap. Lh; laiño L, B, BN; Ht VocGr 424, Dv), lano (SP), llano (Urt, 

Chaho). Ref.: A (laiño, laño); Lh; Gte Erd 218. 1. Sencillo, simple; (ref. a personas) sencillo, cándido, 

ingenuo; afable; sincero, franco, leal. "Rond" SP. "Apertum pectus, [...] zintziñezko presuna, bihotz llanóa" Urt 

II 162. "Simple, laiñoa, arrontera, bakhuna" Ht VocGr. "Franc, sincère, loyal" VocBN. "Simple, naïf, candide, 

affable" Dv. "Affable, de facile abord. Iaun laño bat da, c'est un monsieur simple, affable, qui reçoit et entretient 

avec bienveillance les plus petites gens. Simple, sans détours, ingénue" H. "Expansif" Lh. AxN explica 

arronteraz (417: errege bezti bedi oihalik hoberenaz [...], ta nekhazalea arronteraz) por illanoez. Tr. 

Documentado en la tradición septentrional desde principios del s. XVII; al Sur se encuentra en Arrue, Arana, 

EusJok, AzpPr y algunos autores modernos. Emplean llano Lizarraga de Elcano y Duhalde (aunque lañoki en 

éste último; cf. tbn. llanoki en Etcheberri de Ziburu). Al Norte, a partir de mediados del s. XIX, sólo se 

documenta laño. 

Iaunagana altxa gogoeta lanoak. EZ Man I 50. Iongoikoa, entzunzatzu ene othoitz lanoak. EZ Man II 9 (cf. 

infra (2)). Eztuzu nahi lano eta idekia izan haur bat bezala. SP Phil 486. Bizitze komuna eta lanoa. Ib. 25. Bihotz 

lano batekin zerbitzatzen baitu Jainkoa. Gç 43. [Eskuarak] perpaus lanoan eztu uzten jeusere [...] erregelek 

manatzen duten eredura konplitu [gabe]. ES 191. Gauza lanoak eta guti baliosak. Ch III 54, 8. Lanoak [...] eta 

edergaillu gabeak. Ch I 5, 1. Manera lano eta arrunt batez haurrik mendrenak endelga ahal ditzakeen 

bezala. In CatLan 3. Zerén baita ofizio bát llánoa ta humila. LE Prog 96. Nere kofesioak behar zen bezain 

sentserrak, llanoak, egiazkoak [...] izan othe dire? Dh 129 (cf. 69 lañoki). Kanpainako bizi laiño eta inozenta. 

Gy 204. Etzarê izan behar sobra lausengari, / ez erasle laiñoegi. Ib. 177. Gaitz hori heltzen bada, erremedioa 

laño da. "Bien simple". Arch Gram 121. [Yesus] lainhoa zen, eztia, grazia eta ungi zariona. Hb Egia 54. Izan 

zaitezte [...] laino nola usoa. Dv Mt 10, 16 (Leon laño; He, TB sinple, Ur tolesgabe, SalabBN xinple, Ip gogoxahü, 

Samper, Echn, Hual, senzillo, Ol, Or, IBk, IBe xalo, Ker lau). Gizon laño bat zen, fede oneko gizon bat. 

Laph 235. Amak eranzuera lano, gozatsu eta zegozkion erakoak eman oi ziozkan. Arr GB 6. Aiñ maitetsua, 

biguñ, malso, lano ta eramanduna zanak. Aran SIgn 109 (v. tbn. 99). Ororen alderat maithagarri eta amulsu da, 

bethi zuhur, laño, langile. Prop 1876-77, 74. Aditurik, ezkila, hire boz lañoa. Elzb Po 183. Izketa legun, afana 

franko / eta jolasdun lañua. EusJok II 59. Kofesio on eta laño batean. Lap 385 (V 175). Itzegiten laño / Pello ta 

Otaño / asiera obia / despeida baño. AzpPr 50. Haize laño eta gozo. Arb Igand 146. [Legearen hitza] har ezazu 

bere jite zuzen eta lañoan. Ib. 122. Igande goiza laborariak dukeien arterik lañoena da kofesatzeko. Ib. 111. 

(s. XX). Ez badu beti bardin osoki laño eta ezti erakutsi bere burua [...]. HU Aurp 157. Atxizkik halere hire 

eskuak garbi, laño hire bihotza. JE Bur 126. Lañoa zelakotz eta xehea ezin gehiago maite zuten orok. Ib. 158. 

Zer mintzaldi lañoak! Ib. 92. Lañoa eta langilea, aitzurrari lotzeko lotsatzen etzena. Zub 87. Haren etxe lañorat 

yuan zen. Ib. 46. Bainan izendatze [...] horietarako urhatsak ez ziren orain bezain laño ta erretx. GH 1932, 410. 

[Apostoluak] xaloak, lañoak, tolesgabeak izan bear dute. Ir YKBiz 197. Haurren zorion lañoa. Iratz 107. Fraile 

lañoa. Ib. 67. Fray Luisen idazlana itxuraz laiño baña oi ez bezela orapillatsua da. Gazt MusIx 61. Kondaira 

luze laño batean [kondatu]. "Dans un long et franc récit". Ardoy SFran 181. Mutil gazte laño goxo bat. "Simple 

et agréable". Ib. 149. Idazleak, sarrera laino eta ukigarrian dioenez [...]. MEIG II 98. Ez hitz lauz edo perpaus 

lanoz. MEIG IV 88. v. tbn. Lg II 180 (-nh-). Zerb Herr 14-6-1956 (ap. DRA). 

Mingain libre eta lañoak, maldizioa, murmurazioa eta itz lizuñak Jesusen izena baño maizago agotan artzen 

dituzten ek (Zugarramurdi, 1875). ETZ 309. 

(Con reduplicación intensiva). Obedienziak ez daki arrozoñamendu egiten: lano lanoa da. Mih 73. 

(Uso adv.). Horla sagu gazte zorigaitzekoa / gathuari mintzo zitzaion laiñoa. Gy 98. Zintzo ta laiño lan 

egin. Gazt MusIx 5. 

(Como segundo miembro de comp. adjetivos y adverbiales). Ilobaño maiteñoa [...] / ilobaño so lañoa. Iratz 

186. Eta Jainkoan galdua ni utzirik gain huntan / behakoa lano zoazi urruntzen zarenetan. Ib. 153. 

2. (H (+ -in-)), lano (SP, Urt I 180, H), llano (Chaho). "Planier, [...] llano. Bide lanoa, chemin planier" SP. 

"Plain, égal, uni. Bide lañoa, chemin sans inégalités" H. Itsasoa laño dago Baionako barraraino. Canc. pop. 

Ederra da itsasoa, zeruz bete ta laño / [...] ederra da itsasoa hasarretzen delarik. Iratz 111. (H), lano (SP). 


mende. 

345


"Othoitz lanoa, prière en prose" SP. v. HITZ LAÑO. (H), lano (SP). "Kantu lanoa, plain chant" SP. 

3. "Familiar, perteneciente a la casa, etxekoa, [...] mainadakoa, [...] lanoa" Lar. 

4. "Familiaridad, diapegoa, lanoa" Lar. 

5. Sencillez, llaneza, naturalidad. Haurrak badu bere lañoa, Jainkoak emana. Haurrak beraz maite ditu 

laño diren guziak eta hetarik dira loreak. Sokorri Herr 7-4-1966, 3. 

- LAÑO-LAÑOA. Con sencillez, con simpleza, con llaneza. Hitarik urrun haiza zak [...] hi baithan den 

herabea. / Amen Amari, laño-lañoa, egizok hire galdea. Ox 44. 

Etim. De cast. llano, con metátesis de la palatalización. Cf. top. Lañerri, nombre de la parte baja del valle de 

Ezcabarte (Navarra), contrapuesta a la alta o Baserri. 

lañokeria (Dv A, Lh (L, BN, S)). "Action ou parole par trop naïve, simplicité niaise" Dv. 

lañoki (L, BN; Ht VocGr 424 (-iñ-), VocBN, Dv, H), lanoki (SP, Urt I 401, Lar), llanoki. Ref.: A; Gte Erd 208. 

"Rondement" SP. "Simplement" Ht VocGr. "Afablemente" Lar. "Franchement, loyalement" VocBN. 

"Naïvement, simplement, d'une manière affable, sans malice" Dv. "1.º (L-ain), sencillamente, sin malicia; 2.º 

(BN), lealmente, francamente; 3.º (L) tranquilamente" A. "Erranen dut lainoki (con sencillez) (BN-arb)" Gte Erd 

208. Tr. Documentado en autores septentrionales desde principios del s. XVII (tbn. en Lizarraga de Elcano, 

M.A. Antia y Etxaide). La forma llanoki se encuentra en un ej. de Etcheberri de Ziburu y en Lizarraga de Elcano. 

En DFrec hay 4 ejs. de lañoki, septentrionales. [...] zure aitzinean (Iauna) llanoki dut aithortzen. EZ Man II 

13. Naturalki eta lanoki, batere aphaindurarik [...] gabe. ES 135. [Franzesaren heuskarala hitzez hitz itzultzen] 

franzesaren zenziak etzela anitzetan hain lanhoki explikatzen ahal. AR 7. Kontazágun llanokí gertatuzéna. LE in 

BOEanm 194. Mintza hargatik lañoki ta garbiki gaitzak erremedia detzaketenei. Dh 69. Aithorduko [sic] dauzut 

bada hasteko laiñoki, nerenaz karatera aski alegera dudala. Gy VIII. Ager zadazu laiñoki bada dukezun miña. Ib. 

73. Gizonak erran zakon lañoki: "Yo zazü". "Lui dit froidement". Arch Gram 90. Eskaldun emazteak lainhoki 

beztitzen. Hb Esk 180. Lainhoki aithortzen ditu bere hutsak. Hb Egia 6. Lainhoki mintzo da. Ib. 8. Harekin 

lañoki goan zela oihanera egur ebakitzera. "Simpliciter". Dv Deut 19, 5. Nehork eztu hain ederki, hain garbiki, 

hain lañoki [...] euskara mintzatu. Ip in Ax (ed. 1864), X. Bere untzi ttipiaren barnean, ur handi eta gaitz hartan 

badabila, leihorrean, orga on batzuetan baliz bezain lañoki. Prop 1880b, 183 (Dv traduce "aussi 

tranquillement"). Dudarik ez da, Jaun Doni Petri orduan, lañoki eta bere ustez, egiaz mintzo zela. Lap 254 (V 

115). Sainduak erran zituen hitz horiek hain lañoki [...] non [...]. Jnn SBi 158. Ezagutuz ezkinabiltzala gure 

onaren ondotik, behatuko zitzaizkigula lañokiago eta gibel-beldur handi-handirik gabe. Prop 1894, 20. Mintzo 

zeiezte [...] oihurik gabe, lañoki, ahizpa batzuei bezala. JE Bur 70. Ah! Zer gizaldea zitaken behiala 

Eskualdunena! [...] Lañokiago zerabilkean bere gogoa. Ib. 101. Bihotzaren batek bertzeari idekitzeko lañoki. Ib. 

36. [Etxeek] agur egiten daukute lañoki aireak [...] igitzen dituen xuriketez. JE Ber 52. Bizia goxoki [...] 

iragaiteko kidekoen artean, urgulurik gabe, lañoki, bake eztian. Zub 67. [...] erantzun zion Mayik laiñoki. Etxde 

JJ 126. Egin duen hutsa lañoki aitortuz. Herr 21-7-1960, 1. [Erasia egin] lañoki eta goxoki. "Avec simplicité". 

Ardoy SFran 338. Behar duzu zure buruaz segurtamen osoa izan; bertzenaz ez duzu lana ongi eta lañoki eginen. 

Xa Odol 61. 

v. tbn. Arb Igand 137. HU Aurp 151. Barb Sup 103. Etcham 228. Lf Murtuts 49. Othoizlari 1956, 89. Larz 

Senper 68. Lanoki: Ch I 5, 2. Lg I 358 (-nh-). Ant EE 1884a, 426. 

Emaiten tuzu lañoki trenpatzen agordientean abrikot hexurrak kraskaturik. ECocin 51. 

lañokiro, lanokiro (Lar). "Afablemente" Lar. 

lañoro, llanoro (Lcc). 1. "Llanura o llano, llanoro ibiltea" Lcc. 2. lanoro. "Familiarmente" Lar. 

lañotasun (L-ain, BN; Ht VocGr 424 (-iñ-), Dv, H (+ -in-)), lanotasun (Urt II 40, Lar, H), lanotarzun. Ref.: A; 

Gte Erd 208. Sencillez; candidez; afabilidad. "Simplicité" Ht VocGr. "Afabilidad" Lar. "Caractère simple, 

naïf, candide, affable" Dv. "1.º (L-ain), sencillez, afabilidad; 2.º (BN), franqueza, lealtad" A. Tr. Documentado 

en autores septentrionales desde mediados del s. XVIII; al Sur lo emplean Lardizabal y Arrue, ambos la forma 

lanotasun. Haur baten sinpletasunarekin eta lanotasunarekiñ. He Phil 492. Hirri egiten du bihotz obedienten 

lanotasunaz. Mih 74. Nola lanhotarzuna anitz baliatzen zaukun bezala elgarren arteko amorio hunaren 

begiratzeko, orobat [...]. AR 432. Haritu naiz emaitera lenguaiarik klarena [...] entseiatuz sartzera Lafontenen 

pentsatzeko eta mintzatzeko laiñotasunean. Gy XI. [Jesus bere apostoluakin] jaten eta edaten lanotasun 

guziarekin ziardutela [...]. Lard 438. Hango on guziak badire Testament Zahar eta Berrian eta bere 

lainhotasunean bertzelako arraizia eta atsegina dute erakurtzalentzat. Hb Egia 84. Mendi handiegia zen, ez 

egiteko noizbait asiki eta zilho arinkeria, yelosia edo lainhotasunak. (Interpr?). Ib. 7. Zuzentasunean eta 

bihotzeko lañotasunean. "In simplicitate cordis". Dv 3 Reg 9, 4. Bihotz guziak beretzen zituen bere lañotasunaz, 

bere amultsutasunaz. Laph 150. Eta kondesa prestuaren lanotasun eta konsejuak [...]. Arr GB 140. Izpirituko 


mende. 

346


lañotasun edo xinplezia. Jnn SBi 278. Lañotasun eta fidantzia osoarekin mintza gakizkion gure Jainko onari. Dih 

MarH 344 (ap. DRA). Guti haztatu dut ene bizian [apezño] harena bezalako lañotasunik. JE Ber 57. [Jaunari] 

atsegingarri zaizko lañotasunean eta leialtasunean dabiltzanak. Zerb IxtS 58. 

lañotegi, lanotegi. Llanura. Zeña egoten baitzen Mamre amorrhe-arraren [...] lanotegietan. "Convalle". 

Urt Gen 14, 13 (Dv haranean, Bibl haritzetan). 

lañotsu, lanotsu (Lar). "Afable" Lar. Josek diosal txit lanotsua egin, eta gero galdetu zien: [...]. Lard 57. 

lañotu. 1. "Allaevare, legundu, berdindu, lanotu" Urt I 511. 2. (L, BN ap. A; Dv, H (+ -in-)), lanotu (Lar, 

H), llanatu. "Hacerse afable" Lar. "Devenir affable, d'abord facile, avenant" H. "1.º (L), hacerse afable, sencillo; 

2.º (BN), hacerse franco, leal" A. Sg. el ed., hay llanatu 'mostrarse sencillo' en LE Doc. 3. lanotu. 

"Familiarizar, etxadiatu, diapetu, lanotu" Lar. 

lañotz. v. 1 laiotz. 

lañube. "Lañubea, bodega (BN)" (Comunicación personal de Villasante). Cf. ainube. 

laortasun (AN-gulina ap. A Dv). "Inquietud" A. Cf. laborri. Karlomanok laortasuneki eztu loik iten 

(AN-gulina). Orreaga 54 (V, G-nav larritasun, G, AN-erro, BN-baig, Sal antsia). 

laortz. v. lauhortz. 

1 lapa (B ap. A; SP, Ht VocGr 380, Arch VocGr 197, Dv, H). 1. "Grappe de raisin pressuré. Marc de pomme" 

SP. "Orujo, hollejo" A. Oiloek on dute mihura egosirik; tomatea, mahatsa eta mahats-lapa gaixto. Dv Lab 

291. Barrikako mahats-lapari, gain behera, urarekin batean bizpalau pint'arno ixuririk egina. JE Bur 77. "Il 

se dit des parties de marc qui se mêlent au vin, au cidre, etc., quand on le soutire après fermentation" H. "Par 

extension, fleurs de vin, cidre, vinaigre et liqueurs fermentées; pellicules qui se forment à la surface d'une eau 

dormante" H. "Par analogie, dépôt de sable, mêlé de feuilles et matières organiques que laisse une inondation" 

H. 2. "Hez, heces, liak, ondakinak, lapa, tortika" Lar. 

2 lapa (V, G; Urt V 259, Lar, Izt C 206, Dv, H, T-L). Ref.: A; AEF 1960, 21; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. 

"Patelle" Dv y T-L. "Lapa, cierto molusco. Clases de lapas: atx-lapa (V-m), la mayor, más carnosa y más basta o 

menos fina. Erroi-lapa, irargi-lapa (V...), lapa roja, amarillenta. Lapa-baltza (V), lapa negra" A. "Lapian 

moduan pegau jakun da ezkiñuan gau guztian ondotik kendu" Elexp Berg. Gura oei lapa arkaitzari bezala 

itsasten zate biotza. AA (ap. H). Zeintzubetan arrapatzen diran ugari zirlak, ostreak, otarrainak, xangurruak, 

lapak, iskirak eta beste asko oei darraizkiotenak. Izt C 204. Eioko eban neure sabelak / perol bat lapa gordinik. 

Azc PB 350. An bertan sortuten dira lapak eta mutxilloiak. Ag Kr 139. Sarri etxeratuten ebazan arrain, lapa, 

karramarro ta beste itxasoko janariak. Echta Jos 201. Gaztañak ezik, lanpernak, karrakelak eta lapak ojuztatzen 

zituan. Anab Don 33. Lurrari josi zen lapa bezala. FIr 146. Marennes-eko lapa aunditakoak, Moulin de 

Soubeyron-go ardo zuriarekin. JAIraz Bizia 17. Lapak biltzen asi zan. Anab Poli 15. v. tbn. Iraola 121. Eguzk 

GizAuz 86. 2. "(V-ple), verrugas de árbol" A. "Guk [zugatz askok dituen] kozkor auentzat itzak ugaritxo 

dauzkagu: lapa (V-ple), [...] marhüka (S)..." A EY IV 239. 3. Duela. Gibela edeki-eta, barnean kausitu 

dituzte zonbait lapa handi. Herr 23-1-1964, 1. Gero, hiru ardietarik, partikularzki batek, bazituen gibelean 

apatzaliak edo lapa edo galua (les douves) handiak eta ttipiak, biziki ederrak. Herr 14-5-1964, 2. 

- LAPA-BURDINA. "Lapa-burni (AN-gip), cierta barrita de hierro que sirve para arrancar la lapa de la roca" 

Garbiz Lezo 144. 

- LAPATAN. Cogiendo lapas; a coger lapas. Bein lapatan, bestean moxillatan, da urrengoan karramarrotan. 

Echta Jos 201. Dirue kanbidxetie baño oba da Izarora yuen lapatan! Ort Oroig 115. 

3 lapa (V-gip, G, AN, Ae, Sal, R; Lar, Izt C 45, Lcq 110, H). Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 597; A; Arzdi Plant1 

277, PlantR; Elexp Berg. 1. "Cadillo" Lar. "Bardana" A (que cita a Lcq y un manuscrito vizcaíno). "Lapa, 

pegadiza" Mdg 151 (en una lista de plantas). "Lapia (Lappa major), lampazo" Arzdi Plant1 277. "(Artium 

minus), lampazo. Lapa botatzen abil neri tta" Elexp Berg. 2. "(V-ger), cabezuela, fruto de la bardana" A. 

"Lápaak, los erizos de la semilla de ciertas plantas que se pegan a las ropas" Iz ArOñ. Cf. VocNav: "Nombre que 

dan al fruto de las matas denominadas Lappa major y Setaria verticilata[...] (Pamplona, Tierra Estella, Cuenca, 

Mélida, Aoiz, Etayo)". 

- LAPA-BELAR (G-to, L-ain, R; Lar, Lcq 110; -bedar V-gip; Añ; -berar Izt C 45). Ref.: A; Iz ArOñ (lapá- 


mende. 

347


bedarra); Elexp Berg (lapa-bedar). "Lampazo" Lar. "Bardana, planta anual de hojas de color verde obscuro, 

acorazadas y con aguijones ganchosos y fruto aovado lleno también de aguijones. Lapa-belarra minkaitz 

izugarria da, [...]; kuxkulluak ditu aisa soiñekoari itsasten zaizkanak (G-to)" A. Etxeko irastor (lapa-belar) 

bigun / oetarako dute igun. Or Eus 178. Azteriaren erkin arazteko on da lapa-belarraren ura egosita [...] artzea 

(R-uzt). A EY IV 225. 

- LAPA-TXIKI (Lar, Añ, Izt C 45, Lcq 110), LAPA-TTIPI. "Amor del hortelano" Lar y Añ. "Xakur-mihia, 

landare hunek badu bertze izen bat han-hemenka: lapattipia. Ez dugu uste erhotik atheratzeko baizik on den" 

Zerb GH 1933, 120. 

4 lapa (L-ain, B ap. A; Dv, H), llapa (S-saug ap. Lh). "Se joint à izerdia sueur, exprimé le plus souvent et 

sous entendu quelque fois. Il signifie sueur abondante, ruisselante" H. "Copioso (sudor)" A. "Mouillé. Ordi 

llapa, ivre mort" Lh. "Iguzki onekin arront berotu naiz (AN-5vill), bero onekin lapa egin naiz (AN-5vill)" Gte 

Erd 171. "Arratsaldean lapa atera dit (AN-5vill)" Ib. 174. v. IZERDI-LAPA, IZERDI-LAPETAN. 

lapaberde (Lar, Izt C 206). "Verderol" Lar. 

lapagorri (Lar, Izt C 206). 1. "Murice" Lar. 2. "Cierto gusanillo acuático (G)" A Apend. 

lapail, lafail. Cura, sacerdote (en el habla de los gitanos vascos). "Laphail (git.), presbítero" A. "Lafail, apez" 

Barb GH 1970, 35. "Lafail, sacerdote (git.). SJayme" DRA. 

lapaitz (G, AN... ap. A; H (BN)), lapatx (Vc, AN-5vill ap. A; Aq 1072 (G, AN), Añ, Lcq 110), lapatz (V-arr ap. 

A; Añ), lapaz (Lar, Añ, Izt C 45, Lcq 110, H). 1. "Lampazo" Lar. "Cadillo" Aq 1072. "Amor de hortelano" Añ. 

"Bardana (bot.). Lapatxa baiño beteago dagoz aurten sagarrok" A. Cf. VocNav s.v. lapacha. v. 3 lapa, LAPA- 

BELAR. Muri ta lapaitz-orde balekar / axaleko sapelarra. Or Eus 278. Artilleaz ardura baldin bazera, sasimoltso, 

lapatx eta narrak aldera itzatzu. "Lappae". Ibiñ Virgil 102. 2. "Romaza (Rumex friesi), lapaitza" Lcq 

139. Cf. VocNav s.v. lapaiza. 3. "Lapaitz, lengua de vaca (Rhamix crispus) (AN-gip)" Iz IzG. 

- LAPATX-IKO. "(V-arr-m), higo pequeño y dulce" A. 

lapa-lapa (S; T-L), lafa-lafa (BN-baig, R), llapa-llapa (Lh). Ref.: A (lafa-lafa); Lh; Lrq. "Ruido que hace el 

perro al comer" A. "(S-saug), onomat. glouglou qu'on fait en buvant. Pour les chiens on dit llapa-llapa" Lh. 

"Lapa-lapa, en lapant" Lrq. "Laper, lapa-lapa edan" T-L. Zakurrak bezala edaten du, lapa-lapa eta 

zurrungatzen. Herr 2-2-1961, 1. Hantik harat belhar zopa edaten nuen lapa-lapa. GAlm 1968, 54 (ap. DRA). 

lapamagurrio. "Marisco" Izt C 206. 

1 lapar (V, BN-baig, R-uzt ap. A; Ht VocGr 419; -ph- Dv, H (L, s.v. lahar)). Zarza. "Ronce" H. 

"Lapharrezko, qui est fait d'épines et de ronces" Ib. (s.v. laharrezkoa). Tr. Documentado en autores 

septentrionales y en Orixe e Ibiñagabeitia. Bil othe daitezke elhorrietarik mahatsak edo lapharretarik 

phikoak? HeH Mt 7, 16 (Dv, Ol lap(h)ar; Lç khardu, TB, Echn k(h)ardo, He, SalabBN lahar, Ip nahar, Hual 

xargatze, Samper zearnarre, Or, IBk lar, IBe gardu, Ker sasi). Harrokaz harroka, lapharrez laphar, izerdiz 

suntsitua, eskuak eta oinak larrutuak. Laph 40. Lapharrak eta arbola soberakinak phikatuz. Prop 1876-77, 41. 

Sist handik, sast hemendik, / zer listafinak, / laphar, ausinak! Zby RIEV 1909, 106. Zuk eta nik lur hutsa edo 

lapar sasipe bat baizik ikusiko ez ginuen tokian. HU Aurp 98. Uzten diozkatzutelarik arrantzei eta lapharrei 

arropa puskak. Prop 1895, 84. Nere etsaiak, jauna, azken hatseraino barkhatuko ez diotedanak dire: lapharra 

eta xistu-belharra. EGAlm 1897, 29. Zangoak harri eta laphar artetan larrutuak ere ditut! Barb Sup 77. Asun 

beltz, othe, laphar, horra zer / jaio litaken lurretik! Ox 139. Lapharretarik bil ditakea mahatsa edo elhorrietarik 

phikoa? Leon Mt 7, 16 (Hual ñarduretarik). Nere lurrak arantza ta laparra zekarren. Or Aitork 98. Laparrak eta 

asunak aurtiki dira, girlandak eta arkiak, zonbeit xeila zahar ere! Herr 16-6-1960, 3. Gu bezala lurreko 

lapharretik izanagatik. Larz Iru 132. Kardulatza ta lapar arantz-txorrotxa ernetzen dira. Ibiñ Virgil 46. Lapar ta 

harri-arteketan gora, / segi xendra: helduko hiz lekura. Othoizlari 1968 (n.º 50), 29. Oibel guzien petik, / lapar 

guzien gainetik (BN-baig). CEEN 1972, 27. v. tbn. Iratz 178. "Otso-lapharra, églantier (ronce de loup)" H. 

- LAPAR-HESI. "Laphar-hesia, clôture, haie de ronces et d'épines" H (s.v. laharresi). 

- LAPAR-SASI. "Zarza de cambrones" A. 

2 lapar (B, Ae; Lar, Añ, -ph- H (s.v. lahar)). Ref.: A; A Apend. "Garrapata" Lar. "Caparra o garrapata" Añ. 

"Tique, lakhasta deitzen da oraino lapharra, zeren lapharra bezala lotzen den. Lapharrak baino gehiago etzitu 

utziko" H. "Insecto, parásito" A Apend. Iñazio ikhustearekin semea jin zitzaion bururat eta [...] lothu zitzaion 


mende. 

348


lapharra bezala. Laph 56. Gobernioa hari eta haren onthasuneri lapharra bezala lothurik. Barb Sup 149. 

Pahuinak jende lapharrak dira, lurreko gauzer ezin gehiago estekatuak. Prop 1880b, 252. 

3 lapar (R-uzt ap. A), llapar (S ap. A y Lrq). "Llapar (Sc), legaña. Begi-lapar (R-uzt), legañoso" A. 

"/l'áphar/, chassie (S)" Lrq. v. bekar. Gazte horiek ez dizie begian llapharik, eta zütien partidak goitü dititzie 

(S). Eskual 2-4-1909 (ap. DRA, s.v. llapa). 

4 lapar. "(V-ple-oroz), cerón, residuo, escoria o heces de los panales de la cera" A. 

5 lapar. "Laparra, edur-laparra, la nieve que escasamente cubre el suelo" Iz ArOñ. 

(laparda). "Lujarda, mostaza negra, planta de la familia de las crucíferas. Sinapis nigra. Se usan también en 

Alava las variantes laparda, luxarda y la usarda" Baraib 360. 

lapardi (Dv (s.v. lahardi), T-L). Zarzal. "Fourré de ronces" Dv. "Ronceraie" T-L. v. laharraga. Zoaz, 

erantzi etzazu diru gosearen lapardiak. "Dumeta". Or Aitork 398. 

laparraga. "Lapharraga, ronceraie, lieu peuplé de ronces" H (s.v. laharraga). 

1 lapartsu (Dv), laparzu. "Qui est plein de ronces" Dv (s.v. lahartsu). "Laphartsu, ronceux, plein de ronces" H 

(s.v. lahartsu). Bide xendra, potzako xendra, / Xendra harruzpil ta laparzia, / Xendra txar nardagarria. 

Othoizlari nº 50, 28. 

2 lapartsu, laparzu, llapartsu (S-saug ap. Lh). Lleno de legañas. "Llapartsu, llaparroi (S), chassieux" Lh. 

Azkartzen dü, erdi pürgatzen, estomakeko minkhoilak zohiazten, begi lapharziak xahatzen eta argitzen hur 

horeki bustatzez. Alth Bot 14. 

lapartz (-ph- Dv A). "Ciron" Dv. "Cresa, insecto áptero que se cría en el queso y en la harina y es de los 

más pequeños que pueden verse sin microscopio" A. 

laparuzia (det.). "Lobo marino" Deen II 133. Cf. lapuruts. 

laparzu. v. 1-2 lapartsu. 

lapasta (BN-baig ap. Satr VocP), lapaxta (AN-larr ap. Asp Leiz). "Nieve a corros" Satr VocP. "Lapaxta, elur 

lapaxta, capa delgada de nieve. Elur lapaxta bat egin du" Asp Leiz. 

lapast(a). v. lapats. 

lapastatu. v. lapastu. 

(lapasti). "Con la de Lapasti" (1290) Arzam 312. 

lapastu (V-gip, G-to, AN-gip-araq, B, -ph- L-ain; O-SP 230 SP, Lar, Añ (G), Dv (-ph-), H (+ -ph-)), lapaztu 

(AN-gip, L), lapastatu (H), lapaztatu (-ph- BN-baig). Ref.: A (lapastu, lapaztu, laphaztatu); Izeta BHizt2. 

"C'est lors que le lait se caille en le faisant cuire pour avoir été trop gardé" O-SP 230. "Esnea lapastu da, le lait 

s'est tourné" SP. "Acedarse la leche" Lar y Añ. "Cortarse, hablando de la leche" A. "Esne au nola lapastu 

zaikun" Izeta BHizt2. Ala egiñik, esneak irauten zuen urrengo goizerako lapaztu edo korta gabe. Zubill 150. 

lapata. "(V-ple), lapatxa-bedar" A Apend. 

lapataka (S ap. Lh). "Au galop" Lh. v. hapataka. 

lapategi (Lar, H (+ -ph-)). 1. "Cadillar" Lar. 2. "Lieu où il s'est fait un depôt, par alluvion, d'une terre 

sablonneuse, mélée de beaucoup de matières végétales" H. 


mende. 

349


lapatin (B, S (-thiñ); H), lapatina (AN-gip-araq, B, BN-arb, S (+ -ph-); Chaho (-thiña), T-L), lafatina (-ñ- Lh), 

lapati (Sal, R-uzt). Ref.: A (lapati, lapatiña); Lh (laphatin, lafatiña); Izeta BHizt; Gte Erd 74. 1. "Lapathina, 

patience, parelle, rumex patientia" H. "Bardana (bot.). Lapatia da belar latz bat, betaren gisakoa, baia mearrago 

ta bastoago, zain-luzea" A. "Agrimonia, hierba de hojas anchas, medicinal para curar llagas" Ib. "Bardane, herbe 

aux teignes" Lh. "Gure landa dena lapatinez betea dago" Izeta BHizt. "Belar orri lapatina deitzen diote (B)" Gte 

Erd 74. "Lapatiña, osto-luze, zain-gorri. Azelga bezela tontortzen da. Udaberrian osto ttiki luziak, udan altualtu" 

(AN-gip). 2. "Lapatin (L-ain, BN-arb-baig), fruto de la bardana" A. Bainan zer zuen gizon bitxi horrek 

bera baino gazteago bati lapatina bezala lotzeko? "Bardane". Ardoy SFran 105. 3. (L?, BN? ap. A Dv). 

"(Adj.), amateur de discussion, de tracasseries" Dv. "Bullanguero, trapacero" A. 

- LAPATIN XEHE. "Aigremoine, laphatiña xehia" Alth Bot A (lafatiña-xehe). "Urtsu-belharrari 

laphatiñaxehea erraten diote Xuberon" Zerb GH 1932, 90. 

lapatinkeria (L?, BN? ap. A Dv). "Enredo, chisme" A. 

lapatio. "Chinapichiri" Mdg 151. 

lapats (V-gip, G-to, AN-gip-araq, B ap. A), lapast(a). 1. "Granos que produce la leche alterada" A. "Irakiten 

dagon esnea zoratu ta galdu danean, azal-gaña pikor ta aletxoz yosita ageri oi da. Aletxo oiek nere jaioterrian 

lapatsak generitzan. Pirikornaren egitamua Altmann jakintsuaren iritxiz lapats-egitamua da" Zait RIEV 1933, 

65. Beraz, lurra ez da zonbaitek uste duten pikor gogorra. Oro har, esne-lapastaren eite gehiago badu 

kanikaren baino. Herr 7-7-1960, 4. 2. Hollejo, orujo. Ez dut irauli nai gogai xuri oien barneko lapatsa. 

"Hollejo". Or Poem 522. 3. "Zeru laino lapatsa da (AN-gip)" Gte Erd 108. 

lapatu. 1. "(S; Foix), presser" Lh. 2. (S ap. Lrq). Lamer. "Lécher une pâtée liquide (chien)" Lrq. Lehoinak 

ez du zakurrak lapatu urik edaten. Herr 17-5-1962, 1. 

- IZERTU-LAPATUA. v. izerditu. 

1 lapatx (V-gip, G-azp-to-nav). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. (Sust.). "Copos pequeños de nieve" A. "Edur pixkiña 

dauanian (esaten da) edur lapatxa ein xok" Iz ArOñ. Eguzkiak dizdizatzen ditun gatz-lapatxetan barna. 

'Croûte de sel'. Or Mi 120. 2. (Adj.). "Lapatxagua, la que es más pequeña (hablando de plantas) (G-to)" Iz To. 

2 lapatx (V-gip), lapatxa (V-gip). Ref.: Urkia EEs 1930, 46; Iz ArOñ. "Gure nekazariak geien landatzen 

dituan zugatz igalidunak abetxek dira: sagarra, igalia jan eta sagardo edaria egiteko, madari, mizpira, okaran, 

lapatx (aran aundia) (V-gip)" Urkia EEs 1930, 46. "Lapátxa, lapátxia: 1) ciruela pequeña comestible, algo 

parecida a la endrina; 2) árbol que la produce" Iz ArOñ. 

lapatx. v. lapaitz. 

lapatz. "(Sal), copioso (sudor)" A. v. 4 lapa, IZERDI-LAPATS, IZERDI-LAPATSEAN. 

lapatz. v. lapaitz. 

lapatzean (V-gip). (Expr. adv.). "Lapátzian fuan, ir casi tocando" Iz ArOñ. 

lapaxta. v. lapasta. 

lapazorri (V, G, AN ap. A Añ). 1. "Si es piojo chato, lapazorria" Añ (s.v. caparra). 2. (V-gip ap. Elexp 

Berg). "Lapa-zorria (ladillas), persona importuna en sus pretensiones" msOch 28. "Importuna persona, 

lapazorria (ladilla) en sus pretensiones" Izt. "Ladilla, y también se llama así a un gusanillo que suele haber en 

los pozos" SMuj EEs 1921, 104. 

lapaztatu. v. lapastu. 

lapazto. "(L-ain), granulación de la leche que se pierde o de cualquier salsa" A. 

lapaztu. v. lapastu. 


mende. 

350


lape. "Avant-toit, lape (S)" Bon. "Lape (S), refugio bajo el alero de un tejado" A. 

lapidario. Lapidario. Zeruko urregille, lapidario edo artisjakin linzeagoa bear degu. Cb EBO 50. 

lapidatu, llapidatu (Chaho). 1. Lapidar. Har zezaten bada berriz harri iuduék haren lapidatzeko. Lç Io 10, 

31 (He, TB, LE, Dv, HeH, Ol, Leon (h)arrikatzeko, Ker arrika egiteko). Lapidatzen zutén Esteben. Lç Act 7, 59. 

Zergatik eztute horkatzen, estakatzen, erretzen, azotatzen, itotzen, banitzen, lapidatzen. Volt 146. Zeren eta 

baitakusat iondone Estebe lapidatua, iondone Laurendi kaskaldua. Harb 151. Lapidatua izango duk. Urt Ex 19, 

13. 2. "(BN-lab), tener a alguien en un puño, bajo amenazas" A. 

lapika. v. lapiko. 

lapikada. "Ollazo" Lar. 

lapiko (V, G; Lcc (s.v. ola), O-SP 230, SP (V), Ht VocGr 406, Lar, Mg Nom 66, Añ (V, G), Izt, Dv (G), H (V, 

G)), lapika (Hb ap. Lh). Ref.: A; A Morf 149; Iz UrrAnz, ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; EAEL 130. 

1. Olla; contenido de una olla. "Marmite" Dv. "Lapikuak sartaiñari ipur-baltz (refrán)" Etxba Eib. v. eltze, 

tupina. Tr. Documentado en textos vizcaínos de todas las épocas, y algo menos frecuentemente, en 

guipuzcoanos. En DFrec hay 16 ejs. de lapiko. Lapiko ezin dana, estalgi lizate, ze edozeinek dauko bere lekua 

bete. RS 69. Pobretxoai beren lapikoa partitu ezkero. Cb Eg III 343. Abadiaren lapikua, txikina baña gozua. Mg 

PAb 122. Erorteaz ausi ziraden perz edo lapiko asko. VMg 62. Ur otzak dirakian lapikuaren gargarratea 

kentzen edo tenplatzen duan bezela. Gco II 54. Irakiten ari oi dan lapikoak bezalaxen. Izt C 107. Orijo au da 

onena, bai gordiñik jateko, zein lapikorako. Ur Dial 104 (It, Dv eltze, Ip thipiña). Lurrezko lapiko, pedarra ta 

txangillak. Ag AL 60. Egin deusku geure Mariak / kafea lapiko baten. Azc PB 94. Lapiko andi bat bete baba 

baltz. Ag Kr 143. Lapiko bat sutan. Urruz Zer 122. Lapiko bete baba emoteko. Otx 92. Oraingo mutillek / banabinekoak, 

/ lapiko tapatzat / ala-galakoak (V-arr). AEF 1930, 10. Bestaldeko lapikoa, obea? Bilbao IpuiB 63. 

Zelako lapiko, alako tapa. SM Zirik 43. Lapiko huni Peruk gusto ona hartuko diolakoan nago. Osk Kurl 16. 

Lapiko ta kaxuela-usai gozoa zabaltzen zan etxe guzira. NEtx LBB 61. Lapiko, lapiko ona; arropak ez dik egiten 

gizona (AN-larr). Inza NaEsZarr 244. 

v. tbn. DurPl 49. AA I 572. A BeinB 45. Altuna 91. Or Tormes 27. Kk Ab II 39. JMB ELG 74. Laux AB 56. 

Etxde JJ 172. Erkiag Arran 105. And AUzta 81. Berron Kijote 189. 

Cocido. "Il se prend pour potage, pour le contenu du pot-au-feu. Lapiko ona dugu gaur" H. v. lapikoko. 

Ikatzkiñak baño lapiko obia [jaten dabee]. Mg PAb 130. Euren etxeetan sesin ta urdai ederrakaz lapikua 

eginarren ezin dabeela ain gauza gozorik jan. Ib. 131. [Judeguak] ez eben lizenziarik jaietan surik, lapikorik, 

gisadurik, erre-egosirik egiteko. Añ MisE 241. "Baba-lapikua, cocido de alubias. Baba-lapikua, egunero, 

eguardixetan" Etxba Eib. "Ollo-lapikua, cocido de gallina. Ollo-lapikua etxe guztietan, orrañok eldu gura eban 

Frantziako errege nafarruarrak" Ib. "Asa-lapikua, hervido de repollo" Ib. Gizonezkuen sarrittango argalunia, 

egunero ollo-lapikuagaz aspertzia. Etxba Ibilt 465. 

2. "(G-azp) zoquete" A Morf 149. v. tontolapiko. Mingaiñ latz arro zenbait / astotzar lapiko, / ixilduko 

dituzte / sekula betiko. Izt Po 142. Tonto, lapiko, txorua. Moc Damu 10. E, asto lapiko! Ez nazu golpe txarra 

eman atzeko ezurrian. Iraola 108. 

3. "(BN), caldero de metal" A. 

4. "(V-ple), hundimiento de la tierra en forma circular" A. 

- ITSU-LAPIKO. v. itsu. 

- LAPIKO-BURDIN. Pieza de hierro donde se coloca la olla. Buztiñezko lapiko paparbaltza, iru ankako 

krispin, goroztikoz suatzak, [...] auspoa ta lapikoburdin. Agur 21-4-1973, 7. 

- LAPIKOKO. v. lapikoko. 

- LAPIKO-ONDOKO. "Pieza de hierro de forma arqueada que sirve para sostener los pucheros en el fogón" 

JMB At. 

- LAPIKO-TXIKI (V). Ref.: A; A EY III 373. "Litm., (persona) de puchero pequeño; epíteto que se da a quien 

no sabe guardar secretos" A. "Hablador" A EY III 373. Txoperra bera ez da asko obea, lapiko txikia dalako, 

ikusi-alean azaltzeko, bere biziko txirritolea izan bere-ta! Erkiag BatB 157. Albomutil edo estaltzailleok, ostera, 

zintzoak bearko eben izan, eta ez edozein lapikotxiki edo euli. Ib. 23. 

- LAPIKO USTEL. Olla podrida. Jakiundeko maian janari onik ifinten eztigunari, ezpada lapiko ustel bat, 

arbiz, azaz, [...] zadura baduraz betea. Lar DT CCIV. 

- LAPIKO ZAHAR. Puchero viejo. Ollo ezurrez eta lapiko zar apurtuz betea. Urruz Zer 70. Beste ollo-zale 

eta lapiko zar zale asko. Ib. 71. 

- LAPIKO-ZAHARREZ, LAPIKO-ZAHAR LEGEAN. (Casarse) por el rito gitano. Cf. Urruz Zer 69: Ezkondu 

nai izan zuen, baiño benetan, Elizaz; abajo lapiko-zarrez. Nik nai nuke ezkondu lege zarrean, au da, 


mende. 

351


lapikozar-legean. Urruz Zer 69. Nola ezkontzen dira? Elizaz, ala lapiko zarrez? Urruz Iru ziri 47, 74. Usabiok 

naiago omen zuen lapiko-zarrez, baino Mari-Karmenek ez. Ib. 74. 

lapikogile (Lar, Añ (V), H). "Ollero, lapikogillea" Lar y Añ. v. lapikogin. 

lapikogin (Vc ap. A; Lar, Dv, H). Ollero. "Lapiko-gina, [...] ollero" Ast Apol 88 ( Dv). Zuzenduko ditu 

burdiñazko zigorragaz eta izango dira ausijak lapikogiñaren ontzija legez. Ur (V) Apoc 2, 27. Gero yabeak 

salduten / deutso lapiko-ginari. Zav Fab RIEV 1907, 530. Lapikoginak ekarri dau alkate, ari bere ausi deutso 

buruxe (V). A EY IV 318. 

lapikogintza. "Métier de potier" H. 

lapikoki. Restos, trozos de olla. Gauza auez gañera, asko ez izan arren, gaizki erretako ta beltz gelditutako 

lapikokiak topatzen dira. Arzdi LEItz 86. 

lapikoko (V). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Cocido. "Cocido, puchero, olla podrida" A. "Lapikokua jan 

ezkero eztau besteik biar izaten" Elexp Berg. Arpegi txar, iguina ta mukertasuna agertuten erretillu onetan 

bota deuskubezan lapikokuai. Mg PAb 60. Nos jan dozube etxian alango lapikokorik? Ib. 75. Osterantzeko 

zukurik gura ez. Lapikokorik ezta ikusi be. A Latsibi 148. Lapikoko ta beste janari guztiak berak zuzenduten 

ebazan. Echta Jos 12. Beintzat geuretu dogu aurtengo lapikokua ta... Kk Ab I 65. Barriro beroturiko lapikokorik 

ez bigarren lorako mattasunik etzirala bape on. Otx 92. Lapikoko gozoa ta edaniko ardaua ordaindu ostean. 


lapikokotxo, lapikokotxu. Dim. de lapikoko. Bakerik osoenaz bazkaldu eben euren lapikokotxua. Kk Ab I 

67. 

lapikola. "Fabrique de poterie" H. 

lapikondo. Cocido. Eta komentuetan jartzen [sic] emango ote diote pobreai lapikondorik. Urruz Auspoa 

113, 64 (ap. ELok 31). Ango etxekoandre Josebek eman izan dit iñoiz bazkaritako lapikondo usaitsu gozoa! TAg 

Uzt 206. Or zeukat lapikondokoa, baita esnia ere egosita pertzian. EEs 1913, 201. 

lapikotegi (Lar, H). "Ollería" Lar. 

lapikoto (Vc ap. A). Aumen. de lapiko. "Pucherito [pero cf. la trad. de Morf]. Ikazkiñaren lapikotoa, andia 

baiña arroa (V-och)" A. "Lapikoto (Mg), puchero grande" A Morf 276. Ikatzkiñaren lapikotua, andija baña 

erua. Mg PAb 122. 

lapikotxa. "Olla pequeña (V-arr)" A Apend. 

lapikotxo (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, H). Dim. de lapiko. "Pucherico" Lar. "Lapikotxo gorri-gorri, bera bete 

sórri: pipárra" Iz ArOñ (s.v. pipar). Cf. Baraib 359: "Lapikocho, centaura menor, planta de la familia de las 

gencianáceas". Ze gozoa izango zan arek egosiriko lapikotxoa! Ag Kr 157. Basoko lau bedartxu daukodaz 

egosten lapikotxu onetan. Otx 110. Gure arimen lapikotxua / otzik geratu ez daiten. BEnb NereA 58. Lurrezko 

lapikotxuan. Erkiag BatB 161. Onek bai, ama lapikotxuan ba-leuka ere, esango luke onek (G-azp). 'Éste no 

sabe tener ningún secreto'. Inza Eusk 1926 (3-4), 15. 

lapikotzar (Lar, Añ (V), H). "Ollaza" Lar. "Olla grande" Añ. 

lapikozaharka. "Lapikozarka (V-gip), juego que con pucheros viejos ha lugar el domingo de Ramos, echando 

los pucheros de mano en mano" A. 

lapiltze. "(G-bet), instrumento de hierro para coger lapas en las rocas" Zt (comunicación personal). 

lapin (S), lepei (S; Foix ap. Lh), llepei (S; Gèze, Dv (S)), llapi (S; Chaho, Gèze), illapi. Ref.: A (lepei); Lh 

(lepei, llapi, llepei); Lrq (llapiri). Conejo. v. untxi. Nonbre gabe lapiñ eta oillo iretsirik. Gy 69. Llepeia 

egoiten da hilabetez ernari. Ip Dial 98 (It untxia, Ur koneju emia, Dv konexu emea). Lapin errabiatuaren odol- 


mende. 

352


galduak senda zitzazkela bertze azinda eta abere... eta jende errabiatzera zoazinak. HU Aurp 76s. Perlaren 

ikhustera... lasterka illapiak / lilien murtxatzera, burrunbaz erliak. GH 1924, 767. Basa-lapin sasitik brixt athera 

batek. JE Ber 101. Horiek denek elgar aditzen dute, oilo eta lapinen ebasteko. Larz Senper 30. Helduden 

sasoinari buruz libratuak izan diren ihiziak lapin eta basoilo eta oilar zenbait. Herr 3-7-1997, 5. Ürzuen 

mentsian llapi eta erbi zunbaitek bizia ützi die. Herr 13-11-1958, 3. Ihizin ere maite omen du [...] / Basurde ala 

uzkina, / Urtxo, herbi eta lapina. Herr 13-10-1966, 3. 

- LAPIN-ZULO. "Halot, lapin-zilo", "rabouillière" T-L. 

lapindegi, lapintegi (T-L), lapintei, llapitegi (Lh). Conejar. "Clapier" Lh y T-L. "Lapinière" T-L. Horiekin 

kasu eman behar da gero lapinteieri ere... Guri ere ereman dauzkute bi lapin... Larz Senper 28. 

lapiri. "(S-no), conejo" A. v. lapin. Cf. Lrq s.v. llapiri: "Az[kue] et Lh[ande] portent lapiri en Souletin: fautif". 

lapis-lazuli. Lapislázuli. Austriatik ekarria izana da lapis-lazuli deritzaion marbre hura. JE Ber 63. 

lapisto. "(V-ger), aguardiente" A. 

lapitsu. v. lapiztsu. 

lapitz (V-gip, AN-gip, L, B, BN, S; SP (que cita a Ax), Lar, Lar Sup, Añ, Izt, VocBN; -ph- Dv, H). Ref.: A; Iz 

ArOñ. 1. Pizarra. "Lieu pierreux" SP. "Lápiz, especie de carbón mineral" Lar. "Piedra" Lar Sup. "Lápiz" Añ. 

"Piedra cayuela" Izt. (Algún ej. puede corresponder a la 2. a acepción). Les maisons de Lapiztoy (1520). Arzam 

312. Semen lapiçeco (1366). Ib. 312. Hura da lapitzaren gaiñean ereiten den hazia bezala. Ax 456 (V 297). 

Legorretan ere badira arrobiak karezko arria eta lapitza ematen dabeenak. Izt C 59. Buztinak eta laphitzak ur 

guti uzten dute jaustera berak baino beherago. Dv Lab 109. Paretak harria bezein tinko dagon lur edo laphitz 

batetarik eta teilatua lastoz. Prop 1892, 61. Gezaltzako lizuna baiño goratxuago dago sorgiñen puxeta-arrixe. 

Lapitza da, kuadradua (V-gip). Eusk 1956, 213. Han da herri guzia laphitz eta harri. Gazte n.º 16, Mayo 1958, 

3. Pizarra para escribir. Bortz urthetan joaiten ginen eskolarat, larruzko kartablea bizkarrean, laphitzez, 

tupa batez eta kukumarraka gottor batzuez hanpatua. Herr 7-10-1965, 1. 2. (L-sar, S; Arch VocGr; + -ph- 

Chaho, Gèze). Ref.: A; Lrq (-ph-); JMB At (merla). "La marne" Arch VocGr. "Marga" A. Badira lapitzak 

latsün hanitx dadükenak, eta ezinago hun direnak büztin lürrarentako. Ip Dial 51 (It, Ur tuparriak, Dv merla 

harriak). Gisukiak dira gisu-harria [...], merla, laphitza, igeltsua. Dv Lab 18. Lapitzak, marlak, igeltsuak, 

kledak badute guti aski gisu. Gatxitegi Laborantza 27. 3. (V-gip ap. Elexp Berg; -ph- H), lapiz, lapix. Lápiz. 

"Crayon, mine de plomb" H. v. arkatz. Tr. Documentado sólo en textos meridionales. Prima, berriz, 

lapitzakin jarria, ara nola zuan. Urruz Urz 17. Ataraten dauz sakeletik ingi edo papela ta lapixa. Kk Ab I 88. 

Lapitza atera ta zuzenduaz. Lab EEguna 102. Lapitzari esaten ziotek arkatza. Ldi IL 16. Eskuetan lapitz edo 

zerbait bear zunan beti. Or QA 141. Errezetia egiterakoan konturatu ei zan lapitzik ez eukala. SM Zirik 81. Adar 

zathi ttiki bati alde bietatik zorrozten zaizkio puntak, punta biko laphitz baten itxuran. Osk Kurl 77. Lapitz lodi 

bat eskuan. Erkiag BatB 32. Eskolako mai-ganean marrak eta lerroak lapizez nai igeltsu zuriz markauaz. Ib. 40. 

v. tbn. Ayerb EEs 1915, 259. 

- LAPITZ-HARRI. "No tenía que ser pizarrosa (lapitz harria) porque solía estallar en la hoguera (BN-baig)" 

CEEN 1969, 172. 

- LAPITZ BELTZ (BN-ciz; baltz V-gip). "Schiste siliceux" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. "Lapitz-baltza 

[piedra pizarra más dura y negra]" Iz ArOñ. 

- LAPITZ ZURI. "Schiste calcaire, lapitz zuria (BN-ciz)" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 

Etim. De lat. lapis. 

lapitzari. "Lapicero" Lar. 

lapitzatu. "Lapizar, verbo, dibujar" Lar. 

lapitzkara. "Laphitzkarako ou laphitzkara, qui ressemble au calcaire hydraulique, à la marne" Dv. 

lapitzondo. "Laphitzondo (S-saug), ardoisière" Lh. "Laphitzondo, voisinage d'une carrière de marne (S)" Lrq. 

lapix, lapiz. v. lapitz. 

lapizero. Lápiz. Paper bat esku baten / erdi zabaldurik, / ta lapizeru eder bat / bestian arturik. Azc in Ur 


mende.


PoBasc 198 (en cursiva en PB 299). 

lapiztsu (-tztsu Dv), lapitsu (-ph- S ap. Lrq (s.v. laphitz); H). "Laphitztsu, qui contient du calcaire 

hydraulique, de la marne" Dv. "Laphitsua, marneux, lieu abondant en marne lamelleuse et dure" H. 

laplaunti. "Paralelogramo" Lar. 

lapon. Lapón. Sarkalde Europan aspaldi-aspaldian bizi omen ziren lapon ala mongol antzeko gizenden 

arrastoak direla. Mde Pr 271. Ez diet gure lamiña pollit, adats horailei, 'Homo mediterraneus'-en, are gutiago, 

laponen, antz handirik atzematen. Ib. 271. 

lapran. 

- LAPRANEAN. Oblicuamente. "Lapran (V-m), oblicuo. Lapranean iñausi, podar oblicuamente" A 

(obviamente, lo único realmente existente es la expr. adv. lapranean). v. LAPRASTEAN. Aska eta guzti 

egoan, alde bat erropak jotzeko eran lapranean jarria. Baraia 79. 

laprasketa (V ap. A Añ). "Resbalón" Añ. Biderik zabalena estua egiten jakela, bidean milla laprasketa, 

jauste ta auste egiten dabela. Añ MisE 246. 

laprast (V-ger-m-gip ap. A). "Resbalón" A. v. irrist. 

- LAPRASTEAN. "Laprastean iñausi, podar oblicuamente; litm., resbalando" A. "Bi dira iñauskerak: erdizulora 

eta laprastean" Ib. (s.v. iñauskera). v. LAPRANEAN. 

- LAPRAST EGIN (Añ, Izt), LABRAST EGIN (Añ (V)). "Deslizarse" Añ. "Resbalar, labandu, (V) labrast [sic, 

¿por laprast?] egin" Ib. "Resbalar" Izt. Laprast egingo dozue bere lege santuaren bidean. Añ LoraS 102. Gu 

argalok zelan jausi ta laprast egingo eztogu bekatuan. Ib. 18s. Estropezu ta laprast egin baga ibilteko. Añ MisE 

61. Baia erradurak laprast eite eutzen da txakurrek atrapau eben. JMB OC II 246 (ap. ELok 148). Noiz laprast 

egingo ote dudan. MEIG VIII 42. 

- LAPRAST ERAGIN. Hacer resbalar. Oxin-ertzera elduta [...] arriak beren pixuz oxin-barrura laprast! 

eragin zion eta bertan ito zan. ZArg 1956, 167. 

laprastada (A, Zam Voc). Resbalón. 

laprastatu. "Deslizarse, laprastadu" Añ. "Resbalar, laprastau (V)" Ib. 

laprastkor. Resbaladizo. Baldin [tokia] bazan laprast-korra edo limurikorra, deituko zioten Amilategi. Izt 

C 22. 

laprastura (V-arr ap. A), laprasture, laprasturia (-turi V, L-côte, BN-baig ap. A; Añ). "Resbalón, 

laprasturia" Añ. "Resbaladera" A. "Resbaladura" Ib. Laprasture txiker bategaz alde egiten dau batek 

menturaz jauste andi bat. Añ LoraS 111s. Gorde gaizala oker-bideetan, arriskuetan, [...] laprasturia ta jauskera 

guztietan. Añ MisE 51. Oh, mundua, ze beterik zagozan lazuz, sarez, lakioz, amuz, laprasturaz! Añ CS 148. 

laprasturia. v. laprastura. 

lapratz. "Euri lapratza lankarra baino gehiago da, baina euri zaparrada baino gutiago (AN-5vill)" Gte Erd 

111. 

(laprizuri). "Dícese del individuo pelma, cargante, bromista pesado (Tafalla)" VocNav. 

laproi. v. lanparda. 

lapruritxa (det.). "Araño (Santander), escorpión, salvariego (Trachinus vipera)" FauMar 82. 

laprusa. v. lapuruts. 

lapuierre. "Lapuyerre, quema de odres con motivo de alguna fiesta" A Apend. 


mende. 

354


lapur (V, G, AN; Lcc, Mic 7v, Urt I 158 (-ph-), Lar, Aq p. 48, Añ, Izt 80r, H), napur. Ref.: A; Iz To, Ulz, Als, 

UrrAnz, ArOñ; Etxba Eib; Etxabu Ond 108; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 73. 1. (Sust. y adj.). 

Ladrón. "Cosario, ladrón" Lcc. "Caco", "galafate", "ladrón" Lar. "A veces es peligroso confesar la verdad, 

lapurrak on dik ukoa, uka ezak gizagaisoa" Aq p. 48. "Bakit gutxi edo asko zein dan lapurra" Izt 80r. "Amu 

lapur, anzuelo muy pequeño, negro y de doble curvatura. Lapur-posporo (V-m), cerillas que se encienden sin 

producir ruido" A. "Lapurrak lapurran bildur" Etxabu Ond 108. "Lapur billur barik. Dícese de cuando alguien 

se retira a casa muy "animado" por el alcohol. Atzo uste juat Migel lapur billur aundi barik juan zala etxera" 

Elexp Berg. Cf. Etxeg EE 1892a, 365: "2200 legua bide zeukazkiten Lapurren Ugarteetara (Las Islas de los 

Ladrones)". AxN explica ohoin (42) por lapur. Cf. ñapur. v. ebasle, ohoin. Tr. De uso general al Sur. Entre 

los septentrionales se documenta en Etcheberri de Sara, Hiribarren (en ambos únicamente refiriéndose a la 

etimología de Lapurdi), en un ej. de ChantP (88), en J. Etchepare (Ber 25) y Mirande (Pr 343 y HaurB 20). En 

DFrec hay 27 ejs. de lapur, meridionales. 

Sartu jate zure bildur[ra], / beretxat naxala gaxto lap[urra]. Lazarraga (B) 1153vb. Igazko lapurrok 

aurtengoen urkatzalla. RS 80 (recogido tbn. en Mg PAb 122). Ori da puta baten semea, lapur semea. (Alsasua, 

1645). FLV 2005, 327. Oñak ilzeakin josirik eta napur biren erdian ifenirik. OA 33. Lapurdiren deizinoa dela 

lapurra hitz hunetarik atheraia. ES 158. Ni zure biotzaren lapur? Lar SAgust 15. Lapur bat igorri zuen juezak 

sutan erretzera. Mb IArg I 143. Lapur biren erdian. Cb Eg II 85 (Dv LEd 157 bi ohoinen). Atso sorgin lapur 

batek ez eban gitxiago merezi. Mg PAb 76. Lapurrari lapurrak laztan. Ib. 121. Gizon gaizto ta lapurra, / guzi 

guzia gezurra. VMg 37. Otedá zenbáit gaizkiegille, lapúr edo giza-ilzále? LE Ong 50r. Sandia lapurra dala. AA 

II 210. Lapurrak guztijak daukaz lapurtzat. Astar II 180. Lapur tratubetan jausten dala. fB Ic III 274. Ziran 

gezurti andi / ta lapur osoak. It Fab 229. Hek kasatu laphurra han zena gordetzen. Hb Esk 85. Izan ziran 

kurutzian josijak beragaz lapur bi. Ur (V) Mt 27, 38 (Ur (G) lapur; SalabBN, Dv, Leon ohoin, Echn, Samper, 

Hual ladron). A, lapurra! pagatu biar nak egin dekan ezkerra! Sor AKaik 117. Lapurtzat egiñ bear zala lotu. AB 

AmaE 307. Manueltxok lapur-ipui bat eskatu zualako. Ag G 59. Zuazte presaka lapurrak arrapatzera. Ill Testim 

30. Txori lapurrak garitik uxa / oi diran antzera. Jaukol Biozk 17. Lapur guardiyan lapurra. Tx B II 94. Lapur 

txikiyak kastigatzeko / non-nai badago kartzela. Ib. 95. Ixilleko poliziya batek lapur bat gelditu ta juzgadura 

erua-eban. Kk Ab II 94. Lapurre etxean dezu. Lek EunD 37. Idazu gaur gaur paradisuan / lapur onaren zoria. 

Or Eus 123. Nausiak baleki zer ordutan etorriko zaion lapurra, esna legoke. Ir YKBiz 283. Ugazaben artean 

lapurrik izan eztanik eneuke esango. Eguzk GizAuz 9. Domudunok lapur andi batzuk dira. Ib. 64. Etxe-inguruan 

zelatan dabilen napurra astindu ta uxatzeko ez det iñoren baimenaren bearrik. TAg Uzt 167. Otsoa zanik be 

konturatu barik, azeri lapurra il ebalakoan. Bilbao IpuiB 37. Lapurrak alderdi igarra (AN-araq). Inza NaEsZarr 

59. Lapur pesta, laburre (AN-ulz). Ib. 81. Lapur bat bei(ag)o (AN-5vill). 'Neskato bat jaiotzen zaienean 

dauzkatenaz gaiñera'. Ib. 104. Kako bera baiño lapurragoak. Berron Kijote 79. Lapurra bazen ere ez zen 

nolanahiko litxarrero kaxkarra, lapur handia baizik. MIH 268. Lapur trebe bat aspertu egingo luke beharbada 

film honek. MEIG I 185. 

Agirienak dire Artzaia makoarekin deritzan [izar] pilloa, ta Zazpi lapurrak deitzen den bertzea. Bera EEs 

1915, 164. 

(Como primer miembro de comp.). "Zapo-izketa, lapur-izketa" NEtx (comunicación personal). Dongatzat, 

lapur-usainekotzat, sorgintzat ta guzurtitzat zeunkan luebagin pranzes au. Mg PAb 168. Ardi-ebatsitzaleak 

beren gaiztakeria estaltzeko asmatua, zeñari esaten zaion lapur-marra. Izt C 223. Beragaitik dute, bada, ardi 

belarri bageak jakintsuro ifinitako izen egoki txit bidezkoa, lapur-marra. Ib. 223. Borda au zan lapur-etxia. Bv 

AsL 107. Diru-etxeak lapur-etxeak dira. Ag G 354s. Bereala burutzakoak dei egin eutsan Zozpal-eri lapurtxistua 

joaz. Erkiag Arran 55. Ixidrok lapur-usaiñik be ez eutson artu Errupiñori. Bilbao IpuiB 96. Lapur-usaiña 

ete dario ba? Erkiag BatB 169. 

(Como segundo miembro de comp.). v. BIDE-LAPUR, GAU-LAPUR. v. tbn. basalapur, itsaslapur. 

Egazti arrapatzalle edo txori lapur oneei. Mg PAb 180. Ez etxe lapur izan, ez etxe lapurrei lagundu. VMg 28. 

Marrubi-lapur nenkusanetan. Ldi BB 144. Nortzu diran oe-lapur. Zait Sof 16. Guren-lapur eta gizon-ioputzaile 

[...] izendatzen baitira. Zait Plat 136. Sagar-lapur guztiak. Osk Kurl 137. Aur lapur eldu zaigu / gaur eriotza. 

NEtx LBB 215. Zure biotz-lapurren / bildurrikan gabe. Ib. 210. Pake-lapur. Ib. 246. Ardo lapurrari. Berron 

Kijote 28. 

2. (V-ger-gip). Ref.: A; Elexp Berg. "Engañoso. Katillu sakon onek lapurrak izaten dira, eztalakoan 

edozeinbat artzen dabe (V-ger)" A. "Engañoso, despistante. Terreno lauak oso lapurrak izaten die. Tolosturia 

lapurra dala: gauzak tolostutakoan gutxitu egin direla dirudiela" Elexp Berg. 

- LAPUR-AFARI. "Ari-gai danak antolatutakoan, aparia. Gaueko ordu batak aldera. [...] Sorgiñ-afarixa, lapurafarixa 

(batzutan disfrazau egiten ziralako)" Iz LinOñ 180. 

- LAPUR EGIN. a) Acusar de ladrón. Aitagiarrebari eraso zion, ainbeste mesede artu eta gero bera eta 

bereak lapur egiten izan zuen eskergabekeria arpegian emanaz. Lard 40. Berak kendutzen eta ni lapur / egiten 

ibilli dira. Noe 31. b) Robar. Urtebete osoan / beti lapur egin, / batzutan kaminoz ta / besteetan mendiz. 

(Interpr?). Balad 227. 


mende. 

355


- LAPUR-ESTALKI. "(G-to), encubridor de ladrones, cómplice" A. 

- LAPUR-MEZA. Misa de alba. Lapur-mezan jaunartzea, / Meza Nagusiz pakea. Or Eus 185. Lapur-mezan 

zioten [begi] biek eiten diz-diz. Ib. 288. Uitzin ez dun Meza Nagusirik, ez lapur-mezarik, ez Meza ixilik ere 

ondoren errespontsu gaberik. Or QA 111. 

- LAPURREZKO. (Adnom.). Erromeriak, saldu eroste lapurrezkoak, alkar batuteak, galaiak ikusteak. Añ 

MisE 72. 

- LAPUR-TOKI (Lar, Añ). Guarida de ladrones. "Acogida de ladrones" Lar. "Ladronera" Añ. v. LAPUR-ZULO, 

lapurtegi. Gaztelu baten lapur-tokia eukeen kapitai ta lapur batzuen artean. Añ MisE 137. Menditzua da, ta 

arro itzelak, lapur-tokitzat alalakuak edo guztiz egokiyak daukazana. EEs 1915, 15. Antxe lapur-tokijan politopolito 

eukiten ei-eben zaragi ederra [...] bere astotxuan dotore. Kk Ab I 117. 

- LAPUR-ZULO. Escondite de ladrones. v. lapurtegi. Nere etxea otoitz edo orazioaren etxea izendatuko da, 

eta zuek lapurzulo biurtu dezue (Lc 19, 46). AA I 529 (Ol, Ir YKBiz 379, Ker, BiblE lapur-zulo; Lç gaixtagin 

leze, He ohoin banku, Dv, Leon ohoin-zilo, HeH ohoin harrobi). Erreka-zulo ori [...] lapur-zulotako polita dala 

esan diteke. Or SCruz 17. 

Etim. Se trata probablemente de un préstamo. Parece aceptable la segurencia de Corominas de que proceda de 

"un adjetivo romance lefr-, lafr- 'goloso', 'comilón'". 

lapurbatune. v. lapurdi. 

lapurdei. v. lapurtegi. 

1 lapurdi. "Jacarandana , junta de rufianes o ladrones, lapurdia, lapurbatunea" Lar. 

2 lapurdi. "Arextean kor zegon beorra eta ya ezta ageri; fan da, bai, gargoro lapurdira, [...] ya habría ido sí 

desde ahora a la venta de la puñeta". ZMoso 59. 

lapurd(i)era. v. lapurtera. 

lapurditar. v. lapurtar. 

lapurgin. (Lo) que hace que haya ladrones. Naasteko dantziari esaten deutsee [...] aingerubeen tristezia, 

birjineen ondamendija, adulterijogina, lapurgina, gorrotogina, zelogina... fB Olg 86. 

lapurkan. "Saltando en grupo agarrados del brazo (V-m)" A Apend. 

lapurkatu. Robar. v. lapurtu. Lapurkatu dautsoez urreak joko-etxeetan. TAg GaGo 11. Ollotegitik 

ollandarik ederrena edo bordatik ardirik otxanena lapurkatzeko. TAg Uzt 239. 

lapurkeria. v. lapurreria. 

lapurketa. v. lapurreta. 

lapurki. A hurtadillas, disimuladamente. v. ebaska. Ta ixilik berriz sartzen zan geldi, / nere zai beti... beti 

lapurki! Loram 56. 

lapurkume. Casta de ladrón. Nola izan ditekean esatea fama onean daudenak gatik bortak dirala, judu 

kastak dirala, jenerazio txar edo bajukoak edo lapurkumeak dirala. Gco II 307. 

lapur-lister. "(G), ladronzuelo, ratero" A. Lau milla lapur lister eremura eraman zituen ijito hura. Lard 

523. Illoizaleak ikusi zituztenean Siriako lapurlister batzuek alderatzen. Lard (ed. 1887), 273 (ap. A). 

lapurmusu, lapurmosu. Ratero, ladrón. Biar ara juateko moduan egoten banaz, egon, neuk garbituko yuat 

a lapurmosu arraiua. Kk Ab II 33. 

lapurraldi. Epoca de abundancia de ladrones. Napoleonen gudatetik karlisten lenengo gudaterarte ixan ei 

zan lapurraldi itxela. Eulijak baño ugarijago ei ebiltzan. Kk Ab I 116. 


mende. 

356


lapurren (V-ple-gip). Ref. A; Gte Erd 168. Robando. "Lapurren eztutso orri iñok eruango (V-gip)" Gte Erd 

168. v. LAPURRETAN. Beiñ asiko larogei urtegaz lapurren, / ta bertan sarietan alan zara jausten? AB 

AmaE 324. 

lapurreria (Lar, Añ, H (+ -ph-)), lapurkeria (Lar, Añ (V, G), H), lapurreri (Vc, G ap. A). 1. Robo, hurto. 

"Pillaje" Lar. "Robo, hurto (214)" LE-Ir. "Hurto", "latrocinio" Añ. AxN explica ohoinkeriak por lapurkeriak. Cf. 

ñapurreria. v. lapurreta. Tr. Documentado en textos meridionales. En DFrec hay 2 ejs. de lapurreria y 1 de 

lapurkeria. Lapurrerian eta proximoaen kontrako dañuen baten parte izan direanak. Oe 111. Kuidádo dañues 

berzeén heredajeetán, kuidádo lapurreries. LE Prog 110. Lapurreria baten justiziak artutzen badu bat. Mg CC 

168 (CO 245 lapurrerija). Konfesatu arren lapurkeria beti gelditzen da biurtuteko zorra ta premiña. Añ EL 1 

137. Ez bakarrik lapurkerija dalako, baita bere modu onetan osturiko gauzak ez oi dirialako izaten modu onian 

eta santuban gastetako. Astar II 79. Onetaraxe lan egiteben euren lapurrerijetan. Kk Ab I 116. Zenbait 

lapurkeria dela kausa orain Euskal Herrian diren bezala. Mde Pr 240. Badira zenbait lapurrerian bizi 

diranak. AA II 166. Lapurrerian edo beste bekaturen batean. Ib. 121. Ez daiela ikasi / lapurkeriarik. Zav Fab 

RIEV 1909, 38. Fedea da beltzaren / odol egarria, / ondamen, suba, garra / ta lapurreria. Echag 167. Barnetik, 

ordea, lapurkeriz ta lizunkeriz beteak zaudete (Mt 23, 25). Ir YKBiz 402 (Ur (G) lapurreriaz, Ol, Ker lapurkeriz; 

He ohoinkeriaz, Echn ladronkeriaz, Dv harrapakeriaz, Samper bizio ebatstekoarnaz, Ur (V), BiblE lapurretaz). 

2. "Lapurreria, laphurreria, quantité, grand nombre, réunion de voleurs. Herri hortan bada laphurreria bat 

gaitza" H. 

lapurreta (V, G; Lar, Añ, H (+ -ph-)), napurreta, lapurketa (T-L). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; 

Gte Erd 219. Robo, hurto. "Pillaje", "hurto" Lar y Añ. "Pillerie" T-L. "Au da gizaldi ontako lapurretarik 

aundiena (V-gip, G-azp)" Gte Erd 219. AxN explica ohoinkeria (359) por lapurreta. Cf. Echaide Orio 122: 

"Lapurreta, cierto juego de naipes". v. ebasko, ohointza. Tr. Documentado en textos meridionales. En DFrec 

hay 21 ejs. de lapurreta y 4 de lapurketa, todos ellos meridionales. Napurretarik egin ote deban. OA 163. 

Judas itsasotik atera ta bere lapurketan zen bezala. (Interpr?). Mb IArg I 199. Ordikeriyak, lapurretaak, 

adulteriyoak [...]. Zuzaeta 46. Lapurreta txikiak egitera oitu zan. Gco II 15. Usura eta lapurreta da au. AA II 

190. Urlizijak izan biar eban lapurreta au egin eustana. Astar II 177. Ez zer ikusirik izan lapurretan. Ur Ex 22, 

9. Ordikeriara, lapurretara edo deshonestidadera edo gorrotora oiturik daudenak. Gco II 6. Lapurretak biar du 

/ restituziyua. Ud 129. Lapurreta ez da barkatzen arrapatu dan gauza jabeari itzuli bage. Zab Gabon 77. 

Gezurra eta lapurreta besterik ez dago oraingo munduan. Urruz Urz 29. Ainbeste lapurreta, etxe-erretze ta 

eriotz ikusita. Or SCruz 119. Iruzurrez eta lapurretaz zerbait beretu daun edonor. Eguzk GizAuz 146. Ogasun 

ekarkorren edozein jabetza lapurretea dala. Ib. 146. Zital gaiztoa eman zien suge beltzei, otsoei lapurretarako 

apeta. Ibiñ Virgil 72. Lapurreta bildurrik ez dek beintzat or izango. Ugalde Iltz 58. Lapurreta estaltzeko 

conquista izen ospetsua jarri zaio. Vill Jaink 177. Ez dago hordikeria eta lapurreta besterik alde guztietan. 

MEIG I 233. 

v. tbn. Acto 419. Cb Eg II 54. Ub 14. VMg 23. Añ MisE 246. JJMg BasEsc 19. fB Ic II 267. Ur MarIl 21. Lard 

114. Zab Gabon 76. Sor AKaik 127. Bv AsL 108. Arr May 27. Apaol 78. Azc PB 347. Itz Azald 107. Etxeg RIEV 

1908, 118. Echta Jos 357. Ag G 186. Kk Ab I 78. Zink Crit 38. JanEd II 100. Otx 84. Inza Azalp 76. Enb 55. Lek 

EunD 51. Ir YKBiz 227. JAIraz Bizia 36. Munita 95. Anab Poli 64. Bilbao IpuiB 81. Zait Plat 95. SM Zirik 97. 

And AUzta 37. Erkiag BatB 195. MAtx Gazt 59. NEtx LBB 117. Lapurketa: Monzon Urrundik 179. 

(Como segundo miembro de comp.). Ollo-lapurreta egiteko asmoarekin. Moc Ezale 1899, 3b. Cooley-ko 

behi lapurketa. Mde Pr 233. Bei-zai arteko burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak. NEtx LBB 111. 

- LAPURRETAKO. "Cosa mal habida. Aren gauzarik geixenak lapurretakuak ziran" Etxba Eib. 

- LAPURRETA-MODU. Clase, tipo de robo. Nok kontau zeinbat lapurreta modu egiten dirian? Mg CO 72. 

Beste tranpa ta lapurreta modu asko dago, edozeñek dazauzanak. JJMg BasEsc 197. Euren erakaspenekin 

lapurreta-modurik berrienak ikasi zituan. Osk Kurl 20. 

- LAPURRETAN (V-gip ap. Elexp Berg). Robando. "Ori lapurretan arrapau zeben dendan" Elexp Berg. v. 

lapurren. Bijak ebiltzan lapurretan. Mg PAb 102. Ixillik badaruat, lagunduten deutsat lapurretan. Ib. 71s. 

Batzuek urteetan bizi dira lapurretan. AA II 175. Ez lapurretan ostuba, ez tratu okerrakaz irabazija. Astar II 

260. Gizonak salduaz da lapurretan aberasturiko aker zaar, koipedun, arlote orregaz? A BeinB 64. Emen 

lapurretan da bestean santarkeri asko egitten aspertu nintzana. Echta Jos 357. Ustia egin eben lapurretan edo 

beregandu ez ete ebazan dirubok. Kk Ab I 76. Lapur asko ebizak gabez lapurretan. Or Tormes 71. Lapurretan, 

bearrak ez baiña, gaiztakeri utsak eraginda. Or Aitork 43. Gizon guziak baino gailenago zala lapurretan eta zinautsietan. 

Zait Plat 95. Iñoiz baiño sarriago lapurretan ibillia ei zan. Erkiag BatB 23. Lapurretan arrapatuta lau 

urteko bialdu zuten Zeutara. And AUzta 52. Mérimée-ren Don José bera, lapurretan andaluziarrei erakutsi 

ziena, ez ote zen, bada, Elizondokoa? MIH 68. v. tbn. It Fab 21. Anab Poli 39. Sagar-lapurretan ibilli dalako. 

A BGuzur 152. 

- LAPURRETAN EGIN (V-gip; Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Robar, hurtar. "Seminaixuan lapurretan ein 

ddabe" Elexp Berg. v. lapurtu. Nor baiti lapurretan egiñda. JJMg BasEsc 199. Ta basuan lapurretan egitia, 


mende.


ez da pekatu? fB Olg 196. Lagunak egin deutsu lapurretan. fB Ic II 234. Beste askok bere lapurretan egiten 

dabe. Astar II 172. Ortik-emetik egitten dabe, / guztiz zoli lapurretan. Echta Jos 120. Lapurretan egiñak, lanaren 

lanez aurreratutako txanponak? Ag G 338. Erregeri lapurretan egin eutsoela. Kk Ab I 24. Aiskidea, lapurretan 

egin dozu. Eguzk GizAuz 147s. Lapurretan egiteagatik giltzapean euki dute. Anab Aprika 45. Konturatu zan 

tabernariak lapurretan eitea nai zetsana. SM Zirik 17s. v. tbn. AB AmaE 235. Itz Azald 108. Alkateareneko 

ortuan kerixa lapurretan egin eben lau mutikoak. Erkiag Arran 57. 

- LAPURRETAN ERAMAN. Robar. Osaba zaharraren diruak lapurretan eramaten etzioat utziko. Lek EunD 

44. 

- LAPURRETARA. A robar. Gu goaz lapurretara eta ez eriotzarik eragitera. Apaol 65. Nai-ezko lanik-eza 

ezin eramanik, lapurretara beartu zuan. Anab Poli 113. Lapurretara dijoa. MAtx Gazt 57. Beste zenbaitek zure 

lekuan, lapurretara ta bide galdutara joko zuan. NEtx LBB 45. 

lapurretatxo, lapurretatxu. Dim. de lapurreta. Eureen arteko aserre, burruka, birao, lapurretatxu ta beste 

okertasunak gaitik. JJMg BasEsc 11. 

lapurtar (SP, Dv, H; -ph- Urt Gram 44, Arch VocGr, H, A), lau-urtar, lapurditar, laburditar, labortar. 1. 

Labortano. Guztiz laphurtarren arimei egarria / hiltzeko zare hain kargu handian ezarria. EZ Man II 3. 

Lapurtarrek eman behar ziotela bere herriari izena. ES 158 (400 lau-urtar). Laphurtar eskaldun franzesek. 

Revol 91. Lapurtar gehienekin ahaide omen dire. Monho 60. Franziako euskaldun labortarrakin. Izt C 141. 

Gazte lerdena dela muthil laphurtarra. Hb Esk 87. "Lagun eletari, bideko zamari," diño lapurtarren esakune 

batek. A BeinB 42. Laurogei ta amar gutarrak izan oi dira: napar, lapurtar, giputz, bizkaitar. A Ardi 4. 

Lapurtar bat Zubietara jin omen da. Barb Sup 82. Dantxariatik Mugarreraino lapurtar herri ederrak. Ox 31. 

Zaldubi ta Elizanburu lapurditarrenak. Inza in Jaukol Biozk X. Anaiak gara laburditarrak, / zuberotar ta 

nabarrak. Enb 64 (v. tbn. 122, 139). Lehenbizikoa, lapurtarra; bigarrena, zuberotarra. Zub 58. Lapurtar, 

benabartar, ziberotar aberatsak baitabiltza hanitz aldiz herritik urrun. JE Ber 43. Lino bizkaitarra, Ganix 

lapurditarra, Anton asturiarra. NEtx LBB 62. Piarres Lartzabal abade Euskaltzainbarria lapurditarra dogu. 

Alzola Atalak 116. Giputz hauek, gainera, ez ziren lapurtar haiek bezainbat euskararen alde ahalegindu. MEIG 

IV 118. v. tbn. Arch Fab 135 (-ph-). Gy XI. Elzb PAd 9. UNLilia 23 (-ph-). Etcham 125. Or Eus 204 (-ph-). Osk 

Kurl 23. Ardoy SFran 17. NafEKZ 23 (-ph-). Laburditar: SMitx Aranz 191. 

2. (A). (Habla, dialecto) labortano. Basa-nabartar eta laphurtarrez. ChantP 124. Lapurtar hizkuntza dago 

gelditua nausi. JE Bur 146. Etzela gisa batera laphurtar mintzorik, horgo mintzaira nafartar hutsa zelakotz. Zub 

103s. Duvoisin kapitainak eta Hiribarren apezak egin zituzten lapurtarrez Marie de Navarre eta La guerre 

basque. Lf in Casve SGrazi 15. Zergatik etorri ote zitzaigun honera Etxeberri, lapurtar klasikoak inoiz izan duen 

aldekorik suharrena? MIH 380n. 

lapurtegi (Lar, Añ, H (+ -ph-)), lapurtei (V-gip ap. Etxba Eib; -ph- H), lapurdei (H (+ -ph-)). Guarida de 

ladrones. "Ladronera" Lar y Añ. "Cueva de ladrones, hatajo de ladrones. Nere etxia errezurako etxia da, baña 

zuek lapurtei baten biurtu dozue (Lc 19, 46)" Etxba Eib. v. LAPUR-ZULO. Baso txit itxi ta lapurtegi batean 

zijoan. Cb Just 69. Ez [da], ordea, estaltzeko aien gaistakeriak, deskuidaturik berain mantupean ustel-urrindu 

daitzen bekatuan, ez; ezi ori litzake lapurtegi izatea (376). LE-Ir. Ene etxea othoitzeko etxea deithua izanen da 

bazter guzietan, bainan zuek egin duzue laphurdei bat. HeH Mc 11, 17 (He ohoiñen gordelekhu). 

lapurtera, lapurd(i)era. (Dialecto) labortano. Bizkaiera, gipuzkera, lapurdiera, guziak dira euskera. Ldi IL 

112. Laphurderaz egiña. Or EG 1950 (11-12), 51. Bigarren batasun-euskalgia jaio zan hunela: naparlapurdiera. 

Osk Kurl 13. Elkarrizketa kulto bat darabil, gipuzkera lapurdieraz kutsatuz euskara batu bat egiteko 

gogoak eraginda. Zarate ELit 113. Lapurtera nahiz gipuzkera ereduren baten mende daude. MEIG VI 67. 

lapurt-euskara, labort-euskara. (Habla, dialecto) labortano. [Liburu au] labort-euskaran ipiñia. Lard III. 

lapurti. "Ladrón, robador. Zaldun itxuriakin, lapurti bat zan" Etxba Eib. 

lapurtin. "Lapurtina, Lapurdikoa, habitant de Labourd" SP. v. lapurtar. 

lapurtu (H (+ -ph-)). 1. Convertir a alguien en ladrón. Tatxetan ditu abadiak, deungatuten ditu prailiak, 

lapurtuten ditu juezak. fB Ic II 191. 2. (G-to-nav, AN-larr-5vill). Ref.: A; Echaide Nav 295. Robar, hurtar. Cf. 

ñapurtu. Tr. Documentado desde finales del s. XIX, sobre todo en textos guipuzcoanos. En DFrec hay 22 ejs. 

Nola Anjelek, lapurtua izan arren, aberatsan otsak dituan. Apaol 90. Nik umeak lapurtzen ditut. Muj RIEV 

1907, 209. Etzuen iñork ezertxo ere ostu edo lapurtu. Goñi 64. Semeari burua berotu diozu neri dirua 


mende. 

358


lapurtzeko. Ill Testim 22. Aberasteatik ote zabiltza / lapurtzen pobre danari? JanEd II 135. Neri andregaia 

lapurtu didaten bezela lapurtzea, bidezkoa al da? Alz Ram 128. Zartzarorako gordeta neuzkan dukatak lapurtu! 

Lek EunD 35. Ene... nork lapur / begien irriparrea? Ldi BB 32. Berriro arnasa artzean, odola, aizeak daukan 

oxijenua lapurturik, ba dijoa berriz ere gorputza zear bere ibillian. Oñatibia Baserria 18. Nik eztiot inori ezer 

lapurtu. Arti Ipuin 56. Bildotsei esnea lapurtuz. Ibiñ Virgil 37. Topa-ala lapurtuaz. Berron Kijote 35. Karroxa 

artan printzesaren bat lapurtu-ta daramatenak. "Hurtada". Ib. 101. v. tbn. Ag G 61. Urruz Zer 129. ArgiDL 99. 

Ir YKBiz 162. Or Tormes 17. Enb 53. JAIraz Bizia 30. Basarri 113. Zait Plat 95. MAtx Gazt 89. Lab SuEm 210. 

NEtx LBB 228. (Part. en función de adj.). Ez bainun atsegin lapurtu artaz, baiña lapurtzen nulako. Or 

Aitork 51. Lapurtu badidazu, / orrelan utzi bage / lapurtu au ar zazu! "El robo". Or in Gazt MusIx 198. 

lapurtxar. "Buscón, quien hurta rateramente y estafa con arte" Lar. 

lapurtxo, lapurtxu. Dim. de lapur. Lapurrak egin oi daben legez, zeintzuk lapurtxo bat biraltzen dabe 

eurak baño aurrerago. Añ LoraS 107. Nola zigorperatu / lapurtxo txikia? Mg in VMg 112 (lapurtxu en la 

misma frase en Zav Fab RIEV 1907, 538). Lapurtxoren bat bada gure familian. AB AmaE 265. Ia gero zeuek 

izan zarien lapurtxuok? Bilbao IpuiB 77. 

lapurtxori (G-goi; Izt C 199 (sin trad.), H). "Oiseau voleur, nom populaire d'une sorte d'oiseau qui, comme la 

pie, a l'habitude d'enlever et de cacher les objets" H. "Phika, pie. [...] Han eta hemen lapur-xoria erraten diote eta 

izen hori egiazki merezi du" Dass-Eliss GH 1923, 594. Lapurtxoriak koxka... / ortz-irripar erdia gal. Olerti 

1961, 29. 

lapurtzako. "El presunto ladrón" A Morf 183. 

lapurtzar. Aum. de lapur. Jangoikoaren grazia ta zeruko ondasunak eraman ez ditzan ardi gaiso anima 

bera larrutzen duela lapurtzar bekatu otso gogorrak. Mb IArg I 313. Laguna, / lapurtzar erpaduna, / zer 

darabilzu itsurik? Azc PB 264. Lapurtzar orreik, zer dabizue / iñoren gauzak artzian? Enb 163. Lapurtzar bik 

gau illunian / arrapau eben gaixoa. Ib. 65. --Ai, nere artaldea! --Lapurtzarrok! Goen Y 1934, 97. 

lapurtze. "Quantité, nombre, réunion de voleurs" H. 

lapuruts (L-côte ap. A), lapurutx (-ph- Urt II 223), laputx (L-côte ap. A), lapurutz (Dv), laputz (T-L), laprusa 

(det., Deen I 284). 1. "Clase de pez, vulg., polizonte" A. "Blennie, poisson" T-L. 2. "(L-côte), mujer 

pendenciera" A. Hemen gelditzen direnekin alainenba ez bide da gogorki laket (orduantxe ikusi bi 

lapurutsetarik hartzeko erran nai nuen). Herr 24-5-1962, 4. 

laputs. v. lanputs. 

laputx. v. lanputs; lapuruts. 

laputz. v. lapuruts. 

lar (V-ger-ple-arr-oroz ap. A; Lcc, Mic 6r, Lar, Añ (V), H), laar (H, s.v. larria). Tr. Documentado en la 

literatura vizcaína. En DFrec hay 3 ejs. 1. (Adv.). Demasiado. "Largamente", "demasiadamente" Lcc. "Mucho, 

adverbio" Lar y Añ. "Sobrebeber, geitedan, larredan" Lar. "Sobresalir, (c.) gei, (V) lar agiri, izan" Añ. "Laredana, 

qui a trop bu" H (que lo relaciona con larri). v. larregi. Lar janak eta edanak gitxitara nenkarre. RS 

438. Lar adi bazagokaz / fabore bateri. "Si mucho le mira". Mic TAV 3.1.27. Lar bete eztitezen. Añ LoraS 147. 

Gizagaxua lar bustitzen zan. Or Tormes 33. Lar estutu gabe. Enb 130. Lar gordetzen zaizkigu. "Nimis". Or 

Aitork 326. Ez deutsa geroari lar begiratu bear. Erkiag BatB 119. v. tbn. CatLlo 40. Laux BBa 2. (Con sust.). 

Ea [...] zelo lar daukeenz. Cap 113. Lar da kulparik. Bast 18. Bildur lar artu ez daien. Añ LoraS 35. Len 

zuretzako ziran nekiak, / len bero lar eta otzak. Enb 81. Akatsik eta lazeriarik lar. Erkiag BatB 115. Gozotasun 

lar. Ib. 148. (V-ger-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Holmer ApuntV. (Ser, parecer, etc.) demasiado. "Lar dira, Maria, 

gona bi: erantzi bei batori (V-ger)" A. Eztira asko, geiegi ta lar lenagokoak? Añ LoraS 155. Au lar da 

niretzat! Otx 139. Gogoa kentzeko [...] naiko ta lar dira-ta. Eguzk GizAuz 130. Iñok emoniko arta-garauna 

eioten eroatea be lar eritxola. Bilbao IpuiB 173. v. tbn. Enb 139. (V-ger ap. Holmer ApuntV). (Con adj.). "Lar 

andia da ori" A Morf 337. Biotza samur lar. Zav Fab RIEV 1907, 94. Egun luze lar geldia. Azc PB 31. 

Burua lar bero. Enb 166. Itza lar labana dozu. Laux AB 49. Nire burutasunak lar illunak izan dira. Erkiag Arran 

74. (Con adv.). Eta lar ondo be jakingo dot nik zer erantzun. Bilbao IpuiB 28. 


mende. 

359


2. (Mic 6r, A Morf 677), laar (A Morf 677). (Sust.). Exceso, (lo) demasiado. "Demasía" Mic 6r. "Larra dana 

da txarra (V-arr)" Gte Erd 226. Laarrik ez onik. RS 45. Adinona larra baño obe da. Ib. 30. Larrak larritzen, 

gitxiak arbinzen. Ib. 260. 

3. (V-ger ap. EI 381). (Adj.). Excesivo. Alde egiteko bekatu-bideak, lagun okerrak, berbataldi loiak, ordilekuak, 

joko larrak ta galbide deungak. Añ EL 1 81 (cf. joko larregijak Mg CO 289, joko geiegiak Mg CC 192). 

Munduko ondasunen desio lar bat. Ur CatArrig 91. Gergorio etzan epe larrekoa onango orduetan. Akes Ipiñ 32. 

- LAR ERE (larbere Añ, Izt, H). Demasiado. "Demasiadas veces he caído, lar bere sarri askotan yausi naz" Izt 

21v. Lar-bere egia da auxe berau ta beste onenbeste jazoten dala gugaz. Añ EL 1 87 (tbn., con alguna pequeña 

variación, en Oe (ed. 1872), 161 ap. DRA). Lar-bere geratu zan gure biotza makurturik. Añ LoraS 185. Lar be 

baiakiazat nik estudiantien kontuak. Bilbao IpuiB 162. (Con adv.). Larbere sarri askotan jausi nas. Añ EL 1 

8. (Con sust.). Larbere kalterik asko egin dau munduan. Añ MisE 104. Barrerik lar be egiten dala uste 

izango dozu. Bilbao IpuiB 9. 

- LAR ERE LAR. "Demasiado, es siempre demasiado, lar ere lar da" Izt. 

- LARRETAN. Demasiadas veces. Larretan diñoe [Franzesak]: "si non bule bu, / sibule bu e non bule bu". 

EgiaK 88. 

lar. v. lahar; 1 larre. 

lara. (Voz sin significado preciso, que aparece en estribillos). (Kantari) Lara lara lararararan lara lara. 

Iraola 62. Lara, lara-lai, lara-rai. Or Eus 23. Tra la lara lara. Xa Odol 241. 

lar-abere. v. larrabere. 

lar-abre. v. larrabere. 

larhagi. v. LARRU-ARGI. 

larai. Canción, aire que se tararea. Mendi aldera dijua pozik, / leun abestuaz larai bat. C. Zabala EEs 1924, 

217. 

laraina (H (+ -aña); -iña Lar, Izt C 45, Arzdi Plant1). 1. "Alhelí, planta conocida y flor" Lar. "Giroflée" H. 

"Laraiña (Mathiola incana), alhelí blanco" Arzdi Plant1 277. 2. "Mélisse" H. 3. "Oranger" H. 

laraintegi (Lh), laraintei (Lh). Naranjal. 

laraiña. v. 1 loraiña. 

laraiña. v. 1 loraiña. 

larako (V-arr-ger-oroz-m-gip), laako (V-m; Mg PAbVoc 232, Izt), leako (V-gip). Ref.: A (larako, laako); Iz 

ArOñ (leako), UrrAnz (leakúa); Ibarra Dima; Elexp Berg. 1. Clavija. "Laakua, palo atravesado" Mg PAbVoc 

232. "Tapón, palo atravesado por algún haz para cerrar algun agujero, laakoa. Orrek dauko zulo bakotxeko 

laakoa, ya tiene ese para cada agujero su tapa, ese tiene respuesta para todo" Izt. "Laako, cabilla, clavija" A. 

"Leako, gurpertikeak gurteretik iges egin ez dezan sartzen dan ziria" EEs 1931, 39. "Leakúa, el palo corto que se 

mete en el timón" Iz UrrAnz. "Clavija, generalmente de madera, que une la pértiga del carro al yugo" Elexp 

Berg. Zulo bakotxari laakua. Mg PAb 50. Burdijaren zure anatomija ta nire azterketia: [...] ardatza. 

Laakuak, iru. Ugalak. [....]. Ib. 148s. Idiak larakoan nituen nik lotu. AB Ezale 1898, 234b. "Jo zuan atzeko 

lerakúa, hizo quiebra" Iz UrrAnz. 2. (V-gip), lako (V-gip). "Bien roturada la tierra, [...] se abren surquillos. [...] 

En estos surquillos se va depositando la semilla a trechos y cubriendo ligeramente con tierra mediante un palillo 

--lakua-- (V-gip)" AEF 1927, 83. "Larako, artoa lurrean sartzeko ziria (V-gip)" Urkia EEs 1930, 45. 

- LARAKOA SARTU. "Ziria sartu, gezurra sinistarazi. Datorren illian ezkondu bia dala? Neri fraille zoiala 

esan jostan da. Orrek sartu jostan neri larakua" Elexp Berg. 

laralai. (Voz sin significado preciso, que aparece en canciones). Lara, lara-lai, lara-rai. Or Eus 24. 

laran (V, G ap. A (larana); Lar, Añ (V), H). 1. "Naranja, viene del bascuence larana [...] y se compone de lar 

crecida y aran, arana ciruela" Lar. 2. (Lar, H). Naranjo. 


mende. 

360


laranbat. v. larunbat. 

larandi (Lar, H). Naranjal. 

larandi. v. laranti. 

larania (Lar, Lcq 132, H), laraña (H, A (que cita el msLond)). "Toronjil" Lar. "Larania, toronjili" Izt C 45 

(en una lista de plantas). "(Melissa officinalis)" Lcq 132. Cf. laranja. 

laranja (V-m-gip, G, AN-gip-5vill-ilzarb-olza, L, Ae; Volt 101, SP, Urt II 500, H (+ -ny-)), larania (Ht VocGr), 

larenje, liranja (H (-ny-)), liraina (BN-arb), iranja (S; Gèze, H), naranja (V-ger, Sal, R; Dv (G), H; -ea det., 

Lcc, Lar, Añ), naranjo (H). Ref.: VocPir 680; A (laranja, iranja); Lrq (iranja); Etxba Eib; Holmer ApuntV 

(naranja); Elexp Berg; Gte Erd 61. 1. Naranja. "Orange, larania" Ht VocGr 393. "Desertako liraina ukan 

dugu (BN-arb)" Gte Erd 61. Cf. VocNav s.v. laranja. Guzietarik apur bana eta gehienik espezieria nola 

azukrea, riza [...], limoniak, larenjeak. Volt 183. Jateko alkatxofak, / laranjak, limoñak. Echag 174. Berenez 

etortzen dira naranjak, limoiak eta beste fruta batzuek. It Dial 40s (Ur laranja, Dv laranya, Ip iranja). Xeha 

zazu puxka ttipietan sei iranyaren axala. ECocin 52. Esmeraldazko laranja eta sagar zugatzak. AB AmaE 158. 

Herriko iranya kharatsaren iduriko duk fedegabea. Prop 1897, 132. Urresagarrak (laranjak) eskatzen. Altuna 

14. Limoi bat, naranja bat eta talo esneak eztiarekin. Or QA 151. Naranjen ta platanuen azalak. SM Zirik 112. 

Bedera liranja. JEtchep 43. Laranja doratua. Arti MaldanB 196. Saskiak laranjaz beteak. Anab Aprika 21. En 

DFrec hay 2 ejs. de laranja. v. tbn. Zait RIEV 1933, 63. Lab SuEm 21. Naranja: Munita 16. MIH 187. 

2. (H (-ny-)), liranja (H (-ny-)), naranja (-ea det., Lcc). Naranjo. Alegere dago itsas aldean / uda ta negu 

beti naranjea. Lazarraga (B) 1180vb. Laranjaren lorea. Echag 60. Liranja eta gainerako landareak loratuak 

ziren. Prop 1905, 273. Liranja ta zitroin lorez eginikako usain gozo bat. JEtchep 64. 

- LARANJA-KOLORE (larania-kolore Urt; liranja-kolore T-L). Color naranja, anaranjado. "Citrius, larania 

kolore, zidroñarena" Urt V 167. "Orangé" T-L. 

- LARANJA-SALTZAILE. "Naranjero, naranjasaltzallea" Lar. Laranja-saltzale batengana joan nintzan. 

Anab Aprika 22. - LARANJA-ZIZTER (L ap. A). "Laranja-zizter, gajo de naranja" A (s.v. zizter). 

- LARANJA-ZUMO. "Naranja-zumua gustatzen jatzu" Elexp Berg (s.v. zumo). 

laranjadi, laranxadi, naranjadi (Lar). Naranjal. Mingarria dek laranxadiko arrosa nasgabeak kuskutan 

zimeltzen ikustea. Amez Plat 43 (ap. DRA). 

laranjaondo (Urt), laranjondo (Urt), liranjaondo (T-L), iranjaondo (Lh). Naranjo. "Malus assyrium, laranja 

ondoa, zitroñ ondoa" Urt II 500. "Citrea malus, laraniondóa, laraniarbola" Ib. V 167. "Citrus, [...] laranjondoa" 

Ib. 168. "Oranger" T-L. Iguzki alde ez balitu hazten iranja ondo [...]. JE Bur 85. 

laranjategi, liranjategi (T-L). "Orangerie" T-L. 

laranjatu (Lar), laranjiatu. Anaranjado. "Naranjado" Lar. Kolore eta kalitate honezko badut, iakitera: xuri 

[...], laranjiatua. Volt 252s. 

laranjatze, liranjatze (T-L), iranjatze (Sc ap. A; Gèze, H (S)). Naranjo. "Oranger" T-L. [Bidexkak] bi 

aldetako iranjatze edo arrosatze eder batzuen herrunka xoragarriekin. Prop 1893, 120. 

laranjo, naranjo (Lar, Añ). Naranjo. 

laranti. 1. "Naranja" Lar. Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik ezagungarrienak dira [...], 

zidroña, larantia. Izt C 137. 2. (Lar, H), larandi (Chaho, H). Naranjo. Urki, piku, intxaur, laranti. Izt C 2. 

larantidi. "Lieu planté d'orangers" Chaho. 

laraña. v. larania. 

larapo. v. larrapote. 


mende. 

361


larara. (Voz sin significado preciso, que aparece en canciones). Aufa lara larara. Iraola 62. 

lararai. (Voz sin significado preciso, que aparece en canciones). Lararai lararai lai. Or Eus 349. 

lar-aran. v. larraran. 

larharantza, lar-arantza. v. larrantz. 

larararan. (Voz sin significado preciso, que aparece en estribillos). (Kantari) Lara, lara, larararan lara 

lara. Iraola 62. 

larhargi. v. LARRU-ARGI. 

lararrosa. v. larrarrosa. 

laratrilla. "(V-ple), barreno grande (dim. de laratro)" A. Cf. taratulu. 

laratro. v. taratulu. 

1 laratz (gral.; Volt 69, SP, Ht VocGr 343, Lar, Añ (G), Arch VocGr, Dv, H, VocB), laratzu (V-ple-arr-arrigoroz; 

Lar, Añ (V), H (V)), laatz (V, G-azp-to, S; lahatz DBPT), laaz (S), latz (S), labatz (G-to-bet, L-côte, B), 

labatzu (V-ger), lagatz (G-to, AN-ulz, B), leatz (AN-gip), legatz, lekaratz (AN; Aq 636 (AN)), elaratz (G-goi), 

elatz (G), elatzu (G-nav). Ref.: A (laratz, laratzu, laatz, labatz, lagatz, lekaratz, elaratz, elatz); A Apend 

(elaratz); AEF 1924, 16, 50; JMB AEF 1928, 29; Lh (laaz); Giese CasaS 12; Lrq (laatz); Iz Als (elatzuba), Ulz 

(lagátza), To (laatza); Etxba Eib; Ond Bac (elatzu); CEEN 1969, 143 y 1970, 337; Holmer ApuntV (labatzu); 

Izeta BHizt2 (labatz). 1. Llar. "Laratzu Arratian da Orozkon, laratz Bizkai geienean, gelaratz edo elaratz 

Gipuzkoan esaten dira" A Ezale 1897, 318b. "Llar, cadena de hierro en el hogar" A. "Etxe guztiyak labatza 

beltza (G-azp)" AEF 1921, 56. "Pazine labatzatik dilinden" Izeta BHizt2. v. gelaratz. Oreina larrean, bertza 

laratzean. O Pr 369. Galde sukaldeetako laratzai. AA III 490. Etxian jazoten dirian [...] isilgauzaak, laatzak 

ezkutau biar [ditu]. fB Ic I 224. Esegi sugateko laratzuban. Astar II 38s. Dirala laratzak / errian diran etxe / 

guztietan beltzak. It Fab 26. Biek bethitikan laratz bera zuten [= 'vivían juntos']. Gy 310. Bat beintzat lagatzian / 

jarri zan zintzilik. Xe 199. Etxean ikusiten dalako barrua / [...] testigutzat nai leuke artu laratzua. AB Olerk 439. 

Gatina mail bat labatzain burdina bat. HerVal 158. Elatzean zintzilika dagoan abarka baña igarragoak. Apaol 

66. Zelan egoten dan laratzuti beera dingilizka. A BGuzur 156. Labatzetik (laatz, gelatsua) bera zinzilika. Ag G 

16 (228 lagatz). Kendu dabe galdaria laratzutik. Kk Ab II 33. Sukaldeko labatzean bi edo iru bira eman-erazten 

diote [ollo edo katuari]. JMB ELG 87. Aberatsa, ifernuko lahatza. Egunaria 27-8-1959 (ap. DRA). Aberatsa, 

infernuko legatza. And AUzta 40. Sudur zapal, lagatza baño beltzagoa. Anab Aprika 30. Baditut emen laratza 

eta ler-abar guriak. Ibiñ Virgil 52. Laratzak muturra beltza du (AN-gip). Inza NaEsZarr 829. Etxeko labatzak 

jakitten dittu etxeko berri(a)k (AN-larr). Ib. 559. v. tbn. EEs 1917, 55. Or Mi 79. A EY I 41 (G-bet, AN-gip, L, 

BN-ciz, Sal). TAg Uzt 110. Etxde JJ 28. Laratzu: Akes Ipiñ 29. Lagatz: JAIraz Bizia 82. Uzt Sas 228. 

(Fig.). Cadena. Egun horietan lahatzari piko bat emana izan da, bai eta azkenian lahatzarekin donadoen 

lerroa trenkatu eta lau gazte plantako dira lerrotik atheratu. Herr 28-4-1960, 2. 

(V-gip, AN-araq; Urt Gram 26). Ref.: A; Etxba Eib. "Laratzak ezagutuko du nor nolakoa den (AN-araq), la 

cremallera (es decir, la familia, el hogar) conocerá qué tal es cada uno" A. Cf. supra ejs. de AA, fB y AB; cf. 

tbn. Or Eus 195. 

2. (H, Lh (S)). "Petite échelle entre les degrés de laquelle on engage l'|2orga-haga sur le devant de la charrette" 

Lh. 

3. "(B), pieza de hierro en sentido vertical, que sostiene la viga sobre la que se apoya la rueda inferior del 

molino" A. 

4. (L ap. Lh), naatz (S (Foix) ap. Lh). "Essieu" Lh. 

- LARATZA BEZAIN SEGUR. "Laratza bezin segür (Sc), laratza bikain segur (R), tan cierto como el llar, 

positivamente cierto" A. 

- LARATZA EMAN. "Labatza eman, suspendre la crémaillère: commencer un ménage". Hb GH 1929, 87. 

- LARATZA MOZTU. "Laratza mozten diat (Sc), desmocho el llar, indicando cuán extraño parece que una 

persona llegue a un punto, donde es esperado y no va casi nunca" A. 

- LARATZ-EGUR (laatzegur G-azp ap. JMB AEF 1928, 29). Madera provista de varios orificios a los que se 

acopla el gancho del llar. 

- LARATZ-EZPAIN. "Laaz-ezpaiñ (S-saug), crochet de crémaillère" Lh. 


mende. 

362


- LARATZ-GERREN. "Laaz-gerren (S-saug), barre transversale de la crémaillère" Lh. 

- LARATZ-KAKO. "Larazkako (V-mu), gancho del llar" A. "Laaz-khako (S-saug), crochet de crémaillère" Lh. 

- LARATZ-LAGUN. "Crémaillon" T-L. 

2 laratz. "(R-uzt), barbecho, terreno baldío" A. v. 1 larre. 

laratzu. v. 1 laratz. 

laraun. v. laurehun. 

lar-azken. v. larrazken. 

laraztegi, labaztegi (L ap. Lh). "(Hb), 1.º cheminée; 2.º bois ou fer auquel on pend la crémaillère" Lh. 

larbei. v. larrebehi. 

larbei. v. larrebehi. 

larbeltz. v. LARRU-BELTZ. 

larbera. "(AN-5vill), cierta hierba perjudicial que crece con el trigo" A. "Iraka (lolium) onek izenik asko ditu 

euskeraz: zalge, zoragari, larbera, orkari ta abar" Ibiñ Virgil 47n. 

larbe(re). v. LAR ERE. 

larbesteko. "Trashumante" Lar. 

larbestetu (Lar H). Trashumar. 

larda (H), lardai. "(L), traîneau grossier sur lequel on charge la fougère sur les hauteurs pour la traîner en 

bas" H. Hastapeneko karriotak edo karrosak oraiko lardai edo sarga aphaindu batzuen antzorat eginak 

zirela. Darric RIEV 1912, 225. Trineo para la nieve. Uztartu beraz zakhur batzu, zaldi orde, eta larda edo 

liga baten gainean jarria, iraganik ur hormatua, heldu zen. Prop 1895, 187. Lothu nere zakhurrak birazka nere 

larda edo lerari. Prop 1903, 91. (Lh). Carga de un trineo. 

lardabiatu. "Revolver, embrollar, enmarañar" Gketx Loiola. v. lardaskatu. 

lardabide (H), lardapide (H). "Sentier par lequel on descend le traîneau" H. 

lardabio. "Embrollo, revoltijo. Eztakit nik emen (kontzientzian) ze lardabio darabilkidan" Gketx Loiola. 

1 lardai (G, AN-5vill, L, B, BN-baig-ciz-mix; VocBN vEys, Dv (BN), H (BN)). Ref.: A; Iz To; Izeta BHizt. 

Timón, lanza de vehículos. "Lardaia" Izt C 232 (en una lista de objetos relacionados con la agricultura). 

"Leizarrezko lardaia (Arch ms.)" DRA. "Timon d'un véhicule quelconque" VocBN. "1.º varal de carros y narrias; 

2.º lanza de carro" A. "El timón suelto al que se ata el trineo, etc." Iz To. Cf. VocNav: "Lardayas, tablas o vigas 

en el techo (Roncal)". Cf. dardai. [Zaldiak] lotuak kotxearen lanza o lardaiari (B, s. XVIII). BOEans 771. Bi 

orga lardai zintak ezarririk. HerVal 159. Lardai au bi metro ta ogeitamar zentimetro da. Garm EskL I 124. 

Etim. Al igual que nardai, procede de dardai, que a su vez es un derivado de dardo, darda- 'lanza, dardo'. 

2 lardai. "(Hb), svelte" Lh. v. lerden. 

3 lardai. "Camino para el arrastre de leña" Asp Leiz. v. lardabide. 

4 lardai. Yesca. v. ardai. Lardai piztua eskuan du, ta / lanean asi da bêla. Or Eus 80. 

5 lardai. v. larda. 


mende. 

363


lardaika, lardeika. "Lardeica, nombre que dan a la labor de arrastrar troncos (Sal)" VocNav. 

1 lardaka (AN-araq ap. A). Varal de carro. Cf. VocNav: "Lardaca, timón del trillo (Monreal). En Oroz-Betelu 

lardeca". 

2 lardaka. 1. (Adj.). "Lo sucio, lo embrollado. Egualdi, leku lardakia, no limpio" Iz ArOñ. 2. (Sust.). 

"Revoltijo desordenado" Asp Leiz. 

lardakatu. v. lerdekatu. 

lardantxipa. "(Sal), renacuajo" A. 

lardaska (G ap. A). I (Sust.). 1. Revoltijo; confusión, embrollo. "Revoltijo" A. Lardaska txarrak 

ondorenian / neka-biriak baditu. PE 56. Joan San Martinek atera ditu nahaste eta lardaskaren agergarriak 

Egan-en azken zenbakian. MEIG VI 171. 2. Jerigonza, chapurreo. Euskera ongi ikasteko zalla, ta dakiten 

lardaska naikoa dala dasaten euskaldun zabar-nagiyai. EEs 1913, 259. 3. "(G-bet), chapuza, trabajo mal 

hecho" Zt (comunicación personal). Artoak ega-lodisko lardaska ditute. "Algunas mazorcas tienen las alas 

demasiado gruesas por trabajo imperfecto". Or Eus 59. 4. "Euri lardatsa egin du (G-azp) [...] lardaska pixkat 

(G-azp)" Gte Erd 111. 

II (Adj.). 1. Chapucero. "Maratza len esan dogu zer dan: narrasa ta lardaskea eztanari esaten iako" A Ezale 

1897, 142a. 2. lardazka. Imperfecto. Jaso zuen begiak gauza guztien Egille onagan, lurreko gauza 

lardazketan lizuntzen beti euki gabe. Munita 101. 

- HAUTSI-LARDASKA. Estropicio. Burni bidean autsi-lardaska bat egin, 101garren trena geldierazi. Or 

SCruz 52. 

- LARDASKA EGIN (V-gip). "Lardaskia iñ [...] hacer mal, embrollar (una cosa)" Iz UrrAnz. 

- LARDASKAN. a) "Lardaskan gauzak egin (G-to), hacer las cosas a la buena de Dios" A. Ofiziokoek [sic] 

aserra zitezkeelakoan lardaskan hasten banintzen ez zegokidan landan. MEIG V 91. b) Picando (comida), 

comiendo un poco de todo. Danean lardaskan ibilli, bai, bañan gutxi jan du. Lek EunD 30. 

lardaskatu (V-gip, G-bet; Izt), lardazkatu (V-arr (-au), G), lardaxkatu (-aatu V-gip), lerdazkatu. Ref.: A 

(lardazkatu); Iz ArOñ; Elexp Berg. Tr. Documentado en textos meridionales. En DFrec hay 6 ejs. de 

lardaskatu y 1 de lardaxkatu. 1. Revolver, desordenar; mezclar, confundir. "Embrollarla [una cosa]" A. 

"Revolver y desordenar una cosa" Iz ArOñ. Berak galdetu, berak erantzun, ta ezer sakondu gabe, gogora 

zetortzkion autu guztiak lardazkatuaz. Ag G 92. Zarataka lerdazkatzen ari da [...] txarrama, arraskara ixuri 

dion ore-salda. TAg Uzt 24. Revolucionar, revolver. Apostu-kontun zabiltza beti / baztarrak lardaskatzera. 

EusJok 104. Napoleonek guduketan lardaskaturik zerabilkin Europa guztia. Etxde JJ 59n. 

2. (Izt 98r), lardazkatu (V-arr (-au), G ap. A), lardaxkatu. "Hacer bien una cosa y dejar muy mal o en peor 

estado" Izt 98r. "Echar a perder una cosa" A. Gure izkera berriok [...] naste barraste askok aldatu ta 

lardaskatu dittun izkerak. Or LEItz 34. Agetak [...] landako belarrak lardaskatu ta zugatzak oro autsi zitun. Ol 

Ex 9, 25 (Urt, Dv y Bibl jo, Ur zatitu, Ker birrindu, BiblE galdu). Auntz zitalek lardaxkatu oi dute [mastia]. Ibiñ 

Virgil 90. Artelan gehiago lardaxkatu eta desegin izan da laudorio bidez, gaitzespen bidez baino. PPer Harrip 

73. Zenbat bider ez ote dituzte murriztuko, soilduko, hankamoztuko, itxuraldatuko eta hitz batean "hobetuko" 

[liburuak]! Ez nuke "lardaskatuko" esan nahi. MIH 173. Besterenak [xahutasunak] lardaskatzen hasi baino 

lehen. MEIG I 258. 

3. (-au V-gip ap. Iz UrrAnz). Hacer de forma chapucera (en ocasiones usado con modestia retórica). "Hacer 

mal, embrollar (una cosa)" Iz UrrAnz. Nere gogoa ez da naikotu liburuxka au lardaxkatu arte. Sorarrain Lili 

8. Ez al zenitun gurutz-bideetan doiñuak errukariro lardaxkatzen? Ibiñ Virgil 38. Ez dakit zertan ari naizen 

hemen alfer-lanean, sarrera edo atariko delako hau lardaskatzen. MEIG V 101. Chapurrear. "Erderaz 

lardaskatzeko aña ba dakigu [...], erderaz ere lardaskatzen du pixkat (G-azp)" Gte Erd 73. "Orizu, kartzu, 

gariak eder" / euskera lardaskatzen du. Or Eus 236. Urtearen azkenean asten da aurra itzak lardaskatzen. 

EgutAr 3-7-1963 (ap. DRA). Or ari dituk, dio kanpoan, / Pater-noster lardaskatzen. Or Eus 418. 

4. Hacer, fabricar, preparar (en sentido peyorativo). Txerrenek lardaskatuzko loidi iguingarrian. Ldi BB 2 

(quizá podría interpretarse tbn. como 'revolver'; parece corresponder a "vertió (su veneno)" del orig. castellano). 

5. "Lardear, pringar, untar. Zoru guztia lardaskatu dezute" Gketx Loiola. 

lardaskeria. "Lardaskeri, embrollo (G-azp)" Iz IzG. 


mende. 

364


lardaskigarri. v. lardazkigarri. 

lardastu (G-azp ap. Iz UrrAnz), lardaztu (G-azp ap. A Apend). 1. "Embrollar" A Apend. "Embrollar, 

desordenar" Iz IzG. 2. Chapurrear. Beren moduko izkuntza mordoillo bat lardastu zutela gaztetan. Mok 20. 

Erdera zuzen itz-egingo bazenute ere... baiña euskera baztertu eta erdera lardaztu? EgutAr 2-9-1957 (ap. DRA). 

3. Ensuciar. Ola-kebide bakar bat ez, ortziaren aratza, izerdizko, nekezko, oñazezko lurrun-gandor zikiñaz 

lardazten. Ldi IL 47. 4. Estropear, echar a perder. Biaramonez lore gaxoa, / eguzkiak kixkaldua, / ujola 

batek lokatzapean / utzi zuan lardastua. NEtx LBB 357 (Antz 83 lardaztu). Leiuetako kortinak ere / erre-lardastu 

zituan [tximistak]. Uzt Sas 266. 5. (Uso sust.). "Lardaztu bat eman, malhacer una cosa" A Apend. 

lardats (G-goi), lardatx (G-goi). 1. Sucio; (fig.) impuro, vicioso. "Au ume lardatxa! (G-goi)" Gketx Loiola. 

Esaera loi lardats aiek. Arr May 67s. Onenbesterañoko gaistakeri itsusia ikustea Juanek ezin eramanik, prinzipe 

aragikoi lardatxaren kontra ojuka zegoen. Arr Bearg 66 (ap. DRA). 2. (G-azp ap. Iz IzG), larratx (AN-larr ap. 

Asp Leiz2). "Persona que no tiene orden en sus cosas y las hace mal" Iz IzG. "Poco ordenado para el trabajo" 

Asp Leiz2. Baroja? [..]. Idazle lardatsa; [...] gertaerak burugabe josten dituana. TAg GaGo 51. 3. (G-goiazp, 

AN-gip-5vill), latrats (G-azp). Ref.: A Apend; Iz IzG; Gte Erd 86. "Eguraldi lardatsa, tiempo revuelto, 

lluvioso (G-goi)" A Apend. "Egualdi lardatsa, cuando ni llueve como para aprovechar ni hace bueno para 

trabajar" Iz IzG. 4. "Euri lardatsa egin du (G-azp), euria da" Gte Erd 111. 

1 lardatu. v. 1 lerdatu. 

2 lardatu. "Faire descendre la fougère d'une hauteur" H. 

lardatx. v. lardats. 

lardazka. v. lardazki. 

lardazkari (Lar H, Hb ap. Lh). "Temblador" Lar. 

lardazkatu. v. lardaskatu; lardazkitu. 

lardazki (Lar H, Hb ap. Lh), lardazka (Hb ap. Lh), lardaski. "Horror", "temblor" Lar. Herioaz lardaski 

diana. Egiat 237. Harritürik zauri haren lardazkiaz. Ib. 219. Sentitzeko bere barrunean erasorik gogorren [sic, 

tal vez por gogorrenen] lardazkiak. Kortazar Serm 428. lardazka. Temblor de tierra. Giza gaizoa gauza 

guti da itsas-orrona edo lur-ikara baten gelditzeko: Agadir-eko eta Chile-ko lardazkak nola garhait, jeinu 

handienarekin ere? Herr 18-8-1960, 4 (DRA traduce "destrucción, devastación"). 

lardazkigarri (Lar H, Hb ap. Lh), lardaskigarri. "Horrible" Lar. Gezürti lardaskigarria. Egiat 224. 

lardazkigarriro (Lar H). "Horriblemente" Lar. 

lardazkitu (Lar H, Hb ap. Lh), lardazkatu (Hb ap. Lh). 1. "Temblar", "temblequear" Lar. 2. (Hb ap. Lh), 

lardazkatu (T-L). "Faire peur" Lh. "Horrifier" T-L. 

lardaztu. v. lardastu. 

larde (SP Dv y A, H). 1. "Lardea, appréhensif. Larde naiz horren egitera, j'appréhende de faire cela" SP. 

"1. craintif, qui a peur; 2. timide, qui a une honte honnête de ce qui blesse la pudeur" H (que cita los dos ejs. de 

Oihenart). Gero ahutz-araldea, / potarentzat lardea. O Po 35. Etziren ber zu batere / larde, gaurgoitik, 

oinaren / puntan bihotza duenaren. Ib. 44. 2. "(Sust.) (SP, O), appréhension, peur" Dv (pero no aparece como 

sust. en ninguno de los dos). 

lardeika. v. lardaika. 

lardeki. v. lahardekatu. 


mende. 

365


larderia (BN; SP, VocBN, Gèze 326, H (BN, S)), lardeia (S), larderio (AN-erro). Ref.: A (larderia, lardeia); A 

Apend (larderio). Tr. Propio de la tradición septentrional; a partir de 1930 tbn. se encuentra en algunos autores 

meridionales. En DFrec hay 7 ejs., 3 de ellos septentrionales. 1. Miedo, temor. "Appréhension" SP. "Crainte, 

appréhension" H. Beraz, biho', en' artizarra, / larderi' oro kanpora. O Po 44. Gure arimak Jinkoa maithatü 

beno lehen harentako dian larderia saintia zeñharatzen zian [herots hark]. Bp II 72. Heben gizona hanitx 

bekhatüz theiütürik diagozü [...], hanitx larderiaz tinkatürik. Mst III 48, 2 (SP, Ch y Ol beldur). 

2. (L, B, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Izeta BHizt. Respeto, temor (que se inspira), 

autoridad, severidad. "Intimidation" Gèze. "Gizonak atxiki behar du bere larderia, l'homme doit maintenir son 

autorité" Dv. "Respect" Lh. "(BN-lab), rigorismo, imposición, tesón, medio de hacerse obedecer. Ama horrek 

eztu batere larderiarik bere haurrendako, esa madre no sabe hacerse obedecer de sus hijos" A. "Haur hoiek 

larderie pixka bat behar lukete" Izeta BHizt. Ene talendu eskasak eta gure eskualdun phuruen errenkurek eta 

larderiak desira horren bethetzetik urrundu naute. Brtc 7. Lehenago beharra zen / finkatu larderia. Bordel 87. 

Eta ez nau hartzen Jainko zuzenaren larderiak! Dv LEd 200. Larderia erakutsiz. Ib. 134. Larderia saindu hori. 

Laph 60. Legea dena-den eta bere larderia guziarekin agertzen dutenak. Arb Igand 70. Populu guziari mintzo 

zelarik, behar zen larderia bazaukan; erranen baitzinuen garratza zela. HU Aurp 109. Zaldiekilako larderia. JE 

Bur 20. Duela lau mende zukeen larderia [kanoiak]. JE Ber 58. Estaduaren buru egiten duenak gordeko dizu 

bere larderia al dezan eta obekienik. Vill Jaink 130s. Etzitaken larderia bortitzeko gizona. "De rude autorité". 

Ardoy SFran 139. Nausi erromanoen larderia ttipitu ote zen luzara. Lf CEEN 1973, 130. v. tbn. Etcham 40. 

Iratz 171. "Menace; parole ou geste par lesquels on cherche à inspirer quelque crainte" H. Ez larderia 

gaixtoek, ez balaku enganagarriek azpiratu etzaituzte. Dv Lab II. Larderia eta mehatxu horiek ez zituzten 

hargatik izitu gaixtaginak. Prop 1876-77, 65. Gizon tzarren larderiak. Harispe EE 1884a, 505. Ederki bazkalduta, 

oihu-ta larderia: [...] "A bas les moines et les nonnes!" HU Zez 100. Larderia ala jazarkunderik gabe. JE Bur 

57. Gogoa, ordea, zintzo gotortzen danean, larderiarenak egin du. Zait Sof 125. Erakusle eta ikasle guzien 

arteko "errepublika" iduri zerbait, bere larderia eta lege bereziekin. "Autorité". Ardoy SFran 86. 

3. "(BN-baig), refunfuño, por ej. de perros" A. 

- LARDERIA HANDIKO. Respetable. "Larderia haundiko gizona (L, BN, S), hombre que se hace respetar, de 

gran tesón" A. Lats mehe bat, neguko erauntsiek larritzen dutenean larderia handiko ditakena. JE Ber 17. 

- LARDERIA EGIN. Reñir, reprender. Ez egin niri begi beltz, larderi eta oihu. Iratz 154. Ez dakit 

Zanpagaray jaunak larderia sobera egin zion. Lf Murtuts 5. 

- LARDERIA EMAN. "Se faire craindre et respecter" Dv. "[Pistola] Poliri larderia emateko (AN-5vill, B)" Gte 

Erd 167. "Nolako larderia eman daut (B)" Gte Erd 167. 

- LARDERIAKO (Dv A). Respetable. "Larderiako gizona, homme qui inspire le respect ou la crainte" Dv. 

Populu guzitik berez zatzu gizon larderiakoak eta Jainkoaren beldur direnak. Dv Ex 18, 21 (Urt prestu, Ur 

sendo, Ol yator, Ker trebe, Bibl suhar, BiblE iaio). 

- LARDERIAN. Reprendiendo. Zume batez zafratuz, oihuka, larderian igortzen zuen berriz errotaren 

barnerat. JE Bur 61. 

- LARDERIAREKIN. Severamente. Larderiarekin debekatu zioten hartaz etziozoten nihori holakorik erran. 

Dv Mc 8, 30 (Lç y He mehatxurekin, Ol e IBe zorroki, Leon gogorki, Arriand larderijaz, Ker gogor be gogor, 

IBk zorrotz). Ixilarazi nahi ukhan zituen larderiarekin mintzatuz. Laph 60. Frantziak debeku saindu horiek 

larderiarekin atxiki izan ditu azken urthe hotaraino. Arb Igand 71. 

- LARDERIAZ. Severamente; con autoridad; con amenazas. "Larderiaz ez dugu deus eginen; lausenguz (BNarb)" 

Gte Erd 240. Amodioz baino gehiago larderiaz nahi zinituzke arimak Jainkoari buruz ibilkatu. Arb 

Igand 107. Ahal guziak egin zituen, bai larderiaz, bai eztitasunez. HU Zez 60. Aita sainduak larderiaz, bainan 

eztiki, debekatu zakon ohetik higitzea. Zub 46. Labani, larderiaz, esan zion: [...]. Ol Gen 31, 36 (Dv 

larderiarekin, Ur garrazki, Ker eztabaidan; Bibl gaizkitu, BiblE errieta egin). Eta beragazko ori iñori ez esateko 

larderijaz aginddu leutsen. Arriand Mc 8, 30 (Dv larderiarekin). 

- LARDERIAZKO. Severo, que impone respeto. Gauza ilhunen, auhendagarrien, laztura bihotzera 

deramatenen khantatzeko, zer aingeru larderiazkoa, ezpatalaria, arkanjelu ihortziria derabilkana! Lander RIEV 

1912, 556. Ez dukete Tolosako buruzagien egoitzek hango agintarienen larderiazko harrokeria. JE Ber 45. 

Etim. De rom. ladrería. 

larderiadun (Dv, A). Severo. "Qui a de l'autorité, qui sait se faire craindre et respecter, qui s'impose" Dv. 

Aita-ama larderiadunak, haur onak. Eskualdun Egunaria 1876, 14 (ap. DRA). Frantses larderiadunari nork 

erakutsia zion hoin goxoki mintzatzen? "L'autoritaire François". Ardoy SFran 295. 

larderiagarri. "Que l'on peut menacer, soit dans l'espoir de le rendre docile, soit qu'il regimbe ou se révolte. 

Bere baitharik izikorra da eta larderiagarri" H. 

larderiaka. "Larderiaka mintzatzea, parler avec menace" Dv. Azienda ez da oihuka, larderiaka, mehatxuka 


mende. 

366


eta joka erabili nahi. Dv Lab 224. 

larderiakizun. "Qu'il faut menacer, rendre docile, gagner, ramener par la menace" H. 

larderialdi (Dv, A). "Action de faire sentir l'autorité, de menacer de correction" Dv. 

larderiatsu (L, BN, S ap. A; Dv, H). 1. Temible; amenazador. "Impérieux, qui a l'habitude de menacer" Dv. 

"Gizon larderiatsua, homme qui a toujours la menace à la bouche" H. Wan-Zou-Zoun larderiatsua, Fo-gan 

aldean hameka urthez kanpotarrekin eta fededunekin haparkatu zena. Prop 1900, 209. Bazen oihan-pe beltz 

hetan bertze orduz tigre handi larderiatsua. Prop 1906, 185. Ez zen lur hoi bethea arrantzale eta itsas-ohoin 

larderiatsuenez baizik. Ib. 158. Hekien begitarte larderiatsutik hartzeko, alde hetan ez bide zen gisa galtzekin 

ibiltzea! Herr 17-5-1962, 4. "Zeru larderiatsua, ciel menaçant" H. 2. (H). Atemorizado. Etsaipean 

larderaitsu. SoEg Herr 21-3-1957, 1. 

larderiatsuki (Dv A). "Impérieusement, d'un ton menaçant" Dv. 

larderiatu (L-ain ap. A; VocBN, Dv, H), lardeiatu (S ap. A). Castigar; reprender; amenazar. "Menacer, 

inspirer de la crainte" VocBN. "Reprendre avec autorité et même avec menace" Dv. "Iausten ezpada eztitasunaz, 

larderiazazu" H. "Larderiaturik isilarazi nuen (BN-arb)" Gte Erd 170. Eta hainitzek larderiatzen zuten, ixil 

zadin amoreagatik. TB Mc 10, 48 (Lç mehatxatzen, IBe gogor egiten). Larderiatu zuen Piarres erranez: 

Gibelerat egik, satan. Dv Mc 8, 33 (Ol, Leon larderiatu; Lç reprotxa, He erreprenitu, Ker agiraka egin, IBk 

haserre egin, IBe gogor eraso). Oinhazeez halaber larderiatzen du bere ohean. Dv Iob 33, 19 (Ol arragotu, Ker 

zuzendu, BiblE zentzarazi). Serora batzu borthizki larderiatu zituen. Laph 73. Bere amak larderiatzen eta 

laidostatzen du. Prop 1876-77, 73. Jainkoak larderiatu zuen [Mois]: Ez hola utz gizon hori. Arb Igand 70. 

Lehen, behar zenean, burhasoek haurrak larderiatzen zituzten. Ezale 1897, 174b. Herrestatu zuten, fededunen 

eta Fedea besarkatzekoa zuketenen larderiatzeko. Prop 1908, 59. Israelitak larderiatu zituen [Jeremiasek] bere 

huts handien gatik. Zerb IxtS 68. Jaungoikuarren zin desaskat, ez larderijatu ni. Arriand Mc 5, 7. Inspirar 

respeto. Mendiz hunateko Euskaldunak, ahur bat baizik ez gare. Gu zer garen ikusteak, non nihor larderia 

dezake? Lander RIEV 1910, 604. 

larderiatzaile, larderiatzale. (El) que impone su autoridad. Orai prefeta guzien nausi, guzien larderiatzale. 

HU Aurp 137. Denen nausi Benoat: so egile, larderiatzale, akhulatzale, begirale, zaintzale, argitzale, 

kontsolatzale. Othoizlari 1958, 185. 

larderio. v. larderia. 

lardetu (SP (sin trad.) Dv y A). "Prendre de l'appréhension" Dv. 

lardi. v. lahardi. 

lardiatu. "Lardiau, ensuciar, embrollar" Iz ArOñ. v. lardaskatu. 

lardietsi. "(Sc), enflaquecerse" A. 

lardo (R ap. Echaide Nav 160). Grasa, sebo. Cf. cast. llardó. 

larduer. "Lardoire, sorte de brochette crusée et fendue par un des bouts, et servant à larder la viande" Chaho. 

laregun. v. laurehun. 

laren. "Día de la semana, de trabajo. Jai ta laren, jai ta aste" A Apend. 

laren. v. laurden. 

larenbat. v. larunbat. 


mende. 

367


larenje. v. laranja. 

larhestaje. v. larrestaje. 

lareun. v. laurehun. 

larga. v. largatu. 

largabista (S ap. Lh; Arch VocGr), largabixta (S ap. Lrq), largabizta, largabist. Anteojo; catalejos. 

Damurik ez dugula largabixta handi bat mendetan ikusten duena! Hb Egia 144. Erre zituen ostorloguntzazko eta 

medikuntzako liburu, largabist eta herrementeria guziak. EGAlm 1897, 28. Largabistekin [...] Bordeleko elizanausiko 

dorreak ikusi dituztela. Zerb Azk 38. Largabiztekin ageri zitaken Xina zoin urrun zuten. "Avec des 

longues-vues". Ardoy SFran 260. Mula bat, hiru zaldi beren pildekin, pixtola pare bat, sabre bat, [...] largabista 

bat eta hamalau untza urre. GH 1971, 156. 

- LARGABISTA HANDI. "Télescope, largabixta handi" T-L. 

largade (Lar, H). "Dejación " Lar. 

largadura (SP (sin trad.), Chaho, H). "Élargissement, augmentation de largeur; il signifie aussi, délivrance (de 

prison)" Chaho. "Largeur" H. 

largaera (Lar, Añ (V, G), H). 1. "Abandono" Lar y Añ. "Dejación " Añ. 2. "État où est une chose 

lâchée, rendue libre" H. 

largagarri (SP (sin trad.), H). 1. "Qui peut être lâché, rendu libre" H. 2. "Qui peut être abandonné" H. 3. 

(Chaho, H). "Qu'on peut élargir, etc.; qui peut être elargi, ou qui mérite de l'être" Chaho. 

largaizkin. v. largazkin. 

largakidatu (Lar H). "Concursar los bienes, ondasunak largakidatu" Lar. 

largakizun. 1. "Qui doit être lâché, rendu à la liberté" H. 2. "Qui doit être abandonné" H. 3. "Qui doit être 

élargi, rendu large" H. 

largaldi. "Séance d'amusement" Lrq. 

largamendu (SP, sin trad.). 1. Relajación. Ardura eta neurriz guti iatea hobe da hainitz ordutako barur 

hersiegiak diren baino, bataren eta bertzearen artean largamendu handirik eta soberaniarik egiten denean. SP 

Phil 320s (He 322 largogune). 2. "Action de lâcher, de rendre libre" H. 3. "Élargissement, action de rendre 

large" H. 4. (Chaho, H), largamentu (Chaho). "Abandonnement général de ses biens, cession de biens, ou 

absolument cession" Chaho. 

largana (det.; O-SP A). "Une aire hors la maison" O-SP 225. Relacionado posiblemente con larr(a)in, 

larren, etc. 

largantxa. v. largantza. 

largantza (H), larganza (SP), largantxa. 1. Libertad. Kaptiboai larganzaren eta itsuei ikhustearen 

rekubramenduaren predikatzera. "Délivrance". Lç Lc 4, 19 (He, TB librantza, Oteiza libertade, Dv berrerospen, 

Ker, IBk e IBe askatasun). Beldurrez behin larganza balu presontegitik ialgiteko, eladin bihur karzelura. Tt 

Onsa 126. Haren berthutea hegaldatzen ahalko da largantxa osoan jainkozko goragunetarat, itzulikoen trabarik 

gabe. Etcheb MGaric 157. 2. "Larganza, largesse" VocBN Chaho. 

largarazi. 1. "Avocare aliquem ab ecclesia, [...] nihori eliza utzaraztea, largarazitzea, largarazi" Urt III 192. 

"Destetar [...] titia kendu, largarazi" Lar. 2. "Faire élargir, largarazi" Urt Gram 399. 


mende. 

368


largatu (L, BN, S; SP, Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), larga (V-m, BN; Añ). Ref.: A (largatu, larga); Lrq. 

Tr. Documentado desde la segunda mitad del s. XVI tanto al Norte como al Sur. Su empleo disminuye 

notablemente desde mediados del s. XIX, y es muy escaso en el XX. La forma de participio larga es la habitual 

en los textos vizcaínos y guipuzcoanos, aunque hay tbn. algunos ejs. de larga(t)u (p. ej., Guerrico, Arrese Beitia 

o EusJok II). Al Norte sólo se documenta largatu, forma que tbn. aparece en un texto navarro de principios del s. 

XVII. 1. Liberar. "Soltar, dejar ir, dar libertad" Añ. "Élargir" Ht VocGr y Gèze. "Soltar, librar" A. Bada 

bestán kostumatu zuen Gobernadoreak populuari berék nahi zutén presoner baten largatzera. "Relâcher au 

peuple". Lç Mt 27, 15 (He y Dv utzi, TB libratu, Ur (G) askatuta eman, Ip eman, Ker, IBk e IBe askatu). 

Bothere dudala hire largatzeko. Lç Io 19, 10 (He, LE y Dv libratu, TB largoan ezarri). Libro largatu bidean. Gç 

107. Gero largatu zituen [axeriak] philistindarren landa bihitarat eta mahatstitarat. Lg I 228. Eskutako xoria ez 

larga zoroki. Hb Esk 169. Bizpahirur [betizo] Espainian erosirik, Larrunen largatzen. Zerb Azk 46. Kabaliak 

largatürik. Casve SGrazi 138. Librar de. Gaixtakeria orotarik iagoitikoz largatzen, delibratzen eta 

redemitzen baikutu. Tt Onsa 171. 

2. (Urt IV 350, Ht VocGr, Lar, Añ, H), larga (V-gip, G-azp; Lar, Añ (V, G), Izt, A (que cita a fB)). Ref.: A 

Apend (largea); Etxba Eib (larga). Dejar; abandonar. "Abandonner" Ht VocGr. "Privarse, dejar algo" Lar. 

"Quitarse de cuentos, naspillai larga" Lar y Añ. "Abandonar", "deponer", "ceder", "dejar " &c. Añ. "2. 

abandonner, laisser; [...] 5. faire cession, abandon de biens; résigner; se démettre" H. "Largea, abandonado (Gazp)" 

A Apend. "Ezkondu danetik, danari larga detsa" Etxba Eib. En Harriet se encuentra larga "cession de 

biens", que dice tomar de Larramendi, aunque en éste lo que se encuentra es largatze. v. laga, utzi. Tr. En 

textos vizcaínos y guipuzcoanos aparece tanto con complemento en dativo como en absoluto, alternando a 

menudo ambas construcciones en un mismo autor; v. p. ej., larga [...] lanari (Echag 60) y larga [...] lanak (ib. 

122). En textos septentrionales sólo con absoluto. Egingo digot [amore lindari] mandatu, / arenzat jaio 

ninzala ta / enagiala largatu. Lazarraga (B) 1204r. Mundu guztia largatu deu / zerua[k] aberastua (Pamplona, 

1610). TAV 3.1.21. Igande eta bestetan largazakek nekea. EZ Man II 202. Ni hunela deskonsolatua largatzeaz. 

Harb 377. Baina kuriositate hau eta hunelakoak largatzen ditugula, gathozin erregeletara. Ib. 422. Onak eta 

onhasunak [...] hain laxoki eta antsikabeki largatzeintuzu. Ax 238 (V 159). Eztezagula hargatik debozioneko 

eginbiderik bat ere larga. SP Phil 490 (He 497 utz). Bere arimaren artha largaturik. Ch I 2, 1. Jainkoaren deia 

iñoiz enzuten banuen, larga geroko? Cb Eg II 128. Estaduak Rodulfo bere anaiari larga ziozkan. Cb Just 43. 

Largatu ditutzula [lagun libertinak]. Brtc 174. Zereginak albo batera largata. CrIc 107. Bakoitzak eutsi bear 

diola bereari ta larga iñorenari. VMg 6. Largetan zituezala euren erriak. Añ LoraS 66. Munduko erausiak 

largatuaz. Gco I 422. Largako deutsee [Teresari] konpesoriak. fB Ic II 294. Hunek eskutan zuena gerokoka ez 

largatu. Gy 47. Errukiturik largau nai eban bizitzeagaz. AB AmaE 454. Kamañako egurrak largata. BasoM 99. 

v. tbn. Lg I 305. EusJok II 82. Larga: Mg CO 163. Gco I 422. Zav Fab RIEV 1907, 537. Echag 122. Xe 161. 

AB AmaE 317. 

Entregar(se). Diszipulu propioek etsaiei largatua. EZ Man II 43. Berak bere buria gugatik haier largaturik. 

Tt Onsa 130. Horlatan larga zazu zure burua Jaiñkoaren Miserikordia gana. He Gudu 158. Aren eskuetan guzia 

largatzen zala. Cb Just 55. Larga ziozotela eskutarat barnean zadukan arrotza. Lg I 238. Zure alaba nola duzun 

debruari largatua. AstLas 66. Izan ez nadin largatua juduei. TB Io 18, 36. Hiria largatua izaitera zohala 

soldadoen borondatera. MarIl 89. Gizonen haizei largatzea izanen zen Yainkoaren gauzak. Hb Egia 107. Bere 

burua gaixtaginei largatzean. Jnn SBi 44. v. tbn. Dh 256. JesBih 453. Elsb Fram X. 

(Añ). (Con sust. vbal. en dat.). Cesar de, dejar de. "Cesar " Añ. Largatzen die konfesatzeari. Mg CC 

183. Nos largako deutsa dongaro egitiari? Mg CO 112. 

Dejar (como resto, residuo). Animan largatzen duen atsegin edo gozotasun ezin esan bestekoa. Mg CC 226. 

Baiña kaltea larga zion gaitz arek. BasoM 23. 

Mezia enzun baga largaten ezpadabe. Mg CO 27. Largatzen ditut azaldatu gabe beste izen asko. VMg XV. 

3. (V-ger ap. Holmer; Chaho, H). Soltar. "Larguer un cordage" H. "Argira etorten danean arraina abisaten da 

traineroa ori largateko bolintxa, da atrapaten da arraina (V-ger)" Holmer ApuntV ASJU 1969, 172. 

Largaitzazue zuen sareak hatzamaitera. "Lâchez". Lç Lc 5, 4 (He largatu; TB hedatu, Oteiza askatu, Dv arthiki, 

Ker jaurti, IBk e IBe bota). Bere menturarat largatu zuten fletxa batek atzeman zuen Akab. Lg I 362. Azpikoer 

baldiñ brida largatzen badiote. Gy 86. Egorri zituen [...] amarratzeko eta largatzeko [Yesusek apostoluak]. Hb 

Egia 106. Destensar, aflojar. Ezen bridá largatu dutenean Kristen kontra, ezkondu nahi dituk. "Se sont 

lac#hé la bride". Lç 1 Tim 5, 11. Behar neurrira eta puntura ekhartzen baititu edo bandatuz edo largatuz 

[gitarraren sokak]. SP Phil 521 (He largatu). Dejar escapar (palabras, expresiones). Koleran largatuko 

dugun hitz arina gatik. SP Phil 428 (He 433 itzuriko zaikun). Bozkarioa ez du sobera largatzen, / nigar eta 

hirrien badaki neurtzen. Hb Esk 87. (Aux. intrans.). "Parler en toute franchise d'un secret qui n'était pas connu 

(S)" Lrq. 

4. (Urt, Chaho, H), largotu (Urt). Ensanchar; agrandar. "Ampliatus, [...] largótua, largátua" Urt II 60. 

"Amplificare, [...] zabaldu, largotu, hedatu" Ib. 61. "Élargir, largotzea, largo, largatzea, largatu" Urt Gram 398. 

"Pilotak soinak largatzen ditu" H. "Oinetako horiek hertsiegi dire, largatu behar dituzu" Ib. O Korintianoák, 

gure ahoa irekia da zuetara, gure bihotza largatua da. "Élargi". Lç 2 Cor 6, 11 (TB largatu da; He y Dv 


mende. 

369


zabaldua, Ker e IBe zabal-zabalik). Larga nazazü amuriuan. Mst III 5, 6 (SP hedatu, Ch y Ol zabaldu). Zeren 

kapita zakia beita largatzen zahartziari. 'La panse prend de l'ampleur'. Etch 498. Bihotza largatü zeitan. Ip Hil 

122. Entzünik beikira Laurziko bide horren largatzerat abian direla. Herr 2-6-1966, 2. Abrir. Hori eztut 

sofrituren, / monza [= moltsa?] largaten ezpada. AstLas 56. 

5. Dar(se) a. (Aux. intrans. o en exprs. como bere burua largatu o bere bihotza largatu, con trans.; aparece con 

compl. en alativo y en dativo). Largatu banaiz hitz itsusirik erraitera. SP Phil 217. Largatu ziotzoten bere 

buruak pasione zoro bati. Lg II 142. Biotza gaixtatua denean, eta largatua inbidiari. Ib. 115. Pasionetarat 

largatuak. Ib. 125. Hetarat [atseginetarat] larga handin. Dh 202. Munduko alegrantzia zoroetarat largatzen 

direnei. Jaur 380. 

6. Distraer(se), divertir(se). Alegeramendu hura kostumatu dut neure buruaren largatzeko eta ohiko 

egunorozko unhadurez aphur bat arintzeko. SP Phil 329. Distraer(se) de. Bere espirituari indar berririk 

emaiteko eta haren largatzeko hanbat egitekotarik. SP Phil 330 (He 332 goxa arazteko). Sekulan gogoa ez 

largatzea zeruko konsiderazionetarik. SP Imit III 26, 1 (Ch apartatu). (Aux. intrans.). "S'amuser sans frein 

(S)" Lrq. 

7. larga. Permitir. Festa eragabeak eragin edo eragiten larga. Cb Eg III 359. Penitenzia andiagoak egin nai 

zituen; baña Maisuak larga etzion. Cb Just 122. Larga egijola arren arik alde egiten. Mg PAb 217. Larga zion 

bada joaten nai zuen lekura. VMg 21s. Ezeutsan Kataliñi aldenduten larga edo laketu. A BeinB 69. Beren 

gogorakoa ain largia ta etzana utzirik, bizi izan ziran [epikurotarrak]. (Interpr?). Elizdo EEs 1929, 175. 

8. larga. Dejar, mantener. Largatzen bada amore txingarren bat, jaikiko da su andia. Mg CC 186. Ez 

ziagok barkaziorik, / ez iri bizitza largatzeko gogorik. Mg in VMg 100. 

9. Dejar en un estado determinado. Ondo esplikaurik larga zituban gizon onen exzelenziya, biktoria, triunfo 

edo goimenak. Zuzaeta 57. Largako deutsagula bakian. Mg PAb 213. Engañaturik larga ginduzten. Noe 18. 

10. Ezagutu sasoi ona noiz duten lurrak eta largatu, atxurtu, arretu ta erein orduan. (Interpr?). NecCart 5. 

- GELDI LARGA. v. geldi. 

- LARGA HEMENDIK. "Alde hemendik. Mutikuak! larga emendik!" Elexp Berg. 

largatzaile (SP (sin trad.), Urt), largotzaile (Urt). "Cedens, lekhu egiten duena, [...] largatzen duena, 

largatzaillea" Urt V 349. "Amplificator, [...] largotzáillea, zabaltzaillea" Ib. II 61. 

largatze. "Cesión de bienes [...] ondasunen utzea, largatzea" Lar. 

- BIHOTZ-LARGATZE. Alivio (?). Bena zer izidüra eta bihotz largatzia ez zien borogatü, ikhusi zienian 

bere Seme Jesüs Dotorren [...] biltzarre handi baten erdian. Ip Hil 134. 

largazkin (AN-larr), largaizkin (AN-larr). Largazkin ona pasa(r)azi dioi (diote) (AN-larr). 'Estualdi eta 

ikareria gaitza ikusarazi'. Inza NaEsZarr 455 (en la versión de EsZarr 169 largaizkin). 

largazta. "Vegetal que tiene la figura de la luna [...]. Está provisto de espinas en el centro y en las hojas del 

contorno (AN-larr)" A EY I 296s. San Juanez largazta yartzen da atarian. A EY I 296. 

largeki. v. largoki. 

largero. "(V-gip), merienda del jueves gordo" Zt (comunicación personal). 

largestatu (Lar H). "Desistir" Lar. 

largetsi (Lar H). "Desistir", "sobreseer" Lar. 

largeza. Generosidad. Abariziaren kontra largezea. Bet 15. v. tbn. Cap (ed. 1893), 15. CatAe 62. CatSal 

63. CatR 63. CatUlz 50. 

largo (S ap. Lrq; Urt, Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). 1. Amplio, ancho; extenso. "Large" Ht 

VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze y Dv (podría tbn. significar 'generoso'). "Amplius" Urt II 65. "Capacissimus, 

[...] largoena, [...] largoa", "capacior, [...] largoagoa, zabalágoa" Ib. IV 164. "Ample" Ht VocGr 326. "Large, 

étendu en largeur" H. Ezen bortha largoa eta bide zabala da perdizionetara irioiten duena. Lç Mt 7, 13 (He, 

TB e Ip largo; Ur (V y G), Dv e IBe zabal, Ker e IBk haundi). Mundu largoan bizitu diren gizon guztiak. EZ 

Man I 62. Lekhu handi zabal eta largo batetara. Tt Onsa (ed. RIEV 1909), 165. Ala zabala eta largoa bai da 

[...] Ifernurat gidatzen duen bidea. Brtc 140. Bere erresuma largoan. Gy 67. Hirur alasetako abre largoaren 

soiñean. Ib. 124. Kasola largo bat. ECocin 33. Arropa largo ortan. Bordel 171. Sorbaldez arras largoa. Elsb 


mende. 

370


Fram 124. (Con medidas). Atherbe hau hogoi eta hamar urrhats luze da, hamar urrhats largo eta bertze 

hainbertze gora. Laph 41. Kapera bat hogoi eta hamar metra luze eta zortzi largo dena. Prop 1876-77, 42. Etxe 

txipi bat, hameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo. Ip Hil 137s. v. tbn. Elsb Fram 77. 

2. Laxo, relajado. Epel eta largo batzuk konfesatzeko. SP Imit IV 10, 4 (Ch laxo eta ansikabe, Mst laxü eta 

xede gabe, Ol epel ta zirrilda). Zeren hain agudo zaren gauza largoetara eta haragiaren plazeretara. Ib. 7, 2. 

Gure aztura largoak. SP Phil 226 (He 227 laxokeriek). Kofesor largoak, penitenzia arinik baizen emaiten ez 

dutenak. CatLav 301 (V 149). Ez sekulan ibil kofesor largo, errexki absolbitzen dutenen bilha. Dh 59. v. tbn. 

Brtc 57. Desvergonzado, demasiado suelto, osado. Ahoa largo eta mihia libro. SP Imit I 10, 2 (Ch haiñ 

gaizki mihia begiratzen, Mst ezaxolatüki). Ez xoilki deliberatuko dut ez largo izaitera haren ofensatzera. SP Phil 

117 (He 120 goardian egotea hura ez ofensatzeko). Libre. Hura egiazko alagrantzian eta bihotzeko plazer 

larguan ezta izanen. "Neque in corde suo dilatabitur". Mst III 9, 2 (SP bihotzeko libertate, Ch sosegu, Ol bere 

baitan zabaldu). Abierto, franco. Erraiten diozula bihotz ideki eta largo batez zer bekhatu egin dukezun. SP 

Phil 160 (He 162 largoki). 

3. (S ap. A; SP, Ht VocGr, T-L). Generoso. "Large, liberal" SP. "Liberal" Ht VocGr 379. "Generoso, fig., 

largo" A. "Large, généreux" T-L. Grazia bihotzbera da, trebe eta largo guziekin. SP Imit III 54, 4 (Ch liberal, 

Ol erkidezale). Zure largo eta hun izate müga gabiak. Mst III 8, 3 (Ch jenerostasun, Ol esku-zabal). Gordea 

zadukan bere xede gaixtoa; eta fede largo eta zabal bat erakutsten zuen kanporat. Lg II 129. Ikusliarren 

eretzeko ezinago largo zen. Const 28. 

4. (Urt I 64), largu (V-ger ap. A). Abundante. Konsolio largorik eneganik ükhen. Mst III 12, 5 (SP 

konsolazione geiagorik). 

- HAIZE LARGO. v. haize. 

- ESKUTA LARGO. "Eskuta largoa (terme de marine), voile tendue" SP. 

- LARGOAN. "Largeur, en dimension. Largoan eta luzean, en longueur et en largeur" H. 

- LARGOAN ARI. "(V, G), jouer (faire) à la balle longue" H. 

- LARGOAN EZARRI. a) Liberar. Israeleko haurrak [...] largoan eta libertate osoan ezarri ukhan ditu. Lç 

Adv ** 1v. Ez dakizu badudala ahala zure khurutzefikatzeko eta ahala zure largoan ezartzeko? TB Io 19, 10 (Lç 

largatu). b) Aflojar, relajar una sujeción, control. Mana zezan Zentener bat, begira ledin Paul eta largoan 

ezar ledin. Lç Act 24, 23 (He utz zezatela pausuan, TB izan zezan atsin zenbait, IBk lasai antzean, IBe lasai 

samar). 

- LARGO UTZI. Dejar libre. Utzazu largo ioaitera [zure afekzionea]. SP Phil 111. Gure espiritua eta 

gorputza ere batzutan utzi behar dira largo zenbait alegrianzaren hartzera. Ib. 365 (He 368 utzi [...] 

pausatzera). (Part. en función de adj.). Dejado libre, desocupado. Bere sortzean izan da establia largo-utzi 

batean. SP Phil 125. 

- MAHUKA-LARGO. v. mahuka. 

largoai (Lar Chaho y H). "Temerario" Lar. --Zer da uste edo eretxi largoaia? --Lagunagaitik txarto uste 

izatea, atarako zergaitiko asko edo naikorik euki baga. Itz Azald 110. 

largoaita. "Temeridad" Lar. 

largoegitasun. Conducta libertina, desvergonzada. Erranen du gure alegrianzak direla largoegitasunak. 

SP Phil 427. Erorgarri diren hitzezko edo erremanguzko largoegitasunak. Ib. 358. Libertiñkeriara dohan 

largoegitasun bat. He Phil 432. 

largogoa. "Largogua, largeur (S)" Lrq. 

largogune. Relajación, período de relajación. Bethi orobatsu eta neurriz yatea hobe da, ezen ez yan gabe 

egote hertsiegi eta aldizkako bat, artean largogune handizkoez nahastekatua. He Phil 322 (SP 321 largamendu). 

largoki (SP (sin trad.), Urt, Lh). 1. Abundantemente; generosamente, magníficamente. "Abundanter", 

"abundanter fructum ferre, [...] abundanki, largoki fruitu ekhártzea" Urt I 64. "Généreusement" Lh. Esaias 

eta Zakarias seiñalatuki eta largoki minzatu izan dirade. Lç Adv ** 3r. Largokiago eta frangokiago bere 

ontasuna gure gainera hedatu. Lç Ins B 1r. Kristen hitza habita bedi zuetan largoki sapienzia guzirekin. 

"Plantureusement". Lç Col 3, 16 (TB bethetasunekin, Dv usu, Ker, IBk e IBe oparo, Bibl aberaski). Ifernuak 

halaber du idukitzen frankoki / damnatuen konpañia den guztia largoki. EZ Man I 96. Largoki partitzen 

baiterauzkigu bere graziak. SP Phil 136 (He 140 magnifikoki). Gure errana ere skritura saindiaz porogatu dugu 

aski onsa eta largoki. Tt Onsa 144. Zure laidoriua largoki erantzün dezadan zure khorte saintian. Mst III 23, 4 

(SP laudarioen frankia, Ch kontu gabe, Ol erruz). Zure ezpiritüz ikhustiaren eztitarzüna, zuñ maite zütianer 

largoki emaiten beitüzü. Ib. 10, 1. 2. Abiertamente, claramente. Gauza hekin kontra orduan berean largoki 


mende. 

371


minza nadin. SP Phil 358 (He 361 libroki). Zure bekhatuak erraten diotzatzularik garbiki eta largoki. He Phil 

162 (SP 160 bihotz edeki eta largo batez). 3. largeki. Con demasiada libertad. Largeki ibil ditezin kanpoko 

konsolazioneen ondoan. SP Imit I 20, 4 (Ch libertate sobrarekiñ, Mst nabasiki, Ol nasaikiro). 4. (S ap. Lrq; 

Chaho, H). "Largement, avec largeur; amplement, avec ampleur" H. "Largement" Lrq. 

largor (Lar H). "Callo" Lar. v. LARRU GOGOR. 

largoro, larguro (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A; Mic 5r). En abundancia. "Abasto" Mic. Mutillak larguro 

bota deutso azukerea. Berriat Bermeo 388. 

largotasun (SP, sin trad.). 1. Relajación. Elizate [...] horrenbat largotasun konbentuetan. SP Imit I 3, 5 (Ch 

desordenu, Mst laxükeria, Ol nasaikeri). Aisian eta largotasunean bizi nahi duena. Ch I 25, 7 (SP bizitze 

largoagorik, Mst laxükeriala, Ol zabarkeri-billa). 2. Confianza, desenfado. Dostaketak irri eragiten 

derauku libertate lano, fidanza garbi eta largotasun familier batez. SP Phil 340. 3. (Urt, Ht VocGr, Chaho, H), 

largotarzun (Arch VocGr, Chaho). "Largeur" Ht VocGr y Arch VocGr. "Capacitas, [...] largotasuna, 

haunditasuna" Urt IV 165. "Largeur, étendue en largeur; ampleur" H. Hausten tuzula [sagarrak] erhi trebes 

baten largotasunian. ECocin 42. Badü hamabi metra lüze, eta largotarzün laur metra eskaz. Ip Hil 99. 4. 

"Amplitudo, [...] liberalitátea, jenerositátea, largotasuna" Urt II 64. "Liberalité" Ht VocGr 379. Abarizioaren 

kontra, largotasuna. CatLuz 25 (tbn. en una doctrina de Sara de 1853: v. BOEl 303). 

largotu. v. largatu. 

largoxko. "Ampliusculus, largoxkoágoa, zabaltxetxoágoa" Urt II 66. 

largura (V-arr-oroz-m ap. A). "Ambición" A. v. askogura (2). Ze ikusgarri errukian ifini zaituan nire lar 

gureak! Añ EL 1 203. Itxi zeure buruaren largura ta asko-eretxiari. Añ EL 3 17 (ap. A). 

larie. v. larri. 

larimin. Fanega. v. imilaun. Aren larimin-gari bakotxak birritan geiago balioko ete dau? Eguzk GizAuz 

52. Artu dauan larimiña edo anega. Ib. 52. 

laritz. Alerce. "Latinez larix delakoak [...], zer izen behar ote luke euskaraz? Laritza?" Zerb Azk 41. 

larizio. (Pino) laricio. Baso-piñu ta larizioa. Munita 114. Larizio-piñuak ere ondo daude. Ib. 116. 

larizkindun (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (AG 1063). Cuatrisílabo. Izkinbatun itxak, 

izkiñidunak, iruzkinddunak eta larizkinddunak (1897). AG 1023. 

larjale (Lar H). "Salamanquesa" Lar. Larjalea, zeñ dijoan bere oñen gañean. "Stellio". Ur Prov 30, 28 

(Dv estelio, Ol armiarma, Ker sugelindar, BiblE sugandil). 

larkaitz (-kh- SP Dv). Callo, callosidad. 

larkargatu. "Sobrecargar" Lar. 

larkeria. "Larkeri, abuso" A Apend. Okela-janariak izten doguzan lez, geure zentzunak be kaltegarri 

yakuzan larkerietatik urrindu daiguzan. Ker EMeza 142 (ap. DRA). 

larketa. Hau guzia nere gain nik arzea munduko gaisoen zorren alde ta beren bekatu, zor ta larketa gaistotik 

oriek ateratzeko. (Interpr?). Mb IArg I 153. Quizá se trate de errata por lanketa: v. 1 lanketa; cf. tbn. quizás 2 

larreta. 

larki. "(Sal), pan bazo. Larki eta baxaki, azaroko jaki (Sal) [...]. Larki mikorrez eginiko ogia" A. 

larlatz (Lar, Izt C 206, H, Arzdi Peces), larlotza (V-m ap. Zubk Ond 237). "Cazón, pescado de mar, cuyo 


mende. 

372


pellejo es la lija" Lar. Cf. LARRU LATZ. 

larlatz, lar-lazo, lar-leiñ. v. LARRU LATZ, LARRU-LAZO, LARRU-LEUN. 

lar-lirio. v. LARRE-LIRIO. 

larlotza. v. larlatz. 

larlur. v. larrelur. 

larmats. v. LARRE-MAHATS. 

larme (Lar, vEys (G) A, H). "Cutis" Lar. "(G?), epidermis" A. Cf. LARRU MEHE. 

larmendeko. Vasallo. Zeña dan Gipuzkoan, bere mendi, iturri, ibai, larmendeko (vasallos) eta berari 

tokatzen zaizkan eskubide guztiakiñ. EE 1900b, 417. 

larmendi. v. LARRE-MENDI. 

larmendu. Subrayar (?). Guziak lumaz larmendu bear banitu, [Liburu Santuetako] orrialderik geienak 

beltxatu bearko nituke. Or QA 174. 

larmintz (Izt, H (G), T-L), larrumintz (G-to, R-uzt ap. A; H), narrumintz (V-arr-oroz-m ap. A), larpintza (det. 

H s.v. pintza), larrupintza (L-ain, BN-baig ap. A; det. H s.v. pintza). Cutis. "Épiderme" T-L. Berenez 

dirala gorputz liraiñ, galant, larmintz me zuri-gorri ederrakiko osasuntsuak. Izt C 213. Len bezain larminz ederleunekoa 

[olio irakiñetatik irten]. Lard 534. Bere larmintzaren gañean korapilloz betetako soka bat zerabillen, 

bere gorputza tormentatzeko. Arr Bearg 385 (ap. DRA). Arpegiko larmintz soilla zimel. Mok 4. Bere larmintz eta 

kolore ederrak galdu. Arr GB (ed. 1960), 25. Gure bereztasuna ez da europartasunaren hezur-mamiei usain eta 

kolore berexi antzekoa ematen dien larmintz mehea baizik. MIH 88. Serestarrek ostoen larru-mintza nola 

orrazten duten. Ibiñ Virgil 85. "Badagok larruphintza ederrik, es quisquilloso (Lander)" DRA. 

larogei, laro(e)i. v. laurogei. 

laroinka. v. lauoinka. 

lar-olo. v. LARRE-OLO. 

laronbat. v. larunbat. 

larhondo. v. 1 larrondo. 

laroñeko. v. lauoineko. 

larhori. v. larrori. 

larortz. v. lauhortz. 

larhote. v. larrote. 

larpintza. v. larmintz. 

larra. "(V-ger), decúbito sobre el agua" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

larra. v. 1 larre. 


mende. 

373


larraatu. v. larreratu. 

larrabehi. v. larrebehi. 

larrabere (V, G-to ap. A; Lar, H; lar-abere Dv), larra-abere (Añ), larrabre (Lar, H; lar-abre SP, H s.v. 

aberea). "Lar-abreak, bêtes champêtres" SP (s.v. abrea). "Fiera" Lar y Añ. "Bête sauvage, des bois" H. 

Lar abre edo xorien ahotarik gorderik. EZ Man II 99. Larunbatean zintuen / moldatu larrabreak. EZ Noel 141. 

Abere basati edo lar-abreak dira katamotza, otsoa, artza [...]. Izt C 191 (195 lar-abere). Lar-abereen eran, 

belarra jaten zuen. Lard 310. Lanza labur batek irago zuen batetik bestera lar-aberearen biotza. Otag EE 1882c, 

511. Mendian eizean larrabere baten ondoren. Arr May 52. Emen inguruko larrabere guztiak. Ag AL 12. 

Kentzen bazait neri konzienziaren brida edo frenoa [...] izango naiz larrabre edo basaganadu bat baño 

okerragoa. Kortazar Serm 171. Ganado que pasta en libertad. Lar-abereen txintxerriak. Arzac EE 1882c, 

377. (Fig.). "Personne grossière, sauvage, brute" H. 

larraberekeria (H), larrabrekeria (H). "Action brutale" H. 

1 larrabereki (Lar), larrabreki (Lar). "Fiero", "ferino" Lar. (H), larrabreki (H). "Brute, qui agit en bête 

brute, grossièrement. Larrabreki bat da, c'est une brute, un grossier" H. 

2 larrabereki (H), larrabreki (H). "Brutalement" H. 

larraberero, larrabrero (Lar, H). "Fieramente" Lar. 

larraberetasun (H), larrabretasun (H). "Qualité de celui qui est brutal, grossier" H. 

larraberete, larrabrete (Lar H). "Fiereza" Lar. 

larraberetu (H), larrabretu (H). "Devenir semblable à une brute, brutal, grossier" H. 

larrabezu (Lar), larrebezu (H (G)). "Pasturaje, larre guziakikoa, larrabezua" Lar. 

larrabide. v. larrebide. 

larrabilla. v. larranbilu. 

larraborraia (msLond ap. A). "Echio vulgar, larraborraia (Echium vulgare)" LandHizt 370. "Borraja 

silvestre" A. 

larradi. v. lahardi; larredi. 

larra-ezki. v. larrezki. 

larragari. v. larregari. 

larrageldi. "Larrágeldixa, la (oveja) que pace quieta en un mismo lugar" Iz ArOñ. 

larrageli. "(V-gip; FSeg), carne de ganado vacuno que en verano pasta en el monte" A. 

larrain (V, G, AN, L, B, S; SP, Lar, Añ, LE Urt voc, Izt, Dv, H, VocB), larran (Izt), larren (V-ple-arr, R-uzt), 

larrein, larrin (V-ger-arr-oroz; Lcc, Añ, Dv (V), H (V, G)), llarren (R-uzt), llarne (R). Ref.: A (larrain, larren, 

larrin, llarne); Arin AEF 1960, 63; Iz ArOñ, Als (izaitu), R 310 y 292, Ulz; Izeta BHizt; Elexp Berg. Tr. La 

forma larrain es la mejor documentada; larrin se encuentra en Lazarraga y en los vizcaínos Añibarro y Uriarte. 

1. Era. "Era de trillar" Lcc, Lar y Añ. "Place de grange" SP. "Llárrenean diáuzu éltzea, la parva está en la era" 

Iz R 392. "Llárnia dun ñóto, la era es pequeña (R-is)" Ib. 310. Cf. IC II 661: "Larrinoztegui, muchas eras donde 

se [...] las parvas". Leiçarraga (Decl a) 7v) da ezkaratza como equivalente suletino de larraina. Ena era que es 

clamada Larraynçuria (GLarr SJ). TAV 2.2.4. Domicu Larrainekoa (1226). Arzam 314. Lope Iñiguez de 


mende. 

374


Larrinzahar (1262). Ib. 314. Bere bahea bere eskuan du, eta garbituren du bere larraina. Lç Mt 3, 12 (TB, Ur 

(G), Dv, Ker e IBk larrain; He bihitoki, Ip ezkaratz; Ur larriñia (det., pero cf. en nota larrin bat)). Zerren eozen 

/ larrin guztiak beterik / persona askoz / izurriagaz gaxorik. Lazarraga 1202v. Ultziturik eman zigu [gari au] / 

gurutzeko larrañean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116. Jendes beterik larreiñ oiek (Muruzabal, 1751). ETZ 90. 

Garia larrañean belar gaiztotik berezten. Mb IArg I 202. Gaur arratsean larrañean garagar-aizetzea du. Lard 

161. Ogia hedatzen da larrainean. Dv Lab 52. Ark daka bere eskiuetan sardia eta sainten du ezin obeki bere 

llarnia. Hual Mt 3, 12 (Samper bere larraña). Eltziuak llarnetan egon zren elurrez tapatruk. Mdg 127. 

Larraiñeko dantza-lagunak. Mok 8. Gerendiaingo larrañetan (AN-arce). EI 386. Garia bihitzen dutela 

larrainean. JE Ber 30. Bizitzearen ondar-aleak / larrañean eultzen ari. Ldi BB 150. Larraiñean eguzkia balu 

biaramonez. Or Eus 60. Larraiñak gari-iotean larri ots dagienean. Ibiñ Virgil 97. v. tbn. Izt C 234. Zait RIEV 

1933, 60. Ir YKBiz 42. ZMoso 45. Era de salina. Ura gazitzen da, ateratzen dute eta, edo suarekin berotzen 

dute, edo larrañetan eguzkitan. "Eras". It Dial 114 (Dv larrain, Ur larrin; Ip barrio). 

2. (SP, H). Campo; extensión de terreno no cultivado. "Plaine, vallée [...]. Iosafateko larraina" SP. v. 1 larre. 

Ez hain guti larrañetan ibilliren bestiak. EZ Man I 88. Haritz larraiñekoa. Ib. 43. Iosaphatko larrañean. EZ 

Man II 200. Zeruko larrainean. Hm 58. Isopa da halaber belhar bat [...] bide eta larrain guzietan frangoki 

kausitzen dena. Mong 594. Euskal-Arkadi jagi, / bakearen larrain. "Dehesa". Gand Elorri 64. 

3. + larren (V-ple ap. A Apend), larrin (Dv, Dgs-Lar 3). Plazoleta, espacio situado frente a un edificio; patio. 

"Gazteluko larriñian (Maguregui dans Jaun Zuria), sur la plate-forme du château" Dv. "Plaza" Dgs-Lar. "Patio 

(V-ple); plaza para jugar a la pelota" A Apend. v. atari. Gitxi dira [...] Elexara doazanak; baña plaza larriña 

jentez beterik ikusten da. Añ MisE 136. Plaza ta larrin baten. Ib. 72. Deitzen zuan gizon batek etxe aurreko 

larrañetikan. Apaol 54. Larrañ zabaletan ekusan aguratxoak, asmantarrak ipiñten. Ag Kr 205. Azkarragako 

larrañean. Ag G 49. Malenek ertetzen zion aitonari larrañera, ura menditik zetorrenean. Ib. 136. Tegitik 

larraiñera / zanian atera [txerria]. And AUzta 120. v. tbn. Munita 41. "Larraiñ, el espacio interior de la puerta 

principal hasta la cocina" Iz ArOñ. "Txondar-larraiña, el espacio llano junto a la carbonera donde se trabaja 

con el carbón" Iz ArOñ. "Larrina (V-arr), ikatza txondorretik ateratzen dan lekua" Litterae Vasconicae 5 

(Bilbao, 1991), 244. 

4. (Dv, H (L)). Soto, bosquecillo. "Bocage" Dv. Oihana ezin egin dezakeenak egin beza larraina. Dv Lab 

335. Larre hertsi-gabean egitekotzat larraina. Ib. 338. Larrainetako haritz, gaztaina, / mendietako ithurri. Elzb 

Po 194. Hamabi dotzena arbola agertu zaizkit larrain eder batean lerro-lerro landatuak. Lf Murtuts 2. 

5. (V-gip ap. A), larrin (V-ple-arr-oroz ap. A), llarne (R ap. A; A Apend). Nimbo, halo (del sol o la luna). 

"Disco de la luna" A. "Goikoa llarneareki dago (R-vid)" Ib. Iretargiak larrina daukanean, ogeta lau ordu 

barru euria. "Su nimbo". A EY IV 205. Eguzkiari aurretik zetorkion argi-larraiña, bat-batean lertu da 

geroxeago. TAg Uzt 74. 

6. "Plateau (top.)" Lh. 

7. Círculo, corro. Toki yakiñean yendalde aundia zegon bero bero, larrain aundi bat ixten. 'Cirque'. Or Mi 

48. 

8. Campo cultivado, pieza. Cf. alav. ráin, "pieza o heredad inmediata a la casa" (Baraib 365). Golde-ortzez 

larraina urratu-ala. TAg Uzt 265. 

9. Pista de carreras. Zaldiak barreiatu ziran larrain erdian barrena. Zait Sof 30. 

- ITSAS LARRAIN. v. itsaso. 

- KAI-LARRAIN. v. kai. 

- LARRAIN-DANTZA. Nombre de un baile que se ejecuta en una era. Gazteak larrain-dantzara. Or Eus 346. 

- LARRAIN DOHATSUAK. "Champs Elysées" Dv. 

- LARRAIN-LAN. Faena agrícola. Ez dauzkate, ba, abereok larrain-lanean jarduteko; etxerako esnea aski 

izatearren baño. TAg Uzt 12. 

- LARRAIN-MAINDIRE. "Llarne-mantreak, las sábanas de la era" A. Engoxan antze zaikugu llarne mantria 

sotoaren erdian. Mdg 132 (citado por A s.v. engoxan). 

- LARRAIN-SAGAR (larrin-s. V-arr ap. A, s.v. sagar). Nombre de cierta variedad de manzana. 

Etim. No es segura su explicación por cast. la herráin (V. García de Diego, Manual de dialectología española, 

Madrid 1946, 221), pero tiene más verosimilitud que la de Bouda, quien propone lat. area (EJ 1950, 54). 

? larrainarra (det., LE Urt voc, H (AN)). Era. "Era para trillo" LE Urt voc. Ondarra, en su ed., lee (del 

ms. orig.) larrainarik. 

larraindi. "Grande étendue de bocages" Dv. 

larraindu (V-gip ap. Iz ArOñ), larrendu (V-och ap. A Apend), larrindu (V-ger ap. A; Lcc). 1. Trillar. "Paja 

trillada, lasto larrindua" Lcc. "Garixa larrainddu, desgranar el trigo" Iz ArOñ. Larrindu ostean, algotzez 

bilduta gelditzen dan gari-alea artu. Zait RIEV 1933, 60. Trillar (un camino). Gauzki mota batetzaz 


mende. 

375


oldozten yakin ezkero guzietan orobat irixteko bidea larrindua dagola. Zink Crit 78. 2. "Larraindu (V), 

reconcentrar en la era la leña destinada a carbón" A. 

larraineratu. 1. "Porter à l'aire [...]; s'y rendre" Dv. Kalamua larraineraturik, bihien jauzaraztekotan bezala 

hedatzen dute. Dospital GH 1927, 336. "(V-m), extender la cosecha para secarla" A. 2. "Porter [...] au 

bocage; s'y rendre" Dv. 3. "(V), reconcentrar en la era la leña destinada a carbón" A. 4. "(B), recoger el grano 

de las eras" A. 

larrainginen, larrengiñen (V ap. A Apend). Trillando. 

larrainketa, larrinketa (V-arr ap. A). 1. Trilla. 2. "Larrinketa (V-ger), trillando" A. 

larrainondoko, larrinondoko. Cereal mezclado con los residuos de la trilla. Larrinondokua, lastoz edo 

luurrez beteriko arto edo garija. Astar II 245. Larrinondokoginokua salduko dogu nai dogun bestian. Ib. 174. 

larraintto (Dv A). 1. Dim. de larrain. "Areola, petite aire" Dv. 2. Halo, nimbo. Inguruan larrainttoa 

daukanean edo zurbil edo zuri edo gorrixta dagonean [ilargia]. 'Cercle'. Or Mi 90. 

larraintxo, larrintxu. Dim. de larrain. Nere maitea jatsi zan bere baratzera usai gozozko larrañtxora. 

CantCS (G) 6, 1 (V y V-m larrintxu). 

larraiño, larriño. Dim. de larrain (8). Basetxe aurreko larriñoan lanean ari dira. Zait RIEV 1933, 60 (cf. 

en la siguiente línea larrain). 

larraispi (msLond ap. A), larrezpi (V-ger ap. A Apend). "Gamoncillo, larraispia (Asphodelus minor)" 

LandHizt 371. "Vallico" A Apend. 

larraka. "Montón largo de helecho o hierba" Asp ANaf. Cf. Inza NaEsZarr 1341: San Juan larraka, urte guziko 

marraka (AN-ulz), que explica 'San Juan larraka esaten da san Juanetan eguraldi txarra dagonean, illun, otz 

samar, ez euri ta ez ateri, gari asko oraindik burutu gabe, kanpoko guzia oso atzeratua'. 

larrakainabera. Caña brava. Urteten dabe gazteak basora ta larra-kaiñaberetako ontzi-modukoetan ura 

egoten da ta ango uraz Aitearen egiten dabe. A Ezale 1897, 202a. 

larrakardabera (msLond ap. A). "Cardo corredor, larra kardabera (Eringium campestre)" LandHizt 368. 

larrakardu (msLond ap. A). "Cardencha, larrakarduba, kardabelatza (Dipsacus fullonum)" LandHizt 367. 

larrakari. "Larráakari, oveja que pace bien. Larrákaari" Iz ArOñ. 

larrakatu. "Hacer montones de helecho o hierba [...]. Iratza larrakatu" Asp ANaf. 

larrakillo (Añ A). 1. Grillo. 2. Grillete. Ik oñak larrakillotan ditukala lasto-gañean lo egin dezakan. 

NEtx Antz 141. 

larrakitu (G-to ap. A). 1. Ajar(se); desmejorar. "Bizkaitarrez: maiztu ta marroiztu; gipuzkarrez larrakitu, 

erderaz ajar" A Ezale 1898, 45a. "Irse el pelo de la ropa o de la piel de un animal" A. Argala ta larrakitua 

zegoan, ille banaka batzuek txuritu zitzaizkon. Ag G 129. "(G-to), enrarecerse un árbol, despojándose de 

ramillas" A. 2. Estar desierto, despojado. Lenian, [...] ludija, baña, utsa ta larrakittuba zan. ZA Euzk 1929, 

7. Oztodei (nebulosa) a, barriz, illun-illuna ta larrakittua (enrarecido) eguan, eta ezeban igimenik, igitzeko 

indarrik. Id. Ib. 28. 3. Pillar, saquear. Larrakitzera yoanak ere izututa zeuden. Ol 1 Sam 14, 15 (Dv 

harrapaketara, BiblE erasotzaileak). 

larrakitzaile. Saqueador. Larrakitzalleak sortu ziran pilistarren kaparditik iru sailletan. Ol 1 Sam 13, 17 

(BiblE gudari-talde erasotzaile bat). 


mende. 

376


larrakrabelin, larra-kabeliña (V-m ap. A). Clavel silvestre. 

larralde (V-gip). "Tierra de pastos, en oposición a soluak, que son las tierras de sembradío. Soluetatik ez 

urriñ, larraldia" Etxba Eib. Emendi [...] Ipiñeko larraldeetara artzen dau. Akes Ipiñ 17. 

larralili. v. larrelili. 

larra-lirio. v. LARRE-LIRIO. 

larramaisu. "(AN-araq), maestro sin título, litm., maestro silvestre" A. 

larramillo. v. larranbilu. 

larran. Corcovo. Cf. asto-larran. Eta ordurarte zalditzat euki ebenak, aren arrantzakaz gortuta ta aren 

larranakaz zurtzauta, astotzar andi bat baño etzala ikusi eben. Otx 122. 

larranbilu, larramillu (AN-larr), larranbillo (AN-larr; Mg PAbVoc, Izt), larramillo (AN-larr, G-to), larrabilla 

(AN-larr). Ref.: A; Arzdi Plant1 277; Asp Leiz2 (larramillu). Manzanilla. "Camomila, flor" Izt. "Larrabilla, 

camamila, manzanilla (AN-larr)" (Comunicación personal). Landa-zelaiak dagoz / Guztiz apainduak, / 

Larranbilluz josita, / Ikusgarrizkuak. EE 1888, 401. Larranbilluak igartu dira. In Onaind MEOE 742. Aize 

goxoak eragiten dioten bi larranbillu bezala. Or Mi 11. Larranbillutan (kamamillu) giñan. Or Eus 251. Begiko 

mina kentzeko larramillu ura egosi ta arezaz begiak garbitzea da ona (B). A EY IV 230. Larranbillu biltzera. Or 

QA 51. Zelaitxoko larranbillo garbien artean bazkan ari dala. "Margaritas". Amez Plat 21. larronbillo. 

(Usado en un juego bilingüe de palabras con "manzanilla", cierto vino andaluz). Kontuz matsari! Ardoa edan 

"suelto" ta bestela "larronbilloa", baña Sevillakoa. Lab, carta a Or 13-10-1929 (ap. DRA). 

- LARRANBILU-UR. Infusión de manzanilla. Larranbillo (manzanilla)-ura artu. Kk Ab I 44. Larranbilloura 

zurrutatzeko agindu eustan. TAg GaGo 31. 

larranbiludi. Campo de manzanilla. Sanbu-ko zabaldietan, larranbilludietan eun beor zuri zitun. Or Mi 45. 

Larranbilludiko iturriondo ozkirrian. TAg Uzt 86. 

larrandi. Azafrán. Edotariko loreak azten ziren an [...]; baita larrandiak ere, naiz lili naiz urre kolore. 

"Crocuses". EG 1959 (1-2), 49. 

larrangila. "Larrangilla (V-ple), víbora" A. 

larranje. Aspecto de la piel. v. larrantz. Lepraren itsusia larranjearen garbi ederrak monstratzen du... eta 

gauza guziak agertzen dire beren kontrarioen aurkasetik obeki. LE-Fag. 

larrantz (-nz- Lar), larrantza (Lar, H), larru-antz (L-ain ap. A), larru-antza (Dv), larrarantza (H), larharantza 

(H). 1. Aspecto, apariencia del rostro; color. "Colorido", "semblante, apariencia exterior del rostro", "tez" Lar. 

"Apostura [...] larranza ona" Ib. "(Bien) parecido de facciones, larranz onekoa" Ib. "(Por la) pinta lo sacarás, 

larranzetik aterako dezu" Ib. "Qualité de la peau. Ce mot ne s'emploie que dans la locution suivante: Larruantza 

ederra, belle peau (du visage)" Dv. "Larru-antz ederra du bei horrek (L-ain), esa vaca tiene hermosa piel" A. 

Pouvreau interpreta larharantza de Etcheberri como compuesto de arantza, y no identifica larru como primer 

miembro: "Lar-aranza xuria, aubépine, épine blanche". De Pouvreau lo toma Duvoisin, y de este último Azkue, 

que da sin embargo la var. larrantza xuri, y traduce "oxicanta". Harriet da "lahar-arantza, id. larrarantza, 

aubépine" (la primera var. es sin duda etimológica), tomado tal vez --directamente o a través de van Eys-- de 

Pouvreau; s.v. larrua, sin embargo, trae "larrarantza, id. larharantza, larrantza [...] peau considerée sous le 

rapport de la couleur" y cita el ej. de Etcheberri. 

Hain laburki bustel dadin larharantza xuria / eta khiratz gaixtoz bethe gorputz ungi hazia. EZ Man I 46. Hori 

hain gaitz da [...] nola gaitz baita mairu beltzak larrantzez edo kolorez aldatzea. Dh 317. Eta ikusirik gizon 

batzuek pintatuak paretean, zeñak ziraden Kaldeatarren irudi, larrantzarekin egiñak. Ur Ez 23, 14 (Dv 

karantzekin atheratuak, Ol y Ker margotuak, BiblE gorriz margotuak). Bere larranzaren zuritasuna dagokio 

arrigarriro kontra bere matralletako kolore biziarekin. "Tez". Otag EE 1881b, 85. 

2. "Larranza, traza de bien pastado o alimentado" Mg PAbVoc (tbn. en Izt 9v). "(V-m), tamaño, volumen de 

una casa, talla de un animal. Larrantz onean dago, está de buen ver" A. --Larrantz onean dauela dirudi 

beorrek, e? --Bai, gitxi jaten dabela esaten dau, baña [...] sarritan ikustot auznarrian. Ezale 1898, 332b. Bañan 


mende.


laurki txikiak egitea utzita, larrantz (volumen, tamaño) aundiko laurki bat egiteko amesetan zebillen. Ayerb EEs 

1915, 276. 

"Disposición, de mucha disposición, resuelto, urtena, gizon urtena, larrantz onekoa" Izt 39r 

3. Aspecto. Ludiak emendik amar eunkitara erakutsiko duan larrantza, nork daki? "Aspecto". Zink Crit 19. 

Adin eta gizaldi bakoitzari bere larrantza ta bereizgarria erakustea [antzertiaren xedea da]. "Form and 

pressure". Amez Hamlet 91. 

larrantza. v. larrantz. 

larrantzatu. "Colorir, dar de color a lo que se pinta" Lar. 

larrantzi (-nz- H y A, que citan a LE). Desollar. v. lahardekatu. Belaunak larranzirik eroráldies. LE Urt 

ms. 35r. 

larranztun. Cf. larrantz. Onelako edo alako larranztun lurrunean batzuetan ura arkitu zala. "De este o 

aquel aspecto". Zink Crit 34. 

larraon. "(Juniperus communis), enebro" Arzdi Plant1 277. 

larrapast (V-m ap. A). Resbalón. v. laprast. Or txirrist eta emen larrapast. Ag G 203 [= larrapast egin?]. 

- LARRAPAST EGIN. "Resbalar" A. Larrapast edo laban eginda iausi zala. A BGuzur 152. Lettuta eguan 

oxin (pozu) baten larrapast-egin eta egurrak lurrera jausi yakezan. Altuna 90. Patinar, practicar el patinaje. 

Umiak, txano gorrijak buruban jantzitta, lei-ganera juaten ziran, larrapast-egitten. Altuna 24. 

larrapastada (V ap. A), larrapaztada (V-gip ap. Etxba Eib). Resbalón. "Larrapaztadia eiñ izotzetan eta luze 

jausi da" Etxba Eib. Jarri zaitiala jausi baga, labandu edo larrapastadaren bat emonda. Mg PAb 156. 

Txirristada edo larrapastada baten zaratea. Ag AL 145. Larrapastada bategaz egieban sartu-urten bat uretan. 

Echta Jos 36. Larrapastada baten galdu zan / zure bizia. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 773. (Fig.). 

Chasco, desengaño. A, nolako larrapastada, jaun politiku oiek urbilxeagotik ezagutzen asterakoan! Vill Jaink 

130. Desliz, equivocación. Hutsa, hor, larrapastadaren marka lotsagarria, chapurrado hitzean datza. 

MEIG VI 113. 

- LARRAPASTADA EGIN. Patinar (la lengua). Au zuzen esaten dabena, miinak larrapastadarik egin baga, 

miñ garbikua da, ez motela. Mg PAb 176. 

larrapastadatzar. Aum. de larrapastada. Larrapastadatzar bat eginda / jo neban beeko bidera. Mg PAb 

62. 

larrapastaka (H). Tropezando. Ebilliko dira illunbean larrapastaka, non oña ipiñiko duten ez dakitela. Mg 

CC V (Harriet traduce "à quatre pattes"). Bai larrapastaka ta bai zilipurdika. Garit IpuiL 18. Larrapastaka doaz 

euren bideetan. Ker Ier 18, 15 (Dv behaztopatuz, Ol tupustaka). 

larrapastatu (Mg PAbVoc, Izt, H (+ -adu)). "Larrapastau, tropezar resbalando" Mg PAbVoc. Izt. Eutsi 

bada makilla bat larrapastauta jausi etzaitian. Mg PAb 119. Emen larrapastadu, an estropezadu, biderik 

zabalenak bedar dituzuzala. Astar II 122. 

larrape. Kolotxeta larrapera / berandu zaida erratera, / guk berriz kantatzekoetan / emein daguzie edatera 

(Ae; interpr?). CEEN 1970, 328. 

larrapetit. v. larrepetita. 

larrapide. v. larrebide. 

larrapo (AN-ulz-egüés-arce-ilzarb-olza, R). Ref.: Bon-Ond 144; A; EI 366. Sapo. Guzie sagues eta 

larrapos beterik. msMur 15. Azitzen baitu [urgeldi-aintzirak] infinizo bat urapo, zirain, suge, larrapo ta alako 

animale itsusiak (166). LE-Ir (s.v. urgeldi-aintzira). Beterík bekátus, nola sagárróiak punzikas, nola pózios 

larrápoak. LE Urt 51r. Orobat dira igel ta larrapoak nekazariaren lagunak. NekIr 65. "(R-uzt), apodo que se 

da a los habitantes de Bidangoz" A. 


mende. 

378


larrapoka (H (BN, S)), lahapoka (BN, S; Dv (S), H (BN, S)). Ref.: A y Lrq (lahapoka). "À quatre pattes" Dv 

y Lrq. "Lahapoka ibiltea, aller à quatre pattes" H. "A gatas" A. Soinak ihes eginez, / buruzpiko edo larrapoka 

/ eroririk, oro porroka? 'Ne-tomberais-je pas la tête la première ou à quatre pattes'. O Po 49. Mendi txütetara ta 

botxü zorrotzetara heltü ziradianian, han hek behar larrapoka gaintü, basa gizonak hüstüz, [...] halako zen 

ibiltia jende dolügarri harena. Egiat 159. Behar zare iragan menturaz zuhaitzaren azpitik, laur-zango besoen 

gainean, lahapoka. Prop 1895, 84. Ttipienak lahapokaz sükhaltian. GAlm 1937, 55 (ap. DRA). 

larrapokatu (H), lahapokatu (H). Poner(se) a cuatro patas, a gatas. "Aller, se mettre à quatre pattes" H. 

[Alemaniako enperadoreari] üdüri zeion, bethi lahapokatüko zerola gure gobernamentia. Bena trunpatü da. 

Iratzarri da Frantzia eta hareki gobernamentia. Eskual 4-12-1908, 5. 

larrapote (AN ap. A; Lar, Añ (G), Dv (AN)), larrapot (Dv), larrapota (A, que cita HeH), larrapotti, larraputta, 

larrepote (SP (-th-), Urt), larrepota, larapo. Langosta; saltamontes; cigarra. "Chèvre des champs, cigale, 

sauterelle" SP. "Acheta" Urt I 99. v. larrote, oti. Larrapotez eta basa-eztiz hazi pobreki. EZ Noel 165. Hango 

jendeak hain harrigarriki handi zirela non bertze gizonak iaten baitzituzten larrepothe gisa. SP Phil 7 (He 6 

larrepotak). Larrepoteak erakhartzeko. Urt Ex 10, 12. Etzuen jan txirristarik edo larrapoterik baizik. CatLav 

425 (V 201). Haren janharia ziren larrepotak eta basa eztiak. He Mt 3, 4 (HeH y Leon larrapota; Dv xartal, Ur 

(V y G), Hual langosta, Ip igel, TB y Ol ot(h)i, Echn ote, Ker matxingorringo, IBk basalangosta, IBe 

matxinsalto). Non larapoak edo langostak baizik ez giñala zirudian aen aldean. AA III 298. Larrapote edo 

langosta deritzan pizti txezko samalda izugarri, Erreinu guzia [...] itzaldu zuena. Lard 70. Luzatu ezazu zure 

eskua Ejiptoko lurraren gañera larrapoteetara (langostak). Ur Ex 10, 12. Atra ziren larraputtak lurrera. Echn 

Apoc 9, 3 (Ip llarhote). Eta ziphuko khetik athera ziren lurrerat larrapotak (Apoc 9, 3). Dv in BOEl 243. 

Larrapotiak, eben apetito banuaren ezin aseaz (Zugarramurdi, 1875). ETZ 295. Larrapottiak ianez etzala loitu. 

Or Aitork 282. Larrapoteak erakarriko ditut zure lurmugetara. BiblE Ex 10, 4 (Ol otiak). En DFrec hay 4 ejs. de 

larrapota. v. tbn. Ir YKBiz 39 (larrapota). IBe Apoc 9, 3. 

larrapotzale (Lar), larrapatzale (Izt C 199). "Seléucide, ave muy amiga de comer langostas" Lar. 

larraputite. v. larrepetita. 

larraputs (G ap. A), larrapust (Mg PAbVoc, Izt). "Lino de la ínfima clase" Izt. 

larraputta. v. larrapote. 

larraran, lar-aran (Lcq). 1. "Naranjo [...] de larra, cambrón, zarza, y arana, ciruelo" Lcq 61. Cf. Lar: 

"Naranja, viene del Bascuence larana, larantia, naranjea, y se compone de lar crecida y aran, arana ciruela". 

2. Naranja. Sagar, larraran eta orrelako igaliak. EgutTo 5-9-1918 (ap. DRA). 

larrarantza. v. larrantz. 

larrari (S ap. Garate 6. a Cont BAP 1949, 360). Carnero semental. 

larrarrosa (AN-larr ap. Arzdi Plant1 277), lar-arrosa (Chaho, Lcq 80, H), larre-arrosa (Hb ap. Lh), lararrosa 

(Lar). "Mosqueta, rosa blanca de una zarza" Lar. "Larrarrosa, mosqueta rosa" Izt C 45 (en una lista de 

plantas). "Rose sauvage, des champs, des haies" H. "(Rosa canina), escaramujo" Arzdi Plant1 277. "Rose 

muscade" Lh. v. basarrosa, astoarrosa. Erregina da larre arrosa. Garazi "Primadera" (ap. DRA). 

larrarte. "Zarzal. Oiñ larrartia da len ortua zana" Elexp Berg. 

larraska. v. larrazka. 

larraskatu. Restregar. Eskoboi banakin, galtzak belaun-koskorretaraño, [ontziaren] gain guztia zirritzarrat 

larraskatzen. Anab Poli 54. 

larrastarro. v. garastarro. 


mende. 

379


larrastorro. v. garastarro. 

larrasu (V-ple, B ap. A). "Granillos que produce el calor en la piel" A. v. basasu. "Rascazón fuerte en la 

piel" A. 

larrasuge (V-ger-och), larrasube (V-arr). Ref.: A; A EY III 442. Víbora. Eta gorputza larrasuge baten 

antzekua. Altuna 99. Larrasugea ere iltzen da, bere kiribillak itzul-inguruka darabilzkin larrasugea. Ibiñ Virgil 

105. Gure artean sugeklase bakarra dogu gaiztoa; larrasugea. EgutAr 28-2-1973 (ap. DRA). 

larrasugekume. Cría de víbora; perteneciente a una casta de víboras (usado como insulto). Suge ta 

larrasuge-kumeak, nola iges-egingo diozue sulezerako epaiari? (Mt 23, 33). Ir YKBiz 403 (Ker larrasugekume; 

Lç bipera kasták, Ur (G) biboren arrazak, Dv bipera odolekoak, Ol ziraunkumeok, Leon suge-gorri haziak, Or 

suge-gorrien arrazak, IBk sugekumeak, IBe sugegorrikumeok). 

larrate. "Sendero (Barranca)" VocNav. 

larratu (V, G, AN), larretu (AN-larr), larraatu (V-gip), larreatu. Ref.: A; Asp Leiz (larretu); Iz ArOñ 

(larraatu); Elexp Berg. Tr. La forma casi general es larratu. Lardizabal emplea larreatu. En DFrec hay 5 ejs. 

de larratu. 1. Apacentar. "Sacar el ganado al pastizal" Asp Leiz. "Larráatu, -ketia, mandar al pasto al ganado" 

Iz ArOñ. "Ardixak larratzera goizian" Elexp Berg. Lurrak landu eta abereak larreatuaz bizimodua ateratzen. 

Lard 14. Larratuagaz artaldetxo bat ene inguruan. AB AmaE 375. Iñork larratzen eta yeizten ez duen auntza. Or 

Mi 26. Larratu nere arkumeak. Ol Io 21, 15 (Or e IBe larratu; Lç, He, LE, TB y EvS bazkatu, Dv y Leon alhatu, 

Ker zaindu). Larre-bitartean, zintzarria dilindanga dabilkie lepoan. TAg Uzt 99. Nire artaldea larratzen 

niardun. Zait Sof 86. Gari-belarrez ere larratuko dituzu. Ibiñ Virgil 97s. (Por ext.). Alimentar. Dana 

larratzen dun Eguzkiaren argi garbiari. 'Helios que todo lo nutre'. Zait Sof 96s. + larreatu (VocCB Dv, H). 

(Aux. intrans.). "Pacer" VocCB (s.v. alha). Bedar arteetan abere legez naz larratuten. AB AmaE 376. 

Entresen-go aintziran larre gazian larratzen zirenak. Or Mi 41. Belardin larratzen diran artaldeen antzera. TAg 

Uzt 258. Basabereak larratzen ari diran muñoak. Zait Sof 88. Beren deskantsura an dira ardiak larratzen. Etxde 

JJ 247n. (Por ext.). Alimentarse. Ianari auetan, aietan larratzen diranak pozten dira. Or Aitork 411. 

Comer. Eta zure beiak erratza larratuz errapeak anpatuko al ditute. Ibiñ Virgil 60. 2. Convertir(se) en 

pastizal, terreno inculto. "(S; Foix), tomber en friche" Lh. v. LARRE JOAN. Zuen iriak larratu, ta 

yauresguak txarotuko ditut. Ol Lev 26, 31 (Dv mortu egin, Ur eremu egin, Ker ondakin biurtu, Bibl hondatu, 

BiblE eremu bihurtu). 3. "Larráatu, dar estado a los hijos" Iz ArOñ. 

larratx. v. lardats. 

larratxa. "(AN-gip), un pájaro (Pratincola rubicola)" A. 

larratxori (V-ger-och-gip), larretxori (L-ain), larrexori (BN; SP, Dv, H). Ref.: A (larratxori, larrexori, larretxori); 

SM EiPáj. Alondra. "Alouette des bois" Dv. "Alouette lulu" Dass-Eliss GH 1924, 100. "Larratxori. 

Margo zuri-arre-baltzak daukoz. Erderaz, 'alondra' edo 'calandria'" Altuna Euzk 1930, 477. Cf. LARRE-TXORI. 

Larratxoria dabil egunen erdian / txorrotxioka pozez igoten aidian. AB Olerk 127. Larratxoriek 

larratxoriekana. A BGuzur 131. Alor gorrien gaiñetik larratxori jolastiak altxatzen diran gisa. Mok 12. 

Larratxori galdoxtunek agur egiten zioten. "Alouettes". Or Mi 100. Urrezko larratxorijak egaz dagije otzira. 

Laux BBa 32. 

larratxu. "Larrachus, pellejitos o escamas que se levantan en la piel con el frío (B)" VocNav. 

larratz (V-oroz, R-vid ap. A), larraz (R-uzt ap. A). 1. Terreno inculto. Miguel Garcia Larratzequo (1330). 

Arzam 315. Arrotz elertietan poesi zelaiak zeken eta elkor dakuskigu. Ez soroak larratz daudelako, noski. 

Aitzol in Laux BBa IV. Aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne larratzari. Or Poem 522. Prado, herbazal. 

Noizean etziten da larratz itxian. Or JBDei 1919, 253. Urren urtean sortu litekek / urrizpe artan larratza. "La 

hierba". Or Eus 307. Larratzean langarra bezala (Deut 32, 2). Or MB 407 (Dv sorropil, Ker y Bibl zelai). 

Zeiñek jango ote dik gaur lotsaren larratza? "¿Quién gustará hoy el césped de la derrota?". Or Eus 28. Ta 

lotsaren larratza ianbearra izaten zuten eskuarki, amen-omenka mintzo baitziran. Zait Plat 90. 2. "(?), 

rastrojo" A. 3. "(R), trigo que se obtiene en un campo, después de otra cosecha distinta" A. 

larratze, larreatze (H). "Action de mener paître un troupeau dans les pâtis" H. 


mende. 

380


larraut(t)e. v. larrote. 

larraz. v. larratz. 

larrazka (AN-ulz), larraska (B; A Apend). Ref.: A Morf 308; Iz Ulz; Izeta BHizt (larraska). "Pequeña dehesa 

acotada" A Morf 308. "El pastizal con malezas" Iz Ulz. "Cercado de árboles y zarzas. Gure larraskan sube handi 

bat ikusi dut" Izeta BHizt. Cf. VocNav: "Larrazca, terreno inculto y costanero, aprovechable para pasto (Alcoz)". 

larrazken (L, B, BN, Ae, S; Gèze, Dv, H), larrasken (AN-erro, BN-baig, Ae; A, que cita a Humb), lar-azken 

(SP, Dv (S)), larazken. Ref.: VocPir 15; A; Lrq; Echaide Nav 69; Izeta BHizt. Otoño. v. udazken, ihartze. 

Aroen izenak dire belhartzea, uda, ihartzea edo larazkena eta negua. EZ Eliç XXIV. Larazkhena negura 

[ganbiatzen da]. SP Phil 469 (He 475 iarze). Primaderako eta lar-azkeneko denbora ezti edo epheletan. Elsb 

Fram 141. Primadera hastetik larrazken ondarreraino. JE Bur 82. Zoin eder Larrazkena, gure herrietan. Barb 

"Larrazkena". Udaberriak badu larrazkenak ez duen alderdi on bat. Zub 122. Ordukotz larrazkena hozten hasia. 

Lf Murtuts 47. Larrazken gau batez. Mde Po 73. Hemengo larrazken ederraren ikusterat. JEtchep 34. 

Larrazkena zen, 1545-eko buruil ondartsua. Ardoy SFran 183. v. tbn. Lander RIEV 1912, 555. Xa Odol 103. 

(Ref. a la edad madura). Larrazken laburra! Indarrak ttipitzearekin, nahiz gogoa berdin azkar daukaten eta 

suhar, baztertzen zeiezte auzoak. JE Bur 105. Etzen harritzeko, egia erran, larrazken labur bati datxikola heldu 

bazitzaion [Frantsesi] negua jauzika. Ardoy SFran 243. 

larrazpi. "(V), hierba mala que perjudica al lino" A. 

larraztarro. v. garastarro. 

1 larre (V-gip, G, AN, L, BN, S; IC 447v (-ea det.), SP, Urt I 425, Lar, Añ (G), Izt 88v, Arch VocGr, VocBN, 

Dv, H), larra (V; Lcc (-ea, det.), Añ), laarra (Mg PAbVoc), laarre (Izt), lar (V-gip). Ref.: Bon-Ond 138; A 

(larre, larra); Lrq; JMB AEF 1955, 47; Echaide Nav 102; Iz ArOñ (larrágutxi), Als, Ulz; Etxba Eib (larra); JMB 

At; Elexp Berg. 

I (Sust.). Pastizal, prado natural; terreno inculto. "Prado de hierba" Lcc. "Tierra inculta" IC 447v. "Campagne, 

pâturage" SP. "Prado", "pasto", "montazgo, los montes por donde pasa el ganado" Lar. "Pasto de hierba" Añ. 

"Laarrea, monte de pasto" Izt 88v. "Monte de pasto, larrea" Ib. "Coteau" Arch VocGr. "Pâture" VocBN. "Terre 

inculte; par extens., solitude, désert" Dv. "Pastizal, dehesal" A. "Larra, prado comunal, en Navarra" Garate 2. 


mende. 

a 

Cont RIEV 1933, 100. "Lárria, el campo que no se cultiva: helechales, etc." Iz Ulz. Sg. VocNav "campo o 

heredad (Barranca)". Tr. Documentado, desde principios del s. XVII, en todas las épocas y dialectos. Los 

escritores vizcaínos emplean larra (aunque hay ejs. de larre en autores del s. XX, como Lauaxeta, Bilbao y 

Erkiaga). En DFrec hay 20 ejs., meridionales. Ad gubernationem armentium Larrehederra et Gumenzula 

(945). Arzam 317. In villa pronominata Larre (1041). Ib. 316. 

Beiak on du larrea, obeago jabea. RIs 17 (tbn., con alguna variación, en Aq p. 63). Animale etxatiar, bai 

larrean haziak. EZ Man I 80. Bethi lore othez nola landu gabe larrea. EZ Man II 124. Artalde osoaren larre 

onean alha dela iakiteaz. Ax 554 (V 354). Oreina larrean, bertza laratzean. "Désert". O Pr 369. Zergatik 

kantatzen da karriketan eta larretan? CatLav 454 (V 212). Larre onean ardia (1705). GavonC Egan 1956 (5-6), 

27. Larretako landare guziak lurrean izan baño lehen, eta larretako belhar guziak pusatu baño lehen. Urt Gen 2, 

5 (Dv kanpotako [...] bazterretako, Ur kanpoko [...] lurreko, Ker basoko [...] landako, Bibl baserriko [...] 

baserriko). Larretako liliak. He Mt 6, 28 (TB, SalabBN landetako). Ardi txatar au [...] zure larre gozoetara 

ekarri. Cb Eg II 139. Liliak larretan sor-arazten dituena. Lg II 148. Alorra larre itzuli (372). LE-Ir. Ardiak 

eskatzen du larraan ibiltzea. Mg PAb 176. Basoko larrean idiak zaitzen. VMg 66. Hori da arrantzüra larrerat 

juitia. Etch 444. Albait gutxiena bota bear dira [abereak] larrera. It Dial 60 (Ur larrara, Dv alhara, Ip 

bazkagietarat). Larre gozo ugarietan ardi eta beste abereai jaten ematera. Lard 48. Zenbat larre eder dagode 

buluzik alde orotan, haritz bakhar bat gabe. Dv Lab 315. Amar idi gizendu eta amar idi larreko. Ur 3 Reg 4, 23 

(BiblE larreko; Ker larra-idi). Nahiz haren zaldia larreko hobea den bideko baino. Laph 142. Ala gari-soroak, 

nola abereentzako zeuden larre-zelaiak. Etxeg EE 1885b, 313. Errerik solo ta larrak. AB AmaE 30. Larra bat 

egingo da, sasija ta otea ta arantzea baño besterik eztaukona. Kk Ab I 33. Etxolak etxetu zuzten, / larreak lurberritu. 

Etcham 110. Ama Birjiña askok ikusi / Ezkioako larrian. Tx B II 120. Entresen-go aintziran larre gazian 

larratzen zirenak. Or Mi 41. Errekaren mazelak larre idor izana gatik. JE Ber 14. Aien lurrak larretarako utzi. 

Ldi IL 167. Arkaitzak ez duala larrerik ematen. Munita 136. Larre frango badugula iraultzeko. JEtchep 66. 

Soloak landa eta alorrak larre. Erkiag BatB 93 (111 larra). Larreak kolore berriz gorritu aurretik. Ibiñ Virgil 

113 (75 larra). Besogainka ari bazen ereiten ordu arte larre ziren toki hetan. Ardoy SFran 319s. 

v. tbn. SP Phil 472. Mb IArg I 309. Mih 56. AA III 443. Izt C 182. Hb Esk 39. ChantP 92. Aran SIgn 99. PE 44.


Jnn SBi 153. Zby RIEV 1908, 292. Arb Igand 67. Ag G 323. Ill Pill 3. Barb Sup 107. Jaukol Biozk 96. Zub 50. 

FIr 166. Lab EEguna 76. NekIr 53. Ir YKBiz 101. Laux AB 50. TAg Uzt 153. Iratz 51. EA OlBe 23. Zait Sof 58. 

Zerb IxtS 11. Lf Murtuts 18. SMitx Aranz 53. Etxde JJ 12. Bilbao IpuiB 158. Basarri 41. Gazt MusIx 109. Salav 

42. NEtx LBB 252. Uzt Sas 348. Xa Odol 133. BasoM 65. Larra: Astar II IX. Enb 61. Otx 105. Laux AB 69. 

Bilbao IpuiB 48. Akes Ipiñ 20. 

Auntza larrera bezela lengo bidera jo zuten obendun adiskide biak. Ag G 63. Arraia beti urera joaten baita 

bada, eta auntza berriz larrera: ezin zezatekien besterik egin liberalak. Goñi 37. 

Arekin larreak erre ditu (AN-ulz). 'Arekin artu-emanak erabat autsi ditu'. Inza NaEsZarr 1367. 

Campo (opuesto a 'ciudad'). Cf. larre-herri. Gure jaunak larrerat ereman zituela bere haurrak. HU Zez 72. 

Baña nik, izkuntza larrekoa, / nai aunat ere noranaikoa. "Campestre". Ldi BB 136. v. tbn. MIH 29. "On dit par 

dénigrement, larrean sortua da, comme: il est né dans les bois. Ez da egundaino bere larretik athera, il n'est 

jamais sorti de ses bois" Dv. "Iduri du larreko gizona" Ib. 

(Fig.). Alimento espiritual, intelectual. Ainbat gizaldi pasa ta gero / non arki larre obea? / Euskaldun 

danon ixpillu beti / Sarako erretorea. Basarri 50. 

II (Adj.). 1. Incivil. Eztira ere deskorteski mesprezatu behar [...], larre eta xori buru ez izaitea gatik. SP 

Phil 327. Hain hersi, hain larre eta basa-gizon izaitea, non berak eztuen nahi beretzat zenbait alegera aldi 

hartu. Ib. 366 (He 369 hain hertsi, haiñ bihurri, hain larre-gizon). 2. (Uso pred.). "Larre utzi (Hb), laisser la 

terre en friche" Lh. Hemengo bazterrak oro larre daude, belhar beltz eta idor batez estaliak. Prop 1876-77, 

85. Bekatu dela erran dik holako lur baten larre uztea. JEtchep 66. 

(Fig.). Besta buruetan [...] baizik bere bihotza aphaintzen ez duena, ardura erdi-larre izaiten da 

komuniatzeko. "Imparatus". Leon Imit IV 10, 7 (SP preparatu, Ch gai, Mst prest, Ol gerturik). Gauza guzier 

hunkika zer on dukezu, larre utzi baduzu zure arima? Ib. II 5, 2. 

3. Bi goldeek lur larrea batean urratzen. 'Guéret'. Or Mi 113. 

- LARRE-AITZURGO, LARRE-HAINTZURGO (Hb ap. Lh; -haintzurko Hb ap. Lh). "Défrichement" Lh. 

- LARRE-AITZURLARI. "Larra-atxurlaarixak, cavadores" Iz ArOñ (s.v. atxurlaarixak) 

- LARRE-AITZUR (L-sar, -haitzur S ap. A), LARRE-HAINTZUR (Hb ap. Lh). Azadón. "Pioche" Lh. Larre 

aitzur bat berria. HerVal 188. Mila bat larre-aitzur. Prop 1898, 118. 

- LARRE-AITZURRE. "Larra-atxurria (V-gip), el artigar" Iz IzG. "Larra-atxurre(r)a (V-gip), a artigar" Ib. Cf. 

aitzurre. 

- LARRE-AITZURTU (-haintzurtu Hb ap. Lh), LARRA-ATXURTU (V-gip ap. Iz ArOñ). "Défricher" Lh. 

"Larráatxurtu, roturar un terreno; limpiar de malezas un terreno inculto y descortezarlo con la azada" Iz ArOñ. 

- LARRE-ANDERE. "Mulier aggrestis, [...] larreandréa, basemaztéa, larreemaztéa" Urt I 463. Cf. larregizon. 

- LARRE-ARLO. Terreno dedicado a pasto. Ermite onen inguruen larra-arlo andi-ederrak dagoz. Akes Ipiñ 

19. 

- LARRE-HAUR (H, s.v. larre). Niño rústico, inculto. Cf. larregizon. 

- LARRE-AUZAPEZ. Alcalde pedáneo. Kartierak bazuen orduan larre-auzaphez edo mera bat. Barb Sup 

137. 

- LARRE-AUZO. Zona de pastos. Elurrez txuritutako aitzaren sartalderuntz yoko zuten agian, Oiako larreauzo 

barna iges egiñaz. Zait Sof 136. 

- LARRE-BELAR (larrabedar V-gip ap. A Apend). Nombre de cierta hierba. "Onen ura ganaduari emoten yako 

berako aldietan" A Apend. Cf. larre-belar en Ir YKBiz 133, con el significado de 'hierba del campo'. Plumonia 

kentzeko, larra bedarrakaz purgau ta gero izerditu bear da (V-arr). A EY IV 222. Larra-bedarraren uraz 

[kentzen da barruko legortasuna] (V-och). Ib. 227. 

- LARRE BERA. "Larrábera, pasto tierno como el de primavera; larrabarri, idem." Iz ArOñ. 

- LARRE BERRI. a) Campo recién segado. Larre berrian eperrak dira. Or Eus 58. b) v. LARRE BERA. 

- LARRE-DANTZA. Danza rústica. Larre-dantza ta otoi doneak Keres-en omenez egin gabe. Ibiñ Virgil 77. 

- LARRE EGIN. Terreno convertido en baldío (?). Xuti ba xuti larre-egin eta haitzpe eihartu hoitarik. Iratz 

126. 

- LARRE-EMAZTE. a) v. LARRE-ANDERE. b) (H, s.v. larre). Mujer rústica, inculta. Cf. larregizon. 

- LARRE-HERRI. Aldea. v. baserri. Hirietan auzoak eztira ezagun larre herrietan bezala. Etcheb Maiatzeko 

91 (ap. DRA). 

- LARRE-GANADU. Ganado que pasta en libertad. Mendira egiten zuten / iñoiz errebista, / larreganaduakin 

/ disgustua maiz-ta. Ud 99. 

- LARRE-GIZAKUME, LARRA-GIXAKUME. Persona rústica, grosera, inculta. Baserrittarrak edo beñipein 

mendi aldekuak eta, beraz, larra-gixakumiak eta urijetatik, aurki, urrun bixi ziranak. "Persone rozze e lontane da 

ogni civiltà". Otx 104. 

- LARRE-IDI, LARRIDI. Buey de pasto. Amar idi gizendu eta ogei zebatu gabe edo larre-idi (3 Reg 4, 23). 

Lard 210 (Ol larridi, Ker larra-idi; Dv idi alhapidetako, Ur, BiblE idi larreko). 

- LARRE-IRAKASTUN (-kh- H), LARRIRAKASTUN (SP (-kh-), vEys A). "Pédant de village" SP y vEys. 

"Larre irakhastunak bera bezalako ikhastunak, un maître qui n'est qu'un cuistre fait des élèves qui lui 


mende. 

382


ressemblent" H (s.v. larre). 

- LARRE-HIZKUNTZA. Lengua rústica. Larre-hizkuntza dena kale-hizkuntz bihur dedin. MIH 34s. 

- LARRE-JAINKO. Dios silvestre. Silenu, larre-iainko bat, arpean etzanda dakuste. Ibiñ Virgil 48. 

- LARRE-JAUN. "Acutum, itzéa, itzelarrejáuna, larrejaun zapatitzeztátua" Urt I 124. 

- LARRE JOAN. Hacerse baldío (un terreno). "Bere lurrak larre goatera uzten ditu, il laisse ses terres en friche" 

Dv. "Larre dohan lurra, terre qui devient lande, friche" H. (Fig.). Horrek erran nahi othe du fedea arras 

larre joana dela eskualde hautako familietan? Herr 12-9-1957, 2. Gure ohidurak, euskara, fedea larre joaki, 

kanpoko haizek zimeldurik. Lf ELit 293. 

- LARRE-LARREAN. En medio del campo, en una zona totalmente rural. Larre-larrean bizi dezu erretore. 

Ldi IL 40. 

- LARRE-LARREENEAN. En la zona más rústica, rural. Larre-larreenean billa zazute baserritarrik 

basaziena. Ldi IL 66. 

- LARRE-LEKU. "Abereak larratzeko lekua. Larreleku ona da Urbixa" Elexp Berg. 

- LARRE-LILI (H, s.v. larre). Flor silvestre. Beha etzatzue larre liliak, nola handitzen diren. HeH Mt 6, 28 

(He larretako, IBk landako). 

- LARRE-LIRIO, LAR-LIRIO (Lcq). "Lirio de los valles; lágrimas de Salomón, lar-lirijua" Lcq 161. Begira 

nola larra-lirioak, ez lanik egin, ez iruten duten. Lard 384. 

- LARRE-LORE. Flor silvestre. Larre-lore gaxoa, urte guzian zure orri ta azia marraskatzen dute. Or Mi 72. 

Larre-loretik eztia, / basotik euskal-mamia. Ldi BB 134. Larre-lore kriket arin batzu bide bazterretan 

hatxemanak. Sokorri Gazte mayo 1962, 1 (ap. DRA). Larre-lore ikusgarriak nonnahi bezain ugari. MIH 281 

(ref. a obras literarias). 

- LARRE-MAHATS, LARMATS (Lar H, Lcq 94), LAHAR-MAHATS (Hb ap. Lh). "Grosella, especie de 

uva y sus granos" Lar (cf. Ib.: "uva espina o crespa planta, mats larra"). LARMATS (Lcq), LAHAR- 

MAHATS (Hb ap. Lh). "Grosellero común, grosellero rojo" Lcq 94. 

- LARRE-MARRUBI. "Larre-marrubi (G-to, L-ain), fresa silvestre" A s.v. maillugai. 

- LARRE-MARTZUKA. "Meure sauvage" Urt Gram 23 A. 

- LARRE-MENDI. "Lar-mendi, pastizal. Andik aurrera, dana da lar-mendixa" Etxba Eib. 

- LARRE-MOXAL. Potro que pasta libre. Larre-moxalak sabelez gora / artuko oraindik euzkia. Or Eus 346. 

- LARRE-OILAR (Lh). Urogallo. "Tétras urogalle" Dass-Eliss GH 1924, 468. "Coq de bruyère" Lh. "Grouse" T- 

L. 

- LARRE-OILO (Dv A), LARROLLO (V-gip ap. SM EiPáj). Ortega; alcaraván. "Gélinotte des bois" Dv. 

"Criard" Dass-Eliss GH 1925, 33. "Alcaraván (Burhinus oedicnemus)" SM EiPáj. 

- LARRE-OLO (G-to, L-ain ap. A; O-SP 221, Lcq 172 (L), H), LARROLO (G-to, L-ain ap. A; Dv s.v. alka, H), 

LAR-OLO (SP vEys, Dv). Avena silvestre. "Aubefoin" SP. "Folle-avoine" Dv. "Bromo, avena silvestre" A. 

Salbe-lurra alde dute [...] pentzetan: zakhur-buztanak, bas-oloak, larre-oloak. Gatxitegi Laborantza 57. 

(AN-5vill). "(Deschampsia flexuosa), heno común" Lcq 171 A. 

- LARRE-HOSTO. Hoja de planta silvestre. Silban ere etorri zan, burua larre-ostoz inguraturik. "Venit et 

agresti capitis Siluanus honore". Ibiñ Virgil 62. 

- LARRE-OTE. Argoma de los baldíos. Tenore hartan, bortu gain hetan, zer diteke su handi hura? Ez da 

bada primadera, larre-otheari orai su emaiteko! Barb Sup 173. 

- LARRE-PALMA. "Anonium" Urt II 124. 

- LARRERA-MIN. Nostalgia del campo. Sor zait barruan larrera-miña. Ldi BB 110. 

- LARRERAT ARI IZAN. "(BN-mix), estar en convalecencia [...]. Larrerat ari nuzu (BN-mix), voy entrando en 

la convalecencia" A. 

- LARRERIK LARRE. Por los pastizales. Ardiak larrerik-larre eramaten. NEtx Antz 136. Erreka, aitzik-aitz 

ta larrerik-larre zebillen. NEtx LBB 97. 

- LARRE-SAIL. "Lar-saillak, pastizales. Errixak, aberzaiñetik bizi ziranian, lar-sailen billa toki batetik bestera 

aldatzen ziran" Etxba Eib. 

- LARRE-SARI (Lar, H). "Pasturaje, lo que se paga [por pastar]" Lar. Uitzikoan jaten dutenez [beorrak], / 

larre-sari dezatela. Or Eus 348. 

- LARRE-SASTRAKA. Matorral de un terreno inculto. Bere zoritxar-larre-sastraka artean, leen baiño 

bidexka eroso ta ibillerrezagoa egiten ziarduan. Erkiag Arran 175. 

- LARRE-SOINU. Son rústico. Hitzak ausarki tokialdatuz, ohituko dira euskaldunen belarriak, artean larresoinuetara 

bakarrik jarriak, musika berri ederrago honetara. MIH 241. 

- LARRE-SORO (G-nav ap. Iz Als). Pastizal. Larre-soroetatik lerro-lerro urrunduz. "E pastu". Ibiñ Virgil 77. 

- LARRE-SULTSO (AN-araq), ILARRE-SULTSO (AN-araq). "(Psalliota campestris)" Satr UrdSet 328. 

- LARRE-TXORI. Pájaro campestre. Pago, lizar, ibai, / arru, tontor, laun eta / larre-txori alai. 'Avecillas'. 


- LARRE-ZERRI. Cerdo que pasta en libertad. Larre-zerri naiz ezkur-basurdek / ez dezaten murturkatu 

[gaztaiña]. Or Eus 87. 


mende. 

383


- LARREZKO. "Qui est composé de landes. Baditutzu larrezko eremu handiak" Dv. 

- LARREZ LARRE (SP, sin trad.). a) Por los pastizales. Larrez larre, biotza minez ta esiz esi / dabil Jesus 

[ardiaren bila]. A Ardi 118. Atsoak ihes, larrez larre, / Zugarramurdin Akhelarre! Ox 114. Larrez larre ibilki, 

nere arrebari aurpegi-lepoak ximeldu [zaizkio]. Or Mi 19. Gauaz eta egunaz / bethi larrez larre. Larz Senper 98. 

v. tbn. Iratz 130. b) "Larrez larre ibili, disparatar (Arch ms.)" DRA. 

- LARRE-ZORRI. "Tique qui s'attache aux bestiaux dans les landes" H. v. lakasta, lakain. 

2 larre. "(BN-baig), brezo (Bot.)" A. v. ilarre. 

larrealdi (Lar, Hb ap. Lh). Pasto, acción de pastar. "Repasto, berrrizko bazkaldia, janaldia, larrealdia" Lar. 

Larrealdi bizkorra zegien olakoetan abereak bazterreko belarrean. TAg Uzt 264. Mendiko belar 

zapaldugabea bazkari zutela, aiek larre-aldiak! NEtx LBB 93. 

larre-arrosa. v. larrarrosa. 

larreatu. v. larratu. 

larrebehi (V-gip, G, AN-araq), larrabehi (V, G), larbei (G-azp). Ref.: A (larrebei, larrabei); Elexp Berg. 

Vaca silvestre; vaca que pasta en libertad. Artzaien batek eman omen du / larre-bei orren berriya. Ud 66. 

Galdu zitzaizten larra-beien billa. Arr EE 1885b, 471. Bazuan ark larrabei bat. Urruz Ezale 1897, 407a. 

Larrabei ta moxalak urrutietara iges egiñ badute. Ag G 152. "Larrabeixak (G-azp), ganado vacuno en 

general" Arrue (comunicación personal). 

larrebehor (Dv A). "Jument qui vit sans travailler dans les landes" Dv. Etxe-jauna larri da larre-beor 

billa. Or Eus 130. 

larrebide, larrabide. 1. Sendero de entre los pastos (?). AxN explica larre onean alha dela (556) por larra 

bide onean dabillala. Larrebide galduetan oi dabiltzan ardi erratuak. Izt C 226. Larre-bide zurpailetan. Iratz 

191. Artzaiñak, larre-bidez / ortik bait-zoaze muiñoan zear. Onaind in Gazt MusIx 203. 2. larrapide (G-goi). 

"Paradero, rumbo" JMB At. Larrabide ederra eraman zun. 'Bere biziko ibillaldia egin zuen' (AN-larr)". Inza 

NaEsZarr 755. 

larredi. "Grande étendue de bois" Dv. (A), larradi. Pastizal. "(L?, BN?), gran extensión de prados" A (que, 

a pesar de la diferente versión, dice tomarlo de Dv). Uriarenak izandako larradi oietara. Mok EEs 1923, 193. 

Goia zabal eguan larradi ganian. "Praderías". Laux BBa 98. Neugaz zillargitzen dira / ibai, soro, larredia. EA 

OlBe 36. Zuaitz eta larradi (pastizal) zenbat? Munita 151. 

larredun. "Agrosus, lurdúna, [...] larredúna" Urt I 465. 

larregain. Zona alta de pastos, prados. Kanpoz bertze larregain guziak iduri [Dorre Mendia]. Ox 26. 

Lapurdiko Beskoitze herrian bazen Mendizelaia deitu larregain aberatsean etxe eder bat. Lf ELit 106. 

larregari (V-m ap. A), larragari (V-ger ap. A). "Bromo, planta de la familia de las gramíneas" A. 

larregi (V; Lar, Añ (V), Dv (V), H), laarregi (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (lárrei, laárregi); Etxba Eib. Tr. 

Usado por autores vizcaínos (en alguna ocasión, p. ej. en V. Moguel, en textos guipuzcoanos) desde Capanaga; 

en la segunda mitad del s. XX tbn. aparece en algún escritor guipuzcoano. En DFrec hay 11 ejs. 1. Demasiado. 

"(De) sobra", "extremadamente", "mucho, adverbio", "demasiado" &c. Lar y Añ. v. lar, gehiegi. Laarregi jan 

eta edanagaz. Cap 101. Bart larregi apaldu genduban. Mg PAb 119. Gorputzeko gauzei laarregi begiratu. JJMg 

BasEsc 12. Larregi sikatuten bada gaztaia. Ur Dial 89. Ondasunak larregi ebana poztuten. AB AmaE 280. Ori 

larregi esatea da. A BeinB 64. Ixurki bat abe ustelduen gañean larregi etzinda zeukan. Ag G 128. Jokuan 

larregi ein. SM Zirik 102. Bizikletan larregi ibilli. Erkiag BatB 98. Larregi opa baikenion politikari. MEIG VI 

72. v. tbn. CrIc 121. Astar II 116. JJMg BasEsc 122. Zav Fab RIEV 1907, 541. JanEd II 18. Altuna 91. RIEV 

1928, 654. Or Tormes 67. Enb 170. Eguzk GizAuz 59. Zait Sof 181. SM Zirik 15. BEnb NereA 210. Akes Ipiñ 

24. Etxba Ibilt 473. Laa-: fB Ic III 263. Astar II 74. 

(En frases negativas). (No) mucho (con matiz irónico). Ez dugu larregi aurreratu bide horretarik. MEIG 

VI 126. 

(Con sust.). "Gasta mucha prosa, [...] zelotots geiegi, larregi dakar" Lar. "Barriketa larregi dauka 


mende.


gauzonerako" Elexp Berg. Badira kristinau larregi daukeezanak oker eginda konfesinuak. Mg CO 13. 

Kodizijak leku larregi ez ete daukan euren bijotzetan. fB Ic II 169. Aberastasun larregi gura genduelako. A 

BGuzur 142. Penitenzia larregi egin izan dabeelako. Itz Azald 192. Pekatu larregi egin. KIkV 100. Zerga 

larregi menpekuai ez ezartian. Otx 100. Eskolati argi larregi atara ezpaoan be. Akes Ipiñ 33. Eskale larregi 

ezagutzen dituan erria. Erkiag BatB 116. v. tbn. AB AmaE 226. Echta Jos 162. Altuna 56. Eguzk GizAuz 27. SM 

Zirik 117. Alzola Atalak 140. Etxba Ibilt 455. Laar-: JJMg BasEsc 248. (Con sust. en caso partitivo). 

Larregi daukat miñik. Mg PAb 77. 

(Con adj.). "Agigantado [...] larregi luze" Lar. 

(Ser, parecer, etc.) demasiado. Ez dira asko ta larregi bere beste pekatubak? Mg CO 211 (195 laarregi). 

Eskatuten badogu balijo dabena, laarregi deritzue. Astar II 166 (230 larregi). Ori larregi da. Echta Jos 336. 

Larregi litzake neretzat. Txill Let 141. Au larregi iruditu-ta, oar bat bialtzeagaz naikoa zala uste eben. Bilbao 

IpuiB 41. v. tbn. fB Ic II 260. Ag Kr 136. Erkiag BatB 90. 

(Como pronombre). Ona beste tranpa edo ezkuteta larregik egin daruena. Mg CO 161s. 

2. (Lar, Añ (V), H), laarregi (H). (Adj.). "Excesivo", "exorbitante", "nimio" Lar y Añ. Deboziño gitxiak eta 

konfianza larregiak. Cap 55. Ordi batek nekez itxiko deutso edate larregijari. Zuzaeta 151. Gastu alper 

larregijak. Mg CO 164. Neke larregi edo gogorregiak. VMg 63. Karino laarregija. fB Ic I 7. Desesperazinoe 

edo esperanza larregiko tentazinoiak. Astar II 18s. Ardura larregigaz arpegija garbitu. Ur MarIl 93. Largau 

zituen bada beste baterako, / zergatik larregiak ziran ordurako [gauzak]. AB AmaE 312s. Galdu eztaizan jaunak 

edari larreiak. Enb 162. Ondasunetan dagoan aldea be larregia ta gizarteko bakearentzat kaltegarria dala. 

Eguzk GizAuz 35. Lapurreta ez larregia. Erkiag BatB 195. Kontu larregia kitatzeko erabili zuen burubideaz. 

MEIG IV 83. v. tbn. CrIc 114. Astar II 21. CatLlo 79. Itz Azald 117. Zait Sof 82. Laar-: JJMg BasEsc 223. 

3. (V-ger; Lar, Añ (V), Izt), laarregi (H, que cita a fB). (Uso sust.). "Demasía", "exorbitancia" Lar y Añ. 

"Demasías, gehiegiak, larregiak" Izt. "Larregia monjetako artoa bere ezeida ona izaten, lo demasiado [...] (Vger)" 

A EY III 44. Gitxitu larregia soñean. Añ LoraS 32. Laarregijak ta gitxijegijak eragotzita dagoz lege 

guztian. fB Ic I 78. Laarregija ta urrijegija, guztia da kaltegarrija. JJMg BasEsc (ed. 1845), 254. Larregia be 

larregi da ta itxi daiogun gauza orri bakean. Ag Kr 136. 

- LARREGIAN. Demasiado, en exceso. Larregian edanak. Cap 51. Geratuko litzatekez geiegian eta 

larregian sariturik eta ordaiñdurik nire [...] alegin guztiak. Itz Azald 6. Letrak buruan larregian sartzen jardun 

baiño. Erkiag BatB 27. 

- LARREGIAZ. Demasiado, en exceso. Batzuk emonak dira ardaora larregijaz. Mg CO 224. 

- LARREGI JAKIN. Ser (tristemente) consciente. Larregi ekian berak, naiz tximiño jantzi edo odoloste jantzi 

[...] kalera azaldu orduko ezautuko ebena. SM Zirik 103. 

- LARREGIKO. Excesivo. v. LARREGIZKO. Larreiko lana ta nekea. Kortazar Serm 76. Diru-egarri 

larregikoa sartu oan etzagunen biotzetan. Akes Ipiñ 25. 

- LARREGIRAINO. Hasta el exceso. Larregiraño miña eginda luzatu. AB AmaE 252. 

- LARREGIRIK. a) (En oraciones negativas, precedido de sust.). Demasiado. Ez munduko gauzetara eraspen 

larregirik. Ur MarIl 103. Barre eiteko eztaula gogo larregirik. Enb 163. Ez lan larregirik egin. Erkiag BatB 71. 

Ea [...] neure burua edertzeko grinari amore larregirik ematen ez diodan. MEIG VIII 39. v. tbn. Itz Azald 187. 

Eguzk GizAuz 172. Ibiñ Virgil 34. 

(En frases negativas). (No) mucho (en ocasiones con matiz irónico). Lotsa larregirik be ez eukan-da. 

Bilbao IpuiB 188. Etxean be ez eutsen emoten pentsu larregirik. Ib. 203. Ez dau alegin larregirik egiteko gogorik 

agertzen aspaldion. Erkiag BatB 148. 

b) (Con vb.). Etxeko jauna mindu ez daiten / enoa larregirik luzatuten. BEnb NereA 48. 

- LARREGITAN. Demasiadas veces. Larregitan dakuskuna da askok eta askok ordirik urteten oi dabela. 

Astar (ap. Egan 1957 (5-6), 316). Esan dezakegu ez dutela eriek, larregitan, sendatzeko gogo sendoegirik 

azaltzen. MEIG VI 169. 

- LARREGIZ. Por exceso. Uts egin leite larregiz ta gitxiegiz. Mg CO 19. Ez bakarrik laarregiz uts egiten 

dabee emakumiak jantzijan [...], baita gitxiegijaz bere nos bait. JJMg BasEsc 194. Larregiz ondo aitua / 

bearrean tzan urtua. Zav Fab RIEV 1907, 96. 

- LARREGIZKO. Excesivo. v. LARREGIKO. Larregizko berritxukerietan. Ag G 311. Zetan edo atan 

gustijok dogu geure zorotasuntxuba. Baña emen ikusten doguna larregizkua da. Otx 173. Lastai aren 

biguntasuna larregizkoa da arentzat. Erkiag BatB 110. 

larregia. "(BN, S), lande, pâtis" Lh. 

larregikeria. Exceso, exageración, extremismo. v. gehiegikeria. Larregikeri biyetatik alde egitea on 

deritxoenentzat. RIEV 1928, 654. Eneban uste larregikeririk ixango zanik lora batzuk eskatzia. Altuna 60s. 

Baña okerrok zuzentzeko bear dan bestean [sartu bear dabe agintariak] eta ez geiago, larregikeria onetan be 

kaltegarri dala-ta. Eguzk GizAuz 164. Eralgi barik, emakumea, / jantzi larregikerian, / eralgi zazu beartsuari / 

ondo egiten lurrian. L. Ormaetxe Ipuintxuak 94 (ap. DRA). Jainkoarena danak [...] larregikeririk eztau ezertan 


mende.


egiten. EgutAr 22-10-1960 (ap. DRA). Aren [Epaille artezaren] eskuan bai ez dagoala larregikeririk ez 

izterbegirik. Erkiag BatB 199. Exageración (al referir algo). --Larregikeririk ez eiuek esan beintzat. -- 

Larregikeririk? Entzun dagidela lelengo. Gero esango yuek egia diñotsietenentz. Bilbao IpuiB 106. 

larregitu (H), laarregitu (H). Hacerse excesivo. 

larregitxo. Dim. de larregi. v. lartxoegi. Benturaz ete eban bart larregitxo jan? AB AmaE 225. 

larregizon (SP, vEys, Dv, A, H). (Hombre) rústico, inculto; grosero, incivil. "Homme champêtre" SP. 

"(S'emploie comme substantif et comme adjectif) ostrogoth, sauvage [...]. Larre-gizonak berak badaki 

horrenbertze, le sauvage lui-même en sait autant" Dv. "(L?), montaraz, salvaje. Hain larregizon izatea, ser tan 

montaraz" A. Lhande atribuye la trad. "garde-champêtre" a vEys, pero éste da la misma que Pouvreau. Cf. 

LARRE-ANDERE, -EMAZTE. Gaizki bat dela hain hertsi, haiñ bihurri, hain larre-gizon izatea nihor, non 

ez baituke berak nahi ez bertzeri hartzera utzi nahi dibertimendu garabik. He Phil 369 (SP 367 basa-gizon). 

(Urt), larragixon. Rústico, campesino. "Agrestis, [...] larregizóna" Urt I 463. Bertolda, baserrittar jatorra, 

iñori burubak emon leukijon larra-gixon ezain eta matxarrena. Otx 6. 

larregune. Pastizal, prado natural. Esi itzatzute basoetako larreguneak. "Nemorum [...] saltus". Ibiñ Virgil 

49. 

larrekatu. Apacentar. "Artzain onak behar dizi iakin nola saldoa larreka [...]. Il signifie speciálement: faire 

pâtre, pendant quelques heures, un troupeau dans la lande, avant de l'introduire dans le pâturage plus abondant 

des champs" H. v. larratu. Pastar. "Ardiak larrekaturik dutuzu, les brebis ont déjà pâturé dans la lande" H. 

larrekatze. "Action de guider, conduire, mener un troupeau dans les pâtis. Larrekatze hun bat eman dit 

saldoari" H. "Larrekatze hun bat egin diuzie ahariek, les moutons ont fait un bon parcours dans la lande" H. 

larrekerosto. "Acicula, ispilinga, [...] larrekerostóa, artzañ orrátza" Urt I 100. 

larreki (AN, L, BN ap. A; Dv, H), larraki (H). Terreno no cultivado. "Portion, partie de lande, de terre 

inculte" H (que cita Dv Lab). "1.º (AN, BNc), tierra cubierta de matorral, brezo; 2.º (Lc), pasto" A. Larreki 

asko bada arbola ondo bat gabe. Dv Lab 326. Zuen larrekietan egizkitzue oihanak! Ib. 335. Larrekian landatuz 

sagar ta adana. Aitona "Kopla berriak" (ap. DRA). Larrekian etxalde bat muntatzekotz, gutienik beharko dira 

hamar miliun zahar... Herr 24-11-1960, 1. Su-lamak hedatu dira auzo baten larreki baterat. Herr 1-6-1961, 2. 

larrelili. 1. "Lis" Lh. 2. larralili (V-gip). "Larrálilixa, el comienzo de la primera hierba en primavera" Iz 

ArOñ. 

larrelur. Tierra no cultivada. Larre-lur gizena ere on da hortakotzat, bainan haintzurtu berriak ez du 

hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Dahomee guziak ez du Adjara-ko ingurumena bezain ongi 

lanthua den eskualderik. Larre lur guti han ikhusiko da. Prop 1906, 84. larlur (L-côte ap. A). "Tierras en 

despoblado" A. 

larremonio. "Agrimonia, agrimonióa, larremoníoa" Urt I 464. 

larren. v. larrain. 

larrepetita, larrepetitta (H, que cita a Lg), larrapettitta (A, que cita a He), larrapetit (Dv A), larrepettia 

(det., Arch VocGr), larrapittika (L-ain), larraputite (B), larraputike (B). Ref.: A (larrapittika); Izeta BHizt 

(larraputike). 1. Langosta; saltamontes; cigarra. "La cigale, la sauterelle" Arch VocGr. v. larrapote. 

Zortzigarren zauria zen xartalak edo larrepetittak. Lg I 125 (cf. Lg II 126 larrepetitak). Txartalak edo 

larrepetitak . Gco I 117. 2. larraputtika (B ap. A). Grillo. 3. larrepettitta (L ap. A; H), larrapetit 

(Dv A), larrepittitt (L-côte). Ref.: A (larrepettitta); Lh (larrepittitt). Reyezuelo (pájaro); chochín. "Troglodite 

mignon (le). Donibaneko xokhoan larrepitita erraten diote errepittittari; amiaputika Baxenabarren eta 

Naparroan, txepetxa Gipuzkoan edo epetxa" Dass-Eliss GH 1924, 410. v. errege-petit. 

- LARREPETITA BERDE. "Larraputtika berdea (B), langosta" A. 


mende. 

386


larrepote. v. larrapote. 

larreratu (G, AN, L, BN, S ap. A; Lar, Dv, H). 1. Ir a los pastos; llevar a pastar. "Repastar, berriz [...] alarazi, 

larreratu" Lar. "Larreratu ginen, nous allâmes, sortîmes, arrivâmes à la lande" H. "Irse a la dehesa" A. 

Jaikitzen nauk egunero ardiak larreratzeko. Etxde JJ 29. 2. "(BN), ponerse en convalecencia" A. 3. larraatu 

(G-goi). "Esparcir, desperdigar" JMB At. 

larrerre. "(V-och), monte quemado" A. 

larresagu. "Mustela alpina, larresagúa, basasagúa" Urt I 536. 

larresi (Lar), laarresi (H), lahar-hesi (H). "Barda, seto, valladar" Lar. "Clôture, haie de ronces et d'épines" H. 

larrestaje, larhestaje (S (Foix) ap. Lh). "Teint" Lh. 

larresu (SP Dv, H y A). Fuego fatuo. "Feu follet" SP. v. ARGI-TXAKUR. Larre-suak agertzen zirala 

[illerrian]. Or QA 111. 

1 larreta (Lar, H). "Dehesa", "pradería" Lar. 

2 larreta (G-azp). "Trabajo sobrehumano, prueba grande, tribulación" Gketx Loiola (s.v. olarri). Cf. larketa. 

larretan. v. lar. 

larretatu. "Dehesar, convertir en dehesas las tierras de labor" Lar. 

larretegi. "Pacedero" Lar. 

larretiar. Bestia salvaje. Bidal litzake [Jangoikoak] oraingo basurde ta larretiar izugarriak baño agitz 

izugarrigoak. Mb OtGai I 106. 

larretu. Hacerse inculto. Ez diteke erran nola larretua atzeman zuen bere herri maitea. Lur bat, nausirik 

gabe eta lantu gabe egon denean larretzen den bezala, orobat atzeman zituen bere giristinoen arimak. GH 1927, 

229. 

larretu. v. larratu. 

larretxeki. "(Sc), incendio en un monte, pueblo" A. 

larretxo. "Agellus, [...] larrétxoa, larre ttípia, larre xúmea" Urt I 424. 

larretxori. v. larratxori. 

larrezki, larra-ezki (msLond ap. A). "Chopera o arraclán, larra eskija (Ramnus frangula)" LandHizt 368. 

larrezpi. v. larraispi. 

larri (V-ger-m-gip, G, AN, L, BN, S, R; SP, Urt, Lar, VocBN, Dv, H). Ref.: A; A Apend; Lrq; ContR 520; 

Garate 6.ªCont BAP 1962, 261; BU Arano; Iz ArOñ, Ulz; Elexp Berg. I (Adj.). 1. Grueso; grande. "Menuda 

cosa, gauza larria, txipia" Lcc (error, si no se trata de una contraposición). "Gros, épais" SP. "Arena, [...] hare 

xehéa, hare lárria" Urt II 283. "Grande" Lar. "Sal [...] no molida, gatz larria" Ib. "Un peu gros" VocBN. "Abere 

larri eta xehe, gros et menu bétail" H. "Hagitz larria zen, era muy enorme (HeH Mc 15, 4)" A (pero no lo 

encontramos en ese versículo). "Ikatz zeia ala larria (V-m)" A Apend. "Grueso, contrapuesto a xe, menudo" 

ContR 520. "Oria, harina de maíz [...]. Ori larria ezkontzeko, por las cocineras cuando salan demasiado la 

comida" (V-ger) Garate 6.ªCont BAP 1962, 261. "Patata larriyak" BU Arano. "Arri larríxa, piedra grande" Iz 

ArOñ. "Tanta larríek, las gotas grandes" Iz Ulz. Tr. Documentado ya en Dechepare, en la acepción de 


mende. 

387


'(persona) importante'. En el significado propio de 'grueso, grande' se emplea sobre todo al Norte; en la tradición 

meridional, antes de 1930, sólo se encuentra en algún texto alto-navarro y en Lardizabal. En las acepciones de 

'importante, grave' y '(apuro) grande' es por el contrario más frecuente al Sur. En DFrec hay 240 ejs. de larri, 8 

de ellos septentrionales. [Arrosarioaren] bihi larri guztietan. EZ Man II 164. Idi, ardi, abre larri, / orobat 

ehiziak. Hm 42. Uriak lurrera xort larriz eroriak gatik. SP Phil 474 (He 480 larri). Harea granoa bezain larria. 

INav 46. Untsa bat gatz larri. Mong 588. Animale larri guzies. SermAN 6r. Hauzen bada jente larri; / untsa 

haztik kausa hori! Etch 332. Gorphutz larri hori. Gy 125. Jope zeritzan uri larri batera. Lard 497. Behiak izan 

behar du larria. Dv Dial 93 (It aundi, Ur, Ip (h)andi). Arrainik larrienak. Laph 212. Botoinak ttiki eta xiluak 

larri. ChantP 94. Lurreko ala aireko ihiziez, xehe ala larri. HU Aurp 97. Elur larriak, elur andi; elur xeak, 

egunaldi. Mdg 132. Tabako ondo larriaren ostoak. JE Bur 8n. Oilo larriak. Ox 158 (v. tbn. 196). Bi gizon 

larriyak. Tx B 186. Basauntzaren antzeko ihizi larri bat. FIr 136. Oñaztarri larria. Ldi BB 2. Zillar-pilla larria. 

Ldi IL 73. Enbor larria. Or Eus 229. Hitz larri ederrez bi pertsu hauk. Zerb Azk 25. Gizairudi larriak. Txill Let 

115. Gero ta andiagoak, baltzagoak, gizenagoak, larriagoak [odeiak]. Erkiag Arran 161. Bizarra larri dute. Larz 

Iru 78. Abere xee naiz larri ez gutxi. Berron Kijote 137. Ingalaterrako zenbait hiri larritan. MIH 184. Bizkaiko 

hizkerak berezko duen gatz larri xamar hori da. Ib. 168. Industria larriaren finkatzea. In MEIG VI 36. 

v. tbn. Harb 44. Bp I 121. CatLav 341 (V 166). CatLan 77. Hb Egia 137. Zby RIEV 1908, 762. Prop 1906, 54. 

Barb Sup 100. Mde Pr 118. JEtchep 101. Zait Plat 37. Azurm HitzB 61. 

(Persona) grande, de importancia social. "Sobresaliente" Lar. "Larriarena egitea, faire le grand, se montrer 

hautain" Dv. Cf. infra (13). Hanbat etzirade andere larri. E 213. Xehe, larri, poblu, prinze, / guztiak 

xehatuko. Hm 57. Jakintsun guziak eztire bardin larri. HU Aurp 219. Denbora hetako gizon yakintsu larrienen 

artekoa zen. Zub 45. 

(SP, H). "Diru larria, grosse pièce de monnaie. Larriak larriekin beregain emaitea, mettre à part les grosses 

pièces ensemble" SP. 

(Letra) mayúscula. Cf. hitz larri 'letra grande' en Barb Sup 114, JE Ber 83, Zerb Azk 19 y JEtchep 101. 

Gizon izki larriez ipiñi utsak. Ldi IL 116. Zerk eragin zion zortzi lerrotik hiru Euskara hitzez, letra larri eta guzti, 

hastera. MEIG VI 156. 

(Letra) cursiva. Orain, berriz, zenbait euskaltzainek (letra larria nerea da) euskal-ioskera bera 

gainazpikatu ta itzulipurdikatu nai lukete. MIH 206. Letra larriz ipiniko ditugu. Ib. 172. 

Grande, importante, considerable; grave. Hango pena larria. EZ Man I 110 (cf. 110 penen handitasunaz). 

Adiskidetasuna dela handia eta larria. SP Phil 397. Ain dek beargai hau andi, larria. Lar Cor 300. [Fedearen] 

misteriorik larrienak. CatBurg 15. Peligroa eskusatzeko obligazio larria edo andia dauke. Gco II 61 (v. tbn. 13). 

Gezurra esaten badezu, gai larrian beintzat. AA III 526. Gogoeta [...] den xumena [...] hain ongi ezagutzen [...] 

nola kanporat agertzen den eginkunde larriena. Dh 132. Emonik beti arerioai / zurra larriak. AB AmaE 40. 

Gauza larriyetan utsegiñ det. EE 1885b, 232. Gauzak ziran biño larriagoak egin gabe. Goñi 92. Begien harritze 

larriaz. JE Ber 15. Ba du arazo larria. Or Eus 286. Eginbearrik larriena. TAg Uzt 130. Ala-olako gaitza ez, 

larriena baiño baita. Zait Sof 71. Gudari-taldeko utsunerik larrienak betetzeko. Etxde JJ 180. Bestentzat dirugose 

larriegiak! NEtx Antz 104 (v. tbn. LBB 12). Katai meea eten [...] zio astun larriz. Erkiag Arran 154. Horren 

eritasunaren arrazoin larriena. Larz Senper 116. Dei larri bat egin zion mundu osoari. MAtx Gazt 58. Uda 

huntako gertakaririk larrienak. Herr 1-9-1966, 2. Beren artean dituzten berezitasun larriak gorabehera. MIH 

342. Istilurik larriena. MEIG VII 181. Izen larri hori [idazle] nere buruaren gainean ezartzeko. MEIG VI 98. v. 

tbn. Monho 40. FIr 192. Ldi IL 141. Txill Let 91. Vill Jaink 101. Etxba Ibilt 453. 

(Añ, H, A). (Pecado, falta, error) grave; (pecado) mortal. Bekhatu larririk gabe. EZ Man I 120. Bañan 

hargatik eztituk barkhatzen huts larriak. Ib. 52. Bekatu larri agerian hura ekustea. Mb IArg I 86. Konfesátus 

larriénak. LE Ong 25r. Pekatu mortala, larria edo eriozkorra. Añ MisE 148. Au berez da bekatu txit larri eta 

itsusia. AA II 215. Jendeak beiratzen ohi dire bekhatu larrienetarik. Dh 65. Pekatu larri edo ilkorrean 

zeudenentzat. Aran SIgn 82. Pekatu edo gaiztakeri larrian iltzen diranak. Inza Azalp 116. Orra or nire / oben 

larrijen / aunditasuna. Enb 104. Oker larria, / bion gaia izanik / olerkaria. Ldi UO 30s. Oben larriaren azpian. 

Or QA 79. Kristau onegia zen horlako bekatu larri bat egiteko. Mde Pr 177. Bekatu larri gehiegi baldin baditut 

ere neure gain. MIH 193. Orrialde eskas horietan ugari bezain larri ageri diren hutsak. MEIG VII 56. v. tbn. 

Ub 211. Gco I 420. Izt Po 53. Legaz 32. AJauregi EE 1885b, 177. Arr May 35. KIkG 25. ArgiDL 11. And AUzta 

51. MAtx Gazt 52. Irakurleok erabat errudun --eta errudun larri, gainera-- ez garenik. MEIG III 138. 

Grande (hablando de apuros, estrecheces, peligros). "Oso larria da gure arazoa (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 

274. Cf. infra (3). Ondarribia ertsiturik iduki zeban estura larriko denporan. Izt C 488. Estutasun larri 

onetan. Ur MarIl 17. Estura larri onetan. Lard 135. Agonia larri, estu eta ikaragarrizkoaren ostean. Itz Azald 

35. Asnasik ezin artu balu bezela antsi larri bat egiten du. Alz Ram 65. Kezka larri bat arindu naiaz. EA OlBe 

56. Arrisku larrienari iges egin zion. Etxde JJ 264. Beure azi-orrazien kezka larriek ekarri baitzuten gure 

lagunartera. Or Aitork 149. Libra zitzala [...] galzori larri artatik. Berron Kijote 106. Kezka larri baten 

mendean. MIH 291. Nahigabearen larria adierazi. MIH 247. v. tbn. Aran SIgn 94. Zab Gabon 96. Arr May 

34. Ldi BB 2. Otx 90. TAg Uzt 171. Txill Let 123. Gand Elorri 166. Anab Aprika 13. Zait Plat 101. NEtx LBB 

49. 


mende. 

388


2. (Ht VocGr 434, VocCB Dv, Lh). Preocupado, acongojado; apurado. "Triste" Ht VocGr. "Apurado, 

acongojado, lleno de angustia" VocCB. "Craintif" Lh. Tr. Aunque se documenta en Etcheberri de Ziburu y 

Harizmendi, en épocas posteriores parece ser exclusivamente meridional. Alegeranzia bihotz egordazu 

larrira. EZ Man I 39. Iaun puxanta, eztakigu norat itzul begiak, / Zure Majestatearen gana baizen larriak. EZ 

Man II 146. Zatoz othoi ene gogo / larriaren boztera. EZ Eliç 247. Bizitza larri ta estuba. Mg CO 184. Non 

artuko dau atseden apur bat zeure biotz larri orrek? Añ EL 


mende. 

2 210. Bere bizitzako kontu oso ta larriya emateko 

zoriyan. 'Entera y estrecha cuenta'. Aran SIgn 105. Etorri dan / [...] larrien nasai aldia. AB AmaE 373. Aurrera 

ta atzera begiratu larri bat egiñaz. Ag G 203. Galdera larria. Ib. 288. Itsas-gizonak legorreko emazte larriari. 

Mok 8. Abots larriaz gertatzen zana esan zion. Etxde JJ 252. Non sartzen dan emakume bat agitz larri ta 

lotsatuta. Anab Aprika 11. Arpegi larriaz egoan. Erkiag BatB 99. Bere burua aiñ larri ta aittua ikusiaz. 

"Afligido y congojado". Berron Kijote 189. v. tbn. Ud 66. Azc PB 193. NEtx Antz 87. Anab Poli 30. 

(V, G-goi-azp-nav, AN-5vill, L; Lar, Dv). Ref.: A; EI 118; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 19, 66, 

107, 188, 274. (Pred.). (Estar, etc.) apurado. "(A más) priesa más vagar, larriago ta geldiago" Lar. "Ordu artan, 

larri zan, zorrez beteta" Etxba Eib. "Larri agertu, egon, ibilli, encontrarse, estar, andar apurado" Ib. "Larri 

samar gaude orain (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 274. "[Wilander] larri ibili da irabazteko (V-arr)" Ib. 283. 

Etxekoak lar(r)i oi da [...] korruan (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Gaixtoak egonen dire / larri buruz behera. EZ 

Noel 127. Eta nazio gaixtoak / izanen dira larri. Hm 59. Larri erabillezan arerijuak, ta goitu aginik. Mg PAb 

210. Triste, larri, argal / zagozan gizonak. Añ EL 1 174. Neska / larri datorko. Zav Fab RIEV 1907, 536. Lazaro 

zanaren bi arrebak ere larri ziran. Lard 426. Larri asko etorri / ziraden gugana. PE 75. Gorputza ta anima 

ipiñirik larri. AB AmaE 287. Onan bizia ioaku larri. Azc PB 45. Da gero, larri dabiltzanean, Andre Mariaren 

laguntasuna gura. Ag Kr 84. Egozan larri ta bilddurrez. Echta Jos 141. Etxekoandrea larri izan bear zun, 

senarra etxera arte. Or SCruz 53. Huelga bat sortu ta / ibilli naiz larri. Tx B II 58. Ekin zion Madalenek larri. 

Etxde JJ 133. Zertarako presak? Eguzkia ez dabil larri. Txill Let 26. Indar barik, larri ebizen. Tallarrik geienak 

geldituta. SM Zirik 65. Geroago ta larriago zijoan gizajoa. NEtx LBB 97. 

v. tbn. VMg 54. Ud 123. EusJok II 97. Arrantz 79. JanEd I 88. Urruz Urz 40. AzpPr 85. Moc Damu 13. Kk Ab I 

28. A Ardi 117. Ill Testim 26. Noe 88. Loram 36. Enb 167. Otx 22. Lek EunD 19. Ir YKBiz 133. ABar Goi 59. 

Laux AB 22. TAg Uzt 39. EA OlBe 46. Zait Sof 82. JAIraz Bizia 74. Erkiag Arran 73. Anab Poli 102. Bilbao 

IpuiB 240. And AUzta 92. Izeta DirG 126. Osk Kurl 84. Gazt MusIx 77. Salav 102. Uzt Noiz 39. Berron Kijote 

64. Balad 225 (V-arr). 

"Larri dago, está triste" A. Dakiguna bakarrik, zan biotzetik larri. "Compungido". Or Eus 61. 

Apurado, apremiado por una necesidad fisiológica. Cf. botalarri, kakalarri. Larri zebillen, baña galtzak 

askatzera ez zan ausartzen. Muj PAm 79. 

3. (V-gip, G-azp, AN-gip, BN-arb). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 66, 274. (Situación, momento...) crítico. 

"Egoera larrian dago (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 66. "Kinka larrian gaude (BN-arb)" Ib. 274. Begira zakezu 

egun / larri eta aserrean. EZ Eliç 314. Eriotzako ordu larrian. Añ EL 1 91. Zorijonekuak egun larri onetan 

Marijaren serbitzari egijazkuak. Ur MarIl 39. Denborarik estu, larri eta premiazkoenetan. Arr GB 110s. Uri 

bateko ordu larria. AB AmaE 370. Neure ordu gorri ta larri onetan. Kk Ab I 101. Gure bearraldi, [...] ordu 

larri [...] ta naigabe guzietan. Inza Azalp 141. Inka larri artan asperenka ari zen oraino maitearengana. Or Mi 

61. Oartu zaitezte orren egoera larriaz. Ldi IL 85. Bere utsegiteak zuzendu nai, [Jaungoikoak bere aurrera 

deituko zun] ordu larri artara baño len. Etxde AlosT 91. Une larri artan aingeru iagoleak andi-andirik zaituko 

bailukean. Zait Plat 102. Bildur naiz gertakizun larri batean, nere etekiña tartean dabillenean, gezurra ez ote 

zaidan jaulkiko. Vill Jaink 86. Herri xume horrek artean ezagutu duen ordurik larrienean. MEIG VIII 59. v. tbn. 

fB Ic III 276. Ud 110. Ag G 102. Garit Usand 52. ArgiDL 52. Laux BBa 48. A EY IV 142 (V-m). NEtx Antz 32. 

Erkiag BatB 52. Uzt Noiz 51. 

4. (G-azp ap. Gte Erd 294). (Enfermo) grave. Orduan da eria / ezportzatzen larria. EZ Eliç 198. Beñ batean 

argalez lurrean erori, eta larri edo txit estuan zegoen. Cb SIgn 46. Bai, larri dago, ezin luzaroan iraungo du. 

Urruz Zer 141. Bera ere larri zinan, bañan ongi gelditu din. Or QA 49. Larri dago. Eztul erasoak ez dau amairik 

ezagutzen. Erkiag BatB 196. Eri larri baten ohe ondoan. MIH 150. Hizkuntza larri dabilkigu, hilaginean ez 

badago ere. MEIG VII 172. "Débil; decaído de fuerzas; desmadejado (Zona N.O.)" VocNav. Triste anima, 

gorputza larri / agoniako tranzean. Bast 5. Larogei urte laister betetzeko [...], eta osasun larriagaz, besua 

apurtuta zeukan. Alzola Atalak 78. (Enfermedad, mal) grave. Gaxotasun larri batean arkitzen zala. Aran 

SIgn 93. Larrigoa zan, ordea, zoritxarrez, Mikelena [zauria]. TAg Uzt 20. (Fig.). En situación crítica. 

Foruak egonik larri. AB AmaE 147. 

5. (Sonido, grito) fuerte; (palabra) sonora. Hitz larriz manaturen du [Kristok] Migel konestablea. EZ Man I 

75. Gero bigarren mezan ai zer boz larriak. Ox 158. Artzañen txistu larrijak. Enb 146. Ziztu larria dagie sugeak 

errekondoan. TAg Uzt 238s. Penitentziazko deadar larriak. Alzola Atalak 42. Abots larri ura adituaz. NEtx LBB 

178. Soiñua larri ta azkarra. Ib. 167. Oihu larriz eskatzen. MEIG VIII 56. 

6. Terrible; angustioso, preocupante. Eta hala gaixto hark du egiñen fin larria. EZ Man I 75. Sentenzia larri 

hunek. Ib. 47. O kontu larri ta arrigarria! Cb Eg III 333. Geure erijotzia izango da estuba, larrija ta 

ikaragarrija. fB Ic I 5. Erijotzako orduban gauza guztiak dira larrijak eta bildurgarrijak. fB Ic III 268. Amets


larririk gabe, lo gozoago egiten degu. Sor Bar 59. Egundoko eskutitz larria bialdu eutsien Mañasiri. Ag Kr 151. 

Guduka larria [...] bertan azkentzeko. Ldi RIEV 1929, 210. Au ames larria, Joxe Mari! NEtx Antz 120. Lur aitu 

baten azurki / penagarri ta larriak. 'Tétrica y angustiosa'. Gand Elorri 38. Sentipen larriren batek kilikatzen 

eztarria edo sabel-ondoa. Lasa Poem 83. Agobiante. Ango lana ez zitzaion larriegia. Anab Poli 48. Etxe 

barruan edo kerizpetan egoteko obea zan a egun larria. Alzola Atalak 70. 

7. (H). (Adj. y sust.). Adulto. Haurrei eta larriei oihuz dagote. CatLav 20 (V 17). Manu bat eman zuen [...] 

yendien [...], larrien eta xehien kondatzeko. Mih 73. Fedea sollik aski delaik aurrendako, baña larriendako ez. 

LE-Fag. Ezta munduan persona larririk pekaturen bat [...] eztuenik. Gco I 432. Gauza yakiteko gaztegi zirela: / 

larriek hobeki bazakiketela. Gy 156. Iragan urthean bathaiatu ziren 2.400 [...] presuna larri eta 20.000 [...] 

pagano haur hiltzera zohazinak. Prop 1906, 70. Haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean. JE Bur 10. 

Jende larriak ez du oraindik ordua. Or Eus 131. Larrien alfabetatze kanpainetan. In MEIG VI 43. v. tbn. 

StPierre 21. PPer Harrip 100. 

8. "Trasmallo, red rala, que tiene detrás otra más menuda, sare larria" Lar. "Bahe-larri, crible à grosses 

mailles" Lrq. Batzuk zetabe larriegia hartzen, beren kontzientziaren ikertzeko... Bertzek aldiz, xehegia. Larz 

Senper 38. 

9. "Grave, pesado [...] (G) larria" Añ. 

10. (Acto) apurado, dificultoso. Asnasa larria dauka. Alz Ram 65. Geruago ta abesti larrijago, aulago 

eukon. Altuna 37. Ongi ordaindurik nengoke arako nere erditze larri artaz. Ldi IL 34. Arnas larri batzuen 

ondoren il zan. Salav 20. v. tbn. Tx B I 90. 

11. "Begi-larrixa, el de los ojos salientes" Iz ArOñ. Sudurra berriz oso luzia / eta begiyaz larriya. Tx B II 

35. Eriotzak begiak larri. EgutAr 28-3-1959 (ap. DRA). (Ojos) desorbitados. Arriturik begiratzen nion begi 

larriakin. Ill Testim 12. 

12. Desvergonzado; grosero. Hitz garratz eta larriekin itsuski laidostatzen du arraintzalia. Zub 23. Ez 

detzazke gazte tzar hoien solas eta jestu larriak jasan. JEtchep 88. Elhe ahul eta larririk gabe. Ib. 87. Irri larri 

batekin. Larz Iru 116. Laxoegi baita hori, [...] Eta puxka bat, bere molde eta solasetan, larria. Larz Senper 44. 

13. "Prétentieux et hautain [...]. Zer gizun larria egin den primü hori! quel (homme) prétentieux est devenu cet 

héritier!" Lrq. 

14. "Aspero, granulento. Errekatiko arri larrixa ekarri biar destazu" Etxba Eib. "Larri urten desku artourunak" 

Ib. Zortzi izara larri. Or QA 206 (cf. infra II (7)). 

15. (Trabajo) no cualificado. Lehenik baxera garbitzeko eta lan larrietako hartu ginuen. Larz Iru 104. 

II (Sust.). (Vc ap. A; Lar, Añ, VocCB Dv, H). 1. Angustia, preocupación; miedo. "Aflicción", "apuro", 

"congoja", "aprieto con inquietud" Lar y Añ. Tr. Exclusivamente meridional; es más frecuente en los 

vizcaínos. Bere odolak agerretan dau / ariman daukan larrija. Urqz 82. Esan al baño larri ta bildur 

gogorragok sekulako Errege ori artu zuen. Cb Eg II 202. Artu zuen espiritu edo biotzeko ikara ta larri batek. Mg 

CC 249. Bizi izateko nekiari, arimako larrijari. fB Ic I 4. Larriaren andiz odolezko izerdi laban batek emon. Añ 

EL 2 216. Ezta berunik ez alzaidurik / eman legikeonik larria. Izt Po 50. Ai nere larria! Xe 162. Nasmen ark 

ematen zion larria. Bv AsL 52. Nok esan lei mutilan / biotzen larria. Azc PB 136. Zeinbat larri ta atsekabe! 

Echta Jos 179. Gure neke ta larria. Ag G 10. Biotz au larriak jo ta artu dauts! "¡Se me oprime de angustia el 

corazon!". Arriaga Lekob 41. Nik igaro naiuazan larrijak bart! Kk Ab I 16. Etxeguren-en larria ez batere 

obekitu. Ldi IL 44. Aberrijaganako larrijak jaso nau. Laux AB 14. Amilka zijuan, bañan larri artan sumatu zuen 

urratzen ziola soin guzia sasi batek. ABar Goi 25. An sortzen zan soñuak larria sarrerazten zien. Or QA 58. 

Konzienziako larri edo eskrupuloa sendatu. J. Goenaga Aita San Inazio 16 (ap. DRA). Auntz koitadearen larri ta 

istuak nork esan? Bilbao IpuiB 130. Zerbitzarien larria! Ez parrik egin nai ta ezin parrari eutsi. Anab Aprika 

23. Ez dezagun behintzat larria eta hagineko mina bat direla uste izan. MEIG I 112. v. tbn. Astar II 223. Zav 

Fab RIEV 1907, 531. Zab Gabon 95. Ud 76. Noe 23. JanEd I 107. AB AmaE 97. Urruz Urz 23. Alz Bern 47. Tx 

B 192. Otx 60. JAIraz Bizia 109. Txill Let 104. Akes Ipiñ 29. Gand Elorri 224. Etxba Ibilt 489. NEtx LBB 68. 

Uzt Sas 244. Berron Kijote 211. Ataño MLanak 66. 

2. Náusea, arcada. Goranzkuak emoten deutsu, eta barruban daukazun gustija botetako larrijak. Astar II 

146 (cf. LARRIAK BOTA). 

3. Ataque, crisis. Juan zan salaruntz jan ostian, eta ate atetan emon eutsan larrijak. Ur MarIl 89. 

4. "(B), preñez, hablando de mujer embarazada" A. 

5. "(BN-baig), frío en la amistad" A. 

6. "(V-arr-oroz-m), fragmento o pedacito mayor que el apur y menor que el puska o zati. Arri-larri, guija, 

pedazo de piedra" A. 

7. (G-to, AN-araq-erro, BN-baig, Ae; Añ (AN)), larie (AN-erro). Ref.: A; Echaide Nav 198. Sábana. Cf. supra 

I (14). Eun larri ta azal kendu nition. "Cien sábanas ásperas". Or Eus 57. 

III (Adv.). "Apuradamente, a duras penas, con dificultad. Larri apartau naz, apuradamente me he librado, he 

salido con bien (V)" DRA. 

- AHAL ZEN LARRIENA. Lo más fuerte posible. Jo zen beraz tam-tam ahal zen larriena. Prop 1906, 89. 

- BELDURRAREN LARRIZ. Con gran apuro. Atsekabez beterik eta bildurarren larriz asi zan onetara 


mende. 

390


aldarrika. "Tremando e piena d'affanno". Otx 156. 

- BERBA LARRI. Prosa. Ill zala bada, irakurten dot nik aspaldian, / euskaldun neurtitz ta moldaera 

samurretan, / "ill zan", diñoe eskribitzallak berba larrian. AB AmaE 113. 

- ESTU ETA LARRI. v. estu. 

- IKARA LARRI. v. ikara. 

- HITZ LARRI. v. HITZ LAÑO (s.v. hitz). 

- IZERDI LARRI. v. izerdi. 

- LARRIAK BOTA. "(V-arr-oroz-och), vomitar" A. Ok egiten deust eztarrian ta larriak legez / suzko boladak 

asi bearko dot botaten. AB AmaE 166. 

- LARRIAK EMAN. "Ser presa del miedo, de la angustia. Frenuak apurtu jakon da larrixak emon zotsanian, 

salto ein zeban autotik" Elexp Berg. 

- LARRIAN. A grandes rasgos. "Larrian izkiribatzen du (Arch ms.)" DRA. 

- LARRI-HANDI EGON. Estar angustiado. Larri-aundi nindagon alako itxarokizuna galtzeko edo galduxe 

nulako. "Graviter angebar". Or Aitork 137. 

- LARRIARREN. En estado de preocupación, congoja. "(V), acongojado" A Morf 363. 

- LARRI HARTU. "Ponerle en apuros. Galartzak larri artu eban Retegi" Elexp Berg. 

- LARRIENEAN. En la situación más angustiosa. "Apuro. Larrienean argia, en lo más apurado suele 

descubrirse alguna salida" Izt. "Larrienean argia (V, msOch), en lo más apurado se encuentra salida" A Apend. 

- LARRIENIK. Con la mayor gravedad, intensidad. Hauzi hau larrienik Bizkaian eta Bizkai inguruan 

gertatzen da. MIH 99s. 

- LARRIEN LARRIZ. Con mucho apuro. Larrien larriz, zergaitik aren estu jarri zan? AB AmaE 134. 

- LARRI-ESTUTU. "Apurarse" Izt. 

- LARRI ETA ESTU. a) (Estar, etc.) apurado. v. ESTU ETA LARRI. Dagoz oñazez / larri ta estu. Enb 101. 

Naiko larri ta estu erabiltzen gaituala. Ldi IL 28. b) (Momento) apurado. Une larri ta estuak. BEnb NereA 

210. c) (Sust.). Apuro. Mozoluaren larri ta istuak nork esan? Bilbao IpuiB 41. 

- LARRI IBILI (V-gip, G-azp). a) "Lo más seguro, me apostaría algo, a que. Larri ibilli aurten be uda txarra 

eitten" Elexp Berg. b) "Andar muy justito, en apuros. Larri ibilli giñan zezenak urten zebanian. Larri dabill 

diruz" Elexp Berg. 

- LARRI-JOSI. "(Hb), faufiler" Lh. 

- LARRI-KALEA (det.). Calle de la amargura. Baia eldu gaitezan Larri-kalea deritxon Yerusalengo kalera. 

Añ EL 2 225. 

- LARRI-KEINU. Signo de apuro. Ramuntxori larri-keñu bat egiñaz. Alz Ram 123. 

- LARRI-LARRI. a) (Estar) apurado. "Con mucho apuro" Iz Ulz. "Andar muy justito, en apuros" Elexp Berg. 

--Alare izuba jun zaigu. --Ni larri larri neguan. Sor AuOst 99s. Larri-larri esnatu zan, izerdi patsetan. Ag AL 41. 

Andrea ere gaixorik daukat eta... larri larri nago. Ag G 368. Estu-estu ta larri-larri, ija eskian ibilteko eraz 

aurkitzen dana. Kk Ab I 43. Con mucho apuro (causado por una necesidad fisiológica). Irten zuen Elizatik, 

ta larri larri joan bear izan zuen bazter loi batera, ta an errebesatu. Mg CC 248. (Estar) impaciente. Bitarti 

ontan guztiyan, larri larri dago D. Makario. Sor Gabon 57. (Estar) en peligro, en estado grave. Gaztaindiak 

galdu dira ia erabat; ariztiak ere larri-larri oraintxe. Munita 55. b) A gran tamaño. Paretan irakurtzen ditugu 

hitz hok, larri-larri thindatuak. JE Ber 41. c) Muy grave. Oben larri-larririk eztaukadala. Lh Itzald II 101. d) 

Seguramente, sin duda. Etzagunek orduko moduko basoakaz gaur piñuekaz artzean deudien beste ondasun 

artuko leukiela larri larri. Akes Ipiñ 24. Mustur bietan metro-erdi lodiari euko dau [ageak] larri-larri. Ib. 23. 

"Segurísimamente (refiriéndose a males o peligros que se temen)" DRA. 

- LARRI-LARRIA. a) En gran tamaño. Otoi barka, egun Eskualdun Onaren hastean lehen hitz, larri-larria 

ontsa agerian ezartzen badugu gizon galdu higuingarri baten izena. HU Aurp 141. b) A grandes rasgos. "Istoria 

larri larria erran (gainez gain, xehetasunetan sartu gabe) (BN-arb)" Gte Erd 270. v. larrika, larriki. Horra 

larri-larria zer errana izan den laborarieri goiz hortan. Herr 12-3-1964 (ap. DRA). Horra larri larriak biltzar 

berri hunen xedeak. Herr 28-4-1960, 4. Badira denek ezagutzen dituztenak [sainduak]. Huna larri larria: San 

Iñaki Loiolakoa. San Frantses Jatsukoa eta Xaberrikoa. San Migel Garikoitz. "À ne prendre que les plus 

grands". Ardoy SFran 10. 

- LARRI-LARRI EGIN. Acongojar(se), apurar(se). Entzuteak berak larri larri egiten nau. Añ EL 2 73. Larri 

larri egin yakan biotza. Ib. 213. Larri-larri ein da esan zetsan. SM Zirik 64. 

- LARRI-LARRIRIK. Muy alterado, acongojado. Ikaratzen da guzia, larri larririk dio: zuen arteko bat 

deabrua da. Mg CC 249s. 

- LARRIRIK. a) Deprisa, apresuradamente. Artaldeak utzirik, / Iesusen adoratzera / Betlemera / ioan zitezen 

larririk. O Po 59. b) "Larririk nago nola eginen dudan, je suis effrayé comme je ferai" SP (tbn. en Arch ms. sg. 

DRA). Yesemaniko ortu santuan / egoan Yesus larririk. Añ EL 2 234. 

- LARRI-USAIN. Aspecto triste. Aen nagi ta astuntasuna, aen larri-usaiña, oin eta belaunak lanean jarri 

bearrez, eskolako mailletan gora joateko! Erkiag BatB 17. 

- LARRIXEAGO. Algo más grande. Osto larrixagoak dauzka. JE Bur 83. 


mende. 

391


- LARRIZ. "(V), acongojado. Ai! Jesus larriz, odol-izerdiz, eta nik eztot negarrik? (PasSant 6)" A (Bast 4 Jesus 

penatzen). (Precedido de gen.). Zeren larriz zera, ori esateko? Zait Sof 77. Biotza, barritz, miñez, / susmo 

baten larriz. Gand Elorri 169. 

Etim. Para su posible origen en occid. la(a)r 'demasiado, excesivo' + suf. de participio -i, v. SHLV I 32. 

larriagotu. 1. "Acosar más [fieras]" Lar. Inquietarse más. Zergatik larriagotu? Zertan duzu burua? Zait 

Sof 22. Aldapak larriagotzen biotza. "Me oprime más". Ldi BB 128. 2. Agravar. Gure aurrak zuen egoera 

larria larriagotzera datoz. NEtx LBB 32. En DFrec hay 3 ejs. Ez nuke nere ezkontza dala-ta aren azken 

urteak larriagotzerik nai. NEtx LBB 45. 3. Aumentar de volumen (un sonido). Doiñua larriagotzen. NEtx 

LBB 184. 

larrialdi (V-gip, G-azp, AN-gip-larr-5vill; Izt). Ref.: Iz Ulz; Asp Leiz; Elexp Berg; Gte Erd 275 y 19. 

Situación apurada, trance; apuro, momento apurado. "Apuro, lance" Izt. "Apuro, congoja" Asp Leiz. "Hasierako 

larrialdia joan ondoren (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 275. "Larrialditan ibilli da (AN-5vill)" Ib. 19. v. larriune, 

larrigiro. Larri aldi onetan, zer zezaken egin? AB AmaE 334. Estutasuna, ikarea ta larri aldia / bazan ugari 

protestantien biotzean. Ib. 186. Peruk bere larri-aldijan urteiera polit bat asmau eban. Kk Ab I 28. Gero beste 

larrialdi bat yazo yatan. Or Tormes 49. Larri-aldi atan semia osatuteko zer egin biar eban. Otx 160. Amaren 

gaitzaren larrialdia joan bezin laster, itzuli zan berriro aizparengana. TAg Uzt 272. Munduko larrialdiak 

bultza-ta, zure besoetara gatozkizu. ZArg 1954, 16 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Larrialdian nitzaz erruki [...] 

dan Yainkoari. Ol Gen 35, 3 (Ker larrialdian, Bibl y BiblE larrialdi-egunean; Urt aflikzio egunean, Ur 

estutasuneko egunean, Dv egun gaitzean). Orrenbeste larrialdi ta kezka emango dizkitzuten pentsamentu 

txarretan. MAtx Gazt 51. Gure bertsulariak "krisis" edo larri-aldi haundi batian daudela. Herr 14-4-1966, 3. Ez 

aal dit uts-egingo nere lenbiziko larri-aldi ontan. "Trance". Berron Kijote 54. Bere ezbehar eta larri-aldietan. 

MEIG IX 91. En DFrec hay 8 ejs. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 153. Goen Y 1934, 96. Zait Sof 52. Etxde JJ 51. Txill 

Let 142. In SM Zirik 98. Anab Aprika 7. NEtx LBB 53. 

larrialditxo. (Dim. de larrialdi). Apuro. Baña buruauste edo asmakizun bat jarri didate ta larrialditxo bat 

irentsi bear izan det. EgutAr 1-21 [sic] 1959 (ap. DRA). Apuro causado por una necesidad fisiológica. Lau 

ankadun errukarriak, beste larrialditxo bat sumatu zuan bere barrenean, eta atzekaldea lasaituaz, or dijoakio 

bigarren trumoia kanpora. NEtx LBB 184. 

larribide, larripide. Angustia; preocupación. Ez dut nor maite, ez nau iñork maite, gurasoak besterik; ez 

dakit noruntz joan... Larribide au ez al da ezkonberri ausarta oriena baño nekakorrago...? Txill Let 29. 

Menditiko jatsieran ez eukan igoerako larripiderik. Erkiag Arran 188. 

larridi. v. LARRE-IDI. 

larridiki, larridikitu (Lar, H), larririki. "Desollar" Lar. Larridikitzea baño ere geiago sentituko dezu [...] 

orduan beñgoan desegitea. Cb Eg I 130. Larridiki ta ezurrak puskatzeraño. Cb Eg II 67. Larridiki artean. Cb Eg 

III 366. Larririkitzen zituen [etsaiak kristauak]. Ub 115. Gorputz guzia azoteaz larridikia. Arr Orac 352 (ap. 

DRA). (Part. en función de adj.). "Escorchado, larrutua, larridikia" Lar. 

larridura (Dv A), larritura (SP, sin trad.). "Effroi" Dv (que dice tomarlo de Pouvreau, aunque en éste sólo 

aparece, salvo error, larritura). Larridurak amore eman ninduen. "El tormento". Lasa Poem 111. Pakea 

zuengan [...] / giza larriduraren gau honetan. "De la angustia humana". Ib. 113. 

larriegitu. "Acosar [...] demasiado" Lar. 

larrigarri (SP (sin trad.), H). "Effrayant, effroyable, horrible" H. Ze pena larrigarria artuko ez eban. Añ 

NekeA 255. An [espetxian] urte askotan soñian burdiñazko lokarrijak eta barruban gomuta larrigarrijak narraz 

eruan ebazan. Kk Ab I 48s. 

larrigiro. Estado de angustia. Onela ezin zezakean jarrai ta larrigiro arretan nolabait zirt edo zart egiteko 

erabaki sendoa artu zun. Etxde AlosT 60. 

larrigura. "Náuseas, arcadas, ganas de vomitar. Bazkalostian egundoko larriguria euki dot, estomagua oztuta 

ero" Elexp Berg. 


mende. 

392


larri-ikaratu. v. larrikaratu. 

larrika. A grandes rasgos, en conjunto. Kuntüka bat eginik izan da haatik. Larrika larrika, bortxaz ere. 

Eskual 6-3-1908, 4. 

- LARRI-LARRIKA. Apuradamente, acongojadamente. Bere arrebak larri-larrika iñotzan: "Baten-batek artu 

deusku gaurko lapikoa, janari ta guzti". EgutAr 21-2-1966 (ap. DRA). 

larrikara (Añ), larri-ikara. "Temor" Añ. Zerren legoiak sarturik euken larri ikara. AB AmaE 439. Bere 

azkeneko orduba egunoko urrien nabaitzen eban-da, larrikara gogorrak sartu yakazan gorputzian. Otx 71s. 

Itzoek entzutean, Beltran jaunari larrikara batek gorputz osoa alderik alde igaro zion. Etxde AlosT 48. 

Larrikara izugarri batek artuta. Etxde JJ 251. 

larrikaratu, larri-ikaratu. Asustar. Eta ze larri-ikaraturik naukeen neure bekatuak! Añ EL 1 144. 

larrikeria. 1. Tristeza. "Tristura [...]. Pudo decir más correctamente larrikeri (1894)" AG 226. 

2. Grosería. Osaba Erramun, boza basa kankar batez dohatua zen... Irri alimale batez ere. Emazteak, bere 

urguluan, haren larrikeriez sofritzen zuen. Larz GH 1959, 85. Bethi ontsa bezti zen, errespeturekin mintzo eta ez 

zuen bere inguruan onhartzen larrikeriarik. Larz GH 1960, 234. Basarrin gogoa ez da jausten larrikerietarat, ez 

eta galtzen aingerukerietan. Bainan, garbi, eder, hein pollit bateko mamian. Lf Herr 22-12-1960 (ap. DRA s.v. 

aingerukeria). 

larriketa. "(V-gip), náusea" A. 

larriki (L? ap. A; Dv, H). 1. A grandes rasgos. Kantu hauk eman ditu ibiliz larriki, / hainitz zen unhaturen 

egonez xeheki. Hb Esk 72. Gero emaiten dituzte jakin berriak larriki. Ondoko egunetan xehetasunak. Prop 

1880b, 379. Larriki eta azalez, bi begi aski dira Eskualdunen berezteko bertze gizakietarik. GH 1922, 274. 

Ezarriko ditugu hemen berean, larriki bada larriki, uda huntako gertakaririk larrienak. Herr 1-9-1966, 2. 

"Larriki eginikako lana, travail fait grossièrement" H. 

2. Gravemente. Lagun urkoari fama larriki kentzen dionak. Legaz 30. Jangoikoa larriki ofenditzera. Ib. 29. 

Larriki zauritua. Or Mi 50. 

3. (Dv, H). "Grossement, d'une manière non menue, non fine. Larriki iskribatua, écrit en grosses lettres" H. 

4. Altivamente. "Larriki dago jende xehearen artean, il se tient comme avec une certaine hauteur parmi la 

plèbe" Dv. 

5. "Sévèrement, d'une façon menaçante [...]. Larriki hartu ninduen, mintzatu zautan, il m'accueillit, il me parla 

sévèrement" H. 

6. Groseramente, pobremente. Gizon larriki bezti bat duxu hemen. Iduri dixi eskale bat. Larz HilEspos 54 

(Lek gaizki). 

7. Grandemente, mucho. Ortegaren segiziokotzat hartu nauela, eta ez naiz larriki poztu, horren 

kulturalismoa gogaikarri [...] izan baitzait beti. MEIG VIII 41. 

- LARRI-LARRIKI. (Intens. de larriki). Zer iduri litekezu bere buruaz fidanzia sobra ez ukhaitea gatik 

etsitzerat lethorken neskatxa batez? etziniozok erran larri-larriki enganatzen dela? "Elle se trompe 

grossièrement". Birjin 483. 

larrikiro (H). Grandemente. 

larrimin. Angustia. Biotz-barruko burruka orrek, larri-min (angustia) damaio. EG 1956 (1-2), 110. 

Etengabe bizi izan zan erriakin ukoz-uko, aren larrimiñak jaso-zale. Onaind in AB Olerk 9. Liburu guzian zear 

eriotzaren larrimiña igarri ondoren. Txill Let 128. Bata eta bestea [Leturia eta Peru], gainera, ezinegonak, edo 

hobeto esan larriminak, darabiltza. MIH 334. 

larrin. v. larrain. 

larrindu. "(V-arr), embadurnar" A. Cf. lorrindu. 

larrinera (Lar, H). "Pubertad" Lar. 

larriño. Dim. de larri. Bostpasei draia larriño animaliari [basurdeari] bi begien artian landatzia. GaztAlm 

1934, 50 (ap. DRA). 


mende.


larri-ordu. "(FSeg), momento crítico" A. v. larriune. 

larripen. Apuro; angustia. Emen zuten larripena. "Apuros". Or Eus 397. Miñ-aurrearen ikara! Miñaren 

larripena! "Angustia". Or Poem 547. 

larripide. v. larribide. 

larrirakastun. v. LARRE-IRAKASTUN. 

larririki. v. larridiki. 

larriro. 1. Apuradamente. "Congojosamente" Lar. Ordu berean oiuka ikusi / larriro Artzai ber-bera. Loram 

36. 2. "Grandemente" Lar. 3. A grandes rasgos. Hori da, larriro mintzatzera, guk daukagun araua. "En 

gros". Birjin 528. 

"Larriro iosia, cousu à gros points" H. 

larriruntzi (-nz- Lar). "Carnaza, revés de las pieles" Lar. 

larriski. "(V-ger), hierba purgante" A. 

larrisko. Dim. de larri. "Grandet" Dv. Ahate mota bat [...] itsas-hegian eta erreka larriskoetan ikus 

dezakeguna. Dass-Eliss GH 1925, 273. Landare batzuetan larriskoak izaiten ohi ere dira [zelulak]. JE Med 18. 

larritasun (V, G, L; SP (sin trad.), Lar, Añ, Izt, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. 

Inquietud; angustia. "Aprieto con inquietud" Lar y Añ. "Angustia", "tribulación" Añ. "Apuro, lance" Izt. 

"Inquiétude (Camp REusk I 10)" Dv. "Ordu aren larrittasuna, ez neuke gura berriz" Etxba Eib. Tr. 

Exclusivamente meridional, más frecuente en autores vizcaínos; se documenta desde finales del s. XVIII. En 

DFrec hay 12 ejs. Ekarri eben ain larritasun eta agoniya gogorrera [...]. Zuzaeta 75. Sartuten dira 

larritasun, ikara ta bildur gogaitkarrijetan. Mg CO 234. Etorkizun urrutiko, ta bear bada inoiz izango ez 

diranak emango dizute anbeste larritasun? VMg 25. O ze larritasuna, ikusten danean suzko toki [...] onetan! Añ 

EL 1 32. Konszienzijako kezka ta larritasunak. JJMg BasEsc 163. Egozala kristiñauak larritasun andijan Turkuen 

garaitzakaz. Ur MarIl 50. Mikol bere larritasun anditik irten zan. Lard 168. Larritasunakin do Karlomano eta 

ezin loak artueu (G-nav). "Acongojado". Orreaga 38 (Iza 30 larritasun; Camp 22 antsiarekin, Dv 26 khexuz, Ip 

34 khexü). Eriotzaren larritasuna. Xe 383. Konzienziako eskrupulo edo larritasunak. J. Goenaga Aita San Inazio 

14 (ap. DRA). Bizitzako estutasun eta larritasun guztietarako pozgarri andi bat. Itz Azald 11. Andonik larritasun 

bat izaeban [...] albista au jakiebanean. Echta Jos 229. Estalduteko bere barruko larritasun eta atsakabia. Kk 

Ab I 46. Larritasun onetan zer egin ote nezaken. Muj PAm 38. Kalabozotik tribunalera / ura zan larritasuna! Tx 

B I 242. Igarri zion etxekoen larritasunari. Etxde AlosT 87. Bakartadeko larritasuna arintzera. Erkiag Arran 68. 

Frack dalakoa jazten du, arin, baiñan larritasunik gabe. Lab SuEm 183. Ez zenduke eukiko aiñbeste larrittasun 

izen labur bat aitxatzeko. Etxba Ibilt 482. Zanpatuta zeukan Leturia [...] "aukeratu behar" haren larritasunak. 

Txill in MIH 335. Hona larritasunaren sustraia: euskara, mendeko ikusten dut, gero eta mendekoago. MEIG 

VII 41. 

v. tbn. CrIc 174. Astar II 69. Bil 163. AB AmaE 448. EE 1885b, 234. Urruz Urz 24. Azc PB 160. Ag G 140. Ill 

Testim 3. ArgiDL 52. Laux BBa 102. Ldi IL 29. Ir YKBiz 412. SM Zirik 59. Salav 96. Alzola Atalak 84. NEtx 

LBB 68. 

2. (Dv A, H). "Grandeur, grosseur de dimension, hauteur de la taille" Dv. "Bihiaren larritasuna bat da, 

ontasuna bertze bat" H. "Ez beha [behiaren] larritasunari" Ib. Arroltzearen larritasuneko tronbullo bat. Prop 

1909, 161. "Bekatuaren larritasuna [...], la gravité du péché" H. 

3. "Sévérité du regard, de la parole, menace. Nork iasainen du zure begitarte haserrearen larritasuna?" H. 

4. "Mareo [...]. Batera batera, larrittasun bat etorri jata" Etxba Eib. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). 

Náusea, arcada. "Larríttasun bat eiñ, una indisposición" Iz ArOñ. 

- LARRITASUNEZKO. Deitu dirazu larritasunezko egunian, eta nik etarako zaitut. "Invoca me in die 

tribulationis". Kortazar Serm 183. 

larritasuntxo, larritasuntxu. Dim. de larritasun. Alako larritasuntxua susmau eban barruan. Erkiag Arran 

125. 


mende. 

394


larriti. "Peureux, craintif" H. 

larritsu. "Congojoso" Lar. "Qui est plein de crainte" H. Biotzean pilpira larritsu. "Agitada". Or Poem 526. 

larritu (V, G, L; SP, Lar, Aq 1380, Izt, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. Acongojar(se), 

angustiar(se), apurar(se). "Effrayer ou s'effrayer" SP. "Acosar, perseguir fieras, abereak larritu" Lar. "Afligir a 

otro", "atosigar, dar demasiada prisa", "atribularse" Lar y Añ. "Exasperarse [...] a otro, larritu" Aq 1380. 

"(A)congojarse", "angustiarse" Añ. "Afligir, apremiar, congojarse" Izt. Tr. Documentado ya en RS, al Norte 

sólo lo emplean Etcheberri de Ziburu y Axular; al Sur es algo más frecuente entre los autores vizcaínos. En 

DFrec hay 20 ejs. Larrak larritzen, gitxiak arbinzen. "Lo demasiado congoja". RS 260. Badakit ene solas 

hauk / zaituztela larritzen. EZ Noel 115. Ebanjelioa [...] karga dela enzuteaz lazten eta larritzen bazara. Ax 485 

(V 313). Zergatik larritu ta nekatzen zera Jangoikoa ekusteko egarri penazkoaz? Mg CC 204. Igaroak larrituten 

dau: ainbeste bekatu negar egin bageak. Añ EL 1 26. Guztia larriturik. It Fab 263. Iñor larritu ez bedi: gorputz 

onek anima berekin dauka. Lard 520. Etzaiteztela bada larriturik egon. Ur Mt (G) 6, 31 (Lç eztuzuela artharik, 

He ez zareten [...] griñatsu, Ur (V), Ker e IBe estutu, Ip inkieta, Dv grinarik har, Echn apuratu, Ol ayola izan, 

Leon griñatu, IBk ibil [...] kezkatan). Len ainbeste larritzen zuan gizon lepradunari eman zion laztan gozo bat. 

Bv AsL 36. Ezai larritu. A BeinB 78. Gitxiago estutu eta larrituko nintzateke zu ilda ikusirik. Itz Azald 137. Bere 

Ama larrituari. Enb 104. Ardura barik egon eta ez larrittu. Otx 162. Ez da ori geiena larritzen nauena. ABar 

Goi 33. An barrenean sortzen dan soñuak larritu egiten zetun. Or QA 71. Abiatu zan mutilla asko larritu gabe. 

Anab Poli 23. Ez dagok zertan larritu, ez najok berialakuan arrapauko. SM Zirik 87. Zalduna ez zan larregi 

larritu Dukiak ziñuanakin. Etxba Ibilt 480. Ez naiz aiseegi larritzen diren horietakoa. MEIG VII 41. 

v. tbn. CrIc 157. DurPl 48. VMg 44. fB Ic III 277. Astar II 215. Zav Fab RIEV 1907, 539. Izt C 504. Ur MarIl 

59. Bil 163. Arr GB 92. Sor AKaik 137. AB AmaE 291. Moc Damu 15. Ag G 270. Kk Ab I 26. Ill Pill 8. Noe 98. 

Alz Ram 42. Ir YKBiz 281. Zait Sof 42. Munita 43. Etxde JJ 30. Erkiag Arran 159. Txill Let 97. Bilbao IpuiB 

194. Arti MaldanB 84. Basarri 128. And AUzta 45. Izeta DirG 22. MAtx Gazt 52. NEtx LBB 97. 

Or dijoakizu esteak larrituko dizkitzun galderatxo bat. NEtx LBB 111. 

2. (L-ain ap. A; Lar, Dv, H). Crecer; agrandar(se). "Grandir" Dv. "Sagarrak agortearekin xehe zauden, uria 

eginez geroz larritu dira" H. "Ikhustekoa da nola urthe batez larritu den zure semea" Ib. Arimako indar 

guziak zabaltzen (larritzen) tu. SP Imit III 9, 3 (Ch berretzen, Mst largatzen, Ol zabaltzen). Humeak larrituez 

geroz, sei, zazpi urteetara allagatuz geroz [...] (B, 1792). BOEans 348. Haurra larritu zen. Dv Gen 21, 8 (Urt, 

Bibl y BiblE handitu, Ur y Ker azi, Ol tarrotu). Pikorra handitzen da, larritzen. JE Med 138. Neguko erauntsiek 

larritzen dutenean [lats mehea]. JE Ber 17. Utz-kitzue [hiraka eta ogia] uzta-eguneraino larritzerat. Leon Mt 13, 

30 (Lç, He, Ip, Echn, Samper, Ol ha(u)nditu, Ur (V y G), Ker, IBk e IBe hazi, Dv egin). Irudiak larritzen 

zihoazen, gero eta handiago. MIH 328. Ikasgosea gehitzen eta larritzen hasi zaigun une honetan. MEIG V 69. 

"Begiak larrituz begiratzea, regarder avec de grands yeux" Dv. Medikua sartzean da bozten mundu guztia, / 

eta apheza ikhustean larritzen du begia. EZ Man II 83. Neure begi larrituak / Agitz zaizkit unhatu, / Beha egonez 

ea noiz / Behar duzun agertu. EZ Eliç 230. Bertze aldean agertzen da begi larrituekin. Gy 119. Bere begi larritu 

izugarriakin amorratu baten begiratu beldurgarria egiten zuen. Arr GB 142. Hiru haurrak jinak ditugu 

aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak. JE Ber 29. Hein berean doa artaldea [...] begiak 

larrituak eta beharriak xutik. Zub 97. Begiak larrituak harat-hunata zabiltzan, oro ikusi nahiz. Ib. 110. 

Agravar. "Egiten gauza ezagutzenago, eta hobena larritzenago da" H. (S ap. Lh y Lrq; Dv, Foix ap. Lh). 

(Fig.). "Bere ezkontza onaz larritua dabila, il va tout enorgueilli de son bon mariage" Dv. "Devenir prétentieux" 

Lrq. "(L-ain, B), estar adelantada en la preñez" A. Aumentar su intensidad (un sonido). Soiñua larritzen. 

NEtx LBB 168. (Part. en función de adj.). Adulto. "Gizon larrituak egin dezala horrelako haurkeria!, qu'un 

homme fait s'avise de pareil enfantillage!" H. 

3. "(Vc), estar con náuseas. Jaizu zer edo-zer, ortxe larrituta, aldi gaizto batek emonda, barregarri erabili 

ezkaizuzan" A. "Ez zan millagrua larritutzia ainbeste gauza ustel artian" Etxba Eib. (Aux. trans.). "Ainbeste 

jatekok, larrittu eiñ nabe" Etxba Eib. 

4. "Ezer artu gabe, larrituko dira bidian, [...] ils défailleront en route (Astar)" H. 

5. "Picar, hacer áspera una cosa. Errotarrixak larrittu biarra eukitzen dau" Etxba Eib. 

larritura. v. larridura. 

larritxo. 1. Bastante grande, crecido. Erreka pizkor larritxo bat egiñeraturik. Izt C 87. Indarraldia 

larritxoa ta, / eutsiz doa neurriari. "Esfuerzo excesivo". Or Eus 395. 2. (Estar, andar, etc.) apurado. Bere 

paltak estali eziñez / larritxo dabill gizon au. Urruz Urz 27. 

larritzaile (-alle Lar, Añ). "Acosador" Lar. "Atosigador" Lar y Añ. 


mende. 

395


larritze. "Grossisement, et autres sens du verbe" H. 

larriune. Situación apurada, trance; apuro, momento apurado. v. larrialdi. Lagun egidazu ene eriotzako 

larri-unetan. Añ EL 2 103 (EL 1 94 larritasun ta agonian). Denbora zen [...] Allanderen larriune ontako etsairik 

gaiztoena. Etxde JJ 47. Ez eben izan larri-une makala erritarrek! Bilbao IpuiB 183. Ta ez dozue larri-unerik 

igaro? Ib. 162. Jainko-billa dabillen arimaren larriuneak. Vill in Gand Elorri 15. Laguntza ta babesa opa 

dezaion ekitera dijoan larri-une estu artan. "Dudoso trance". Berron Kijote 146. 

larriztatu. "Campear, campar, sobresalir, lucir" Lar. 

larroin. Ladrón. v. ladron, lapur. Miru larroiñ famatuak. Gy 230. Nahiz atzeman larroiña. Ib. 322. 

larroindatu, larrointatu, larronitatu. Helar(se), congelar(se). v. karroindatu. Halakoaren bihotza hoztu 

da eta larrointatu. Tt Onsa 102. Bekhatiaren itzalak eta lanhoak hotzen du eta larronitatzen. Ib. 101. 

larrollo. v. LARRE-OILO. 

larronbillo. v. larranbilu. 

larrondista (Lar H), larrontizta (Lar Chaho). "Riondiz, la base mayor en las piedras preciosas" Lar. 

1 larrondo, larhondo (S ap. Lrq (sin trad.); Foix ap. Lh), larhundo (S ap. A). Epidermis. "Larhondo (S; 

Foix), épiderme" Lh. 

2 larrondo. "(Hb), proximité des landes" Lh. 

larrondu (Lar H). "Gamuza, piel" Lar. 

larrontizta. v. larrondista. 

larrori, larhori, larhoi (S (Foix) ap. Lh). "Pénétrant, vif. Aize larhoi, air pénétrant" Lh. Elhürraren ordari 

haatik, aize borthitz larhori bat lüzaz gozatü dügü. Eskual 24-1-1913, 4. 

larrori. v. LARRU-HORI. 

larrorixka, larhoixka. Dim. de larrori. Bai eta hoztürik, aro hau larhoixka diagü. Miroir de la Soule, 18- 

6-1966 (ap. DRA, s.v. laroi). 

larrosa. v. 1 arrosa. 

larrosatu. v. 1 arrosatu. 

larroseta. v. arroseta. 

larrote (-th- S; H), larraut(t)e (BN-baig), larrautti (BN-baig), larhote, llarhote (S; Gèze, Dv (S)), llarhoti (Arch 

VocGr 196). Ref.: A (larrothe, larrautte, llarhote); Lh (larraute); Lacombe-Gav EJ 1952, 5. 1. Langosta; 

cigarra. "Larrepettia, ottia, llarhotia , la cigale, la sauterelle" Arch VocGr. "Llarhotia est le cigale [...] à 

Ste. Engrace on donne le nom de llarhote à certaines sauterelles autres que la cigale" Ip, carta a Bon, Eusk 1957, 

183. v. larrapote. Larhoti iatez bizi zen [Jondane Johane Batista]. Bp II 114. Alle larhote aphua, / eskelle 

zamari khakazia. Mustafa 55 (ap. DRA, s.v. kakazu). Larhote kakazu bat diat hi beno haboro estimatzen. Arch 

ms. (ap. DRA). Eta phützüko khetik elkhi zen llarhote lürrialat. Ip Apoc 9, 3 (Lç, TB y Ol ot(h)iak, He larrepota, 

Dv xartalak, Ur (V y G) langostak, Echn larraputtak, Ker matxingorrigoak, IBk matxinsaltoak, IBe 

larrapoteak). Ez ditut ahantzi behar aiphatzeko larrauttiak. GH 1933, 81. 2. "Llarothe (Hb), genêt (bot.)" Lh. 

Etim. De larra- (< larre) + oti. 


mende. 

396


larrotu. v. larrutu. 

larru (gral. (no V-occ); Volt 68, SP, Deen II 138, Urt I 127, Ht VocGr 398 y 344, Lar, Añ (G), Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), narru (V, G-nav; Lcc, Lar, Añ, Dv (V), H (V, G)). Ref.: VocPir 196; Bon-Ond 

139; A (larru, narru); Lrq; Echaide Nav 151; Iz R 292, ArOñ (nárru), UrrAnz (narrúa), Als (narruba), Ulz, R 

520; Etxba Eib (larrua, narrua); Holmer ApuntV; Elexp Berg (narru); Ibarra Dima (narrue); Gte Erd 143, 175. 

Tr. La forma narru (documentada ya en un texto de 1516) es usada por los autores vizcaínos, por el alavés 

Lazarraga y por guipuzcoanos originarios de la zona occidental-meridional de este dialecto, como Iztueta, Arrue, 

Apaolaza, J.M. Barandiaran, T. Agirre o N. Etxaniz (aunque no por ej. Lardizabal). En DFrec hay 27 ejs. de 

larru, 1 de larrü y 14 de narru. 

1. Piel; piel de animal arrancada y tratada (cuero, piel con pelo, etc.). "Pelleja" Lcc. "Curtir, larruak ondu, 

maneatu" Lar (tbn. Añ). "Cuero, piel", "piel" Lar, Añ. "Larru gordin, peau verte. Larru ondua, aphaindua, peau, 

cuir qui a reçu une préparation" H. "Lárria, lárrea, la piel. Larru bat (R-uzt)" Iz R 292. "Azala, 'piel', 'pellejo' 

litzateke, eta azala eta haragiaren artean dagoena, narrua" Elexp Berg. "Abrigo de pieles, pielezko abrigua. 

Abrigo de cuero, narruzko abrigua" Ib. v. azal (2). Tr. De uso general, aunque relativamente menos frecuente 

al Sur. En algunos textos meridionales modernos parece que larru no se emplea con el significado de 'epidermis', 

para el que se usa azal; v. por ej. NEtx Antz 136: Narru koloreko azala, o Erkiag Arran 24s: Azala narru biurtu 

arte; cf. sin embargo ib. 138 arpegiko narrua [...] garbitu. Galdua zure arpeiko narrua (1516). TAV 3.3.1, 

169. Zauri baninz larruian. E 191. Hara huna ebili izan dirade ardi eta ahunz larruz beztiturik. Lç He 11, 37 

(tbn. larruz (Ker n-) en las demás versiones). Prepuzioa da zirkonziditzean edekiten zen larru xapoa. Lç Decl a) 

5r. Zuk legez ditut nik narru zuriak. Lazarraga 1187r. Ai, ai, ene narru zuri gazteak! Ib. (B) 1181vb. Narru 

biloxa. (Cantar de Lelo). IC II 90. Atorren baxen urrago narrua. RS 281. Larrutik edea. RIs 57. Larrua du khe 

belzaren kolore itsusiko. EZ Man I 98. Eskuetako larrua ere loditzen, gogortzen eta khaillutzen zaika. Ax 90 (V 

61). Bekhatiaren larru zaharra utzirik. Tt Onsa 47. Bere korpitza larrü gogor eta bilhazü garratz batez estalirik. 

Bp II 114. Arpegiko narru ederrak pergaminoa dirudi. Acto 346. Soñeko garbi larrua estalzeko aski diranak. 

Mb IArg I 224. Maiz larrua ageri dabilan pobre eta mezprezatua. Brtc 207. Antxume-larruaréki. LE Kop 138. 

Neke da Etiopiako batek bere larru beltza [...] utzitzea. AA III 573. Larruan, haragian [...], muinetan su. Dh 

163. Narru gordinen azpian / edo ondurikoen pean. Zav Fab RIEV 1907, 531. Xilatüren zaitzie sarri / 

khorpitzeko larriak. Abraham (ap. DRA). Zure burua ule ta narru bagarik. Ur MarIl 20. Hartz eder baten larrua. 

Gy 165. Zur puska bat, buru-aldetik larru illetsu batekin. Lard 168. Larrürik hobena da zilhar kolorekua. Ip 

Dial 99. Larruraino bustia. Laph 168. 

(s. XX). Arpegiko narrua urratuko neuzkio. Echta Jos 183. Hortakotz dituzu Frantzia gaineko aberen larruak 

beherakoak baino kharioago... Eta bizkitartean, larruz larru, Frantzia beherakoak nausi dira. Eskualdun 

Egunaria 1911, 35 (ap. DRA). Danbor biribill aren larru-tartean. Mok 22. Ileak beltz bezain ugari larrua 

beltxaan. JE Ber 46. Narru billa juan eta narruturik etorri. Otx 38. Larru-puxka bat mozten zitzaien ta orduan 

yartzen zioten aurrari izena. Ir YKBiz 12n. Azkonaren larriarekin egiten dira "fourrure" delako lephoko eder 

hek. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA). Zakurrari lepogañeko larrutik eutsiz. TAg Uzt 102. Gerritik zerion narruzizku 

batean. NEtx Antz 139. Luzaro musukatzen zuen haren bularreko larrua. Mde HaurB 62. Ez zitzaion 

masailleko larrurik mugitu. Ugalde Iltz 33. Muthiko beltxiño bat zen, larrua legun. JEtchep 98. Anka-azpian 

orduan narru lodia eginda egoten zan. And AUzta 106 (cf. infra LARRUA EGIN). Larruz bilduta zebilen. 

MEIG IX 103. 

v. tbn. (Sólo para autores meridionales): VMg 39. Echag 74. It Fab 240. Izt C 188. Xe 314. Bv AsL 50. Urruz 

Urz 27. Iraola 45. Ag G 84. A Ardi 64. Arrantz 108. Inza Azalp 110. Tx B II 35. FIr 131. Ldi IL 125. Or Eus 20. 

Zait Sof 87. JAIraz Bizia 15. Etxde AlosT 22. Anab Poli 47. Txill Let 31. Arti MaldanB 207. Osk Kurl 102. Vill 

Jaink 50. MAtx Gazt 83. Ibiñ Virgil 114. Lab SuEm 174. Berron Kijote 196. Narru: DurPl 80. Mg CO 112. Añ 

LoraS 146. Arr GB 66. AB AmaE 91. Azc PB 362. A BGuzur 118. Ag Kr 189. Kk Ab I 94. Altuna 46. JMB ELG 

46. Laux AB 29. Eguzk GizAuz 152. Bilbao IpuiB 177. Azurm HitzB 65. 

"Larrua zartatzeko zorian duk, tu as la peau sur le point d'éclater (de trop engraissé)" H. Cf. LARRU 

BETEKO. Guztiak bete zuten urdalla galanki, guztiak lasaitu zuten larrua ezin geiagoan. Ag G 55s. Tripan 

larrua jarri / zait iya etenian. Tx B 108. Mutil, ire lodien lodie! Narrua betean ago. Eguzk GizAuz 103. Larruain 

(larruaren) betean aunturik dago (B). Inza NaEsZarr 2056. 

"Bere larruan eztagoke, il ne tient pas (d'impatience, de colère) dans sa peau" H. Errabiaren handiz, 

larruaren barnean ezin egonean. Prop 1895, 210. Larruaren barnean eztauzkela, beharrietara doakotenean 

bascou itsusi hori. HU Aurp 214. Larruak ezin atxik. HU Eskual 21-2-1908, 1. Ez zagoken gehiago larruaren 

barnean [...] berri zerbeit jakin nahiz. Barb Leg 136. (De alegría). Andra Josepa ezin kabitu zan bere 

larruan Patxi ala ikusita. Apaol 40. Bere larrubak eziñ / diyo kabitu. AzpPr 111. Ezin zituan narruak artu ango 

gizadiak [...], pozak urteteutsien begietatik. Ag Kr 218. 

Vida (hablando de perderla, salvarla, arriesgarla, etc.). "Larrua ezar nezake gezurra dioela" H. Gazteak [...] 

lenago utziko du larrua bere bide okerrak baño. AA III 286. Behar da obrara pasatu? / Ez daiteke nehor aurki, / 

larrua da maithiegi. Gy 304. Naiz da burrukan itxi narrua. AB AmaE 443. Ere larrua maitatzen baduk, atera 


mende. 

397


itzak amabi ontzako esandakoak. Apaol 100. Narruba jokatu gura daula. Kk Ab I 93. Aren aldez larrua ere 

emango zukean pozik Balendinek. TAg Uzt 109. Xalbatek larrua salbatu. Etxde JJ 169. Bere narrua gorde 

naiago. Bilbao IpuiB 233. Narrua bertan utzi bearko ete dabe? Erkiag BatB 143. Narrua salbatzeko. Etxba Ibilt 

461. 

(Precedido de gen.). Situación, lugar. "Eneukek ire narruan egon nai, no quisiera estar en tu pellejo" Elexp 

Berg. Ez niken Gotzai aren larruan egon nai. Or QA 88. Jar zaitez ene larruan, Gaxuxa. Etxde JJ 75. Ikusi 

nai zinduket nire larruan. Ib. 143. Migel Permiñen narruan egon baziñien egon. Bilbao IpuiB 115. 

2. "Peau, enveloppe des plantes, fruits, légumes" H. v. azal. 

3. "(L, BN, S), estampa de un animal" A. 

4. Bolsa de piel. Idigixu idigi, narru ori, ikusi daigun urre ori. Kk Ab II 77. 

5. narru (V-gip). "Cara dura, cinismo. Arek lotsabagiak eukan arpegixa eta narrua!" Etxba Eib. "Ik daukak 

narrua ik" Elexp Berg. v. LARRU SENDO, LARRU BELTZ (b). 

6. (Ref. al acto sexual). Cf. LARRUA JO. Larruko orduetan ezta gauza politik. Arti MaldanB 208. Larruko 

laketa. Ib. 232. Sekulan larruik proatu gabea nitzela (AN-gip). PPer FLV 1987, 189. Ez al lionake larru pittin 

bat emanen aspaldiko lagun zahar honi? Ib. 194. 

- ANTXUMA-LARRU. Pergamino. Antziñako konkordia antxuma-larruan eskribituta dagoelako. And AUzta 

39. 

- BIZKAR-LARRU. v. bizkar. 

- HEZUR ETA LARRU. v. hezur. 

- KATU-LARRU. v. 1 katanarru. 

- LARRUA HARTU. "Encorar las llagas, criar cuero" Lar. 

- LARRUA BEROTU, L. BERO-BERO EGIN. Dar una paliza. "Dar buenos azotes [...] narrua bero bero egin 

[...] (V-ple)" A EY III 251. Erriko mutillik yasekuenai narrua ondo berotuta aurrez-aurre, danak makillekaz, 

eta batek biri. Kk Ab II 63. 

- LARRUA EDEKI. Desollar. Axeriari narrua edegi, baia azturak ez. RG B 59. Ardi gajoari narrua ideki. 

Arr GB 65. Norbaiti larrua edeki eta larru hura lastoz bethetzea. Barb Sup 11. 

- LARRUA EGIN. "Encorar las llagas, criar cuero" Lar. Egiten zaiote larrua [zahartu direnei], ardi zahar bati 

bezala. Hb Egia 62. Bertzalde larrua egin dute [gizon helduek] [...] eta gazte bati karramixka egin dezaken 

elhorri-xixtak ez diote heieri pereka baizik egiten. Lf ELit 335. 

- LARRUA EMAN (V-gip, G-azp). "Narrua emon, hacer el amor la mujer, o más bien, "dejarse hacer el amor". 

Barriketia ta leunkerixia ugari baiña ez i jok narruik emoten" Elexp Berg. Orain erakutsiko al lidanake 

xomorro txar hori? Entenditzen didan ez? Ez al lionake larru pittin bat emanen aspaldiko lagun zahar honi? 

PPer FLV 1987, 194. 

- LARRUA ESKATU. "Solicitar sexualmente. Ordurarte dana ondo joan zuan baiña narrua eskatu notsanian 

belarrondokua" Elexp Berg. 

- LARRU-AIRE. "(Lf), teint, couleur de la peau" Lh. Beltzarana zen Diego, eta aski itsusia. Herioak hain 

larruaire ederra eman zion, non bere lagunek berek doi-doia baizik ez baitzezaketen ezagut. Laph 173. 

- LARRUA JO (n- V-gip, G-azp). Ref.: A Apend (narru-); Etxba Eib (narru-); Elexp Berg (narru-). a) Realizar 

el acto sexual. "Narrua joteko ezkondu ero pagau ein bia dala ziñuan lenguan batek etsitta" Elexp Berg. 

Kalonjeak andreari larrua jotzen hasi zeraukan. Arti (ap. HErot 237). Larrua basatiki yotzen denen. PPer FLV 

1987, 189. Larruik yo gabe. Ib. 189. b) "Narrua jo, tocar el tambor [...]. Kalerik kale narrua joten, Alkate jaunan 

pregoia irakorteko" Etxba Eib. 

- LARRUA KENDU (Añ (G); narrua Lcc, Añ (V); l. gen R-is ap. Iz R 309). "Desollar" Lcc y Añ. "Despellejar" 

Añ. Zirudien larrua / kentzen ziotela. It Fab 115. Larrua khenduz ezpada. Gy 77. Ill da larrua kendu ziyoten / 

amak kazuelan jarri. Tx B I 75. Iltokira eroan eta narrua kenduko neutxien, eta gero okelia salgai ipiñi. Bilbao 

IpuiB 272. v. tbn. Urruz Urz 30. Apaol 101. Zby RIEV 1908, 418. Noe 71. Anab Poli 30. Ibiñ Virgil 113. Narrua 

k.: Arr EE 1885b, 473. Ag Kr 223. Echta Jos 234. Erkiag BatB 52. Criticar. Urliari edo sandiari atximurka, 

goiko ta bekoai erruki gabe larrua kentzen. Ag G 162. Orregatikan ez diogu nai iñori kendu larrurik. Auspoa 

111, 143 (ap. ELok 319). Arruinar, desplumar. Joko-txirringaren aurrean alkarri nola narrua kenduko. 

TAg Uzt 183. Ondiño prest egoan baten bateri narrua kentzeko. Bilbao IpuiB 130. 

- LARRUA KENTZE. Crítica, difamación. Arrenak amaitu ondorean asten ziran lagun urkoai narrua 

kentzeak. Ag Kr 133. 

- LARRUA KONPONDU. Dar una paliza. Baña gaxuai berari bere / konpondu eutsen narrua. Enb 166. 

- LARRU-ALOGATZAILE. "Alutarius" Urt I 551. v. LARRU-APAINTZAILE. 

- LARRU-APAINDEGI (-ph- Dv y A; -aphaintegi H). "Tenería, taller de zurradores" A. 

- LARRU-APAINDU (-ph- L, BN ap. A; Dv, H). "Corroyer le cuir" Dv. "Larru-aphaindu (L, BN), curtir el 

cuero" A. Tal vez deducido de ejs. del tipo larru apaintzen ari da, etc. Cf. Mb IArg I 351: Larruak apainzen 

dituen urliak. Ostoen urina larru apaintzeko hauta du. JE Bur 85n. 

- LARRU-APAINTZA (-ph- H). "Métier de corroyeur" H. 

- LARRU-APAINTZAILE (BN-baig; -ph- L; SP, Urt, Dv, H; -(t)zale BN; Arch VocGr). Ref.: A; Satr VocP. 


mende. 

398


Curtidor. "Alutarius, larru alogatzáillea, larru aphaintzaillea" Urt I 551. Simon deitzen zen larru aphainzale 

batenean. Lç Act 9, 43 (TB larru aphainzale; He, Dv zurratzaile, Ol, IBk e IBe larrugin, Ker narrugin). 

Larrü[a]paintzale eskele batek. Egiat 275 (275 larrü apaintzaliak). Larru-apaintzale baten semea. HU Aurp 77. 

v. tbn. Lander RIEV 1911, 602. 

- LARRU-ARGI, LARHARGI (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh), LARHAGI (S (Foix) ap. Lh). "Qui a le teint clair" 

Lrq. Sg. Lh, "teint clair". 

- LARRU ARRAS (Lar Sup, Hb ap. Lh), L. ARRASEAN. En contacto con la piel, sobre la piel. "Carnes (pegado 

a las), larru arras" Lar Sup. Zerdazko gerriko bat, larru arras bethi ere erabil zenezala. Ax 57 (V 37). Larru 

arras zilizio bat [...] harturik. Ib. 481 (V 311). Gerriko bat, larru arrasean ezartzen duena. Laph 37 (Dv traduce: 

"mettre sur la peau nue"). 

- LARRU-ARTE. "(Hb), derme" Lh. Laster ikusi zuten, bere larru-arte leunetik beretik, gizon hura etzela 

edo-zein jende. Jnn SBi 91. 

- LARRU ARTEAN. "(Entre) cuero y carne" Lar. 

- LARRU ARTEKO. "Intercutáneo, larrartekoa, narrartekoa" Lar ( H). Corregido por Larramendi en Aq 

1404: "intercutáneo, larruartekoa, porque larrartekoa significa entre zarzales o zarzas". 

- LARRU-HAS (H), LARRU HASO. a) (Estar, ir, etc.) desnudo. "Soineko arin hunekin ibiltzea, edo larruhas, 

bardin da" H. Jesus ikhusten duzula billuzia eta larru-haso burrebuen eskuetan. He Gudu 136. Zangarbehereak 

zaia xaharraren azpitik larru-has. JE Ber 30. Harra bezala larru-has. Larz Bozak 84. b) (Precedido de 

posesivo). Desnudez. Handi emaiten du, bere larru-hasean. Lf Murtuts 48. 

- LARRU-HASTU (H). Desnudar(se). Despojar. Larruhastuak gaitu [herrak] gure izaitetan. Herr 16-6- 

1966, 4. 

- LARRU-ATERPE. "Narru-aterpia, tienda, tabernáculo" Etxba Eib. 

- LARRU-AZAL. Piel (hablando de personas). Gelditutzen da [odola] larru-azalaren azpian. Aran-Bago 

ManMed 261. Aspaldi onetan larru-azalik / etzaio asko guritu. Tx B I 62. Neska mutillei biurtu zaie / larru-azala 

berera. Or Eus 315. Mediumaren larru-azaleko mintz zatitxo bat. Mde Pr 333. Mintzatzeak [...] larru-azaleko 

koloreak baino gehiago batzen eta bereizten gaitu. MIH 386n. En DFrec hay 4 ejs. de larruazal. v. tbn. Zait Sof 

168. 

- LARRU-BAHE (AN-araq). Cedazo de cuero para trigo. "Larrubaia" Satr VocP (s.v. baia). 

- LARRU-BELTZ, LARBELTZ (S (Foix) ap. Lh). a) De piel negra; de piel oscura. "Teint noir" H. 

Berrogoira urte edo gutixago biek; larru beltz, sorbalda zabal, beso lodi... HU Zez 203. Larru-beltz, aragi-zuri, 

gozo-gozoa [arraina]. A Ardi 3. Esklabo larru beltzek. Mde HaurB 65. b) (narru V-gip ap. Elexp Berg). Cara 

dura, desvergüenza. "Baiña orrek narru beltza euki, tta ezek inporta ez" Elexp Berg. 

- LARRU BETEKO. Grande. Neretzako lan gaitza dela [...] Nikolas Ormaetxea larru beteko gizona zela 

esaten ari beharra. PPer FLV 1992, 230. 

- LARRU BIKO AURPEGI. Cara dura. Mari lotsagabe, zelan zatoz zeu Arranondora, gugaitik esan 

dozuezanak esanda gero? [...]. Narrubiko arpegia daukazue zuek. Ag Kr 170. 

- LARRU-BIZI, LARRU-BIZIRIK (AN-gip ap. Garbiz Lezo 48; larrubixik G-bet). Desnudo, en cueros. 

Larru-bizirik murgildu, arrikatza atera ta saldu egiten zuan. Anab Poli 14. Gerritik gora larru-bizi zegoala. 


- LARRU-DENDARI. Peletero. Narru-dendari zapataria / da gaur Iauna ta Don Krispin. Azc PB 362. 

- LARRU-EITE, LARRU-EGITE. Tipo de piel. Idurituko zitzaidala nere eskualdetako haur batzuekin 

nintzala, bertzelako larru-egiterik izatu balute. Prop 1905, 281. 

- LARRU-ERATSI. Despellejado. Larru-eratsia, larrutua zetzan gizon ori. A Ardi 131. 

- LARRU-ERRE. "(G-to), ganado cosquilloso" A. 

- LARRU-HERTSI. Escrupuloso. Esta izan bear ain larru-ertxi, au zer da inport? Bertzeek ere iteunte (263). 

LE-Ir. 

- LARRU ETA HEZUR. v. HEZUR ETA LARRU. a) Piel y hueso(s). Beste zazpi [bei] igar-itsusiak eta larru 

ta ezur baizik etziranak. Mb IArg I 392. "Narru ta azurrretan geldittu, quedarse en los huesos. Narru ta 

azurretan geldittu da gizajua, iru illabeteko gaixuakin" Etxba Eib. b) (Estar) en los huesos. Auek ere, larru ta 

ezur daude. Ibiñ Virgil 40. 

- LARRU-FIN. De piel fina. Gazte larru fina / kolorez arina. Bordel 108. 

- LARRU GOGOR (Añ (G), narru Añ (V)). Callo. v. largor. 

- LARRU GOGORTU (Añ (G)). Callo. 

- LARRU-GORRI (AN-araq ap. Satr VocP; vEys (G), H; narrugorri V-gip ap. Elexp Berg; vEys (V)). a) (Estar, 

etc.) desnudo. "Utzi zuten larrugorri" H. "Narrugorri jarri erain josten" Elexp Berg. Atzi dute, ta larru-gorri, 

/ eman ere eultzi epela. Or Eus 160. Gudari garaituen antzera, larrugorri ta burumotz gelditu dira soroan artokertenak. 

TAg Uzt 291. Munduaren azkeneko bazterrean larrugorri jarrita. Etxde JJ 68. Biok, gizona ta 

emakumea, larrugorri ziran. Ol Gen 2, 25 (BiblE larrugorri; Ur larrugorrian). Iztar, bizkar eta bular aldea ere 

arenbatean narrugorri erakutsiaz. Erkiag Arran 25. Golda ezak larrugorri. Ibiñ Virgil 75s. En DFrec hay 6 ejs. 

de larrugorri. (Como adj. pleno). Mendiaren zintzur larrugorriak. TAg Uzt 90. Txori narrugorriak. Erkiag 


mende. 

399


Arran 177. Kalibetar larrugorriek. Ibiñ Virgil 70. b) De piel roja. Xiruli, / xirula, / marrubia larru gorri, / 

soinean eder xingola. Ox 132. Piel roja. USA-n bertan be, narru-gorriak esaten dautsen indioak. EgutAr 1- 

22-1939 [sic] (ap. DRA). c) Cuerpo desnudo, piel al aire. Bere gorputza arraintzale sare bategaz narru 

gorrijaren ganian baturik aurkeztu zan. Otx 41. 

- LARRU GORRIAN (G, AN-gip-larr-5vill-ulz, B; Lar, Añ (G); narru g. V; Lar). Ref.: A (larru gorrian, gorri, 

narrugorrian); Echaide Nav 254; Iz ArOñ (nárru); Etxba Eib y Elexp Berg (narru-); Gte Erd 209. a) En cueros, 

desnudo; (fig.) despojado, sin nada; al desnudo, al descubierto. "(En carnes) vivas", "(en) poreta" Lar. "(En) 

cueros" Lar y Añ. "En cueros (pop.)" A. "Narrugorrixan eitten da onduen lo" Elexp Berg. v. LARRU 

GORRITAN. Tr. Al Norte sólo se encuentra algún ej. moderno. Portalepean omen zeagok / aurtxoa narrugorrian 

(1705). GavonC Egan 1956 (5-6), 27. Narru gorrian dagoana janzitzea. Iraz 34. Guziak jaiotzen dira 

larru gorrian. Mb IArg I 203. Larru-gorrian ibilliagatik etziran batere lotsatzen. Ub 6. Ekusten du norbaitek 

kaleetan larrugorrian. AA III 375. Narru gorrijan eta zer jan, zer janzi, nun bizi eztaukala. Astar II 34. Noiz [...] 

larrugorrian [ikusi zindugun] eta janzi? Lard 435. Zeuden berriz biak larrugorrian. Ur Gen 2, 25 (Urt builluzgorri, 

Dv buluz-gorririk, Ol y BiblE larrugorri, Ker billoizik, Bibl buluz-gorri). Iru gizon erdi larrugorrian. 

Apaol 57. Billos narru gorrijan / dollorki jarri darua [neguak izadia]. Enb 139. Gizaseme makur ura nolakoa 

zan larrugorrian ikusi-ezkero. Ldi IL 49. Neskatxaren bizkarra larru gorrin. JAIraz Bizia 46. Zure semea 

plazarat agertu da larru gorrian. Larz Bozak 84. Gezur oiek larru gorrian jartzen saiatu. Vill Jaink 75. Narrugorrian 

dagoan txoria. Erkiag BatB 192. Gerritik gora larru-gorrian. Berron Kijote 57. Munduan barrena 

jantzirik nahiz larrugorrian dabiltzan gizon-emakumerik gehienak. MEIG I 238. 

v. tbn. Bast 34. Echag 54. It Fab 219. Ud 116. Zab Gabon 43. Bv AsL 154. Urruz Urz 43. EusJok 104. Muj PAm 

66. Tx B I 262. Or Mi 125. Izeta DirG 55. Uzt Sas 332. Narru g.: Añ EL 2 219. Arr GB 59. AB AmaE 170. Balad 

238 (G-azp). TAg Uzt 99. Bilbao IpuiB 146. Vill Jaink 180. 

Larru gorri-gorrian ipintzen zutela. Lard 454. 

(Precedido de gen.). Desnudez. Begiak higuinez bazkatzen zituen andre gazteari begira bere larrugorrian. 

Mde HaurB 37. 

b) Sin piel, despellejado. Sagua, aurretiaz il eta narru gorrian gatz emonda jarria. Erkiag BatB 25. 

- LARRU-GORRIKO. a) Desnudo. Larrugorrikoa estalzea. CatOiq 525. Belaun-buru larrugorrikoa aurrera 

zebala. Izt C 252. Apaizak larrugorriko natua ikusi egingo dio. Ol Lev 13, 3 (Ur y Dv larruan, Bibl 

larruazaleko). Ezpata narrugorrikoakin deadarka. Izt C 364. Ez dala egi biziko / Jaunan Ebanjelixua / letra 

uts narru-gorriko / berbeta azaletikua. Etxba Ibilt 279. b) (Sust.). Moneda (de dos, cinco o diez céntimos). 

Amen ere moneda / gure errikua, / eztago besterikan / narru gorrikua. Auspoa 95-96, 16. 

- LARRU GORRIRAINO. Hasta el estado de desnudez. Erantzi zan bere soñeko arropaz larru-gorriraño. Bv 

AsL 48. 

- LARRU GORRIRIK. En cueros. "Larrugorririk dabil (G-azp)" Gte Erd 136. Larru gorririk irauliz intzetan. 

Or Eus 285. 

- LARRU GORRITAN (AN-5vill ap. Echaide Nav 254; H). En cueros; (fig.) despojado, sin nada. 

"Larrugorritan da, il est à la dernière misère" H. v. LARRU GORRIAN. Lekunberriko andrea larru gorritan. 

Or SCruz 81. Eguzki galdatan narru-gorrittan egon. Otx 160. Iakintzaren sail geientsuenetan euskera larru 

gorritan ageri zaigu. Zait Plat 120. Misterio beltz hori biluztera edo, nahiago badu, larru gorritan ipintzera. 

MIH 217. v. tbn. Osk Kurl 162. Erkiag Arran 57 (narru). 

- LARRU GORRIZKO. Desnudo. Aren larru gorrizko soñeko gabeak zure galak ta erakeriak [kondenatzen 

ditu]. Cb Eg II 191. Aur negarti larrugorrizkoak artzen ditu. Or Mi 78. 

- LARRU GUXITAN (narru G-azp). "En cueros. Zaragozako eliza bete-betean, narru guxitan gizona sartu" 

Gketx Loiola. 

- LARRU-ILE. Pelo (de un animal). Ardiaren larru-illeagatik. Mb IArg I 311. Ahariari berari, larru-illea 

legortzen ari zaio. Ibiñ Virgil 40. 

- LARRU-KOLORATU. Piel roja, indio. Orai artio, larru koloratu gizonak ez zituan libro, larru zurien 

ostatuetan. Larz Iru 64. 

- LARRU-LANTEGI. "Tannerie" T-L. 

- LARRU LATZ (SP), LARLATZ (H, sin trad.). Callo. Cf. larlatz. 

- LARRU-LAZO (L, BN-baig, R ap. A), LAR-LAZO (Sal ap. A). "Negligente, descuidado" A. Billatzen dana 

idoroko: larrulazoz, ostera, iges egiñen. Zait Sof 60. 

- LARRU LERINDU. Cf. lirindu. Gure Erri zarraren kondairaegillea, / larru lerinduen [= 'pergaminos'] 

irakurzalea. Erkiag "Karmelo Etxegaray" (ap. DRA, s.v. lerindu). 

- LARRU-LEUN, LARLEIN (S). Ref.: A (lar-leiñ); Lrq (larleñ). "Persona de cutis fina" A. "Hati gizun larleña, 

zü!" Lrq. Muttur, larru leguna, / Uztaritzen dagona. Ox 107. Larru legun eta zuri, / bulhar samur, sabel guri, 

/ nire neska Oianone. Mde Po 95. 

- LARRU-MANEAKINTZA. "Métier de corroyeur" H. 

- LARRU-MANEATU. "Corroyer" H. Tal vez por larrua maneatu; cf. supra LARRU-APAINDU. 

- LARRU-MANEATZAILE. "Tanneur, corroyeur" H. 


mende. 

400


- LARRU-MANETEGI. "Peletería, larru manetegia" Lar. 

- LARRU-MANTA. "(AN; msOch), gutifarra" A. 

- LARRU-MANTZIA (-nz- Lar A). Pila de curtidor. "Noque" Lar. 

- LARRU MEHE (H; larrume Lar, H). a) "Tafilete, cuero bruñido, lustroso" Lar. (H; larrume Lar, H). "Pellica 

de cama, larrume oekoa, larrumezko oiestalkia" Lar. Pergamino. Larru meezko yatorri-agiria erakusten 

baño arrokiago. Ldi IL 104. b) LARRU-MEHE. De piel fina. Arrai buru-andi, agin-zorrotz, larru-mea (ANgip). 

A Morf 584. "Mahats larru mehea, raisin à peau mince" H. 

- LARRU MEHETXO (larrumetxo Lar Lcq 39). "Película" Lar. "Epidermis" Lcq. 

- LARRU-MITIRI (Sal, -mittiri R-uzt ap. A). "Persona de cutis fina" A. 

- LARRU-NEGOZIANT. Tratante de pieles. Larru-negoziant bati saldu zioten bertan / hartz eder baten 

larrua. Gy 165. 

- LARRU-OLA (narrola Lar). a) "Tenería" Lar. Polito polito batu eta tolestu eban, narru-olaetara bialtzeko 

gertu ipiñiaz. Erkiag BatB 56. b) (-lh- Dv A). "Tente couverte de peaux" Dv. 

- LARRU-HOLTZ. "Narru-oltz (V-m), sesin-narrua untzez josita legortzeko zutiko oltza zabal aundia" P. Urkia 

EEs 1930, 28. 

- LARRU-ONDU. "Tanner, corroyer" H. Tal vez por larrua ondu. 

- LARRU-ONTZAILE (H; -tzale H). Curtidor. Simon zeritzan larru-ontzalle edo kurtidore baten etxera. Lard 

497. Larru-ontzalle arlote beartsu batek. EgutTo 9-2-1919 (ap. DRA). Ots aundiko larru-ontzaille ta arraigazitzaille 

batzuk. Mok 5. 

- LARRU-ONTZE. "Art, métier de corroyeur" H. 

- LARRU-ORATU. "Narru-oratua (V-ger), reuma del ganado" A. 

- LARRU-HORI. De piel amarillenta. Gizon mehats larru hori bat. Ardoy SFran 200. 

- LARRU OSO. "Larru osoa, peau entière, avec son poil" H. 

- LARRU-PAPER. Pergamino. Lurpean edo eztakit nun larru-paper zaar batzuk bilatu ditula. Ldi IL 163. 

- LARRUPEAN. Bajo la piel. Cf. larrupe. Bildots baten narrupian ezkutau leitiala otso amurraturen bat. 

CrIc 169. Larrupean dituzte [sasi-bei eta beorrak] zurdel adakaitzak. "Dentro de la piel". Or Eus 247. En el 

lugar de, en la situación de. Ez niuken aien larrupean egon nai. Or QA 93. 

- LARRU-SALTZAILE (H, T-L). "Marchand de peaux, de cuirs, de fourrures" H. "Fourreur" T-L. Larru 

salzaliari / hitzeman zuten / hartz larru bat zeiotela salduren. Arch Fab 177. 

- LARRU-SARI. "(S), allocation de guerre pour un mari, un fils, etc." Lh. 

- LARRU SENDO (narru V-gip). "Caradura. Narrusendo zittal bat egon zan Elgetan mediku" Elexp Berg. 

"Narru sendua euki, tener muchísima cara, pocos escrúpulos. Politiko geixenak narru sendua dauke" Elexp 

Berg. 

- LARRU SOIL (Lar, H). "Pelada, piel de carnero sin lana" Lar. 

- LARRU-SUIL. "Situlus barbatus, [...] ur ekhartzeko pegarra, larru suillha, larruzko suillha" Urt III 266. 

- LARRUTAN. "Narrutan, haciendo el amor, follando. Narrutan jiarduen jente guztian aurrian" Elexp Berg. 

Eta larrutan / eta lanean / ari nauk. Arti (ap. HErot 238). Ezkontzea ez da narrutan egin eta libre (G-goi). HErot 

269. Narrutan ibiltzen gaituk ahal dugunean (G-goi). Ib. 269. 

- LARRUTARA. A realizar el acto sexual. "Len asko Bilbora joate zan narrutara" Elexp Berg (s.v. narruta). 

- LARRUTIK (V-gip, AN-larr; narrutik V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib (larrutik, narrutik); Inza NaEsZarr 245; 

Elexp Berg (narrutik); Gte Erd 249. (Pagar, cobrar, vender, etc.) caro; (fig.) (pagar) caro, (costar) caro, etc. 

"Larrutik atara biarko detsazu zorra" Etxba Eib. "Narrutik kobrau dosku bazkaixa" Elexp Berg. "Narrutik 

pagauta ekarri giñuzen angulak" Ib. Troiara ziren [greziarrak], eta ongi larrutik gostarik hartaz gozatu ziren. 

ES 195. Norbeitek behar zuela / larrutik pagatu. Bordel 173. Oiek [frantzesak] ateratzea / gure erreiñuti / kosta 

bear zaigula / uste det larruti. Xe 225. Zumo gozua [...] eran nai duenak pagatu biarko duela larrutik. Iraola 58. 

Gaizto batzuengatik majiña batek / nozitu degu larruti. Auspoa 131, 59 (ap. ELok 336). Ai, pekatuan erortzen 

danak / larrutik pagatutzen du. Tx B I 35. Ara baoa, larrutik ordaindu bearko duk. Zait Sof 167. Gaur ez da ezer 

egiten debalde. Narrutik pagatu bear da, eta nola pagatu! EgutAr 9-4-1960 (ap. DRA). Gero larrutik pagatzen 

zuten [kontrabandixtak]. Uzt Sas 178. Larrutik pagatuko dik orain (AN-larr). Inza NaEsZarr 245. v. tbn. Lek 

EunD 51. Basarri 113. Ataño TxanKan 72. PPer Harrip 120. 

- LARRU-URDIN. De piel azul. Ezkon-sari ba dukek zorri larru-urdiña. Or Eus 38. 

- LARRU HUTS. Desnudez. Zure buluztasuna eta larru hutsa, lotsa handitan ikusi. Dv LEd 91. 

- LARRU HUTSEAN. Desnudo, en cueros. "Larru hutsean ezarri dute, on l'a mis tout nu" Dv s.v. huts. "Narru 

utsian jarri zaun plaza erdixan" Elexp Berg s.v. uts. Larga oi dituztela larru utsean ta gorrian berak ederki 

janzitzeko. VMg 5. 

- LARRU-XAFLA. Tira, trozo de cuero. Gero, min-tokiaren gainean lotarazten dute haren beteko larru xafla 

bat. JE Med 139. 

- LARRU-XAKU. "(Eskual), sac de cuir" Lh. 

- LARRU XEHE (H), LARRUTXE (Lar H). "Película" Lar. 

- LARRU-XIMUR. De piel arrugada. Sokrate begi-gorria, larru-ximur, lepo ta zango-lodi, ortz-luze, ezur- 


mende. 

401


aundi hura. Zait Plat 99. 

- LARRU-ZAIL. De piel áspera. Larru-zail zan atsoa. Or Eus 158. 

- LARRU-ZATAL. "Narrú-zatala, el pedazo de cuero" Iz ArOñ (s.v. satálak). 

- LARRU-ZERRENDA (Lar, Hb ap. Lh, H; xerrenda O-SP 222 A). "Lais [= laisse] de cuir" O-SP. "Turdiga, 

tira larga del pellejo de buey de un pie de ancho, de que se hacen las abarcas" Lar. Filacteria. Larruxerrenda 

zabalak eta soñeko-lits luzeak dituzte (Mt 23, 5). Ir YKBiz 398s (Ker narru-zerrenda; Dv larruzko 

xerrenda; Lç filakterioak, He bergamio xerrendak, Ur (G) larru gerrikoak, Ip pergamü hediak, Ol larrutx 

aundiak, Leon lege-xerrendak, IBk uhal-zirrinda luzeak). 

- LARRUZKO (Urt, Lar, Dv, H; narruzko V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Lar). "Correa de cuero, narruzko korreoa" 

Lcc. "Aluta, [...] larrúzko moltsa, larrúzko maléta", "alutae, larrúzko zapátak" Urt I 551. "Coracha, larruzko, 

narruzko zorroa" Lar. "Etxian eitte giñuzen abarka narruzkuak" Elexp Berg. Eta larruzko gerrikoa bere 

gerrunzean inguru. Lç Mt 3, 4 (en las demás versiones tbn. larruzko (na- en Ur (V) y Ker); Ol larru-ugel). 

Larruzko gerriko bat. Lg I 364. Soldaduentzat larruzko estalpeak egiten. Lard 514. Azienda-larruzko arropatik. 

Jnn SBi 86. Narruzko oiñetako zoru-lodiak. A BGuzur 114. Kautxuzko edo larruzko mapulisa. JE Bur 114. 

Larruzko zer asko egiten zuten [lantegian]. FIr 131. Narruzko zizkuba. Otx 97. Ardinarruzko jazkaiak. JMB ELG 

46. Larruzko lepokoan. Mde Pr 103. Ganbelu-larruzko txaboletan. Anab Aprika 86. v. tbn. Bv AsL 57. Iraola 21. 

Ag G 95. Tx B II 128. Ir YKBiz 39. Or Eus 12n. TAg Uzt 6. Izeta DirG 66. Osk Kurl 50. Larz Iru 14. Ibiñ Virgil 

111. Berron Kijote 164. Narruzko: Apaol 39. Azc PB 53. Ag Kr 87. Altuna 67. Kk Ab II 16. Erkiag BatB 28. 

Azurm HitzB 42. 

- LARRU-ZOPITTA (narru V-gip ap. Elexp Berg). Trozo de cuero que se utiliza para remendar. "Narru-zopitta 

bat ipintzia ta..." Elexp Berg. 

- LARRU-ZURI, L.-XURI, LARXURI. De piel blanca. Ugatz gogor, lar-xuri, / leunez balus' iduri. 'Ses seins 

fermes, à la peau blanche'. O Po 37. Jaun larru-xuriak. Balad 133. Jaun larru zuria. Bordel 95. Bilho holli, larrü 

xuri eta begi ñabarra [umen düzü agota]. ChantP 174. Bata larruzuri, illegorri, bestea beltxeran. Or QA 45. 

De raza blanca. Larru zurien ostatuetan. Larz Iru 64. "Haritz larru zuria, chêne à écorce blanche" H. 

- LLARRU. (Forma con palat. expresiva). Membrana (de un insecto). Martiñarra zartu duk eta llarruak 

autsiak ditik. Or Mi 7. 

Etim. Para las posibles explicaciones de la dualidad inicial l-/n-, v. FHV 325. No es sostenible su comparación 

con irl. lethar, gal. lledr, etc. 

larru-antz. v. larrantz. 

larruarazi (Dv A). "Faire écorcher" Dv. Astiajesek eskuratu zueneko gure apostolua, larru-arazi zuen 

bizi-bizia. Lg II 335. 

larru-arraseko (Dv A, H (L)). "Gilet de flanelle" Dv. Ezarririk soinean zurdazko larru-arraseko bat 

eta errainetan burdinazko gerriko bat. Jnn SBi 91. Denbora batez nehork khasik ez zuen flanelazko athorra, edo 

larru-arraseko deitzen ditugunetarik bat. EGAlm 1892, 41 (ap. DRA). Larru arrasekoak, galtzoin eta athorra 

zenbait. Prop 1897, 148. 

larrubide. "(R-uzt), despeñadero. Irur gisatako dra larrubideak: botxea da larrubide edo erorgu andiena, 

pikarra bigarrena, turrunberoa ñoago" A. 

larrudun. 1. "Couvert ou garni de cuir" Dv. 2. (Animal) provisto de piel. Arra ta erdi-inguruko arraina 

da, larruduna. A Ardi 3. 

larrudura (Dv A, H), larrutura (Lh). Rasguño; desolladura. "Écorchure, excoriation" Dv. Errauts 

hortaz balia zaitezte ulzera eta larrudura guzien sendatzeko. Mong 592. Den gutien larrudura horrela zauri 

bilhakatzen da. Prop 1885, 167. 

larrugarri. 1. "Qui peut écorcher. Arno min eztarriaren larrugarria, vin aigre propre à écorcher le gosier" H. 

2. "Qui peut être écorché ou dépouillé de sa peau" H. 

larrugia (-gi Sc ap. A). Precipicio. 

larrugiletza. Curtiduría. Orduan ikasi nun larrugilletza. Auspoa 3, 125. 

larrugin, larrukin (Dv A), narrugin (A). Curtidor. "Peaussier" Dv. Narrugin atsituari [astoa saldu]. 

Zav Fab RIEV 1907, 531. Larrugin bati. Zby RIEV 1908, 763. Simon zeritzan larrugin batenean. Ol Act 9, 43 


mende. 

402


(IBk e IBe larrugin, Arriand, Ker narrugin; Lç, TB larru aphainzale). Larrugin batek bederatzi urte iraungo 

dizkizu. Amez Hamlet 159. 

larrugindegi, larrukindegi (T-L), larrukintegi (Lar). "Tenería" Lar. "Tannerie" T-L. 

larrugintza, larrukintza (Dv A). "Métier de peaussier" Dv. 

larrugorritasun (H). Desnudez; (fig.) miseria. "Larrugoritasunerako bidea darama, il suit le chemin qui 

mène à la dernière misère" H. Emaztearen da umeen negarra, biraba, larrugoritasuna ta guziaren gabea. AA 

III 375. 

larrugorritu (AN-larr; H), narrugorritu (V-gip). Ref.: Asp Leiz; Etxba Eib (narru-). Desnudar(se). 

Billostu edo larru-gorritu bear zala. VMg 51. Eskuiko belaun-burua larrugorriturik. Izt C 252. Narrugorritu ta 

azotez edo irizillez zeatu zezala. Aran SIgn 50. Alde-aldean narrugorritua gorputza utziaz. Arr Bearg 392 (ap. 

DRA). (H). Despojar, reducir a la miseria. "Ez ahal naute ene hartzedunek osoki larrugorrituko" H. 

Larrugorritu nai izan banindute bezala. Herr 17-5-1962, 4. Pelar(se). Mendigañeko arkaitzaundi 

larrugorritu aiek. TAg Uzt 95. Artaburuak galdorrean zutik dauzkaten masalastoak larrugorrituta soroan 

bertan utzi arteraño. TAg Uzt 291. 

larrukada, narrukada (V-m). "Hartazgo" A Apend. 

- LARRUKADA-ZALE. Glotón. Gizontxu ori beti izan dona narrukada-zale (V-ple-m). A EY III 299. 

larrukari. "Marchand qui court à la recherche des peaux" Dv. v. larruketari. Behin Gaskoin bat 

xorrotzale edo berzkin edo larrukari edo piltzarkari edo zerbait holako. Eskualdun Egunaria 1877, 9 (ap. DRA). 

larrukera. Aspecto de piel (de). Azari-larrukera artu du larratzak. "Color de piel de zorro". Or Eus 246. 

larruketa (L, BN ap. A; Dv). 1. "Cantidad grande o pequeña de pieles" A. 2. (L, BN ap. A; Dv). "Rebusca 

de pieles por los mercaderes al por menor" A. 3. (L, BN ap. A; Dv). "Transporte de pieles" A. 4. narruketa. 

Despojamiento. Goiturik iraungo [zure presentziak] biotzaren narruketa zaillean ere. LMuj BideG 56. 

larruketari (L, BN ap. A; Dv). "Mercader que va comprando pieles por los pueblos" A. Izurria sorthu zen 

tokietarik, sal-erostun larruketariek bildu zuten lehenik. Prop 1912, 5 (ap. DRA). 

larruki (G, AN, L, BN, S, R ap. A; Dv). 1. Pedazo de piel; pedazo de cuero. Lohi eta larruki deus luketen 

guzietarik ongi berhezten [hezurrak]. Prop 1900, 148. Gurutze gañean jarri zuten larruki batean ezarririk: 

Nazareteko Jesus Juduen Erregea. Inza Azalp 70. 2. Pergamino. Larrukian sits arrautzen batzuk estalgetzen 

ote dituan azterkatzen. Zink Crit 82. 3. Guante (?). Larruki batekin arakatzen dut. Mde Pr 307. 

larrukin. v. larrugin. 

larrukizun. "Qu'il faut écorcher" H. "Qu'il faut écorcer" H. 

larruko, narruko (V-m). "Blow" Rollo 18 V. Madari lapurreta etorrenai narruko galantak emonda. Rollo 

22 T ( A EY III 251). 

larrukor. "Qui facilement s'écorche, se fait des écorchures" H. 

larrukura. Rasguño. Oraiko huntarik salbatzen da, ondorio gaistorik gabeko sakho, larrüküra, zaphatze 

eta hortz khordokatze zonbait gora behera. Eskual 28-2-1913, 3. 

larrulari. "Arrosor, larrutzaillea, larrularia" Urt II 364. v. larrutzaile (2). 

larrumieta. (Exclam.). --Gezurra diok! --deadar egin zuan, ukabillez maia joaz. --Larrumieta! Obe bai 

gezurra balitz. Ag G 304. 


mende. 

403


larrumintz. v. larmintz. 

larrune, larruna (V-gip). "Terreno de pastos. Larruna bat gorritzen ebenian, beste baten billa urtetzen eben" 

Etxba Eib. 

larru-paite. Precipicio. Gintian phiñak urthukitzen / herrestaz, larrü phaitetan. Casve SGrazi 68. 

larrupe, narrupe (G-goi). 1. "Se dice cuando uno es lozano y de buen color. Narrupe ona dauke (G-goi)" 

(Comunicación personal). Cf. LARRUPEAN. Ikatza baiño beltzago illea, / zuri-gorri larrupea. Or Eus 335. 

Larrupe politta; baño ez ibillera (G-azp). 'Itxura ederra, baño ez biziera'. Inza EsZarr 173. 2. "Narrupe (Ggoi), 

carne" JMB At. 

larrupintza. v. larmintz. 

larruseki. "Perigallo" Lar. "(Hb), peau qui pend sous le menton (?)" Lh. 

larruta, narruta (V-gip). "Fornicación. Orrek narrutia besteik eztauka buruan" Elexp Berg. 

larrutari (Lar H, Hb ap. Lh), narrutari (Lar). 1. "Pellejero" Lar. 2. narrutalari (V-gip). "Follador. 

Ezpanaundi ori, narrutalari ona ei dok" Elexp Berg. 

larrutegi (Lar, H), narrutegi (Lar). "Pellejería" Lar. 

larrutero, narrutero (G-azp). Follador. v. larrutari (2). 

larrutsik (AN-5vill), narrutsik (V-arr-gip). Ref.: Echaide Nav 254; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 209. "En 

cueros, desnudo. Auzixetan zebizen famelia bixak; irabaztallia eta galtzallia narrutsik geldittu ziran" Etxba Eib. 

larrutu (G, AN, L, B, BN, S, R; SP, Ht VocGr, Lar, VocBN, Dv, H), larrotu, narrutu (V-gip; Lar). Ref.: Bon- 

Ond 157; A; Asp Leiz; Iz ArOñ (nárru); Izeta BHizt; Elexp Berg (narrutu); Gte Erd 32, 304. Tr. Más 

frecuente al Norte. En DFrec hay 3 ejs. 1. Desollar, despellejar; desgarrar(se) la piel. "1. écorcher, dépouiller 

un animal de sa peau. [...] 2. écorcher, s'écorcher, faire ou se faire une écorchure. Sasi hortan gogorki larrutu 

naiz, [...]" H. "Despellejar", "arañar" Asp Leiz2. "Erori ta belaune larrutu" Izeta BHizt. "Konejua narrutzen 

diardu amak" Elexp Berg. "Oñetakoak larrutu egin dit (AN-gip)" Gte Erd 304. Azote kolpez desegin eta 

larrutu bait zuten [gorputza]. Mat 198. Harria larrotzea [tal vez errata por larru-]. "La pierre écorcher". Volt 

230. Hasiko dira [...] begitarten larrutzen eta atzaparkatzen. Ax 607 (V 390). Azote kolpez larruturik. Harb 311. 

Ardi gaiso anima bera larrutzen duela lapurtzar bekatu otso gogorrak. Mb IArg I 313. Bizkar alde bata erre edo 

larruturik [atzaparrada batez]. Cb Eg II 167. O Jesus, zeina larrutua izatu beitzare oinetarik bururaino. JesBih 

452. Erdiya larrutua [buztana]. It Fab 38. Odolarekin gorputz larrutuari itsatsita zeukalako [soñekoa]. Lard 

456. Aingirak buztana duela gaxtoenik larrutzeko. Hb Egia 151. Eskuak eta oinak larrutuak. Laph 40. Guziok 

bizirik larrutu. Arr EE 1885b, 473. Aberatsak ebaki, pralleak larrutu. Ag G 355. Larru-eratsia, larrutua zetzan 

gizon ori. A Ardi 131. Zangoak, harri eta laphar artetan, larrutuak ere ditut! Barb Sup 77. Narruturik daguan 

aratustel onen ganian. Otx 17. Larrutu dute [âria]. Or Eus 226. Ilda ezeze narrututa be baeuken bildotsa. Bilbao 

IpuiB 162. Pillomenak jakiten badu, larrutuko zaitu. NEtx LBB 140. Beso zangoak sistadun zuhaitzetan 

larrutzen zituela. Ardoy SFran 191. 

v. tbn. EZ Noel 96. SP Phil 277. Tt Onsa 63. Brtc 95. Gy 76. Dv LEd 10. Prop 1876-77, 53. HerVal 253. HU 

Zez 138. EEs 1913, 179. Ox 121. FIr 150. Zerb IxtS 98. Etxde JJ 161. Txill Let 27. Anab Poli 114. Zait Plat 101. 

AGoen Agurea 13. Berron Kijote 61. Narrutu: BasoM 67. 

"Écorcher, causer une sensation désagréable, comme d'une écorchure au palais, à la gorge" H. Zeñak [edari 

minkhorrak] larrutzen baitio kruelki eztarria. EZ Man I 105. Gure bi debotek zuten gora-gora / larrutu bere 

zintzurra. Gy 146. Bideak ziraueiño musika samiñak / larrutuak zeduzkan beharri guziak. Ib. 11. Zintzurra 

larrutua [...], ezin elgar adi gehiago. JE Bur 170. Besterik oiuztatzeaz ere bagaituzu euskaldunak zintzurrok 

larruturik. Ldi IL 103s. v. tbn. Prop 1908, 21. Barb Sup 129. Edertu bearrean [...] beren nagitasunez itsustu, 

larrutu ta desegin izan dute [euskera]. Cb EBO 10. 

2. (AN-gip-5vill, BN-lab; Urt, Dv, H), larrotu (BN-ad-lab). Ref.: A; EI 108. Despojar de vegetación; talar. 

"Amygdalus si rodatur amarescit, arbendolondóa larrutzen baldinbada haunditzen da" Urt II 11. "Abereek 

larrea, alorra larrutu dute, xoriek mahastia, les bestiaux ont dévoré la lande, le champ, les oiseaux la vigne" H. 

"(AN-gip), talar un bosque" A. Ezta [...] uholderik lurra hala larrutzen eta arrobatzen duenik. Ax 423 (V 


mende. 

404


274). Alhapideak oro utzi zituzten larruturik. Gy 100. Uri handienek larrutzen dituzte [lurrak]. Dv Lab 34s. 

Hezeagoak direla oihantsu diren aurkhintzak toki larrutuak baino. Ib. 312. Eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen 

dute lurra. FIr 134. Lurra ez baita larrutua nihun, belharrak estaltzen baitu eremu guzian. JE Ber 14. Sail bat 

dezagun larrutu. "Seguemos". Or Eus 296. Mendi bat erre ta larrutu dezu. Munita 139. v. tbn. Iratz 35. 

Arrasar. "Etsaiak larrutu ditu bazterrak, l'ennemi a ruiné les campagnes" Dv. Xehakatuak izan ziren, eta 

moabitarren herriak larrutuak. Lg I 369. Mahomet oinetarik buru harmatua nahi zen, bere ona zuen erresuma 

larrutzen. Hb Egia 85. Sarraskira yo ta iria larrutu zuten. Ol Gen 34, 27 (Urt pillatu, Ur ondatu, Dv xahutu, Ker 

y BiblE hustu, Bibl lapurtu). 

Pelar; desplumar. Burua hola larrutua, badoa bere aitasoren gana. Prop 1876-77, 72. Arras ezagut erretxa 

da arrano beltza bere buru eta lepo larrutuetarik. Zerb Azk 37. Bere kokotza larrutu-bearrean ari zan. 

"Arrancábase las barbas". Berron Kijote 201. 

"Écorcer un arbre. Zuhaitz larrutuak ekhoizpenik ez" H. Artelatza bezala larrutu nautela ziduridak eta. 'Tel 

qu'un chêne-liège [...] qu'on m'a arraché l'écorce'. Or Mi 108. 

(Fig.). Sotana larrutu bat soinean. Laph 194. 

Arañar (la tierra). Larru baletza [mendiak] orai ere / azaletik haitzurrak, / ikus gintzazkek agerian / aita 

beren hezurrak. Elzb Po 199. 

Desgranar. Lai-ortzetan karraska igortzikatuz askatzen zaie alea lokatxa zearo narrutu arteraño. TAg Uzt 

292. 

3. (G-to, L; Dv, H), narrutu (V-gip). Ref.: A; Elexp Berg (narrutu). Arruinar(se), desplumar(se). "Bere 

haurren gatik larrutu du bere burua, il est entièrement dépouillé à cause de ses enfants" Dv. "Dépouiller 

quelqu'un de son argent, de son avoir" H. "Despojarse, perder todo al juego" A. "Azkoittiar batzun kontra asi 

giñan musian da narrututa urten giñuan" Elexp Berg. Amoranteak biphiltzen du, larrutzen du. Ax 360 (V 

238). Hauzo behar zutela bethiko larrutu. Hb Esk 211. Xumeak larrutzen. Gy 154. Eskualde aberatsa [...] zen, 

bainan laster larrutu zuten eta deus gabe ezarri. Prop 1880b, 314. Iru pobre mota gaur dan egunian arlote eta 

larruturik daudenak. AJauregi EE 1885b, 271. Buluziko gituzte auzoek, eta larrutuko. HU Zez 59. --Bagoatzi 

yateko lekhurat, zerbaiten hartzera? --Larrutuko gaituzte. Darthayet Manuel 301 (ap. DRA). Bere bi anaiak 

larrutu zituzten ostatu hartara. Barb Leg 65. Jokoan ondo narrutu omen dute. NEtx LBB 66. v. tbn. Bordel 51. 

Apaol 87. Lf Murtuts 50. Pokado bat jan nahi duenak aingira edo urineko, ostatu horietan ukhanen du, sakela 

larrutu gabe. Herr 26-7-1962, 2. "Arrantzaileek ibaia larrutu dute, les pêcheurs ont épuisé la rivière" H. 

4. Criticar, atacar. Inbidiak pixten ziotzan etsai batzu haren larrutzen, haren doktrina eta haren mirakulluak 

mendratzen eta abaxatzen bethi hari zirenak. Mih 169. Urrun direnen erreputazionea larrutzen duzuenean. Ib. 

65. Ezpaitzan egoki [...] etxeko bat larrutu lanean bera agertzea. Etxde JJ 173. Adarra jotzea gogoko badu, ez 

du halere hurkoa gehiegi larrutu nahi. MEIG I 185. 

5. (BN, S, R; Dv (S)). Ref.: A; Lrq. Despeñar(se). "Morir una bestia despeñada" A. Nola, ibilten hizalarik 

bidesketan e'hiza lotsa bazterrian leze izigarria dianaz? Nola fida hiz hire lagüner, hekila larrütü nahi aiener? 

Egiat 201. Noiz larruturen zautan [mandoa] ni naiz beldurra. ChantP 88. Baxa batetan lerratü da eta behera 

larrütü. Eskual 13-3-1908, 3. "Lephobixinen" lau gizon elhür lurta batetan "Khakoeta"-rat larrütü ziren. Eskual 

11-4-1913, 3. Baginizün asto bat hunik. Zaltübian larrütü ziküzü. Const 29. Lau gizun Santa Grazin mendian 

larrütü. Casve SGrazi 120. 

6. Despojar (de). Bainan Kastillak zuen luzean [Bizkaia] beretu / eta Fuero maitez lastersko larrutu. Hb Esk 

84. Zeren aspalditik uharrek larrutu baitituzte [sorhoak] beren onkhailu guzietarik. Dv Lab 105. 

7. Matar. Xixpari eldu zion Xalbat larrututa uzteko asmo sendoarekin. Etxde JJ 152 (v. tbn. 212). 

8. Uda batez Amaberjiña abuztuko gaba, nore adixkidekin guzia larrutu ginuen koitan eta fan gintzan bakotxa 

guauren etxetra. ZMoso 44 (J. Estornés traduce 'pelamos toda la noche por ahí'). 

- AZERIA LARRUTU. "Está indispuesto a consecuencia de la borrachera de ayer, axeriaren larrutzen ari da 

[...] (BN-lab)" A EY III 253s. 

larrutuño. (Dim. del part. larrutu, empleado como adj.). Han hemenka bizkitartean pentoka larrutuño 

batzuez titatua. JE Bur 9. 

larrutx (Ae ap. A Aezk), larrutxa. Pergamino, piel fina y lisa. Cf. VocNav: "Larruchas, trozos de piel curtida 

con que los pastores, en los días de nieve, se rebozan los pies [...] (Salazar)". Bi eltzetan zerbait ekarri zako, 

larrutxez estalirik. A Aezk 192. Pergamino (para escribir). Larrutx-liburuetan [...] ezarririk zeuden lege 

aiek. Or EG 1952 (5-6), 13. Larrutx edo pergaminuzko azalean onela ziñon letra margo-urri eta gorriztetan. 

Etxde Itxas 28. Berak eskuz idatzitako larrutxak (pergamino). Zait Plat 31. larrutx(a). Filacteria. Bekokian 

larrutx aundiak eta soñekoan mendel zabalak dakazte. Ol Mt 23, 5 (Or larrutx, IBe larrutxa zabalak; Ker narruzerrenda). 

larrutxa. "Petaca" Lar. 


mende. 

405


larrutxe. v. LARRU XEHE. 

larrutxo (Urt, Lar), narrutxo (Lar). "Ciccum, larrutxoa, larru mehea" Urt V 21. "Cuerecico", "pellejuelo" 

Lar. 

larrutzaile (AN, L, BN ap. A; Lar, Dv), narrutzaile (Lar). 1. Desollador. 2. (Urt, Dv, A), larrutzale (T-L). 

Despojador. "Arrosor, larrutzaillea, larrularia, ebatslária" Urt II 363. "Exacteur; celui qui pille ou dépouille 

autrui" Dv. "Rançonneur" T-L. Eskualzale arrotz, nonbeiko "basquisants", "bascophiles" eta eskuara 

gaixoaren larrutzaileak mintza diten hola. HU Zez 175. Eni daudezen giza gaizo batzuen larrutzaile heien [diru 

biltzaile heien] eskuetarik atheratzea-gatik. Prop 1897, 253. Ohoinak, presuneren larrutzale higuingarri [...] 

hetarik. StPierre 31. 

larrutzale. v. larruzale. 

larrutze (Lar, H). "Desolladura" Lar. "Action d'écorcer un arbre" H. "Action de dépouiller quelqu'un de 

son argent, de son avoir" H. "Action de tout dévorer en un champ, en une vigne, etc." H. "Action d'épuiser 

une rivière de poissons" H. Tala. Jendeen erbesteratzea baso-larrutzeak ekarri zuan. Munita 138. 

larruzale (H), larrutzale (Lar), narrutzale (Lar). Curtidor; peletero. "Curtidor", "noquero" Lar. "Marchand de 

cuir, de peau, de fourrure" H. Sortzepenaz zen Errege hau larrüzaliaren seme. Egiat 276. Jauna, larru-zaleak 

/ zamatzen nau erruz, / egun oro idi, bei / eta zaldi larruz. It Fab 129. 

larruztakizun. "Qu'il faut fourrer, garnir, couvrir de peau" H. 

larruztatu (L, BN; Lar, Dv, H), larrustatu (S), narruztatu (Lar). Ref.: A; Lrq (larrusta). Cubrir, forrar con 

piel. "Empellejar" Lar. "Couvrir de cuir" Lrq. Eskulan batzuetan ere ikasi dute beren ber bermatzen: pilota 

larrustatzen, zaretto egiten, [...]. Herr 4-8-1960, 2. 

larruztu (Lar), narruztu (Lar). "Encorar, cubrir con cuero" Lar. v. larruztatu. 

lartegi (Vc ap. A; Dv (V)). "Pasto, dehesa" A. Zuk galdu didazu nere lartegia belarra janaz. VMg 2. 

Aitzartean azitzen diren lartegi batzuk. Etxde Itxas 61. 

larti. "(Ae, Sal), pan bazo" A. 

lartxo (V-gip), lartxu. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Dim. de lar. "Demasiado. Lartxo aukeran, egun baterako, 

gaur eiñ dogun ibilixa" Etxba Eib. "Uste juat arek lartxo dakiela" Elexp Berg. v. gehitxo. Lartxo edan 

dogulako. Añ LoraS 189. Katamotzak egit'eban / Kataluñan kalte lartxu. Zav Fab 1907, 535. Ikaratu nintzan 

lartxu be. Or Tormes 85. Bai Plaentxian eta bai Eibar-en, orren barri lartxo be badakie. SM Zirik 23. 

Santiyagon osasunera lartxu edan ete yoan ba? Bilbao IpuiB 55. 

lartxoegi. Un poco demasiado. v. larregitxo. Ez ete da nagikeri lartxoegi daukagulako gero? EgutAr 13-1- 

1970 (ap. DRA). 

lartza. v. lahartza. 

lartzain. Montero (?) (¿relacionado con larre?). Errepikatzen die / manjüretez artzañek, / bardinetik dereie 

/ ihardesten larzañek. UNLilia 11. 

laru (V-ger-gip; Lar Sup H, Izt, VocCB 428 (V) Dv). Ref.: A; EI 381; EAEL 221; Elexp Berg. 1. 

Amarillo; (fig.) descolorido. "Amarillo, gualdo. Se distinguen tres matices del color amarillo: ori, amarillo del 

canario; beillegi, amarillo muy vivo de color vaca; laru, amarillo pálido, gualdo" A. "Españiko banderia, larua 

eta gorrixa" Vill (comunicación personal). Orria ipiñi arte laru ta igartua. AB Olerk 548. Mats ori-laru-zuriz 

/ beterik dagona [mastia]. A Ezale 1897, 6. Badute margo laru (ori), eritsu bat ibaieko urek. Mde Pr 117. 

Neguko arratsalde- / ondakin laru bat. Gand Elorri 39. Or ez dago [...] ordu larurik. 'Ocaso'. Ib. 127. Gauza ura 

igartu egin oi da gure begitan, hits eta laru biurtu dela dirudi. Vill Jaink 134. Zenbait bide laru hemen. Azurm 


mende. 

406


HitzB 41. (Uso sust.). Arrats-beerako laru aurrean. 'Mórbido crepúsculo'. Gand Elorri 40. Udazkeneko 

paisajeari bere laruan igartzen zaio norantza dijoan: eriotzara-bidean. Vill in Gand Elorri 16. Biziaren hitsa ta 

larua ongi frogatu ondoren. Vill Jaink 137. 2. (V-m ap. A; Mg PAbVoc, Izt, H), larubu (Izt H). Ictericia. v. 

laruen, larumin. Iterizija edo laruba dauka? Astar II 38. 

Etim. De lat. clarus. 

larubu. v. laru (2). 

laruen (V-arr-oroz ap. A; Añ (V)). Ictericia. v. larumin. Laruena kentzeko, artobizarraren ura edan bear 

da (V-arr). A EY IV 250. 

larumin (V-m-gip ap. A). Ictericia. v. laru (2), laruen, lauremin. Zorriak zuku edo sopatan sartuta 

barruratzea ona da laruminari iges eragiteko (V-och). A EY IV 250. Berberanea yo ta botellan ardao zuritan 

euki ta egunean iru basokadatxo edanaz kentzen da larumina (V-ger). Ib. 250. 

larumindun. Aquejado de ictericia. Laruminduna, bere gatxa kendu dakion, marruego deritzaion 

belartzara piz egitera eramana izan bedi. (Aragonen ikasi nuen). A EY IV 250. 

larun. v. laurehun. 

larunba (L-sar). "Mustio (en Zugarramurdi)" VocB A. 

larunbat (V-arrig, G, AN, L, BN, Ae, Sal; Volt 130, SP, Deen I 205, Urt Gram 30, Lar, Añ (G, AN), Lecl, Arch 

VocGr, Mg Nom 67 (G), H; -bet AN-larr-ulz-erro), larunbata, laurenbat (Lar Sup, Dv, H, A (que cita RS)), 

laranbat (Ht VocGr 420), larenbat, launbat (G, AN-gip-5vill-burg, L-côte-sar, BN-ad-lab; -bet G-nav, AN-larr- 

5vill-ulz, B), launbate (BN-ciz), laubat (G-bet), laronbat (AN-5vill, Ae, Sal; Ht VocGr), larunt (AN-5vill), 

lagunbat (AN-egüés; H; -bet AN-erro), lanbat (G-goi-to-bet-nav, AN-gip; -bet AN-larr; laanbat G-to-bet), 

launbet (AN-larr-ulz), laonbet (AN-araq), larumat (AN-5vill; -met AN-ulz), launt (AN-5vill), laumet (B). Ref.: 

VocPir 37 y 37n; Bon-Ond 136; A; EI 335; Echaide Nav 53; Ond Bac 403; Iz Als, IzG y Ulz (astelena), To 

(igandia). 

Sábado. v. neskanegun, ebiakoitz, zapatu, ANTZARA-EGUN. Tr. Además de la variante más extendida 

larunbat, hay laurenbat en RS, Ubillos (junto a larenbat) e Iztueta (C 186), laranbate citado por Leiçarraga, 

lagunen JesBih (469), Jauretche (180) y CatUlz (62 -bet), lanbat en Kortazar (ap. DRA) y larunt en Archu y en 

algún texto septentrional moderno. Hay larunbata en Kirikiño (junto a larunbat), S. Mitxelana (Aranz 9), 

Enbeita (177) y Etxaide (JJ 202). No se documenta en textos suletinos y tampoco en los vizcaínos (aparte de en 

RS) hasta finales del s. XIX. En DFrec hay 265 ejs. de larunbat. Asteko [...] azken eguna, orain baték 

laranbate, berzek egiakoitz eta berzék nesken egun deitzen duguna. Lç Decl a) 6r. Eguzki bako laurenbatik ez. RS 

159. Aste-azkena, orzilarea eta larunbata barurtu behar dira. Harb e) 6r. Eztadilla zuen ihesa gertha neguan edo 

larunbatean. Ax 200 (V 134). Orzilare larunbatez. O Po 54. Larunbat eguerdiraiño. He Gudu 144. Joan zen ara 

larunbatean edo israeldarren festan. Mb IArg I 384. Larunbata begiratzen etzuena ezin zitekeiela Jainkoak 

egorria. Lg II 178. Zer da gure artean laurenbata, edo atsedeteko eguna? Ub 175 (189 larenbat y larunbat). 

Badijoaz txango larunbatez. AA I 580. Larunbat arratsetan. Dh 57. Larunbat guzia [...] iñorekin itzegin gabe 

igaro. Lard 467. Egun au larunbata gertatzian. Sor Bar 72. Gizon bat larunbatarekin egurketa zabilala 

hatzeman zuten. Arb Igand 70. Oroitu zaitez Lanbateko edo Zapatuko eguna santu egitearekin. Kortazar Serm I 

40 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Ortziralean janen ez duzu, / ez larunbatean haragi. CatJauf 6. Larunbata 

gabean. Kk Ab I 11. Gabon-aurreko larunbata. KIkG 63. Beste larunbat batez sartu zan Yesus aien sinagogara. 

Ir YKBiz 113. Larunbat-arratsa da. Mde Po 92. Atsedenaren pakea, larunbateko pakea. Or Aitork 422. Etzi 

launbata, hil zerbitzu bat ukhanen dugu gure elizan. Herr 11-12-1958, 2. Larunbata nola baitzan. Salav 55. 

Laruntetan, lagunen artian, kantatzen zitun bertsuak. P. Yanzi Auspoa 77-78, 13. 

v. tbn. Mat 10. Volt 205. EZ Noel 141. Hm 179. SP Phil 317. Gç 93. Cb Eg III 343. Arch Gram 6. Aran SIgn 27. 

Xe 237. EusJok II 31. Bv AsL 78. Urruz Urz 25. Arr May 194. Jnn SBi 65. HU Aurp 53. Ag AL 12. A Ardi 51. 

JanEd II 123. KIkV 78. ArgiDL 112. Muj PAm 62. Zub 69. Barb Leg 140. Ldi IL 142. TAg Uzt 116. Zerb IxtS 

37. Lf Murtuts 21. Erkiag Arran 156. JEtchep 110. Ugalde Iltz 49. Izeta DirG 57. NEtx LBB 46. ZMoso 73. Uzt 

Sas 335. MEIG VII 97. Laronbat: Samper Mt 12, 11. 

- LARUNBAT HANDI. Sábado Santo. Zerren larunbat andi edo Pazko eguna zan. Arr Bearg 213 (ap. DRA). 

- LARUNBAT EGUN. Sábado. Laurenbat egunetan. OA 154. Etziren utzten gorphutzak larunbat egunean 

gurutzetan. Lg II 282. Larunbat eguna santutu ezazu. Lard 78. Larunbat egunean zilho batera eror balakio 

[ardia]. Dv Mt 12, 11 (He larunbat egun; Ur (G), Echn, Leon, Or, IBk e IBe larunbat, Samper laronbat; Lç 


mende. 

407


sabato, Ur (V), Ker zapatu, Ip y Hual neskanegun). Larunbat egun batez. Barb Leg 140. v. tbn. AA II 43. Arr 

May 135. 

- LARUNBAT EGUNKARA. En sábado. v. larunbatkara. Eta hauk guziak larunbat egun-kara egin izan 

ditut. Lg II 200. 

- LARUNBAT GUREN. Sábado Santo. Larunbat guren eguna izanarren. A Ardi 43. Aurten Salvador-en 

Larunbat Gurenez. Or Poem 552. 

- LARUNBAT OROZ. Todos los sábados. v. larunbatoro. Larunt oroz egiteko badu. Arch ms. (ap. DRA). 

- LARUNBAT SAINDU. Sábado Santo. Larunbat sainduko konpletetarik. Hm 179. Ortzilare eta lagunbat 

sainduz. JesBih 469. Urte bereko laurenbat santu egunean. Izt C 473. Larunbat-Santu egunean. KIkG 64. 

Larunbat Saindu bat iragan ondoan urruneko urarte baten bakean. Ardoy SFran 257. v. tbn. Jaur 156 (lagunbat 

saindu). 

Etim. Quizá de lagunen bate 'reunión de los compañeros'. 

larunbatar. "Sabatarios, así llaman a los Hebreos" Lar. 

larunbatkara (H). En sábado. "Larunbat kara, en jour de samedi (Lg) [tal vez por larunbat egun-kara Lg II 

200]" H (s.v. kara). v. LARUNBAT EGUNKARA. Eta hori bera gatik etsai zituen Iesusek Iuduak, zeren 

holakorik egiten zuen larunbat-kara. HeH Io 5, 16 (Lç sabatoan, He sabato egunean, Dv larunbat egunean, LE 

y Ol larunbatean, TB y EvS errepausuko egunean, Leon larunbatarekin, Ker zapatuz, IBk e IBe larunbatez). 

Azkue (s.v. -kara) traduce "hacia el sábado". 

larunbatkari (H, s.v. kara). En sábado. v. larunbatkara. Gaitziturik zeren larunbat-kari sendatzen zuen 

Iesusek. HeH Lc 13, 14 (Leon larunbat-kari; Oteiza sapatuan, Brunet sapatu egunean). 

larunbatoro. Todos los sábados. Larunbat oro gure Ordenan kantatzen zan meza bat. Bv AsL 201. 

Larunbat oro [...] errezatu oi zuen. Arr May 155. Larunbatoro berritu bear ziran [ogiak]. Ir YKBiz 111n. 

Zartagiko lodia larunbat oro, lentejak ostiraletan. Berron Kijote 31. 

larhundo. v. 1 larrondo. 

larunt. v. larunbat. 

laruska. "Laruskie, lo amarillento (V-gip)" Iz IzG. 

lar-xuri. v. LARRU-ZURI. 

lasa. v. lasai; 1 lats; laz. 

lasabide. v. lasapide. 

lasagotu. v. lasaiagotu. 

lasai (Dv, H (V, G)), lasa, lasari. Tr. Documentado en Mendiburu y textos guipuzcoanos desde mediados del 

s. XVIII. Se encuentran tbn. algunos ejs. en Añibarro, Enbeita, Otxolua, Iratzeder, Mattin y Xalbador. Lasai es la 

forma más general. Se documenta sólo lasa en Añibarro (en la expr. lasa emon), Arrese Beitia (AmaE 401, 

versos en dial. guipuzcoano) y Udarregi (50) y, junto a lasai, en Beovide, Mocoroa, Azkue, Otxolua, Labayen, 

Orixe, Lizardi, Etxaide, Munita, Villasante, Ibiñagabeitia y Uztapide. Hay lasari, metri causa, en EusJok II. En 

DFrec hay 84 ejs. de lasai y 5 de lasa. 

1. (Usos predicativos y adverbiales). Tranquilo, tranquilamente, con tranquilidad; cómodo, cómodamente, 

holgadamente. "Etzaitezela estutu, zaude lasai (Echve), [...] restez libre" Dv. "D'une manière lâche, non tendue, 

non serrée. Amplement, largement. Sans gêne, à son gré" H (Harriet trae además la var. losaia 'forme altérée de 

lasaia' que no se encuentra en los textos). "Tranquilo. Lasa bizi naiz ni, yo vivo tranquilo" SMuj EEs 1921, 104. 

v. lasaiki. Aixa ta lasai kabitzen dira. Lar SAgust 10. Etzion [...] ipiñi muga-arririk [...] ibilli zitezen lasai eta 

zabal. Ib. 10. Sekulan bekaturik egin ezpalute bezain lasai bizitzea. Mb IArg I 247. Lasai gelditzea. Ib. 83. Nik 

loa ere neurrian ta ezin geiagoan emango dizut, ta ez orañartean bezeñ lasai. Cb Eg II 42. Egon zaite lasai eta 

soseguz. Arr GB 13. Fortuna egin dezu / bizitzeko lasai. Xe 289 (v. tbn. 235). Penitentziako bidian dabiltz ertsi 

ta estu eta gu gabiltz penitenziarik gabe lasa ta zabal! Bv AsL 194. Ar beza asnasa lasai. Ib. 142. Urretan omen 

dauka / asko abundantzi / lasai egiñ dezake / mantendu ta jantzi. AzpPr 47 (30 lasa). 


mende.


(s. XX). Parra lasai egiñaz. Goñi 37. Uritar andikiak baño askozaz lasai ta askatuago dabill. Ag G 151 (v. 

tbn. 253). Gogoa [...] noiz ote degu lasa, [...] estutasun gabe? A EEs 1916, 301. [Iguinik andiena eman zidan] 

Isabel ainbat lasaiago ta pozago ikusteak. A Ardi 117. Bakotxa[k] [sic] bere etxean / lasai aritzen da. EusJok 

119 (v. tbn. II 163). Ez bildurtu, ba, ama gaixua / lasari egon etxian. EusJok II 154. Atozte lasai, / etzaiteztela 

bildurtu! Tx B I 93. Kuidado gabe jan zazu lasai. Tx B II 153. [Lizarraren] azpian, amabi lagun / lasai eseri 

ditezke. "Cómodamente". Or Eus 311. Neskak lasago dauka biotza. Ib. 77. Pausoa balute lasa [...]. "Si es que 

aflojan su paso". Ib. 337. Biok eskutik bide estu ori / lasai igaro dezagun. Or BM 62. Egizu lo lasai. SMitx Aranz 

206. Oparo ta lasai etxean bizi ziran. JAIraz Bizia 16. Bakarrik itzultzea bazterrak lasai arakatzeko. Etxde JJ 

203. Erantzunak jator eta lasai bota zitun. Ib. 194. Ago lasai, etxean ezpaitun okerrekorik gertatu. Ib. 121. Eta 

gu onen lasai, oraindik lanak atzeratuta. NEtx Antz 32. Sar zaitezte eta exeri lasai. Izeta DirG 33. Etorri lasai 

berriro ere / zeuen etxera bezela. Basarri 70 (v. tbn. 152). Gure gaztea ibil zale da; / etxean ez dago lasai. Ib. 

136. Alperrak lasai jango dau / langillearen lepotik. BEnb NereA 53. Len talua ta gaztañak janda / lasai gendun 

bizitzia. Ib. 218. Pekatu geiago ta lasaiago egitearren. MAtx Gazt 101. Askoz lasaiago geldituko zera dan-dana 

apaizari esanda. Ib. 52. Lasai ta patxara onean bizi da. Vill Jaink 107 (v. tbn. 113). Egon lasai, ez estutu. Lab 

SuEm 205 (EEguna 97 lasa). Eskopetadunak, zaldizkoak iritxi-ala, bere txispaz jo ta lurreratzen zituan lasai. 

NEtx LBB 167. Lasai sentitzen ez bazara [...]. Lasa Poem 90. Kezkarik gabe / biziko aiz lasa. Uzt Sas 263. 

Noiznai ez da izaten / olako saria / lasai egingo zuten / Gabon-aparia. Ib. 274. Eneukan lasai barrena. Uzt LEG 

II 202. Kontzientzia lasai dadukat. Xa Odol 270. Atsalditxo bat nai nuke lasai-antzean itzegin aal izateko. 

Berron Kijote 166. Batere larritu gabe, lasai ari da bere lanean. MEIG I 131. 

v. tbn. Sor Bar 46. Moc Damu 16. Ill Testim 28. JanEd II 82. Arrantz 156. Jaukol Biozk 25. Otx 80 (75 lasa). 

Alz Bern 58. Enb 97. Ldi BB 70. Ir YKBiz 274. ABar Goi 15. TAg Uzt 196. Lek EunD 41. EA OlBe 16. Iratz 37. 

Mde Pr 183. Anab Poli 53. Txill Let 26. Ugalde Iltz 49. Onaind in Gazt MusIx 155. Arti Ipuin 77. And AUzta 

143. Mattin 151. Ibiñ Virgil 103 (31 lasa). Salav 96. Lasa: EEs 1921, 104. 

(Lar, Añ (G)). (Con reduplicación intensiva). "Holgadamente, lasai lasai" Lar y Añ. Lasa-lasa jan. Moc 

Damu 31. Ez dago lasa-lasa Gorriren kolkoa. "No está en calma". Or Eus 57 (v. tbn. Mi 49 lasa-lasa). Lasa-lasa 

garbi zezaken Piarres tiro batez eta gero gorputza [...] ezkutatu. Etxde JJ 116. Erritik aparte ostatu batean 

lasai-lasai bizitzen. Ib. 117. Lasa-lasa pipa erreaz. Vill Jaink 164. Elkarrekin lasai-lasai izketan. Berron Kijote 

187. John Steinbeck-ek [...] lasai-lasai erabili zuen East of Eden titulua. MEIG IV 83. v. tbn. Izeta DirG 74. Osk 

Kurl 93. Meza bukatuta, lasa-lasak irteten dirala ikusten da! Elizondo KristPE 6 (ap. DRA). 

(Det.). Zuek usteko dezute bañan / enago oso lasaia. Tx B III 119 (v. tbn. en contexto similar Tx B II 109 y 

I 83, Uzt Sas 89 lasaia(k) egon). Egin bearrak bete ditugu, / oraintxe gaude lasaiak. Lopategi in Mattin 29. 

En abundancia. Biyotz gogorrak ere [...] / bigundu oi dira; / izerdi edo malkua lasai / bota dutenak badira. 

Ud 139. Jan da eran lasai emanak dira / ara juan diradenari. EusJok 155. Sagardo ona / saltzen dan tokira, / 

gaur lasai erateko / ez gaude kupira. JanEd II 138. Jana ta irabazia lasa zedukaten aiekin. Or SCruz 140. 

Egoarri gitxikotzat yotzen gaituzu, ta eramapenez lasa orni gaiteala, diguzu esaten. Ldi IL 68. Zurrumurru oek 

aizatuta, dirua lasai zijoan Getaritik jokalarien aurka. TAg Uzt 219. Jantzi on eta garbi, ta zarpalla ere bai 

ausarki. Zaku, kaja, saski ta zamukak lasai. Anab Aprika 29. Eman jan da edan lasai / neska mutillari. And 

AUzta 124. [Arbendolak] osto geiegiz itzala lasai egiten baldin badu [...]. Ibiñ Virgil 73. 

2. (G-azp-goi), lasa (V, G, AN-larr, R). Ref.: A (lasa); Asp Leiz2 (lasa); Gte Erd 18. (Adj.). Tranquilo, 

relajado. "Lasa (V, G, R), satisfecho" A. "Tranquilo. Gizon lasa" Asp Leiz2. Gurasuak bizi-modu lasa-xamar 

bat izateko. Bv AsL 140. Eriotzaren etor bildurrak / estututzen du lasaia. Tx B 185. Zer nai gauza esan libre, / 

modu lasayian. Ib. 148. Aize lasaia yostetan ari zen zutoin-ezurretan. 'Et le vent, qui était doux'. Or Mi 119. 

Gizagaxoak lasai-samarra dirudian arren, izerdi ederrak atera ditu. Ldi IL 25 (57 lasa). [Noranai] sartzen naiz 

arnasa lasaz. "Con la conciencia tranquila" Or Eus 197. Lo lasaia. TAg Uzt 75. Atsegin lasaiagoa ta zorion 

aundiagoa. Ib. 302. Eztago artzaiarentzat mendian egonaldi lasairik. Etxde JJ 25. Piarresek etzula arnas 

lasairik izango Xalbat bizidunen artetik baztertu arte. Ib. 120. Bizimodu lasaia. Osk Kurl 16. Parre-algara lasai 

eta axolakabea. MEIG III 54. Lorik lasaiena kezkatuko ez duten haur ametsak. MEIG I 170. v. tbn. NEtx LBB 

266. (Aplicado al lenguaje, costumbres..., sin el sentido negativo de (4)). Badute nora jo kontu-kontari 

aritzeaz lotsatzen ez direnek eta hizkera lasai gatz-ozpinduaren aldekoek. MEIG II 131 (v. tbn. en contexto 

similar MEIG II 103 herri hizkera lasaian, MEIG III 110 hizkera lasai-aberatsa du, MEIG VI 98 bertsolarien 

etorri ugaria eta lasaia). Oso gogoko baitzituen Vernek [...] haien jendetasunak artean gehiegi hondatu ez zituen 

[amerikanoen] ohitura lasaiak. MEIG I 181s. (AN-gip ap. Gte Erd; A Apend), lasa (AN-larr ap. Asp Leiz2). 

"Eguraldi lasa, tiempo magnífico" A Apend. "Templado (tiempo atmosférico)" Asp Leiz2. "Egualdi lasaia dago 

(AN-gip)" Gte Erd 86. 

3. (G-bet, AN; Lar, Añ (G), Dv), lasa (V-ple, AN-larr). Ref.: A (lasai, lasa); Asp Leiz2 (lasa). Ancho, 

holgado, amplio; flojo, suelto. "Holgado, ancho", "floxo, no apretado" Lar y Añ. "Desatesado" Lar. "Lâche, qui 

n'est pas serré" Dv. "1. lache, non tendu, non serré. Lokarri lasaia, lien lâche. Orapillo lasaia, nœud non serré; 2. 

ample, large. Alpargata lasaiak, sandales amples. Non retenu, non attaché. Beia, zakurra lasai dago, la vache 

n'est pas attaché, le chien est détaché" Ib. v. nasai. Edozein gauza txiki ta andi, lasai, estu, zabal, mear [...]. 

Mb OtGai I (ed. 1904), 174. Nondik nabil ni: bide estu edo lasaietik, ate zabal edo estutik? Cb Eg II 133. Inguru 


mende. 

409


guztia da arri urdiñetarako lasai, bigun, gozandetsuz josia. 'Piedras anchas, blandas'. Izt C 59. [Jaungoikoak 

basauntzari] udaoro jantzi lasai gorri bat eta gero neguan beste arre beroago bat ematen diozkala. Arr GB 63. 

Rafael orrek ankak ariñak / ta petxu lasaia ditu. EusJok 167. Pantaloi lasaiak. Xe 226. Sukaldea, lasai samarra, 

euskal baserri guztikoen irudira. Ag G 15. Kokozpeko larrua idi zarraren antzera lasai. Ib. 374. Etxean 

bazedukat / traje bat berria, / [...] txaleku lasaia ta / gerriko gorria. Tx B 116. Ondamenera daraman atea 

lasaia da ta bidea zabala, ta asko sartzen dira andik. Ir YKBiz 138. Emen dena da bazterrik gabea, zabal, aundi, 

lasai. Vill Jaink 148. 

(Usos adverbiales y predicativos). Udaberriz, gaur lasai dezun sotana ori [...] lertzeko zorian izango dezu. 

A Ardi 94s. Naia mee daruat: / ardatz-antzo yabilt, lasai, arat-onat. "Se mueve a todos los rumbos como una 

lanzadera suelta". Laux BBa 4. [Txindurriak beste tokia] berena baño erosoagotzat edo lasagotzat yotzen badu 

[...]. Ldi Y 1933, 86. Ta oñezko ta zaldizko oro, aougalak lasai izaki, atxintxika bijoaz. Zait Sof 132. Kortxoa 

seboaz igortzia sartu zuan, doi-doi; ez estuegi [...]; ez lasaiegi. Anab Poli 34. Ligea eta Pilodoke, adatsa lepo 

zuri istatsuetan lasai. 'La chevelure brillante flottait sur un cou éclatant'. Ibiñ Virgil 114. Ekaitzek eta zeruko 

ezotasun aldakorrek bideak aldatu orduko eta Iupiterrek len estu zirenak lasatu eta lasa zeudenak estutu 

ondoren [...]. Ib. 78. Gida-uala lasai utzi zion Rozinanteri. "Soltó la rienda a Rocinante". Berron Kijote 63. 

Jakitearen aurrerakuntzak, lasai zeudenak lotuaz [...]. MEIG VI 85. (Ref. al sentido, significado de una 

palabra). Tentazio itza lasai artzen bada, euskerazko axekaldia da. [...] Estuago artzen badegu esan nai du 

[...]. Inza Azalp 148. Badakit euskarazko esaera lasaiegi datorkigula, nolanahiko esanak "esaerak" direlako 

ezinbestean: dena den [...]. MEIG VI 186. 

No tupido, transparente. "Lâche, peu serré, en parlant d'un tissu" H, que cita el ej. de AA. [Aita Santuak] 

agindu zuen gañera, ez ditezela izan [emakumeen] estalkiak lasaiak, baizik tapituak. AA I 452. Gaizki dirudi 

[emakumea] estalki lasai ta sarearen anzekoakin egotea. Ib. 532. [Ehüliak] oihal üzten zerratzeko (estutu gabe, 

lasa). "Deja el paño sin terminar". Or Eus 281. Armi-armak sare lasaiak edatzen ditu ateetan. "Laxos". Ibiñ 

Virgil 112. 

(Ref. al capital). [Dendak] erosleak asko ta onak eta eskuarte lasaia zuen. TAg Uzt 17. 

(Tierra) suelta. Toki arritsuetan, erreka-inguru ta lur lasai ta erabilietan oso ondo ematen du. Munita 54. 

[Intxaurrak] zain aundiak ditu ta asko; orregatik lur lasaiak nai berak. Ib. 50. Lur [...] azkatuak ta lasak badira, 

ondo dator. Karelurra onena. Ib. 50. 

"Egualdi epelarekin euri lasaia ari du (AN-gip), euri lazo lazoa ari du (B)" Gte Erd 111. 

4. (Añ (G, AN), vEys, Dv, H (V, G)), lasa. (Aplicado a personas) despreocupado, negligente, licencioso, 

libertino; (ref. a la vida, costumbres, maneras...) relajado, disipado, licencioso, laxo. "Perezoso" Añ. "Libre (fig.). 

Ematzar lasai oituak (Cb), mauvaises femmes habituées à être libres" Dv. "4. dissolu, libre, dévergondé. [...] 

Aztura lasaiak, mœurs libres, relâchées. [...] 6. lâche, négligent, sans soin, désordonné. [...] Mirabe lasaia bere 

bearrean, domestique négligent en son travail; 7. dépensier, sans esprit d'économie, qui use des choses trop 

abondamment. Aditu nintzan kozinari lasaia zinela" H. [Alferrak] bere bizimodu lasai epelarekin agerzen du 

[...]. Mb IArg I 82. [Infernurako bide] atsegin lasaiez, ondasunkunz lausengariz [...] ta arrotasunez betea. Ib. 93. 

Gorputz lasaiegi ta [...] gurari gaistoetan [...] lege gabe oitua. Cb Eg II 42. Guraso baldan lasaiegi izan diranak 

[...] zeñ estu ta larri eriotzan arkituko diran! Cb Eg III 360. Gazte egunetan eraman zuteenak bizitza lasai, 

mundutar ta gaiztoa. Mg CC 221. Konfesore lasai, mundu zale ta nola alakoa. Ib. 135. Jende gazte lasai urte 

guzian Sakramentuetatik igesi ebilli diranak. Ib. 209 (v. tbn. 190, salvo errata, latsai). [Eren pekatua ez 

ezagutzea] ez dator txit kontuz bizi diralako eta utsegiterik egiten eztuelako, eta bai [...] las[a]iak diralako. Gco 

I 432. Ez dira beillan egoteko eraman bear mutill eta neska arro-lasaiak, bestela [...] beillariak egongo dira 

izketa lasaietan. AA I 543. Españako legeak agindua daukee, onelako au lasaidunai azoteak ematea. AA II 119. 

Beste batzuek dira lasaiegiak edo obrazko bekatuak baizik ezertan artzen ez dituenak. Ib. 141. Bizimodu lasai au 

dala bekatu askotan erortzeko perill andi-urkoa. AA III 607. Diabruaren maliziak [izaten dira] [...] 

lasaiarazteko eta konfiarazteko bizi modu lasaiean. LE Urt 425 (ms. 152v lazarastekó [...] bizimodu lázoan). 

Baña bere astura lasai gaiztoakgatik Jainkoak il zuen. Lard 50. Beste gazte bizitza lasaiko batzuek, gizatxarkeri 

pixuenetakoak egiten ziozkaten. Aran SIgn 50. Ai! Pekatari itsu / lasa ta galdua. / Txit da urrikarria / zure 

estadua. Mixio Santuetarako kantak (1879), 6 (ap. DRA). Gazte bat, iñoiz ere itz lasai bat bederik bere aurrian 

esatia ametitu nai etzuena. Bv AsL 26. Etxekalte guztiak eta emakume arrotz lasai batzuek. Ag G 351. Ni 

saiatzen naizen bezela ta... A! Andre lasai oietako baten eskubetan erori baziñan, ez dakit zer egingo zenduben! 

Alz Bern 53. --Azkeneko ordu arte egon, eta gero dira larriyak. [...] Zaude ixilik, lasai tzarra. Ib. 61. Lasaiegia 

izan naiz, ezagutzen det; bañan gure Jaungoiko onak lagundu dit [...] ibillera lotsagarri oiek amaitzen. Alz Ram 

44. Ez bere oitura lasaietan geigo kutsutzeagatik. ABar Goi 58. [Gelditzen da arrisku ura] jendeak ez ote duen 

begiratuko sustar lasaietara, ondore latzetara baiño geiago. [...] Moral onek ortara darama gizadia. Vill Jaink 

83. Ameriketako oitura lasaietan galdua arkitu zan. [...] Emen pekaturik beltzena zana, an lege egiña ikusten 

zuan. NEtx LBB 30. Ordukoek [...] ohituretan lasaiago bezala, askatuago ere zuten mingaina mintzatzeko. MIH 

246. Bekatu oen guztien ama da, gazteetan, bizitza lasai-berdea. AA III 608. Bizitza lasai-berdean, kutizian 

edo beste guraren batean. Ib. 612. Naiz ezkonduak izan itz lasai-loiak darieztezela. Ib. 381. 

(Uso adv.). "Errespetuzko edozeiñekiñ egoin lirakean baño lasaiago egon oi dire elizan (HeH), ils se donnet 


mende. 

410


dans une église plus de liberté qu'auprès de toute personne digne de respect" Dv. "Librement, d'une manière 

dissolue" H. Gaztetan gaizki eziak, ta arin ta lasai oituak. Cb Eg III 360. [Nolako] dilijenziak egin bear ez 

dira ezitzeko aragi gaizkira oitua? Nolako kontua begi ain lasai ebilli diranekin? Mg CC 173. Ta auen gaiñetik 

Marzela ederra garaile, libre ta lasai. "Libre y desenfadadamente". Berron Kijote 140. 

5. "Lasai (Hb), mou, languissant" Lh. 

6. (Uso sust.). Momento de calma, tranquilidad. Daramagun lasterra neurtzea ez da erraz. [...] Baditugu, 

bestetan bezala, ezinegonak eta lasaiak. MEIG IX 58. 

- LASAI ASKI, L. ASKO. Tranquilamente; holgadamente. Euki zitzakean lasai aski amar bei okullu 

zabalean. TAg Uzt 16. Lasai asko lo egin zun gau artan. Etxde JJ 49. Berak lasai asko erantzungo zien. Ib. 136. 

Gandua argien atzetik lasai asko altxatzen zala. Txill Let 50. Or exerita dijoaztenak lasai asko zeudek. Ugalde 

Iltz 53. Lasai asko dijoaz lotara. Vill Jaink 123. Lasai aski jokatu dut. MEIG V 72. Horrenbestez esan daiteke, 

lasai asko [...]. Ib. 92. v. tbn. Lasai asko: Munita 100. Ibiñ Virgil 75. Lasai aski: Berron Kijote 113. 

- LASAI BAINO LASAIAGO. Tranquilamente. Lasai baino lasaiago bizi ziren herritarren artean. MEIG VI 

56. Lasai baino lasaiago idatzi nuen behin [...]. Ib. 132. 

- LASAI EGIN. "Aflojar , lasaitu, nasaitu, lasai, nasai egin [...]" Lar. 

- LASA EMON. "Lasa (V-ger-m), otorgar. Lasa emon (V-arr), dar rienda suelta" A. Neure buruari emeko 

atsegin zoroetan eta bekatu-gauzeetan lasa emonda, etse au infernurako egiteko. Añ EL 2 76. 

- LASAI-HERTSI EGIN. Aflojar y estirar, hacer un tira y afloja. [Jan-edanean] galga bear du zintzurrak lasaertsi 

egiteko. "Itaque freni gutturis temperata relaxatione et constrictione tenendi sunt". Or Aitork 282s. 

- LASAI-LASAIA. Tranquilamente. Godalet bat pattarez bete eta [...] gero, lasai-lasaia, ukaldi batekin 

lurrera aurdiki zuen. Mde HaurB 84. Han egonen da lasai lasaia lagunak zer derasan entzuten. Xa Odol 63. 

- LASAI-LASAI EGIN. Tranquilizar(se), calmar(se). Esanokaz lasa-lasa egindda alde egin eben 

andrandijak. Otx 48. 

- LASAI-NAHI. Deseo de una vida tranquila, despreocupada. [Udaldiko oporraldietan] apainkeriak eta 

lasainaiak zoratuta zerabiltzkin senar-emazteak. Atsegin bizitzari burua lotu zioten ezkero, aundizkien neurrian 

bizi nai izan zuen. TAg Uzt 171. 

- LASAIRIK. a) Tranquilamente, con tranquilidad. An jarri dira dama-galaiak / biotza apur bat lasairik. 

"Con un poco más tranquilidad de corazón". Or Eus 223. Zoazkite, ar nadien nigarrez lasairik. Iratz 87. b) 

Lasarik uzten zituen beti beazketan. "Las dejaba flojas a fuerza de manosearlas". Or Eus 47. 

- LASAIXEAGO, LASAIXAGO. Más tranquilamente. Ta gizona berriz lasaixeago bizitzen ikusiko dezu. 

JAIraz Bizia 60 (v. tbn. 104). Zu zauden tokian arnasa lasaxeago dut. Or Aitork 390. Hola lasaixago pasatuko / 

degu aurtengo negua. Xa EzinB 137. Gure aldera aldatu nahi nituzke horratik bertsook, neurria lasaixeago 

hartzea zilegi bazait. MEIG I 239. Arratsaldean lasaixeago aritu zitzaizkigun [bertsolari zaharragoak]. MEIG III 

83. 

Etim. Relacionado obviamente con nasai y con vizc. asa(g)o 'lejos', comparativo en su origen. 

lasaiagotu, lasagotu. Hacer más libre, más suelto. Orain ez aspaldi arte, elizgaiei lotuxegi egona dan gure 

elederrari [...] esapidea [...] lasagotzea. Gazt MusIx 7. 

lasaialdi (G, AN ap. A), lasa-aldi, lasatu-aldi (G ap. A, que cita a Lard). Desahogo, alivio. Bere gelan 

sartu eta negarrari eman zion [...]. Lasatu-aldia artu zuenean, irten zan eta [...]. Lard 57 (v. tbn. 56). Abagune 

oni eskar, artu bide duan lasa-aldia. Ldi IL 47. Andik aurrera, noizean bein norekin lasaialdi bat artua ba 

zeukan. JAIraz Bizia 96. Itzak ezpazioten barrenari nai besteko lasaialdirik ematen [...]. Etxde JJ 26. Platonen 

asazkaldirik (lasai-aldi, nasai-aldi) ederrena orixe zenuen, alegia, elkar-izketa. Zait Plat 23. Atxotxo biak an 

zeuden beren mingaiñei lasai-aldi bat ematen. NEtx LBB 170. [Ez lukete hartuko] lasaialdi makala. MIH 239. 

lasaiarazi. 1. Hacer a alguien despreocupado, negligente, licencioso. v. lasaitu. Diabruaren maliziak 

[izaten dira] [...] lasaiarazteko eta konfiarazteko bizi modu lasaiean. LE Urt 425 (ms. 152v lazarastekó [...] 

bizimodu lázoan). 2. lasaiazi. Tranquilizar, calmar. Aztoratu zan Rozinante; lasaiazi zuan Don Kijotek. 


lasaibide. v. lasapide. 

lasaide (Lar H). "Holganza" Lar. 

lasaiera (Lar H). "Lasitud , lasamiento" Lar. v. lasaimendu. 

lasaigaitz, lasa-gaitz. Difícil de aliviar, de tranquilizar. Beti kolko-zimur ni Iainkoarekin, beti lasa-gaitz. 


mende. 

411


Etorri zaida zabal-garaia ere. Or QA 149. 

lasaigarri (Lar H). 1. "Hijuela con que se ensancha lo que viene estrecho" Lar. "Ensanchas en el vestido, 

lasaigarriak, zabalgarriak" Ib. "Laxativo" Ib. 2. "Qui est propre à causer du relâchement, de la négligence, à 

rendre libre, débordé, dissolu dans les manières, dans les mœurs" H. Esango dituztela itz berdeak ta eman 

gazteai konseju gaizto lasaigarriak? Mg CC 172. 3. (Chaho, H), lasagarri. (Lo) que tranquiliza, relaja; 

tranquilizante, relajante. Ona emen, lozorroak artuta amets izugarri asko egiten zituelako ikaraz oira joan nai 

etzuen ume bati lagun batzuek erakutsi zioten lasagarria. Mok EEs 1924, 106. Negu luzeko kezkak saiestu ta an 

dizute gogo-lasaigarri, egon-leku zoragarria. NEtx Antz 154. 4. "Qui peut être lâché, détendu, desserré, 

détaché, délié, dénoué, élargi, rendu ample" H. 

lasaikeria (H), lasakeria. Libertinaje, licencia, desenfreno, relajación, dejadez. Tr. Documentado en 

algunos autores meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 3 ejs. Lasaikeriz ta itsuki ibilliz 

berriro bekatuaren putzuan ondatzen diranak. Mb IArg I 247. Lasaikeria ta ajol-kabea baizik ez diran guraso ta 

ait-amak. Ib. 95. Nagitasun eta lasakeria (B, 1792). BOEans 345. Ez dira eztaietara deitu bear lasaikerian edo 

bekaturako bidea ematen ibilli oi diranak. AA I 605. Edanean, jokoan edo lasaikerietan. AA II 60. Egia da gure 

errietan ez dala lasaikeri txit andirik ekusten. Ib. 120. Orra konsejutxoak / zeurk ongi kunplitu: [...]. / Betetzen 

badituzu / lasaikeri gabe [...]. Izt Po 67. Israeltarrak emakume aien edertasuna ikusirik [...] itsutu eta 

lilluraturik, lasaikerian nastu ziran. Lard 103. [Salomon] lasaikeria iguingarrietan sartu zanean [...]. Ib. 216. 

Lasaikerira asko / gaude emanak. AzpPr 131. Etorri ziran asko baserriyetatik uriyetara; emen okertu dira, nai 

izan duten lasaikeriya billatu dute. IArt Itzald II 48. Zure lasaikeri ta loikeriak, zure zabarkeri ta lizunkeri 

guziak. ArgiDL 95. Itzik santuenak lasaikeriz austen zittuan bat izan zan Lutero. Inza Azalp 96. An ondasun 

guziak ondatu zituen, lasaikerian bizi zala. Ir YKBiz 300. Lasaikeri igeskorra maitatuz. "Fugitivam libertatem". 

Or Aitork 57. [Emakume] ura Ameriketako lasaikerian jaioa ta azia zan. NEtx LBB 71. Egun artako lasaikeri 

geiegiaz, zabartu xamarra zebillen. "Con la demasiada libertad de aquel día". Berron Kijote 171. 

Gramatikalarien axolagabekeria batetik eta idazleen lasaikeria bestetik. MEIG II 129. Mende luzeen lasaikeriak 

honenbeste eginkizun bizkarreratu digun garaian. MIH 284. "Zeren, senarra utzi ta zer egin dezake bere 

aldetik zijoan emakume gajoak? Au dela-ta, lika bikaña duk diruaren falta". Gogorra zan lasaikeria au, bañan 

arrazoia edo ez al zuen Yonek? Txill Let 84. 

lasaiki, lasaki. 1. Tranquilamente. Lasaki / ta ixilka ari naizela / [...] yaten. Ldi BB 12. Eta daldara bat 

gabe patxadan daude lasaiki. Iratz 50. Haitzpe goxo batean lasaiki jarria. Ib. 49. Ahal zuen bezain lasaiki 

galdegin zion. Mde HaurB 40. Edaten ari zen, emeki baina lasaiki. Ib. 12. Lasaiki aztertuaz, zuloa non egin 

erabaki zuan. Anab Poli 33. Ohituak gaude hitzen adierekin lasaiki jostatzen. MEIG VI 170. Alfer lana eginik 

itzultzen bagara ere, lasaikiago abia gaitezke bide berrien bila. MEIG IV 99. 2. "Amplement, spacieusement, 

largement, abondamment" Chaho. 

lasaikiro. Licenciosamente, relajadamente. "Holgadamente" Lar. "Desembarazadamente, [...] lasai, 

nasaikiro" Ib. [Zu mugitzeko bear ez dan jolasetara] zurekin lasaikiro ibiltzeko asmoan. AA III 552. 

lasaikizun. "Qui doit être lâché, détendu, désserré, délié, dénoué, détaché, n'être pas retenu; élargi, rendu ample" 

H. 

lasaimendu (Lar, Hb ap. Lh). "Lasitud , lasamiento" Lar. "Lassitude" Lh. Cf. H: "Larramendi donne à 

cette terme l'acception de: lassitud, fatigue, [...]. L'acception est inadmissible, aussi bien que la dérivation. 

Lasaiera, -mendua, signifieraient tout le contraire de lassitude". 

lasain. "(Hb), espèce de beignet" Lh. 

lasaipen, lasapen. Desahogo, alivio, tranquilidad. v. lasapide. Nork dakike, olerkari ezpada, zein 

bearrezko degun gure lasapenerako [...] erditze ori! Ldi IL 28. 

lasaipide. v. lasapide. 

lasairo. "Flojamente (G, AN)" Añ. 

lasaitasun (H), lasatasun. Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec 

hay 9 ejs. de lasaitasun. 1. Libertinaje, licencia, relajación. "Lâcheté, défaut de zèle. Iaunaren aginduen 


mende. 

412


egitean lasaitasuna, [...]; défaut de soin, d'ordre. Eginbideetan lasaitasuna, [...]; défaut de raisonnable épargne. 

Iantzian, iateko apaintzean lasaitasuna, [...]; liberté, libertinage, défaut de retenue et de modestie dans les 

manières, discours, actions. Solasetan, [...], egitetan, azturetan lasaitasuna" H. v. lasaikeria. Zure barrengo 

libertade geiegi ta eragabeko lasaitasun ori autsi, ta ukatzea zuk bear dezu. Cb Eg III 389. Etsai gaiztuen 

tentaziyuak / ezpaninduke josiko, / pekatuaren lasatasunak / nuke adieraziko. (Interpr?). Xe 363. 

2. (G, AN ap. A; Lar, Añ (G, AN), H). "Flojedad que no aprieta" Lar y Añ. "État, qualité de ce qui est 

lâche, desserré, détendu, délié, dénoué, détaché, laissé en liberté, élargi, rendu ample" H. "Desahogo, anchura" 

A. Amabi lagun kabitzen zireala bertan lasaitasun andian eseririk naierara. Izt C 136 (v. tbn. 3). [Ataka bat] 

zeñetatik gizona jatxi ditekean eroso lasaitasun guztiarekin. Ib. 66. Meriñakia azpitik eta / gero soñeko berriya, / 

lasaitasunak galdu ez ditzan / kortsiatua gerriya. Xe 318 (v. tbn. 312). Gelak txikik. [...] Kutxa ta maletatxo [...] 

aiek naiko ziran bi gelatako lasaitasuna galtzeko. JAIraz Bizia 40. 

3. (Lar, H), lasatasun. Tranquilidad, calma; alivio, desahogo. "Holganza" Lar. Bihotzaren lasaitasun andi 

batekin arkitzen naz. Mb JBDev 177. Esan-al guztien gañekoa da [...] Gipuzkoako nekazaritzak egin daben 

aurrerapena eta bertako atxurlariak artu duten lasaitasuna. Izt C 182. Lo etzan zan, biotzeko lasatasun 

guziarekin. Lard 503. Egittasun on orren gogo-betea edo lasatasuna (satisfacción) daukagu. Echta Jos 269. 

Bizitza onak ematen duan animako lasaitasun eztian. Ag G 67. Pellok barkatu dio / mundu guztiyari, / nundik 

etorri zaio / lasaitasun ori? Tx B 155. Baña esturasunok lasatasun bigurtu ziran bat-batez. Otx 129. 

Lasaitasuna errez galtzen dezu, gizona. [...] Mediku batek bere buruaren jabe beti izan behar du. Lab EEguna 

67 (SuEm 196 lasatasun). Nolanai ere eztiok lasaitasun txikia emango. Etxde JJ 277. Jauna artuko du, barruko 

pakea ta lasaitasuna iritxiko. MAtx Gazt 92. Au da lasaitasuna artu dedana, ongi zerala jakin dedanean! NEtx 

LBB 80 (v. tbn. en contexto similar Arr GB 96 lasaitasuna artu). Ondo pentsatu ezkero, zer da / mendiko 

lasaitasuna? Uzt Sas 169. Batek bestia besarkatuaz / lasaitasun ederrian. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. Bake eta 

lasaitasun giroa behar baitu gure hizkuntzak. MEIG VII 171. [Leku eta pertsona izenak] ez baitira [...] hitzak 

erabil daitezkeen bezalako lasaitasunez erabiltzekoak. Ib. 81. v. tbn. Sor Bar 25. Ill Pill 29. Mde HaurB 76. Or 

Aitork 38. Vill Jaink 143. Berron Kijote 17. Lasatasun: Elizondo KristPE 13 (ap. DRA). 

4. "Lasitud , lasamiento" Lar. 

- LASAITASUN-ALDI. Desahogo, alivio. v. lasapide. Zein gozoak diran [...] konfesinoan sentitzen dituan 

lasaitasun-aldiak! Ezale 1897, 107a. 

- LASAITASUNEAN IZAN, JOAN... (Estar, ir...) tranquilo, relajado. Lasaitasunean noiz izan zera gizon? 

Beti damutu zaizu bezperako sasi-pakea. Txill Let 41. Baiña arrazkero, Patxi etzijoan lengo lasaitasunean. [...] 

Patxi kezketan bazijoan [...]. NEtx LBB 184. 

- LASAITASUNEZKO. (Adnom.). [Igarilari berriak] lasaitasunezko egokeran biarrian, anka-besoak batean 

erabiltzeko, igituko ditu batzuk eta gero bestiak. Anab EEs 1919, 153. 

lasaitu (G, AN; Lar, Añ (G, AN), H), lasatu (G-nav, AN-larr-ulz). Ref.: A; Asp Leiz2 (lasatu); Iz Als, Ulz 

(lasatu). Tr. Documentado exclusivamente en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. Emplean 

lasatu Lardizabal, Ayerbe, Illarramendi, Mokoroa, Labaien, Orixe (éste junto con part. lasa), Gandiaga e 

Ibiñagabeitia. En DFrec hay 13 ejs. de lasaitu y 2 de lasatu, todos ellos meridionales. 

1. Aflojar(se), ensanchar(se); soltar(se). "Laxar, aflojar", "tiramollar" Lar. "Aflojar, desahogar" A. 

Ustekabean lasaitu ta zabaldu zuen besoa ta besoko aurra andik [erori zen]. Mb IArg II 310. Ez zala digno aren 

oñetakoak lasaitzeko edo askatzeko. LE Urt 2 (ms. 1v lazatzekó). Instante artan idiki zekion adimentua [...] eta 

lasaitu zitzaion mia. Ib. 288. Zeñak zeuden lotuta zinta jazintozko batez, lasaituta erori etzitezen. Ur Ex 39, 19 

(Ker askatu). Guztiak bete zuten urdalla galanki, guztiak lasaitu zuten larrua ezin geiagoan, ia eztanda eragin 

artean. Ag G 55s. --Pillipe, obia dezu aitortu. [...] --(Eskuak lasatuaz). Lotu nai dezunian. Ill Pill 16. Arnasa 

estutzen asia zuan [...] eta antxe tenk egin bear izan du aspoak lasatu bitartean. Mok 13. Mokorrez berez ba du 

naiko zabalera, / ez diteke geiegi lasa aldamenera. "No se puede ensanchar demasiado a los lados". Or Eus 375. 

Laisterka [...] / galtzak lasatzera. "A soltarse el pantalón". Ib. 306. Galtzak estutu eta lasa bear gerri. "Le 

aprietan los pantalones y es forzoso que los afloje". Ib. 369. Ezkerreko ao-ugala lasaiturik [...]. Zait Sof 30. 

Kolko ximur au bein lasatzen didala. "Desahogando por fin este pecho encogido". Or Poem 524. Bere asmoari 

lotzen bazaio, ez da artatik lasatuko. Or QA 140. Mingañak lasaituta / arronka ederrikan: / naparrak etzuela / 

moztuko egurrikan. P. Yanzi Auspoa 77-78, 208. Korbata lasaitu. Anab Aprika 68. [Lira] ari-zurruntzen eta 

lasaitzen. Zait Plat 143. Giltzapetik lasa. "Desatada desta prisión". Or in Gazt MusIx 94. Esku-mutur-burniak 

ezin lasaturik. Lab SuEm 206. [Astoari] atzekaldea lasaituaz, or dijoakio bigarren trumoia kanpora. NEtx LBB 

184. Zaldien lepo lurrun-iarioak txalmapetik lasatzeko. Ibiñ Virgil 93. Ugalak lasatzen dizkie. Ib. 96. 

[Arraunlariak] besoak lasatzen baditu, laister eramango du batelak urak barrena amildegira. Ib. 73. Abere 

taldeak gazte diran bitartean [...] arrak lasatu itzatzu; aurrena izan zaite abereak Venusganatzen. "Solve 

mares". Ib. 95. Premiaren lokarriak lasatu ondoan [...]. MEIG VIII 58. v. tbn. Echve Imit 79. Lasatu: Ldi RIEV 

1929, 210. Gand Elorri 149. 

[Erretorikaren artea] itzak [...] noiz estutu edo gutxitu, noiz lasaitu edo zabaldu [...] erakusteko erreglak 

dirade. Cb EBO 46. 


mende. 

413


Librarse de. Balaanek [...] Balak erregeari esan zion [...] auzo bildurgarri argandik lasatu nai bazuen [...]; 

au egin ezkero [...] aisa ondatuko zituela. Lard 103. 

Atsegarri zaizko nekazariari artoaren lanak; eskuartea naikoxe lasaitzen batio arto-uztak. TAg Uzt 292 (v. 

tbn. 172). 

"Absolver, askatu, lasaitu" Izt. 

2. (G-azp-goi; Lar, Añ (G)), lasatu (V, G, R; H, que cita a Lard). Ref.: A (lasaitu, lasatu, lasau); Gte Erd 64. 

Tranquilizar(se), calmar(se), relajar(se), desahogar(se), aliviar(se). "Relajarse" Lar y Añ. "Desenfadarse, 

espaciarse" Lar. "Lasau (V-ger), consolarse" A. Ea, zure biotz ori zabaldu, ta amatu: geiago ere lasaitu ta 

Jainkoa ama ezazu. Cb Eg II 136. Argatik Manue larritzen zan, eta emazteak lasatu zuen. Lard 140. Eta biotza 

txit zabaldu eta lasatu zitzaion. Ib. 515. Zijoakidan biotz estu au lasaitzen. AB AmaE 283. Au gogoratzian / pena 

biotzian, / lasaituko gerade / kobratutzian. AzpPr 27. Epalliak dirautso / lasaitu dedilla, / egunero arturik / "Jel" 

markako "tila". Enb 208. Kezka guztiak baztarreratu, barren ori lasaitu. Alz Ram 33. Otoika lasa adi! 

'Desahógate orando'. Ldi BB 92 (IL 114 lasatu). Uste baiño lên lasa zitzaion / barnean zeukan arnasa. Or Eus 

381 (v. tbn. 306). Barren au lasa-naiez, aipatu / zidan Jaun errukibera. Ib. 122. Beti bezala jarrai zagun ta lasai 

gaitezen. ABar Goi 47. Norbaitekin lasaitu bear eta neri esaten zizkidan denak. JAIraz Bizia 125. Negar-zotinka 

lasaitu zun barrua. Etxde JJ 102. Orain lasaitu zan, [...] amorrua ustu zitzaion. Anab Poli 25. Bizimodua lasaitu 

dute; / sartu zaizkigu dirutan. Basarri 143. Itxaso zabalean begiak lasaitu. NEtx LBB 68s. Gure Lasarte prestua, 

/ amaika aldiz lasaitu nazu / ni izan arren estua. Uzt Sas 137. Orduan lasaitzen da / gizonen arnasa. Ib. 263. 

Ikusleak ikuskizun eder bezain ugarietan lasai ditzake begia eta gogoa. MEIG I 191 (MEIG VIII 42 lasatu). 

Atsegin malko xamurretan lasaitzen den mina. Ib. 164. Gero, urteen buruan, gauzak lasaitu ziren astiro eta 

poliki. MEIG VII 36s. v. tbn. Urruz Zer 96. Ill Testim 20. Tx B III 56. Otx 96 (lasattu). TAg Uzt 128. Munita 49. 

SMitx Aranz 61. Mde Pr 115. Izeta DirG 67. Osk Kurl 58. MAtx Gazt 56. Berron Kijote 227. Lasatu: Lab 

EEguna 113. Ibiñ Virgil 76. 

lasatu (AN-larr). "Ceder el frío atmosférico, templar. Egualdie lasatu du" Asp Leiz2. 

3. (H). Hacer(se) despreocupado, negligente, licencioso. Lasaitzen dira, kunplitzen ez dituzte penitenziak, ta 

biurtzen dira anzinakoak izatera. Mg CC 183. Baña anbesteraño lasaitua dago mundua, non gauz oetan bear 

litzakean arreta ipintzen ez dan. AA I 479. [Bekatu benial utsak] kalte andiak dakartzie, zeren anima lasaitzen 

eta prestatzen duen bekatu andietan erortzeko. AA III 497s. Bere biziera santuan izpirik lasaitu etzan, baizik 

[...] saiatu zan lan onak egitera. Arr May 112. "Distraer, barreatu, lasaitu" Izt. 

4. "Lasaitu (Hb), amollir, larguer" Lh. 

5. (Uso sust.). Tranquilidad, alivio. A zer lasaitua etorri zitzaiona! Anab Poli 49. Aparitxo bat egiñez artu 

genduan lasaitu ederra. Uzt Sas 25. 

- LASAITU-BEHAR. Necesidad de relajarse, tranquilizarse. Bakoitzak daukagu geretasun bat, gere amesa 

[...] gere antsi, apeta, egarria, geron lasatu bearra, ikasi naia, elburua. Ayerb EEs 1915, 262. 

- LASAIXEAGOTU. [Burniak] arren lasaxegotzeko esatear egon niz. "Me las aflojaran un poco". Or Poem 

547. 

lasaitxo. Dim. de lasai. Bular egokiyak, / mingaña lasaitxua. Xe 180. Naiz iñorena izan konzientzi lasatxo 

du. Munita 46. Aita ere izutu xamarra geratu zan; [...] Aitona zegoan lasaitxoena. Ugalde Iltz 37. (Uso adv.). 

[...]-- erantzun zion Xabalek lasaitxoago. Ugalde Iltz 50. 

lasaitze (H), lasatze (H). Consuelo, alivio. "Consolation" H, que cita a Lard. Semeak antziña aldegin zioten 

eta bere lasatze guzia Jakob noizbait itzultzearekin zeukan. Lard 47. 

lasaizale. Licencioso. An ikusi zituan bi neska lasai-zale aiek ["aitzakitarako" esan oi zaien oietakoak]. 

"Las dos distraídas mozas". Berron Kijote 45. 

lasaka (G-to ap. A). "Desenvuelto, libertino, lascivo" A. "Abandonado, despreocupado" SMuj EEs 1921, 104. 

Dagola ortxe, lasaka tzarra alain lasaka tzarra, iñori odolak berotzeko sortuba. EEs 1921, 57. 

lasapide (G-to ap. A Apend), lasaipide, lasaibide, lasabide. Desahogo, alivio. "Motivo de tranquilidad, 

esperanza de salud" A Apend. Zuen goragaleari [...] lasabidea eman ez artean, aiek larritasunak! Ldi IL 29 

(v. tbn. 46). Seme bati deritzon uste onez ta lasapidez betea. "Todo esperanza filial confiadísima". In Or BM 22. 

[Batitek] maillerdi baten aldea izanik / badik naiko lasaipide. "Está suficientemente tranquilo". Or Eus 308. Aiek 

ortan lasapide. "En esto confiaban ellos". Ib. 231. Eman lasaipide birikeri. "Desahóguense los pulmones". Or 

Poem 522. Itxaropide bakarra, lasapide bakarra [...]: zure urrikia. Or Aitork 283. Artzen du lasapide geixago 

Liburu Sainduetan. Ib. 132. Itokarrean, lasapiderik eta arnasik utzi gabe. Ib. 165. Bere gogo-lasaipidea ere 

etxetik urrun billatu bear. Etxde JJ 57 (v. tbn. 32). Jokaera au lasai-bide utsa da sikoanalisisarien ustez. Txill 

Let 75. Lasapide apur bat eman diogu [gaizkileari] muga hartaraino aurrera dadin. MEIG I 151. 


mende. 

414


- LASAPIDEZ. Confiadamente, con tranquilidad. "Au egingo yunagu" esatean, lasapidez ari gatxin. Or QA 

203. Zure alboan lekua lasapidez dugu itxaropen. "Fiducialiter". Or Aitork 239. Nik lasapidez eginen dut oiu 

Zure itzaren araura. "Fidenter". Ib. 313 (v. tbn. 31). 

lasari. "Derechos, estipendios, sariak, lasariak" Lar. Amazazpigarrena: aduanak eta beren lasariak ifiñtea. 

EConst 46. 

lasari. v. lasai. 

lasaro. v. lazaro. 

lasbegi. v. LATS-BEGI. 

laseria. v. lazeria. 

lasio. v. 1 laso. 

laska. Asco, repugnancia (?). [Pobriak] erropetan koipia, / zikiña ta kaka, / jendiak ikustian / artutzen du 

laska, / danak pasatzen zaizka / ondotik presaka. Bil 131. 

laski. v. 1 lazki. 

laskitu. v. lauskitu. 

laskorka. "(R), hablando y corriendo. Kura faitan zen laskorka, aquél solía ir hablando y corriendo" A. 

laskortu. "(R), hablar corriendo" A. 

laskume. "Hijuela, zanja pequeña que va a dar a otra grande, laskumea" Lar. 

1 laso (V arc. ap. A; Lar Sup, H), lasio (V ap. A (que cita el msOch); Izt). "Como, laso, legez, bezala" Lar 

Sup. "Comme. Cette conjonction est usuelle dans le dialecte biscayen" H. v. 2 lako. Olaso, gitxi batzuk i laso. 

"Olaso, pocos son como tú". RS 88. Hurrungo insaurra burua laso, jarrekin ezekida, errikoa laso. "Como la 

cabeza [...] como la de la patria". Ib. 344. Gizon gazteen gogoa, ekosaria lasoa. "Del tamaño del aba". Ib. 413. 

Estaldurik dagon txingarra laso: ganeko autsari bero iraun-azo. Otx 68. 

- LASOKO. "Geu lasoko bat, uno como nosotros. [...] Este lasoko sinónimo de lako y lango se oye 

corrientemente en las cercanías de Mungia (V)" A Morf 180. 

2 laso. Arroyo (?). Cf. 1 lats. Bijoak ortik itxaso! / Naikoa zaizkik bi laso / etxe-ondoko bidaso. Inzag Y 

1933, 419. 

laso. v. 1 laxo. 

lasoina (det.). "Ropón, lasoina, arropoia" Lar. 

lasonar. "Flojo, perezoso, negligente" DRA, que cita el ej. de EA. Ta zenbait alper baldin badaude / beren 

izaeraz erkin, / lasonar oien gogo muxarra / beti lo egon ez dedin / esnale zorrotz eragikor dan / deadar bizi bat 

egin. EA Txindor 112. 

lasotasun. "(V, G), satisfacción, desahogo, conformidad" A, que cita a Uriarte (MarIl (ed. 1885) 160): Andra 

bat ume bat eskutik ebala, zeiñek eskean bebillen bere, erakusten eban lotsa, modu on ta lasotasuna, y más tarde 

corrige por jasotasun en A Apend: "Lasotasuna (del ejemplo de Uriarte es jasotasuna según Maguregui)". 

lasotu. v. laxatu. 

lasotu. v. laxatu. 


mende. 

415


laspabortz. v. lauzpabost. 

laspazortzi. v. lauzpazortzi. 

laspel (BeraLzM). (Neol.). "Laspel (de lasi-bere), gas" BeraLzM. Ateraezkero arrain abek lertu egiten dira 

gorputz barruan dauzkaten laspeleen indarraz. EgutTo 17-2-1918 (ap. DRA). Lert-gai ta laspel erio-banatzalle 

guziak amaitu arte, ez da guda izugarri au azkenduko. TAg GaGo 75. Etilenoa laspela da. GJaur Kimia 198 (v. 

tbn. 64). Argi-laspela (erdaraz gas de alumbrado). Ib. 200. Amerikano armadak probatu du laspel (gaz) 

pozointsu bat izigarri bortitza. Herr 28-3-1968 (ap. DRA). 

laspelki. Sustancia gaseosa. Laspelkia hedatu da artalde batzu ziren tokirat. Sei mila ardi hil dira funts 

hortan! Herr 28-3-1968, 2. Nigar egin arazteko laspelki zerbait begietarat botarik. Herr 27-12-1990, 2. 

laspost. v. lauzpabost. 

lasta. v. lastre. 

lasta- (A, H). "(gral.), var. de lasto en los derivados" A. 

lastabal (V, G-to, Sal, R ap. A). "Haz. [...] Lastabalak larogeiren bat izpi dauzka (G), la gavilla tiene unas 

ochenta pajas" A. Monjategi ontan dago berak [...] itaiez ebakitako lastabal bat. Sorarrain Lili 54. 

lastabalkote. "(G-bet), haz" A. 

lastabiko. "(G-azp), haz" A. 

lastabin (G-goi), laztabin (G-goi; T-L), lastamin (V-gip). Ref.: VocZeg 287; A (lastabin, laztabin); Iz ArOñ 

(lastámiñ). "Guimbalete, laztabiñe" VocZeg 287. "Barrena" A. "Lastamin edo ginbeleta: zulo estu-txikiak 

egiteko tresna (V-gip)" Urkia EEs 1930, 26. "Foret" T-L. "Taladro pequeño" Iz ArOñ. v. ginbalet. Lastabiña. 

Suautsa sartzeko zuloa egin eta arria atarateko biarrezkoa da. Onaind EEs 1930, 200. Zakuak yosten ari giñan, 

arriak zatitzen, laztabin autsuari bira eragiten. Amez EG 1954 (11-12), 170. Gabi, laztabin aundi, gubia, zama 

altxatzeko katu-bizkarrak. Etxde Itxas 106. 

lastabindu, laztabindu. Barrenar. Lanean asten dira, olak ebakiz, laztabinduz. Etxde Itxas 106. 

lastadun. 1. (El, lo) que tiene tallo, paja. Ebakitzen da phentzea, belhar lastadunak (graminées) osoki 

burutu baino lehen. Herr 17-10-1957, 4. Landare batzuek lur axalean dituzte erroak. Hala nola ogiak, belar osto 

luxe lastadunek (graminées). Gatxitegi Laborantza 61. 2. lastodun (V-gip). "Pajero. Lastoduna badator da 

preparau kamioia lanerako" Elexp Berg. 

lastagan. v. LASTO-GAIN. 

lastagar (Lar H). "Bálago para henchir albardas, jergones, &c. lastagarra" Lar. "Balaguero, lastagar pilla" 

Ib. 

lastai. v. lastaira. 

lastail (G-nav, AN-larr-araq-ulz-arce; -all AN-egüés-erro; -aall AN-araq-ulz), lasteil (-ell G-nav, AN-olza). 

Ref.: Bon-Ond 136; A (lastaill); EI 317; Ond Bac 403; Echaide Nav 64; Iz Als (eakus), IzG y Ulz (ilbeltza); 

CEEN 1969, 83. Octubre. Laztalla, october (Iruñea, 1501). ETZ 19. Garagarrillean naiz lastaillean. 'En 

octobre'. Or Mi 31. Lastaillaren lênetik. "Octubre". Or Eus 356. Lastailla; itzak berak argi digunez, lasto-illa, 

gariak jo dira ta lastoa alde batetik bestera asten daneko illa. EgutAr 1-10-1962 (ap. DRA). Lasta-illaren 

azken-aldera. "Noviembre". Or Eus 424. 

lastaila, -ailu. v. lastaira. 


mende. 

416


lastaiño. "(Sal), corteza de pino. Argi-lastaiño (Sal), corteza que sirve para alumbrar" A. 

lastaira (G-azp-goi-bet, AN, L, B, Sal, R-uzt; Urt IV 148, Lar, Añ (G), Dv, H, VocB), lastai (V-ple, G-to-nav, L, 

BN, S; Dv (BN)), laztaira (Urt IV 148), lastaila (-illa AN-erro; lastaillia (det.) V-gip), lastaire (V-gip), lastaide 

(V-gip), laztella (AN-araq), lastaia, lastairu, lastailu, lastra (R). Ref.: A (lastaira, lastailla, lastai, lastra); Lh 

(lastai); Iz To (lastaiya); Ond Bac (lastai); Izeta BHizt (lastaire); Iz ArOñ (lastaide); Satr VocP (laztella). 

1. Jergón, colchón. "Xergón" Lar y Añ. "Paillasse" H. "Paillasson, natte" Lh. v. lastamarraga, lastontzi, 

LASTO-ZORRO, LASTA-ZAKU. Tr. Lastaira y lastai son las formas más documentadas en los textos, tanto 

al Norte como al Sur. Hay además lastaia no ambiguo en Anduaga y Berrondo (en éste junto a lastairu), lastaire 

en Birjin, lastaide en un ej. de Orixe (junto al más frec. lastaira), y lastailu en F. Irigaray. Nonbaitik ukhan 

nahi niotzan lastaire bat, bi alkhi xume [...] eta estalgi berri bat. Birjin 539. Etzan zen gozoki lastai eder batean. 

Prop 1880b, 394. Lastaira eder bat [...] / beteta neukan txurikiñakin. PE 141. v. tbn. EE 1884a, 159. Eri gaixo 

batzu [...] lastai idor baten barnean. JE Bur 189. [Txerria] aurraren seaskan, lastaian sartuta. Muj PAm 64. 

Etxeko lastailuen gañean ilak eramaten ere ikusi zituen. FIr 147. Ez ginun biguna oeko lastaira. TAg GaGo 83. 

Ildakoen oe-lastaira bidegurutzetan erretzen da. JMB ELG 89. Naiko txurikiña ba dun / lastairak betetzeko. 

"Jergones". Or Eus 64 (v. tbn. 59). Azpirako lastaidea. "Un jergón para base". Ib. 358. Lastaira biguna egiteko 

berebizikoa zan artille garbi ura! TAg Uzt 240. Alperkerizko lastai bigunean etzinda. EA OlBe 5. Belarrez 

betetako lastai zikin baten gañean. Etxde AlosT 53. Ohe lastairaren azpian gordea. Lf ELit 115. Su ori lastaiara 

/ iritxi zanian [...] / aisa zabaldu zan bai / oiaren gaiñian. And AUzta 146. v. tbn. Barb Sup 18. Lastai: Erkiag 

BatB 110. Camastro. Haletan non karriketara atheratzen baitzituzten eriak; eta ohe eta lastairetan ezartzen 

zituzten. "In lectulis ac grabatis". Dv Act 5, 15 (Lç likteretan, He kamastretan). Estera; manta. Beste 

agureak, maietik yeikita, lastaira ta makilla artuta [...]. 'Son manteau'. Or Mi 95 (94 lastaira 'manteau de cadis'). 

Lastaia azpian ta manta bakarra gaiñean. "Una estera de enea". Berron Kijote 175. Azpian arturiko lastairuak. 

"Estera de enea". Ib. 189. 

2. (G-to, AN-5vill-araq, B ap. A). "Mujer desenvuelta" A. An emakume lastaira zikiñak gero etxekoandre 

aundik izango ziranak. JAIraz Bizia 31. - LASTAIRA-ORRATZ. "Lastaiorratz (V-ple?), aguja colchonera" A. 

lastairagarri. Materia para jergón. Kamaña au egur-puska batzuen gañean antolatzen zuten, garoa eta 

txillarra lastairagarri zirala. Garm EskL I 78. 

lastairatxo. Dim. de lastaira. Askatu dau mandoa; lotu ugelez bizkarraren biran artillezko lastairatxo 

biguna ta [...]. TAg GaGo 8. 

lastairu. v. lastaira. 

lastaka. "(R-uzt), parva medio trillada" A. 

lastakari (Sc ap. A), lastokari (BN, S ap. A; VocBN, Dv (BN)), lastari (L-ain ap. A), lastatari (L-sar ap. A). 

"Ouvrier qui aide les hommes occupés à battre le froment" VocBN. "Obrero que quita la paja cuando se trilla" A. 

"Lastakari, persona que remueve las haces de trigo en la era, mientras otro las golpea" Ib. 

lastaki. "Tallo de maíz (AN-5vill)" A Apend. 

lastaki(a). Jergón; estera. v. lastaira. Herrunkatu zauzkidaten laur taula, hedatu nituen gainerat lastakia, 

estalgia eta bururdia. Prop 1897, 100. Aholkatzen gintuen herriko etxean hedatu lastakia gainean jartzerat. Prop 

1899, 163. Lastaki bat badute lurrean jartzeko eta etzateko. Prop 1902, 183. Bere orgen barnean, lastakia xoil 

baten gainean, eman zuen azken hatsa. Prop 1906, 121 (v. tbn. 117). 

lastaltu. "Lastaltü (S; Foix), empailler" Lh. 

lastalzau (BN-baig ap. A). Palo que sirve de eje a montones cónicos de paja. v. lastardatz. 

lastamarraga (V; Añ (V)), lastamarragea (det., Lar, Añ (V), H), lastamarrara (V-gip), lastamare (V-ger). 

Ref.: A; Etxba Eib (lastamarrara); Holmer ApuntV (lastamare). Jergón. "Xergón" Lar y Añ. "Jergón cuya 

funda se ha llenado de paja o con los forros de la mazorca. Lastamarrara biguna gertau dot, Alzoliartzatiko 

maluta barrixagaz" Etxba Eib. v. lastaira. Lurraren gañian lastamarraga bat estalki zantarragaz ta burko ez 

obia. Mg PAb 129. Artu lastamarragea [...] ta [...]. Otx 95 (v. tbn., seguramente errata, en la misma pág. 


mende.


lastarramagearen barruban). Ez buruko, ez lastamarraga, ez izara. Erkiag BatB 114. Gela otza eta estua, oia 

lastamarrara bakua. Etxba Ibilt 466. 

lastamotz. Paja; residuo de paja golpeada y trillada. Iratze, iniztor edo garoa, belar txarra, arta-zuztarra 

eta ondarra erabiltzen dira emen, beien azpitarako; leku gutxitan lasta motz edo agotza. Oñatibia Baserria 24. 

lastan. v. laztan; LASTO-GAIN. 

lastapeko. "(V-ger-ple-arr-arrig-oroz-m), mosto, el primer chacolí que se hace para dar a los vendimiadores" A. 

lastapoila. "(V-arr-oroz), haces de paja" A. 

lastardatz (V-arr-oroz-m, L, BN, S). Ref.: A; Lh. "Palo que sirve de eje a montones cónicos de paja" A. 

lastargi (AN-larr, L, BN, S), lasto-argi. Ref.: A; Lh; Asp Leiz. "Antorcha" A. "Antorcha de manojo de paja de 

trigo" Asp Leiz. v. lastazao. Orduantxe, alde orotarik hasi ziren lastargiak phizten. Prop 1898, 248. Bere 

lastargiz lurrari urre-kolorea ematen. Or Mi 109. Gizalde aundi bat krisellu ta lastargi ta ezpata ta makillekin. 

Ir YKBiz 470. Negu gorrian lastargiekin / ala zimeltzen txerria. "Con fajos de paja". Or Eus 390 (v. tbn. 137). 

Lasto-argiak eskuan, bazoazin oro elizarat. Barb Piar II 155. Zuzi, lastargi eta harmaz. IBe Io 18, 3 (IBk 

argiontzi, zuzi eta armekin). Lastargi-su bat, Sanjuan-su bat / gau illunean piztua / degu. SMitx Aranz 157. 

lastari. v. lastakari. 

lastarrats. "Montón de paja de maíz" A Apend. 

lastarro (Lar Lcq 108). "Toba, la caña del cardo silvestre" Lar. 

(lastarro). Nombre de la oropéndola (en Lezaun). "Nombre de cierto pájaro que viene a invernar (V. de 

Yerri)" VocNav. 

lastarte. Pajar, lugar entre pajas. Munduko pobre ezerezenak, [...] badauke lastarteren bat, bere sabeleko 

frutua argitara emateko. Kortazar Serm 384. 

lastasubatz. "Fagina de trigo (G-to)" A Apend. 

lastasun. v. laztasun. 

lastatari. v. lastakari. 

lastategi (V-ple-arr-m, G, AN, L, BN, S; Mic 8r, Lar, Añ, H), lastotegi (L, BN, S; Dv A, H). Ref.: A; Lh 

(lasta-, lasto-); Iz Als (lastatei); CEEN 1969, 384. Pajar. "Keia mendira, olloak lastategira, azeritxua larrara 

[...] (V-m)" AEF 1921, 53. Egongo da erre baga lastategia urtuten badeutsat sua? Añ LoraS 191 (v. tbn. 

MisE 154). Lastotegia dirudian estalpe bat. Arr Orac 115 (ap. DRA, s.v. estalpe). Gazteluaren kontra zen lasto 

eta belhartegi bat sutan. Elsb Fram 78. Lastotegi zaharra errez geroz, gaitz da hiltzen edo asedeiten. Herr 

"Erran-zahar" (ap. DRA). Lastategietan alperrak lo egin legie. Erkiag BatB 130 (v. tbn. 135). Ganbara zarrean 

[...]; lastategirako oi zutena. Berron Kijote 173. 

- LASTATEGI TXIKI. "Pajera, pajar menor" Lar. 

lastatu. "(L-sar-ain), trabajo que consiste en separar los últimos granos que restan" A. 

lastatxiki (G, AN ap. A; Aq 311 (G, AN), Añ). "Paja menuda" Aq 311. "Pajuela, pajita: (c.) lastotxoa, 

lastatxikia" Añ. 

lastatxori (V-al ap. A), lastaxori (L ap. Lh). "Gorrión" A. "Moineau" Lh. [Eiztariek] sasitarteetatik 

lastatxoriak eta ontzak eraikitzen. Or Mi 76. 


mende. 

418


lastazao (V, G, BN-mix, S). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "Gavilla de paja" A. "Haz de paja que se usa 

para alumbrar el camino, cuando se sale de noche al monte. Artizuz iru lastazau biderako, gaur ez dago ba 

iratargirik" Etxba Eib. "Orduan etzan oin beste linterna ta farola, ta lastazaua izaten zan bideko argixa" Elexp 

Berg. v. lastargi. 

lastazea (det.; G-goi). "El poso de paja, lastazea, era recogido con rastrillo de mano" Arin AEF 1960, 64. 

lastazuku (Lar, A (que cita a Hervás)), lastazuko (H (G)). "Pajada, paja cocida con salvados, para engordar 

las bestias" Lar. 

laste. v. laster. 

lastegin. "(No sólo) lastar si no [...] lastrar en Bascuence es lastatu, bestegatik lastegin" Lar. 

lasteil. v. lastail. 

lasteina. Figura en A Apend sin trad., con la ref. dialectal "Ae". 

laster (gral.; Lcc, Volt 3, Mic 5r, SP, Urt I 11, Ht VocGr 310, Lar, Añ, Izt 28r, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB, A 

Apend), laister (G; Dv (G), H (G)), lauster (H (G, L)), laixter (G-bet; H (AN)), laxter (H (S)), lazter, laiste, 

laste. Ref.: A (laster, laister); Etxba Eib; Gte Erd 209; Elexp Berg. Tr. Laster es la forma más extendida en 

todos los dialectos (salvo en guipuzcoano) desde los textos más antiguos. En autores guipuzcoanos, además de 

laster, se documenta laister (en detrimento de laster) desde finales del s. XIX (aunque ya en algún ej. de 

Guerrico e Iturriaga), seguido con menor frecuencia de laixter y laxter, y alternando varias de estas formas en 

algunos autores. Hay tbn. laister en Eguiateguy (249), Lizarraga de Elcano (junto a laixter sg. LE-Ir), Enbeita 

(197), B. Enbeita (NereA 181), Alzola, y en la ed. de Labayen de los poemas de Elizanburu; laxter en un ej. de 

Axular (168 (V 114)), y laixter en Maister y Mattin (en todos ellos junto al frec. laster). Se documenta lauster en 

Chourio (junto a laster), Haraneder (Gudu 121, etc.) y algún ej. aislado de Larreguy (I 324), y la(i)ste en algunos 

bersolaris guipuzcoanos: Udarregi, Noe, Uztapide, Lazkao Txiki (in Xa EzinB 137 laste; tbn. en Mattin), y un ej. 

de EusJok; hay además, salvo errata, ejs. aislados de lazter en Mihura, Moguel, Duvoisin e Iturzaeta, y de laizter 

en Goñi. En DFrec hay 218 ejs. (35 septentrionales) de laster, 56 de laister y 2 de laixter. 

I (Adv.). 1. Pronto, enseguida. "Presto", "prestamente" Lcc. "Abreviadamente" Mic 5r. "Laster egitea, faire 

vite" SP. "Citatim" Urt V 157. "Abortiri, [...] lasterregi erditzea" Ib. I 37. "Tôt, bientôt, d'abord", 

"promptement", "vite" Ht VocGr. "Lasterrago, plutôt" Ib. "Luego, de aquí a un poco", "prestamente" Lar. "(No 

le) esperábamos tan presto, uste ez genduen ain laster" Ib. "(En un) pie de tierra, txit laster, biziro" Ib. "(En fin, 

por) abreviar, digo que, azkenean laster esateagatik, diot ezen" Ib. "Presto, luego", "prontamente" Lar y Añ. 

"Brevemente", "puntualmente" Añ. "Laster yaki bearra naz, soy de condición o genio de ponerme luego a 

mayores" Izt 28r. "(Adv.), vite, promptement. Zato laster, venez vite" Dv. "Zato ikhusi bezain laster, venez 

aussitôt que vous l'aurez vu" Ib. "2. [...] Dans peu de temps. Laster egin duzu harat-hunata, [...]; 3. vite, avec 

précipitation. Lana laster egiten duenak ez ohi du ongi egiten, [...]. Vite, inconsidérément. Ez laster hitz eman: 

lasterregi hitz emanari maiz urrikia darraiko, [...]. 4. suivi de bezain il signifie aussitôt que. Ikhusi bezain laster, 

aussitôt après avoir vu" H. "Pronto, luego, enseguida. [...] Laster bildua, laster histua (S), la fortuna que se ha 

recogido pronto, pronto se disipa" A. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Nik prometietan 

deutsut eze laster osatu zatezkeala daukazun gaxaesun orretarik. Lazarraga 1151r. Konde andi orrek juntadu 

ditu laster / Donostiako irian (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Laster emaiten dauenak birretan emaiten du. 

"Quien presto da". RS 258. Lasterrago eskua aora ze ez burukora. "Más presto". Ib. 184. Hezurrak xehatu arren, 

laster dira osatzen. EZ Man I 111. Eskribuz ematzitzue / guztiak paperean, / eta dietzadatzue / laster bidal 

postean. EZ Noel 48. Lasterregi aserratu naiz eta pazienziarik eztut izan. EZ Eliç 149. Laster etorri nadin 

gurako al dozu / il baino leenago zakuskidan zu (s. XVII). ConTAV 5.1.4. Laster bildua, laster urratua. O Pr 

638. Ezdeusera makhurtzen zara, laster erortzen, laster benzutzen, laster asaldatzen. SP Imit III 4, 2. Dozena bat 

errugo ogi eta baba, eta otoi egiten dizut despatxa detzatzun arren laster. (Vera, 1676). FLV 2006, 265. Mundu 

huntan zureak egin duke lauster, ikusazu zertan zaren. Ch I 23, 1. Fite eta laster eta gustoreki egitea 

Jangoikoaren gauzak. El 85. Eritzen ziranak asi ziran eritu ta laster Elizako gauzak eskatzen. Mb IArg I 188. 

Laster jaioko da Jesusa niganik. Acto 107. Gois gorri, laster euri. Mg PAb 122 (CO 18 lazter). --Almorzau 

daigun orain. --Laster nas, ta artietan ixio egizu suba. Ib. 69. Laster alabaña zabaldu zan idolatria. AA III 282. 

Mundu huntako atseginak histen dire denborarekin, batzutan laster ere bai. Dh 178. Beti jaaten ta edaaten egon 

biar baleu, laster aspertuko litzaateke. fB Olg 15. Adiskidiak [...] sinistuten dau [...] [lagunagatik] esaten dan 

ona, eta ez ain laster dinuen txarra. Astar II 181. Zorijonekua, Jaungoikuaren deijari laster erantzuten 

deutsana! Ur MarIl 89. Laster ikhusten du iñorant ba dela. Gy 199. Kristobal Colomb [...], duela laster hirur 


mende.


mende eta erdi Amerikako leihorra deskubritu zuena. Ib. 255n. Egun onen ondoren laster, bein batean agertu 

zitzaien. Lard 474. Bere laster il bearra ezagutu zuenean [...]. Ib. 63. Toki batzuetan arbolak lasterrago 

hazkartzen dira bertze zenbaitetan baino. Dv Lab 331 (173 lazter). Laster jausten dirala guzurra ta errena. AB 

AmaE 307. Jeikitzeko garaian laster eta nagitasun gabe jeikitzea. Arr May 9. Hain laster galtzekotz, zergatik 

behar zintudan ezagutu? Jnn SBi 119. Errepublikak behar ditu, ahal bezain laster, erorarazi berrogoi mila 

Frantsesen buruak. Elsb Fram 133. Hek koleran laster; gu, irriz laster! Zer orhoitzapena? Ib. 167. Laster 

ahantzi zituen orroitzapen kirets guziak. HU Aurp 110. Ill? Aiñ laster? Zer izan dau bada? Ag AL 92. Arin, 

lazter eta pozik egin behar dira [gurasoen esanak]. Itz Azald 95. 

(s. XX). Ez deie jandarmei aski laster lana egin arazi. HU Zez 128. Laster hedatu baitzen berria auzo 

herrietarat. JE Bur 23. Ta loak artu bezin laster asi nintzan amesetan. Ag G 208. Amabiyak dira laister. Moc 

Damu 25. Pilar-ek bere lanari jarraitzen dio. Laster Pantxikak [...] antsi larri bat egiten du. Alz Ram 65 (57 

laister). Laister ditute mendean. "Pronto las dominarán". Or Eus 330 (v. tbn. Aitork 190 laister). Danielek laster 

asmatu zuen egia. Zerb IxtS 69. Lurreko batasunek ez badute bethi irauten, zenbeit laster ere suntsitzen badituzte 

barneko eta kanpoko haize gaixtoek [...]. Ib. 99. Zato laster, zato Ama! / Senda gaitzazu. Iratz 191. --Ia iru-lau 

maillukada emoten deutsazakan. --Bai laster be, ori baño ezpada! Bilbao IpuiB 34. Giza-ilkorrei ere egunik 

onenak lasterren iges egiten die. Ibiñ Virgil 95 (77 laister). Larogei urte laister betetzeko. Alzola Atalak 78. Ez 

da harritzeko amodio horrek laster kotsatu bazuen Frantsesen izaite guzia. Ardoy SFran 296. Hamar urteren 

buruan! Laster esaten da hori. MEIG VII 161 (v. tbn. MEIG I 42 y 43 laister, en unos versos escritos en dialecto 

guipuzcoano). 

v. tbn. Laister: It Fab 255. Bil 134. Aran SIgn 70 (23 laxter). Elzb Po 210. Zab Gabon 40. Apaol 95. Xe 185. 

Noe 18 (89 laste). AzpPr 130. Ud 139 (162 laiste). Goñi 62 (33 laizter, 44 laixter, 40 laxter). Iraola 17. Urruz 

Zer 20. EusJok 106 (135 laiste, 95 laixter). ArgiDL 61. Muj PAm 9. Jaukol Biozk 96. Lek EunD 44. Tx B II 42 (I 

174 laixter, II 151 laxter). Lab EEguna 68. Ldi IL 28. TAg Uzt 149. EA OlBe 76. Zait Sof 69. Mde Pr 79. 

Munita 103 (109 laixter, 25 laxter). SMitx Aranz 213 (49 laixter). Etxde JJ 59. Txill Let 129. Izeta DirG 121. 

And AUzta 122. Vill Jaink 182. Basarri 190. MAtx Gazt 14 (8 laixter). NEtx LBB 159. Uzt Noiz 30 (52 laiste). 

Xa Odol 93. Laixter: JanEd II 136. EusJok II 153 (159 laxter). ZArg 1954, 89. JAIraz Bizia 121. Ugalde Iltz 62. 

Mattin 74. Salav 50. Laxter: A Ardi 125. Inza Azalp 95. Alz Burr 29. Ir YKBiz 305. JMB ELG 63. 

Laster-fite urera eraman ta ere [...]. Mb IArg I 279. Kaleko zurrumurrua laster arin jaso eban [Iñesek]. 

Erkiag Arran 165 (v. tbn. BatB 61). 

(V-arr, G-azp-goi, AN-5vill, B ap. Gte Erd 209; Añ, H). (Tras ablativo, principalmente tras formas de 

demostrativo del tipo handik, hemendik, hortik...). "(De) allí a poco: (c.) piska bat garrenean, andik laster" Añ. 

"Eritu zen armadan sarthu zenetik laster, il tomba malade bientôt après qu'il fut entré dans l'armée" Dv. "Hantik 

laster ioan zen, il s'en alla vite après" H. "Handik laster" Gte Erd 209. v. LASTERREAN (b), LASTERRERA. 

Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en autores de todas las épocas y dialectos. La expr. handik(an), 

arik laster es con diferencia la más frecuente. Handik laster ethorriko dira irri ixilak. SP Phil 289. Andik 

laster ill ta [...]. Mb IArg I 131. Emendik laster ez nazue ekusiko zuek. Ib. 315. Ta arik laster zikindu ta loituten 

dira barriro. Añ LoraS 33. Andik laster Isabelek semea egin zuen. Lard 364. --Ordutik laster errira joango 

intzan. --Bai. Zab Gabon 38. Oeratu giñanetikan laister, ikusi nuan nere aita. Apaol 79 (36 andik laster). Urten 

genduan gaberditik laster Berriotzeko basoan goizalderako egon bear gendualata. Ag AL 144 (53 andik laster). 

Andikan laister jarri zituzten / eskola erderazkuak. Tx B II 169. Baiñan andik laister / berri gaiztoak jo ninduan. 

Canc. pop. in Or Eus 117. Handik laster alargundu eta berriz ere ezkondu. Lf Murtuts 40. Hortik laster hasi 

nintzan kantu euskalduneri ere ohartzen. Xa Odol 29 (143 handikan laster). 

v. tbn. Handik laster: CatLav 258 (V 130). He Gudu 124 (laus-). Lg I 217. Cb Just 69. Mg CC 206 (CO 98 arik 

laster). AA III 491. Izt C 115. Ur MarIl 73. Gy 208. Hb Esk 119. Laph 173. Aran SIgn 79, 76 (laix-). Zby RIEV 

1908, 212. HU Aurp 177. Arr May 41, 29 (lax-). AB AmaE 346. Elsb Fram 95. Jnn SBi 129. Ip Hil 125. Urruz 

Urz 16. Bv AsL 96. Goñi 39 (laix-). Echta Jos 93. Iraola 17 (lais-). CatJauf 30. Noe 98. StPierre 17. Const 43. 

Barb Leg 66. JE Ber 96. Lek EunD 15 (lais-). Ir YKBiz 406. Zerb IxtS 71. Mde Pr 208. Etxde AlosT 98 (lais-). 

Bilbao IpuiB 21. Anab Poli 56 (lais-). Salav 58 (lais-). NEtx LBB 162. Ardoy SFran 56. Berron Kijote 126. 

Handikan laster: VMg 66. Uzt Sas 212 (laste). Arik laster: Azc PB 245. 

(Dv). Cerca. "Handik laster da hiria, la ville est à peu de distance de là" Dv. Mondragoitik laster, Bergara 

baño lenxeago, Deba izeneko ibai ertzean. Ag G 320. Deskargatikan laister dagoen / pagotxo baten onduan. Tx 

B I 70. Alkurruntzen (Amaiurtik laister). JMB LEG 65. Minkiu ibaia Alpeetan sortzen da, Mantuatik laster. Ibiñ 

Virgil 53n. 

(Con reduplicación intensiva). "Brevísimamente, txit lasterkiro, laster laster" Lar. Laster, laster karrika 

hustu zen, bai eta bortha leihoak zerratu zituzten! Elsb Fram 138. Entzun ta jakin bezin laster, antxe zan [...] 

laster-laster kristau-ikasbidea erakusten. ZArg 1955, 313. 

(Antespuesto al aux. y al part., en forma de pretérito y sentido de futuro). "Hay, caso singular, un adverbio de 

tiempo que también tiene fuerza para desarticular los grupos verbales de infinitivo y auxiliar. Es laster 'pronto'. 

[...] En vez de laster etorriko naiz, laster ilgo da ori, laster eroango dogu, que también se usan, decimos en V 

laster naiz etorri 'pronto vendré', laster da ori il 'pronto morirá ése', laster dogu ori etxera eroan 'pronto 


mende. 

420


llevaremos eso a casa'. En la fábula 20.º de Zabala se lee laster zan bai gizendu Mixotxu gure 'pronto engordó, si, 

nuestra Mixotxu (el gato)'. La acepción verbal no es aquí de futuro" A Morf 759. "Laster da emen, laster da 

etorri, llegará pronto" A Apend. Cf. ejs. tbn. con sentido de futuro, construidos con part. det. o part. + -ta/-rik: 

Urtara maiz dijoan jarroa laster da ausia. RIs 85. Iges egiten ez badau eurakganik [...] laster da galduba. Mg 

CO 278. Aizez gizendua / laster da galdua. / Igoten duenak goregi / jo bearko du beregi. VMg 40. Orduan bai 

daukala Olandarrak poza / usterik laster zala Okendo goituta. AB AmaE 99. Laster dozu bijotzoi josirik 

arantzaz / jarraitzen bozu orko "fariseoakaz". Enb 58. Jausi ta jagi, badoia aurrera, / gorputza indargetuta / 

obenen erruz laster da Jesus / kurutze baten josita. BEnb NereA 151. Beti har detzagun / aingeruak lagun; / 

holako lagunekin / laster da desegin / Satan gaixtoa. 'Il sera vite défait'. Monho 94. Kadera baten ganean / bizi 

zara Anton Julian! / laster da akabau / eta egingo dau. Azc PB 248. Ez bildurrik ixan; / laster da ori berbixi. 

Enb 67. Agur "Lizardi"! Laister naiz eldu / zu juan zeran Errira. Ib. 149. Egon lasa, ama, laster naz etorri ta. 

Otx 157. --Zuk esan dozunez, laster dira etorri guraso ta emparadubak, ezta? --Bai; gexu baten. Ib. 81. Eta iru 

egunian goxetan [...] kañabera-baltza emonaz, laster dozu mutil ori taketa bera baño senduago jarri. Ib. 164. 

Naturaren altzo utsean murgilerazi bear izango luke nork bere burua bere biziko azkena ta xedea irixteko, ta 

laster da ori il, bat eginik. Zait Plat 45. 

2. (Mic 5v, Lar, Añ, H). Deprisa, rápido. "Apriesa, karran, laster" Mic. "Aceleradamente" Lar. "Aprisa", 

"ágilmente", "ligeramente", "(a buen) paso" Lar y Añ. "Correr [...] (c.) laster joan" Añ. v. lasterka. Tr. 

Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Algunos ejs. (Mg PAb 60, Añ LoraS 103, fB Ic II 183, 

Ch I 3, 6...) podrían interpretarse tbn. como correspondientes a la primera acepción. Zeñagana joan zidin 

laster Dorido. Lazarraga 1152r. Zeinzuk utra laster ta erroitu andiaz eroan zituan florestati beera. Ib. 1153r. 

Karrerea laster eroean Erbitegi ganean. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Hoa laster baratxexe. "Vete de 

presto pasito". RS 173. Nola ua hain laster? Igurikak, banua hirekin. "Comment cours tu si vite?". Volt 276. 

Argia gero bitzten da laster nola xixmixta. EZ Man I 104. Ezen etsaiak darraizkit / laster eta khexarik. EZ Eliç 

301. [Arrau eta belekin] arintkiago eta lasterrago dohazi untziak. Ax 495 (V 320). Irabazia aphurragatik 

nekhatzen gara eta laster gabiltza haren ondoan. SP Imit III 44, 2 (Ch bagarabiltza lausterka). Laster zihoan 

xirripa bat / itsasoaren aldera. Gç 107. Haizea baño lasterrago. Ib. 162. Prudenzia handia da egitekotan ez 

lasterregi goatea. Ch I 4, 2. Oi zein laster doan munduko loria! Ib. 3, 6. Eztaiela errosarioa errezau [...] laster 

edo arin, deboziñork bapere baga. Urqz 23. Lausterregi dabillana, hirriskutan dabilla maiz erortzeko. He Phil 

245 (v. tbn. Gudu 140). Atozte laster ni libratzera. Cb Eg III 313 (v. tbn. en contexto similar AA III 321 laster). 

Zoaz ariñ sulla edo erradara ta laster txarrotik aoa bete ur garbi arrezazu. Ib. 371. Ordu bi, nai baño lasterrago 

igaro ziranak. Cb Eg II 179. Iraganen dire urtheak, egunak [...]; eta helas, zein laster ez othe dohaz! Brtc 129 

(v. tbn. en contexto similar Mb IArg I 321, Jnn SBi 156, Zav Fab RIEV 1907, 530 laster). Ekartzu laster trago 

bat. Mg PAb 60. Begira ze laster ustel-kirastuten dan. Añ LoraS 103 (EL 2 172 zatoze zuek laster). Lasterregi 

edo presaka eta modu bage jaten danean. Gco II 58. Miina, lasterregi edekita, berbaren bat gaiski-esan ez 

daigun. fB Ic II 183. Denbora laster / igarotzen da lanean. Echag 118. Zoiñek lasterrago kurri / desafio zion 

egin. Gy 57 (273 zatho laster). [Xakhurra gizona baino] lasterrago dabila. Hb Egia 4. Oreiña laster dua horen 

aitzinian. ChantP 152. Sartu daiguzan txalupan laster / itxaron barik gizonai. Azc PB 64. 

(s. XX). Beha zoin laster doan [Gaxuxa] karrika behera. Ox 163. Laster etorri zaite, eguneroko otoitzak 

astera guaz ta. Alz Ram 134 (v. tbn. 59). Eri-handiengana apeza laster edo zaluiki deitzen dutelarik, [...]. FIr 

190. Bai laister zoala ontzixka ur dirdaitsuetan! Or Mi 129. Zoaz laster iriko karrika ta plazetara eta ekarri 

onera eskaleak. Ir YKBiz 296. Berriketan asi ziran ezkero, nai bezin laster eraman zun alkarrizketa bere saillera. 

TAg Uzt 210. Gain zabal hoitaz mozkor, hoa laster pottoka. Iratz 51. Begitartea gorrituxerik zedukan ez [...], 

lasterregi ibili zelakotz baizik. Mde HaurB 50. Laister dijoa denbora, laisterka bezin ixillik. Txill Let 93. Apostu 

edo nor-geiagoka laster zoanez, jendea urduri yegoan. Bilbao IpuiB 268. Laster dabil Matxin, untzitik 

legorreratuta, [...] adiskidea idoro nairik. Erkiag BatB 196. Zaltegitik igesitako kuadrigak are lasterrago dioaz 

zabaldietan barrena. Ibiñ Virgil 80. Untzia joan zadin edo lasterrago edo emekiago. Ardoy SFran 246. 

Lasterrago baitabil beti gogoa begia baino. MEIG VIII 44. Gure gurasoek baino [...] lasterrago gabiltza. MIH 

327. 

v. tbn. It Fab 193. Arch Fab 161. Elzb Po 216. Const 21. Barb Leg 128. 

(En exclamaciones). "Abrevia, date prisa, lasterregizu, ea agudo, ea laster, biziro" Lar. "Acaba, fórmula de 

dar prisa, acaba, vete, si has de ir, ea laster, ea bada, oa joan bear badek" Ib. "Ea, vamos pronto: (c.) ea laster, 

agudo, prest" Añ. Laster, laster! diote, oleazioa eman bekio. Cb Eg II 91. 

Jausten banas, diñot, laster laster, milla bider laster ta bertati arin egingo dot konfesorearen oñetara. Añ 

LoraS 155. 

3. (En frase negativa). Durante mucho tiempo. Ardi atrebituak / atsegin heietan, / etzuen laster iraun, / sartu 

zen penetan. Etcham 134. 

II (Adj.). 1. (G-azp, AN, L, BN, S, R; Ht VocGr, Lar, Añ, Izt, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 295. Rápido, veloz. 

"Citatior, [...] agudoagoa, lasterragoa", "citatissimus, [...] agudoena, lasterrena" Urt V 157. "Prompt" Ht 

VocGr. "Activo, vivo, pronto", "aligero, alado", "arrebatado, veloz", "expédito, expedido" Lar. "Acelerado. [...] 

Txit da lasterra hitzegitean, ibiltean" Ib. "Ligero, veloz", "puntual", "rápido", "ágil", "diligente", "liberal, pronto" 


mende. 

421


Lar y Añ. "Activo" Izt. "(Adj.), prompt, vite. Esku lasterra, main preste, léger. Mihi lasterra, langue prompte" 

Dv. "1. [...] Oreñ, zaldi lasterrak, cerf, cheval vites. 5. [...] Langile lasterra, ouvrier actif" H. "Presuroso, 

corriente" A. "Pauso lasterrean hasi zen (G-azp)" Gte Erd 295. Cf. BIDE-LASTER, ESKU-LASTER, UR- 

LASTER. Tr. Documentado ya en Leiçarraga, se encuentran ejs. en autores de todas las épocas y dialectos. La 

mayoría de los ejs. del s. XX corresponden a autores meridionales modernos de léxico cuidado, siendo escasos 

los ejs. en textos vizcaínos y septentrionales. Johan Lasterra (1100); Sancha Lasterra (1265); Maria Lasterra 

(1330); Sancho Lasterra (1366). Arzam 319. Eta orduan oraino bizi diratenak, resuszitaturen dituke Iainkoak 

mirakuloski erran den muthatze laster harzaz. Lç Ins C 8r. Ganboar seme lasterra / are bere lasterrago / 

Abendañuje motela (Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Aldi txaburra lasterra bada, egun astia 

baño obe da. "Si el tiempo corto es apresurado". RS 29. Egizu ahalik eta dilijenzia lasterrena, piza dezatela [...]. 

"Procurad con mucha prisa". Volt 212. Begira adi ur bareti, nihaur niaitek lasterreti. Saug 16. Pintura duk 

begiaren zuhurtzia lasterra. EZ Man I 29. Lehen baño lehenago itzultzeko eskerrak / zeren darozkiguketzun 

eman aire lasterrak. EZ Man II 147. Lan lasterra, lan alferra. O Pr 297. Zein ur, geldia ala lasterra? Ax 38 (V 

23). Haragiari kontra egiteko [...] bide ona da eta lasterra [...]. Ib. 369 (V 243). Nola baitoaz arriberak [...] / 

itsasoaren kausitzera / bere kursu lasterrean. Gç 207. Gatharraren erremediorik lasterrena da [...]. Mong 588. 

[Eskuararen] agudotasuna hain da bizia, zorrotza, agudoa eta lasterra, non [...]. ES 191. Gisa hunetan 

deklinatzen dira velox, ocis, agudoa, lasterra. Ib. 210. Erremedia lausterrak eta efetuzkoak. He Gudu 55. 

Amuriua laster da, egiati, debot, ezti eta maithagarri. Mst III 5, 7 (SP lasterra; Ch amudioak eztu 

luzamendurik). Gogoan erabilatzue haren fedearen bizitasuna, obedienziaren lehia lasterrak, humiltasunaren 

beheramendua. Mih 2 (Harriet traduce: "le zèle empressé"). v. tbn. Lg II 158. Aiñ aserrekorrak eta 

benganzarako aiñ laisterrak. Gco I 438. Gu eskátzera báño lasterrágo dágo béra barkátzera. LE Ong 102v. 

Etzaitez lasterra izan edozein gauza esaten, begira bein eta birritan zer dinozun. Astar II 110. Ain daukat jenijo 

bizija, ain lasterra, eta erria, ze berbertatik iragoten naz. Ib. 104s. Ez othe da [...] izpiritu hertsi edo mihi laster 

derrakenik [...]. Gy VIII. Nik ere dudan pozoiña / da horrena bezaiñ lasterra eta fiña. Ib. 229. Egiten da orobat 

ongarri lasterra gisu berriarekin, menaslora uraren ordez ezarririk. Dv Lab 162 (v. tbn. 157). Begiratu gabe 

bere biurtze lasterragatik jendiak esan zezakenari [...]. Bv AsL 33. Birtutetsuak izateko biderik lasterrenak 

billatzen. Ib. 191. Bai besain, bai besazpi, / bai punpa lasterrak. Zby RIEV 1908, 90 (v. tbn. en contexto similar 

JE Bur 28 punpe laster, Osk Kurl 168 punpa-laster). Borondate lazter eta bizi bat daukenak [...] egiteko. Itz 

Azald 201. 

(s. XX). Negar eragiten eustan [...] etorkizuneko eriotz lasterrak. "Mi cercana muerte venidera". Or Tormes 

67. Aize-pirrinta laisterra. Or Mi 130. Agotik yaurtitzen ditu itz laisterrak. Ib. 81. Zein da ixan lettekian gauzarik 

laster ta ariñena? Otx 13. Agur laisterra egin alkarri eta bakoitzak bere bideari ekin zion. TAg Uzt 254. Dirdir 

laisterrak argitu ziozkan begininiak. Ib. 243. Zeramazkin oinkada laisterrak geldiagotuz. Ib. 6. Moxal lasterrak. 

'Rápidos corceles'. Zait Sof 30. Itsasoaren aldera zebiltzan, isilik, urrats lasterrean. Mde HaurB 97. Gogo guren 

eta ezin esan alakoa da bakarrik, asmo lasterrez ludi osoa zear oldartzen dana. Zait Plat 78. [Beorrak] 

lasterragoak omen ziran zaldiak baiño. Ibiñ Virgil 80n. Ibai lasterrak. Ib. 101. Uretan, naiz geldia izan naiz 

lasterra [...]. Ib. 108. Ase baino gehiago, gosea haunditu irakurtze laster horrekin. Larre in Xa Odol 11. Poliki 

dabilena maiz heltzen dela ibiltari lasterragoa iristen ez den lekuraino. MEIG II 133. Nondik du argiak A-tik Bra 

biderik lasterrena? MEIG I 128. 

"Breve en tiempo" Lar y Añ. Ordu laisterretan. "En las breves horas". Izt D 147. 

"(V), precoz, (cosa), temprana" A, que cita a Moguel. Lino mueta bi dagoz: batari deritxo agorra ta 

bestiari lina beria; a ugarijagoa, au obiagua ta lasterragua. Mg PAb 138. Indiako fakiren landareen lasterernera 

ere beste psikokinesis bat bide da. Mde Pr 340. 

Fluido (ref. a la lengua). Hizkuntza bizia eta lasterra du liburu honek. MEIG III 46. Euskara erraz, laster, 

malkarrik gabeko batean esaten du. MEIG II 123. 

2. (Dv, H). (Nudo) corredizo. "Sokha lasterra, nœud coulant" Dv. "Koropilo, soka, khorda lasterra, nœud 

coulant" H (s.v. korapilo). "Coulant, en parlant de corde, de nœud. Korapillo lasterra, nœud coulant. Sokha 

lasterrez aratxea estekatu zuenak, itho zuen" Ib. v. LASTER-KORAPILO, LASTER-KORDA, KORAPILO- 

LASTER, KORDA-LASTER, SOKA-LASTER. 

III (Sust.). 1. (AN-ilzarb-olza, BN; SP, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), laister (AN-egüés). Ref.: A; Bon- 

Ond 152. Carrera; curso. "Egizu laster bat etxeraino, allez en courant jusqu'à la maison" Dv. "Lasterrari eman 

zen, il se mit à courir" Ib. "1. course, action de courir. Lasterrari eta ihesari eman zen, il prit (se donna à) la 

course et la fuite; 2. cours, cours des astres (Mst)" H. "Carrera, andanza, curso" A. "Marche, concours" Lh. Cf. 

HAIZE-LASTER, ASTO-LASTER. v. lastergo, lasterka (3), lasterketa, lasterraldi. Tr. Documentado al 

Norte desde Leiçarraga; al Sur se encuentra en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Moguel, Zavala, Iztueta, 

Mendigacha, Orixe, N. Etxaniz (LBB 53) y Anabitarte (Aprika 82 laister). Konstantki garreitzan proposatu 

izan zaikun lasterrari. Lç He 12, 1 (He karrerean, IBe lasterketari). Laskauarroen yesetako lasterra! 'Como 

corrían huyendo los de Lazcano'. TAV 3.1.10. Zure etxera nik ordañez egiñen dut lasterra / dohain ardiatsiaren 

itzultzeko eskerra. EZ Man II 118 (v. tbn. Man I 9 y Eliç 321 lasterra egin). Iguzkiak lasterretan bideak / zure 

manuz egitentu arratseko luzeak. Ib. 12. [Ezta erraz urak] hartu duen usantzaren, abiaduraren eta lasterraren 


mende. 

422


gal arazitzea. Ax 86s (V 59). Iokariaren lasterra, gora-behera. "La course d'un joueur est tantôt en haut, tantôt 

en bas". O Pr 269. Bekatoreak eztira hegaldatzen Iainkoa baitara, aitzitik bere laster guziak egiten tuste lurrean 

eta lurrarentzat. SP Phil 4 (He 4 ibiltze edo pausu guziak). Gugati zonbat urhats, zonbat iauzi eta laster egin 

dian gure Iaunak. Tt Onsa 115. Ezta iagoiti gelditzen, lasterrez doa, haren izatia oro lasterrian da, consistit in 

continuo fluxu, fluit semper et fluet. Ib. 99. [Filosofo bat zuñek] zelüko izarren lasterrak goguatzen beitütü. Mst 

I 2, 1. Otsoak gaitzik egin dezon beldurrez, ematen dio artzai txar onek lasterrari. Mb IArg I 309. Zure lasterrak 

eta zure bertutian aitzinatziak. AR 64. Zer laistérrak elizará aitzeagátik explikázioa? LE Prog 116. Jokalariaren 

lasterra; [...] / goratzea egi erdiraño / beheratzea ondarreraño. Mg PAb 172 (en boca del de Baigorri). An tzan 

lasterra, / ta txakurrak lau oinka, / basauntzak ega. Zav Fab RIEV 1909, 28. Laisterrak edo karrerak egiten 

dirade modu onetan. Izt D 124. Lasterra hartü etxerat hoien kopiatzeko. 'Je pris la course vers la maison'. Etch 

324. [Kalexa] ximiztan doa [...] aitzinduz eta gorriraziz, lasterrean, burdin bidetako hegastinak. Hb Egia 145. 

Mari-Santzen lasterra / Bost-Mendietan behera! (Cantar de Berterretch). ChantP 214. Eskualdun zalhu zailak 

ziren / hoberentzat berexiak. / Nekhe, laster, jauziak / haurretik hala ikhasiak. Zby RIEV 1909, 399. Norat oha 

laster hortan? Jnn SBi 63 (cf. infra LASTER BATE(T)AN). Eman zen berehala lasterrari. Ib. 115. Muthil 

gazteak plazara dohazila [...] eta omore onarekin ibil nahi bezenbat laster eta jauzi. Arb Igand 141s. 

(s. XX). [Zorriak erran zaun:] Lasterra dian llabur eta txiker; korrengatik biar dian txerkatu leku non laster 

txikiz biar duan altxatu. 'Mi corrida es pequeña y corta [...], donde me podré esconder a poco correr'. Mdg 164. 

Zaldiaren laster eta putarrak orduan! Erhotzen zen, bi zangoak airaturik [...]. JE Bur 20. Oi Dariusen lasterrak, 

Katalin tarrapatan jin zitzaiolarik. Barb Sup 69. Zer lasterrak egin ditugun! Ufa! Ib. 57. Lasterra ezin aski zalu 

eginez, etxerat [...] bazoazin jendeak. Ib. 141. Iguzkiaren garrak / egin ditu lasterrak... / urhean daduzka 

mendien bizkarrak. Ox 165. Ekiten dio lasterrari. Or SCruz 31. Nimesko laister-apustua. Or Mi 13. 

Gureganatzen da nolazpait, lasterra emekitzen dugunean bederen guk. JE Ber 90. Ihizekan egiten zütian 

lasterrek, eta han hartzen zütian akidüra eta izertaldi handiek [...]. Const 36. Haizea bezain zalua / baderama 

lasterra. Etcham 66. Eguzki lasterrari eta illargiaren aldi negurtuei erne baldin bazaude [...]. "Solem ad 

rapidum". Ibiñ Virgil 78. Urdatxeko herrialat / lasterrak egin ditzaien. Casve SGrazi 154. Lasterra(r)i eman, eta 

agudo geldi (AN-5vill). 'Ain bizi asi, eta bereala geldi'. Inza NaEsZarr 1668. Beldurrak harturik, lasterrari ekin 

zioten. MEIG IX 104. Berrizaleek eragin duten iraultza ez da sorterrian [...] atertzen. [...] Ibiliaren lasterra ez 

da gainera geroztik gelditu. MEIG VI 52. v. tbn. Elzb PAd 45. 

2. (Arch VocGr). Velocidad; celeridad, prontitud. "La vitesse" Arch VocGr. Erhokeri handiagorik badeia 

eziez mündiaren laisterra baratü nahiaren egarria? Egiat 167. Bere laxterra gutxitu. "Minorar su velocidad". 

Zink Crit 77. Tarte onek ez du laisterrik. "Este intervalo no tiene velocidad". Or Poem 556. Ez dut ixilduko [...] 

Zure errukiaren arrigarrizko lasterra. "Celeritatem". Or Aitork 221. Trenean idazten dut au [...]. Laisterrean 

nabaitzen da aldakuntza: 140 kilometro bai orduan onek. Txill Let 111. Denboraren lasterra! MEIG IX 91. 

Daramagun lasterra neurtzea ez da erraz. Ib. 58. Munduak azkenaldi honetan daraman lasterrak [...]. MEIG 

VIII 83. 

- HAIN LASTER. a) De repente, enseguida. Zure eskuek iauna, egin naute eta inguru guztian moldatu naute, 

eta halarik hain laster buruz behera etxatzen nauzu (Iob 10, 8). EZ Eliç 313 (BiblE eta, orain, suntsitu egiten 

nauzu!). Gauza guziak eskuetarat dohazkote; nahi izaitea aski eta hekien nahi guziak, hain laster betheak dire. 

Lap 44 (V 24). b) Tan pronto (como). Enintzan Amagaz aiztu / ez iñok ori sinistu; / eun ogerleko / lenengo 

urteko / azkena ain laster eldu zan / etxera agindu nebazan. Azc PB 197. 

- HAIN LASTER... (ETA) HAIN LASTER (H, que cita a Astar). a) Tan pronto... como (tan pronto). Ikusten 

dodala ene Ama Santa Teresa maitia zelan ibiliko zan. Ain laster koruban, ta ain laster botikakua artuten. Ain 

laster lege barrijak egiten ta ain laster ordenak emoten. Ain laster [...]. fB Ic II 297. Orain mosuka, gero siñuka, 

ain laster barreka eta ain laster laztanga. Astar II 201. Dabil batetik bestera; ain laster Bizkaijan, ain laster 

Gipuzkuan, ain laster Araban [...]. Ib. IX. Zori gaizto au [...] / aditzera eman dit / zeruak askotan, / ain laster 

arte latza / tximistakin joaz, / ain laster beltzurrari / kanta-arazoaz. It Fab 177. Ibaian [...] añ laster arraunean, 

añ laster aize-oialtxoa jasoaz, potiñ orren azkartasunak erakusten. Ag Kr 152. Arranondoko astodunak [...] añ 

laster [...] Antiguako Amari arrenez, añ laster alkarregaz agiriketan. Ib. 70. Kantauriako itsas bardinbagea [...] 

aiñ laster urdiñ [...] aiñ laster gaisto. Ib. 138s. b) "Hain laster atzeman, hain laster urkhatu, sitôt pris, sitôt 

pendu" Dv. 

- HAIN LASTER... NON (Dv). (En frases negativas). Tan pronto como. "Etzen hain laster mintzatu non 

ordukotz han baitzen, il n'eut pas plus tôt parlé que déjà il était là" Dv. [Hitza] ezta ahotik hain laster 

kanpora, non berehala iraungia baita. ES 151. Gizonak ez du haiñ laster gutizia desordenatu bat bere baitan 

garaitzerat uzten non khexatzen [...] baita berehala. Ch I 6, 1 (SP noiz ere zerbaitez guthiziatzen baita [...]). 

Etzen ordean hain laster heldu atheraino, non erori baitzen han berean hil gogorra. Lg I 238 (18 hain lauster). 

Jesus etzen hain laster barkuan sarthu Piarresekin non yabaldu baitzen haizea. Lg II 164 (v. tbn. 82). Berri 

ikharagarri hori ez zuan hain laster barraiatu [...] non arpegi guziak goibeldu baitziren. Elzb PAd 60. v. tbn. 

MarIl 99. 

- HAIN LASTER... NON, NOLA, ZEIN... Tan pronto... como... v. HAIN LASTER... (ETA) HAIN LASTER. 

Errejentek erakutsi deikeienian bere lenguajiaren hañ laster irakurten nula bestetan trebatzen beitütie. Mst X. 


mende. 

423


Ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. Ain laster zirudien / 

zillarra, urrea, / non perla, esmeralda, / non diamantea. It Fab 70. [Dabidek] izurria aututzen du, zeren ain 

laster Erregeari nola mendekoari ukitzen dion. Lard 205. 

- LASTER ARI. Correr, ir corriendo. "Laster ari (BN, S; O), actif [sin duda por error]" Lh. v. LASTER EGIN. 

Zu nahiz batu / eta minzatu [...] / bazterrez bazter, / bethiere laster / ari naiz zure hatzean. 'Je ne cesse [...] de 

courir d'un côté à l'autre'. O Po 13. Bago erorira egurkari guziak laster ari dira. "Tout le monde court". O Pr 64. 

- LASTER ARIN. Rápidamente. Arrain-talde ugaria nun agertuko itxaroten dagoan kaioaren antzean, gero, 

zaust! bere oparikizunari laster arin erasoteko. Erkiag Arran 96. Laster arin egin eban erri osoan ibillaldia. 


Pronto. Kaleko zurrumurrua laster arin jaso eban Iñese etxekandra zuurrak. Erkiag Arran 165. Alabea 

etxera zanean, laster arin oeratu zan ama. Ib. 59. 

- LASTER ARTE. (Fórmula de saludo). Hasta pronto. Agur --esan eutsan Riktrudisi-- laster arte. Ag AL 154. 

Denbora gutxi barren etorriko naiz; Laster arte, Maria! Ill Testim 20. Laster arte, Burde. NEtx Antz 29. v. tbn. 


- LASTER ASKI. v. LASTER ASKO. Lehiatzen denak, dio Salomonek, peril du behaztopatzeko: beti laster 

aski egiten dugu, ongi egiten dugunean. (Interpr?). SP Phil 243 (He 245 bethiere aski egiten dugu). Artuko du 

zeruko bidea, ta zerurako da laster aski ango atseginz garbi andian [...] bizitzeko. Mb IArg I 207. Joan zen 

laixter aski berarengana eta esan zion: [...]. Goñi 50. Oraiko aldi untan, sendakinek laster aski gaitza berexten 

dute. FIr 170 (v. tbn. 187). Laster aski ohartu nintzen. MEIG IV 87. 

- LASTER ASKO (V-gip). "Bien pronto. Gorra izan arren, laster asko entzutzen dau berari komeni jakona" 

Etxba Eib. v. LASTER ASKI. [Ene zaurien] urriña eta busteltasuna estrañioak baitire, laster asko 

erremedioa ekharri faltaz. Gç 45. Bera nor [...] zan laster asko bere bizierak agertu zuen. Arr May 192. Gizonik 

andienen izen ta entzutea laster asko utsera etortzen dan era berean. Ag G 12. Norbait ezer esatera aurreratzen 

zanian laster asko ixilduko eban. SM Zirik 125. Latinezko causa 'causa, motivo' ez ezik, 'asunto, cuestión' ere 

bazela, laster asko res-en ordezko bihurtzekoa. MEIG VII 84. v. tbn. Kk Ab II 187. NEtx Antz 137. Erkiag BatB 

64. Laister asko: PE 75. A. Zavala in Goñi 17. Vill Jaink 89. Salav 98. Laste asko: Mattin 38. (lasterrik asko). 

Nere gogaraz, laisterrik asko, ta laister ere baño pozikago utziko diot nik. Ldi IL 95. 

- LASTER BAI LASTER. Inmediatamente. Zuk hura laster bai laster atherako duzu eta konsolatuko. SP Imit 

III 45, 2 (Ch lauster, Mst berhala). 

- LASTER BAINO LASTER. Inmediatamente. Lurreko [...] ondasunak laster baño laster, oraintxe, oraintxe; 

[...] bizitza on bat artu, gero, gero. JJMg BasEsc 267. 

- LASTER BAINO LASTERRAGO. Inmediatamente. Banitate bat da laster beno lasterrago igaraiten den 

gaizaren maite ükheitia. Mst I 1, 4 (Ch haiñ laster iragaten diren). Zoazte laster baino lasterrago aitarenganat. 

Zerb IxtS 29. Laster baño lasterrago urten aditte Jerosolindik. Arriand Act 22, 18 (Ker laster eta arin). Laster 

baiño lasterrago dakiz erakusten bere belarri ta begitarte iguingarriak. Erkiag Arran 154. Laster baino 

lasterrago lanerako prestatzera. MEIG III 51. 

- LASTER BATE(T)AN, L. BATEN, L. BATEZ (SP, Dv). Rápidamente. "Laster batez, d'une course" SP. 

"Laster batez gibeletik atzemanen du, vous l'atteindrez en courant après lui. Laster batez, marque une course à 

petite distance" Dv. Laster batean oi lirazuket / beste mundura bidea. Lazarraga 1196v. [Ozaetako jauna] 

laster baten igaro zan / uraz alde bestea[n] (Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Ekusiko dozu laster 

batean / nola zorretarik urten dokean. EgiaK 89. Ohetik jauz ta laister batetan bere alhaba ikhusi nahia zelarik 

[...]. Egiat 173. Gelditzen naiz zankez eta gero, laster batez itzultzen nere ganberalat. Barb Sup 13. Etorri aizen 

tokira oa laster batean, mutil. [...] oa tximista bezala. Or Mi 108. 

- LASTER-BEHAR. Premura. Azkeneko bi bertsoak [...] bi aldiz esan oi dirala, [...] lengoan aipatu nizuten 

arako laster-bear-apur polit arekin. Lek SClar 126s. 

- LASTER EDO GERO. Tarde o temprano. [Berbea] bein emon ezkero / betatu bear dala / laster edo gero. 

Azc PB 143. 

- LASTER-EGILE (Urt). Corredor, (el) que corre; mensajero. "Aquipes, [...] oñez ungi dohana, lasterkalari ona, 

lasteregille ona" Urt II 232. "Antecursor, lastergillea" Ib. II 135. v. lasterkari. Igorriak ziren lasterregileak, 

higitzen ziren erregeren manuaren bethetzera. "Cursores". Dv Esth 3, 15. Deitzen da oruña, laster egile aundia 

(B, s. XVIII). BOEans 691. Edozoin pestaren usainera laster egileak. HU Aurp 175. 'Plet' erraten zakonak 

arrapatzale izan bear zuen eta besteak laister-egile (Sal). "Las demás, habían de correr y escaparse". A EY IV 

284. Pilotari zitakela ez dugu frogarik, bainan bai laster eta jauzi egile hauta. Ardoy SFran 89. 

- LASTER EGINARAZI. Hacer correr. Mandua zen anitz eultzilari gaxto eta etzauken iork ere laister 

eginaraz baizik nik. ZMoso 45. 

- LASTER-EGINTOKI. "Carceres, zamari lasteregintokia, zamari lastereragintokia" Urt IV 231. 

- LASTER EGIN (gral.; SP, Urt I 71, Añ, Lecl, Izt, Arch VocGr), LASTERREGIN (Lar, Dv, H (+ laus-, lais- 

laix-, lax-)), LASTERRIN (AN-ulz-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 157; A; Lrq; Iz Ulz (lasterriñ), R 309. 

Correr; apresurarse, darse prisa. "Laster egitea, courir" SP. "Correr", "acelerar, apresurar", "antuviar" Lar. 

"Abrevia, date prisa, lasterregizu, ea agudo, ea laster" Ib. "Darse priesa: (c.) laster egin, maneatu" Añ. "Huir. 


mende. 

424


Laster egin Jaungoikoagana, huir al Señor, a donde esté el Señor" Izt. "Courir, fuir à toutes jambes" Arch 

VocGr. "Courir, se hâter, accourir. Lasterregin du zure bidera, il a accouru au-devant de vous. Norengana 

lasterreginen dut, Jauna, ez bada zuregana? À qui recourrai-je, Seigneur, si ce n'est à vous?" Dv. "Laster egitea, 

faire vite, ne doit pas se confondre avec lasterregitea, ordinairement écrite en un seul mot et signifiant: courir, 

accourir. Zakee, lauster egizu, iautsi zaite, Zachée, faite vite, [...] (He Lc). Lauster egizu eta fite ilkhi zaite 

Ieusalemetik, hâtez-vous et [...]" H. "Apresurarse" A. v. LASTERKA EGIN, KORRIKA EGIN. Tr. 

Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur lo emplean Cardaberaz, Aguirre de Asteasu (III 327), Echagaray 

(52), Arrue (Bearg 165, ap. DRA), Orixe (laister-gite) e Ibiñagabeitia (Virgil 43). Eztakizue ezen stadioan 

laster egiten dutenék guziék laster egiten badutela, baina batek prezioa hartzen duela? Lç 1 Cor 9, 24 (TB, Dv, 

Bibl laster egin; He lausterka hari, Ol atxintxi egin, Ker arin egin, IBk, IBe lasterka egin). Eta laster zegian 

fama hunek lur hartan guzian. Lç Mt 9, 26. [Bertze] erremedio molde batzuetara laster egiteaz [huts egiten 

dute]. Mat 108. Laster egik manamendu saiñduen urriñean / haukin kontra eztukela solasik ezpaiñean. EZ Man I 

16. [Kanpoan] perilak eta asalduak dituenak laster egiten du etxera, pausatzera. Ax 428 (V 277). [Denbora] 

gaixtakerian gaizki enplegatu duguna, orai ontasunean doblatuz eta laster eginez behar dugu koberatu. Ib. 169 

(V 114). Eiheran dadinak egonegi, bidean laster begi. "Doit courir en chemin". O Pr 129. [Ihes egiten dugu] 

berzeek laster dagitentzat gure ondoan. SP Phil 206 (He 208 jarraiki dakizkigun). Zelütik jiten enzün zien 

azanziala laster egin zien. Bp II 71. Orazioniaren ajütiala laster egin ükhen zian danjeretarik [...] libratü 

izateko. Mst III 38, 2 (Ip laster egiten; Mst III 3, 2 laixter egin). Laster egizue ordean, menturaz gero ez da muga 

izanen. Mih 6. Berehala penitentziarat laster egizu; horra salbatzeko egin behar duzuna. Brtc 145. Sarrasiak 

hebetik / laster eginen düzie. Xarlem 372. [Erbi-zakurrak] era duanean laster egingo du arrastoaren billa. AA I 

400. Zer lehiarekin ez dugu laster egin behar Birjina maitagarri haren aintzinera? MarIl 94. Otso bat agerturik, 

/ arres saldoak laster du egiten. Arch Fab 139. Bero baten ondotik uria heldu bada, laster egiten duzu arbola 

baten azpira. Dv Lab 311. Destenorea zela ohartu zenean laster egin zuen eskolarat. Laph 88. Habil! Laster 

egik! Eta errok nere partez [...]. Elzb PAd 84. Muthilak laster egiten du eta bere gizona hatzemaiten. Arb Igand 

119. 

(s. XX). Agertzen dira hats-hantuak, laster egin dutelakotz. Ox 46. Haren aitzinian belarikatü gira; laster 

egin dezagün orai haren ondotik. Const 31. Gure bidasotarrak bidean gelditu ziren bitartean, eken lagunek 

meatze zulo urbilena jo zuten igesari laster eginez. FIr 143. Muthil gazteak bezen zalu laster egiteko. Barb Leg 

128. Beste ikasle arek Pedro baño ariñago laster egin zuen ta aurrena iritxi zan. Ir YKBiz 519. Ertz eta erdi 

zanpatu arte / laister-giterik ez dago. "No pueden correr". Or Eus 337. Ahal bezain azkarki laster egin zuen. 

Mde Pr 92. Plazarat laster egin zuen. JEtchep 40. 

v. tbn. Harb 229. Gç 139. ES 175. CatLav 35 (V 25). He Mt 27, 48. Lg I 277. AR 306. Monho 114. Dh 85. Etch 

338. AstLas 61. Hual Mt 27, 48. UNLilia 9. Ip Hil 256. Jnn SBi 59. ArmUs 1900, 69 (ap. DRA). JE Bur 191. 

Egunaria 12-8-1961 (ap. DRA). 

(Con determinantes). Egizue hain lauster, non golardoa atzeman baidezakezue. He 1 Cor 9, 24 (IBk egizue 

lasterka zuek ere, irabazteko eran). Laixter geigo egiten du dabillen bareak, erbi geldiak baño (AN-larr). 'Geldi 

dagonak ez du aurreratzen, eta ez du irabazten aposturik'. Inza NaEsZarr 454. 

(Con sust. verbal en alativo). Correr a, apresurarse a. Laster egin zezaten haren diszipuluei deklaratzera. Lç 

Mt 28, 8 (TB, Dv y SalabBN laster egin con alativo). Iabearen laudatzera ez aizela marranta. / Laster egik 

kantatzera hik ere podoreaz. EZ Man II 17. Egizu zuk ere laster / ene faboratzera. Arg DevB 229. Laster egizu 

ene laguntzera. Gç 46. Laster egizu ene sokorritzera. Ib. 54. Ea, anima santa, laster egizu zure gorputzari laztan 

estu estu bat betiko ematera. Cb Eg II 146. Horak hasi zeizkün xanphaz berhala / laster egin günian bertan 

gordatzera. ChantP 378. v. tbn. Lauster egin: He Gudu 115. 

(Con aux. trans. tripersonal). Presuna hiltzen den bezen laster. Hel zaizkote, Jainkoaren Sainduak, laster 

egiozue, Jaunaren Aingeruak, hartzazue hunen arima. JesBih 463. Zato, arima saindua, laster egiozu zure 

gorphutzari, bat-tasun hestu batean iratxik zakizko. Dv LEd 259 (Cb Eg II 146 con sust. vbal. en alativo; v. 

supra). [Eztakid nola entelegatan daitadan] zeren ezbaitakid eskribitan onki eta plumak ere laster egiten 

daitad zomait letra isaribge. Mdg 133. 

(Con egin elidido). Zure etxea [...] izatu da euskaldunen etxea [...]. Guztiek zuregana laster. 'Todos 

acudían presurosos a tí'. Ax 5 (V 2). Bekhatu eginez gero, Iainkoarekin behar da iharduki, hara laster, han fida. 

Ib. 146 (V 96). Eihera batian ezin eho dezanak, berzerat laster (baldin harri). Saug 94. Phixtako ardi eta 

kabalen üsantxa / Españako hegilat laster zuin lehenka. 'De courir à qui mieux mieux'. Etch 616. Deitzen tu bere 

sehiak: / Hots! Laster zuhaiñ tegira. Gy 90. Jainkoak deithu eta erhoak bezala nik debruagana laster! Dv LEd 

229. Laster, gizonak, Jainkoaren hasarretik laster. Ib. 206 (Cb Eg II 114 laster gizonak, Jainkoaren aserretik 

iges laster). Etxekoak, laster alhorren gainerat! / Iguzkiak gaitu galdatzen lanerat. Ox 166. Horra gure lehoina 

so eskuin, so ezker / [...] orotarat laster, / artetan hari dela orroaz bazterrer. Ib. 130. Laister, laister, maite, ez 

nauk beiñere atzemanen. 'Cours, cours!'. Or Mi 39. Erdu, laister, ega. "Acude, corre, vuela". Gazt MusIx 101. 

- LASTER-EGITE (H). a) Acción de correr. Egizue laster, atrapa dezakezuen bezala. Eta hunela, laster egite 

eta atrapatze haur [...]. Ax 459 (V 298). b) "Aceleración, lasterrera, lasteregitea" Lar. 

- LASTER ERAGIN (Urt I 200). Hacer correr. Fidanzia gehiagorekin harenganat guri laster eragiteagatik. 


mende. 

425


CatLav 364 (V 176). --Elizak zergatik Besta hek ordenatu ditu? [...]. --[Sainduen] arartekotasunera guri laster 

eragiteagatik. Ib. 149 (V 76). 

- LASTER-ERAGINTOKI. v. LASTER-EGINTOKI. 

- LASTER ERE LASTER. Inmediatamente. Laster be laster, / azkatuko da Euzkadi. Enb 63. Urrutizkiñez 

azaldu eben laster be laster euren egoera. Erkiag Arran 164. 

- LASTER ETA BERTAN. Inmediatamente. Aberats nahiz izan / laster eta bertan. "Pour avoir voulu trop tôt 

être riches". Arch Fab 175. 

- LASTER ETA LASTER (H). A todo correr. "À toute course, aussi vite que possible" H. Bere manuak eman 

zituenean, berriz ere ethorri zitzaidan laster eta laster. Prop 1904, 228s. Laster eta laster badoa soldadoa. "Le 

soldat s'en va tout courant". Barb Leg 135. Eta bi xahatoak harturik, laster eta laster eskapatzen da. Ib. 144. Ta 

laister ta laister, ara yo zun zuzen. Or Mi 120. 

- LASTER-JOSTE. "Laster iostea, coûture à points longs, espacée, faufilure" H. 

- LASTER-KORAPILO. Nudo corredizo. v. KORAPILO-LASTER. Gure etsaiaren laxter-korapilloan 

eroririk, aren mendean geunden. Inza Azalp 62. 

- LASTER-KORDA. "(L), nœud coulant" Lh. 

- LASTER-LAN. "Laster lan, alfer lan, ouvrage tôt fait, ouvrage inutile (Prov)" H. Cf. supra (II, 1) ej. de O Pr 

297. 

- LASTERRAGOZ. Laisterragoz elkar uki. "Apresurándose los danzantes se tocan el uno al otro". Or Eus 

163. 

- LASTERREAN (V ap. A Apend), LASTERREON. a) Corriendo; rápidamente. Erre dezagun Mondragoe. / 

Lasterreon sar gaiteza[n] / kantoeko zarzaikeran (Cantar de la quema de Mondragón, 1588). TAV 3.1.7. Zure 

urrin onak gaitu, / lasterrean ekharri. Hm 91. Rakelek, lasterrean etxera joan eta Labani esan zion zer ikusi 

zuen. Lard 36. Hainitz aitzindarien buruan zen sarthu, / Behar zela Franzia lasterrean hustu. Hb in BOEl 53. 

Lasterrian, biak eltu zen beinkoan. Mdg 169s. Ekarri ala errez saltzen zan [egaluzea] kanporako [...] ta baita 

errirako be, lasterrean jateko. Erkiag Arran 113. [Errekan esandako] esakera likitsak lasterrean zabaldu ziran 

errian. Ib. 150. Emoi gozagarria dakartsan iturburua agortu egingo ete yaka lasterrean? Erkiag BatB 158. 

Oroiteraz ditzadan lasterrean bederen: [...]. MEIG VI 147. b) (Tras handik, arik o eta). Enseguida, al poco 

tiempo. v. LASTERRERA. Andik lasterrean, [...] eman zion. Arr May 119. Jesus ill eta lasterrian juan zirian 

judegu borreru batzuk Pilatosgana. Canala Jesukristo 31 (ap. DRA). Arik lasterrean jakieban [...]. Echta Jos 

274. Galdu zittuzan arik lasterrian jaio biar eben antzar kumak. Otx 138. Arik lasterrean, Gernikeko Batzarrak 

kendu egin eutsien eskubide ori. Akes Ipiñ 7. Andik lasterrean, deitu deutse ta [...]. Erkiag BatB 188. c) (Tras 

ablativo). Cerca. Lanbreabeko Zubietati Muñegirantza doian errekan, ezker aldeati, Zubietati lasterrean, 

erreka ertz-ertzean errenkadan dagozan atx-bitarteak. Akes Ipiñ 28. 

- LASTERREKO, LASTERKO. a) Inmediato, inminente. --Zer jazoten da [pekatuben] neurri au bete ezkero? 

--Lasterko eriotza deunga bat, edo Jainkuaren jaramonik eza onelako pekatariei. CrIc 155. Teillatu goietatik 

[...] [afal-aurreko sutaldiaren] ke biribilduak igoten eben [...] etxekoentzat lasterreko batzar-deiaren [...] seiñale 

ona. Erkiag Arran 11. Ogetabat urte mugara eldu zanean, agintarien mezu ta deia jasoteko unea orduko, eta 

lasterrekoa zan, aren [...]. Erkiag BatB 26. b) Inmediato, próximo. Ez berba egiteko ez barre egiteko 

argituten jako gogua gaixuari gatxak itxita lasterreko egunetan. [...] Gatxak gorputz guztia [...] makalduta itxi 

deutsalako. fB Ic III 273. 

- LASTERREN (Añ, Dv (que cita a AB)). a) (Forma de superlativo, en exprs. del tipo hainbat lasterren, ahalik 

(eta) lasterren...). "(Con la brevedad, con el cuidado) posible haré, harás, etc.: (c.) al dodan lasterrena, [...] 

zeinbat lasterren, ainbat lasterren" Añ. "Antes con antes: (c.) [...] zeinbat lasterren, ainbat, etc." Ib. v. 

LASTERRENA. Ainbat lasterren [egin bear da penitenzia]. Arz 53. Damu andiyagaz ainbat lasterren 

konfesau gaitiala. Zuzaeta 50. Komulgadu biarko da ainbat lasterren. Astar II 228. Yagi zaitekez albait 

lasterren. Añ EL 2 9. Agindu zion al zezakean agudo eta lasterren zijoala. Arr GB 91 (107 alik lasterren). 

Erabagi eben ainbat lasterren ezkondutea. Echta Jos 134. Kendu itzak bizar oiek ainbat lasterren. Ag G 117s. 

Onik aurrea esango'zuze / nongoak diren idiak. / Pinukuak ziren altuengoak / arik lasterren nireak. EusJok II 

111. Bete egixube ziatz eta alik lasterren. Otx 89 (v. tbn. 150; 132 albait lasterren). Alik lasterren / itzul nai det 

sorterrira. EA OlBe 10. Bere atzean abiatu zen ahalbait lasterren. Arti Ipuin 27 (MaldanB 192 ahalik 

lasterren). Zenbait ohar ipini nahi nituzke hainbat lasterren. MIH 337. Ahalik lasterren buka zezala. MEIG II 

89. v. tbn. Hainbat lasterren: Mg PAb 168. VMg 62. fB Ic III 337. JJMg BasEsc 69. Xe 351. AB AmaE 83. 

Apaol 38. Itz Azald 148. Kk Ab I 48. Altuna 67. Enb 67. Bilbao IpuiB 226. Ahalik eta lasterren: Alz Ram 34. 

Zait Sof 186. Mde HaurB 40. Ahalik lasterren: SMitx Aranz 156. Erkiag Arran 126. Osk Kurl 74. Ahal bait 

lasterren: AB AmaE 462. KIkV 87. Eguzk GizAuz 159. Zait Sof 48. Lehen bait lasterren: Apaol 76. b) "Lo más 

pronto: (c.) lasterren, zeinbait len" Añ (s.v. prontitud). Indazu Jauna eskua [...] urrindu nadin lasterren [...] 

gal-bide okerretatik. Añ EL 1 186. Eldu zaitezeela lasterren konfesiño santuko garbitegira. Añ LoraS 115. 

- LASTERRENA. (Forma de superlativo det., en exprs. del tipo ahalik (eta) lasterrena, ahal den lasterrena...). 

"Ahalik lasterrena, plus vite qu'il se peut" SP. "Au-plutôt, ahalik lasterrena" Ht VocGr 330. "(Con la brevedad) 

posible [...] al deban lasterrena" Lar. "(Con la brevedad, con el cuidado) posible haré, harás, etc.: (c.) al dodan 


mende. 

426


lasterrena, [...] zeinbat lasterren, ainbat lasterren" Añ. v. LASTERREN. Ekhar dietzadazu ahalik lasterrena. 

Volt 207. Zuri komendatzen dizut dagizula salzeko delienzia albaitik lasterreena (Bilbao, 1683). ConTAV 5.2.9, 

130. Khendu behar dire ahalik lasterrena lohikeriari darontsaten gogoeta guziak. Lg II 146s. Biurtu behar da 

ahal-dan lasterrena. Ub 181. Al zeban lasterrena [...] joan ta ezkillaren sokari itsatsirik ekin zitzaion danba 

danba. Izt C 316. Jakin dezazun / alik lasterrena. Bil 114. Aurrari bizia kentzia al zuten lasterrena. Bv AsL 40. 

Ez badu siñelatzen al daiken lasterrena. CatUlz 43. v. tbn. Ahalik lasterrena: CatLav 138 (V 72). SP Phil 411. 

Mb IArg II 290. He Gudu 65 (laus-). Hb Esk 61. Dv Lab 371. Jnn SBi 126. Ahalik eta lasterrena: Barb Leg 26. 

Lf Murtuts 35. 

- LASTERRENIK. Lo más pronto; lo más rápidamente. Gonbidatu ditut sei ingles, berririk neon denean 

lasterrenik sentitzen duenetarik. (c. 1597). FLV 1993, 457. Gehienik Iuduz eta Turkoez erresuma / hedaturen du 

hain handi daite hekin bilduma. / Lasterrenik biek dute onhetsiren legea. EZ Man I 67. Noiz eta [...] lasterrenik 

baitoazi, orduan berean, edo eritasunez edo inkontruz [...] bidatz-erditan gelditzen direla. Ax 114s (V 76). Ez 

dezazula ordean uste izan orduan lazterrenik ainziñat ziñoazela. Mih 125. Zeren zauriak orduan estaltzen 

baitira lasterrenik. Dv Lab 356. Orduan nintzen ohartu lehen aldikotz, emaztekiaren baitan zintzotasuna eta 

grazia gaient ditazkela edertasunari berari; batek ala bertzeak bizkitartean edertasun doi bat dutela eskatzen 

lasterrenik gizonaren bihotzerako. JE Ber 94. 

- LASTERRERA. (Tras handik o eta). Al poco tiempo. v. LASTERREAN (b). Arik lasterrera barriro: [...]. 

Akes Ipiñ 34. Eta andik lasterrera agertu ziran mutiko biak. Erkiag Arran 55. Andik lasterrera, bere txandia 

arturik, morroiak diño: [...]. SM Zirik 29. Andik lasterrera argi zuriak agertu ziran goialdetik. Alzola Atalak 42 

(67 laisterrera). Penitentzia egiten asi eta lasterrera, iru bider tentau ei eban demoniñuak. Ib. 36. v. tbn. Bilbao 

IpuiB 80. 

- LASTERRETAN. Corriendo, deprisa. v. LASTERREAN. Konfesorea / bakardae lasterretan. Lazarraga 

1197r. [Su hark] berekin eramanen tu lasterretan zikhiñak / ifernu itsusiaren ondarrera ariñak. EZ Man I 80. 

- LASTERREZ. v. lasterrez. 

- LASTERRIK. "Presto, aparejado, lasterrik, aparejaduik" Lcc. 

- LASTER-SU. "Laster-sü (S; O), flamme éphémère, feu de paille" Lh. Lasto-su, laster-su. "Feu qui passe 

vite". O Pr 298. 

- LASTERTXE (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Bestek eruan daragiskubenaz lartertxe ala gara ta 

andesten dogu. Arriand JEL 1908, 306. Txabolatzarran sartzen da, eta lastertxe urteten da. Arriaga Lekob 41. 

Lastertxe arrotza, janzki barrijakin, sukaldian eguan. BAizk Ipuin 18. Ezkontza ori, ordea, nola burutu zanez, 

laistertxe esango diat. Zait Sof 134. 

- SALDA-LASTER. v. salda. 

Etim. Para la explicación de las formas con diptongo (laister, lauster...), v. FHV 488s. 

lasterbide (V-ger-gip, AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal, R; Dv), laisterbide. Ref.: A; Izeta BHizt; Satr 

VocP. Atajo. "Chemin de traverse pour abréger le trajet" Dv. "Atajo" A. Cf. VocNav: "Lasterbide, atajo 

(Roncal). En Lecároz lasterbidea; en Alcoz lasterbidia". v. BIDE-LASTER. Bazekizkian baso guztietako 

laster bideak. Ag G 4. Laster-bide patar hartan, bide ixtil eta lohitsuan lerraturik. Zub 42. Iru ordu t'erdiko 

bidea bazun laisterbideetan barrena joanik. Etxde JJ 38. Mutilla, eguerdian, laister-bidetik korrika joaten zan 

Errenterira. A. Zavala in Goñi 9. Lur egartsuan landarak ia il-zorian daudenean, orra, lasterbide aldapatsu 

baten bekaiñetik ura ialki-arazten du. "Clivosi tramitis". Ibiñ Virgil 71s. v. tbn. Laisterbide: EA OlBe 24. 

Laixterbide: JAIraz Joañixio 117. (Uso fig.). Nik Elizara, Ama-Birjiñaren oñetara, Amaren alzora ez ote 

dut ek bezain laster bide? FIr 164. Geroago, laster-bide amarrutsua aukeraturik, aen gurasoei eder egin bearrez 

ari izan zanean. Erkiag Arran 160. Hizkuntza bat ikasi behar [...] duenarentzat, gramatika ez da [...] lasterbide 

bat besterik, igo behar duen aldapa latza menderatzeko. MEIG III 62. Euskal izaera izkutuaz jabetzeko 

badagoela lasterbide bat, jakintza bidea baino eroso eta atseginagoa. MEIG II 45. 

lastergi (Lar H). "Escolio" Lar. 

lastergile. v. LASTER-EGILE. 

lastergo (Sal, R ap. A; Lar, Añ, H ( Lar)). "Carrera" Lar, Añ y A. "Corrida" Lar. "Corrida, curso" Añ. v. 

laster (III). Guduatu dut gudu ona, akabatu dut lastergoa. TB 2 Tim 4, 7 (Bibl lasterkaldia). 

lastergodi. "Carrera, sitio para correr" Lar. Behozue [jaierari] lastergodi luze baten buruan emana den balio 

bati bezala. Birjin 103. 

lastergu, laistergu. Lugar donde se corre. Zirkua [...], antzokia ta zaldi-laistergua. 'L'hippodrome'. Or Mi 

132. 


mende. 

427


lasterka (G, B, BN, S; Lcc, SP, Deen I 349, Urt, Lar, Aq 1365, Añ, Izt, VocBN, Dv, H, VocB), laisterka (ANulz; 

H), la(i)xterka (H), lausterka (H). Ref.: A; Lrq; Iz Ulz (laistérka). 1. Corriendo, deprisa. "A priesa" Lcc. 

"Apresurarse, lasterka gauzea egin" Ib. "À la hâte, [...] en courant" SP. "Citatim, laster, fite, berehala, lasterka" 

Urt V 157. "A carrera abierta", "a paso largo", "arrebatadamente, con prisa, precipitación" Lar. "(A) pendón 

herido, lasterka ta guziok" Ib. "Correr, [...] lasterka, korrika joan, ibilli" Ib. "A priesa", "de corrida", 

"velozmente" Lar y Añ. "Prisa, a prisa, lasterka, arin" Izt. "À la course, en courant" Dv. "Lasterka goan da, il 

s'en est allé en courant" Ib. (s.v. laster). "Egizu lana astiarekin, ez lasterka, [...] non en courant. Etzaitezela 

mintza lasterka, bainan bai erraiten duzunari gogoa emanez, ne parlez pas précipitamment [...]" H. v. korrika, 

lasterrez. Tr. Documentado desde Leiçarraga y Lazarraga en todas las épocas y dialectos, salvo en vizcaíno, 

donde sólo encontramos algún ej. aislado en Añibarro, E.M. Azcue, D. Agirre (Kr 141; G 12 laisterka) y 

Enbeita. Para la distribución de variantes, v. laster. En DFrec hay 9 ejs. de lasterka y 6 de laisterka. 

Zeñagana Silvia joan zidin lasterka. Lazarraga 1152r. Eta lasterka zioazen biak elkharrekin. "Et couraient eux 

deux". Lç Io 20, 4 (TB, LE, Dv, Leon, IBk lasterka; He lausterrez, Ol atxintxika, Ker ariñeketan, IBe korrika). 

Eta ikhusirik Iesusek ezen populua lasterka elkharganatzen zela [...]. Lç Mc 9, 25. Lasterka ziren Piarres / eta 

Joanis partitu. EZ Noel 107. Zure manuen bidea / lasterka dut egiñen. EZ Eliç 212. Hitz-ixila, hirur beharritan 

iraganez geroz, orotan lasterka dabila. O Pr 622. Iainkoaren ondoan ezin ibil diteke lasterka, agudoki eta 

errazki. SP Phil 85 (He 87 hazkarki eta errexki). Lasterka ihesi doa. Tt Onsa 136. Gathua brasen gainetik 

bezala, saltoka eta lasterka dohazi. ES 196. Karrera batean lausterka hari direnak. He 1 Cor 9, 24 (Mt 28, 8 

lasterka). Txit lasterka ta estuan zijoazela ikusi zituen. Cb Eg II 197. Mediku bati lasterka otsegin zioten. Cb Eg 

III 330. Arin-lasterka urrindu zaiteze okasiño ta bekatu-bidetik. Añ LoraS 19. Ekusi ta ezagutu / dutenean 

Jauna, / lasterka jarri dute / lurrean belauna. Echag 31. Pulsuan, saltoka, lasterka, eta beste onelako apustu. Izt 

C 245. Arratoiña fite badathor lasterka. Gy 245. Zuaz aguro, zuaz korrika, / zuaz lasterka. Bil 111. Alperrik da 

ibiltzea / mingañak lasterka, / biotzetik ez bada, / probetxurik ez dauka. Xe 161. Eta fan zren lasterka berriaren 

emoitra diszipuluer. Hual Mt 28, 8 (Samper fan zintzan lasterka, Echn goan ziren laixterka). Meza ixil bat 

lasterka entzun eta, meza-nausiaz deus axolarik. Arb Igand 47. 

(s. XX). Ardiak aztoraturik alde orotarat lasterka. JE Bur 21. Asten da laisterka, [...] etsaiei kasorik egin 

gabe. Or SCruz 47 (Mi 69 lasterka; Aitork 383 lazterka). Lasterka ez da lan onik egiten. FIr 193. Lasterka yuan 

zen ihiziaren ondotik. Zub 64. Igesi yoan ziren lasterka. Ir YKBiz 519. Etzitzaiola lasterka ibilliaren nekerik edo 

arnas esturik nabaitzen. Etxde JJ 195 (156 laisterka). Huna, bainan lasterka bezala emanak, Azkainen geroztik 

izan diren erretoren izenak: [...]. Zerb Azk 17. Emeki zoan, ez baitzen lasterka ibiltzeko adinean. JEtchep 55. 

Jirabiraka eta laisterka dabillen makiña bat, baiña xede gabe. Vill Jaink 44. Garaiz eldu nai-ta, lasterka joan 

ziran. Berron Kijote 149. Eman itzagük argiak / nula lasterka dütützien / hügüntü gure etsaiak. 'Promptement'. 

Casve SGrazi 136. Lasterka abi(a)tu, ta bidian gelditu (AN-5vill). 'Bero bero asi zerbait egiten eta bereala uko 

egin, azkeneraño iraun gabe'. Inza NaEsZarr 1774. Beti laxterka, ta beti geldi (G-nav). 'Gauzak tarrapataka egin, 

eta aurrerapenik bat ere ez'. Ib. 116. Hodei ñabarrak zeruan barrena lasterka. MIH 175. Lasterka jetxi zen [...] 

eskaileretan behera. MEIG IX 106. 

v. tbn. Gç 178. Mb IArg II 351. GavS 15. Ub 31. Gco II 81. AA III 284. ErleG 64. MarIl 70. Bordel 80. AstLas 

62. Etch 348. It Fab 48 (91 lais-). Arch Fab 109. Hb Esk 101. Lard 504. Laph 99. Elzb PAd 42 (Po 209 lais-). 

Arr GB 55. Zab Gabon 100. Ezale 1897, 183b (206a lais-). Jnn SBi 166. Elsb Fram 119. Ip Hil 200. HU Zez 131. 

ChantP 310. Bv AsL 27. Urruz Zer 45 (48 lais-). Ill Testim 29. Barb Sup 8. A Ardi 63. StPierre 21. JanEd II 63 

(69 lais-). Ox 90. Alz Ram 137. Etcham 187. Lek EunD 23 (41 lais-, 40 laix- y lax-). TAg Uzt 59 (242 lais-). 

Iratz 83. Lf Murtuts 52. Zait Sof 92 (74 lais-). Mde Pr 121. Munita 13 (140 lax-). Izeta DirG 117 (80 lais-). Gazt 

MusIx 164. Ibiñ Virgil 51. NEtx LBB 204 (203 lais-). Alzola Atalak 71. Laisterka: LE Matr2 85 . Egiat 

245. EusJok 170. Garit Usand 51. EgutTo 24-3-1924 (ap. DRA). Jaukol Biozk 8 (90 laix-). Ldi IL 43. Txill Let 

93. Anab Poli 18. MAtx Gazt 89. Salav 71. Laixterka: LE-Ir. Goñi 31. ZArg 1954, 89. Ugalde Iltz 40. Laxterka: 

Inza Azalp 5. Lausterka: Ch III 50, 2. 

Sartu ginen athe ederretik bagoazi erdi-lasterka kanporat. JE Ber 24. Lagunak zaldiz, sehiak aldiz oinez, erdi 

lasterka. "Courant à demi". Ardoy SFran 233. 

[Gizasemea] urrats lasterka zetorren. Etxde JJ 152. Erregeren mandatari bat eldu da zaldi-laisterka, 

errudunentzat eriotz-barkapena erakarki. Ib. 177. 

2. "Presteza, lasterkea" Lcc. 

3. (S ap. Lrq; Dv, H). (Sust.). Carrera, acción de correr. "(Subst.), cursus, course" Dv. "Lasterka bat egin arazi 

diot zalhu asko, je lui ai fait faire une course bien rapide" H. "Zaldi-lasterka" Lander (ap. DRA). v. laster (III). 

Nola errege bailegoke lasterkako lekhuan / zaldundeari begira iustetako orduan. EZ Man I 132. Bere 

pozarekin lasterkari eman ta asi zen ojuka. Mb IArg II 270. Bere manamendua nahiz begiratu, / Bonapartek 

Parisat lasterkak baditu. Hb in BOEl 64. Gauzen itxuraz, axalaz baizik ez gitazke mintza, izaitez nolako diren 

ezin dukegulakotz gure lasterkan zilatu. JE Ber 5. Euliengandik alde egiteko / on zaie lasterka ariña. Or Eus 

341. Itsas bazterrean biek elgarrekin / ontuts zer lasterkak ditugun ba egin! Iratz 14. Espantxar dügü ber foltsian 

izanen dela Tour de France deithü lasterka izigarrian. Herr 6-6-1958, 3. Egiten zituzten laste[r]kakin ongi 


mende. 

428


kendu zuten otza beren gañetik. Izeta DirG 41. Erithonius, lasterkan garaille, ausartu zen [...]. Ibiñ Virgil 96. 

Mateleko miñak ez bait-zion Don Kijoteri pakerik ematen, ezta lasterkarako gogorik ere. Berron Kijote 204. v. 

tbn. Laisterka: Anab RIEV 1928, 611. Zait Sof 34. (Como primer miembro de comp.). Laisterka apustua. 

EusJok 173. Zezenaren laisterka burrundarekin. Or Mi 50. Laisterka saria. Ib. 12. Zakur-erria (Lekunberri) 

zapal duzute / laisterka-apustu onetan. Or Eus 230. Corrida (de toros). Puntan dire amuak lephotik sartzeko 

[zezenari] / lasterkan egon gabe adarren meneko. Hb Esk 224. Sekulan ez bezalako zezen-lasterkak! "Course de 

taureaux". Ardoy SFran 271. Curso (de las estrellas). Bada eskua [izarrak] begiratzen dituena makhurtzetik 

bere lasterka handian. Hb Egia 3. Incursión, ataque. Herria beiratzeko lasterken menetik. Hb Esk 86. 

- LASTERKA ARINEAN, BIZIAN, GORRIAN. Corriendo, a toda velocidad. Amari esker onak eman ta 

lasterka ariñian juan zan [...] etxeruntz. Bv AsL 47. Aldendu zan otsoa lasterka bizian. Ag G 155. Lasterka 

bizian eta binaka gainditu zitun Malentxok bere etxeko eskillarak. TAg Uzt 67 (v. tbn. en contexto similar Muj 

PAm 48 lasterka bizian, Etxde JJ 233, NEtx LBB 175 laisterka bizian). Ez al dituzu ikusten [...] nola oldartzen 

diran lasterka gorrian? Ibiñ Virgil 96 (74 lasterka bizian, 102 laisterka bizian). Lasterka bizian oldartzen 

gatzaizkiola. MIH 234. Falta zaidana lasterka bizian esango dut. MEIG VII 106. 

- LASTERKA BATEAN. Corriendo, deprisa. Lasterka batean aoz esan arren, [...] itz batean ez dira, ezpada 

bitan. Cb EBO 27. Nola guziak aipha, lasterka batean. Hb Esk 156. Oa, ba, laisterka batean, Olaldeko 

abarketariagana. TAg Uzt 72. 

- LASTERKA-BIDE. Camino para ir (cabalgar, etc.) rápido. Zaldunbide edo zaldizkoentzat lasterka bide 

berri baten egiteko ere erabakia hartu du. Zaldunbide horrek 1500 metra luze ukanen du eta bi metra zabal. 

Herr 23-12-1971, 3. 

- LASTERKA EGIN. Correr. Lasterka eginen dugu zure usain onak aditurik. SP Phil 421 (He 424 yarraikiko 

gaizko lasterrez zure urrin onaren usnari). Biotz humil bigun bategaz Jesus ta Mariagana egaz lasterka eginik ta 

joanik. Añ LoraS 142. Karle, egik lasterka hire yakarekin. Hb Esk 61. Lasterka egitean edo trunku ebakitzen. FIr 

191. Egin nuen harperat lasterka. Iratz 27. Lasterka egiten zuten biek [...] lehenbait lehen heltzeko etxera. Arti 

Ipuin 27. Bertako kaleak, ondarra [...] ugari bazeukaten, zaldiak lasterka ez egiteko. Zubill 152. Recorrer. 

Irabazia aphurragatik hainitz bide lasterka egiten dute. "Longa via curritur". SP Imit III 3, 2 (Ch bide haiñitz 

egiten da). 

- LASTERKAKO. a) De carreras. Stadioa zen spazio lasterkako xedatu bat. Lç Decl a) 6v (podría 

interpretarse tbn. como lasterka(ra)ko 'para correr'). Lasterkako eta ezpatazko beren jokoan irabazi nai zutenak. 

Mb IArg I 217. b) Rápido. Hola ez du hirrisku lasterkako lanak / harrapaka biltzea eragintza onak. Hb Esk 

156. 

- LASTERKAKOAN. Al correr. Soin zailua ta biguna du [...]. Katuaren arintasunaz dagi jauzi laisterkakoan 

eta dantzatzen danetan. TAg Uzt 33. 

- LASTERKAN (G-azp; lais- Sal ap. ZMoso 66). Corriendo. Amurekatik, bihotza largatürik, has zitian 

lasterkan ene manien bidian. "Currere incipias". Mst III 51, 2 (Ch lausterka). Itxu ta errenak [...] / ikusi dira [...] 

/ argitzen, ibill lasterkan. Echag 217. Romanek ugaldia laisterkan igare zuen. 'Pasó corriendo el río'. ZMoso 42 

(v. tbn. 43). Deabrua! Nik ere ba zekiat laisterkan! Or Mi 13. Irrintziaren oiartzunari / laisterkan egiñik aintzi. 

"Adelantándose al eco de ellos". Or Eus 208 (v. tbn. 165). Laisterkan eta indarrez ezin ba... ta zuurtziaz 

arrapatzeari ekin nion. Eston Iz 60. 

- LASTERKARA UTZI. Dejar correr, dejar pasar. Urratzen dieia zure fama? Ogenik ezpadüzü ütz elhiak 

laisterkara, akhitüren dirade. Egiat 238. 

- LASTER-LASTERKA. Corriendo, deprisa. Ai, laster lasterka igaro / da nitzat mundua! Azc PB 57 (Ur 

PoBasc 234 ze arin). Guazen laster-lasterka danok Lourdesera. Enb 32. Komunisten azpian eroriz zijoan lasterlasterka. 

ZArg 1955, 313. 

lasterkada (G ap. A Aq 468 (G)). Carrera. 

lasterkai. "Velocípedo, lasterkaia (Donostia, 1880)" JFlor. 

lasterkaka (Sal, R, S ap. A). 1. "Corriendo" A. v. lasterka. Hi gure bestan erditan / bahiz lasterkaka jiten / 

berri gaixto batekin hiz / hatsalbo gügana heltzen. Casve SGrazi 128. 2. (Sust.). Carrera. Jokiak oro ederki 

joan dira, salbü neskatilen lasterkaka. Herr 29-8-1957, 3. 

lasterkakari (Sc ap. A). Corredor. v. lasterkari. Gure herritar atrebitia, Keheille, bizikleta-lasterkakaria. 

Herr 6-6-1958, 3. 

lasterkakizun (L ap. Lh; H), laisterkakizun (H), lausterkakizun (H), la(i)xterkakizun (H). "Qu'il faut faire 

courir; à qui il faut faire prendre la course" H. 


mende. 

429


lasterkaldi (S ap. Lrq; Dv A). "Course, poursuite à la course" Dv. "1.º course. [...] 2.º poursuite, chasse. 

Ex.: Lasterkaldi bat eman behar ziok, il faut lui faire une poursuite" Lrq. v. lasterraldi. Borroka ederra 

borrokatu dut, lasterkaldia bururatu. Bibl 2 Tim 4, 7 (BiblE lasterketa). 

lasterkarazi (L, BN, S ap. Lh; H), lasterkerazi (S ap. Lrq), laisterkarazi (H), lausterkarazi (H), laxterkarazi 

(H). Hacer correr. "Faire courir, faire aller en courant; faire prendre la course. Ongi lasterkarazi nau, baina 

atzeman dut, il m'a bien fait courir [...]. Zaldia lasterkaraztea, faire courir, faire galoper le cheval. Beldurrak 

lasterkarazi du, la peur lui a fait prendre la course" H. Azindak lasterkaraztzen ditu Mattipik lehen bordari 

buruz. Ox GH 1923, 162. [Astoa] lasterkaraziz jaunak ezingoan / usuxko zerabiltzan "debruak" ahoan! Ox 94. 

Minuta bat lotsatu gabe ihardoki du bethi jo eta jo, oraino eginez kintze batzu arradoak eta ederki lasterkaraziz 

Ager. Herr 21-3-1957, 3. Agian bilduko da [trinketean] hauien ikusteko [...] saski-xixteradun arrotz batzuek 

lasterkarazten duten bezenbat jende. Eskual 5-9-1913, 4. (Dv A). "Faire poursuivre ou donner la chasse" 

Dv. Aditu dut badela ihiztariek non-nahi gogo onez lasterkaraz letzazketen asko ihizi ttiki. Prop 1894, 217. 

Precipitar. Egikundeak laxterkaraztea bearra danik ez det uste izan, batez ere gudariaren egokerak [...]. "No 

he creído necesario precipitar las operaciones". Zink Crit 52. 

lasterkari (G, AN, L, BN, S; Lar, VocBN, Gèze 326, Dv, H), laisterkari (G; H), lasterlari (SP, H), lasterkalari 

(L, BN, S; Urt II 323, H), lausterkari (H), la(i)xterkari (H). Ref.: A (lasterkari, laisterkari); Lh; Lrq. (Sust. y 

adj.). Corredor. "Lasterlaria, coureur. Orkatz lasterlaria" SP. "Lasterkaria, qui fait à la hâte" Ib. "Arrebatado, 

veloz, lasterra, lasterkaria" Lar. "1. (Subst.) [...] Lasterkari handia, grand, fort coureur; 2. (adj.). Zaldi, zakur 

lasterkaria, cheval, chien coureur" H. "Laisterkari (G), andarín" A. Cf. VocNav: "Lasterkari, corredor pedestre, 

andarín (Montaña)". Tr. La forma la(i)sterkari es casi gral; lasterlari se encuentra sólo en Etcheberri de 

Ziburu. En DFrec hay 5 ejs. de lasterkari y 1 de laisterkari. Hala nola mendietan orkhatz lasterlaria [...]. EZ 

Man I 74. [Iauna] lauda izar eta / berze argizagiak. // Hura lauda ezazue / zeru lasterlariak. EZ Eliç 191. Ihesari 

/ dema, hara laurherroan; / arauz, zein eder lasterkari / den zuri erakuts-gogoan. O Po 44. [Ihauteriko] karataits 

lasterkariak. Bp II 40. Alkarren arteko errierta luze au lendabizi asi zan Araban [...]. Bereala aize piñ lasterkari 

au igaro zan Nafarroara. Izt C 415s. Asael [...] zan lasterkari, izan diran obenetakoa. Lard 185. Eta zuen 

korrida oietan zezenen aurrean ibilten diran ezurrutsezko gizontxo oiek, zer dira laisterkariak baizik? A Txirrist 

222 (v. tbn. en la misma pág. lasterkari en boca de un eibarrés). [Bertso berriyak] lasterkari ta pelotariyen / 

gañian. EusJok 167. Lasterkari txapeldun bizkor hark. Or Mi 15. Zubietako zaldi zelaian munduko laisterkaririk 

bizkorrenak txalotzeko. Basarri 69. Ango gezilari, uztailari, burrukalari, lasterkari. Zait Plat 72. Amar 

laisterkari-errenkada. Ib. 23. Lehengo xapeldun lasterkari eta jauzilariaren orena! Ardoy SFran 142. Zaldi 

gazte, bero ta lasterkaria. Ibiñ Virgil 96. Lurrari muin egiten dion lasterkariarena. MEIG III 46. v. tbn. Dv Prov 

24, 34. Ezale 1897, 7a. Herr 12-9-1963, 4. Lf ELit 90. Laisterkari: EusJok 168. Vill Jaink 58. BasoM 35. (Uso 

adv.). Nindoala lasterkari / bere burua erakutsi / nahi arratoiña iduri. "Et trottais comme un jeune rat, qui 

cherche à se donner carrière". Gy 218. Correo, mensajero. [Gutunak] igorriak izan ziren erregeren 

lasterkariekin. Dv Esth 3, 13 (Ur korreo, BiblE mezulari). Ur laisterkaria, ez da illgarria. "Agua corriente, no 

mata gente". Ayerb EEs 1916, 156. 

lasterkatasun. Precipitación. v. lastertasun. Zure desiraren lasterkatasuna gelditu behar duzu, hura ahal 

bezanbat ematzen duzula eta neurrira ekhartzen. SP Phil 464 (He 469 abiadura). 

lasterkatoki. "Stadium, lice, champ de course" Dv. Lasterkatokian laster egiten dutenek [...]. Dv 1 Cor 9, 

24. 

lasterkatsu. Presuroso. Hain lasterkatsu pausatzera, hain berantkor trabaillatzera. SP Imit IV 7, 2. 

lasterkatu (VocS 131, Lecl, Gèze 326, H (S)), laisterkatu (H), la(i)xterkatu (H), lausterkatu (H). 1. (Aux. 

intrans.). Correr. Lasterka zite horrat eta hunat, eztüzü phausia edirenen, gehien baten goberniaren izate 

ümilaren pian baizik. Mst I 9, 1 (Ip lasterka zite; Ch ibill zaite). Irabazi txipi bategatik, triballatzen eta 

lasterkatzen düzü. "Laboratur & curritur". Mst III 44, 2. Ihesi lasterkatzeak behartu zituen haren indarrak eta 

etzan behar izan zen lurrean. Lg I 203. Jigante batzuen pare / duzu zuk aintzinatu; / zeruko bidean zare / lehiaz 

lasterkatu. Dauphin zenaren laudoria (Luis XV semea) (ap. DRA). Heien hegalen habarrotsa zamariak 

lasterkatzen direnean bataillarat [...]. TB Apoc 9, 9. (H, que cita a Mst). Propagar, correr (una noticia). 

Zure büria soltatzen badüzü [...] mündian berri lasterkatzen direnen entzütetik [...]. Mst I 20, 1. "Faire à la 

hâte" SP. "Apresurar" Lar y Añ. 

2. (H (S)), laisterkaitu (Sal ap. ZMoso 54). (Aux. trans.). Recorrer. "Parcourir. [...] Banabila bethiere 

mundiaren lasterkatzen, je vais toujours courant le monde, le parcourant" H. Zihauren büria eitzirik, güziak 

oro lasterkatü onduan zer prefeitü idoki düzü? Mst (ap. H). Laisterka ezazü mündia, gerthaldi güziak bil, 


mende. 

430


ikhusiren düzü [...]. Egiat 200. Biar nai ginuen eultzi egin ta laisterkaitu dut erri guzia ta eztut al izan abrerik 

bilatu. ZMoso 54. 

3. (L-ain, BN, R-uzt, S; Dv). Ref.: A; Lrq. "Poursuivre à la course, donner la chasse" Dv. "Dar caza, perseguir 

a la carrera. Lasterkatu nu (BN-baig), me ha perseguido" A. "Chasser" Lrq. Erho batek harrikalduka / 

lasterkatzen zuen zuhur bat. "Poursuivait". Arch Fab 235. Yainkoei gerla egin zioten [...]; gehiago dena, bati 

yauzi eginarazi, lasterkatuz, itsasorat. Hb Egia 70. [Xakhurrek] behar zuten ibili [...] erbi loak hartuen 

iratzartzen, heien lasterkatzen. Elsb Fram 142. Mutiko kankail harek lasterkatu baitu ostikoka gibel-aldean. JE 

Bur 163. Eta behi gazte batek behar zeion ideki ohoria, ezpazeion jin gibeletik alhaba bat lagüntzera, adarta 

batez etsaiaren lasterkatzez! GH 1929, 172. Bein paria-ozar saldo batek hilerri batetara lasterkatu zuten 

Gangesko bazterrean. Mde Pr 101. Etsaiak ehorik edo lasterkatürik. Casve SGrazi 134. 

4. (L, BN, S ap. Lh; H). "Faire courir, mener en courant. Ez dezaiala zaldia lasterka, ne fait pas galoper, ne 

mène pas au galop le cheval" H. Etxekondereak lasterkatzen ditu urdeak mendiari buruz, jan dezazten eta ase. 

SoEg EG 1959 (1-2), 42. 

- LASTERKATUXE. "Gosea lasterkatüxe dizügü (Sc), hemos hecho correr un poco el hambre" A (s.v. 

bazkarizka). 

lasterkatzaile (L, BN, S ap. Lh; Lecl, H (+ -tza(l)le)), laisterkatzaile (H), lausterkatzaile (H), la(i)xterkatzaile 

(H). 1. "Coureur" Lecl. "1.º qui fait courir, au galop; 2.º (S) qui lance (des nouvelles)" Lh. 2. lasterkazale. 

[Ziberoko herrien epixtola]. Saintü jaliak, Gameko! / Ahüntz basa lasterkazaliak, Zihigako! / Orijinalak, 

Zunharretako! / Dantzai gaixtuak, Altzabehetiko! / Andrekaiak, Altzaiko! GAlm 1960, 22 (DRA traduce 

"perseguidor"). 

lasterkazale. Corredor. v. lasterkari, lasterkatzaile. Iru gazte azaldu dira [...], zenbat arrako zaparta egin 

zitekean erakustera; lasterka zaleak urrengo, beren azkartasuna billaldean ikusi zediñ. Ag EEs 1917, 203. 

lasterkazale. v. lasterkatzaile. 

lasterkera, laisterkera. Zorthü hona ezta bethi buskatzen behar dianarentzat bena bai ardüra haren axolik 

eztianaren. Carlos V.-ek zioan zela: "zorthü hona emazte laisterkera gizon gaztiak baizik maite etziala". 

(Interpr?). Egiat 244s. 

 

lasterkestun. Bicicleta. "Ez da esaten trena euskeraz" jarraitu zuan Selinpiak [...] "eta bizikletia deituten 

da lasterkestuna". Osk Kurl 217. 

lasterketa (L, BN, S ap. Lh), laisterketa. Carrera. "Course (concours)" Lh. v. laster (III). Pilotan gehienik 

gorphutza zalutzen / hango lasterketarik osasuna sortzen. Hb Esk 216. Segitzen zuelarik, zaldi lasterketan, / 

Emazte Letiziak, hirrisku denetan. Hb in BOEl 45. Aurreko teillatuan katu bi ikusi nebazan erakusmeneko 

ariñeketa edo lasterketak egiten. A Txirrist 93s. Zama jasotze, lasterketa edo aizkora jolasa. Ag G 80 (310 

laisterketa). Nik bere ezin iraun izan neban geiago [praillearen] [...] lasterketagaz. "Ni yo pude con su trote 

durar más". Or Tormes 103 (Mi 13 laisterketa). Laisterketa-gurdi ariñetan. Zait Sof 136. Olinpiko zaldilasterketan 

garaile atera zan. Zait Plat 75 (23 laisterketa). Aizea baino zaldi azkarragoekin lasterketa irabazi 

zuelako. Ibiñ Virgil 106. Eman zion lenaz gain laisterketari. NEtx LBB 98. Bukatu dut lasterketa. BiblE 2 Tim 4, 

7 (Lç kursua, He karrera, Dv bidea, Ol antxintxiketa, Bibl lasterkaldi, Ker ariñiketea, IBk ibilaldia). En DFrec 

hay 7 ejs. de lasterketa. v. tbn. Ezale 1897, 255b. Osk Kurl 153. Rozinante zintzoa, nere bide ta lasterketan 

beti-betiko laguna. Berron Kijote 42. 

- LASTERKETAN. Corriendo. Badakusat banoala / hobira lasterketan, / herioa dabiltala / inguruz 

aldaketan. Arg DevB 96. Haren bizi eguna / zioala lasterketan. Ib. 135. 

lasterketari. "(L, BN, S), coureur" Lh. v. lasterkari. 

lasterki (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, H), laisterki (H), la(i)xterki (H), lausterki (H). Deprisa. "Agilmente" Lar. 

"Promptement, diligemment; en peu de temps; [...] avec précipitation" H. "Prontamente. Lasterki juan zan ordu 

betiori; lasterregi gure ustez" Etxba Eib. v. laster (I, 2). Tristeziak mundutik / lasterki narua. DurPl 94. Egin 

biar da [igari] gogor ta lasterki. Anab EEs 1919, 187. 

lasterkida (Lar H). "Concitación" Lar. 

lasterkiro (Lar, H), laisterkiro (H), lausterkiro (H), la(i)xterkiro (H). "Agilmente", "expeditamente", 


mende. 

431


"ligeramente", "brevemente", "diligentemente" Lar. "Brevísimamente, txit lasterkiro, laster laster" Ib. Itz 

mordoska bat laisterkiro mingatzean [...] lenbizikoa ateratzen dela indartsuuna. Or LEItz 45. 

lasterko (V-ger ap. A). "Prontamente, pronto" A. v. laster. Ots egin daidela ta an izango nabe lasterko. A 

Ezale 1899, 3a. Artaldea mugitzen delarik / lasterko bainaiz ohartzen! Xa EzinB 95. 

lasterkoi (Lar, Hb ap. Lh). 1. "Tempranal, goiztarra, lasterkoia" Lar. "Temprano, temprana" Ib. "Prompt" Lh. 

2. "Dáctilo", "esdrújulo" Lar. 

lasterkor. Rápido, presuroso. Gauzen egiteko Jainkoa lasterkor da; heien ezeztatzeko aldiz, luzakor. 

DvHtoy 64n. 

lasterlari. v. lasterkari. 

lasterragotu. v. lastertu. 

lasterraldi, laster-aldi. Carrera. v. laster (III), lasterketa. Ekiten dio lasterrari [...]. Ordu beteko 

lasterraldia eginda [...]. Or SCruz 31. Deusek ezin geldiarazi [...] [Bikendiren] lasterraldirik. 'Sa course'. Or Mi 

144 (14 laisterraldi). Bada [filman] zonbeit laster-aldi Afrikako desertuetan bai eta ere zonbeit ezpata gudu. 

Herr 21-3-1957, 2. [Geminianik] bere hogoita-hama-hirur urthekin, buruz eta karkulaz eraman du aurthengo 

laster-aldia edo kurtsa. Herr 24-7-1958, 4. 

lasterratu. Adiskide zelakoz / Hemon haren semiareki, / phüta lasterratü bat dela / aküsatzen du libreki. 

(Interpr?). Edipa pastorala (1793), Lehen peredikia 51. 

lasterregi. (Sust.). "Precipitación, prisa demasiada" Lar y Añ. 

lasterregitu. v. lastertu. 

lasterrekaz (H (S)). De prisa. v. lasterrez, lasterka. [Banitate bat da] bethi irañen dian alagrantzia 

haidürü daukünaren lekhiala lasterrekaz ez juaitia. "Non festinare". Mst I 1, 4 (Ip joaitera ez lehiatzia). 

lasterrera (Lar H, Añ). "Diligencia, agilidad", "apresuración", "actividad, viveza", "aceleración" Lar. 

"Brevedad", "agilidad", "ligereza, presteza", "priesa", "prontitud", "velocidad" Lar y Añ. Nagitasunaren 

kontra, ekinaia, lasterrera. CatBurg 40 (CatOiq 526, Cb CatV 57 dilijenzia edo laster(r)era). 

lasterreria (BN, R, S ap. A; VocS 132, H), laster-eri (S ap. Lrq), laisterreri(a) (-ri Ae ap. A Aezk 295; H (-ria, 

det.)), la(i)xterreria (H), lausterreria (H). "Courante, terme popul., diarrhée" H. "Diarrea" A. Lasterreriausain 

bortitza. Herr 15-9-1966, 2. 

lasterrero. "Arrebatadamente, con prisa, precipitación", "brevemente" Lar. Askok pentsatzen dute 

Errilijioa dala jai egunetan meza bat lasterrero eta edozein modutan aditzea. Kortazar Serm 112. 

lasterrez (B ap. A; H), laisterrez (H), la(i)xterrez (H), lausterrez (H). "En courant" H, que cita a Mst. "De 

prisa" A. v. lasterka. Tr. Sólo septentrional (aunque se encuentra en un ej. de Lauaxeta). Elisabeten hauzoa 

/ ethorri zen lasterrez / Ama Birjina saindua / salutatu beharrez. EZ Noel 45. Ezta iagoiti gelditzen, lasterrez 

doa, haren izatia oro lasterrian da, consistit in continuo fluxu, fluit semper et fluet. Tt Onsa 99. Gure bere 

ondoan lasterrez ioan eraziteko. Ib. 115. Zihoazen, bada, lausterrez biak elkharrekien. He Io 20, 4 (Lç lasterka). 

Yarraikiko gaizko lasterrez zure urrin onaren usnari. He Phil 424. Maite diana bethi boztariuan dabila 

laxterrez, hegaltaz; [...] deüsek ere eztü baratzen. Mst III 5, 4 (SP lasterka, Ch lausterka). Egia zela uste ukenik / 

lasterrez honat jin nuzu. "Je suis vite accouru". Arch Fab 239. Ordian otsoa lasterrez joan zen / eta oraidano 

lasterka da ibilzen. Ib. 83. Badoa lasterrez bertzea baithara, / othe den han berri deusik, yakitera. Gy 297. 

Lasterrez ifernura nindohan, eta zu oihuz niri. Ni bethi gor. Dv LEd 137. Iñazio lasterrez juan zen untzirat bere 

hatuen bilha. Laph 54. Horra nun heldu zaukun alde orotarik jendea osteka, lasterrez eta oihuz. Prop 1880b, 27. 

Lasterrez eskapatzen da, Tartaroaren beldurrez. Barb Leg 128. Iri egixuz atiak / ura dabil, ba, lasterrez. "Pues 

el agua anda muy de prisa". Laux AB 77. v. tbn. UNLilia 8. 


mende. 

432


laster-salda (L, BNc, S, R-uzt ap. A; VocBN, Dv). "Bouillon rapide. On nomme ainsi un bouillon d'ail ou 

d'oignon lestement fait à la poële" Dv. "Caldo hecho muy ligeramente con aceite y ajo" A. v. SALDA LASTER. 

lastersko. v. lasterxko. 

lastersu. Figura en SP, sin trad. Cf. lasterkatsu. 

lastertasun (gral.; Ht VocGr, Lar, Aq 867 (AN), Añ, Lecl, Dv, H), laistertasun (H), la(i)xtertasun (H), 

laustertasun (H). Ref.: A; Lh; Etxba Eib. "Promptitude" Ht VocGr y Dv. "Agilidad" Lar y Añ. "Aceleración" 

Aq 867. "Actividad, viveza, esfuerzo, prontitud", "velocidad" Añ. "Prontitud" A. "Velocidad. Argixan 

lastertasuna, ezagutzen dan bizkortasunik aundiña" Etxba Eib. Zelan Birjina santisimia karidade da 

lastertasun andiagaz joan zan bisitetan santa Isabel. Urqz 10. Laugarren doaia da arintasuna, lastertasuna edo 

ajilidadea. Astar (ap. H). Zeugan daukazu prestatasun edo lastertasun onen irudija. Zure [...] pensamentuba, ain 

laster dago Españan, eta ain laster Indijetan. Astar I 79s. Bere begien aurrean guzia lastertasun aundiz [...] 

igarotzen da. "Con mucha rapidez". Zink Crit 62. Izatezko gauzen indarrak daramazkiala laxtertasun artan. 

"Con aquella velocidad". Ib. 19. Elai baltzaren lastertasunaz / Txakurra dok, ba, ostean. I. Kerexeta in Onaind 

MEOE 763. Hiriguneetan lastertasun muga orduko 60 kilometrotik 50era jaisteak. Egunkaria 24-2-1998, 3. En 

DFrec hay 6 ejs. de lastertasun. 

lastertegi. Recorrido (lugar por donde pasa algo). Jadanik zezenak bilduak zituzten lastertegiko abeltegirat. 

Herr 11-9-1958, 2. 

lastertu. 1. "Agilitarse" Lar. (lasterragotu). "Hacerse más ágil, ariñagotu, lasterragotu" Lar. 

(lasterregitu). "Hacerse demasiadamente ágil" Lar. 2. "(B), anticipar. Beia lastertu da erditzeaz, se ha 

anticipado la vaca en parir" A. Batu gaitezan beti betiko / Elisa neure kutuna, / neure atsakabak amaituteko / 

lastertu daigun eguna. Azc PB 124 (Ur PoBasc 167 elduko al jaku albait lasterren / ain gura dogun eguna). 3. 

(c. sg. A; Añ). "Abreviar, acortar: (c.) laburtu, lastertu" Añ. "Abreviar" A. 4. (L, BN, S ap. Lh; Urt I 71). 

Apresurar(se). "Presser, précipiter" Lh. Ni izanen naiz testigu lastertua o kexatua hetxizeroen [...] kontra. (B, 

s. XVIII). BOEans 1373. --Barrenen itxoingo diagu. [...] Eta ez daukak lastertu biarrik. Egon nai dezuten guzia. 

Alz Ram 47. Nere apari-legea eginda etxetik irten naiz eta alderdi orretatik ez daukat lastertu bearrik. Ib. 25. 

(lasterragotu). Lasterragotzen du oraino ene lagunak motorraren itzulika. JE Ber 25. Dandaraz dute 

usuagotzen (laisterragotu) / biotz guzien pilpira. "Apresuran los latidos". Or Eus 260. 

lastertxo, laistertxo, lastertxu. Dim. de laster. Egin lastertxo fede, esperanza ta karidadezko egikaiak. Añ 

LoraS 121. Lastertxo izango det / etxian laguna. Echag 76. Baina lastertxu bete / bear zan promesa. Azc PB 97 

(Ur PoBasc 222 andik laster). Albistari onen lenengo geia agertu ta lastertxu [...]. A Ezale 1897, 17a. Trago 

baten ondoren / lastertxo bestea. JanEd II 17. Andik lastertxu agertzen da Praisku. Kk Ab I 69. Illunduta 

lastertxu, basatxonuan sartu zan. Kk Ab II 44. Etsai orreri lastertxu, baña / elduko yako epia [....]. Enb 52. 

Beraren mintzoz laistertxo ezagutuko duzu zerorrek. Zait Sof 114. Etsai-gizonak elkartu ta laistertxo [...]. Ib. 

136. Lastertxu asi zirean Ipiñeburuti be gazteak [...] Bilboko bear-lekuetarantza yoaten. Akes Ipiñ 22. Baña ni 

ere or nazu / laistertxo zeruan. Uzt Auspoa 22, 146. v. tbn. AB AmaE 213. Zam RIEV 1907, 426. 

lasterxko, lastersko. Dim. de laster. Bainan Kastillak zuen luzean beretu [Bizkaia] / eta fuero maitez 

lastersko larrutu. Hb Esk 84. Badiat beldurra, Pello Domine ne hoiek ongi erranak izateko lasterxko erranak 

izan ziren. Elzb PAd 20. Libertateko arbola landatu eta lastersko, deliberatu zuten [...]. Elsb Fram 141. Nehor 

ez zen estonatu lastersko bere burua xahutu bazuen. Ib. 131. Luison unhatu baitzen naski lastersko tanbur 

yoiten. Ib. 82. Bai, lasterxko itzuli behar dugu. Barb Leg 142. Hola ere lasterxko unhatu ziren. Ib. 132. 

lasteskumen. v. LASTO-ESKUMEN. 

lasteskutada (V ap. A), lasteskuta (V-arr, R ap. A; H (BN, S)), lasteskutara (H (L)). "Manojo de paja" A. 

lastetxe (L, BN, S ap. Lh; Lar, Añ, H), lasto-etxe (T-L). "Cabaña" Lar y Añ. "Cabane couverte ou faite de 

paille" H. "Paillotte" T-L. v. lastola. Betleemgo heia iduriko lastetxe biluzi bat zen [kapera]. Prop 1901, 191. 

Jan-gordailuak osoki hutsak dire lastetxetan bezala gazteluetan. Etcheb Zeruari 47 (ap. DRA). Lasto-etxe xar 

batzuen [...] hartzeko. "Paillottes misérables". Ardoy SFran 162. 

lastima (Lcc, Urt I 195, Añ, VocBN, H). 1. Lástima, compasión, conmiseración. "Adolecerse de otro, lastima 


mende. 

433


euki besteri" Lcc. "Vif sentiment de douleur morale" VocBN. "Pitié, compassion. Lastima ematen daut. [...]. Ezta 

bada lastima! n'est donc pas une pitié!" H. Hemendikan hara bethi, / duzun nitaz lastima. Arg DevB 194. 

Lanze triste onek an zeuden guziai lastima andia eman zien. Cb Eg II 175 (v. tbn en contexto similar Xe 321 

lastima eman, Balad 103 lastima emon). [Onen] negarren lastima iduki zazu, Jauna. Cb Eg III 268. Dotrinako 

esaminadoreai lastima andia diet. Cb EBO 61. Begiratu egidazu / lastima andi bategaz. Gamiz 205. Lastima 

izan deutsubee. fB Olg 163. Lagunak zeugaz errukitu ditezan, lastima artu dagizubeen. fB Ic I 88 (v. tbn. en 

contexto similar Balad 219 lastima hartu). Burubari eragiten, lastima baleuka legez. Astar II 188. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib; O-SP 230, SP (+ laztima, latztima, latstima), Ht VocGr 356, Arch VocGr, Dv, H). 

Lástima, padecimiento, penalidad, calamidad, desgracia; cosa lamentable. "Calamité, désolation" O-SP 230. 

"Frayeur. Latstimaren handia!" SP. "Étonnement" Ht VocGr. "L'étonnement, la surprise" Arch VocGr. 

"Malchance, cas fâcheux. Lastima ere da (He), c'est dommage. Hau da lastima, quelle fatalité!" H. "Il se prend 

pour ce qui cause la compassion, malheur, infortune, accident fâcheux. [...] Hauxe da bada lastima, voyez donc 

le malheur!" Ib. "Lastimia izan da gaurko egualdixa, ha sido una lástima el tiempo de hoy" Etxba Eib. Tr. 

Documentado tanto al Norte como al Sur desde Lazarraga. La mayoría de los ejs. meridionales del s. XX 

correponden a bersolaris o textos populares. En DFrec hay 5 ejs. Zan lastima andia nork bere biotzean eukan 

tristezea ekusten. Lazarraga 1146r. Da gauza lastima anditakoa, nola egoten baitirade batzuk [...]. Ber Trat 31v. 

O dolore eta lastima ezin kondatuzkoa / egun zutik eta bihar hillik erortzekoa. EZ Man I 45. Mendi gorak 

higituren dire eta [...] // Gehienik orduan da mundua izituren, / lastima hauk noiz baitute etxean zerkhaturen. Ib. 

80 (Harriet traduce: "quand ces calamités"). O lastima eta ondiko guztien azkenena. Ib. 42 (Harriet traduce: "o 

douleur et infortune"). Guziz eskas eta gabe / huna ene lastima. Arg DevB 199. Lastima hauk zadutzala / 

meditazionean [...] / oihuz dio, "O Ienkoa / handik guarda nazazu". Ib. 2s. Aditzatzue nigarrak, / ikhus ene 

lastima. Gç 157. Beldur nauk, pensaturik zer den / hire lastima handia. Ib. 159. Zer lastima ez darraio Dabiten 

bekhatuari! Lg I 313. Segitzenzióla atzétik ama tristeak óius ta laméntus, sanduak aiturik lastimagáiek [...]. LE 

Matr2 85. Ikhara kantoin guzietarat berduratu zen [...]. Lastima jeneral haren erdian [...]. MarIl 89s. [Otsua] 

asi zan / ardirik galantenak / iltzen eta jaten / eta, lastima zana, / artaldea galtzen. It Fab 85. Ai nere 

dohakabea! Non da nere lastimaren parerik? Dv LEd 204s. Pertsona prankok gogua badu / gizon ori ikusteko / 

oraindik ere lastima dana / edozein moduz uzteko. EusJok 140. Oi au penagarrizko / lastima tristea / orrenbeste 

dolore / zuk padezitzea! Xe 327. v. tbn. Noe 43. Gure arbola maitagarriyak / etzuen ori merezi [...] / 

Kantabriyako lastima au zer dan / orra nik adierazi. Tx B II 56. Biozmiñ aundia emoten deusta Baionakoak. 

Tamal-emote, lastima au, otoitz biurtzen iata. Alzola Atalak 87. 

(V-gip ap. Elexp Berg; Lar). (Con izan intrans. unipers. 3. a pers. sing. y seguido de subordinada con -t(z)ea o 

part. + beharra). (Ser) una lástima que, (ser) lamentable que. "Lastima es, lastima da, kupida, erruki da y mejor, 

urrikalkizuna da" Lar. "Lastimia da ainbeste tomate ortuan alperrik galdu biarra" Elexp Berg. Lastima lizake 

lan orretan ardit bat gastatzea. Mb IArg II 290. Lastima gogorra zan ainbeste pobre erio egiñik ikustea. Cb Just 

54. Lástima dá ez yago kuidátzea. LE Prog 112. Lastima da egon oi dan bezin garesti egotea gatza. It Dial 69 

(Ur damu emotekua da, Dv, Ip damurik da). Lastima da yaun zenbeit ikustea sortzen. Hb Esk 201. Lastima 

arima bat oraiñ dana uso / litzake deabruak artutea preso! AB AmaE 251. Ogei eta iru urteko / neskatxa gaztea 

/ ez da bada lastima / ala tratatzea. Balad 221. Lastimea da [...] abadien esanera egon bearra, lastima andia. 

Ag Kr 122. Lastima da bidian / nekiak lertzia. Iraola 61. Lastima ez al da orla ibiltzia / bada mundun 

parragarri? PE 139. Lastima zan ebillitzia / arrenbeste arrotuta. EusJok 38. Lastima dala diyo jaun onek / 

asarretuta joatia. Tx B I 152. Ainbeste kostatako / alaba maitia, / lastima izango dek / iri ematia! Tx B II 26. 

Lastimea izango litzateke [...] odoletan ikustea. Erkiag BatB 75. Lastima da [...] Stalin zaharrak inoiz 

eskumikatu izana Marr linguista eta euskalaria. MIH 199. v. tbn. Ud 127. 

(Con verbo elidido). Lastimia, nortzuk zarian ez jakitia! fB Olg 179s. Lastima, ikustea gaizo laborari / 

paper tzar paketekin, emanak bideri. Hb Esk 210. Ai zer lastima orlako portuna / prantzesak arrapatzia! EusJok 

II 159. 

Quien no oye sus secretos / gusturik ez dauka / y el que deja de verle / lastima asko da. DurPl 88. 

(En exclamaciones del tipo hau lastima, zer lastima..., o bien lastima + det. como interjección). "Lastimia! 

Jakin izan baneu neuk ekarriko notsun Donostiatik" Elexp Berg. Ezagutu dituzue zenbait gizon [...] biotz 

onekoak, baña zer lastima! Edatearekin dirudi sartzen zatela aserrearen [...] Demonioren bat. AA III 379. 

Lastimia! Dotrina ikasten dira atzeratxubak ze [...]. fB Ic I app. 21. Armadako lorea! Maingu! Zer lastima! Laph 

16. Lastima ere bazan olako gauza! Ud 50. O! Baña lastimea amaitu baño len / aurten boto eguna sartu jaku 

emen! AB AmaE 225. Nere adiskide on hunek itsasoan bi seme galdu izan ditu. [...] Ai zer lastima eta zer 

bihotzmina! Arb Igand 156. [Galtzak] luzegi ditut! [...] Hau ez denez lastima! Othoi, berehala behar dauztatzue 

laburtu. Barb Sup 43. Lengo denboran / arrikariyak izana, / lastima, orain artu biar degu / makilkariyaren 

pama. Tx B I 181. Hau da lastima izugarriya: / gobernatzen ez dakizu. Ib. 216. Hau lastima! Ez zinen zerbaitez 

jelostua? Lf Murtuts 53. Inozent izan arren, ai hori lastima ! / bekatuzko kutsuan daukagu arima. Xa Odol 346. 

Lastima baña bukatutzera / guaz orain emen pesta. Uzt Noiz 130. 

- LASTIMA GORRIA. (Interj.). Ameetan ditubee! Lastima gorrija! Euren burubak Jaungoikua opendiduteko. 

fB Ic I 82. 


mende. 

434


- LASTIMA GORRIAN. Lamentablemente, desgraciadamente. Batzuk pederik [...] ez daukeelako [...], ta 

bestiak [...], guztiak kondenetan dira lastima gorrijan. fB Ic I 19. Lastima gorrijan, nekez topetan da persona 

ixil bat, edo saiatu bat lagunaren paltak ezkutetako. fB Ic II 227. 

- LASTIMAZ (Lar, Añ, H). a) "De lástima, lastimaz, errukiz, kupidaz" Lar. "(Es o da) lástima: (c.) lastimaz" Añ. 

"Par pitié, par compassion" H. b) Lamentablemente. "Lastimaz ez da etorri (V), es una pena que no haya venido" 

DRA. Sagar azal ederra / barruba usteldurik / zeinbat dagoz munduban / lastimaz galdurik. / Gero batek 

jaten dau / sospetxa bagarik, / pensaurik ez daukala / barruban dañurik. DurPl 97. [Fortuna] dabill erririk erri 

[...] / joten daben guztia aberastutera; / lastimaz iñok ez dau bera ezaututen! AB AmaE 227. Lastimes abil aur 

kaliek austen... kalbo arraidxue! Ort Oroig 17. c) (Estar...) triste, apenado, lastimoso. Txakurra [...] / lastimaz 

egoten zan / txarolan bakarrik. Noe 37. Euren mutil eder ori / lastimez agertu / kontrarioa ezautu barik / 

oraindik gelditu. EusJok II 48. 

- LASTIMAZKO. Lastimoso, lastimero. Lastimazko boz batekin esan zion: [...]. Arr GB 103 (v. tbn. 143 

lastimazko boz). Lastimazko negar-anpulo bat. Arti Ipuin 29. 

- LASTIMETAN. Lamentándose (?), lleno de penalidades (?). Lastimetan zuregana / heldu gare ihesi, / arren 

bada zaren gure / arartzeko hautetsi. EZ Eliç 396s. Su-lamez lastimetan / egon behar beti, / ez bagira justoki / 

partitzen emendik! Bordel 201. 

lastimadun. "Admirator, [...] lastimaduna, lastima duena" Urt I 196. 

lastimadura, latstimadura (SP), latztimadura (SP). Figura en SP, sin trad. 

lastimagarri (L, BN, S ap. Lh; Urt I 195, Dv, H), latstimagarri (SP), latztimagarri (SP). Lastimero, 

lastimoso, lamentable, deplorable. "Effroyable" SP. "Déplorable" Dv. "Pitoyable, qui excite la pitié, la 

compassion. [...] Lastimagarri zen ikhustea, la vue excitait la pitié" H. [Herioak] lastimagarria uzten du hatz 

ondoa. EZ Man I 43. Ene gorputz erbalean [ezta] / baizen errenkurarik. / Lastimagarri egin naiz. EZ Eliç 324s. 

Zure pena ordukoa / zeiñ lastimagarri zen. Arg DevB 225. Gauza lastimagarria [...] ielosia. SP Phil 344 (He 

347 lastimagarria). Laster izanen dik / pena lastimagarria. Gç 122. Inziria lastimagarriak. Cb Eg II 209. Gaxo 

lastimagarri bat S. Luisek besoetan artu zuen. Cb Just 55. Zein gauza lastimagarria den Jainkoaganik 

hastantzea. Lg I 362. Zer sarraski lastimagarri! Lg II 121. Zer erhokeria lastimagarriagorik! Dh 201. v. tbn. 

Gco II 62. Ene semea, utz dezagun molde lastimagarri hori. Dv Lab 366. Auxen da ofiziyo / lastimagarriya. 

Arrantz 25. Lastimagarri baita ikhazkin hauta. 'C'est une chose pitoyable de choisir (pour époux) un 

charbonnier'. ChantP 92. Au zan lastimagarriya, / kulparik gabe ikusi zuen / tormentu oien berriya. Xe 338. 

Aren kontrako pekatariya / dago lastimagarriya. Ib. 362. Ondo pentsatzen baldin badegu / ain da 

lastimagarriya. PE 134. Ez da hemen bukatzen bezarra-ren kondaira lastimagarria. MEIG VII 56. (Uso adv.). 

Guregatikan lastimagarri / Jesus gurutzian il zen. Xe 364. Ezpatarekin lepuak moztu / dizkate lastimagarri. 

Ib. 375. Denbora juanda lastimagarri / baña damutu zitzaion. EusJok 23. (Como exclam.). Ikusi dutenian / 

etxeko txerria, / denak esaten zuten: / "Lastimagarria!". Noe 116. 

- LASTIMAGARRIZKO (H; lats- SP, sin trad.). "Lastimagarrizko amaren atsekabea, la peine de la pitoyable 

mère" H. 

lastimagarriki (L, BN, S ap. Lh; H). "Pitoyablement, déplorablement, de manière à exciter la compassion" H. 

lastimagarrikiro (L, BN, S ap. Lh; H). "Pitoyablement, déplorablement, de manière à exciter la compassion" 

H. 

lastimalki. Lastimosamente. Zen Santxo jaiki ta joaiten zelarik lastimalki othoitzen nündialarik azkenekoz: 

[...]. Egiat 180. 

lastimarazi (Urt I 196). Hacer lamentar. Dá penabát emén guti pizatzen déna ezaumentu fáltas, baña án 

lastimarásten ta suspirarasten dioténa. LE Doc 256. 

lastimatu (Ht VocGr 356), latstimatu (SP), latztimatu (SP). 1. Lastimar(se). "Effrayer, s'effrayer" SP. 

"Éttoner, harritzea, lastimatzea" Ht VocGr. Lastimadurik joango nax / amoreaz da fedeaz. Lazarraga 1164v. 

Gezurtien ezpainetan / ez utz ene arima; / traidoren mihiek ere / ez nihoiz ni lastima. Hm 125. Jesusek, bada, 

ikusi zueláik ura negarres [...] lastimatu ze espirituan. LE Io 11, 33 (HeH laztu). Bulkatuzué labearen agoko 

arlauza ta eroriarazizué bere oiñ-gañera: lastimatuzió ainbérze, ezi pausurik etzúke emán. LE JMSB 500. Sulamez 

lastimatzen / egon behar beti / ez bagira yustoki / partitzen hemendik. Bordel 203. 2. (L, BN, S ap. Lh; 

Urt I 196, H (V, G)). Compadecer(se), tener lastima; dar lástima, dar pena. "Être touché de compassion, de pitié. 


mende. 

435


Kupitzen edo lastimatzen gera Iesus onaz eta aren penaz" H. Nork konsolatuko nau? [...] Nor nizaz 

lastimatuko da? Cb Eg II 123. Lastima zaite nizaz, Ama guziz beraa. Cb Eg III 295. Biyotz biguñekuak / dira 

lastimatzen. Arrantz 23. Au ikusi ta ez lastimatzen / ereje biotz gogorra! Ud 116. Adios ama neuria [...] / ongi 

lastimatzen naiz / zu despeditzea. Balad 145. Eta ikusten du lastimaturik bestiak zeuden bezain biartasunian 

arkitzen dala. Bv AsL 56. 3. Lamentarse (?). Arribada baneza / ongi manifesta / lastima ez laitenik / 

konpañian ezta, / bi aldetarik tiroka [...] / han ikusi ginuen / terribleko besta. Bordel 41. 

lastimoso, lastimos, laztimoso (SP). Lastimoso, lamentable, deplorable. "Plein de frayeur" SP. v. 

lastimagarri. O Arima lastimoso [...] / niri karguz utzia. EZ Man I 123. Jendeak izitu dira / erresumak 

nahasi; / lurra doha beldurturik / lastimosez ihesi. (Interpr?). Hm 55. Ta estadu lastimoso orretan ikusi ta [...]. 

Cb Eg II 140. Kejatzen dire biziki keja lastimosoekin (B, s. XVIII). BOEans 761. Ondiko lastimosenaz / bere fiña 

ukhan zuenaz. Gy 191. Gure Balentin Berriotxoak / egin zituen pausoak, / konsideratzen jarri ezkero / dirade 

lastimosoak. Xe 372. Kantabriako deskalabroak / dirade lastimosuak. Tx B I 49. Lastimosuak izango ziran / 

aien orduko antsiyak! Ib. 129. lastimosa. (Forma de fem.). Bere erida da llaga lastimosak gaiti. Urqz 53. 

lastimosoki. Lastimeramente. Zerén eskatzeunten humil lastimosoki, [...] Urrikári nitas, urrikari nitas. 

'Humilde y piadosamente'. LE Doc 262. 

lastingo. (Palabra formada a partir de lasto, a imitación de gorringo y zuringo). Arrautzazal, gorringo, 

zuringo, kumingo, lastingo ta abar, mazi-mazi egin dittuz otzara barruban. Otx 139. 

lasto (V-ger-ple-arr-m-gip, G, B, Ae, S, R; Lcc, Volt 103, Mic 8r, SP, Urt, Ht VocGr, Lar, Aq 361 (G), Añ, Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 38, Dv, H), lazto. Ref.: VocPir 640; A; EI 381; Lrq; Iz Als (biturriya), UrrAnz, ArOñ; 

Ibarra Dima; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. 1. Paja. "Paja trillada, lasto larrindua" Lcc. "Paille. [...] 

Lastoz egina, fait de paille" SP. "Aceratus, lastoarekiñ nahastátua" Urt I 94. "Stramen agreste, lastóa" Ib. 463. 

"Paja", "caña de trigo" Lar y Añ. "Pelaza, paja de cebada [...] garagar lastoa" Lar. "Paja de maíz (G)" Aq 361. 

"Paille", "chaume" Gèze. "Paille, tige de graminées, céreale desséchée. Gari, olo, garagar lastoa [...]. Lastoa 

iori da, bihia ordea aphur, la paille est abondante [...]" H. "Gibelaldia lastoz, pas fier du tout (litm. le derrière en 

paille)" Lh. "Iñonian lastua bai ikusi, baña ez abia norberanian" Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. lasto y lastón. Cf. J. 

Irigaray "Estado actual de la onomástica botánica popular en Navarra" FLV 1976, 286: "(Agropyrum repens) 

[...]. lastón (Lacar, Alloz, Abárzuza, Lezaun [...])". Cf. begilasto. v. ahotz, 1 galtzu. Tr. Documentado ya 

desde Dechepare, es de uso casi gral., aunque es poco frecuente en textos alto-navarros y de los dialectos 

pirenaicos. Hay lasta ante adjetivo en Orixe (Eus 332 lasta luze) y ante gainean en Añibarro (v. infra). Hay por 

lo menos un ej. de lazto en Larreguy (I 329), junto al frec. lasto. En DFrec hay 12 ejs. de lasto. 

Lastoa eta bihia. E 137. Bilduren du bere ogi-bihia granerera baina lastoa xoil erreren du. Lç Mt 3, 12 

(SalabBN, Ip lastua, TB, Echn, Leon, IBk, IBe lastoa, He, Ur, Dv, Ol lastoak; BOEanm 1282, Samper agotzak, 

Hual autzak). Olloari oloa, astoari lastoa. RS 346. Pagatzale gaistoaganik, lastua pagamenduen aldera. "Paille 

pour paiement". Volt 233. [Haur gaxoak] lumatxatzat lastoa du, / bururditzat belharra. EZ Noel 52. Eta bihia, 

onak, zeruko bihitegian ailtxatuko direla; eta lastoa, gaixtoak, ifernuko labean. Ax 572 (V 367). Bide luzean, 

lastoa ere, sorta soinean. "La paille même est à charge". O Pr 99. Nadukate harturik / begi leinhuru goriek / 

lasto-legez garturik. O Po (ed. Michel), 227. Oetxek biok jango zegoe / oeko lasto guztia. GavonC Egan 1956 (5- 

6), 28. Su handi baten hurbillean lasto pixka bat bezala zare. He Gudu 110s. Gari-buruan ta last artean arki 

diteke ale ona edo ale galdua. Mb IArg I 205. Lastotan dautzan / aurtxo orrek / sortuak zera. GavS 19. Andrea 

eta gizona [...] direla sue eta lastoa bezela (Langarika, s. XVIII). ETZ 149. Garia eztá parátzen granéroan, 

aliketá eulzian lástoa berexiartáño. LE JMSB 131. Aska baten [...] lasto ta abereen artean. Añ EL 1 97. Inoren 

begiko lasto txikija [...] zur anditzat daukagu. fB Ic II 222. Gari-lasto batekin. It Fab 188. Lasto edo zume 

pillatxo baten gañean. It Dial 87s (Ur, Dv, Ip lasto). [Artoak] azal ta barru, lasto ta mami [...] du oneretsua. Izt 

C 29. Ikusi zituen zazpi galburu eder mardul, lasto batetik zetozenak. Lard 53. Bihi samurrak du lastoaren 

barnea hutsa. Dv Lab 39s. [Irris ogia] yakiteko eia egina den, behar zaio sartu lasto bat barnian eta ez du behar 

izan bustia atheratzian. ECocin 35 (v. tbn. 44). Ohetzat lastoa, alkhitzat harria. Laph 169. Ez dakit ote naizen / 

zaldun edo sota / lastoz egiña edo / puztutako bota. JanEd I 107. Airean zear doian lasto igar bat baño / Jauna, 

zure aurrean besterik zer gara? AB AmaE 433. Beraz, oe biguñian ezin zana jaio, lasto gorrian ikusten da. Bv 

AsL 23. Aurten lasto luzia ta galburu txikia. Sor Bar 77. Lasto pixka baten gañean etzan bearra du. Arr May 

113. Lasto poxi bat ohetzat! Lap 179 (V 79). Lastoa bezala bazeramatzan lur-ikarak oro. Elizako aldarea, 

leihoak [...] xirxikatu ditu. HU Zez 15. 

(s. XX). [Etxea] lastoz estalia, bi ixurkirekin. JE Bur 8. Obra beti dilindan zagon [...] soldado aitzindari baten 

hitz batek lastoa bezala lurrerat aurtikitzekoa. StPierre 31. Jesus Aurtxoa lasto gañean etzanik. Inza Azalp 61 

(cf. Añ NekeA 252 lastaganean). Zama bat lasto / bazeraman. Ox 97. Berria edaturik suia lastoan bezain laster. 

Zub 85. Lasto ariña bezain errez [eraman]. TAg Uzt 11. Lasto igarra baño ariñago jaurtiko zukean leiotik 


mende. 

436


beera. Ib. 191. [Sagarrak] lastoartean umatuz. Ib. 279. Neguko bustialdiak eta sapaietako lasto-arteko egonak. 

Ib. 202. Piarres, asarre-alditan, lastoa baiño sukorrago zen. Etxde JJ 268. Neri, beiñere burutapen txar bat ere 

ez duan gazteak ematen dit kezka. Onelakoak lastoarekin-edo egiñak izango dirala pentsatzen det. MAtx Gazt 

52. Gari-jotzen eta lasto-txikitzen dute arratsaldeko lana. Ib. 46. Lasto sikua. BEnb NereA 103. Olo-lasto 

xamurrak. Ibiñ Virgil 76. Olo-lastoak. Berron Kijote 30. Lastoa izaten den tokian, izaten da garie (AN-ulz). Inza 

NaEsZarr 1239. Inoren begiko lastoaren bila ez bagabiltza. MEIG II 94. 

v. tbn. SP Phil 253. Tt Arima 87. Gç 73. Cb Eg III 337. Lg II 148. Egiat 167. Monho 140. Mg PAb 70. VMg 19. 

AA III 562. Astar II 71. Ur MarIl 96. Gy 141. ECocin 47. Zby RIEV 1908, 768. Azc PB 109. Jnn SBi 13. Arb 

Igand 84. UNLilia 8. Ag Kr 12. PE 139. HerVal 279. Jaukol Biozk 24. Etcham 67. Barb Leg 60. Otx 22. Ir YKBiz 

42. Or Eus 279. JAIraz Bizia 63. NEtx Antz 141. Anab Aprika 78. Osk Kurl 106. Erkiag BatB 129. Basarri 129. 

Larz Senper 10. And AUzta 46. Ardoy SFran 87. Alzola Atalak 95. 

(Como primer miembro de comp.). "Adobe, zoia, zoi lasta nastez egiña" Lar. Lasto zati zakar ariñak. Mb 

IArg I 203 (v. tbn. lasto zati en Mg CC 147). Bere karga pian leherturik, / lasto-jalea inziriz ari zen. Arch Fab 

191 (ref. a un burro). Nekhe da hemengo lasto-oskientzat zapha lekhu idor den gutienekorik khausitzea. Prop 

1898, 100. Lau sagar gordin andi eder ta frantzes-galleta lasto-yakeradunak. A Latsibi 147. Onuntz t'aruzka, 

t'azpi ta gaña / etzat patxada lasto-kamaña. Inzag EEs 1915, 5. [Ijito] emakumiak lasto-pretesto / kasikan larru 

gorriyan; / gizonak berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan. Tx B II 64. [Urzoa] lasto piru batekin / 

han zen berehala. Etcham 169. Lurrezko pipa atera due lasto-txapeletik agureak. TAg Uzt 81 (v. tbn. 80). Lasto 

mutur bati su emanda. Etxde JJ 171. Lasta-etxola. "Techo pajizo". Gazt MusIx 117. 

(Como representación de una cosa sin valor, insignificante). [Zure kuntre] sor ahal litekian gaizak oro, zer 

damü egin litzirozie, [...] lasto bat beno haboro etxeki ezpazintza? "Festucam perpenderes". Mst III 46, 2 (SP 

fitzkeria bat baino geiago). Guztiak orazinoe egin legijela, nai izan ezkero, euren zer eginetan lasto baten 

balijua atzeratu bagarik. fB Ic II 281. Ezagutzen [dut] hemengo onak lasto-ilhaun batzu direla. Dv LEd 156. 

Bai, gustatzen zaizkitzu / ardo ta pastelak, / zu goxoketan eta / neri lasto ustelak. Auspoa 77-78, 49. Orrelakuak 

gose danian lastua ere ez du merezi. Auspoa 120-21-22, 131 (ap. ELok 330). Lasto baten goraberagatik duelora, 

au da, alkar iltzera dijoazela. Urruz Zer 26. "Horrek ez du lasto bat balio, cela ne vaut pas une paille. Cette 

locution équivaut à cela ne vaut pas un zeste" Dv. "Pura paja, sin contenido sustancial. Frai Gerundion gaurko 

jarduna, lasto utsa" Etxba Eib. 

"Paille, fêtu, petit brin de bois, etc., que l'on deplace sur une des épaules et qu'on défie quelqu'un d'enlever, 

prêt à se battre avec lui, s'il l'enlève. Haugi bada, khendezadak lastoa, viens donc, (si tu l'ose), ôte moi la paille" 

H. 

Galaotsa da gariaren buruko lastoa. And AUzta 64. 

(En la expr. ipurdia... lastoz). Cf. Lh, s.v. lasto: "Gibelaldia lastoz, par fier du tout (litm., le derrière en 

paille)". Ama gizonari oldartu zaio eta gizonak, bere buruaren zaintzeko, arbola punta-punta batetarat ihes 

egin omen du, ipurdia lastoz. Herr 8-12-1960, 2. 

2. (H). "Paille dans le métaux, dans les pierres précieuses. Urhe lastoduna, monnaie d'or qui a une paille, et 

dont le son est mat" H. 

3. "100 lásto: 100 azao; amar lasto, diez haces" Iz ArOñ. 

4. (V-gip ap. Elexp Berg). Tallo. "Tallo de cereales y hortalizas. Aurten patatak lasto aundixa ta ale txikixa" 

Elexp Berg. [Iru-orribelarrean] lasto bat beragandik sortzen dira iru orriak. Inza Azalp 39. Lasto bakoitzaren 

erne ugaria. "El vasto afluir de cada tallo". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). 

- ARTA-, BABA-, GARI-, IRRIS-LASTO... v. arto, baba, gari, irris... 

- LASTOA ATERA. "Lastua atara, gogor jo (pegar fuerte)" Zubk Ond. 

- LASTOA EGIN. "Effeuiller le maïs" Lh. 

- LASTO-HAGA (L, BN, S ap. Lh; Dv A). "Perche autour de laquelle on forme la pile de paille" Dv. v. 

LASTO-ZIRI. 

- LASTOA JANARAZI. v. LASTO(A) JAN. Ene bihotz gaixoa etentzera doa / ezin jasan dezaket bardako 

laidoa, / maiteak jan-arazi baitzautan lastoa, / bera dut deitoratzen, ez haren arnoa! In Lf ELit 74. 

- LASTO-ALANBRA. "(G-bet), alambre delgado que sirve para embalar paja" Zt. 

- LASTO-BALA. "(R), gavilla de paja" A. 

- LASTO BASA. v. LASTO-BUZTIÑO. 

- LASTA-BELAR. "Fétuque, lastabelhar" T-L. 

- LASTA-BIHUR (Lar, H (V, G)). "Tramojo, atadero de los manojos, azaoketa, lastabiurra, lokarria" Lar. "Lien 

de paille avec lequel on lie une botte" H. 

- LASTO-BUZTIÑO. "Lutum aceratum, [...] lasto buztiñoa, lasto morthéroa, [...] lasto bása" Urt I 94. 

- LASTO-EGILE. "(L; Hb), qui effeuille le maïs" Lh. 

- LASTO-ESKUMEN (B ap. A), LASTESKUMEN (Lar H). "Mellón, manojo de paja" Lar. "Manojo de paja" 

A. 

- LASTO-ESPAL (B ap. A), LASTOFAL (B ap. A). "Gavilla de paja" A. 

- LASTO-FARDO. "Fardo, paquete de paja prensada, atado generalmente con alambre. Iges baiño sei pezeta 


mende. 

437


karuao dabill lastofardua" Elexp Berg. 

- LASTA-GAIN. "Lastagana, follaje del maíz" (Comunicación personal de B. Murueta). "Bai, hementxe, 

lastanak egiten [='arto landareen goiko zatiak mozten']" (V-ger) X. Kintana Iker-10, 1997, 155. 

- LASTO-GERRIKO. "(G-to), vencejo, atadura" A. 

- LASTA-GIZON. "Gizalastoa, lastagizona, bausán, hombre de paja, dominguillo" Lar DVC 238. v. 

LASTOZKO GIZON. 

- LASTO-IZPI. Brizna de paja, paja. Lasto-izpi bat. Gy 53. Lasto-izpi bategaz. "Con una paja larga de 

centeno". Or Tormes 19. 

- LASTO-IZPITXO. Dim. de lasto-izpi. Lasto izpitxu bat. Or Tormes 85. 

- LASTA-IZUZKI. "Lasta-izuzkiya, el haz de paja encendida que se llevaba para alumbrarse al caminar de noche 

(G-azp)" Iz IzG (s.v. izuzkixe). v. lastargi. 

- LASTO(A) JAN (lastoa j. S ap. Lh). "Lastoa jan. Se dit d'un jeune homme à qui une jeune fille fait faux-bond, 

en manquant à un rendez-vous; on dit davantage: Asto-hün janarazi, faire manger de la cervelle d'âne" Lh. "Noiz 

behinka neska etxetik ateratzen da mutikoaren bidera, neskak edaria ekartzen duela, mutikoak kokil edo 

bixkotxa. Mutikoa nunbait zain dagolarik eta neskak opor egiten, erraiten ohi da mutikoaren gatik lastoa jan 

duela, hots, janari idorra" Lf ELit 74. v. LASTOA JANARAZI. Biharamenian Atharratzeatko hitzartürik, 

badutza [...]. Nurk erranen zin biharamenian Allandek bere bizikoz lehentze lasto jan (faire le pied de grue; 

demeurer seul, délaissé) behar zila! Picochet GH 1926, 469. 

- LASTOKO. "Qui appartient à la paille" Dv. v. LASTOZKO. 

- LASTO-KOLORE (V-gip ap. SM EiTec1; H; lasta- L, BN, S ap. Lh; H). "Qui est couleur de paille" H. "Bata 

kolore orixkaria artu arte ta bestia [...] lasto-koloria ("color paja") dabela laga" SM EiTec1 (s.v. iraotu). v. 

lastokara. 

- LASTO-KOLOREKO (Añ; lasta- Lar). "Pajizo, pajado, color de paja, lasta kolorekoa" Lar (v. tbn. Añ s.v. 

pajizo). Nabarri lasto kolorekoa. Izt C 55. 

- LASTO-MOLTSO (lasta- V-gip ap. Etxba Eib), L.-MOLTXO. Montón de paja; haz de paja. "Montón de paja. 

Atai aurreko lasta-moltsua tolostu biarra dogu, ez deiñ alperrik galdu" Etxba Eib. Begiratzen du an arkitzen 

zen estalbi txar batera, arkitzen du an agotz edo lasto moltxo edo abar bat. Mb OtGai I 206. Esku batean 

argizari amatau [...] bat eta bestean zekelezko (centeno) lasto moltso biztua. Ag AL 89. 

- LASTO-MORTERO. v. LASTO-BUZTIÑO. 

- LASTO-OHE, L.-OGE, LASTOI (H (V, G)). Lecho de paja. "Lit de paille, et paillase quand elle sert seule de 

lit" H. [Sagarrak] lastoartean umatuz urrengo udaberriraño iraun dezaten, osasuntsu joan bear due sapaiko 

lasto-ogera. TAg Uzt 279. 

- LASTOPE, LASTOPEKO. Figuran en SP, sin trad. 

- LASTO-PILA (-illa G-goi ap. Arin AEF 1960, 64), LASTO-PILO. Montón de paja. Lasto-pillan lo egiten 

zuten. Aran SIgn 92. Belar da lasto / pilla ikaragarriya. PE 141. Lau ostro ta lasta pilla batzuek tellatutzat 

jartzea. Ag G 8. Alorrak lasto-pilloa besterik eztu emango. Ibiñ Virgil 73. 

- LASTO-PUTZUKA (L, BN ap. A). Manojo de paja. v. LASTO-ZAMUKA. [Aziendak] thorratzen dituzte 

bizkarrean eta saihetsetan lasto putzuka batekin. Dv Lab 224s. "Lasto-putzuka (L, BN), tapón de paja. Se usa 

en estilo familiar para designar las mujeres pequeñas y rechonchas" A (s.v. putzuka). 

- LASTO-SALTZAILE (H (-alle); lasta- L, BN, S ap. Lh; -alle Lar, H). "Pajero" Lar. "Qui vend de la paille, 

pailleur" H. 

- LASTA-SASKI. "Altabaque, tabaque, cestillo de pajas o mimbres, lastotarrea, zumeotarrea, lastasaskia" Lar. 

- LASTO-SU (SP (que cita a O), T-L (s.v. paille)). a) Fuego de paja. Lasto-su, laster-su. O Pr 298. Lasto sua 

hiltzen den bezala urrikiak hiltzen zitzaiozkoten. Zerb IxtS 44. b) LASTA-SU. Tea. v. lastargi. Eldu dira 

zalapartan [...] / arma, krisallu, lasta-su, gure Jauna lotzera. "Con armas, candiles y teas". Or Poem 544. 

- LASTA-TXOLA. "(V-ple), carguilla de tallos de maíz" A. 

- LASTO XEHATU. Paja triturada, trillada. v. LASTA-XEHE. Gure gorputza dago / guztira oitua; / degun 

oirik onena / da lasto txetua. Echag 260. [Artzaren] mami ta ezurrak larruari arras kendu eta au lasto zeatuz 

ondo beterik [...]. Izt C 192. 

- LASTO-XEHATZEKO. "Instrument pour hacher la paille" Dv. Lasto seatzeko bat einik. HerVal 148. 

- LASTA-XEHE (V-gip ap. Elexp Berg), LASTO XEHE (Lar (l. txe), Dv). "Trigaza, trigazo, gariaren lasto 

txea" Lar. "Lasto xehea, menue paille, se dit de la paille brisée dans le battage du froment" Dv. "Lastaxee, paja 

triturada. Emoixezu ganauei lastaxeia, pentsu puxkatekin" Elexp Berg. v. LASTO XEHATU. 

- LASTA-ZAKU, LASTO-ZAKU (-kh- L, BN, S ap. Lh; Ht VocGr 395, Arch VocGr; -kh- Dv A, H). Jergón. 

"Paillasse" Ht VocGr, Arch VocGr y H. v. lastaira. Iru deabruk erruki baga / lastazakuba baininzan ala / 

kendu jeuste zaiak. Acto 294 (la lectura de la b es poco segura). 

- LASTO-ZAMUKA (L ap. Lh; Dv A, H (s.v. zamuka), que cita Dv Lab), L.-ZATUKA. "Bouchon de paille" 

Dv. "Manojo de paja" A. v. LASTO-PUTZUKA. Aberezainak thorra betza lasto zamuka batekin abereak eta 

urez garbi. Dv Lab 226 (v. tbn. 229 y 343). Lasto-zatuka. "Fajo de paja". Or Eus 246. 

- LASTO-ZERRA (G-goi). "Lastozerra (instrumento para serrar paja)" AEF 1926, 46. 


mende. 

438


- LASTO-ZIRI (B ap. A; lasta- AN-gip ap. A), "Palo que sirve de eje a los montones de paja" A. v. LASTO- 

HAGA. 

- LASTOZKO (V-gip, L, BN, S; SP (sin trad.), Lar, Dv, H). Ref.: Lh; Iz ArOñ (goru-burua). "Pajizo, que está 

hecho de paja" Lar. "Qui est fait avec de la paille" Dv. "Goru-burua [...] zimitzezkua edo lastozkua izaten zan" Iz 

ArOñ (s.v. goru-burua). Lastozko buztana dauenak atzera begira. RS 202 (RIs 18 buztana lastozkoa duena). 

[Sufrezko sua] beroago eta indartsuago da lastozkoa baiño. Ax 580 (V 372). Lastozko etzintegia. Mb IArg I 

106. Amore sendo egiazko bat; ez lastozko suaren antzekoa. Añ LoraS 52 (v. tbn. lastozko su en Ibiñ Virgil 96 y 

Xa Odol 245). Lurrezko eta lastozko etxeak. Hb Egia 64. Lastozko ohe mehearen gainean. Prop 1906, 9. 

Lastozko txapel andia. Ag G 250 (v. tbn. lastozko (t)xapel en Echag 62, Sor AKaik 110, Alz Bern 70, Zub 111). 

Lastozko alkiak. Alz Ram 110 (v. tbn. JE Bur 190 lastozko alki). Lastozko besalki bat. Ib. 63. Lastozko kapelea. 

Otx 97. Lastozko ginbailtxoak. TAg Uzt 37. Lastozko xare batean. EA OlBe 43. Lastozko etxola. Ardoy SFran 

265. Lastozko ipurdidunak, erretzeko beldur (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1773. (Dv, que cita el ej. de Gç). (Uso 

fig.). Deliberaziño ilhuna! / Esparantza lastozkoa! Gç 102 (Dv traduce "vaine espérance"). Gari garbizkoa 

bata, lasto-agotzezkoa bestea. Mb IArg I 203. 

- LASTOZKO GIZON. "Lastozko gizon bat, un homme de paille, de néant, ou encore, un prête-nom, ou enfin, 

un épouvantail, répresentation d'un homme garnie de paille" H. v. gizalasto. 

- LASTO-ZORRO. Jergón. v. lastaira. Argiari putz egin da gero, soiñeko ta guzti etzan zan lasto-zorro 

ganean. A BeinB 85. 

- LASTO-ZUZI (AN-larr ap. Asp Leiz; lasta-zuzi Izt). Antorcha de paja. "Tea, zuzia. Especialmente de palo" Izt. 

"La punta negra que queda después de apagada la antorcha del manojo de paja" Asp Leiz. v. lastargi. Gau 

illunetan bideak argitzeko eztek, ordea, lasto-zuzien adiñako argiontzirik. TAg GaGo 95. Lasto-zuziak artu / 

eskuan garretan. Uzt Sas 110. 

lasto-argi. v. lastargi. 

lastodun. v. lastadun. 

lasto-etxe. v. lastetxe. 

lastofal. v. LASTO-ESPAL. 

lastogai, lastogei (BN, S). Ref.: A; Lh. "Paja, tallo" A. Makur izanagatik egiteia, xuxen epaiten du 

lastogeia. "Le chaume". O Pr 306 (en la vers. de Zerb GH 1936, 307 lastogaia). 

lastokara (T-L, s.v. paillé). Color paja. v. LASTO-KOLORE. Lastokara du illea, garden. Erkiag in 

Onaind MEOE 713. Ule orizta, lastokara; begi argi, azal zurixka. Erkiag Arran 26. 

lastokari. v. lastakari. 

lastoketa. En busca de paja. --Ez dakik nor den Sabelkoi? / --Lau seme-alaben aita, / dabilana lastoketa. 

Ox 60. 

lastola (O-SP 225, H (V, G, BN, S)). "Une cabane faite de paille" O-SP 225. "Chaumière" H. v. lastetxe. 

Arainiuarr, Lastaola (1150). Arzam 319. Lastola txar hertsi, harat ez hunat nekhez baizik itzul ez 

gintezkenak. Prop 1911, 45 (ap. DRA). Eskola bardikoek ere iraun zuten [Irlandan], orain lastola batzuetan 

antolaturik, baina nabari da baldintza horietan ezin ukan zezaketela lehenagokoen arrakastarik. Mde Pr 234s. 

lastolotsakinda. "Xilocordeón (R. Murga, 1894)" JFlor. 

lastometa (V, G, AN, L, BN, S; Lecl, Dv, H), lastameta (V, G, L, BN, S; Lar, H), Ref.: A (lasta-, lasto-); Lh 

(lasta-, lasto-). Montón, pila de paja. "Niara", "almeir, almiar" Lar. "Paillasse" Lecl. "Pile de paille, dressée 

près des maisons de campagne" Dv. "Meule de paille" H. v. META-LASTO. Othe idorrer edo lasto meta 

batzuer su emaitea. Elsb Fram 64. 

- LASTOMETA-ZIRI. "(B), palo que sirve de eje a los montones de paja" A. 

lastontzi (Ae, Sal; H), lastuntzi (BN-mix-baig, S; Gèze (-nz-), H), lasto-untzi (Arch VocGr (-nz-), Dv). Ref.: A 

(lastontzi, lastuntzi); A Aezk 295; CEEN 1970, 358. Jergón. "Paillasse" Arch VocGr, Gèze y H. "[Encima del 

jergón] se ponía una funda de lienzo que se llenaba con hojas de maíz y que se llamaba lastontzi (Ae)" CEEN 


mende.


1970, 358. v. lastaira. Astean hiruretan lastuntzi has baten gainean etzaten zen. Birjin 479. Badoha [...] 

zonbait lastuntzi eta kadiraren erostera. GH 1932, 213. Lurrean egiten zuten lo, lastaira edo lastuntzi batzuen 

gainean. GAlm 1956, 18 (ap. DRA). Lasto-untzi txar baten gainean lo egiteko. Etcheb MGaric 159 (ap. DRA). 

lastoño. Dim. de lasto. Xinaurria emanik / lastoño hartara, / mokoan baderama / berriz leihorrera! 

Etcham 169. 

lastoratu. Dirigir(se) a la paja. Handi nahiak, guhau nahiak / gaitu guziak nahasi. / Beha dezogun lastoratu 

den, / ezeztatu den Jesusi: / Hari jarraikiz [...]. Iratz Argiz argi 100 (ap. DRA). 

lastorditu. "Lastordituik dago gizon ori (AN-erro), ese hombre está aturdido, estupefacto" Inza Eusk 1928, 231. 

v. azotzatu. 

lastotarre (Lar H), lastotarra (Lar). "Altabaque, tabaque, cestillo de pajas o mimbres, lastotarrea, 

zumeotarrea" Lar. "Escriño" Ib. 

lastotegi. v. lastategi. 

lastotsu (L, BN, S ap. Lh; Urt, Dv, A). "Acerosus, belhartsúa, lastotsúa, lastoz bethea" Urt I 96. "Qui a 

beaucoup de paille et peu de grain, en parlant du froment" Dv. "Trigo de mucha paja y poco grano" A, que 

remite a lastatsu, pero no se encuentra en su dicc. Ilberriko alea (gari naiz artoa) lastotsu; ilberakoa burutsu 

(G-goi). A EY III 207. Eguberri argitsu, ogia gero lastotsu. GAlm 1957, 8 (ap. DRA). 

lastotu (L, BN, S ap. Lh; Lar, H). 1. "Encañutar, encañar los panes, gariak lastotzera asi" Lar. "Propement, 

devenir paille, se sécher en parlant de graminées" H. Azao juak edo lastotu dana alderatu biar da eskubariaz 

garijaganik. Mg PAb 151. 2. "Syn. peu usuel de lastoztatzea" H. v. lastoztatu. 

lastotxo. "Pajuela, pajita" Lar y Añ. 

lastotza (V, G), lastatza (V, L, BN, S). Ref.: A (lastatza, lastotza); Lh (lastatza). Montón de paja. Zenbat 

naibage ez ete zituzan igaro biarko [Ume Jesusek] lastotsa [sic] atan, bere [...] aasaben etxeetan iñok artu gura 

ez ebala! Ur MarIl 96. Beste askok oe bigunean baiño lastotzan bere obeto lo egiten dau. A Txirrist 151. 

lastoztakizun. "Lastoztaki[zu]na, qui doit être garni, couvert de paille, paillé, rempaillé" H. Lhande, que no 

corrige la errata de Harriet, da lastoztakin. 

lastoztatu (L, BN, S ap. Lh; Dv, H, A). "Garnir de paille" Dv. "1. garnir de paille, couvrir de paille; pailler 

des arbres, des conduites d'eau en métal pour les préserver de la gelée; 2. pailler, rempailler des chaises, 

fauteuils" Ib. Perruketa hila eta lastoztatua delarik urririk da horren saltzea. GAlm 1968, 21 (ap. DRA). 

lastoztatzaile (L, BN, S ap. Lh; H (+ -alle)), lastoztatzale (H). "Pailleur, rempailleur" H. 

lastoztatze. "L'action de couvrir, garnir de paille, de pailler, de rempailler" H. 

1 lastra. "(V-oroz-m), bloque de piedra delgada y larga" A. 

2 lastra. v. lastre. 

lastra. v. lastaira. 

lastre (Lar, H), lasta (G-bet, L; Lar, Hb ap. Lh, H), lastra (H), lazt (G-bet). Ref.: A (lasta, lazt); Lh (lasta). 

Lastre. "Lest" H. Bertutez kargatua dijoan ontzia, tentaldiyen lastrerik gabe. Aran SIgn 25. lazta (det.). 

Itsasontziyan lazta ziaro diruz kargatuta ekarri omen zuten (G-azp). "El fondo de la embarcación". AEF 1921, 

98s. 

lastreatu (H), lastratu (Lar, H), lastatu (L ap. Lh; Lar, Hb ap. Lh, H). "Lastrar" Lar. "No sólo "lastar" si no 


mende. 

440


[...] "lastrar" en Bascuence es lastatu, bestegatik lastegin" Ib. "Lester un navire" H. 

lastu. "Lasto, la seguridad del recobro, en el que paga por otro" Lar. 

lastu. v. laztu. 

lastun. Figura en SP, sin trad. 

lastuntzi. v. lastontzi. 

lasturrin (Lar, Izt C 45, Lcq 167 y 170, msLond ap. A). "Cálamo aromático" Lar. "(Acorus calamus)" Lcq 

167. "(Andropogon calamus-aromaticus)" Ib. 170. 

lastxo. "Arroyuelo" Lar. Cf. 1 lats. 

lasu. v. 1 laxo. 

lasuko. "Lasukoa. Egingo da lasukoa (V-ple)" A Apend. "Lasuko: Tamaño, tanto como. Egingo dan lasukoa, del 

tamaño que alcanzará" A Apend (ap. DRA). v. laso. 

lasun. v. lazun. 

laszibia. Lascivia. [Birjiña] beraa nazazu, ken auziak, laszibia aienatu. Lar STomas 2. [Debozioneak] 

ekenzendu [...] akonpañaturik doanari disoluzione o laszibia (B, s. XVIII). BOEans 847. 

lata (V, G, AN, L, BN, S; Deen I 376 , Lar, Añ, H, VocB; -th- Urt II 448, VocBN, Gèze 337, Dv, H). Ref.: 

A; AEF 1925, 79; 1927, 15 y 1955, 135; Lh; Lrq (latha); Giese CasaS 9; Iz ArOñ; CEEN 1969, 210; Elexp Berg. 

1. "Latas [...], las tablas toscas y delgadas que sirven para formar el tejado" Lar (tbn. Añ s.v. latas). "Latte" Dv. 

"1.º chilla, armazón del tejado; [...] 3.º (BN-mix), tabla; 4.º (AN-goi), tablón" A. "La tabla más delgada que se 

emplea en las cerraduras y tejados" Iz ArOñ. "Chilla, tabla que sostiene las tejas. Gure etxeko latak usteltzen 

asitta dare" Elexp Berg. v. arlata. Zenbait elizek beintzat ez dutela gañean lata ta tell utsa beste estalkirik. 

Mb OtGai III (ed. 1905), 232. Zura, ola, latia... ta beste materijal nausitzat baserritar ondraubak kontetan 

ditubeenak. fB Ic II 158. Ermitatxo bat egin bear degu / deritzola Arantzazu, / iru lata ta bost tellatxo / asko 

izanen al ditu. Balad 187 (SMitx Aranz 39 latatxo). 

2. (V-ger-arr-oroz-m, L-ain ap. A; Añ (V)). "Entrada, puerta para sembrados", "puerta, barrera, entrada a los 

sembrados, piezas cerradas" Añ. "2.º (L-ain), vallado de madera o entablación que suple al seto en heredad; [...] 

5.º (V-ger-arr-oroz-m), cancilla, puerta de los campos" A. v. lataka. 

3. (V-gip ap. Etxba Eib). Lata, bote. "Petrolio latia. [...] Petrolio latan ekarten eban itturriko ura, traía el agua 

de la fuente en una lata de petróleo" Etxba Eib. Aragia, kafea, eznea latetan. A Ardi 3. Petrolio latak. Or 

SCruz 71. Jateko gauza asko eraman zituan latetan. JAIraz Bizia 83. Olio-latak. Anab Poli 64. 

4. (L-ain, S). Ref.: A; Lh. "Lata bezanbat husgune badituzte atekak (L-ain), las cancillas tienen tantos huecos 

como estacas" A (s.v. ateka). "(S), canne à pêche" Lh. Cf. VocNav: "Lata: pértiga o palo largo que se pone en las 

habitaciones o graneros para colgar ristras de alubias verdes u otros comestibles o frutos (Roncal)". v. lataga. 

5. "Cubo, balde. Latia ekarrizu esnia jasteko" Elexp Berg. 

6. "Lata, pelmada" Elexp Berg. 

- LATA-BELARRA. "Lata-bedarra, asperugo. Lat. Asperugo procumbens" LandHizt 365. 

- LATA EMAN. Dar la lata, fastidiar, molestar. "Zu beti latia emoten" Elexp Berg. Gizon batzuek jakiten dute 

/ norberantzako eraten, / beste iñori ez baidiote / lata txarrikan ematen. Uzt Sas 233. 

- LATA-ILTZE (Gc, ANc ap. A), L.-ITZE (Sal, S, R ap. A), LATITZE (B, Sal, S, R ap. A; VocB), LATUNTZE 

(V ap. A). "Clabo (sic) de hierro cuadrado de 4 a 5 cent. próximamente" VocB. "Clavos grandes con que se fija el 

armazón del tejado" A. 

- LATA MEHE, LATAME (Lar). "Chilla, tabla delgada" Lar. 

- LATA-PUNTA. "Lata-phünta (S; Foix). v. lata-itze" Lh. v. LATA-ILTZE. 

- LATAZKO. De lata. Olio-ontzi latazko batean. Berron Kijote 188. 

latadun. Pescador (?). Cf. lata (4). Atsegin dükie lathadünek; daukat haatik espantoak dütüzkiela 

handienik. Eskual 11-4-1913, 3. 


mende. 

441


lataga. "(V-arr-oroz), palo de la cancilla" A. v. lata (4). 

latagin. v. letagin. 

lataka (V-m ap. A), lateka (V-m ap. A Apend). "Cancilla de heredades y de redil que se abre y cierra como 

una puerta, sin necesidad de sacar palos" A. "Según Maguregui, lateka" A Apend. v. lata (2). 

lataldamen. "(V-oroz), pies derechos de la cancilla" A. 

latani. v. letania. 

1 latar (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de lagi 'ley' y -arr. "Legal, lícito" Bera. Ezta legal 

edo latarra onek dirutegijan sartzia (Mt 27, 6). AG 1472 (Ol, Arriand zillegi). 

2 latar (BeraLzM). Latino. Indoeuropatarrak, geroztiko gerkatar, latar, germandar [...] eta keltatarren 

aurrekoak ziran. JMB ELG 65n. 

latarale (O-SP 230 SP, Dv y A). "Lataraleak, baladins, danseurs détachés qui dansent sans se tenir les uns 

aux autres et portent d'ordinaire des sonnettes aux jambes et des castaignettes aux mains" O-SP 230. 

latari (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de lagi 'ley' y -ari. "Escriba, doctor" Bera. "Abogado, 

escriba" BeraLzM. Sg. NeolAG, Arana Goiri lo emplea con cierta frecuencia, pero exclusivamente en Lenengo 

Egutegi Bizkattarra. Nun latari edo eskriba ta aguriak batzaldu ziran (Mt 26, 57). AG 1471 (Ol idazlari, 

Arriand idazle). Latari bat bein eriotzea / nabaituaz bat ondoan / azkengurea egin artean / urduri samar egona. 

Ormaetxea Ipuintxuak 68 (ap. DRA). 

(latasca). "Procedimiento de pesca en el que intervienen varios hombres provistos de estacas (Baztán)" VocNav. 

latastatu. "Lathastatu, latter, garnir de lattes" Chaho. v. 2 latatu. 

1 latatu (Lar (+ -du), VocS 144). "Juntar" Lar. "Unir, latatu, juntatu" VocS. 

2 latatu (L, BN, S ap. Lh; H (+ -th-)). "Latter" H. 

latatxo (Urt). Dim. de lata (1). "Axiculus, lathatxoa, latha ttipia, latha xumea" Urt III 323. Ermitatxo bat 

eidazu [...] / iru latatxo, zazpi tellatxo, / asteko asko dituzu. SMitx Aranz 39 (v. tbn. 42 y 165). 

latatze. "Action de latter" H. 

lateka. v. lataka. 

lateldun (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1902, de lat- (Latium), el 'lengua' y -dun. "Latino, que 

posee el latín" Bera. Erromatarrak beren zabalketai ekin zioten ezkero, Eusko-pireneen inguru-maiak bereala 

lateldunen bizikerara biurtzen asi ziran. JMB ELG 99. v. tbn. Eleiz JEL 1908, 152 (ap. NeolAG). 

1 latera (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de lat- (Latium) y era 'lengua'. Latín. Sg. NeolAG, 

Arana Goiri lo emplea poco y exclusivamente en Lenengo Egutegi Bizkattarra. v. 1 latin. Berreun euskeraz, 

gañerakoak lateraz. ArgiDL 170. v. tbn. Euzkadi 1906, 253 (ap. NeolAG). Lateraz erantzun eutsan. Eguzk LEItz 

21. Ara latera, Zizeron jakintsuaren ele eztitsua. EEs 1927, 222. Lateraz erabiltzen zan X izkiak [...]. ZA RIEV 

1928, 589. Beste izkuntz askok bezela laterara ala gerkerara jo bage. Etxde AlosT 12. Galera den dena ezabatu 

bait zuten laterak eta frankerak. Mde Pr 282. Bergiliren idazlanak osorik lateratik euskerara eman dituzte. In 

Ibiñ Virgil 1. Alemanez ere [...] milaka hitz hartu dituzte lateratik eta gerkeratik. PMuj in MEIG I 93. En DFrec 

hay 3 ejs. 

- LATERAZKO. Latino. Geure agurra da latin edo laterazko ave-lakoxia. AG 1532. Inpernu edo infernu itza 

laterazko infernus itzetik dator. Inza Azalp 72. Orduko gerkerazko ta latin edo laterazko eskribitzaleen aldean. 


mende. 

442


Ib. 90. [Irizarren] ustez, laterazko zenbaki-itz geienak euskerazkoetatik sortu dira. ZA RIEV 1928, 590. 

(Precedido de beheko). Del bajo latín. Edonok daki [dontzella] beko-laterazko domicella-tik datorrela. AG 

1408. 

2 latera. "Envaramiento" Lar. 

lateranense. Lateranense. Don Martin de Zelaieta [...] zeñak asestitu zeban Elizbilguma Lateranense, milla 

zazpieun ogei ta bostgarren urtean. Izt C 501. 

laterbatz. v. LATERRI-BATZ. 

laterkera (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de laterri 'estado' y -era. "Constitución, régimen 

de gobierno; laterketa-kalte, anticonstitucional" BeraLzM. Sg. NeolAG, Arana Goiri lo emplea con cierta 

frecuencia, pero exclusivamente en Lenengo Egutegi Bizkattarra. Gaurko batzaldijan irakurriko da 

aurkezturiko laterkera edo konstittuziñoia. AG 1520. Laterkera zuziztitzazko idazleak, ez al daukate Benjamin 

Constant beti ezpañetan? "Los escritores sobre derecho constitucional". Zink Crit 139. 

laterki. Provincia. Jaengo laterkiyan (probinziyan). BPrad EEs 1913, 219. 

laterna. "Cisterna, laternea" Lcc. 

laterna. v. 1 linterna. 

latero. Latoso. Onlako lateruak bildur geiago ematen dute baztangak baño. Ezagutu nuen beste bertsolari 

bat, beti amorratzen bizi zana, orlako enplastuak etxetik bota eziñik. Iraola 46. 

laterri (Bera, BeraLzM, Zam Voc), lagi-erri. Neol. creado por AG en 1897, de lagi 'ley' y erri 'pueblo'. 

Estado. "Estado [...]. Laterri Batak, Estados Unidos" Bera. "Laterri Alkartuak, Estados Unidos" BeraLzM. 

Dei-egin eutsen estao edo laterri gusti orren ordezkarijei. AG 1519. Antziñeko euzkeldun laterri edo lagi-errijak 

sei ziran: Araba [...]. Ib. 1592. --Europako laterri nabarienak zein dira? --Errusia, Alemania [...]. Bera EEs 

1915, 169. Lotsagarrija Europako laterrijentzat ori! Kk Ab I 84. Beste laterri edo probintzietako gure anaien 

aurka ere jaso izan gera. EEs 1928, 17. Laterri oron ordezkarijak. Enb 49. Suezia deritzan laterrian oian 

aundiak dira. Munita 145. Ikastetxe, gudaletxe, hauzitegi, hots, laterriak dauzkan etxe eta tegi guzietatik ohildua 

izan da [breizera]. Mde Pr 283. Urruneko laterri batzuetan gudu-otsak entzun dira. Erkiag BatB 137. En DFrec 

hay 14 ejs. de laterri. v. tbn. Albzur RIEV 1907, 626. Urreta EEs 1918, 157. TAg GaGo 63. JAIraz Bizia 46. 

ZArg 1957, 214. BEnb NereA 169. 

(Como primer miembro de comp.). "Laterri-aldun, jefe de estado; laterri-ausle (laterri zatitzalle), separatista; 

laterri-jaurbide, ministerio; [...] laterri-muga, frontera" BeraLzM. Laterri-egikizun erabilkundetan. "En el 

manejo de los negocios del Estado". Zink Crit 3. Laterri-mugak igaroaz eldu zan [...] atzerrietara. Garit Usand 

28s. Kargu aundi bat emon deutse laterri-arazoetan. Erkiag BatB 159. Laterri-burura joango diran aldunak 

izentauteko. Ib. 144. Txiñelak eta laterri-jagolak or dabiltz inguruetan, zispa motzak sorbaldetan zintzilik 

dituela. Ib. 146. 

- LATERRI-BATZ, LATERBATZ. Neol. (laterbatz) creado por AG en 1897. Imperio; reunión de estados'. 

1817. Bizkaiaren, Gipuzkoaren eta Arabaren ordezkarijak batzaltzen dira Vitorian eta darakuse Franceko 

Laterbatzaren bian egon dirala ez Joseba Napoleonen bian Españakin. AG 1457. Ara or Laterri-batz edo 

Estado Unidosko erri aundia. JBDei 1919, 284. [Domukeria azi ta geitu da] Ipar-Amerikako laterri-batzan. 


- LATERRIZ-GAINEKO. (Sust.). Internacional. Langille ta umeen gurasoak! Batu guztiak! [...] Gora 

Laterriz-ganekoa! Erkiag BatB 145. 

laterritasun. Ciudadanía. Ori da laterritasuna edo "ciudadanía". FIr GH 1934, 399. 

latesi (V-gip, AN-gip), lata-esi (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. "Empalizada" A. "Langaduría, 

latesíxa, la puerta de campo cuyas barras se meten y sacan" Iz UrrAnz. "Latesíxa, el cercado de tabla" Ib. "Lataesixa, 

ori serran zertutako olekin einddakua" Elexp Berg. 

latiera. Latín. Grezieran edo latieran bezalakoa izan bear al du [gure neurtizkerak]? Or LEItz 48s. 


mende. 

443


latigo (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, Hb ap. Lh). 1. Látigo. Akullu motz banarekin / zirikatu sarri, / latigo 

eder asko / etzuten ekarri. Ud 121. 2. "Duro! dale que te pego. Eguardixan txikiteua, bazkalostian kopak eta 

illuntzian berriz be latigo!" Elexp Berg. 

latigoko (Lar, Hb ap. Lh). "Latigazo, zartada, zartadakoa, latigokoa" Lar. "Coup de fouet; tort imprévu fait à 

autrui" Lh. 

lati-hizkuntza. Lengua latina, románica. Gurera berriz alde aundia dago lati-izkuntza oietatik. Or EG 

1950 (11-12), 51. 

latil. "(G-bet), solen, un marisco" A. v. 2 datil. 

1 latin (L, BN, S ap. Lh; Lcc, Urt I 5, Ht VocGr 378, Lar, Añ, Arch VocGr, H), lati (S ap. Lrq /latí/). 1. Latín. 

"Latina, id. latiña: le latin" H. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos ya desde 

Leiçarraga. Hay lati en autores suletinos (junto a algún ej. aislado de latin en Constantin). En DFrec hay 53 ejs. 

de latin. Ifernu hitz haur, latinetik hartua da. Lç ABC I 8v. Nola hebreu, greka, latin, erdara. EZ Man I 6. 

Eskuarazko lehenbiziko hatsapenak, latin ikhasteko. ES 400 (v. tbn. en contexto similar Or SCruz 18, Or in Gazt 

MusIx 24 latin ikasi, ES 95, Mst X, Bv AsL 25 lati(n)a ikasi, ES 95, Laph 69, Ardoy SFran 80 latinaren ikaste-). 

Euskerari eratxi zaizka Gaztelaniatik, latiñetik edo beste hitzkundeetatik, hitz asko. Lar, carta a Mb 279. 

Jakinzaleen [...] lengoajeak latiña ta griegoa dirala. Cb EBO 9. Bere euskera klaru [...] ta errikoai [...] 

zegokienean, texto edo latiñik batere gabe [esplikatzen zuen]. Ib. 60. Zuen semeak eztakie latin edo ingles. Añ 

MisE 214. Badakizu latina ere? Elzb PAd 79. Latin-mordoiloa. Azc PB 324. Latia ere bazakian bere ustez. 

Const 37 (16 latina). Etziala ikasi latirik. Ib. 38. Virgile persulariak latin ederrenez aspaldi erran zuen: [...]. 

Zerb Azk 5. Izan zituen bere lanak latiña menderatzen. Vill in Gand Elorri 18. Euskal-itz-urrena latiña baiño 

latiñago baita. Or in Gazt MusIx 24. Japondarrena, turkoena ta latin zaarrarena. Ib. 24. Gure itzulpen au 

latiñaren oiartzun sor bat besterik ezpaita. Ibiñ Virgil 24. Latin klasikoaren ereduz. MEIG VII 183. Auzia sub 

índice utzirik ([...] bidenabar aipatzen dudan ahuntz-latina). MEIG V 106. 

v. tbn. Ber Trat 44r. Ax 18 (V 9). Hm 37. Dh 76. VMg XVI. fB Olg 174. JJMg BasEsc VII. MarIl VIII. Izt C 468. 

Hb Egia 130. Aran SIgn 64. Laph 50. Zby RIEV 1908, 605. Elzb PAd 80. Elsb Fram VII. A BeinB 41. HU Aurp 

190. Arb Igand 56. JE Bur 155. A Ardi 9. Enb 127. Etcham 107. Zub 79. Ldi IL 138. Etxde AlosT 12n. Mde 

HaurB 28. Lek SClar 111. Mattin 119. Osk Kurl 116. Ardoy SFran 72. Lf in Casve SGrazi 7. 

(Como primer miembro de comp. o como adj. precediendo al nombre). "Latin-hizkuntza, langue latin" H. 

Nahiz latin-herriko umea, nahiz Greziakoa. ES 385. Latin gauzak ere Euskaraz erakusten zituena. Cb EBO 18. 

Latin gramatika. Ib. 18. Latin berba batzuk. fB Ic I IX. Griego, hebreo eta latin itzkuntzetan. Izt C 468 (v. tbn. 

Ub 3 latin-hitzkunza). Parisen, latin karrikako etxe batean. Laph 98. Nekez lotzen zen lati gramerari. Const 16. 

Lati hitz horier. Ib. 16. Lati letzione emaiten. Ib. 15. Bi orduz latiñ-izketan. Or Tormes 105. Ikur horiek latin 

etorkiko direla. Mde Pr 230. Baina Frantzian eta orokorki latin herrietan [...]. Ib. 41. Latin kultura. Ib. 225. 

Latin poeta. Ib. 188. Latin-kutsuz. Or in Gazt MusIx 22. Latin hitz hoiek. Xa in Mattin 118. Latin-ikasketak. Ibiñ 

Virgil 22. Latin-eskola. NEtx LBB 284. Latiñ-puxka auek eta beste onelako batzuak dirala ta [...]. "Y con estos 

latinicos y otros tales". Berron Kijote 20. Latin eredura euskara egokitu. MIH 254. Latin fonologia. Ib. 196. 

Latin bertsoetan. MEIG IV 118. Latin silaben luze-laburra. Ib. 118. Latin edo erromantze etorkiko leku izena. 

MEIG VII 114. Latin-joskeraren malkarretan. MEIG VIII 79. 

(Uso adv.). v. LATINEZ. [...] nola latin minzatzen den emasteaz. Volt 168. Eta emakumeak latin mintzo 

ziren, orai gu eskuara bezala. ES 169. 

(Pl.). Latiñak eta guztiak ikasita zeuzkan ba ta. Umea bai argia! Ag G 320. Latiñak ikasten amaitu zunean 

[...]. Etxde JJ 17. Aako Juan Beltz latin-zalea / bezain zuur izatea / ez zizun zeruak opa-eta / ez zaite sartu 

latiñetan. Berron Kijote 26. Asi zan deika frailliorri izkuntzan diran itz gogor [...] guztiak esanaz; eta onek 

oratu gura izan zetsanian bere latiñak esateko, atzka [...] apurtu biar eban fraille gizajua. Etxba Ibilt 465. 

"Latin, fig., dicho incomprensible o muy confuso. Etxera nintzanian / andria ohian, / kolero burian, / latina 

mihian: / "Kokina, hordia, galdia / nun hago gaur?" / "Txu, txu! / Edana niagon gaur". Canc. Pop." DRA. 

Gainerako berririk nik ez diot jakin; / berek untsa dakite, enetako latin. AstLas 72. Esan didakan erdia eztiak 

ulertu al izan. Neretzat latina latin dek eta erdera ere latin. A Ardi 18. Astiro astiro mintzatzen zan, ta halaz ere 

Patxi ta lagunentzat latiñ zan berak erraiten zuana. Hain garbia zan Selinpiak zerabilen euskara. Osk Kurl 217. 

2. (L, BN, S ap. Lh; H). (Adj.). Latino. "Latin, qui appartient à la nation, à la langue latine" H. Heuskarazko 

hitzak, nola skribatzen, hala letra guziekin latinén anzora pronunziatzen ere dirade. Lç Adv * 7v. [Erromarrak] 

entseiatzen ziren bere hitzkuntza latinaren [...] hedaraztera. ES 108. Galduko dela orai artinoko orthografa 

eskuarak, orthografa frantses eta latinarekin duen aria. MarIl VIII. Irakurtzen nitian [...] liburu izpiritualean 

diren othoitz eskuara eta latin guziak. Elzb PAd 36. Ez zakizkala landare horien izen ez frantses ez latinak. Zerb 


mende. 

444


Azk 89. 

3. (L, BN, S ap. Lh). (Sust.). Latino. Latin, español edo franses yeloskorrak / goibeldu, ahal guziz, eskaldun 

zaharrak. Hb Esk 5. Europako latin katoliku nahiz adimentzaleak. Mde Pr 314. Hauzo izan dituzten Indi- 

Europarren artean, Latinen aurretik, leihorreko Keltak izan dira. Ib. 189. [Irlandarrek] Latinenganik ikasi 

bazuten ere zer den kultura [...]. Ib. 226. Angula --Donostiako txitxardina, la pibale Frantsesena, la civelle 

bertze batzuena, leptocephalus breviostis Latinena-- bada egundaino bezenbat. Zerb Azk 50. latina. (Forma de 

fem.). Latina. Aita errokeño baten eta latina baten semea. Arti Ipuin 47. 

- LATIN HARTU BEHARRA. "Latin artu bearra izaten da (AN-ulz), hay ocasiones en que hay que renegar" 

Inza Eusk 1926 (3-4), 10. "Latin artu bearra ere izaten da. Apaizak bere esanari indar emateko latiña erabiltzen 

duen bezela, aldiz itz gogorragoak esan bearra izaten da" (AN-ulz) Inza NaEsZarr 1416. 

- LATINEKO. (Adnom.). v. LATINEZKO. Orduan bera presentatu zen latineko zerbaitera, eta latineko 

zerbait hori Salamankan zegoen. MEIG IX 69. 

- LATIN ESAN. "Latiñ esan, decir algo confusamente" Ort Oroig Voc. --Ontxe esan... baztoz? --Ezetz, 

gixona, latiñ esango yuetak ela?. Ort Oroig 16. 

- LATINETIKO, LATINETIKAKO. Del latín, procedente del latín, descendiente (continuador) del latín. 

Inguru latinetikakoa da, ez erromantzetik hartua. MIH 346 (v. tbn. 345). Latinetiko erdarak errazagoak dira. Ib. 

132. Latinetiko itzulpenak. Ib. 169. Latinetikako hitzetan. MEIG IV 71. 

- LATINEZ (L, BN, S ap. Lh, Lar), LATIZ. En latín. "Latinamente, latiñez" Lar. "Idus, illaren egunak Latiñez 

kantatzeko era bat" Ib. Latinez [...] skribatu. Lç Adv ** 7r. Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu nola egin 

baita latinez, franzeses [sic] edo bertze erdaraz. Ax 19 (V 10). Errazü kredoa latiz. Bp I 40. Euskeraz, erdaraz 

edo latiñez itzegitea. Cb EBO 44. Errazü Paterra latinez. CatLan 69. Izkribatua dago latiñez. Izt C 475. [...] asi 

zan esaten latiñez. Ag AL 101. Eskuaraz ala latinez bardin trebe niz. Ox 205. Ez eban itzik egiten latiñez. Or 

Tormes 105. Vaticanoko maixu batekin / ikasi biet latiñez. Tx B 216. Latiñez ta griegoz yakin. Ldi IL 49. Orduan 

apheza latiñez hasi zitzaion. Osk Kurl 38. Liburu bat atera zuen latiñez. Vill Jaink 21. Latinez kantatzen zuten. 

Xa in Mattin 117. Latinez mintzatzeko gai zirenak, latinez zekitelako. MIH 211. v. tbn. Mat 337. Ber Doc 84v. 

SP Phil 92. Tt Onsa 180. Gç 31. ES 91. CatLav 21 (V 18). Lar SAgust 5. Ub 108. LE Ong 1v (latines). Dh 77. 

VMg X. MarIl XXIV. It Fab 16. Gy 249. Aran SIgn 15. Elzb PAd 79. Elsb Fram 97. HU Zez 35. Azc PB 251. 

CatJauf 99. Ir YKBiz 501. Mde Pr 246. Lek SClar 111. Zerb Azk 6. Or in Gazt MusIx 20. Ibiñ Virgil 24. Alzola 

Atalak 58. Xa Odol 29. Latiz: UskLiB 112. CatS 1. Ip Hil 250. Const 38. 

- LATINEZKO (Lar, Añ). Latino. Latinezko deklinazionak. ES 400 (v. tbn. 98). Fedroren latiñezko ipuiak. 

VMg IX. Nolako arrotasuna berriz latiñezko itzkuntzarekin liburu onen asmoa agertzea? Ib. IX (v. tbn. Aran 

SIgn 49 latiñezko itzkuntza). Latiñezko izkerea. Ib. X. Infernu edo inpernua latiñezko itza da. Inza Azalp 115. 

Latiñezko gramatikan. Tx B I 41. Mar-marozka latiñezko zeozer irakurten ebalakoa egin eban. Bilbao IpuiB 

147. Gaztelaniazko ta latiñezko olerkari asko. Vill in Gand Elorri 18. Latinezko lan garai eta ezaguna. MIH 

237. Latinezko etorki garbia. MEIG VII 183. v. tbn. Lar, carta a Gandara 161. Añ MisE 241. Itz Azald 112. A 

Ardi 103. Ir YKBiz 74. Mde Pr 247. NEtx Nola 10. Berron Kijote 20. 

2 latin (V-m, G-bet). Ref.: Zubk Ond; Echaide Orio 122; AEF 1960, 30. "Latiña, arrantzaliak erabilten daben 

bela bat (vela de embarcación)" Zubk Ond. "Latiñeko palua, latiñeko belaren aga (mástil para la vela latina)" Ib. 

latinar. "Latino, latiñarra" Lar. "Latín, latiña, latiñarren hizkuntza" Ib. v. latindar. 

latinazo. Latinajo. v. latinkada. Egia esango det. Gure apaizaren latiñazoak aisago aditzen ditut itz itxusi 

oiek baiño. A Txirrist 223. 

latindar (Lar, Añ), latintar. (Sust. y adj.). Latino. v. latindun. Grekoez eta latintarrez irakhatsia eta 

eskolatua izan. ES 385. Yakintza latindarrak. Ldi IL 164. Hebertar, greziar ta latindar ereduak. Gazt MusIx 7. 

Liber, latindarrak orla deitzen zioten aurrenik alorbabesle zan Bak-i. Ibiñ Virgil 53n (v. tbn. 93n). Latindar 

klasikoak. Ib. 23. Babiu ta Mebiu, latindar bertsolari bi ziran. Ib. 41. 

latindu. "Latinizar, latinear" Lar. 

latindun. (Sust. y adj.). Latino. v. latindar. Hala grekoek nola latindunek hitzak edo izenak faltatzen 

zitzaiztenean batak bertzeaganik hartzen zituztela. ES 98 (v. tbn. 193). Badirudite [...] bere mintzaira hartu 

dutela lehenagoko latindun hetarik. Ib. 136. Breizeraz Breizh guzian hitzegiten zen, latindun zenbait, batez ere 

herriaren sortaldean, han hemenka gelditu arren. Mde Pr 282. Alemaniako eliz-gizon latindunek izen hori 

asmatu zuten. Ib. 225. 

latinera. Latín. v. latin. Badarasate pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera, beiñ Erdera, beiñ Latiñera. 


mende.


Lar, carta a Mb 279. Eladera, latiñera, Prantziko izkelgi guziak eta zenbait erbesteko izkera zain-muiñez 

ezagutzen omen zitun. Zait EG 1954 (5-8), 94. 

latineratu. Traducir al latín. Ciceronek ere, nola latiñeratu zuun Greziko [...]? Or LEItz 47s. 

latinismo. Latinismo. Latinak eta grekak bere latinismo eta ellenismoak badituzte. Lander RIEV 1910, 600. 

latinista. Latinista. Bi ofizier latinistek erran zien algarri: [...]. Const 39. 

latinkada. Latinajo. v. latinazo. Gero, latinkada batzuk berriz ta berriz ezpainetatik aterata [...] esan zion: 

[...]. A Ardi 53. 

latinkume. Lengua procedente (continuadora) del latín. Italian, gaztelera, portugera [...]; guziak 

latinkumeak, baño ele aldatuak, beste itxura ta egikerakuak. Ayerb EEs 1916, 262. Hiru eratako izenak bait 

daude zabalduak, bai latinez, bai latin-kumeetan. MEIG VII 96. 

latino. (Sust. y adj.). Latino. v. latindar. Eleizako lau dotore griego [...], nola lau latino: Ambrosio, 

Geronimo [...]. Cb EBO 9. Eta sinismenetan ere anima ez da, latinoen artean bezela, itzaltzat artzen. 

Comunicación personal de JMB (23-7-1954). Arabe-leinukoak Afrikara eta latino-leinukoak Europara 

botatzeko. Arti Ipuin 46. Ehun mila latino, katalan edo probentzal. Ib. 46. Luisek, batzutan geitxo okertzen du 

itz-urren ori, latinoek ere bezala. "Como también los latinos". Or in Gazt MusIx 24. 

latintar. v. latindar. 

latintzar. "Latinajo, latintzarra" Lar. v. latinazo, latinkada. 

latinzale (T-L). Latinista; aficionado al latín. Latin-zalea / bezain zuur izatea / ez zizun zeruak opa. Berron 

Kijote 26. Egia da ez naizela sekula izan latin-zale amorratu horietakoa. MIH 211. 

latitar. Latino. v. latindar. Latitarrak ere baduzte utsak, esamaña geiegi biurrituz. Or in Gazt MusIx 26. 

latitze. v. LATA-ILTZE. 

latizko. Latino. Cf. Or Mi 17: Lati-itsasaldeko yendeak. 'Les riverains des mers latines', y Or Aitork 25: 

Greziko ele-ederra zergatik nuan iguin, ez dakit [...]. Oso maite nuan, aldiz, Lati-koa. [Itz] latizkorik ere ez 

nekin aur nintzala. Or Aitork 28. 

latoi. v. letoi. 

latoin. Idiaren latoin eta aztaparretako minen sendatzeko erremedioa. (Interpr?). Mong 591. 

latolki. "Trancanil, en el navío" Lar. 

laton. v. letoi. 

latorri (Lar, H). "Hoja de lata" Lar. "Fer blanc" H. 

latoso. "Latoso. Kalian iesi ibiltze jako danak, ain da latosua eze" Elexp Berg. 

latrats. v. lardats. 

latro. v. taratulu. 

latrontxa (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Zt (comunicación personal). "Carámbano de hielo" A. "Latróntxa, 

latróntxia, (el) cristal de hielo. Latrontxa-kandelia, el carámbano" Iz ArOñ. 


mende. 

446


1 lats (c. arc. sg. A; Lar, Dv, H), lasa. "Arroyo mayor, en que entran otros menores", "acequia madre", "canal 

maestra" Lar. "Ruisseau" Dv. "Gros ruisseau dans lequel se jettent plusieurs autres plus petits. Il se dit aussi au 

pluriel, à raison de la réunion de plusieurs ruisseaux pour en former un plus grand. Uztaritzko latsak athera dira, 

le ruisseau principal d'Ustaritz a débordé (est sorti de son lit)" Ib. "1.º arroyo; [...] 3.º (AN-araq), ancón, charco 

de agua detenida en la orilla de un río o arroyo" A. "Lasa, riachuelo o afluente de poco caudal" SMuj EEs 1921, 

104. Cf. Lar: "Lastre [...], síncope de latsarte, lasarte, entre arroyos y riachuelos, que es donde se encuentran 

tales piedras". Tr. Documentado al Norte en Duvoisin, J. Etchepare y Lafitte; al Sur lo emplean algunos 

autores de léxico cuidado desde finales del s. XIX. La forma lasa se encuentra sólo en K. Etxegarai. Ad 

Riguum quod dicitur itur lax (1053). Arzam 319. Laxaarte, Axcutia (1398). Ib. 319 (para la abundante toponimia 

medieval: lasaga, lasarte, laspiur... v. más ejs. ib. 319). Lats agortu hunen errekan egizkitzue asko zilho. Dv 4 

Reg 3, 16. Heda zazu zure eskua Ejiptoko uren gainera eta hekien hibai, lats, aintzira eta ur-mael guzien 

gainera. Dv Ex 7, 19 (Ol lats). [...] goieneko iturrian iaioten dan latsak legez. Ezale 1899, 77a. 

(s. XX). Amildoki-onduan lats otsandi bultsua. Arriaga Lekob 35. Bi lasa edo errekak antxe aurrean bat 

egiten dute. Etxeg in Muj PAm 22. Ibai ta latsak (errekak). Altuna 89 (v. tbn. en contexto similar A Ardi 3 

latsetan (erreketan), Ir YKBiz 466 latsaren (errekaren)). Gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik 

tanpez ibai. JE Ber 43. Bidearen sahetsetik gurekin badoa beheiti lats mehe bat. Ib. 17. Lats garbijaren ganian. 

"Río". Laux BBa 72. Latsak jaiotzen diran tokiraiño eldu. Sabiag Y 1934, 27. Bakar, latsik eta istillik bage. 'Sans 

ruisseau ni ruisselet'. Or Mi 101. Lats-ondoan izotza. "Junto al regato". Or Eus 360. Oial-joketan [...] / iturri-lats 

gardenean. "En el pozo de agua". Ib. 36. Itsas-zabala garbiro / [...] erabat urdin da latsa. "El agua está 

azulada". Ib. 400. Emen iñoiz ez ditute beren lats iperlokak urritzen lorik ez dagiten Kepis-ako iturriak. 'Y las 

fuentes [...] no se consumen'. Zait Sof 125. Mundu zabaleko itsaso, ibai, ur-handi, latsa [...] eta ithurri guziak 

batean. Lf Murtuts 22. Kuesnon latsaren iztahotik, Liger hibaiaren iztahoa baino beherago doa [...]. Mde Pr 

282. Badaki urak, urtedun aintzi ohentsuetan eta lats humeetan berdin [gizonari hitz egiten]. Ib. 140. 

Latsondoko alderdi batera beramate. Ol Deut 21, 4 (Ker erreka ondoko, BiblE erreka baten ondora). Izigarriko 

euriteak izan dituztela. Urak eta latsak jalgi dira beren aska-bidetarik. Herr 3-12-1959, 1. Iturri garbi ta 

latsetako ura [edan]. "Exercita cursu flumina". Ibiñ Virgil 105. v. tbn. Bera EEs 1915, 167. Zink Crit 8. 

- LATS-HAIZE (latsaize A DBols). a) "Terral (viento)" A DBols. Latsaize atsegiña poparean degula, belak 

bete-betean goazen kalara. A Ortzuri 104. b) Lats-axia. "La brisa del río". Laux AB 27. 

- LATS-BEGI (Lar, H), LASBEGI (G? ap. A Lar). "Lats-begi batean zegoan izokia, en un remanso del 

arroyo estaba el salmón" Lar. "Estero, en el río osintxoa, lasbegia" Ib. "Remanso o recodo de la acequia madre" 

Ib. "Remanso en el río u arroyo, lasbegia, ugeldia" Ib. "Remanso de arroyo" A. 

2 lats. "(BN-arb), agracejo (bot.)" A. 

3 lats. v. latx. 

latsa (H). 1. Colada, accion de lavar; lugar donde se hace la colada. "Par ext., action de laver le linge au 

ruisseau" H, que cita a Oihenart. v. BOKATA-LATSA. Eztoela latsara gatzez duena oinzolara. "N'aille à 

laver la lessive qui a les pieds faits de sel". O Pr 166. 2. "Latsa (Lc, BNc), lejía" A. 

- LATSA-HARRI (S; VocBN, Gèze, Dv, H), LATSARRI (L, BN, S), LATSAGI (BN-mix). Ref.: A y Lh 

(latsarri); Lrq; A Apend (latsagi). a) "Pierre plate sur laquelle on bat, savonne, etc., le linge que l'on lave" H. 

"Piedra de lavadero" A. Latsari onari eztakidio falta latsarri. "La pierre pour y battre la lexive". O Pr 639. 

[Ithurriak] hunaindiko buruan badauzka lerroan bortz latsa-harri gaitzak. JE Bur 35. [Mahi-gaina] huts-hutsa, 

latsaarri bat bezain berdina. JE Ber 69. Iturrian eta lats-harrian emaztek ere aipu zituzten haren ele [...] 

biperdunak. Lf ELit 48. Txabolaz beste aldeko puntan [...] iturrittoa eta latsa-harria zauden. Osk Kurl 75. v. 

tbn. Eskual 7-1-1910, 2. Herr 4-12-1958, 4. Lats-harri: Afruntua (1897) (ap. DRA). Herr 29-12-1966, 4. b) 

"Latsarri (BN-baig), piedra para golpear y desgranar el trigo" A. 

- LATSA-HARRIETA. "Latsa-harrieta ou latsa-toki, lavoir pour laver le linge" Dv. 

- LATSA-LEKU. Lavadero. v. latsategi. Manatua izan da latsa-lekuaren apaintzea zubiaren egileer berer. 

[...] Ezin gehiago pollita izanen da bere bortz latsa-harri legunekin. Eskual 7-1-1910, 2. 

- LATSA-MAHAI. "Batte, maillet de lavandière, [...] latsa-mahain" T-L. 

- LATSAN (BN ap. A; Dv). "Latsan aritzea, laver le linge au ruisseau, au lavoir" Dv. "Latsan ari izan niz (BNbaig), 

me he ocupado en lavar" A. "(BN), lavando" A Morf 361. Erreka bazter guzietan latsan ari dira gaixo 

emazte hoik, lurreraino belaunikatuak. Herr 24-12-1959, 1. 

- LATSA-TOKI (Dv, T-L). "Lavoir, latsa-harri, latsatoki" T-L. v. LATSA-HARRIETA. 

latsagarri. "Qui peut être blanchi, lavé. Athorra hau hain da lohia, non ezpaita latsagarri, [...] qu'elle ne peut 

être blanchie" H. 


mende. 

447


latsagi. v. LATSA-HARRI. 

latsagia (S ap. Lrq; Chaho, H (BN, S)), latsagu (S ap. Lrq). "Lavoir, lieu ou l'on lave le linge" H. 

Mendikotarrek, laster badükie kabale edangia eta latsagia berri berria. Herr 28-8-1958, 4. v. tbn. Eskual 21-2- 

1908, 4. 

latsakizun. "Qu'il faut laver, qui a besoin d'être lavé, blanchi" H. 

latsale. "(BN-arb), lavandera" A. v. latsari. 

latsari (L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; A Apend; Lh; Lrq; Satr VocP. Lavandera. v. BOKATA- 

LATSARI. Latsari onari eztakidio falta latsarri. "À une bonne lavandière". O Pr 639. "Mit. Seres que 

hacían su aparición en los regachos. Se dice que venían de noche a lavar sus ropas y lo hacían con un ruido 

característico (BN-baig)" Satr VocP. 

latsarra (det.; G-azp). "Hombre complicado, en Zarauz" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. 

latsarri. v. LATSA-HARRI. 

latsategi. Lavadero. v. LATSA-LEKU. Sukhaldetako eta latsategiko urak nahasten zaizkon ihiztoki 

lanhotsuan. Prop 1912, 251 (ap. DRA). 

latsatu (L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H), latzatu (SP). Ref.: A; Lrq. Lavar. "Latzatzea, laver la lessive" SP. 

"Laver le linge au ruisseau ou au lavoir" H. Badakizue oihala egos, yo, latsa, bihur eta idorraraz dela, 

bokhata xuritzalen lanik handiena. Hb Egia 138. Emakume bat ethorten zan janzki zurien latsatzera. Osk Kurl 

75. (Fig.). [Ejiptienek] zien sinhestia, arimak behar ziela latzatiak izan, mündian egin zien bekhatietzaz. 

Egiat 177. Xinan oraino ere komunixtek badakite nola diren "buru-muinak latsatzen". Lf in Zait Plat XVII. 

latsatzaile (H (+ -tzalle)), latsatzale (H), latsazale (S; Chaho, T-L), latsazaile. Ref.: A Apend (latsari); Lrq 

(latsazale). Lavandera. Bi latsazaile horiek zertako panpatzen othe dituzte mihiseak harriaren kontra? 

GAlm 1947, 47 (ap. DRA). 

latsatze. Acción de lavar, lavado. Bihotz-latsatze horri esker barkatuak izan ziren haren bekatu guziak. 

Etcheb MGaric 210 (ap. DRA). 

latsazur (L, BN, S; Chaho, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Lh. "Planche sur laquelle on bat, savonne, etc. le linge 

qu'on lave au ruisseau, au lavoir" H. "Tabla sobre la cual se golpea la ropa al lavarla" A. 

latso. v. 1 laxo. 

latstu. v. laztu. 

latsu. Llar. v. 1 laratz. Pertza (galdarea) urez beterik latsutik eskegi ta sua ixetu. EEs 1928, 15. 

latsun (Sal, S, R; Aq 25 (R), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (S), H (BN, S)), latzun (VocS 131). Ref.: VocPir 

131; A; Lrq; ContR 520. 1. Cal. "Chaux" Gèze. "Quelques-uns lui donnent aussi la signification de chaux" H. 

v. kare, kisu. Harginak behala latsunez xuritü zituen khanbarako paretak. Arch Gram 3. Latsünak, ezinago 

untsa xehekatzen dü büztin lürra. Ip Dial 45 (It, Ur kare, Dv gisu). Latsün phuska bateki nahasirik güzia 

hunkarri egiten da. Ib. 50s. Latsun edo gisu bizian ehortziak izan baitziren bizirik. Prop 1885, 41. Azi geia, 

betriol eta latsün hurrian igaraiten da, betriol hurrian lehenik, gero latsün hurrian. Eskual 30-10-1908, 4. Arri 

aundiak eraiki ta latsunez bistu itzazu. Ol Deut 27, 2 (BiblE karez zuritu). Inguru osoan latsuna edo karatxa 

ugari baiño ugariago dago. Erkiag Arran 12. 

2. (S ap. Lrq; H (BN, S)). "Plâtre" H. 

- LATSUN-LABE (Arch VocGr, Dv; latzun- Sal ap. ZMoso 65), LATSUNABE (-nh- S ap. A), LATSUNABI 

(R-uzt ap. A). "Le four à chaux" Arch VocGr. "Calera" A. Urthiki behar dü latsün labialat. Ip Dial 50 (It, Ur 

karobi zulora, Dv gisu labera). Eztügü gehiago ikhusten latsün-laberik, egür eskazez. D. Béhéty GH 1933, 91. 

- LATSUN-LABEKA. "(S), travail d'entretien des feux au four à chaux" Lh. 


mende. 

448


- LATSUN-LABEKARI. "(S), chaufounier" Lh. Latsün labekaiak, latsün egiteko süiarentzat egürtze gaitza 

erreazten beitzien. GH 1933, 88. 

- LATSUN-ORE. Mortero. v. kareore. Etxearen arriak latsun-ore (mortero) gabe elkartu nai izatea. JBDei 

1919, 227. 

- LATSUN-UR (BN, Sal, S, R). Ref.: A; Lrq (l-hur). "Lechada de cal" A. Etxiak [...] / bethik latsün hurez 

xuri. Casve SGrazi 76. 

latsunarri (Sc ap. A; H). "Pierre à plâtre" H. "Piedra caliza" A. 

latsunbeltz. "(R-uzt), cemento" A. 

latsundu, latsuntu. Hacer(se) cal. Batzüek nahi izan die labia berotu ilharre eta othe erreaziz, bena bi 

sügei horiek, [...] eztie labian egiten harriak latsüntzeko behar dian alphoa. D. Béhéty GH 1933, 91. 

latsuntatu. Encalar, abonar con cal. Latsüntatzen da lürra larrazkenian eta, hoberena, bedatsian. Herr 4-6- 

1964, 3. 

latu. v. laatu. 

latuntze. v. LATA-ILTZE. 

latx (V-gip), lats. "Ardi-lats, ovejas de lana basta, no merinas" A Apend. "La oveja del país, para diferenciarla de 

la de Castilla, etc." Iz UrrAnz. "Muturgorrixa ero baltza ero lo ke sea. Danak latxak" Elexp Berg. Cf. LATX 

(s.v. latz). Aberexetan (illedunetan), gure erriko Latxa enda, ondo berezita, onena da. NekIr 75. 

-latx (S). "-latx, sf. dérivé de -la, que (corresp. aux conjonctions des prop. complétives): -latx est une forme 

enfantine de -la, et signifie: "je parie que..." Lrq. "(S), que... (je parie) que... Badelatx, eztelatx, je parie que 

oui..., que non..." Lh. 

latxarazi. v. latzarazi. 

latxarrera. "Caprichoso" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. Cf. litxarrero. 

latxaski (Lar H). "Agrimonia, planta, latxaskia, orrortxeta" Lar. "Eupatorio, agrimonía". Izt C 45. 

latxatu. v. laxatu. 

latxera. v. laxera. 

latxibo, -igu. v. 1 lakio. 

latxin. v. latzin. 

latxina. "Molesto (V-ger). Mutil latxina bat da ori" A Apend. 

la(t)xio. v. 1 lakio. 

latxizo. "(R-vid), lupus, úlcera corrosiva" A. 

latxo. v. 1 laxo. 

latxorten (Lar, Izt C 45, Aizk, Lcq 53), laxorten (H). "Aliso, mata pequeña" Lar. 

latxotu. v. laxatu. 


mende. 

449


latz (gral.; Lcc, Lar, Añ, VocBN, Gèze 349, Dv, H), laatz (S). Ref.: Bon-Ond 154; VocZeg 285; A; Lh; Lrq 

(laatz); ContR 520; Iz Als, To, Ulz, R 310, ArOñ; Etxba Eib; SM EiTec1; Elexp Berg. Tr. La forma general es 

latz. Hay, salvo errata, lats en un ej. de Añibarro (EL 2 , 235). I (Adj.). 1. Áspero (al tacto; ref. al pelo o vello, en 

algunos casos, 'erizado'). "Aspera cosa, gauza gogorra, latza" Lcc. "Angeo, lienzo grosero, sardea, euntzar latz 

lodia" Lar. "Barbizaeño, bizar latz" Ib. "Hirsuto, illetsua, uletsua, zurdatsua, latza" Ib. "Aspero" Lar y Añ. 

"Âpre, qualité de ce qui n'est point lisse, poli" VocBN. "Rugueux" Gèze. "Harri latza, pierre rude" Dv. "Rude, 

âpre au toucher. Larru-oihal latza [...]. Kamelu ile latzez egin gerrikoa [...]" H. "Rude au toucher" Lrq. "Aspero, 

contrapuesto a fin" ContR 520. "Iño! Latza daok au. Pasaixok liz-papela" SM EiTec1. ""Ora otia", bigunena; 

"ota latzak" bi klase: [...]" Iz ArOñ (s.v. orá-ota). "Lija papela baiño latzaua da" Elexp Berg. El ambiguo 

equivalente francés "âpre, rude" de Pouvreau podría corresponder tbn. a la segunda acepción. Tr. 

Documentado en autores de todas las épocas y dialectos, desde Leiçarraga. En DFrec hay 77 ejs. de latz. Qui 

vocitant Heguilior, in Egilaz (1076); In Echalaz (1136); Sancius de Echalatz (1235); En Leorlatz (1283); Yerrno 

de Garcia Ortiz de Laça (1330); Domingo Latça (1360). Arzam 320. 

Oihal pedazu latz bat. "Écru". Lç Mt 9, 16 (He, Dv, SalabBN oihal berrizko, Ur oial sendokorik, Ker oial 

gogorrezko, BiblE oihal gordinezko). [Eskuetako larrua] latz, lodi eta gogor edireiten bazioen [...]. Ax 32 (V 

19). [Sagarroia] baita latz [...] puntaz eta arantzez bethea. Ib. 78s (V 53). [Berthuteak] kanpoko iduria [...] duela 

itsusi, latz eta gaitz. Ib. 503 (V 325). Atzeak, eskua latz. "Âpre ou rude". O Pr 46. Burdin-aitz latzak. 'Rugueuse 

pierre de fer'. O Po 10. [Oial zapia geldituko da] latz eta gogor. Mb IArg I 279. Arantza latzen artean. Cb Just 5. 

Kamelluen ille latz eta lodiez egina. Lg II 126. Izara latzen artian. Mg PAb 66. [Alkandoria] latza dago, gilli 

gilli egiten deust. Ib. 117. [Humiltasunaren birtutea] azaletik latza eta samiña, [...] barrutik guztiz gozoa. Gco II 

28s. Jaunztura arruntak eta latzak. Dh 172. Arantza zorrotz gogor latzakaz. Añ EL 1 222. Soka latz moropildu 

bat. Añ EL 2 49. Mendi gogoangarri oek [...] bizar latz gogorrez janziak. Izt C 33. Beren luma latz, lodi 

amutsakin asmatu al guztia lotsabagekiro esaten. Ib. 9. Soñeko max ta latzakaz estaldurik. Ur (V) Apoc 11, 3 

(Azkue traduce "mortificado"). [Behiak] adarrak lodi, ilea latz. Dv Lab 250. Belhar luze eta latz batzuez egiten 

du gerriko bat. Laph 37. Ogi latz gogor artatik. Arr GB 24. [Ikhazketako mandoak] lephoa mehe du eta ilia 

latza. ChantP 86 (tbn. en Barb Sup 72). Zaku gisako soñeko latz bat. Bv AsL 93. Zilizio latz bat. Ib. 90. Zorrotzarri 

latzean asi zan zorrozketan. Ag AL 82. 

(s. XX). Orma ondoko egur latzari elduta igoten. Ag Kr 103. [Zakurra] betespalak eroriak, begia hits, ilea 

latz. JE Bur 62. Erratza baño latzagoko itzakin. Muj PAm 36. Eta larrua badut eskuetan latza. Ox 168. Esku 

gorri ta latzak. Altuna 14. Mendi-pareta goraskoak ez ditu leun, arbola zonbait lotzen baitzaizkote; ez latz, ez 

baitute arkaitzik. JE Ber 12. Zurdea baxen luze ta latz bepurubak. Otx 11. Kirikiñua baño latzagua dozu au. Ib. 

116. Ikusi nuanean / zure ille latza / iruditu zitzaidan / sorgiñen erratza. "Tu pelo erizado". Canc. pop. in Or Eus 

54. Otea latz dago. "El argoma es áspera". Ib. 38. Ezetz sasi-arte latz auetan oñik sartu! Ldi IL 78. Bidea ere 

latzagotu, koskortsuagotu egin da. Ib. 44. Orren ordekoak be begia zorrotza ta eskua latza. Oraingo [...] petxubatzalleak 

zelakoak diran badakigu. Eguzk GizAuz 123. Leor zegotzik, eziñago latz, / San Blasko bustin-txulo 

guziak. EA OlBe 31. Zirgillu latzak soñean. SMitx Aranz 223 (146 esku-oñetatik kate latzak). Pardix zanga latz. 

"Perdiz pata áspera". ZMoso 63. Neri etzaizkit ileak beiñere laztu, len latz askiak baditut ere, ez begiak 

zuringotu, ez dut korderik galdu. Or QA 173. Ezti leguna naiago dut latza baiño. Or Aitork 254. Armin, 

arrenkuraz ikusten eban bere burua ta buruko uleak ere latz eukazan eta bekokian beera izerdi larria erion. 

Erkiag Arran 173. Liz-papel latza ta leuna daukaguz. SM Zirik 115. Elorri azal-latza. Gand Elorri 39. Ezin 

zilatuzko axal latz batzuek. Lf in Zait Plat XIV. [Sokratek] irudia ta azala zuen itsusi latz eta gaitz. Zait Plat 82. 

Langille esku latzak. Erkiag BatB 34. Zorro lodi ta latza. Ib. 28. Osto latzak [...] jaten ditu. "Frondibus hirsutis". 

Ibiñ Virgil 99. Urde latz, katamotz beltz. "Sus horridus". Ib. 115. Gorputza latza badaukat ere bihotza daukat 

biguna. Xa Odol 345. Harkaitz latz batzuen artetik. Lf in Casve SGrazi 15. Stepan Stepanovitx Gilin-ek oso 

aldarte txarra du esnatzean. Marmarrean, bekaina zimur, ilea latz, aurpegia beltz. MEIG IX 107. 

v. tbn. Egiat 266. Aran SIgn 94. Azc PB 364. Jnn SBi 105. A BGuzur 116. Ud 51. Enb 143. Ir YKBiz 263. Mde 

Pr 117. Etxde JJ 244. And AUzta 153. Azurm HitzB 48. 

Erdaldun mingain latz arroak. Izt C 8. Erdaldunek betidanik mia latza izan dute beren erresumatik kanpoko 

izenen ikasteko. Zub 45. Zergatik eztarria dan / legorkorra ta latza. JanEd I 31. Zuri da buru-bizarrez; / 

eztarria latz. NEtx LBB 290. 

(Urt, Lar, Añ, H). Escarpado, accidentado, abrupto. "Abruptum, lekhu gaitza, dorphéa, [...] latza" Urt I 41. 

"Escabroso", "fragoso" Lar y Añ. "Rude, inégal, raboteux, difficile, en parlant d'un chemin. Bide latza 

daramagu, nous menons un chemin difficile, fatigant" H. Gipuzkoako mendi gogor latz goitituak. Izt C 32. 

Aralarko mendia izanik aiñ latza, / nor asiko zan bertan landatutzen aza? Ib. 159. Menditeri latz ori. A BeinB 

36. Mendi latz eta oiantsu batera eldu ziran. Otx 105. "Los Laureles" meatze delako bazterrak latzak baidire. 

FIr 137. Mendi latz bat gaindu-bearrak gerala. Ldi IL 145. Mendi latzak. Ibiñ Virgil 46. Latz eta zikin soluetako 

/ erdi ta bazterrak, / beti labore kaxkarrak / ugaritu belar txarrak. And AUzta 125. 

(Cuesta, pendiente) pronunciada. Au ez da bada bide zelaia, / ezpada latz ta pikea. AB AmaE 84. 

Mendirako aldapa latza. Ag G 26. Aldapa latz sasiz betia. Enb 65. Zazpi kilometroko aldapa latz ura. Uzt Sas 

351. Igo behar duen aldapa latza. MEIG III 62. v. tbn. Osk Kurl 105. Basarri 137. 


mende. 

450


(Lcc, Lar, Añ, Dv, H). Aspero, amargo, desabrido (al gusto, al paladar). "Aspero al gustar, jatorduan latz" 

Lcc. "Agrio, áspero, latza, garratza", "acerbo" Lar y Añ. "Acido" Añ. "Arno latza, vine âpre" Dv. "Âpre au goût. 

Arno latza, vine rude. Sagar latza, pomme âpre. On le dit aussi de l'acidité des fruits, des boissons" H. Usai 

gaiztozko edari latz-miñak. Mb IArg I 174 (v. tbn. 317). Ken ziozala Pasioko kaliz latz edo edari miña. Ub 87. 

Samíñ ta látz diren janárik dulzatzendíre azukre-likaréki. LE Ong 16r (v. tbn. 77v). Dana dago latza, dana 

badaezpadakoa, janaria, gizonak eta lurra bera. Ag G 189. 

(Aplicado a sonidos). Aspero, ronco; desagradable al oído. Quintilianok [...] zion qu esatean beste letra edo 

silabak latzak eta gogorrak biurtzen zirala. Cb EBO 24. Zure konzienziaren deadar latzak. AA III 597. Pago ta 

gaztaiña zarren orrietan soiñu latz, motel, zarraparradazkoa egiñaz. Ag AL 89. Kurrixkaren antzeko soñu luze, 

ezti edo latz, atsegiñ edo mingarrian. Ag G 42. Belien garraxi latza. Ib. 3. Frantses hiztegi bat eskuetan, lotzen 

zaizkit solasean ikaragarriko erdara latz, trukes batean. StPierre 20. Zer da beste izkera zakar, trakets, latz eta 

motz au? Mok 17. Galdegiten diote [...] oihu latz batean: [...]. "Dans un cri rauque". Barb Leg 134. Eultzizalearen 

oiu latza. 'Les cris rauques'. Or Mi 104. Saraspetik kirrinka latzez txitxarrak. TAg Uzt 238. Zure boz 

latzarekin, otoi! Mintza zaite. Iratz 56. Lehengo Euskaldun gaitzen / kantuak eta dei latzak. Ib. 80. Beste karrasi 

bat entzun nuen, lanagokoa baño ere zorrotzagoa ta latzagoa. Txill Let 105. Mailluen / ots etengabeko latza. 

Gand Elorri 98. Adarrak, grakada latza egin eban. Erkiag BatB 96. Goratzarrearen naiz akarraren deadar 

latza. Zait Plat 124. [Irrintzia] latza eta zimurtsua da. "Aspera y rugosa". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 

(Ref. al tiempo y fenómenos atmosféricos). "Denbora latsa [sic] (hozkara) (AN-5vill), [...] denbora latza da 

(G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 86. "Euri latza ari du (B)" Ib. 111. Atean aize latza / dabil, aserre. Ldi BB 8. 

Aizete latza / nork emaraz dezake? Gazt MusIx 129. 

(Tras gen.). Haizearen latza. Ox 78. 

2. (Dv, H, A). Duro, penoso, díficil; terrible, grande. "Grande, soberbio, ponderación, latsa, aserrea latsa" Izt. 

"Heriotzeko ordua, ordu latza gaixtaginarentzat, l'heure de la mort, heure terrible pour le méchant. Negu latza, 

hiver rigoureux" Dv. "Latza da etxeko mainetarik lekhora atzeen manupera erortzea, il est dur [...]" Ib. "4. rude, 

rigoreux, difficile à supporter. [...] 5. qui inspire de la crainte" H. "Terrible, excelente, riguroso, descomunal. 

Negu latza (gral.), invierno riguroso" A. "Terrible, grande. Zartara latza artu eban arbolatik jausitta" Elexp 

Berg. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos ya desde Lazarraga. 

Jaunak ez nafinela, / serbidu bada, ni pauso latz artan. Lazarraga (B) 1152vb. Egia da latz ta garratz ta 

mergatz. "Aspera". RS 518. Hanbat martirio etzen, ez hain latzik lurrean. EZ Man I 72. Zeren purgan 

daudezenek pena latzak dituzten. Ib. 128. Latz eta gaitz dela Iainkoaren zerbitzatzea. Ax 484 (V 313). O berri 

latz eta triste, / bihotz transigarria. Arg DevB 144. O zer hiltze latz'enetako! O Po 48. [Naturaleza] ederzalea da 

[...]. Graziari laketzen zaio sinpletan eta mendretan, latzak eztitu mesprezatzen. SP Imit III 54, 3. Espantu latza! 

Nola beraz / egonen naiz hanbat urthez! Gç 174. [Naturalezak] higuin ditu gauza txarrak, lodiak eta latzak. Ch 

III 54, 8. Gure urkoen gertakari latzak ta argaltasunak pazienziaz eramatea. CatBurg 31. Asi zen Jesus 

gaztedanik bere lan latz gogor onetan. Mb IArg I 151. Blasfemi itsusi-latzak. Ib. 263. Presondegi latz 

gogorrean. Ib. 165. Zer oñaze latz-gogor-miñak. Ib. 255. Neke latz eta garratzak. Cb EBO 49. Pelea latz onetan. 

Cb Eg II 186. Zer lanze ta tranze latzak. Cb Just 41. Latz eta gogor zaiku hari obeditzea. Mih 90. Legunzen dióte 

matrimonioaren bustárri látza. LE Matr2 86. Langin gaistoendako lan guziak dire gogor latzak (249). LE-Ir 

(s.v. langin). Ze garratz eta latz egingo jakan bizitza gozoa euki ebanari! Añ EL 1 52. Kastigu latz onegaz sartu 

zan bildurra kristinau guztietan. Mg CO 173 (v. tbn. en contexto similar Lard 2, Aran SIgn 68, AB AmaE 52, 

Etxde JJ 157 kastigu latz, Dv LEd 111 gaztigu latz). Sakrilejio latzak. Ib. 211. Birao latzak. Ib. 58. Artzen ditu 

arrabia latzak. AA III 378. Perill latzak. Ib. 304. Kezka latzak. Dh 134. Ain da gauza biarra bide latz eta garratz 

au iragotia. Astar II 21. Eman izan zien astin-aldi latz eta gogorraz oroitzen dira gaur ere Franzesak. Izt C 505. 

Herioa dathor itxura txarrean / bere sega latza daukala soinean. Gy 6. Israelen sortu zan gosete latz bat. Lard 

158. Yakinez hilentzat den bizien fedea / ez da hain latz izaten hobiko bidea. Hb Esk 199. Botatzen dio kolpe pisu 

eta latza [etsaiari]. Ib. 37. Ordu latz hartan lagun nezazu. Dv LEd 176. Ainbeste neke gogor, trabaju latz. Arr 

GB 139. Gelditurik ordea ekiñaldi latz artatik oso nekatua eta bildurtua. Aran SIgn 25. Alegrentzia gabe bizia 

da latza. AB AmaE 402. Bakardade latz ura. Bv AsL 183. Pobretasun latza. Ib. 195. Penitentzia latza. Ib. 184. 

Butariaren joko / latz eta borthitza, / maiz horren eskuan da / partidaren giltza. Zby RIEV 1908, 93. Lege latz 

gogorrak. Id. ib. 1909, 397. O zori latza. Azc PB 247. 

(s. XX). Azken agur latza. Ag Kr 163. Bekoki baltz samarrekoa zan, itz latzekoa batzuetan. Ib. 94. Bizitza 

estu, latz ta lakarra eraman zuan. Ag G 255. Gogueta ülün eta latz bat. Const 31. Eta zer aurpegi latza ta illuna 

daukon! Or Tormes 87. Egun latz aietan nere lagun izan ziran [...]. Or SCruz 75. Miñ latz-zorrotza. Jaukol Biozk 

100. Negu latzak izaite xume guziak [...] funditzen [ditu]. Zub 122. Estualdi latza. FIr 144. Naigabe latz-illunak. 

EA OlBe 83. Neurri latzak hartu. Mde Pr 210. Bildur latz bat zedukan. Mde HaurB 7. Ordubetean jardun 

ondoren eztabaida latzan [...]. Etxde JJ 177. Zastada latza eman dit bere erantzunak. Txill Let 53. Itsaso latz, 

gogor, arriskutsua. Erkiag Arran 192 (v. tbn. itsaso latz en Or Mi 76). Bizibide gogor ta lanbide latza. Ib. 78. 

Bizi izateko bear zutena doi-doi artzen zuten. [...] Edozertan zabaldu zuten biziera latz ori. Zait Plat 116s (v. 

tbn. Sof 151). Semeak izateak badu bere gurutze latza. Gurutze latz ori nola legundu? MAtx Gazt 39. Bizitza latz 

au eramateko / etzeukan nunbait indarrik. Basarri 161. Nik egin det eskapada latza! Kamioia amildu izan bazan 


mende. 

451


[...]. Salav 63. Erabaki latza. NEtx LBB 52. Eriotzeko ordu / ori ain da latza. Uzt Sas 299. Oso arrixku latzian. 

Ib. 161. Tristura latz bat. Xa Odol 298. Ene adixkide hunak, / izigarriko itxesak / deizkü ekharrazi guri / 

Lepoxinen basa latzak. 'Au sinistre ravin de Lepoxine'. Casve SGrazi 114 (v. tbn. 118). Egiteko latz eta 

nekagarriei ekiteko. MIH 304. Traba latza ipini zion bere buruari. Ib. 263. Purrustada latzak ere ez dira falta. 

Ib. 371. Atzerri latzean ikusten dut neure burua. Ib. 342. Komerian bezain trebre drama latzean. MEIG III 95. 

Hitz latzak, harri koskorrak bezain gogorrak behar baitira horretarako, inor minduko badute ere. MEIG I 107. 

v. tbn. Tt Onsa 86. Lar Cor 300. Egiat 195. CrIc 33. fB Olg 16. Gy 177. Xe 237. HU Aurp 127. Inza Azalp 146. 

Muj PAm 33. Laux BBa 56. Aitzol in Laux BBa XII. Ldi IL 62. TAg Uzt 157. Eguzk GizAuz 26. Lek EunD 31. 

Iratz 45. SMitx Aranz 35. Arti Ipuin 47. Vill Jaink 160. Gand Elorri 179. Lab SuEm 192. Larz Senper 18. Osk 

Kurl 65. BEnb NereA 249. Onaind in Gazt MusIx 148. Ardoy SFran 297. Berron Kijote 115. 

(G, B, S ap. A; Lar, Añ, H). (Aplicado a personas). Severo, rígido; arisco, rudo; enérgico, vigoroso. "Arisco", 

"(hombre de) puños, gizon latza" Lar y Añ. "Acérrimo" Lar. "Almogáraves, almogávare, soldados viejos y de 

valor, soldadu zar, latzak eta portitzak" Ib. "Rude, qui est à redouter. Begira, motil latza da ori, prends garde, 

c'est un rude garçon [...]. Pillotari latza, un rude joueur de paume. Sérieux, sévère, austère [...]. Gizon latza, 

homme sérieux et sévère" H. Iaunetan zein da latzena? Ezdeuseti iauntzera heldu dena. "Le plus rude". O Pr 

259 (Mg PAb 172 latz-gogorrena). Zeren ezta Iainkoa dirudien bezain latz eta gaitz. Ax 509 (V 328). Gerra bizi 

oietan Prusianoaren persegidore latza. Cb EBO 44. Jende latz kanpotik ageri diradianak barnetik dirade ezti. 

Egiat 266. Txanton koplari latza, / Pello kantaria / eta auzoko Txomin / arrabetaria [...] / ditugu gurekin. Echag 

243. Deitzen dute urdalla [...]: / "I bezin mutill latzik / ez dek iñon sortu; / nork esan zezakean / ezkutuko lana / 

zala gorputzarentzat / bearrena zana?" It Fab 98 (en una fábula, en la que las distintas partes del cuerpo, 

reconocen el trabajo del estómago). Herio latzaren sega. Gy 151. [Motrollo] ain latza ta kirtena zan lez iñok ezin 

eban beretik atara ezetara be. Kk Ab I 41. Egia da, Dolorex setatsua ta latz xamarra dala, bañan emakume 

elizkoi ta ona da. Alz Ram 30. Agintari sendoa, beartsuekin onbera; latza ordea bere buruarekin. Or Mi I. Gizon 

latz bat zela, ez-lagunkina. Mde Pr 84. Richelieu kardenal latzaren lege bat hautsi zuelakotz. Ib. 70. Engrazi, 

zakarra ta latza zen bere aurrakin. Etxde JJ 228. Sunbillatikan a zer mutiko / trebe ta latzak irten dun, / gaur 

egunean bera baitegu / aizkolarien txapeldun. Basarri 81. Etzela berehala legundu [...] Frantsesek sortzean 

ekarri jite latza. "Le rude temperament". Ardoy SFran 288. 

[Eltxo] latza [...], oianetatik artalde osoak ikaraz uxatzen dituena. 'Acharné'. Ibiñ Virgil 97. 

Irririk eztagien begitartea, bihotz latzaren iakilea. "Fier & mauvais". O Pr 280. Badira bere naturalezaz gaitz, 

garratz, latz eta samin diren bihotzak. SP Phil 342. Bihotza berdin latz eta jauzkor eta berekoi uzten diola. JE 

Bur 167. [Biotz] latza, idorra, samurtasun bagea. Erkiag BatB 164. 

"Begi latzak egiten diotza, il le regarde d'un œil sévère" Dv. 

(Tras gen.). Cf. infra (II). Maiatza ire latza, lora asko doala. "Mayo áspero de tí tiniendo muchas flores". 

RS 269. Salbatuko othe naiz? Pontuaren latza. Pausuaren gaitza, egitekoaren handia. Ax 559 (V 357). Ez 

ifernuaren latzak, ez Jaunaren emeak ez batzaituzte beratzen. Dv LEd 235. Oi itsukeriaren latza! Zer hari zare? 

Ib. 128. Orrek daukie bizimoduen latza. Kk Ab II 161. Ez dut ixilduko Zure zigorraren latza. "Asperitatem". Or 

Aitork 221 (v. tbn 102). Axe bai goputz-aldiaren latza! Erkiag Arran 156. Gure biziaren latza! NEtx LBB 262. 

II (Sust.). 1. "Aspereza, latza" Lcc. "Oihal horrek baditu latz batzu, cette toile a des aspérités" Dv. Zamarra 

latzak gora, obea balitz nola. "El zamarro con lo áspero arriba". RS 508. Begira zazu azalaren latza edo 

begiaren iluna baino barrenago. Larre in Xa Odol 12. Karloa bezala, dena xixtaz eta latzez betea. Ib. 18. 

2. (AN, L ap. A). "Pavor" A. "Latz batek hartu ninduen, je fus pris d'effroi" Lh. v. latzikara, laztura. Haste 

hastetik, [...] halako latz batek hartu ginintuen denak. [...] Hits ginauden denak eta ixil. JE Bur 130. Beha 

gagozkio begiak zabaldurik. Halako latz bat emaiten dauku hastapenean. JE Ber 91. Mundutar denoi orrenbeste 

latz, / ixtillu t'arazo larri / zer dala bide sortzen zaizkigun / ez degu nunbait ikasi. EA OlBe 97. Eta orduan 

ezagutu zuen bildur izugarria gogoratuz, berriz ere latz bat bizkar-ezurrean iragaten zitzaion. Mde HaurB 46. 

Estatu trixte hunek / uzten duen latza! Mattin 52. Halako latz bat ere sendi zen / gure buruzagietan: / kobla 

ederren itzaina falta / zela pertsularietan. Ib. 80. Hourcade, [...] denetaz maithatua, latz bat utzi du jendetan, 

juaite horrek. Herr 14-1-1965, 2. Gisa hortako berri tristeak zer latza duen emaiten! Xa Odol 176. 

3. Dureza, penalidad. Mutilla azitzen bada / gaztetatik legun, / ala bizi naiko du / gero ere gau t'egun. / 

Latzera eldutakoan / izango da ezagun: / zeiñek izan naiko du / gero aren lagun? And Auspoa 52, 131. Kurtze 

gorriko latzean. 'En su tortura de cruz'. Gand Elorri 99. Hemen kantatzen tugu / legun eta latzak. Xa EzinB 100. 

Zure barne latzaren latza [...] / zabaltzea nai duzun ezkero. "Que se publique [...] del áspero rigor tuyo la 

fuerza". Berron Kijote 153. Dener bezala partitze horrek emanen baiteratut latza, / ez nintzan harat 

[Ameriketarat] joanen segur izan banintz aberatsa. Auspoa 303, 60. 

4. "Cardo, asta-larra, latza" Izt. v. infra LATX (b). 

III (Adv.). 1. Con severidad, severamente; asperamente, rudamente. "Varios adjetivos, sin necesidad de afijo 

adverbial, denotan modalidad concertando con verbos [...]. Latz, áspero y difícilmente" A Morf 620. "Latzazi 

(Vc, G), educar con severidad" A. "Lana latz eginda" (G-azp). Zeure proximua gogor, latz eta miserikordija 

baga juzgetan badozu. Astar II 185s. (Oso latz itzegiten du): Eta orain, gauzak garbi. Alz Ram 125s. 

(Alderatuaz eta latz xamar): Eta zer? Ori al da itzegin biar dezuten guzia? Ib. 124. Garratz ta latz azi danak 


mende. 

452


eragozpenari gogor egiten badaki. ABar Goi 59. Latzago, latzago azi bear dituk semeak. Ikasi dezala bizitzen. 

Ib. 47. Amatxorentzat lotsagarri litzake alabatxo bat zuzentasun eske joatea, latz edo xamur bere txarkeriaz 

salatzea baita. Etxde JJ 246. Suak marraztu du latz ildoa, ta ez du biotzeko baizik suak ezabatuko. Txill Let 39. 

Latz eta sakatz bizi ziran [...] beste erritarrekin mokoz moko. Zait Plat 14. Babak urdai atal batekin latz egosita. 

Ori zan orduko alimentua. And AUzta 46. Latz eta zintzo-zintzo / gaztetan aziak, / ontzat artuko ditu / neke ta 

gosiak. And Auspoa 52-53, 132. [Zaitegik] latz bezain zehatz itzuli zigun behin Horazio eta zehaztasun latz 

horretan irauten du. MEIG III 108s. 

2. "(V-m), muy, en gran manera" A. "Latz ederra, muy hermoso" A Morf 675. Gizartekeriak baserritarrai 

eskintzen dautsen zoriona, orixe da; zorion ederra, latz ederra! Eguzk GizAuz 123. "(V-m), se usa en sentido 

irónico denotando incredulidad. Ori ederra izan! Latz! ¿éso hermoso? ¡mucho!, equivale a '¡qué ha de ser 

hermoso!'" A. 

- LATX (V-gip, AN; Lar, Añ (AN), VocBN, H). Ref.: A; Iz ArOñ. (Forma con palat., con o sin valor expresivo). 

a) "Hilacha es voz Bascongada, ilatxa y significa pelo algo áspero de ile y latxa" Lar. "Remolacha [...]. Es del 

Bascuence erro latxa, que significa raíz algo áspera" Ib. "Acido", "verde, en el vino" Lar y Añ. "Vino de agujas, 

raspante, ardo, ardau, arno garduna, latxa" Lar. "Verdin, verdina" Ib. "Âpre, diminutif de la qualification de 

latz" VocBN. "Diminutif de latza a toutes ses significations. [...] Arno latxa, vin légèrement âpre. Sagar latxa, 

pomme aigrelette" H. "Latx (AN), amargo (dim. de latz)" A. b) (BN ap. A VocBN; H). "Latx, plante qui croit 

sur des terrains secs, au milieu des rochers, qui s'élève à un pied au plus haut; ses feuilles toujours vertes portent 

des épines" VocBN. "Latxa, petit houx" H. c) "Peau des roussettes et anges de mer, qui sert a polir le bois, 

l'ivoire. [...] Papier préparé à l'effet de polir, dérouiller, décrasser les objets" H. d) "Nom du chien de mer. Syn. 

itsas-xakurra" H. e) "Latx, castañas tempranas" Ond Bac. 

- LATZAK ESAN, IKUSI. (Ver, decir...) cosas duras, terribles. Barkatu, Maider, latzak esan badizkizut. 

Etxde JJ 244. Geok ere latzak ikusi bearrean gera. Ib. 255. Gogorrak eta latzak esanik dago neregatik moldeletraz. 

Or SCruz 141. 

- LATZAK ETA BELTZAK. "Latzak eta baltzak, grandes tribulaciones (V-och)" A Apend. Latzak eta beltzak 

ikusten bizi da errukarri au. A Ardi 99. Barkatzen zizkat [...] neri erakutsi zizkidan latzak eta beltzak. Ib. 20. 

Latzak eta beltzak ikusten bizi bear du batek mundu gaizto ontan. Jaukol Ipui 22. 

- LATZ-BELAR. "Latz-bedar, asperugo (msLond)" A. 

- LATZ EGIN. "Asperear" Lcc. 

- LATZ IZAN (AN, L ap. A). (Aux. intrans.). Tener miedo. "Tener pavor, sentirse despavorido" A. Gau 

ilhunean bakharrik dohana deusen perilik ez izanagatik ere, latz da, beldur da, izi eta ikhara da. Ax 432 (V 

281). Hala da bada gaixtoa ere, [...] bere konzientziak akhusaturik latz, izi, ikhara eta beldur. Ib. 432 (V 281). 

- LATZ-HOTS. "Ruido de ropa recién estrenada" JMB At 65. 

latz. v. 1 laratz. 

latzail (Lar H (-ille)). "Rígido, riguroso, latzailla" Lar. 

latzailde (Lar H). "Rigidez, rigor" Lar. 

latzaildetu. "Devenir roide, rigide" H. 

latzailkiro (Lar H). "Rígidamente, rigurosamente" Lar. 

latzaldi (G-azp ap. A). 1. "Turno de oleaje y gran marejada en días de tempestad" A. 2. Penalidad, 

tribulación, incomodidad. Latzaldian zabaldu nauzu (Ps 4, 2). "In tribulatione". Or Aitork 412. Ongi egin 

dezute alare nere latzaldia erdikidetuz (Phil 4, 14). Ib. 412. Eta latz-aldi auek guziak, arma-legeak bere-bereak 

dituala usteko ez banu [...]. "Todas estas incomodidades". Berron Kijote 166. 

latzarazi, latzerazi. 1. Erizar, poner de punta (el pelo o vello). Eta orhoitzeak ere buruko biloa latz eraziten 

drautan [...]. Lç Dedic * 5v. 2. (Urt II 350, Dv, A), latxarazi. "Causer de l'effroi" Dv. "Causar miedo" A. 

[Zalgiztar] botazale haren jo azkarrak dütü latxarazi? Eskual 21-8-1908, 4. 

latzatu. v. latsatu. 

latzdura. v. laztura. 

latzena. v. latzin. 


mende. 

453


latzi (Michel LPB 145 , VocBoh 108, A (latzia)). Noche (en el habla de los gitanos vascos). Phiria 

hautsiz, erromenitzat / letu hindudan latziaz geroz [='rompiendo el puchero, te tomé como esposa desde la 

noche']. Mde Po 83. Txaribelean zuautu duiok / zuautzekorik gabe latzian, / latzi guztion dutik gabean. Ib. 84. 

Ene mol lolo eta mandroa, / ene latzien duta [='la luz de mis noches'] haizen hi! Ib. 84. 

latzikara (BN-baig, Sal, R ap. A; Lar, Añ, T-L). "Grima, horror" Añ (tbn. Lar s.v. grima). "Pavor" A. 

"Tressaillement", "haut-le-corps, latz-ikara" T-L. v. laztura. Onelako latz-ikaraz dardarazten nauzu! Zait Sof 

94. Gaiztakerien errua latzikara; / larri datza, ondasun artean txiro. Aurre-Apraiz EG 1952 (7-8), 6. Ezin-oroi 

illunarenpean sakabanatu ziran, latz-ikaraz arrigarriro nasturik. Or QA 58. Ezin esanezko beldurtasun batek 

latz-ikara zeragiola. Mde Pr 100. Latz-ikara sortzen du oieri begiratzeak. Or Aitork 351 (v. tbn. otro ej. en la 

misma pág.). Harek hunkitzean, latzikara batek hartu ninduen. Herr 31-5-1962, 4. 

latzikararazi, latzikaraerazi. Espantar. Gaitzespenak botatzen zituen iñork ulertzen ez zuen bere 

hizkuntzan, sineskorrak latz-ikara eraziz. Mde Pr 256. 

latzikaratu (Urt, T-L). Espantar(se), horrorizar(se). "Abhorrescere, laztu, ikharatu, latzikaratu" Urt I 22. 

"Tressaillir" T-L. v. laztu. Orroa batekin eta guztiz latz-ikaraturik. Mde HaurB 84s. Bildurra, ez-ustean eta 

bat-batean latz ikaratzen da. "Exhorrescit". Or Aitork 47. 

latzin (V-ple ap. A), latxin, latzena (V-arrig ap. A). "Barbecho, terreno baldío" A. Landa ta latziñak, aran 

eta ibarrak, lili ta lora ederrez [...] apaintzen dira. Eguzk LorIl 3 (ap. DRA). Oi, latxin zabal orren bakia. 

"Campiña". Laux AB 73. Loraz eder latxin gustija. Ib. 70 (v. tbn. BBa 26). Bañan zazpigarrenean, lurra latzin ta 

alper utzazu. Ol Ex 23, 11 (Ker landu bagarik itzi). 

- LATZINIK. En barbecho. [Peruk] aspaldion eukazan laiak ugerturik, soloak latziñik, bedar galgarriak 

eurrez. A Ezale 1899, 13b. 

latzitasun. v. laztasun. 

latzkei. v. lazgai. 

latzune. v. lazgune. 

latzura. "(?), borraja" A. 

1 lau (gral. (no R); Lcc, Mic 8v, SP, Urt I 22, Lar, Aq 660 (G), Añ, Izt 26v, Dv, H, A Morf 227), laur (L, BN, 

Ae, Sal, S, R-is-uzt; Volt 122, SP, Urt Gram 514, Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Dv, Gèze, H), la (Deen II 228c). 

Ref.: Bon-Ond 153; A (lau, laur); EI 112 y 184; Lrq; ContR 515 y 529; Echaide Nav 162, 163; Iz Als, ArOñ 

(untzo); Etxba Eib; EAEL 158; Elexp Berg; Gte Erd 209 y 296. 

Cuatro. "Lau, cuatro" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. Cf. Lf Gram 76: "La r finale de hirur 

et laur est douce; pratiquement on ne la prononce pas et l'on peut se dispenser de l'écrire". Tr. De uso general 

en todas la épocas y dialectos. Lau es la forma propia de la tradición vizcaína y guipuzcoana (lab ante vocal en 

Ochoa de Arin). En la tradición septentrional hay lau (algo más frecuente) y laur con alternancia de ambas 

formas en bastantes autores. En textos alto-navarros hay tanto lau (algo más frecuente) como laur (Beriayn, 

Lizarraga de Elcano, SermAN y Añibarro (CatAN 14)) y en Mendiburu se documentan ambas formas. Laur es la 

única forma empleada en los textos navarros pirenaicos. En DFrec hay 509 ejs. de lau. 

(Acompañando a un sust.; se coloca siempre antepuesto al sintagma con el que va). "Cuatro mil, lau mila" 

Lcc. "Cuatrotanto, lau bider dobladu" Ib. "(En el) espacio de cuatro años, lau urteren buruan, epean, artean, 

erartean" Lar. "Año bisiesto, [...], lau urtetik lau urtera datorrena" Ib. "Alícota, zati bat gauza guzia neurtu 

dezakeana, nola dan hiru; zerren lau bider hiru dirade amabi doi doi" Ib. "Nonas del mes, lau illabetean 

zazpigarrena, bestetan bosgarren eguna. Lau illabeteak dira, Martxoa, Maiatza, Uztarilla, Urria" Ib. "Partes del 

mundo, munduko lau aldeak" Ib. "Cuatro partes del mundo, munduko lau aldeak, parteak" Añ (s.v. parte). 

"Como cuatro años, [...] lau bat urte" Izt 26v. "Lau egi (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 162. "Laur, lau gizon, 

quatre hommes. Laur, lau urtheren barnean, barruan, buruan, avant que 4 ans ne soient révolus, dans 4 ans, 

après 4 ans révolus" H. "Lau mastakotzar, buque grande de 4 palos (V), muchacha desmañada (V-ger)" A Morf 

149. "Lau untzu" Iz ArOñ (s.v. untzo). "Zeru-azpiko lau kantoiyak, los puntos cardinales del horizonte" Etxba 

Eib. "Lau gradukoa da (V-gip, G-azp, AN-gip), lau gradu baitu (AN-5vill)" Gte Erd 209. "Lau urtean gaixorik 

egon da (V-arr, G-azp, B), lau urte huntan eri da (BN-arb), [...], lau urte ontan gaixo egon da (G-azp, AN-gip- 


mende. 

454


5vill), lau urthe hartan ez zuen ama ikusi (BN-arb-lab)" Ib. 296. AxN explica laur doble (247) por alako lau. 

Figura tbn. (laur) en el vocabulario de msMur. Tr. En casos locales los textos septentrionales emplean siempre 

la declinación del indet. provista de -ta-. En cambio en autores meridionales se pueden encontrar tanto esas 

formas como las usuales en el det. sing. (cf. por ej., la distinción en Lardizabal entre lau urtean 'durante cuatro 

años' y lau urteetan 'en los cuatro años'), o la casi general, al menos en textos guipuzcoanos, entre lau illabetian 

(Tx B II 155) 'durante cuatro meses' y ogei ta lau urtetan (Tx B I 199), 'con 24 años'. 

L'ospitau d'apart et de laurhibarre (1366). Arzam 320. Laureiereta (1174). Ib. 320. Peçam in laurunçea 

(1240). Ib. 320. 

Asi zirean lau musiko [...] manera onetan kantaetan. Lazarraga 1144r. Oñetako lurrau jabil[t] ikara, / 

gorputzeko lau aragiok berala (finales s. XVI). TAV 3.1.6 (v. tbn. la misma fórmula en TAV 3.1.9). Iainkoaren 

egiazki ohoratzeko manerá, laur punktutan. Lç Ins B 8r. Laur alaba birjina. Lç Act 21, 9 (He, TB laur, Dv, Ol, 

Ker, BiblE lau). Galdegiten zaizko lau berthute Kardinalak. EZ Man I 38 (Eliç XXV laur urthetara). Lau bide 

prinzipal emaiten derauzkitzut. SP Phil 96 (He 98 lau). Han amarratzen dute lau amarretan. INav 130. Lau ur 

baititu bere baitharik iragaiten zaizkonak. ES 161 (v. tbn. en la misma pág. laur). Batek egin zebala pekatu 

kastidadearen kontra lab aldiaz emakume libre batekin. OA 135 (17 lau gauzatara). Lau abisu probetxos 

bihotzeko bakearen izateko. Ch III 23 (SP, Ol, Pi, Leon lau, Mst, Ip laur). Egin zuen eskatu zuena baño arranzaldi 

lau aldiz andiagoa. Mb IArg I 328 (196 laur aldiz). Lau boz edo itz oiek. Cb EBO 46 (20 l. egunean). Ardao 

gozuak lau begi ta oñik ez. Mg PAb 121. Biziko garean lau egunetan [...] zorionekoak [izatea]. Añ LoraS 193. 

Gelaren lau aldeak betetzen dituzula pintura gaiztoz. AA III 626 (587 l. gauzatara, 400 l. partetan, 401 l. 

parteetan, 600 l. sorotan). Lau errial daukazana, lotsatuten da. fB Ic I 50 (Ic II 240 l. modutara). Ogeta lau 

hordu emoten deutsudaz penseetako. JJMg BasEsc 229. Bestaren aintzineko lehen lau igandetan. JesBih 468 

(402 laur). Hogei ta lau denin ama hil zeritan. Etch 180 (304 laur). Lau milla berreun irurogei ta lau erreal. Izt 

C 144 (23 l. mallataraño, 66 l. zatietatik, 160 l. illetan). Lau urtean jardun zuen Jerusalengo karrikaz-karrika. 

Lard 538 (498 l. ertzetatik, 194 l. urteetan). Gerthatu izan naiz bazkari batian, / uste gabian, laur lagunetan. 

ChantP 236. Lau alde igualetakoa da gaztelua. Aran SIgn 2 (39 l. egunera). Orra ogei ta lau bertso berriyak. Xe 

376 (323 l. tokitatik). Behin lau, gero bi jandarme ezarri dituzte. HU Zez 172. Iru adinkorrak eta lau asigarriak 

edo lenenak. Itz Azald 184. Etxiaren laur saihetsak. ArmUs 1899, 34 (ap. DRA). 

(s. XX). Motxtan dra laur aldiz urtian. Mdg 136. Lau edo zortzi gizon Erromako gudarien antzera jantzirik. 

Ag Kr 42. Lurdesen lau milla ta irureun lagun bizi ziran. Goñi 22. Lau berba esan orduko, jaurti eutsezan 

ukabilkadak. Echta Jos 146s (206 l. urtietan). Galwestondik Californiara lau egun ta lau gautan. A Ardi 17 

(BGuzur 137 l. besakadatan; BeinB 39 l. egunean). Gastubak / pagaturik danak / lau bat milla pezeta / gelditu 

diranak. Arrantz 110. Gorputzeko zentzuetan izango dittuen miñaz lau itz esan nai dizkitzuet. Inza Azalp 116. 

Xalbador ikustearekin lau adixkideak harritzen dira. Ox 53 (134 laur, 192 lau urthetan). Lau arruara ezta iritxi 

/ lendabiziko txerria. Tx B I 162 (v. tbn. el mismo ej. en SM Zirik 60). Kulparik gabe jarri dizkigu / begi-okerrak 

bertsuak, / inposible da lau zientziak / ote dituen osuak. Ib. 99. Bat, biga, hiru, lau... zazpi ohoinak pilotan ari 

ikusi zituen. Barb Leg 139. [Senarrak] ez zuen balio lau zorri. NafEKZ 62. Izar dago zerua lau aize-egietan. "En 

las cuatro direcciones". Or Eus 288 (Mi II l. urtetan). Lau alditan berezten zuten lenagokoak gaua. Ir YKBiz 

213n. Bi milla batzuen iritzian, lau ta sei milla ere bai beste batzuenean. Munita 89 (103 l. urtetan, 69 l. 

txanponean). Etxearen lau albotara soro yori ta larre guriak. Etxde JJ 8 (76 l. illabetetan, 246 l. urtean). Lau 

ordu luze. Txill Let 52. Zuek guztioz ez nauk oroitzen zeren zareten lau oilo. Arti OC II 480 (ap. ELok 469). [Ur 

askak] lau alderdietan bardin bardiñik, arri laban egokiak ditue. Erkiag Arran 134. Ara, katutxu; ona emen sagu 

biurtuta. [...] --Eta zast! lau ankaz bere ganera jausi. Bilbao IpuiB 197. Pernando, farolpian lau ankan gaiñian 

makurtuta ebillen de serenuak [...] esan zetsan. SM Zirik 53. Ogeita lau-sei urte edo zortzirako ezkondu egiten 

ziran. And AUzta 65. Plazaren lau alboak arkupezkoak. Anab Aprika 53 (46 l. aldeetara; Poli 54 l. egunean). 

Lenengo lau aapaldiak. Gazt MusIx 70 (Or ib. 30 l. tokitan). Lau Ebanjelista berriak. Ardoy SFran 207. Mundu 

onetan dauzka / gizonak lau aro. Uzt Sas 197. Lau haurridetarikan hi haiz hautatua. Xa Odol 202. Lau anka ta 

bi belarri: karga aundia ezin ekarri (AN-gip). Inza NaEsZarr 895. Lau formatatik bi. MIH 80. Lau urtean 

aritzen da ixil-lanean. MEIG IX 142 (en colab. con NEtx). Lau kapitulutan berezia. MEIG III 71. Lauren bat 

esaera zahar aipatzen ditu Larramendik. MEIG VII 57. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Tt Onsa 62 (Arima 43 laur). Gç 171. CatLav 47 (V 31). El 39. He 

Gudu 48. Lg II 92. HerVal 155. AstLas 74 (35 laur). CatB 22. UskLiB 174 (32 laur). MarIl XII. Jaur 396. Arch 

Fab 85. Gy 3 (163 laur). Hb Esk 85. ECocin 45 (41 laur). Laph 35 (181 laur). Legaz 10. Elzb PAd 62. Elsb 

Fram 94. Jnn SBi 25. Zby RIEV 1908, 91. Ip Hil 8 (11 laur). StPierre 13. Const 30. Etcham 233. FIr 132. Zub 

109. JE Ber 20. Iratz 183. Zerb IxtS 101. Lf Murtuts 8. Mde Pr 232 (49 laur). JEtchep 101. Osk Kurl 151. Izeta 

DirG 70. Larz Iru 12. Gatxitegi Laborantza 32. Mattin 59. Casve SGrazi 120. Laur: Mat 31. Ber Trat 72r. Harb 

XIII. O Po 54. Hm 186. Mong 592. Bp I 84. SermAN 5r. Mst III 23, tít. Mercy 9. CatLan 76. LE Matr2 87. Brtc 

68. Egiat 223. Dh 52. Xarlem 1345. CatLuz 29. CatAe 18. CatSal 19. CatR 19. CatS 95. UNLilia 14 (). 

CatJauf 38. 

(Sólo para autores meridionales; indet. con -ta-): DurPl 69 (l. [...] lekutan). Gco I 400 (l. partetan). PE 124 (l. 

erritatik). Arr May 132 (l. alditaraño). EusJok 118 (l. urtetan). ABar Goi 36 (l. urtetan). SMitx Aranz 74 (l. 


mende. 

455


aldetatik). JAIraz Bizia 72 (l. urtetan). Lek SClar 138 (l. aldetan, 106 l. zatitara). Lf in Zait Plat XVII (l. 

taldetan). (Det. sing.): AB AmaE 335 (l. urtean). Iraola 117 (l. illabetian). Muj PAm 51 (l. egunean). Alz Ram 

120 (l. illabetean). Ldi IL 162 (l. egunean). BEnb NereA 158 (l. egunian). 

Besteak erdi-mozkorturik egozalako, lau-ordu-garrenean jaregin ebezan danak. Echta Jos 147. 

Lerro-etena, [...], sei aldioro, naiz bostaldioro, naiz laualdioro. 'Cada seis o cinco o cuatro sílabas'. Or Poem 

519. 

(Pospuesto el sust.). Alan beste bertsotxo / iru bat edo lau, / kantau baga amaitu / ez dot gura lan au. AB 

AmaE 179 (a causa de la rima). 

(Con adnominales). "Siliqua, peso antiguo de cuatro granos, lau aleko pisutxoa" Lar. "Tajuela, tajuelo, lau 

oinko alkitxoa" Ib. "Lau gradukoa da (V-gip, G-azp, AN-gip), lau gradu baitu (AN-5vill), lau degrekoa da (BNarb)" 

Gte Erd 209. Tr. Los autores septentrionales hacen el adnom. en -tako, salvo unas pocas excepciones 

(Belapeyre, Etchahun, Joannateguy, Constantin, Barbier, Lafitte y Mirande). En los textos meridionales, sin 

embargo, son más frecuentes las formas en -ko, excepto en Astarloa, Beovide, Azkue, Lekuona y Txillardegi. 

Hay ambas formas en Orixe y Zerbitzari. Hay además -ezko en Ibiñagabeitia y Munita (en éste último junto a - 

ko). Cf. infra ejs. en LAU HANKAKO, L. HATZETAKO, L. BARRENEKO, L. IZKINETAKO, L. 

KANTOINETAKO, L. ZANGO(E)TAKO. Neurt zezan haren murraillá ehun eta berrogei eta laur besotako. 

"De cent quarante quatre coudées". Lç Apoc 21, 17 (He besotakoa, TB besotako). Lazaro laur egunetako hil 

kirastua. Ax 95 (V 65). Botatzen du ogei ta lau librako bala legu-erdi. Mb IArg I 255. Lau eguneko bide luze 

nekosoa bazegoan ere aren errira. Gco I 458. Emaztia nahi lüke lau kalitateko. Etch 378. Txopin bat ardo eta / 

lau kuartoko ogia. It Fab 169. Lau orduko bidean kalte andiak egin ziezten. Lard 116 (364 l. eguneko). Ximiztan 

doa lau arrudetakoa. Hb Egia 145 (149 l. ezkinetako). Lau arruako erbi bat / jateko bagera. Sor AuOst 104. 

Reatiko ibarraren lau aldetako mendizkatan egiten ditu lau etxe-santu. Bv AsL 180. Dituz zezen biarginak / lau 

asteko zereginak. Azc PB 286. Lau milla duroko dotia. Moc Damu 22. Amar librako olio ontzia, lau arroako 

zaragitxoa. Ag G 324. Esan-mesanez azkenean, [...] Leabururen lau egaletako sukalde guztietan zabaldu zan. A 

Ardi 101. Lau urteko [umia]. Kk Ab I 70. Bost, lau, iru minutoko bizia [zedukan]. Or SCruz 45 (Eus 92 l. 

egunetako). Hogoita lau orenetako egunak. Zerb IxtS 7 (Azk 113 l. untzako). Zer izan du ba? Lau liberako 

haurño bat. Lf Murtuts 52. Andoniren gela lau oiekoa zan. JAIraz Bizia 20. Lau kilometrotako bidea. Txill Let 

54. Lau metroko saltoa egin [eban]. Bilbao IpuiB 187. Lau beserdiko alboak zortzi beserdiko azala dakarrela 

uste du mutilak. Zait Plat 65. Lau eguneko bizarra. Erkiag BatB 116. Ura ustutzen lau bat eguneko lana izaten 

genduan. Salav 40. Lau neurtitzezkoetan ari zaizkigu olerkariak. Ibiñ Virgil 51. Luzeegia izaki ordea, lau orduko 

bai, gutxienez. MIH 154. Lau mendetako euskal-idazleen mintzaera dotorea. MEIG VI 98. Lau puntuko bertsoa. 

Ib. 155. 

v. tbn. Tt Arima 67 (laur gisatako). Bp I 38 (laur mündüko). Acto 221 (l. librako). Cb EBO 16 (l. eguneko). Lg II 

93 (l. urthetako). AA I 412 (l. komunioko). JJMg BasEsc 278 (l. urteko). Astar II 60 (l. modutakoa). Izt C 508 (l. 

urteko). AB AmaE 419 (l. eguneko). Apaol 40 (l. kantoiko). Jnn SBi 73 (l. urtheko). Elsb Fram 138 (l. 

orenetako). Echta Jos 343 (l. orduko). Inza Azalp 23 (l. orduko). Ox 203 (l. urthetako). Const 33 (l. ofizioko). 

Enb 86 (l. ogeiko). Tx B I 129 (l. urteko). Barb Leg 143 (l. liberako). Otx 97 (l. soroko). JMB ELG 57 (l.ertzeko). 

Munita 150 (l. metroko, 141 l. olezko). Lek SClar 107 (l. zatitako). Mde Pr 146 (l. urteko). Etxde JJ 27 

(l. urteko). Ugalde Iltz 14 (l. zatiko). Anab Aprika 41 (l. librako). And Auzta 84 (l. librako). Osk Kurl 56 (l. 

urtheko). Etxba Ibilt 462 (l.-oñeko). Lf in Casve SGrazi 11 (l. kantoinetako). Berron Kijote 142 (l. eguneko). 

"Lau ankako xarrapo (AN-araq), sapo" A. 

(Sólo indet.). "Lauetan edo lauretan, quatre fois" SP. "Laurena, lauena, qui appartient à quatre" H. "Lautik 

bat (V-m, AN-gip-5vill); lautatik bat (G-goi-to, AN-araq); lauti bat (V-gip); lautetik bat (G-azp); lauetatik bat 

(AN-ulz-erro); lauetaik bat (B)" EAEL 189. "Onen lautik bat (G-azp, AN-gip-5vill), orren laurdenikan ere ez du 

jaten (G-azp-goi, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 209. Tr. Para el caso absoluto lau(r) es la forma general, aunque 

hay algún ej. aislado de laurak en Beriayn y Materre. Para el caso erg., entre los ejs. documentados hay lauek en 

Duvoisin y lauk en los meridionales Añibarro, D. Aguirre y Azkue. En el gen. la única forma documentada es 

lauren y todos los ejs. son meridionales. En cuanto a los casos locales se documentan las formas de la 

declinación indet. con -ta- (lautan, lautatik...), junto a formas como lauan, lauean (estas últimas expresando 

medidas y precios); todos los testimonios corresponden a la tradición meridional, excepto uno de JesBih (389 

lauan). Para los casos sociativo y dativo, hay laurekin en Lardizabal, Soroa y Aresti y lauri en Aguirre de 

Asteasu y Azkue. Para el instrumental hay laurez en Leiçarraga y Prop, y lauez en INav () e Hiribarren. Cf. 

infra LAUREZ. 

Zergatik hemen egitén du menzione milla jenerazionez eta mehatxuan ez hirurez edo laurez baizen? Lç Ins D 

4r. Onela lauak eozela demaiadurik. Lazarraga 1152v. Zegaiti lauoi bardin on eretxi / ez deraustezu euren 

amoreetan? Ib. 1145v. Birtute kardinalak dira lau. Bet 15 (CatBurg 41, CatB 79, CatLlo 82, CatBus 36, Legaz 

50, CatUlz 52 lau). Birtuteak [...] izan dirade zazpi, irur Teologaleak eta laurak Kardenaleak. Ber Doc 92r. 

Berthute prinzipalak dira zazpi: eta hetarik hirurak deitzen dira Theologalak eta laurak Kardinalak. Mat 18. 

Hura parti [zazu] lauez (). INav 145. Zenbat gauzatara dator Kristau dotriñ guzia? --Lautara. Ub 123. Bi 

edo lauk, urrengo Misterioak kantetan dituez. Añ EL 1 217. Biarginak lau. Mg PAb 133. Erriko ondasunak iru 


mende. 

456


edo lauren artean partitzea. AA II 123. Ez dira noaski izango emen ere lautatik bat [...] etortzen diranak. AA III 

418 (502 lautara). Jokatzen buruz buru, bi bitara eta lau lauren kontra ere. Izt C 214. Bainan hibaiak dire lauez 

gehiago; / mendiz ere Laphurdi ur hesiz ez dago. Hb Esk 91 Kendutako ardi bakarra laurekin ordaindu bear 

dio. Lard 192. Harri bat dorpheegia denean gizon batek bakharrik anbiltzeko, biek eginen dute menturaz; bia ez 

badira aski hiruek edo lauek eginen dute. Dv Lab 335. Laubian artutako sagarrak / zortziyan salduba beintzat. 

PE 140. Jota bota niozkan ortzik onenak lau. AB AmaE 405. Azkenerako gelditzen naiz iru edo laurekin. Sor Bar 

28. Frantzian, Espainian, / [...] hemen hiru'ta han lau, / bat da zazpietan. Zby RIEV 1909, 396 (tbn. en Or Eus 

200). Zeinbat aldetik izan leiteke ariña pekatu bat? Lautatik. Itz Azald 154 (88 lautara). Urtheko hilabetetarik 

laurez ezin ikhusiko dudala arthaldea. Prop 1899, 225. 

(s. XX). Egingo neuke erri guztian beste lauk obea euki ezetz. Ag Kr 73 (38 iru edo laurentzat). Etxaguntzara 

joaten dittuk bosterik-lau. Echta Jos 48. Dena etxez inguratua. Haukien artean hiru, lau eskualdun egoitzaren 

kara dutenak. JE Bur 25. Urte laburrak lautatik iru / lautan bakar bat luzea. Orkaiztegi in Onaind MEOE 781. 

Lauk bizkarrean artuta bere txabolara ekarri zuten. A Ardi 131 (BGuzur 149 lauri, 129 lauten). Lautatik 

iruretan Makil da nagusi. Or Eus 33 (303 lautan; Tormes 47 lautatik). Argazkitan lauetatik iruetan edaten 

agertzen [dira]. JAIraz Bizia 27. Bat! Bi! Iru! Lau! --esanda, norleenka estuari ekin eutsen. Erkiag Arran 55. 

Papera lautik irutan zulatuko zizun kezka gabe. NEtx Antz 137. Sobra zeuden bertsoak kendurik laurekin berri 

bat egiten zuen. Arti Ipuin 37. Urrutiko intxaurrak amalau, bertara joan eta lau. And AUzta 40. Lautik behin 

baizik etzuan bidaltzen nahi zuan tokiruntz. Osk Kurl 50. Eztegu irabazitzen / lautatik batian. Uzt Noiz 36. 

Lautan banatzen zan bide batera etorri zan. Berron Kijote 63 (31 lautatik iru). Euskalkiak idatziak izan daitezke 

(lau gertatu ziren gurean [...]) baita ere ez idatziak. MEIG VI 66. 

v. tbn. Apaol 93 (lauren). AzpPr 130 (lautatik iru). Arrantz 26 (lautatik bat). Mdg 128 (iror edo lauren). EusJok 

86 (lauan). Munita 100 (lautik). 

(Adnom.). Ankabidunak legez balira laukoak, / bereala neuskioz egabanatuko. AB AmaE 261. Lauko zoia 

izaten / zan jeneralean, / iru edo lau bat zoi / soro zabalean. Uzt Sas 97. 

(Sólo det.). "Laurak edo lauak hor dire, les quatre sont là" SP. "Laurek edo lauek egin dute, les quatre ont 

fait" Ib. "Lauak, les quatre, tous les quatre; [...]. Lauetan, quatre fois, litt. dans les quatre" Dv. "Lauren, lauen 

hutsa da, c'est la faut à tout les quatre" H. "Lauretan, en los cuatro (lugares)" A. Tr. En todos lo ejs. 

documentados y para todos los casos las formas del tipo laur- son las más antiguas. Para el caso absoluto (tbn. 

erg. en autores occidentales) las formas laurak, -rok son las mejor documentadas tanto al Norte como al Sur. Cf. 

EI 112 y 184 para la distribución de lau- y lauren los casos determinados. Geroz oihana lilitu da / bait'ar' 

orstatu lauretan. O Po 1. Gaizki permitidu izan da / ez batzuk desterretea / eta Orana lanza banagaz / laurak 

bidaldutea. BBizk 28. Lenbiziko irurak, Jangoikoaren eta berze laurak guretako. El 43. Ondasun oetatik 

lenengo lauak al nuan ongiena aditzera eman nizkitzun. AA I 398. Ezin puskatu dute / lauen indarrakin. It Fab 

106. Bikarioa ta beste iru juez arkitu ziran, laurak persona itzaltsu eta eskudunak. Aran SIgn 61. Lauretx, 

Bizintxo, Loiola, Txaberi, / lauak Saindu Eskualdunak. Zby RIEV 1909, 400. Alan ebiltzazala / laurak 

alkarregaz / alkatea eldu iaken. Azc PB 144. Zeinuak (ezkilak) [...] uri askotan baino geiago: lau, laurak 

ozenak. A Ardi 44s. Su handiari buruz joan ziren beraz lauak. Barb Sup 175 (v. tbn. 148). Erdi erderaz, hasten 

dira elgarrekin lauak. JE Ber 86 (96 lauek). Lareun da eunetiko laua. Ldi IL 97. Gure etxean lau ardi, / lauak 

zortzi belarri. Or Eus 163 (233 laurak, 303 lauretan, 419 lauen). Lau ekai horiek egiten dute lauek bat, 

landarearen hazkurri osoa. Gatxitegi Laborantza 32. Mila zortzi ehun eta hiruetan hogoita lauetan sortu zen. 

Zerb Azk 107. Lauotan len eta azken aipatu ditudanak, nekez uler ditezke. 'De estas cuatro cosas'. Or Aitork 372. 

Lau pelota etortzen jatazen da nai ta nai ez lauretarikoren bat azertatzen najuan. SM Zirik 30. Lauak lau 

ebanjelistak / iruak iru. Balad 163. Pertsulari bakotxak [...] kantatu pertsu bana, eta nihaurek kantatu nituen 

lauak. Xa Odol 333. Honako iruzkin hau eransten die lauei. MEIG VI 145. Ebanjelio bakoitzak badu bere 

sarrera eta laurok oinaldean daramatzate ohar ugari. MEIG III 101. 

v. tbn. Laurak (para caso absoluto y tbn. erg. en el caso de autores occidentales): Mat 175. Cap (ed. 1893), 36. Tt 

Onsa 13. Mb IArg I 210. Xarlem 408. fB Ic III 284. Etch 174. AB AmaE 37. Ag AL 149. Echta Jos 147. Kk Ab II 

88. Enb 200. TAg Uzt 296. JAIraz Bizia 72 (34 laurek). Erkiag Arran 36 (laurek). Bilbao IpuiB 40. Osk Kurl 

107. NEtx LBB 165. Lauak (para caso absoluto y tbn. erg. en el caso de autores occidentales): Ub 218. Arch Fab 

113. AB AmaE 44. Elzb PAd 53. Ox 51 (48 lauek). Muj PAm 27. Tx B II 179. Zub 110. Ir YKBiz XI. Anab 

Aprika 89. Laurok: Mg PAb 168. AB AmaE 37. Echta Jos 314. Noe 88. Otx 113. Ugalde Iltz 23 (lauok). NEtx 

LBB 173. Uzt Noiz 62. Lauren: Lard 9. Echta Jos 342. Kk Ab I 89 (lauen). Akes Ipiñ 27 (lauen). Izeta DirG 99. 

Lau(r)en-: ChantP 384 (laurentako). Tx B 72 (laurentzako). Ibiñ Virgil 118 (laurontzat). Ox 47 (lauentzat). 

(Casos locales): Izt C 203 (lauean). Gy 150 (lauretara). Bordel 123 (lauean). Mdg 121 (lauretarik). Herr 19-6- 

1958, 3 (lauetan). Berron Kijote 226 (lauetan). 

(Precedido de demostrativo o pronombre). Onek laurok gitxitan / emoten dabe mus. Azc PB 88. Zer eingo 

ote degu / gu lauen artean? Xa Auspoa 10, 127. Gu laurok dugu partida. Etxde JJ 34. Zuek laurok, kapitain 

jaunaren jagotzapean geratuko zarete. Arti Tobera 275. Jo ta su emen gabiltz / gu laurok lanian. Azpillaga in 

Uzt Noiz 46. Ez daukute eginen gu laueri irri. Xa Odol 94. Bornas eta Algarra / Atxiri eta sandua / aiek laurek 

dirabilaie / Ezkarotzeko erria. Balad 242. 


mende. 

457


(Ref. a las horas). "Vers les quatre heures, laur orenetako ingurunan" Ht VocGr 436. "Lauak, quatre heures du 

matin ou du soir" Dv. "Lauetako ou lauretako, qui est de quatre. Goizeko lauetako bidean zen, il était en route 

pour 4 heures du matin. Oren, heure est sous-entendu" Ib. "Lauretan, a las cuatro (horas)" A. "Lauetan, a las 

cuatro" Iz ArOñ. Goizeko lau orenetako heinean. Lg II 163. Goxian asten jataz / irurik lauretara / atetan 

diadarrez / iru neskatilla. DurPl 74. Goiz guziez, ahal zueno, lau orenetako jaikia. HU Aurp 123. Laubak aldera 

etorriko dala esan dit. Moc Damu 29. Lauren trangadan, asi ziran bertsolariak. Urruz Zer 101 (100 lauretan). 

Lau t'erdiyak bostak bitarte / atera giñan etxetik. JanEd II 133. Bietan batixatu, / enamoratu iroretan / eta 

lauretan bordaltu. 'À deux heures [...] et à quatre [...]'. In ADonostia GH 1926, 72. Lau t'erditan izaten zan 

bazkari jatorra. Anab Poli 42. Arratsaldeko lauak aldean iritxi giñan Aljer-en. Anab Aprika 104 (56 lauetan). 

Goizeko lauetan edo. A. Zavala in Goñi 11. Lauetako agertuko gara zuen ofizinetan. Izeta DirG 46. 

Arratsaldeko lau t'erdietan Bilbora eroanen ninduala agindu zidan. Osk Kurl 128 (130 lauretan). Goizeko lau 

orenetan, uda ala negu, jeiki! Ardoy SFran 87. Lauak jo dituzte ta iñork egin ez deirik! Lab SuEm 176. Lau ta 

erdiak edo bostetan irten Aizarnatik. Uzt Sas 335. 

v. tbn. Lau(r)ak: AB AmaE 97. Ag Kr 45. A Ardi 125. Ox 158 (lauak). Enb 207. Ir YKBiz 53 (lauak). Ldi IL 21. 

TAg Uzt 227. Etxde JJ 32 (lauak). Erkiag Arran 161. Salav 49. Lau(r)etan: Echta Jos 91. Or Eus 32 (lauetan, 

Tormes 77 lauretarako). JAIraz Bizia 39. Or QA 148. Arti Tobera 278. Salav 48 (lauetan). 

"El cuatro que sirve en el juego de bolos, laua, atxoa (G)" Aq 660. "Laua, le 4. ème jour du mois; le quatre au 

jeu de cartes" Dv. "Laueko ou laureko, qui est du 4. ème jour. Laueko eguna, la journée du 4. Ethorriko naiz 

laueko, je viendrai pour le 4" Ib. "Laura, laua: 1. le quatre, au jeu de cartes, de dés. Le numéro quatre, lau, laura 

atheratzea, tirer le quatre. 2. le quatre, le quatrième jour du mois. Zenbata da egun? Laua, laura, le quantième 

est-ce aujourd'hui? Le quatre" H. "Las cartes del naipe se designan también con los números escuetos, provistos 

sólo de artículo, bata, el as, [...], laua, el cuatro" A Morf 227. "Le quatre (aux cartes)" Lrq. "Lauakin, iruan 

kiñua" Etxba Eib. Donibanen abendoaren lauean. Arg DevB III. Martxoaren hogoi eta labean. INav 160. 

Abendoaren laurean. ES 147. [Bülla] obtenitü dizie azken setemereko laur den egünian. Mercy 11. Santa Isabel 

eguna / uztaren lauan. EusJok II 21 (30 lauban y 28 laubean). Buruilaren lauan Jerusalem zen. Laph 61. 

Marimartin, xoratu zain burua! / Lauarekin hiruaren kheinua. Elzb Po 207 (tbn. en Or Eus 112). Uste nuben 

[...] beorrek zubela premiyo aundiya [...]. Bañan seireun ta laura erori da. Sor Gabon 61. Abenduaren ogei ta 

laua da. Zab Gabon 25. Urtharrilaren laua [zen]. Jnn SBi 83. Buruilaren bia, hirura, laua eta bosta. Elsb Fram 

97. Nisan zeritzan lauan erorten zan martxoaren ogeita lauraño an egon zan. Arr Bearg 168 (ap. DRA). 

Aphirilaren hogei eta laurian. Ip Hil 130. Milla ta zortzireun da irurogei ta laugarren urteko apirillaren laua 

zen. Goñi 109. Bietan bi, nahi-t-ez, badituk lau. Ox 111. Lauaz goiti, lehen maila baita bortz. Ib. 111. Azillan 

lauko eguberdian / Arizti zarreko gaztañedian. Enb 191. Abenduko illaren / ogei ta laubean. NEtx Antz 110. Bat 

eta bat, bi; bi ta bi lau. Or Aitork 27. Lau bider lau, amasei baitira. Zait Plat 66. Gure etxetik, Semendiyen ogeta 

lauen. Alzola Atalak 90. Sei ta lau, amar; / ta amar, ogei. NEtx LBB 300. Lore-illaren laua / bezelako egunak / 

gutxi izan dira. Uzt Sas 315. Uztaillaren ogei ta lauan / eman zun azken arnasa. Ib. 151. 

(Valor enfático). Asko gaberditan, / lau bider nastu oi du / gogotik burua, / eskuetan arturik / bere liburua. 

It Fab 101. Ez dakusguz garbiro dabenak eredau, / kale onetan bere aberasturik lau? AB AmaE 295. Lau aldiz 

esku-zartaka: "Vive Monseigneur" oihuka ihardetsi dio populu guziak bere artzain onari. HU Zez 160. Ni zein 

naizen! Fraskuelorekin lau bider itza egiña naiz ni. Iraola 134. Lau aldiz entzun det zure griña dun ots isitua, / 

lau aldiz entzun ikaraz zure gezi-ren txistua. EA OlBe 68. 

Kuruketan, lauretan, bortzetan, eperra xokoetan bazirate? Kruk erantzuten zute estaliak. A Aezk 222. 

- HIRU EDO LAU, HIRU ETA LAU, HIRU-LAU. v. hiru. 

- LAU AITZIN, AITZINDUN, AITZINEKO. "À 4 faces" H (s.v. lau barrenekoa). 

- LAU HAIZEALDETATIK. De los cuatro vientos. Cf. LAU HAIZETARA. Lau aize aldetatik bilduko 

dittuzte bere aukeratuak zeru goienekotatik azken ondarrerañokoak (Mt 24, 31). "A quator ventis". Inza Azalp 

82. Etorri gogoak lau aize aldetatik eta aizeman ill auei eta berpiztu bittez. Ib. 110. 

- LAU HAIZETARA, L. HAIZE(E)TATIK. A los cuatro vientos, de los cuatro vientos. Bilduren ditu bere 

elejituak laur haizetarik. Lç Mc 13, 27 (Dv (-tarik), BiblE lau haizeetatik, TB laur haizetako; He, Leon (-in) 

laur kantoiñetarik, Ol lau haizeak datozanetik, Or lau haize-muturretatik, Ker lau aize-bazterretatik). Otoitzak 

lurrin-ontzian / bialduz lau aizetara. Or Eus 259 (v. tbn. 261). Bilduko ditute autetsiak lau aizeetatik, ortziaren 

goienetik baztarretaraño. Or QA 204. Slogan eta ipui zabal ditezke lau aizetara. Vill Jaink 11. Lau leio lau 

aizetara irikiak, argia zearka sartu dakion. Ibiñ Virgil 113. 

- LAU HAIZETARATU. Ondear a los cuatro vientos. Batikanoko ikurrin deuna / lau aizetaratuz lerden. 

SMitx Aranz 169. Lau-aizetaratuz artzai-aldarria, / lau probintzitara an doa irrintzia. Ib. 56. 

- LAU ALBOKO. Cuadrangular. v. LAU ALDERDIDUN. Marabu ura lau albokoa zan. Anab Aprika 89. 

Ona Marabut zer dan: arrizko toki itxia, lau albokoa, gaña borobilla, barrena utsa. Ib. 37. 

- LAU ALDA-DENBORAK. (Pl.). Témporas. Bertze motiboen gañetik signifikatzeko nai tiogula konsagratu 

baruen medios Jangoikoari lauralda-denborak, ilak ta urte guzia [...] (164). LE-Ir (s.v. laur aldiak). 

- LAUR-ALDE. "Pastel, en fortificación, lauralde" Lar. 

- LAU ALDERDIDUN. Cuadrado. v. LAU ALBOKO. Ate eta atezango guztiak lau alderdidunak ziren. 


mende. 

458


BiblE 3 Reg 7, 5 (Dv lau hegitako, Ol, Ker laukotu). 

- LAU ALDERDI(E)TARA, L. ALDERDIETATIK. A los cuatro vientos, por los cuatro costados. v. LAU 

HAIZETARA, L. ALDE(E)TARA. Thu egiten du barne hartako lau alderdietara. Barb Sup 88. Beste usai 

bat ere badario lau alderdietatik. Lek SClar 112. Oiu ta zinka aritu ziran mendiaren lau alderditara, baiñan 

dana alperrik. Etxde JJ 258. 

- LAU ALDE(E)TARA, L. ALDE(E)TAN, L. ALDE(E)TATIK. A los cuatro vientos, por los cuatro costados. v. 

LAU HAIZETARA. Munduaren lau aldeetara zabalduko zera. Lard 35. Atera ziran Rivotortoko estalpetik 

munduaren lau aldetara zazpi ikasliak. Bv AsL 67. Egun batez agoztegiak su artu lau aldeetatik. 'Aux quatre 

coins'. Or Mi 86. Erri alaia, erri txukuna, / lau aldetatik begiratuta. Enb 143. Odei-ats bat edatzen du / aizearen 

lau aldetan. "A los cuatro vientos". Or Eus 253. Zoko guziak ezagun ditu / erabilliz lau aldetan. "En tantas 

direcciones". Ib. 279. Getari ixillak lau aldetara / zabali du deadarra. Ib. 398. Mendabalak nere zorion-ostro 

guziak lau aldetara barreiatu zituen. NEtx Antz 82. Gurdia aundia zan lau aldeetara itxia, goitik ere bai. Anab 

Poli 85. 

- LAU ALDIAK. Las cuatro estaciones del año. v. LAU DENBORAK, LAU MUGAK. Argatik iminiak dire 

urteko laur aldietan: udaastean, udan, udazkenean ta neguan, laur tenporak deitzen direnak [...] (164). LE-Ir. 

- LAU ALDIZ EHUN. Cuatrocientos. "Lau aldiz egun (G-nav)" A Eusk 1927, 174. v. LAURETAN EHUN, 

laurehun. 

- LAU HANKADUN. Cuadrúpedo. v. LAU ZANGO(E)TAKO, lauoineko. Astoa etzijoan obeto bere zama 

astun arekin. [...] Lau ankadun errukarriak beste larrialditxo bat somatu zuan. NEtx LBB 184. 

- LAU HANKAKO. Cuadrúpedo. v. lauoineko. Gizona orren astua izatia! Lau ankekuak badira ori baño 

zentzu geiagokuak. Alz Burr 19. Nik uste neban lau ankakoak / zirala astoak bakarrik. BEnb NereA 103. 

Badakitt nik, zuk, lau-ankako lagun benetakuorrek ez nozuna saldu. Etxba Ibilt 487. 

- LAU HANKAN (V-gip, G-azp, AN-larr). Ref.: Asp Leiz; Elexp Berg (anka). a) A cuatro patas, a gatas. 

"Lauankan, a cuatro patas" Asp Leiz. "Zeukan mozkorrakin lau ankan aillegau zan etxera" Elexp Berg (s.v. 

anka). v. LAU OINEAN. Neurririk ezpada, lau ankan e? Gaur ere arrapatu bear dek ederra. Ag G 312. 

Orrenbeste urte mendiyan igaro ondorian, pentsa ezazu; onezkero lau ankian ibiltzen ere ikasiko zuben. Alz 

Bern 54s. Izarraitz kopeta illun, / zerua auts-zapi, / tontorrean lañoa / lau ankan igari. NEtx LBB 374. b) 

"Lauankan, [...] a galope" Asp Leiz. v. LAU OINEAN (b). "Txiki" zaldi egingo zaneko egunaren begira 

egozan danak. [...] Ori zan ba jendeak nai ebana: gure "Txiki" lau ankan ikusi. Bilbao IpuiB 20s. Kortan eukan 

zaldia artu, aparejuak gertu eta lau ankan urten eban Isidrok. Ib. 96. v. tbn. Gand Elorri 63. 

- LAU HANKETAN. A cuatro patas, a gatas. Bi edo iru aldiz jira-bira neketsuak lau anketan emon da gero. 

Ag Kr 141. 

- LAU ARIN. Nombre de una danza. v. KUATRO PELO. Lau arinak edo kuatro peloak egiten dirade onela. 

Izt D 126. Au da lau arin edo kuatro pelo bat. [...] bi oñak dauzkala altxatu bear du bakarrik ezkerrekoa. Ib. 

126. Lau ariñ edo kuatro pelo oek ez dira egiten bein ere asi aldia batean lau baño gutxiago ez eta geiago ere. 

Ib. 126. 

- LAU HATZETAKO (L?, BN? ap. A Dv). "Lauhatzetako, quadrupède" Dv. v. LAU ZANGO(E)TAKO, 

lauoineko. Laur atzetako yendeak / ikhara handiz betheak / ihes zoazin guziak. Gy 23. Lau hatzetako abere 

[guziak]. Dv Act 10, 12 (Lç laur oindun, He, TB laur zangoetako, Ol lauroñeko, Ker lauoiñeko, BiblE 

lauoineko). 

- LAU HATZETAN (laur Dv (s.v. lauhazka) que cita a Goyhetche). A galope. v. lauhazka. Baiña heren 

ohoiñ bat agertu zen betbetan, / zoiñak, astoa emanik bere isterren artean, / laur atzetan suntsitu baitzen toki 

hartarik. Gy 34. [Soldaduak] lauhatzetan arinki ziren gibelatu. Hb in BOEl 74. 

- LAU HATZEZ (laur R-uzt ap. A; Dv y H (s.v. lauhazka) que citan a Goyhetche). a) "Laur-atzez, a galope" A 

(s.v. hatz). v. lauhazka. Hau erran eta laur atzez laurenka suntsitu zen [otsoa], / kaskoz bainon atzez hura 

hagitz hobe zaitek[en]. Gy 49. Hau erran eta [gathu] kokiña badoa herresaka, / han zen haitz batean gora laur 

atzez zarrapoka. Ib. 147. b) Patas arriba. v. infra LAU HATZEZ GORA. Abiatzen itzulika lekuaren gainean, 

mozkortua izan balitz bezala; eta, oro xutituak ginaudelarik, [...] sahetsaren gainerat lau hatzez erortzen. JE Bur 

20. 

- LAU HATZEZ GORA (Dv; laur BN, S). Ref.: A (atz); A EY III 333. "Lau hatzez gora erori, tombé à la 

renverse" Dv. "Laur hatzez gora dago gure kabalea (Sc), nuestro caballo está patas arriba" A (s.v. atz). "Laur 

hatzez gora (BN), ankaz gora (V)" A EY III 333. v. HATZEZ GORA, LAU HATZEZ (b). Marro Beltzek, 

oldar izigarrian, lau hatzez gora arthikitzen du hirugarren sorgina. Barb Leg 148. Goliath atxeman zuen 

kopetan, bi begien artean, eta laur hatzez gora lurrerat aurdiki. Zerb IxtS 53s. 

- LAU BARREN (H), BARRENEKO (H). "À 4 faces" H. v. LAU AITZIN. [Hostia, ogia zana] zabala, 

biribilla edo lau barrenekoa. Mg CC 198. 

- LAU BAZTERRETAN, BAZTERRETARA, BAZTERRETATIK. A los cuatro vientos, de los cuatro costados, 

por los cuatro costados. v. LAU HAIZETARA, L. ALDE(E)TARA. Atoz munduko lau bazter-etatik, 

Espiritua. Mb IArg I 359. Banatu ziran lurraren lau bazterretan. Ub 104. Zenbat aur iltzen diran munduaren lau 

bazterretan? AA III 271. Munduaren lau bazterretarat hedatua zen haren omena. HU Aurp 75. Zabaldu nahi 


mende. 

459


izan zuen [...] lege zaharra zena munduaren lau bazterretan. MEIG VIII 85. 

- LAU-BEGI. "Laubegi (V), apodo que se aplica a los que gastan lentes; litm. de cuatro ojos" A Morf 593. 

- LAU-BOST (V-arr ap. Gte Erd), LAU-BORTZ (L-ain ap. A). Cuatro o cinco. "Laubortz-bat, unos cuatro poco 

más o menos" A. "Lauzpabost adixkide (S), lau-bost lagun (V-arr)" Gte Erd 44. v. LAU EDO BOST, 

lauzpabost. Zerenzat deut lau-bost gona. Lazarraga 1190r. Lau, bost bidar edo geijagotan enzun biar izan 

dozu. Astar II 107. Lau bost urterik gorantzako seme alabaak. Añ EL 2 141. Ausiki samina egin zeraukun lantegi 

hoien hedadura gaitzak, lau bortz orenen bidean. StPierre 27. Azken lau bortz urte huntan. HU Aurp 153. 

Ostatuko suetean lau bosten bat mutil gazte. Kk Ab II 10. Lau-bost egunen buruan kausitzen da oihan handi 

handi bati hurbil. Barb Leg 139. Bien artean lau bost oillasko / atzi ditute. Or Eus 314. Lau-bost aste dira bere 

gelearen eraen-saria ordaindu ez deutsela. Erkiag BatB 181. Lau, bortz [ardi] galtzea. Larz Iru 80. Eztarria laubost 

bat eztul eta karrazpioz garbitu. NEtx LBB 124s (v. tbn. 34). Lau bortz pertsu berri / Ahetze maitiarentza. 

Mattin 46. Lau-bost lagunen [joan-etorriak]. MEIG I 194. 

v. tbn. A Ardi 6. Ox 176 (bortz). Etcham 149. Eguzk GizAuz 175. JAIraz Bizia 73. JEtchep 28. Basarri 82. Uzt 

Sas 220. Berron Kijote 48. 

(Con sust. + -ko). Lau-bost urteko landarea da onena sartzeko. Munita 83. 

Alde banatan lau-bosna kolpe. Or Eus 338. 

- LAU DENBORAK. v. denbora. 

- LAU DUKATEKO. "Doblón de a cuatro, laudukatekoa" Lar y Añ. 

- LAU EDO BOST (bortz AN-ulz ap. Iz Ulz). Cuatro o cinco. "Lau edo bortz ume ttutenak pentsa zazu: [...]" Iz 

Ulz. v. LAU-BOST. Lau edo bost anima salbatu [ziran]. Cb Eg II 134. Dagoz lau edo bost norbaitgaitik 

dongaro esaten. Astar II 188. Lau edo bost urte egin dituztenean ill bear dira. It Dial 100 (Ur lau edo bost, Dv 

lau edo bortz, Ip laur edo bost). Lau edo bost urraza-buru galantak ere txanpon batean. Izt C 155. Lau edo bortz 

egunen barnen. Arch Fab 213. Lau edo bost itzetan / esatera noa. Noe 22. Soñean jazten ditu / lau edo bost 

gona. Tx B 73. Zure itz neurtuak [...] lau edo bost aldiz irakurriak ditut. Ldi in Or BM 10. Lau edo bost muttiko 

elkartu ziran bere kontra. Osk Kurl 66. Lau edo bost hilabete. PMuj in MEIG I 90. 

v. tbn. fB Ic I 302. Apaol 24. Elsb Fram 100. Moc Damu 7. A BGuzur 154. Ag Kr 9. Echta Jos 265. Kk Ab II 10. 

Alz Ram 67. Lab EEguna 74. Etxde JJ 39. Basarri 111. Izeta DirG 102. Salav 9. Lau edo bortz: Dv Lab 150. 

ECocin 14. Elzb PAd 61. Elsb Fram 172. HU Zez 22. Zby RIEV 1908, 88. JE Bur 30. Barb Leg 24. Xa Odol 37. 

Laur edo bortz: Ip Dial 100 (bost). ECocin 3. Arb Igand 90. 

Urthean laur edo bortzetan kofesatzen [da]. Ax 547 (V 351). 

(Con sust. + -ko). Laur edo bost kintalekoa. Mb IArg I 255. Badator euskal errira lau edo bost urteko 

mutiltxu bat. Mg CO 110. Lau edo bost eguneko orduak edozetara igaro leitekez. Ag AL 117. 

- LAU HEGALAK. Los cuatro costados. Zuen odolaz erein'tutzue / Europako laur hegalak. Mde Po 102. 

- LAU HEGALETATIK. De los cuatro costados. Juduak munduko lau hegaletarik jinik ziren. Mde Pr 204. 

- LAU HEGIKA. En forma de cuadrado, a cuatro lados. Hiria laur hegika eginik zen. Ip Apoc 21, 16 (Lç, 

BiblE karratua, He laur aldetarik berdin ezarria, TB karratu ekidatua, Dv lau izkinetakoa, Ur (G) lau kantoitan 

egiña, Ur (V) lau alde bardiñetakua da, Ol, Ker lauko). 

- LAU HEGITAKO. Cuadrado. Habeen gainean baziren lau hegitako lazak, oroz bardinak. Dv 3 Reg 7, 5 

(Ol, Ker laukotu, BiblE lau alderdidun). 

- LAUR-EGUNEKO. "Quatriduano, cuatridiano, cuatridial, laureguneko" Lar. 

- LAU-ERRENKA. "Iru-errenkia, lau-errenkia, se dice del escalón de la espiga de trigo que contiene tres o 

cuatro granos" Iz ArOñ (s.v. errenkia). v. LAU-ERRESKA. 

- LAU-ERRESKA. "Bi-erreskia, lau-erreskia, el escalón de la espiga de trigo con 2 ó 4 granos" Iz ArOñ (s.v. 

erreskia). "Iru-erreskia, lau-erreskia baxaok, se dice de la espiga que tiene 3 ó 4 granos en cada escalón" Ib. v. 

LAU-ERRENKA. 

- LAU ERROAN (laur H (s.v. laur-herroaz), que cita a Oihenart). A galope, a toda prisa. v. LAU ERROAZ, 

lauhazka. Iauki dizut et'ihesari / dema, hara, laurherroan. 'À toutes jambes'. O Po 44. 

- LAU ERROAZ, LAURERRO(A)Z. A galope. "Laur herroaz, au galop" H. v. lauhazka. Zu bertarik, / 

artetarik, / ez trostaz, ez urhatsez, / bana zoaz, / laurherroaz, / en' erranak phustatzez. 'Au galop'. O Po 5. 

Bihotzeko eritasunak, [...], zamariz heldu dira eta laurerroz, bainan oinez bihurtzen dira eta urats geldian. SP 

Phil 21s (He 20 postean). 

- LAU ERROKA. "Laur herroka, au galop [...]" H (s.v. lauhazka). 

- LAU ERROKAZ (he- H, s.v. lauhazka), LAHARROKAZ (H (BN, S)). "Laharrokaz, au galop" H (s.v. laur 

herroaz). 

- LAU ERTZETAN. En las cuatro esquinas, en los cuatro costados. Lurreko lau ertzetan dauden [...] erriak. 

Ol Apoc 20, 8 (Ker lau ertzetan; Lç lau korneretan, Ip lürraren zabaltarzünian, Ur (V, G) lurraren zabaleran, 

BiblE lau bazterretako herriak). 

- LAU ETA BOST. Cuatro y cinco, cuatro y más. [Orazioan] lau ta bost ordu egoten zan. Cb Just 37. Baso 

bat sagardo ekatzu. / [...] juan da zedorrek ar zazu; / baita iru ta lau ta bost ere / komeni baldiñ bazazu. Tx B II 

152. 


mende. 

460


- LAU ETA ESKU EMAN. Dar mil vueltas, ser muy superior. v. BIRA-BIRA EMAN. Urte ta erdi (ingiru 

orixe) eskolan egin neuzanean, meisueri birabira emoten notsan, edo lau ta esku (emoteagatik gaur askok lau ta 

sakea (??) emon esaten dabe). A BGuzur 124. 

- LAU ETA HOGEI, LAUR ETA HOGOI. Ochenta. v. LAURETAN HOGEI, laurogei. Laur eta hogoi eta 

hemeretzi iusturen [iustutasuna]. Ax 550 (V 352). 

- LAU ETA SEI. Cuatro y seis, cuatro y más. Igaro zan egun bat, baitta bi bere, baita lau ta sei bere ta etzan 

iñor agertu. Echta Jos 23. Bi milla batzuen iritzian, lau ta sei milla ere bai beste batzuenean. Munita 89. 

- LAU-HIL (lau ill Lar, Añ). "Quadrimestre" Lar y Añ. 

- LAU-HILABETE (Añ; laurillabete Lar). "Quadrimestre" Lar y Añ. 

- LAU IZKINETAKO (Dv). Cuadrangular. Hiria lau izkinetakoa zen. Dv Apoc 21, 16 (Lç, BiblE karratua, 

He laur aldetarik berdin ezarria, TB karratu ekidatua, Ip laur hegika eginik, Ur (V) lau alde bardiñetakua da, 

Ol, Ker lauko). 

- LAU IZKINETATIK. De las cuatro esquinas, de los cuatro costados. Jesu-Kristok eman derauku lege bat, 

lurraren laur izkinetarik gizonak nasaiki Elizaren arthalderat bilduren dituena. Arb Igand 61s. 

- LAU-KANTOIKO. "De cuatro aristas. Se dice de una variedad de manzanas. Laukantoiko sagarrak ekarri 

detsuraz, eiñ zestasun mesedian ordez" Etxba Eib. Lau kantoiko zur batzuek. Ur 3 Reg 7, 5. 

- LAU-KANTOIN (H). A los cuatro vientos. "Lau-kantoin, à quatre coins, à quatre angles. Harri bat lau kantoin 

lantzea, tailler (travailler) une pierre à quatre angles, la faire carrée" H. Mundu huntan laur kantoin / bazter 

guzietan / berri hau hedaturen da. Balad 244. 

- LAU KANTOINETARA, L. KANTOI(N)ETATIK, L. KANTOINETAN, L. KANTUETAN. a) A los cuatro 

vientos, en los cuatro costados, por los cuatro costados. v. L. HAIZETARA, L. ALDE(E)TARA. Igorriko ditu 

bere aingeruak bere hautatuen biltzerat munduaren laur kantoiñetarik. He Mc 13, 27 (Leon lau kantoinetarik; 

Lç, Dv, lau(r) haizeetarik, TB laur haizetako, Or lau haize-muturretatik, Ker lau aize-bazterretatik, BiblE lau 

haizeetatik). Hiriko laur kantuetan / sü beiterogü emanen. 'Aux quatre coins'. Xarlem 445. Eman sü laur 

kantutan. Ib. 445. Lurraren laur kantoinetan diren yendaiak. TB Apoc 20, 8 (Ol, Ker lau ertzetan). Hedatu zen 

berri hori Frantziako lau kantoinetarat. Elsb Fram 145. Munduko lau kantoñetara edatua zen eta da Orreaga 

izena. FIr 163 Munduaren lau kantoietatik bildutako jende horrek jaso duen [lurra]. MEIG I 160. b) (H). "Lau 

kantoinetan dostatzea, s'ammuser au jeu de quatre coins" H. c) A cuatro lados, en forma de cuadrado. v. LAU 

HEGIKA. Erria lau kantoitan egiña zegoan. Ur (G) Apoc 21, 16 (Lç, BiblE karratua, He laur aldetarik 

berdin ezarria, Dv lau izkinetakoa, Ip laur hegika eginik, Ur (V) lau alde bardiñetakua da, Ol, Ker lauko). 

- LAU-KANTOINDU (Ht VocGr). "Carré, laukantoindua" Ht VocGr 411. 

- LAU KANTOINETAKO. Cuadrangular. Piramideak ziren sepultura suerte batzuk, pilare, harroin edo 

thonba laur kantoinetako gora ailtxatu batzuk. Ax 26 (V 15). 

- LAU KONPASDUN. v. ejs. en LAU-OINDUN (c). 

- LAU KORNERETAN. Por los cuatro costados. Lurraren laur korneretan diraden nazioneak. Lç Apoc 20, 8 

(TB laur kantoinetan, Ol, Ker lau ertzetan). 

- LAUKOZ. Urteroko Garizuman au dut nere xokoa, / zazpi urtez ain samiña, zazpi laukoz goxoa. "Cuatro 

veces siete". Or Poem 547. 

- LAU-LAU. "(V-m), [...] en el sentido de jugar a lanzar al bocho una, dos o tres nueces por cada jugador. 

Nosotros sus precursores decíamos ba-pat, bi-bi, lau-lau en lugar de banara, binara, launara que me suenan a 

neologismos inconscientes" A Morf 236. 

- LAU LAURDEN EGIN. Descuartizar, partir en cuatro. v. laurdenkatu, laurgitu. Agintzen da ken dakiola 

bizia, lau laurden egin dedilla eta puska bakoitza ipiñi dedilla leku agiri batzuetan. AA I 126. Juezak Golo [...] 

urkabe batean hill eta lau laurden egiteko epaia eman zuten. Arr GB 141. Lau laurden egingo du / Weylerr-en 

ezpatak. Auspoa 82, 102. 

- LAU-LAURETARAKO. Para las cuatro en punto. Urrungo eguneko lau-lauetarako etxetik ixilpean iges 

egitera ausartu zan. Ugalde Iltz 26. 

- LAU LAURIETAN. A galope. Lau-laurietan (al galope) ferietan, aurthen ezkontzen nute: / dotia ere prest 

badute: ferra bat eta laur itze. Canc. pop. in Lander (ap. DRA). 

- LAU LAUTARA. Cuatro contra cuatro. Lau lautara / ziran asi / altzuenak / irabazi. Ag G 188. 

- LAU MUGAK (laur SP Dv, H). "Les quatre temps" SP. v. garta, LAU DENBORAK, LAU ALDIAK. 

- LAU-OINDUN (Lar; lauroindun SP Dv y A). a) "Quadrupède" SP. "Animal cuadrúpedo" Lar. v. LAU 

ZANGO(E)TAKO, lauoineko. Lurreko animal laur oindun [guziak]. Lç Act 10, 12 (He, TB laur zangoetako, 

Dv lau hatzetako, Ol lauroñeko, BiblE lauoineko). b) "Actus quadratus [= cuadrado de 120 pies], lauroñetako 

óbra, obra lauroñduna, obra lauroindúna" Urt I 120. c) Tetrapodio. Ots errenkada bakoitza lau-oindun, laukonpasdun. 

Lek SClar 125. Silaba bi gora-bera, danok berdin, tetrapodioak, lau-oindunak, lau-konpasdunak. Ib. 

125. 

- LAU OINEAN (oñ- V-gip ap. Etxba Eib; oiñ- Iz ArOñ). a) A cuatro patas, a gatas. "Ondiok lau oñian dabiz an 

aurrenenguak" Etxba Eib. "Lau oiñen ikasi, aprender a andar a gatas. Lau-oiñian sartu, entrar a gatas" Iz ArOñ. 

Ez abereak dabiltzan gisan / beian emen lau oiñean. AB AmaE 58. Ni etxeratu nintzan arrolaka; Martolo lau- 


mende. 

461


oñean. Urruz Urz 55. Lau oñean, narras, itxasoak ekarririko pitxien billa. Ag Kr 63. Lauoñean edo etzinda. Ag 

G 73. Noizbait etxera giñanian / joan izan giñan lau oñian, / bat bestiaren gañian / alkar lagunduz alegiñian. 

JanEd II 57. Urten eban lauoñian erruki eske Jaungoikuan izenian. Etxba Ibilt 462. b) (-oiñ- V-ger ap. A Apend; 

lauñan V-ger ap. A). A galope. Lasterka lau oñean / lertzeko zorian. It Fab 71. Ariñ aringa ta lau oñian 

nuala infernuko leza sakoneruntz. Ur MarIl 49. Asten jako lau oñan / arinka. AB AmaE 341. 

- LAU OTXINEKO. "Doblón de a cuatro, lau otxinekoa (AN)" Aq 1162. 

- LAU PARTETATIK. Por los cuatro costados. Txispilduko ditu su batek atrako baita munduko laur 

partetarik. Ber Doc 113r. 

- LAURETAKO (Vc ap. A), LAUETAKO (Dv). a) Merienda. "Sur la côte, lauetakoa signifie le goûter de quatre 

heures" Dv. Arratsaldean askari edo lauretako eder bat egiten dabe. A Txirrist 184s. Joan zirean [...] zugatz 

baten azpira, lauretakoa artutera ta ekin eutsen jan-edanean. Echta Jos 43. Amaiketakoa, lauretakoa, [...] dena 

dator ongi ta gure urdallak eztu beñere ezetzik esango. Ag G 348. Horra nun lauetakoa egiten dion puskak bilartean: 

xingar eta arroltze, ardi-gasna gorritu [...] kafe eta ondoko. Lf Murtuts 40. Zer behar zuen erran, sosa 

eta lauetakoa aiphatu baliozka? Ib. 41. "Lauretakoa" egin gabe atera giñan esne-banaketara. Zubill 150. b) 

"Lauretano" E. Knörr en su voc. de Ip BulaS. Lauretako letanietan, baita mezako prefazioan ere. Ip BulaS 3 

(Ur BulaG 525 Ama Donzellaren letañetan). 

- LAURETAN (L, BN ap. A; Ht VocGr 362; lauetan S ap. Lrq). Cuatro veces. v. LAUTAN (b). Lauetan 

gehiago goztaren zaio hala egiteaz. Lg I 307. Zor diodan baino lauetan gehiago. Lg II 217. Bidegaberik egin 

badut norbaiti zerbaitetan, bihurtzen dut lauretan hain bertze. TB Lc 19, 8 (Lç halako laur, He halakorik laur, 

Dv laurkun, Brunet lau bider geiago, Ol, Or, Ker, BiblE lau halako, Leon batentzat lau). Erraiten zuen, nahi 

ukan balu ezkondua izaiten ahal zela, lauetan berdin, [...] eta nolako etxeko alabekin! JEtchep 51. Aski maite 

dute [...] mila lau ehun eta lauetan hogoita lauetan Aita Saindu hautatuaz mintzatzea. Zerb IxtS 108. (Valor 

enfático). "Lauetan egin deitak hola, tu m'a agi ainsi bien souvent (litt.: tu m'a agi ainsi quatre fois)" Lrq. 

- LAURETAN HANBAT (Lar, H). "Quatrotanto, lauretan anbat" Lar. "Quatre fois autant" H. 

- LAURETAN EHUN (lauetan eun AN-araq-ulz-olza; lauetanegun AN-gulina; labetan eun AN-erro, B), 

LAUTAN EHUN (A Eusk 1927, 174; lautan eun AN-5vill-araq; Añ). Ref.: EI 115; A Eusk 1927, 174. 

"Cuatrocientos" Añ. "Los vascos orientales, desde lau en adelante, añaden -etan al numeral que recibe la 

centena: lauetan ehun, bortzetan ehun, zazpietan ehun..." A Morf 653. 

- LAURETAN HOGEI (Ae; lauetan(h)o(g)ei AN-larr-araq-ulz-egüés-erro-burg-ilzarb, B, S; lautan(h)ogei Gnav, 

AN-5vill-olza, S; Añ (AN); lauretan hogoi Dv, H; lauetan (h)o(g)oi L-côte-sar-arcang, BN-mix-baig-lab; 

Dv, H; lautanogei AN-5vill;-sar, B; lautanoi BN-ciz; laatanoi BN-arb-ad; laetanogei Ae; lauten ogei AN-5villaraq, 

B). Ref.: Bon-Ond 154; Lrq (lautanogei); Echaide Nav 368; Izeta BHizt; EAEL 177 y 178. Ochenta. 

"Lauretan hogoi [...], quatre-vingts" Dv. "Lauretan hogoi bat, environ quatre-vingts" Ib. "Quatre fois vingt, 

quatre-vingts" H. "Lauetanogei urtetan hil zen. Lauetanogei egun goatzean" Izeta BHizt. v. laurogei. Tr. 

Documentado en textos septentrionales y alto-navarros desde el s. XVII. Los testimonios más antiguos 

corresponden a lauretan, pero la forma lauetan se va imponiendo progresivamente hasta ser prácticamente la 

única documentada en el s. XX. Hay además un ej. de lautan en Archu (Fab 231 lautan-hogoi), junto a lauretan 

(Gram 21 lauretan hogoi). Lauretan hogoi bekhatu. Ax 116 (V 77). Lauretan hogei portüges ta ehün bat 

berze jende. Egiat 158. Lauetan hogoi milla presuna. Lg I 329. Bigarren Estazioa; berzeraño daude lauretan 

ogai pausu. (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 147. Lauetan hogoi urthetan hil izan zen. Laph 155. Sortu zenetik 

lauetan hogoi egunen buruan. Jnn SBi 35. Lauetan hogoi libera. Barb Sup 155. Emazterik gabe ezin pasa 

lauetan hogoi urthetan. Ox 205. v. tbn. Tt Arima 69. Lauretan hogoi: Dh 199. Lauetan hogoi: Elzb Po 198. HU 

Zez 88. StPierre 25. JE Bur 160. Zerb IxtS 58. Leon Lc 16, 7. LAURETAN HOGEI ETA. "Noventa, [...] (AN) 

lautan ogeta amar" Añ. Lauretan hogoi eta hemeretzi iustu. Ax 549 (V 352). Ene jauna errezebitu ditut 

lauetan ogei eta lau errugu baba bidaldu ditidazunak. (Vera, 1674). FLV 2006, 264. Milla eta seietan eun eta 

lauretan ogei eta emeretzi urtetan (s. XVII). ConTAV 5.2.9, 139. Lauetan hogoi eta hamar urthe. Lg I 256. 

Lauetan ogai eta ameka pausu. (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 148. Mila hamabortz ehun eta lauetan hogoi eta 

lauan, abendoaren bortzean. JesBih 389. Heldu zen lauetan hogoi eta zazpi urthetara. Jnn SBi 58. Lauetan 

hogoi-ta hamalau lerro. HU Zez 41. Mila zortz'ehun lauetan hogoi / ta amazazpigarrena. Etcham 34. Aski maite 

dute [...] mila lau ehun eta lauetan hogoita lauetan Aita Saindu hautatuaz mintzatzea. Zerb IxtS 108. Lauretan 

hogei ta bi soldado zahar. Mde Pr 49. v. tbn. Egiat 190 (hogei ta). Arch Gram 21 (hogoi ta). Arb Igand 98 

(hogoi). Ip Hil 118. Lauetan hogoi ta: Ox 196. JE Ber 34. Leon Lc 2, 37. Lf Murtuts 38 (eta). LAURETAN 

HOGEIGARREN. Erraiten dudanean lauretan hogoigarren bekhatuaz neurria bethatzen dela. Ax 116 (V 

77). 

- LAUREZ. a) Cuatro veces. v. LAURETAN. Bederatz aldiz joan zen Alemanira, [...], laurez Franzira [...] ta 

beste biz Inglaterrara. Mb IArg I 196. b) (Lar, Añ; lauz Lar, Añ). "De dos, tres, cuatro, biz, iruz, lauz; bitan, 

irurez, lautan, laurez" Añ (s.v. manera; v. tbn. Lar). v. LAUTAN. 

- LAU SAIHETSETATIK. Por los cuatro costados. Munduari lau saietsetatik su emanik. Bv AsL 164. 

- LAU SALTOAN. "Lau-saltuan, al galope" Iz ArOñ. 

- LAUTAN (Añ). a) "(De dos, tres, cuatro) maneras, [...], irurez, lautan, laurez" Añ. v. LAUREZ. b) Cuatro 


mende. 

462


veces. v. LAURETAN. Iru bidar ezeze, lautan eta geiagotan be irainddu dozu nire emaztia. Otx 89. Lautan 

erretzen ikusiko zan / Aloñako lekaidetza. SMitx Aranz 97. 

- LAUTARIKO. (Adnom.). "Orretarikoa por orretatikoa, atarikoa por atatikoa el de (la clase) de aquellos, 

como también bitarikoa, lautarikoa, baterikoa, zainbaterikoa" A Morf 13. 

- LAU TENPORAK. Las cuatro témporas. v. LAU ALDIAK y LAU ALDA-DENBORAK (supra), LAU 

DENBORAK (s.v. denbora). 

- LAU-URTE. "Quadrienio, lau urte" Lar y Añ. 

- LAU URTEKO. a) "Quadrienal, lau urtekoa" Lar y Añ. b) "Olimpiada , espacio de cuatro años, lauurtekoa, 

olinpiada" Lar. 

- LAU-ZANGO. "Cuadrúpedo" Bera. 

- LAU ZANGO(E)TAKO (Dv A; laur Hb ap. Lh). a) Cuadrúpedo. Bada lau zangotako iledun bat. Ez da 

ardi, ez ahari. Hb Egia 130. [Gizona] jautsi da laur-zangoetakoen heineraino eta bilhakatu hekien iduriko. Jnn 

Bihotz 235. (Uso adnom.). Lurreko laur zangoetako animale mota [guziak]. TB Act 10, 12 (He laur 

zangoetako; Lç laur oindun, Dv lau hatzetako, Ol lauroñeko, Ker (-iñ-), BiblE lauoineko). Barkatzen zakon bere 

lau zangotako lagunari. JE Bur 61. Lau zangotako bi [asto]. Lf Murtuts 17. b) "Laur-zangotako (Hb), 

courtillière" Lh. c) (laur Hb ap. Lh). "Scorpion" Lh. 

- LAU ZANGOZ. A cuatro patas. v. LAU OINEAN. Eniza lau zankoz joaiten / beste hoiek bezala? Arch Fab 

183. 

2 lau (V-gip; Mic 7v, Lar, Dv (V), H (V)), leu (V), leun (V; Lcc, Añ), legun (AN-gip), lanba (Hb ap. Lh), laun 

(V-ple-arr-oroz-gip), plaun (SP, Lar, H), plaiñ (S; -añ S). Ref.: A (laun, leu, leun); EI 185; Lh (plaiñ); Lrq 

(plañ); Iz UrrAnz, ArOñ (laun); Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos 

a partir de mediados del s. XVII. Al Norte se encuentra en Axular, J. Etchepare, Darricarrère y en algunos 

suletinos; tbn. lo hallamos en el alto-navarro Lizarraga. La forma general es lau. Hay laun en Micoleta, Azcue 

(PB 202), Darricarrère (RIEV 1912, 225) y EgutAr y, junto a leun, en Gandiaga; leun en Echeita y Eguzkitza y, 

junto a lau, en Arrese Beitia y Otxolua. Enbeita emplea lau, laun y leun. Hay tbn. un ej. de leu en EEs. Algunos 

testimonios vizcaínos de leun podrían tbn. corresponder a la entrada leun. Axular emplea plaun, Lizarraga plau y 

los suletinos pla(i)ñ. En DFrec hay 18 ejs. de lau y 36 de laun, todos ellos meridionales. 

1. Plano, llano (sentidos prop. y fig.). "Liso por llano, gauza leuna" Lcc. "Planier, uni. Bide plauna, chemin 

planier" SP. "Llano, llana, zelaia, lauba" Lar. "Igual, leuna, zelaia" Añ. "Plano" Ib. "Plainier, plan" Dv. "Plain, 

uni, sans inégalités. [...]. Bide laua, chemin uni, facile" H, que cita el ej. de Astarloa. "Plainier. Bide plauna, 

chemin plainier" Ib. "Leu, variante de lau 'llano' en algunas comarcas de vizcaya" A. "Plane, uni" Lh. "Araba, 

laua garixa artzeko" Etxba Eib. "Holanda oso laua da" Elexp Berg. El ambiguo "llano" de Azkue podría 

corresponder tbn. a la acepción sustantiva. Segur da parabisuko bidea [...] plaun dela, erraz, plazent eta 

atsegin. Ax 498 (V 321). Zein tazatan atsegin dau edan, launti ala sakontxu onetati? Mic 14r. Ibar ta madura 

lau, baso ta txara / atozte, atozte nigana. GavS 18. Kalzada lauban ala aldapa labanian. fB Olg 187. Gizona 

bazan, [...] ifini zeila ibar lau eta zelaijetan eta neurtu egizala bere indarrak Kartagotarrenakaz. Astar II XII. 

Geijago nekatutia bide garratz, aldatz baten, lau eta zelai baten baño. Ib. 242. Albar toki lauban asko 

dezakeana, edo beretan aberatsa. Izt C 21. Maxina handi plaiñ bat hortz luze-luze batzuez harmatua. "Une 

grande machine plate". Arch Fab 70. Leku lauetan ganadu andija obia da txikija baño. Ur Dial 73 (It zelaietan, 

Dv, Ip ordokietan). Araba lauan, bizi zarean uri galanta. AB AmaE 191. Ango lurrak, agor, lau, zabal ta 

berdiñak. Ag G 113. Ijitoak eztu aldaparik igo nai; ez, ijitoa beti ibilliko da leku lauan. Urruz Zer 71s. Lauak 

diran gauzkiak koskaduntzat artuerazten [dizkigu]. "Planos". Zink Crit 28. Naiz bide leun naiz aldatz. Enb 150. 

[Mediterranea] urdin-urdina, ez; osoki laua ere, ez. JE Ber 81. Malkuak len garoez zeure eskarreraño, / 

munduko aintzak eta bide-labak baño. "Los senderos llanos y las glorias de la tierra". Laux BBa 68. Gurdibide 

eroso, lau-samarra, beti goruntz, beti goruntz, baña iraduka-gabe. Ldi IL 145. Apentza asmoak aurrera 

eramateko ezin baizitzaion bide lauagorik egokitu. Etxde JJ 114. Muño txikiak islatzen dira bakarrik [...]. 

Gañerakoa, laua ta zabala da txit. Txill Let 111. Gaztelako lur eremu lauetan dagoan kartzela. Erkiag BatB 203. 

Aldapatxua iraganik, bide lauagoa egoan. Ib. 76. Lurra biribila ala laua danentz irakatsiko lidake. Zait Plat 87. 

Bide leunez, ain oso / ibilliz, ain geldi / dabiltzan [prailleak]. Gand Elorri 81 (79 laun). Amildegi ertzean 

hutsuneari zuzendutako marmarra laua. Lasa Poem 105. Zabaldegi lauetan mugitzen [garenok]. MEIG IV 75. 

(Con reduplicación intensiva). Zelai lau-lau bat Burtsoro deitzen dana. Urruz Zer 56. Astiro-astiro eietorran, 

oinkada lau-laua ta laburra egiten ebala. Kk Ab II 103. Urrutiko mendi ta muñoak lau-lauak, koska ta 

konkorren arrastorik gabe. Txill Let 27. 

2. (H (V)), leun, plaun, nau (Lar H). Llano, sencillo, humilde. "Lego, llano y abonado, elizke nau ta arau" 

Lar. "Au fig., accessible, de facile abord, affable, accueillant, simple" H. Ezta konzientzia sinplea, plauna eta 

malizi gabea baiño gauza dohatsuagorik. Ax 447 (V 292). Amau daigun geure Jaungoiko ona lauba, andija ta 

indartsuba dalako. fB Ic I 58. Ez da ba egija, laua eta ondo azija izateak irakasten dabela, andiki bat 

datorrenian geure etxera gu ondretan, egin biar deutsagula arrera ona eta berba aldi eraonekoa? Egikera 

onerazkoak (1882), 63 (ap. DRA). Umill, leun, argi eta beiñ bere ez arroa. AB AmaE 320. Lapur lauak edo 


mende. 

463


berengo mallakuak. Kk Ab I 116. Nik baño lenau irakurririk / jaupari eta giza lau, / jakitun askok goraldu dabe / 

euzkel idaztiñotxu au. Enb 139. Arin zabaldu ziran Della Croce'ren idaztixubok Europa osuan, batez be oztelauaren 

artian. Otx 5s. Ez gizon buru-yantzi ta korbata apaindunek, baizik gizon lau batzuk. Ldi IL 134. Erri 

leunari, langilleai, sarritan egindako [lapurreta]. Eguzk GizAuz 64. Jente laua ta erdi-baserritarra. Erkiag BatB 

128. (V-arr-oroz-m ap. A; H), leu. "Simple, facile à comprendre" H. "Cosa llana, sencilla" A. Kredoaren, 

Mandamentuen eta Sakramentuen erabakiera plau, senzill, klaro. LE-Fag 75. Bere sermoiak ziran txit lauak, 

berdintza edo konparazio ederrekin eginak; ez itz apainduz moldatuak. Mg CC X. Eztogu euskaldunak, / lengoen 

fedea? / Aen euskera laua / et'aren legea? Zav Fab RIEV 1907, 93. Euskera leua, edonok irakurri ta aditutekoa. 

EEs 1917, 37. Üskára plañ eta elhía zótotz. "Le basque pur, le verbe mordant". Lrq Larraja RIEV 1931, 235. 

Gauza guztiak ez dira lau eta agiriak. JMB ELG 10. Bearrezko ez ote, esakera lauan ere? Markiegi in Ldi IL 8. 

Mintzatzen zaigu Bitaño, herri inguruan ikasi zuen euskera lauean. MEIG III 152. (Con reduplicación 

intensiva). A! Sunamitis, itzuli-dazuz begi lau lauok. AB AmaE 157. 

3. (V-gip ap. Etxba Eib), leun. (Usos advs. y predicativos). "Beizuko zabaletik aurrera, lau dozu bidia" Etxba 

Eib. Luze len oi nebana, / billox, garbi, lau, orain kantaurik laburrean. AB AmaE 469. Jarri zireala bide 

guztiak leun da garbi, Martin da Mari Jesus ezkondu eittezan nai-ebenean. Echta Jos 133. Hura itsaso goxo, 

maitagarria! Lau dago eta naro bere hedadura guzian. JE Ber 81. Leun eta garbi bidia imintten [daustazu]. Otx 

78. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Con reduplicación intensiva). "Bein Urkiola'ra ezkerik, lau-lau dozu 

Otxandixo'ra" Etxba Eib. "Beizuko zabaletik aurrera, artez artez edo lau lau Elgetara" Ib. (s.v. artez artez). 

"Tolosatik Donostiara lau-lau dago" Elexp Berg. Au da lau lau bizi izatia ta asmo baga. Mg PAb 131. Nire 

alabak jazten dira lau lau. Ib. 95. 

4. (V; Lar, Izt, H (V)), laun, laba (G-bet; Hb ap. Lh). Ref.: A (lau, laba); Iz UrrAnz; Elexp Berg. (Sust.). 

Llanura, llano. "Llano, el campo llano" Lar. "Plaine, étendue plus ou moins considérable de terrain uni. Lauean, 

laubean, laubian gera, nous sommes au plaine" H. "Llanura. Arabako laua" A. "Laba, lo llano" Ib. "San Juango 

laua urak artuta egon zan" Elexp Berg. Zelai ta laubetan. Kortazar Serm 419. Ikusiten dot beko launetan / 

burdi bat berez ariñeketan. Enb 202. Yagotzuzan danentzat arru bako leza, / labangarri dan laba oben 

jarralentzat. "Llanura resbaladiza". Laux BBa 102. Aldazgabeko launik eztago munduan. And AUzta 59. Pozik 

bizi dituzu / pago, lizar, ibai, / arru, tontor, laun eta / larre-txori alai. Gand Elorri 64. Pendiz makerrak aruntza 

dagon / amesetazko launean. Ib. 167. Rellano. [Eskalera] eztia da lau batzuekin bihurgunetan. JE Ber 59. 

5. + plaun (Lar). (Sust.). "Plano" Lar. Ikuslearen begitik igarotzen diran lauetzaz [...] eta onelako beste 

gauzetzaz [...] adigatzen da. "Planos". Zink Crit 81. 

- IDATZI-LAU(E)ZKO. v. idatzi. 

- HITZ LAU. v. hitz. 

- LAUAZ JO, PLAUNAZ JO (Lar). "(Dar de) plano" Lar. 

Etim. De lat. planum. - LAU EGIN, PLAUN EGIN (Lar). "Aplanar" Lar. "Aplanado, plaundua, plaunegiña" 

Ib. 

- LAU-LAUA. Simplemente, sencillamente. Entendatzekó obéki goázen kontátus pláu pláua nola agituzén. 

LE Doc 145. Bái, Joháñe, bái, nahi bahitzáit amáen altzún ikhási günín gísa plañ pláña mintzátü. "Si tu veux me 

parler exactement le langage". Lrq Larraja RIEV 1931, 233. 

- LAUNEKO. (Adnom.). Maduria esaten zaio mendia eztanari. Launeko lekua, leku beia ta ona. And AUzta 

94. 

laualde, labalde. Llanada, llanura. Zuk goi-aldetik Erregin antzera, [...] / ortik asetzen dozu labalde 

legorra, / baita euri eskean daguan andana. "Desde ahí riegas la sequía de las llanuras". Laux BBa 22. Garitza 

eta zugatz abarrak / Laztantzen ditu labalde orlei-ganian. Laux Euzk 1930, 454. 

lauhazka (BN, S ap. A; Dv, H), laurhazka (BN, S, R ap. A; -hatzka VocBN; -raz- Sal ap. A). Tr. 

Documentado en textos septentrionales de los ss. XIX y XX, y en Zaitegi, Erkiaga y Berrondo. La forma mejor 

documentada es lau(h)azka; hay laur(h)azka en AstLas y Lafitte. 1. (Adv.). A galope. "Au galop. Zaldia 

lauhazka zohan, le cheval allait au galop. Par extens., lauhazka se dit aussi de l'homme: lauhazka ethorri da, il 

est venu à la course" Dv. "1. au galop de cheval. Lauhazka dohan zaldiari oinezkoa iarraikitzea ezta errex, il 

n'est pas aisé qu'un piéton suive un cheval qui va au galop; 2. à toute course, en toute hâte. Oha eta bihur adi 

lauhazka, va et reviens au galop; 3. au galop, avec précipitation. Lauhazka egin lana, travail fait au galop; 4. 

avec vitesse. Gure egunak lauhazka dohaz, nos jours s'écoulent au galop" H. v. LAU HANKAN (b), LAU 

HATZEZ, LAU HATZETAN, LAU OINEAN (b). Haietarik inprimatu dut / egunko solasa, / ikusiren tuzie 

urtia gabe, / astuak laur hazka. AstLas 12. Logroñotik egorri Santxo Kastillako, / lau-hazka, zamaria ez sobra 

azpiko. Hb Esk 67. Saldua oro abiatü zen lauhazka garain-behera itxasualat. Ip Mt 8, 32 (Dv tarrapataka). 

Bainan ez-deus batzu omen dire tzarretarik lau-hazka doi-doia sartu direnak ere. HU Zez 89. Moltsa ardiki zion 

eta lau-hazka (zaldian) urrundu zen. Eskualdun Egunaria 1900, 12 (ap. DRA). Ta aougalak lasai izaki, gudarisaillak 

lau-azka doaz. Zait Sof 136. Santxo Azkarra deithua, zaldian heldu dela laurazka. Lf SanchoAzk 3 (ap. 

DRA). Ostiko batez denak ixuri eta "hop" zaldiz lauhazka. Othoizlari 1954, 21. Zaldi beltzaren gainean jartzen 

da ta lauazka hirirat buruz abiatzen. JEtchep 41. Zaldiganeko ertzaiñak emen datoz lauazka. Erkiag BatB 146. 


mende. 

464


2. (Sc ap. A; Dv, H). (Adv.). A cuatro patas, a gatas. "Toute-fois, lauhazka signifie littéralement à quatre 

pattes" Dv. "Lauhazka baizen oraino eztabilan haurra, l'enfant qui ne va encore qu'à quatre pattes" H. Athea 

aski handi da ongi aphalduz sartzeko lau hazka jarri gabe. Prop 1882, 235. 

3. (S ap. Lrq; H), laurhazka (H). (Sust.). Galope. "1. galop, allure rapide du cheval. [...] 2. par extension: 

course rapide. Lauhazka ederrean igorri dut, je l'ai chassé en un beau galop" H. Zaldi baten buztanari / 

emana sokaz estekan; / zaldiaren lauhazkari / Grazi darraiko herrestan. Zby RIEV 1908, 418. Hau mamu beltz 

larria! Eta zoin bitxiki dabilan! Aitzinerat batzutan [...], noiz astoaren urratsean, [...], behor español baten 

lauazka pisuan. JE Ber 101. Rozinanteren lauazka aal-guzian ekin zion eta jo zuan bete-betean aurrenaurreneko 

errota. "El galope". Berron Kijote 94. 

- LAUHAZKAN. "Lauhazkan, lauhazkaz erabili dut zure zaldia, j'ai mené votre cheval au galop" H (s.v. 

lauhazka). Laudshur, Ekmul, lauhazkan arthikiz, / Ratisbonne, Ebersberg, kolpe minez ukiz. Hb in BOEl 128. 

- LAUHAZKAZ. v. LAUHAZKAN. 

lauhazkaldi (S ap. Lrq; Dv A). "Tour de galop; par ext., course" Dv. 

lauhazkarazi (Dv A, H), lauhazkerazi (S ap. Lrq). "Faire donner le galop" Dv. "1. faire galoper un cheval; 

2. faire courir quelqu'un avec vitesse" H. 

lauhazkari (S ap. Lrq; H). 1. "Cheval ou bête chevaline qui galope vite et long temps sans se lasser" H. 2. "Il 

se dit du cavalier qui aime à aller au galop et qui y est habile" H. 

lauhazkatu (L, BN, S ap. A; Dv, H), laurhazkatu (BN, S ap. A; -hatz- VocBN; -raz- Sal ap. A). Galopar. 

Neregatik karrosan ethorri da; bainan bera denean, zaldiz laur-hazkatzea du maite. Prop 1905, 257. Bere 

luzetasun guzian aski zabal laiteke, sei zaldizko gizonen [...] parez par lau-hazkatzeko. Prop 1909. 199. 

laubaro (Lar H), nauaro (H s.v. nabaro). "Llanamente, nabaro, zelairo, plaunkiro, laubaro" Lar. 

"Uniment, franchement" H. v. 2 lauki. 

laubat. v. larunbat. 

laubata. v. laurbata. 

laubatasun. v. lautasun. 

laubetxiko. "Quadrisílabo" Lar. 

laubezgarri. v. lautuezgarri. 

laubider (Lar, Añ, H (V, G)). "Quádruplo" Lar. "Quadríple" Ib. "Quádruplo, laubiderra, laubider geiago" Añ. 

"Quadruple. Zuk izanen duzu laubiderra, vous aurez le quadruple, quatre fois autant. Lau bider geiago da, cela 

est quatre fois plus" H. 

laubidertu (Lar, Añ, H). "Quadruplicar" Lar y Añ. "Quadruplicado, laubidertua" Lar. "Lauek laubidertuaz 

dakarte amasei, quatre multiplié par quatre, donnent (portent) seize" H. 

laubidertze (Lar H). "Quadruplicación" Lar. "Quadruplement" H. 

laubideta. "Quadrivio" Lar. 

laubidetari. "Quadrivistas, laubidetariak" Lar. 

lauborri. v. laborri. 

lauburu (Lar, VocCB Dv), laburu (Izt VocC). Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos de los 

ss. XIX y XX. La forma empleada por todos los autores es lauburu, excepto Iztueta que emplea laburu. En 

DFrec hay 5 ejs. de lauburu. 1. Cruz. "Lauburu, significa cuatro cabezas, extremos o remates, cuales son los 


mende. 

465


de la cruz del Lábaro y de Lauburu hicieron labarum los romanos, dándole también el otro nombre de 

cantabrum" Lar (s.v. lábaro). "La fantasía de nuestros etimologistas ha visto en esta palabra, que literalmente 

significa 'cuatro cabezas', la cruz, el lábaro" A. Zazpigarren [...] ejerzituko labaru, lauburu edo kurutzez 

apaindu. Astar II III. Geure ezaugarria / len tzan Lauburua / orain esaten yako / Kurutze santua. Zav Fab RIEV 

1907, 93. Aitzgorriko mendian, laburua arkitzen dan lekutik ifarpe alderontz. Izt C 85. Lauburu onek milla ta 

berreun / amabigarren urtean / Euskaldunakin garaitu zuen / mairu gogorren artean (1877). JFlor. Il-daitekena 

lauburuban, / zorijonetsuba [sic] izango-da / ortxe bagoz [sic]! Jaungoikuagan / lagizarra!... Guda-ssanssua! 

(1888). AG "Kantauritarrak" in Mauro Elizondo 557-572 (ap. NeolAG). Asiko da ateratzen [...] prozesio txit 

eder bat, zeñen aurretik ikusiko dan Gurutze Santuaren lauburua. Itz Berb I 7. Lauburu edo kurutze bat eroan 

dabe beti guda guztietara. Ag AL 65. Kantauritarrakgandik artu eben erromatarrak Lauburua. Ib. 66. 

Euskaldunena izan da beti kurutzea Laubururen izenagaz. Ib. 66. 

2. Estandarte, bandera. Gora lauburu! / Euskel-erriko bandera. AB AmaE 39. Euren bandera / lauburuagaz 

bizi zirala / beti batera. Ib. 42. Aretxa eta bere lauburu direalako, / naste bagako euskeldun utsen banderea. Ib. 

66. Berari jarraituko yako, Bizkaiaen lauburuba jagiko daben Batzakuntzearen Araukintzea. AG 233. Eskatu 

eutsen Arana-tar ikasleak Loiolako Aita Jesuitai izentatu eiela Iesusen Lagundiko lauburupean. Ezale 1897, 

229b. Zerua bera io arteraiño / lauburu zarra eregi. AB Ezale 1898, 226a. Eskolumeak [...] aurretik agertoial 

edo lauburu bat gora jasota eroiela. Erkiag Arran 163. Ikurrin gorria izango dabe beartsuak, lauburu gorria. 


- LAUBURUDUN. Lauburu gora, / lauburuduna beti Errian gorde egizu. AB AmaE 65 (v. otro ej. en la 

misma pág.). 

lauburutar. Defensor, partidario de la cruz. Eztogu biar iñor / ez, lauburu-tarrak! / Sendo ein daigun 

didar. AG 1627. Alde batetik ule gorridun gizon andiak, Ausarditsua burutzat ebela, bestetik lauburutarrak. Ag 

AL 105s. 

laud. "Laúd, guitarra de más cuerdas" Lar. 

lauda. v. laudo. 

laudabide (Dv A). "Motif de louange" Dv. 

laudable, laidable. Loable. Kostuma honest eta laudable hori. Tt Onsa 48. Zer ere zure begien aitzinian 

uste beinian zela on eder iusto eta laudable. Ib. 49 (v. tbn. otro ej. en Arima IX). Gaiza laidable bat da bekhanki 

kanporat jalkitia. Mst I 20, 6 (SP laudatzeko, Ch, Leon laudagarri). 

laudagarri (L, BN ap. A; Urt, Ht VocGr 381, Lar, VocBN, Dv, H), laudugarri, laidagarri (BN, Sc ap. A; Gèze 

338, H (S)). 1. Loable, digno de alabanza. "Casus laudativus, [...] kasu laudatibóa, laudagarria" Urt I 90. 

"Commendabilis, [...] laudatzékoa, laudagarria" Ib. V 417. "Laudable" Lar. v. LAUDATZEKO. Tr. 

Documentado al Norte desde finales del s. XVII. Al Sur lo emplean algunos autores del s. XIX (Añibarro 

(CatAN 79), Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia, Beovide y un ej. de Ezale). Los únicos testimonios del s. XX 

corresponden a Leon y Mirande. La forma general es laudagarri; hay laidagarri en los textos suletinos (Mercy 

(25), Mustafa (124, ap. DRA) e Inchauspe), y laudugarri en Ezale. Birjina laudagarria. Gç 147. Relijioneko 

presuna batentzat laudagarri da guti ilkhitzea. Ch I 20, 6 (Leon laudagarri; SP laudatzeko, Mst laidable, Ip 

onhetsgarri, Pi txalogarri). Motibo hau den arren bere baitan laudagarria. He Gudu 73. Miragarria eta 

laudagarria bai-da Josaphaten kharra Jainkoaren alderat! Lg I 362. Jaunaren beldur Santuan bizi dan andrea 

izango da [...] laudagarria. AA II 92. Kongregazionetan ezarria den usantza guziz laudagarria. MarIl 90. 

Salbatoreko beilak aiphatuak dire, / laudagarri litezke garbiak balire. Hb Esk 145. Hainitz laudagarri dira 

partzuergoak molde guziz. Dv Lab 187. Aita justo eta bethi laidagarri zirena. Ip Imit III 50, 3 (SP, Ch 

laudatzeko, Mst laidatü [...] behar, Ol goralgarri, Pi goreskarri, Leon goresgarri). Gure errebista / laudagarria. 

AB AmaE 115. Jaungoikuaren itza predikatzeko egiteko laudagarri onetan zebillen. Bv AsL 156. Umeagaitik, 

barriz, [...], ego bako aingerua, udabarriko goiza... ta onen antzeko berba laudugarri ta eregugarri asko esaten 

ebazan. Ezale 1897, 163b. "Ikaragarriki" hitza on izaitearekin elkarturik berrikuntza laudagarri bat zen. Irudi 

zuen egiantz bat erakarten zuela izebaren haur ipuinetan aurkitzen ez zena. Mde Pr 88. v. tbn. AR 260. Brtc 72. 

Laph 62. Elsb Fram 93. 2. "Approbandus, [...] laudatzekoa, laudatu beharra, laudagarria" Urt II 208. 

laudagarriki (Dv A). "D'une manière louable" Dv. "Loablemente" A. 

laudaki. Alabanza, loa. Nere laudaki au / ez det saltzeko, / baizik gure umant / jakintsu zan bati / zor 


mende. 

466


diogun otsa / zabaldutzeko. AB AmaE 114. 

laudakizun (H). Loable, digno de alabanza. Zinez erran diteke gure Eskuara dela laudakizun, zeren [...] 

etsairik borthitzenen kontra, mantenatu eta mantenatzen baita. ES 190. 

laudalari. v. laudari. 

laudamen (Chaho). Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XVIII y XIX. En el s. XX sólo se 

encuentra en Mirande. 1. Alabanza, elogio. Guztiek aho batez aithor hau eta laudamen bera emaiten diotela 

Sarako eskuarari. ES 156. Laudamenaren gai direnak izan ditentzat seinhalatuak zuen artean. TB 1 Cor 11, 19 

(Lç phorogatuak, He prestu frogatuak, Dv berthute frogatukoak). Harriague, Durruty, zuen omen ona / 

ingurutan izanen menden laudamena. Hb Esk 109. Zor zaie laudamena menderen mendetan. Ib. 64. Xede horrek 

laudamen guti ukhaiten du Iñazioren adixkidetarik. Laph 238. Lekhu hunen gainean aditu dituzketzuen 

laudamen guziak egiak dira. Prop 1881, 243. 2. (L-ain ap. A; Dv, H). Permiso, aprobación, consentimiento. 

"Approbation, consentement, agrément. Burhasoen laudamenik gabe ezkondu da, il s'est marié sans le 

consentement de ses parents. Elizako liburuek behar dute aphezpikuaren laudamena, les livres d'église doivent 

être approuvés ee l'évêque. Ez dut deusere egin nahi zure laudamena gabe, je ne veux rien faire sans votre 

agrément" Dv. "Aitaren laudamena gabe ez dezakezut eman, je ne puis vous le donner sans l'approbation, la 

permission, l'aveu de mon père" H. Kontseilua formatzen baitute gidariarekin, zeinaren laudamena gabe deus 

ez beitezakete dezida. JesBih 426. Zergatik behar ginien gaua ere kanpoan iragan, gure aintzidarien manurik 

edo laudamenik gabe. Prop 1895, 122 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

- LAUDAMENEZKO. (Adnom.). De admiración. Laudamenezko zurrumurru bat izan zen Printzearen 

erabaki bikaina zela zio. Mde Pr 91. 

laudamendu. 1. Alabanza, elogio. v. laudamen, laudorio. Hekin bien bardin zara / espiritu-saindua, / hala 

bardin darotzugu / geure laudamendua. Hm 75. Obedienziak [...] merezituko daroku Jinkoaren laudamendua. 

Mih 75. 2. (Ht VocGr 328, Chaho, H). Aprobación, permiso. v. laudamen (2). Nahi izan zen ezkondu 

filistindar batekin; galdegin zioen bere aitari laudamendua. Lg I 225. Joanesek noren izenean eta noren 

laudamenduarekin bathaiatzen zuen. Lg II 228. Nori salduko diotzotzue, ez bazaitzue franxisarekin ematen 

Franzia barnera igortzeko laudamendua? Revol 120. 

laudano. Láudano. Bi egun egiñ zituan oian, ura, te eta laudanoa besterik artu gabe. Urruz Urz 49. 

Laudano danak baño / ardoa obe da. Ib. 50. 

laudantza. Alabanza. v. laudorio. Adituko ditu adi ditzakeen zori on ta bere laudanz guziak. Mb IArg I 

239. Asi ziran [...] Jangoikoa beren laudanz-bedeinkanzez betetzen. Ib. 363s. [Jerusalendarrak] ojuz ta Jesusen 

laudanzez betetzen zuten aize guzia. Ib. 268. 

laudarazi, laudaerazi, laidaerazi. Hacer alabar, hacer elogiar. Haien balentiaz aipha eta lauda eraziteko. 

Lç Adv ** 3v. Ene errekesta Iainkoaren aitziñean presenta zazu eta beharra deklaraturik laudarazi zazu. EZ 

Man II 172. Zuk gauza guzies ungi iuiarazten darokuzu eta laudarazten gauza guzietan zure 

maiestatea. Ch III 34, 1 (Mst laida erazitzen, Ip laida erazten; SP laudatzen, Pi gorestea egiten). 

laudardu (V-m ap. A), laudarda (Zam Man 53). (Con ines. sing.). Temblando (de miedo). "Pavor. 

Laudarduan gelditu nintzan, quedé amedrentado" A. "Temblando (de miedo o zozobra). Orrekaz beti gagoz gu 

lau dardan, con esos siempre estamos temblando (de zozobra)" Zam Man 53. v. laborri, lauikara. Burutik 

beatzetara dardarka, ikaraka, laudarduan, izuturik jarten [dira]. Erkiag Arran 117. 

laudari, laudalari. 1. Alabador, el que alaba. Laidoz betherik bihoaz, / idolen laudariak. Hm 63. Ogi au 

Jaungoikoak ematen diote bere laudalariei. Inza Azalp 143. 2. "Approbator, [...] laudatzáillea, laudalaria" Urt 

II 208. 

laudatibo. "Casus laudativus, [...] kasu laudatibóa, laudagarria" Urt I 90. 

laudatu (V-ger, AN-5vill, L, BN; SP, Ht VocGr 381, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), laidatu (S; VocS, Gèze 

338, Dv (S), H (S)). Ref.: A (laidatü, laudatu); Lrq (laidatü). Tr. Documentado al Norte desde Dechepare, su 

uso disminuye en el s. XX. Al Sur se documenta desde Lazarraga, y es frecuente sobre todo en textos navarros; 

con todo, los ejs. son bastante menos abundantes que en la tradición septentrional. La forma general es laudatu; 


mende. 

467


hay laidatu en los autores suletinos (laudatu en Oihenart, Tartas (Onsa 76) e Inchauspe (BulaS 10)). En DFrec 

hay 4 ejs. de laudatu, septentrionales. 1. (Aux. trans. bipersonal). Alabar, elogiar. "Laudatuagatik utziz 

ezagutua, berantegi heldu urrikia (S [sic]), serán alabados los que juren en nombre de Dios" A. O heuskara, 

lauda ezak Garaziko herria. E 257. Zure humanitate handi jende prestu guziéz laudatua. Lç Dedic * 5r. 

Benedikatzea, erran nahi da laudatzea. Lç Decl a) 2r. Lauda ezazue Iauna jentil guziék. Lç Rom 15, 11 (He, TB, 

Dv lauda, Ol, BiblE gorets, Ker goratu). Laudatu dela Iainkoa. Lç 2 Cor 1, 3 (He, TB, Dv benedikatua, Ol 

onets, Ker, BiblE bedeinkatua). Itsasoorrek orbe guztiaz / beti zagie laudatu. Lazarraga 1169r. Laudatu Jaun 

Zerukoa. Ib. (B) 1204v. Zarela bethierekotz laudatu hunelako karitateagatik. Mat 279. Iesus ez sinhetsiak / 

laudaturen ditu haren errefau gezurtiak. EZ Man I 67. Zu laudatua zeure bizitze prestuagatik. Harb 149. 

Presentekoa goza dezakegu, ethorkizunekoa desira eta iragana lauda edo auhen eta deithora. Ax 155 (V 102). 

Saiheskia lauda ezak, ordokia eure ezak. 'Loue le champ'. O Pr 402. O ezpagendu bertze egitekorik gure Iainko 

Iaunaren bihotz guziaz eta aho bethez laudatze baizen! SP Imit I 25, 9 (Ch laudatzea, Mst, Ip laidatzia; Ol 

goraltzen ari, Leon gorestea). Ene barreneko guziek lauda bezate haren izen saindua. SP Phil 34 (He 34 lauda). 

Joan zen Madalena ere, / [...] eta Maria Jakobe. / Dugun lauda, dugun lauda. Gç 93. [Eskuara] zeina hain 

handirozki baita laudatua. ES 156. [Ama Birjiña] bereizkiro amatu ta laudatu bear degu. Lar STomas 2. Zer 

erranen darotzuet? Laudatzen zaituztedala? Ez segur, hortan ez zaituztet laudatzen. He 1 Cor 11, 22. Jesusek 

laudatu zuen zentenieraren fede bizia. Lg II 151. Jaunaren beldur Santuan bizi dan andrea izango da laudatua 

ta onratua. AA I 580. Jainko bat behar nuen mendetako mendetan zeruan laudatu. Dh 156. Aingeru eta Saindu 

guziek hortaz lauda beitzaiztzate bethi Zeruan. MarIl 60. Flata, lauda, intsentsa zatzue gizenki. "Payez-les 

d'agréables mensonges". Gy 215. [Franziskok] sartu zien goikuaz bera Kardinal Jaunak esan ziena. Ark lauda 

bezela, onek ziran baño txikiago egin zituan. Bv AsL 196. Arren ontzat artuizu / Birjina Donea / edozein 

gizalditan / nik zu laudatea. Azc PB 27 (in Ur PoBasc 237 alabetia). Karitatea laudatua. CatJauf 76. Bertze 

baten mihiak lauda zaitzala, ez zureak. Zerb IxtS 58. Haurra [...] neure etsean hartu dudanean, guztiok laudatu 

nauzue. Mde HaurB 79. Zertako bada lauda Aldude horrela? Xa Odol 93. 

v. tbn. ConTAV 5.2.6 (1597). Ber Trat 43r. Hm 77 (89 -thuko). Arg DevB 95. CatLav 349 (V 169). El 44. Mih 

33. CatLan 38 (-tü). Brtc 35. Monho 136. LE Urt 63r. CatB 90. JesBih 410. CatLuz 40. Izt Po 117. Jaur 184. Hb 

Esk 68. Dv LEd 274. Bordel 136. Legaz 23. Elsb Fram 153. Zby RIEV 1908, 416. Jnn SBi 69. Lap 10 (V 7). HU 

Zez 100. Arb Igand 183. Etcham 233. JE Ber 28. SMitx Aranz 198. Mattin 100. Balad 93 (laü-). Laidatü: FPrS 

11. Bp I 129. AstLas 31. Xarlem 20. UskLiB 109. Etch 444. Arch Fab 207. Mustafa (ap. DRA). CatS 65. UNLilia 

12. 

(Aux. trans. tripersonal). Eztrauzkizuegu gure buruak berriz laudatzen, baina okasione emaiten drauzuegu 

guzaz gloriatzeko. Lç 2 Cor 5, 12 (TB, BiblE gomendatzen, Ol (-zten), Ker goratzen, IBe, IBk goratu nahirik). 

Zuek faborea dazaguzuen guziok lauda diazadazue neure Iainko ona. Harb 267s. Begira, urliari laudatu ote 

diozkatzun bere ibillera gaiztoak. AA II 120. Harritua, aker gaizoak laudatzen dio asmua [axeriari]. Gy 42. 

Eriotzeko orduan, zergatik ez iñor zutaz oroitzen? "Sheol" delakoan nork laudatuko dizu? FIr 186. Ene arreba 

Marik berriz, laudatu zauzkitan pertsu horiek. Xa Odol 87. 

Orduan laudaturenago da deus gutiko xola, iauregi edo palazio urreztatua baino. SP Imit I 24, 5 (Mst 

laidatürenago; Ch gehiago prezatua, Ol geiago goralduko). 

2. (SP, H). Otorgar. "Accorder, octroyer. Lauda diazadazu nik galdetzen derautzudana, accordez-moi ce que je 

vous demande" SP. "Accorder, conceder. Lauda dezadazu eskatzen nauzuna, dautzudana, accordez-moi ce que 

je vous demande" H. "Lauda diadazu galdatzen dizuduna" Arch ms. (ap. DRA). Eske nagoen dohaña lauda 

diezadantzat. EZ Man II 205. Laudatzen darotzte Kortekoei Prinzeak, / adiskideentzat egin ohituzten galdeak. Ib. 

118. 

3. (Urt II 209, Ht VocGr 328, Dv, H). Aprobar, consentir. "Pouvoir généreux et suffisans [sic] pour proposer, 

aviser et consentir, podore jeneral eta hedatu proposatzeko, ungi ikhusteko eta laudatzeko" Revol 63. Noiz eta 

jaun direktorrak konsentitü edo laidatü beitüke persona zonbaiten hartzia. Mercy 20. 

4. "(L, BN), citer. Oixtion laudatu gaixtagina, le malfaiteur dont nous parlions tout à l'heure" Lh. 

- LAUDATZEKO (SP). Loable. v. laudagarri. Erran nahi du ezen Birjina bere baithan laudatzekoa dela. 

Mat 97. Sentenzia hunen hagitz kontrarioa / ilkhiko eztirela da laudatzekoagoa. EZ Man I 130. O Iainko 

infinituki laudatzekoa. Harb 16. Zein baita gauza handia, laudatzekoa. Ax 320 (V 212). Eliza Ama saindiaren 

usanza hun eta laudatzekuaren arabera. FPrBN 19. O harmaden Iainkoa, / hala zara nitzaz ere / bethi 

laudatzekoa. Hm 74. Ni alfer eta ezdeusetako hori fin doatsu eta laudatzeko batetara gida [nazazu]. SP Imit IV 

9, 4 (Ch, Ip dohatsu, Mst laidable, Ol guren, Leon zorionezko). Zuen adiskidetasuna [...] are laudatzekoago [da] 

hari bazarete bertuteez. SP Phil 293 (He 294 laudatzekoa). Sekulakotzat zare zu, / egun laudatzekoa. Arg DevB 

25. Aita iustu, saindu eta bethi laudatzekoa. Ch III 50, 3 (SP laudatzekoa, Ip laidagarri). Noak egitera oraiñtxe / 

obra bat laudatzekoa. Gy 258. 

laudatuki. De manera honrosa. Zeure leialez digneki eta laudatuki zerbitzatua. EZ Eliç 270. 

laudatzaile (Urt, Dv A), laidazale (S ap. Lrq), laudazale. 1. Alabador, el que alaba. "Comendator, [...] 


mende.


laudatzáillea, [...] ohoratzáillea" Urt V 417. "Louangeur, qui loue, exalte, glorifie" H. Thadee, laudazalea. Lç 

Decl Mm 4v. O Iongoiko, errege eta iaunen laudatzaillea, / zeru eta lehorreko puxantza da zurea. EZ 

Man II 106. Egin nazazu [...] zure ohore Iainkozkoaren laudatzaille. Harb 258. Hekin balsan dugun lauda, / 

gure Salbatzaillea. / Izan faborez demogun, / aithor laudatzaillea. Hm 37. Ezi laidazale hurak berak ezdeüs 

dütüzü. Mst III 14, 4 (Ip laidazale; Ch lausengari). Onelako laudatzalleak etsaiaren ordekoak dira eta [...] kalte 

andiak egingo ditue. AA II 146. Alta ez ginintazken azkenak izan nahi guk, hemen, [...] haren laudatzaile, hura 

zen eskualdun egiazkoari doakon bezala. HU Aurp 156. 2. (Urt, Dv, H). "Approbator, [...] laudatzáillea, 

laudalaria" Urt II 208. "Qui approuve, concède, accorde" H. 

laudatze (H). Alabanza, acción de alabar. "Action de louer, d'approuver, d'accorder" H. Ikhas dezagunzat 

ezen gure othoitza guziak Iainkoaren laudatzez finitu behar ditugula. Lç Ins E 7v (el valor de sust. no es seguro). 

laudazale. v. laudatzaile. 

laudazio. Alabanza, elogio. v. laudorio. [Jaunaren] aurrean ez due izango laudaziorik, ezpaditue gauzak 

egiten beraren izenean. AA III 397. 

laude (Lar, Añ). Laude. "Laudes en el rezo" Lar y Añ. Laudeak edo albako othoitzak. EZ Eliç 433. 

Laudetako himnua edo kanta. Ib. 383. Laudeak bisitazinoaz. Hm 83. Bezperak baino lehen trikatzen bazara, 

erranen tutzu othoitzak laudeen ondoan bezala. Ib. 146. Saindu guziez, igandeaz eta gainerakoa, laudetako gisa. 

Ib. 166 (en ref. a una oración). 

laudel. v. laurel. 

laudenegu. v. laurdenegun. 

laudeta (BN ap. A VocBN; H), llaudeta (Sc ap. A; Chaho, Gèze 318). Alondra. "Alauda ez da baitezpada 

eskuarazko izena. Ez eta ere laudeta edo allarda han eta hemen erraten duten bezala" Dass-Eliss GH 1924, 99. v. 

alauda, larratxori. Argi deneko, laudetak / hasten ditu bere kantak. Etcham 74. Goiz batez [...] laudeta, 

kantuz [...] ari [zen]. Barb Leg 149. 

laudetsi. Alabar, elogiar. v. laudatu. Guziek ene xedea laudetsi zuten eta bozkariozko oihu handiak 

adiarazi zituzten. Prop 1899, 23. 

laudeun. v. laurehun. 

laudiarri (V-ger ap. A Apend). Canto rodado. v. errekarri. 

laudo (V ap. A), laudu (V-ger-arr-m ap. A), lauda (V-gip ap. Etxba Eib). Alabanza, elogio. "Txorixak 

zugaztietan, kantuan dira Jaungoikuan laudak" Etxba Eib. v. laudorio. Emon badeutsazu zeure buruari 

bekatu eginaren edo egingo dozunaren laudoa eta gorantzea. Añ EL 2 134s. Lauduak geure Aita / zeruko Iaunari. 

Azc PB 27 (in Ur PoBasc 237 alabantzak). Bethiere / baita haren izena / [...] laudo eta / ohoratzekoena. EZ 

Eliç 193. 

- LAUDOAK EMAN (V-ger ap. A). "Lauduak emon (V-ger), ensalzar. Bere buruari lauduak emoten dabil ori 

goizerik gaberakoan, ese desde la mañana hasta la noche se entretiene en ensalzarse a si mismo" A. 

laudoriatu. v. laudoriotu. 

laudorio (BN ap. A; Volt 91, SP, Urt I 114, Ht VocGr 381, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), laudario (G-azp, 

AN-egüés, B ap. A), laidorio (S ap. A; Gèze 338), laudori, laidore. Tr. Documentado al Norte desde 

Leiçarraga. Al Sur lo emplean los navarros Lizarraga, Echenique y A. Irigaray, además de unos pocos autores 

guipuzcoanos. La única forma atestiguada en los textos guipuzcoanos es laudario; en los alto-navarros hay 

laudorio y laudario. Al Norte la forma más documentada en textos labortanos y bajo-navarros es laudorio, 

seguida en menor proporción por laudori y laudario, alternando a veces dos o las tres formas en un mismo autor. 

En textos suletinos la variante mejor documentada es laidorio; hay tbn. laidore en Eguiateguy y Constantin, y 

laudorio y laudario en Tartas. En DFrec hay 6 ejs. de laudorio. 

1. Alabanza, elogio. "Laudorioz bethea, plein de louanges" SP. "Iainkoaren laudorioak kantatzea, chanter les 


mende. 

469


louanges de Dieu" H. v. laudamen, laudamendu, laudantza, laudazio, laudo. Populu guziék [...] kanta 

biezote laudorio [Iainkoari]. Lç ABC B 3r. Eginen dugun guzia baitate haren laudoriotako eta ohoretako. Ib. 1r. 

Etzait niri eman zure laudorién aiphatzez hain aitzina abanzatzea. Lç Dedic * 5v. Zein iuduren laudorioa 

ezpaitatorke gizonetarik baina Iainkoaganik. Lç Rom 2, 29 (TB laudorio, He laudario; Dv aithor, Ol goragarri, 

Ker gorapen). Laudorio ukhanen du batbederak Iainkoaganik. Lç 1 Cor 4, 5 (He, TB, Dv laudorio; Ol goraldi, 

Ker gorapen, IBe goresmen, IBk sari, BiblE merezi). Iesu-Kristo ene Salbatzaillea, eskerrak eta laudoriak 

errendatzen derauzkitzut. Mat 196. Gloria eta laudorio Aita Semearentzat. EZ Man I 40 (Eliç 11 laudario y 

laudorio). Laudorio ditutzula milla mihi enetik. EZ Man II 125. Gaixtoen laudorioa labur [da] eta hipokriten 

alegriantza are laburrago. Ax 512 (V 330). Arren [...] zure laudarioen frankia adi dadin palazio sainduan. SP 

Imit III 23, 4 (Mst laidoriua; Ol goralbenak; v. tbn. SP Imit III 40, 6 laudorio; ib. I 25, 8 laudori). Eskuarari eta 

eskualdunei zor zaizten laudorio eta abantail [guztiak]. ES 189. Munduko laudorio eta lausengu guziek nola 

zure bihotza altxa eta hant dezakete! Brtc 77. Zor zaizkitzun laudarioak eta eskerrak bihurtzeko, junta detzagun 

gure boz flakoak. MarIl 52 (66 laudorio). Laudorio falsoa duenak sinisten, / onelako enganoak ditu eramaten. It 

Fab 259. Laudorioa eta loria ta podorea gure Yangoikoari. Echn Apoc 19, 1. Ikhusi zutena [...] hain laudorio 

gose, ikhustea orain hain umil. Laph 152. Maria txit santaren laudario edo alabanzak. Arr May 191. Jainkoaren 

laudorioen kantatzeko. HU Aurp 116 (79 laudoriak). 

(s. XX). Goresmen eta laudorio haundiak. Zub 34. Dabid gazteak orotarik ukhan zituen laudorioek etzioten 

atseginik egin Sauli. Zerb IxtS 54. Liburu [...] edertzat jotzen du P. Lafitte-k laudorio handienen artean. AIr in 

Izeta DirG 11. Ortan gezurra diozute; zuen laudarioak eztira ortik eldu. Vill Jaink 88. Saindu baten laudorio 

ederragorik, nork erran liro? "Éloge". Ardoy SFran 313. Zor [zaizkio] gure Don Kijote lerdenari etengabeko 

laudorio oroigarriak. "Alabanzas". Berron Kijote 108. Txalo ta laudorio ugari merezi dute. MIH 170. Laudorio 

eta goramen baino kritika zorrotz gehiago. MEIG VII 72. 

v. tbn. Harb 197. Hm 95. Gç 184 (48 laudori). Arg DevB 41. Tt Onsa 83. Ch III 50, 8 (40, 6 laudori). He Gudu 

58. Lg I 326. Mih 32. AR 260. Monho 136. Dh 87. JesBih 400 (454 laudori). Jaur 352. Gy 136. Dv LEd 126. 

Arch Gram 57. Jnn SBi 127. Lap 251 (V 113). Leon Imit III 14, 4. JE Ber 68. Lf in Zait Plat XIII. Laudario: Tt 

Onsa 3. Mb OtGai I 85. LE Ong 32v. LE Urt 178. Laidorio: Bp I 134. Mercy 3. UskLiB 45. CatS XI. Ip Hil 142. 

2. "Laidorio (S; Foix), apologie" Lh. 

- LAUDORIO-EGILE (L, BN ap. Lh; Urt). Alabador, adulador, halagador. "Comendator, [...] laudoriogillea, 

laudorio emaillea" Urt V 417. "Flatteur" Lh. v. LAUDORIO-EMAILE. Haritchabaletek maite zütian lagün 

gozuak bena etzen laket laidoria egilekin. Const 29. Laudorio egileak heien alderat hozten [dira]. "Ceux qui les 

louaient". Ardoy SFran 334. 

- LAUDORIO(AK) EGIN. Alabar, elogiar. Biótz-bárnean egínes gúrte, adorázio ta laudário espirituas. LE 

Ong 32r. Laudorio egiten zion bere jite onaz, bere izpirituaz. Laph 3. Aita on bat iduri [...] gazte batzuez eta 

heien burrasoez laudorio egiten. HU Aurp 109. (Con determinantes). Berzela eginik laudorioak. Harb e) 2v. 

Jesusek [...] egin zituen haren [Mariaren] laudorioak. Lg II 218. [Salbatzalleak] egin zuan Santuaren laudario 

eder bat. AA III 507s. Lehen mendetako girixtino hek, zeinen laudorioak egiten baititu San Lukek. Jaur 202. 

Laudorioak egin ziotzan bere khar sainduaz. Laph 92. Uste ükheiten ahal düna gizonak egiten ahal deitadala 

laidoriorik. Ip Hil 73. v. tbn. CatLav 112 (V 61). Dh 202. MarIl 113. 

- LAUDORIO-EMAILE (Urt). Alabador, adulador, halagador. v. LAUDORIO-EGILE. Laudorio emaillen 

eginbidea denaz geroztikan Sort-herriaren loriez eta abantaillez mintzatzea. ES 155 (v. tbn. otro ej. en la misma 

pág.). 

- LAUDORIO(AK) EMAN. Alabar. Tr. Documentado desde Leiçarraga en textos septentrionales y en 

Lizarraga de Elcano. No hay ningún testimonio del s. XX. Mendiék bere hotsaz laudorio emaiten zeraukaten. 

Lç Adv ** 1r. Mihi orok laudorio emanen drauka Iainkoari. Lç Rom 14, 11 (He laudorio ematen, TB laudorioak 

emanen; Dv aithor [...] dioela, Ol aitortuko, Ker autortuko, IBe, IBk, BiblE goretsiko). Iesu-Kristo ene 

salbatzaillea, esker eta laudorio derautzut. Mat 207. Hauk guztiak zuk ezarri tutzu, Aita, hunela / laudorio eman 

gabe nor dagoke gibela? EZ Man I 15. Arren guziok bide bezalako laudorio eta loria eman diazazugun sekula 

sekuloronekotz. SP Imit IV 17, 3 (Ch laudatua, Mst laida zitzen, Ip laida zitzagün, Ol goraldu, Pi goretsi [...] 

zaiezen, Leon gorets zitzaten). Txoriek [...] atzartzen gaituzte [...] Iainkoari laudorio emaitera. SP Phil 322 (He 

323 laudorioak ematera). [Phlegonez] ere da S. Jeroma mintzo ta kristia ez izanik ere dereio laidore. Egiat 174. 

v. tbn. Mst III 2, 3. LE Doc 152. Ip Imit III 2, 3. (Con determinantes). Mundu guzietan hanbat laudorio 

emaiten zaion Regina [bat]. Lç Dedic * 6r. Eskerrak eta laudorioak emaiten derauzkitzut. Mat 183. Laudorio 

sainduak derauzkitzut. Harb 266. Handiak dira erremusinari emaiten zaitzan ohoreak, laudorioak eta 

abantaillak. Ax 221 (V 147). Eztakidala niri eman munduko laudoriorik bat ere. SP Imit III 40, 5 (Mst 

laidoriuetarik batere eman; Ip eztüdan nik [...] laidorioetan pharterik, Ol giza-ospe-lits bat ere egotzi, Pi 

gorespen izpirik ezarri). Ohoria eta laudarioa emazu Iinkoari. Tt Onsa 6. Ene mihiak darozkitzu / ematen 

laudorioak. Gç 142. Autor eta Istorio guztiek boz batez hanbat laudorio emaiten [diote]. ES 109. Emanen 

deitzien berthüte eta laidorio ororeki. Mst IV 17, 3. Nork erran eskerrak, bibak ta laudarioak eman zizkiotenak 

Judit sandari? (176). LE-Ir. v. tbn. EZ Man II 17. SP Phil 303. He Phil 323. CatLav A 8r (V 9). Mih 59. TB 

Rom 14, 11. Jaur 361. Ip Hil 73. Jnn SBi 23. 


mende. 

470


- LAUDORIO-EMATE. Acción de alabar. Gure nigar uriak-ere kanbia ahal ditzagun bethi esker eta 

laudorio emaite batetara. Lç Ins F 8v. 

- LAUDORIO-MAUDORIO. (Expr. adv.). Entre elogios y adulaciones. Badira ere, laudorio-maudorio, ez 

aski mihi ukanki higatzen direnak komunixtak goretsi beharrez. SoEg Herr 19-7-1962, 2. 

- LAUDORIO(T)AN. Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores septentrionales; su uso va disminuyendo 

y desaparece en el s. XX. La forma general es laudoriotan; hay un ej. de laudorioan en Maister. a) (Precedido de 

gen.). En honor (a). Iainkoaz [...] minza ezpagaitez haren ohoretan eta laudoriotan baizen. Lç Ins D 4v. Zuen 

laudoriotan eta gloriatan eta ohoretan dela. Lç 1 Petr 1, 7 (Ol ospe, dedu ta goragarritzat, Ker gorapenerako). 

Pensatuko dudan guztia zure ohoretan eta laudariotan gertha [diteke]. Mat 185. Simeon aphezak ere / haren 

laudoriotan, / kanta eder bat kantatuko / du. EZ Noel 56. Irakhatsiko baitzait hura guzia gogotik egitera, 

Iainkoaren laudoriotan. Harb 205s. Minza zakizkit ene animaren konsolazionetan [...] eta zure sekulako 

laudoriotan, loriatan eta ohoretan. SP Imit III 2, 3 (Ch laudorio eternalekotz, Mst laidorio emaiteko, Ip 

laidorioaren [...] emaiteko, Ol oneskun [...] betikorako, Pi gorespen[erako], Leon izan ziten laudatua). San 

Franzesen laudoriotan. Arg DevB 205. Jondoni Joani Batistaren laudoriotan. Monho 156. b) Alabando. Zure 

zerbitzariaren arima betheko da kanta eztiz eta zure laudoriotan iarriko da. SP Imit III 50, 2 (Mst laidoriuan; 

Ch laudatzen, Ip laidatzeko, Ol oneskunetan, Pi onespenetan, Leon goresten ariko). Gau guzia Jainkoaren 

laudoriotan iragaiten dute. Laph 96. 

- LAUDORIOZ. a) Alabando. Iende gaixto batzuk haren laudorioz zeudezilla. Ax 446 (V 291). Zuetaz dirate 

bestak / bethi hango kortean; / zuen laudorioz iustak / aiñgeruen artean. Arg DevB 51. Judeako popülia oihüz 

eta laidorioz zebilan. Ip Hil 154. b) Por medio de alabanzas, mediante alabanzas. Minzatzen zaretela zuen 

artean salmuz, laudorioz eta kantu spiritualez. Lç Eph 5, 19 (He, Dv himnoz, TB himnoetan, Ol eresiz). Milla 

laudorioz Ama / saindua ohoratu. EZ Noel 81. Lauda ezazue bada / Iaun onaren izena, / kantaz eta laudorioz. 

Hm 86. Barraia bezate laudorioz zure izen saindua. SP Imit IV 17, 5 (Ch bozkario saindu eta zelo khartsu batez, 

Mst, Ip debozione süz bethe bateki, Ol poz-ikaraz ta azku goriz, Pi poz aundiaz eta eraspen gartsuaz). Emazteki 

oste bat ilki zitzaion [...], nahiz ohoratu haren garaitia bere alegrantziaz eta laudorioz. Lg I 280. Pheredikü 

ederrez eta laidorioez. Ip Hil 163. 

- LAUDORIOZKO (SP (sin trad.), Dv). (Adnom.). De alabanza. "Qui est de louange. Laudoriozko hitzak, 

paroles de louange" Dv. Laudoriozko sakrifizio, erran nahi baita, haren izena konfesatzen duten ezpainén 

frutua. Lç He 13, 15 (He, Dv laudoriozko, TB laudariozko; Ol, IBk gorespen-opari, Ker gorapenezko). Iauna, 

laudoriozko sakrifizioa oferendatuko derautzut. Mat 241. Laudoriozko koplak. Hirigoiti in EZ Noel 22. O bizi 

laudoriozkoa! Harb 225. Aithortzen dut [...] ezin demakezudala zor zaitzun laudariozko eskerrik. SP Imit III 22, 

1 (Leon behar bezalako). Laudoriozko hostia sakrifikatuko dut. SP Phil 310 (He 311 laudoriozko). Jaunaren 

laudoriozko eta eskeronezko [kantikak]. Dh 181. Adorazionezko eta laudoriozko bethiereko homaiak. JesBih 

399. Kantatuko diote [...] laudoriozko, benedikzionezko, esker onezko kantika bat. Jaur 353. Ez dugu laudoriozko 

eta errespetuzko solasik baizik entzuten. HU Aurp 55. Domingo de Hegiaren laudoriozko "Bizkai kanta". MEIG 

V 84. v. tbn. Ch III 23, 8. CatLav 323 (V 160). He Gudu 139. Brtc 34. MarIl 4. Laph 180. Lap 395 (V 180). 

laudorioka, laudarioka Alabando. Beti daude Jaunaren laudarioka ta esaten dutela: guztiz ona [...] zara. 

Mb OtGai I 51. 

laudoriomendu (SP (sin trad.), Chaho). Alabanza, elogio. Aditzen da ere [...] banaloriozko 

laudoriomendurik desiratzeaz. SP Imit III 27, 3 (Ch laudorio, Mst, Ip laidorio). 

laudoriotsu (L, B ap. A; Dv, H). "Louangeur" Dv. "Louangeur, qui loue sans discernement ou avec excès" H. 

"Lisonjero" A. v. laudatzaile. 

laudoriotu (SP, Lar, H), laudoriatu. Alabar. "Louer, louanger" SP. "Laudar", "alabar" Lar. v. laudatu. 

Laudoriatuko baititu zure merituak eta berthuteak. Harb a) 8v. Irakasi dio Israeleko jendeari bihotz guziaz 

Iainkoaren laudoriotzen. SP Imit IV 1, 7. Handiro laudoriotzen du Iainkoa. SP Phil 206 (207 glorifikatzen). 

laudoriozale, laudariozale. Amigo de alabanzas. (Emakumeak) nola baitire ongi-idurinaiak ta laudariozaleak, 

geienak (154). LE-Ir. 

laudoriozki (SP), laudorioski (Chaho). Laudablemente, loablemente, de manera laudable. Lauda bedi zure 

izena, ez enea; laudoriozki aipha bedi zure obra, ez enea. SP Imit III 40, 5 (Ch glorifika, Mst hanitx pheretxatü, 

Ol, Pi aundietsi). 

laudorioztatu (Ht VocGr 381). Alabar, elogiar. v. laudatu. Eztira gutiago laudorioztatzekoak Arabiako 

jendeak. ES 402. 


mende.


laudoztatu, laidostatu (Lh). "(Foix), (par confus[ion] avec laida-), louer" Lh. v. laudatu, laudoriotu. 

laudu. v. laudo. 

laudugarri. v. laudagarri. 

laudun (Lar, Añ). 1. "Quarteta, metro español" Lar. "Quarteta poética" Añ. 2. "Quartete, cuarteto de sonetos" 

Lar. Amalau lerro oiek zatitzen dira lau pusketan: bi lauko (edo bi laudun) ta bi iruko. LzM EEs 1913, 194. 

3. laurdun (S (Foix) ap. Lh; Gèze). Cuarto, cuarta parte. Jan dügüla bai axurki / laurdün phuxka prunki / 

etxekanderiak guri / adelatürik ederki. "Des morceaux de quartier". Casve SGrazi 92. 

lauegun, -ehun. v. laurehun. 

lauerleko, lau errealeko. v. laurleko. 

lauez. (Lo) que no es plano, que tiene relieve. Gauzki lauaz eta lauezaz betsarean zarrasta berdiña 

eragiteko arauak bai-dirala oartu bagendu, [...] atseginduko giñan. "Abultado". Zink Crit 28. 

lau ezpa bortz. v. lauzpabost. 

laufraka. "(msLond), pajarilla, aguileña (bot.)" A. Ezamillo (hinojo) eta laufrakak (aguileñas). Ezkontzasaldukeriaren 

irudia. Amez Hamlet 192. 

laugain (AN-larr ap. Asp Leiz). Galope. Beizai kementsuak, eztenez eragitenago diote aien [zezen eta 

ergien] laugañari. Or Mi 48. Ez dezake goza / [...] irrintzi aiekin laugaiñaren otsa. "Estruendo del galope". Or 

Poem 552. 

- LAUGAIN JOAN. Galopar. Bitartean beizaia laugain ziyoan. '[Il] galopait'. Or Mi 61. 

laugainka. A galope, galopando. Beizaia laugainka, laugainka itxedon bage. 'Galope, vacher, galope'. Or 

Mi 61. Beoka zurien gañean zangalatrau datoz laugainka. Ib. 49. Buru-beorrak irrintzi die / [...] ara laugainka. 

"Galopando". Or Eus 329. Laugainka irabazi zuen zaldi biak bidezabala. TAg Uzt 148. Beorrak irrintzi, 

laugainka, zabala / zalapartan dute alden-alde laister. "Galopando". Or Poem 552. 

laugarren (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), laurgarren (SP, Urt II 130, H), laugerren (S ap. Lrq), 

laurgerren (Gèze), laurgarnen. Tr. La única forma documentada en textos vizcaínos y guipuzcoanos es 

laugarren; es tbn. la forma más frecuente en textos alto-navarros, incluyendo aezcoanos y baztaneses. Hay 

laurgarren en SermAN y en textos salacencos y, junto a laugarren, en Beriayn y Elizalde. En roncalés se emplea 

laurgarnen (det. laurgarna; ines. laurgarnian). Al Norte hay tanto laugarren como laurgarren (algo más 

frecuente en autores antiguos), alternando a veces ambas formas en un mismo autor. En textos suletinos y 

mixanos la forma más documentada es laurgerren, seguida en menor proporción por laugerren, laurgarren y 

laugarren en este orden (alternando a veces dos o tres formas en un mismo autor). En DFrec hay 104 ejs. de 

laugarren y 1, meridional, de laurgarren. 

1. Cuarto (ordinal de cuatro). "Cuarta parte, laugarren parte" Lcc. "Quatrième" SP. "Quarto, en número" Lar y 

Añ. "Medianos, en la gramática, [...] laugarren egoitza" Lar. "Quartar, dar la cuarta vuelta de arado a las tierras, 

laugarren aldian goldeztatu" Ib. "Grados de parentesco: [...]; en 4.º grado: laugarren belaunean" Añ. 

"Laugarreneko, qui est de 4. 


mende. 

e rang, qualité, ordre" Dv. "Laugarrenetikako, qui provient du quatrième" Ib. 

"Laugarrena da Nafarrua" Etxba Eib. Tr. De uso general en todas la épocas y dialectos. Se coloca siempre 

delante del sustantivo, salvo algunas excepciones: Gy 195 (liburu laurgarrena), Sor Akaik 119 (iruditegi 

laugarrena), Berron Kijote 27 (ortze laugarrenean); por el contrario cuando acompaña a un nombre propio va 

siempre detrás. Aita santu Nikolao / laugarrenaren emona eta otorgadua (c. 1520). TAV 3.2.2, 143. Zerau 

lenbizikoa, Mikolau bigarrena [...], Babola laugarerena [sic]. (Eraul, 1564). FLV 1991, 288. Laurgarren partea, 

non erraiten baita ezen sinhesten dugula Eliza katholikoa. Lç Ins C 7r. Laurgarren animalaren boza. Lç Apoc 6, 

7 (He, TB laurgarren, Dv, Ur (V, G), Ol, Ker, BiblE laugarren, Ip laurgerren). Laugarren arrazoiña behar da 

maiz kofesatu. Ax 539 (V 346) (303 (V 202) laurgarren). Bigarreneko edo are hirurgarreneko eta laugarreneko 

ezkontzetara iragaiten [dira]. SP Phil 422s (He 426 laugarreneko). Ihor ezkont daitia noreki nahi? Ez solthü 

ezpada; ez ere askazi, ez aliatieki laur garren belhagian direno. Bp I 82. Espiritu Santuaren laugarren agermodua. 

Mb IArg I 366. Zoin da Sinbolako laur-garren artikülia? CatLan 42 (68 laugarren, 21 laurgerren).


Pekatu ixilduben ganian laugarren dotrinia. Mg CO 199. Zein da laugarren birtute kardinala? Gco II 86. 

Gizonak laugarren lekuan egin bear duan gauza da ordu onean etxeratzea. AA II 99. Onei guztioi zor deutsegu 

laugarren aginduban esan zana. fB Ic III 290. Laugarrena, tenplanzia edo yan-edanian begiratua izatia. CatLlo 

82. Meditazionea lau garren dohatsutasunaz. Jaur 380. Enrike Laugarren Gaztelakoak ere eman ziozkan fuero 

batzubek. Izt C 493. Laugarren illaren bigarren egunean. Lard 89. Laurgarnen kapitulua. Hual Mt 4 tít. 

Laurgarnen partia. CatR 51 (CatAe laugarren, CatSal laurgarren). Laurgarna, aitetamen onratzea. CatSal 9 

(CatR laurgarna, CatAe laugarrena). Kintze, trente, kuarenta, / joko da laugarren. Zby RIEV 1908, 93. Laurgerren 

egüna. Ip Hil 27. 

(s. XX). Laugarna, yakitia zer biar duen errezibitu. CatUlz 13 (61 laugarren). Borz kasilla; leinian [...]; 

laurgarnian nola yiketzian. Mdg 147. Laugarren edo boskarren mallako senide guztijak. Kk Ab I 29. Laugarren 

mandamentuan / geren gurasoak / ongi sokorri ditzagun. Balad 228. Laugarren egunera orduko galduta legoke 

gaxo au. Otx 114. Laugarren gau-aldia goizeko iruetan edo asten zan. Ir YKBiz 213n. Nabukodonozor 

famatuaren ondoko laugarren erregea Baltazar da. Zerb IxtS 71. Bilbo ta Bermeo ta Durango kendu ezkero, 

Bizkaian laugarren erria [...] izan zan. Erkiag Arran 18. Laugarren pisotik kalera jausi zan. SM Zirik 75. 

Laugarren botu bat ere onhartu zuten. Ardoy SFran 139. Juana, laugarren alaba zan. NEtx LBB 17. Laugarren 

andregaia zertako / lenago iru ditunak? Uzt LEG II 144. Txillidak jaso du aurten laugarren aldiz eskainia izan 

den Rembrandt saria. MEIG VIII 57. 

v. tbn. (Sólo para autores orientales): Ber Trat 123v (128v laur-). Arg DevB 185. El 53 (10 laur-). He Gudu 47. 

Lg I 237. LE Prog 120. Brtc 59. AstLas 21 (tbn. 21 -gerren). CatB 53. JesBih 469. MarIl 101. Bordel 79. Arch 

Fab 85. Hb Esk 64. Dv Lab 126. Laph 99 (laur-). Legaz 35. Elzb PAd 85. Jnn SBi 59. Elsb Fram 81. HU Zez 15. 

JE Bur 63. StPierre 26. KIkV 67. Barb Sup 120. Iratz 158. Mde HaurB 63. Osk Kurl 92. Larz Senper 96. 

Laurgarren: Mat 58 (). EZ Noel 159. Harb 294. Tt Onsa 158. ES 140. Urt Gen 1, 19. SermAN 4r. 

CatLav 16 (V 15). CatLuz 21. Gy 184. ChantP 310. CatS 46 (47 -gerren). CatJauf 37. Laugerren: Egiat 178. 

Etch 664. Laurgerren: Mst XIV. ArmUs 1899, 35 () (ap. DRA). 

(H (V, G)). En cuarto lugar. v. infra LAUGARRENEAN. "Quatrièmement" H (s.v. laugarrenean). 

Lenbiziko eskatzen dioguna [...]. Laurgarrena eskatzen diogu [...]. Ber Trat 92r. Eskatzen diót lenik eman 

dezádala [...]. Laurgarrena eman dezádala iltze óna. LE Ong 31v. Laugarrena gerta diteke zuk lagun urkoari 

bekaturako biderik ez ematea. AA III 551. San Pedrokuak dute bandera, / Oriyokuak urrena [...] / Donostiya 

laugarrena. Tx B II 80. Ta "Txiki"? Bai zintzo jokatuten deuskula karrerean. Laugarren urten dau lenengo joanetorrian. 

Bilbao IpuiB 21. Lehenik, euskarak ez duela iraungo [...], bi bide daudela, laugarren, batasun 

horretara heltzeko. MEIG VIII 56. 

(Ref. al día del mes). "Illabethearen laugarrena, le quatrième jour du mois" H. Apirilla laugarrena / 

garijak jorratu. DurPl 68. Maiatzaren laugarrenean apurturik gelditu ziran. Or SCruz 22. Ogei ta laugarren 

egunean Jainkoari kontu eman zion. Zab Gabon 39. 

(Ref. al que completa un cuarteto). "Un quatrième joueur. Laugarren baten begira gaude, nous attendons un 

quatrième" H. Iru lagunek Ispasterren / apostua egin eben, / [...] nerau laugarren nintzala. Or Eus 110. -- 

Kosme, i, ni ta laugarren... --Zuen antzeko aluen bat. ABar Goi 57. Onen lagunak, Zozpal eta Ezten anaiak. 

Laugarrena Kiri zan. Erkiag Arran 53. 

(H). "Terme d'école, de collége, la quatrième classe. Laugarrenean sartzen da, il entre en quatrième" H. 

2. (V-gip, G-azp-nav, AN-ulz-erro, Ae ap. EAEL 189; H). (Un) cuarto, cuarta parte. "Quatrième partie d'un 

tout. Onthasunaren laugarrena utzi du illobari, il a laissé à son neveu le quart de son bien" H. v. laurden. 

Emana izan zioten bothere lurreko laurgarren partearen gainean. TB Apoc 6, 8 (Lç laurden, Ol, BiblE laurden, 

Ker lauren). Ez balituzteke ongarrituko bertako lur elkor gogorrak, ez litzake artuko biltzen dan laborearen laugarren 

zatia ere. Izt C 172. 

- LAUGARRENEAN (SP, H). a) En cuarto lugar. Lehenik, orhoit zaite zu danzetan zinen orduan [...]. 

Hirurgarrenean [...]. Laugarrenean [...]. SP Phil 373s. Hirurgerrenian, Jinkoa ohoratü behar düzie [...]. 

Laurgerrenian, ohoreskü bera eta eskerrak emanen deritzozie. FPrS 10s. Pensau egizu leleengo [...]. Pensau 

egizu laugarrenian: Jesusek [...] ikusi zaitubeela dantzan. fB Olg 162s. Izan leitekee bada [...] gurarijak modu 

askotarakuak. Lelengo: [...]. Laugarrenian: Izan leitekez [...] gauza onerakuak. fB Ic II 251s. Lehenik [...] uhure 

orotako handienaren zuri errendatzeko [...], laugerrenin [...]. UskLiB 43s (33 laurgerrenin). b) (H). Por cuarta 

vez, la cuarta vez. "Behin, bietan hiruretan huts egin eta laugarrenan io dut xedea, [...] j'ai atteint (frappé) le but 

à la quatrième fois" H. Juan zan iru bidar sazerdote [...] bat; [...] juan zan laugarrenian. Ur MarIl 112. 

Kontetan deutsa besteak bat; / urrengokoan dinotsa bi, [...] / laugarrenean, barre karkaxaz, / errena da gure 

Peru. AB AmaE 201. Iru aldiz [...] saiatu zan: baña guzia alperrik arik eta laugarrenean, Jaungoikoaren 

graziak lagunduta [...] biotza arras trukatzea iritxi zueneraño. Arr May 132. 

- LAUGARRENEKOAN. "À la quatrième fois" H. 

- LAUGARRENEKORIK (Dv, H). En cuarto lugar. Lehenbizikorik. Estimu handi bat egin behar dugu [...]. 

Laurgarrenekorik. Han sarzean belhaurinko jarri behar da. CatLav 19s (V 17). Lehenbizikorik. Ile-izar handia 

behar du. Bigarrenekorik. [...] Laugarrenekorik. Larrua guria. Dv Lab 249s. 

- LAUGARRENEKOTZ. "Pour la quatrième fois" SP. 


mende. 

473


- LAUGARRENERA. En cuarto lugar. Laugarrenera: sinpletzat eukiko [ditube], [...] burla egingo [deutse]. 

JJMg BasEsc 154 (tras un leleengora 141). 

- LAUGARRENEZ. a) Por cuarta vez; la cuarta vez. Ain bake ta epetasun andiaz zein lenengoan, biurtu zan 

laugarrenez agindua egitera. Añ LoraS 170. Lau edo bost astoaldirena baitzun goiz artako eginbearra. 

Laugarrenez karriatzera zijoalarik [...]. Etxde JJ 234. b) En cuarto lugar. Bigarrenez: "Itzalialdi auek 

etzaizkie gertatzen kristau bikaiñeri, [...]". Laugarrenez, azkenik: "Ez dugu uste izan bear [...]". Or QA 171. 

- LAUGARRENGO. a) Cuarto. Eleiza santuaren mandamentu laugarrengoaren kontra. OA 153. Elizaren 

laugarrengo Mandamenduak dio, berak agintzen duanean [...] barautu gaitezela. Ub 186. Laugarrengo saill au 

Itsasondon saldu da. Munita 70. Lenago zer egin duan / laugarrengo aginduan / oroituko da orduan. Uzt Sas 

241. b) En cuarto lugar. Lau gauzagaitik egin leiteke biarra [...]. Lenengo: [...]; laugarrengo: premina edo 

nezesidadiagaitik. Astar II 68. Lenengo. Maizter-mendi basoetan piñua aldatu nai bada [...]. Irugarrengo [...]. 

Laugarrengo. Maiztarrarentzat izango da [...] egur me guzia. Munita 109. 

laugarrendu (Lar, H). "Quartear, para jugar, entrando a ser el cuarto" Lar. "Arriver le quatrième, obtenir le 

quatrième rang" H. 

laugarri (H), naugarri (H). "Qui peut être uni, aplani, rendu plain" H. 

laugorri. v. laborri. 

lauia. Ematen tuste eprezukiko lauia batzubek, piñus zeiñak baitire tirtotxa bezain arin. (Interpr?). INav 133. 

lauiatu. Amarra hagits onak behar direla eta ungi behar dire lauiatu, zeren hainits aldiz goaia alde batetik 

eta haizea berzetik. (Interpr?). INav 133. 

lauikara (V-ger ap. A Apend), labikara (A Apend). (Con suf. local de declinación). "Labikaran, lauorrian, 

laborrian" A Apend. Ikusten dan gustija / lau ikaratan dau, / ta etzara bildurtzen / ori baño geiau? Enb 169. 

lauhinka (BN ap. A; Dv (BN)). "Al galope" A. v. lauhazka, lauoinka. 

lauhinkatu (Dv (BN)). Duvoisin remite a lauzkatu "faire tirer une charge par deux attelages de bœufs". 

lauka (-kh- VocBN, H (BN)). 1. "Manière de faire traîner une charrue, une voiture, etc. pour double attelage" 

VocBN. "À deux attelages, à quatre bœufs" H (s.v. 2 lauzka). v. laukun, lauzka. 2. (H), laurka (Urt, H). 

"Quatre à quatre" Urt Gram 49. "Par quatre à la fois, quatre par quatre. Har ezatzu lauka, prennez-les quatre à la 

fois. Ezar ezatzu lauka, mettez-les quatre par quatre" H. v. launaka, launazka. 3. "(BN), action de traîner une 

charrette en y attelant deux attelages de bo&eufs" H. 4. "(Sc), andar a gatas (se dice de los niños)" A. 

laukai (H), plaunkai (G? ap. A; Lar H), naukai (Lar H). 1. "Llana de albañil, naukaia, plaunkaia" Lar. 

"Truelle" H. Kisuariaren plaunkai bat bere eskuan zeukala. "Trulla". Ur Am 7, 7 (Dv hargin phalote, Ol, Ker, 

BiblE berun-(h)aria). 2. "(L?), cuchilla de dos asas que usan los barrileros, carreros, etc." A. 

laukalderri. Neol. creado por AG en 1897, de laukal 'gobierno compuesto de cuatro personas' y erri 'pueblo'. 

Territorio sobre el que gobierna un régimen compuesto por cuatro personas. 

laukar. "Cuarteto" BeraLzM. Ekarri zuen Euskel-abestizko "laukar" (cuarteto) eder ta atsegingarri bat. 

Garit Usand 22 (v. tbn. 24). 

laukara. "Laukara bat, una llanura" Iz ArOñ. v. lautada. 

laukatu, laurkatu (Lar H). 1. "Quadrar, formar en cuadro" Lar. "Carrer, équarrir" H (s.v. 1 laurka). (Part. 

en función de adj.). "Quadrado así, laurkatua" Lar. Bürünegi-khobaiña: untzi ideki, gainez laurkatü, beherago 

eta hertsiago dohan bat. Alth in Lander RIEV 1911, 596. 2. (BN, S; -kh- VocBN, H (BN, s.v. lauzkatu)). Ref.: 

A (lauka); Satr VocP. "Accorder secours avec attelage, terme de voiturier, secourir un voiturier à traîner sa 

voiture, pour franchir une côte" VocBN. "Lauzkatu behar izan gintuen idiak, nous dûmes faire de deux attelages 

de bœufs un seul de quatre bœufs. On dit également au sens passif, en parlant des bouviers. Lauzkatu ziren, ils se 

missent à deux attelages pour traîner la charge d'une charrette" H. "Ayudar con yunta o tiro de caballerías a un 


mende. 

474


carretero o cochero a arrastrar su vehículo para salvar una pendiente" A. "Reforzar el tiro con una segunda pareja 

de ganado" Satr VocP. v. lauzkatu. 3. "Mettre quatre à la fois, quatre par quatre. Har ezatzu laukatuz, prennezles 

en les mettant quatre à la fois. Ezar ezatzu laukatuz, placez-les quatre par quatre" H. 4. (VocS 140). 

Cuadruplicar. Gisa hortan ibiliz gure Herri guziak, doblatuko edo laukatuko dugu Eskual-Herrian biltzen den 

gauza andana. Herr 25-4-1963, 4. 5. "(BN, S), andar a gatas" A. 6. "Ayudar" A. 

laukeria, leukeria (Dv (V)). 1. Maldad, mezquindad. 2. Cualidad de plano, monótono. Nazkatu egin nau 

munduko lozorroak, nazkatu egin nau bere laukeriak. Txill Let 23. 

laukesi. "Claustro" Lar. Gotiarren erara egindako eleiznagusi galanta du, dagokiyon bezelako 

laukesiyarekin (klaustroarekin). IPrad EEs 1915, 105. 

laukesitu. "Enclaustrado, laukesitua" Lar. 

1 lauki (Lar, Añ, H, A), laurki (L ap. Lh; Lar, H). Tr. Documentado en textos meridionales de los ss. XIX y 

XX, y en Lafitte, Xalbador y Mirande. La forma mejor documentada es lauki; hay laurki en Ayerbe, Zinkunegi, 

Lafitte y Xalbador. En DFrec hay 14 ejs., meridionales. 1. (Sust. y adj.). Cuadrado, cuadro. "Quadrángulo", 

"quadrado" Lar y Añ. "(L; Lf), rectangulaire" Lh. Aldare bat, zeñak idukiko dituen luzeeran bost beso eta 

beste ainbeste zabaleran, au da, laukia. Ur Ex 27, 1 (Ker laukia; Bibl luze bezain zabal, BiblE karratua). 

[Bularreko jantzia] izango da laukia. Ib. 28, 16 (Ker laukia). Ipiñi daiguzan abots guztiok lauki edo kuadro 

baten. A Ezale 1897, 361b. Zurezko mailu laurki xabal bat. Lf GH 1924, 393. Lau gauza ikurtzeko, lau marra 

elkar-loturikan egindako laukia egiten bide zan. ZA RIEV 1928, 589. Kaizu iakineko lauki bat adieraztea, 

alegia, lauki orren alboko lerroa daitekena aurkiturik. Zait Plat 62. [Ba al dakizu] onako lau lerroak berdinak 

dituela azal laukiak? Ib. 63. [Herreraren] eraketak sarritan lauki zuzenak, errektangularrak [dira]. MEIG IX 134 

(en colab. con NEtx). (Metro) cuadrado. Zenbat da sail ori? [...] Bosteun eta amar metro lauki. Bost area 

ta erdi, guztira. Munita 80. 

2. "Quadernal en el navío, zuntoi laurki bat" Lar. 

3. Cuadro (de pintura). Uso txuriyak dute / ematen erriyak, / zelai bustiyak lauki (cuadro) / pintatu berriyak. 

RArt EE 1882a, 168. Mai polita; exer-leku apañak; lauki, lore ta beste edergarri-motak. Alz Bern 49. Uri eder 

artan margotu zituan Etxenak laurkiak (cuadros) eta ur-margoak. Ayerb EEs 1915, 260. Ibazi bakaneko 

aintziñako laurki bat sorgorturik ikustatzen du Rafaelek. "Cuadro". Zink Crit 81. 

4. Marco (de un cuadro). Irudiak urrezko lauki edo kuadroetan ezarrita dagoz. A Ezale 1898, 317b. Lauki 

eder batean ezarririk, irri polit batekin hari so, Theresaren portreta zegoen. Mde HaurB 68. 

5. (H), laurki (H). "Carrément" H. 

6. "(BN-baig), porción" A. 

7. Cuadro (de una obra teatral). Lenengo egintza. Lenengo laukia. Alz Ram 21. Lenengo laukiaren amaia. 

Ib. 38. Iru egintza ta sei laukidun antzerkia Pierre Lotik sortua. Alz Ram 5. 

8. Lote. Lênen-laukitik bigarrenera / aurretik oraindi Irurte; / sega loditu zaiok, berriro / pikatzea dik 

mesede. "Lote". Or Eus 308. 

9. (A Morf 240), laurki (V-gip ap. Iz ArOñ). Cuarto, cuarta parte. "Laurki, laurkixa, (el) cuarto. Una de cada 

cuatro partes" Iz ArOñ. O Naparroa [...], / zure laurki bat bertzerik ez da ni bizi naizen herria. Xa Odol 261. 

10. (V-gip, G-nav). Ref.: Iz Als (bikiyak); Etxba Eib; Elexp Berg. "Laukiyak, [...] cuatrillizos" Iz Als. "Gure 

txakurrak laukixak izan dittu" Etxba Eib. 

- LAUKIKO (Lar), LAURKIKO (Lar). "Quadragular" Lar. 

- LAUKI LUZE. "Quadrilongo" Lar. 

2 lauki (G ap. A; H), nauki (H). (Adv.). Humildemente, llanamente. Erri andietako [...] kateatasunak baño 

naiago du Munibeko Jauregi baserrituan lauki egunak igarotzea. VMg V. 

laukidari. "Quatralbo, cabo de cuatro galeras" Lar. 

laukidi. Tablero. Laukidiak iokalariak erara ipiñi bear dabez, au da, euren eskuma-aldean beeko 

zokondoko laukitxu zuri bat eukiteko eran. A Ezale 1897, 162a (ref. a las reglas del ajedrez). Laukidia txarto 

ipiñita egonezkero, dakusanak, [...] iokoa barriro asi eragiteko eskubidea dauko. Ib. 162a. 

laukiro (H), plaunkiro (Lar), naukiro (H). "Llanamente" Lar. "D'une manière plaine, plate, unie, sans 

inégalités" H. 


mende. 

475


laukitu (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de lauki 'cuadro, cuadrado' y -tu. "Laukittu, cuadrar" AG 

1511. (BeraLzM). (Part. en función de adj.). Cuadrado. v. laukotu. Biztanliak milla-neurkin laukittu batan. 

AG 1511. Japonen eun kilometro laukitu bakoitzeko ez dago ageriko urrutizkin etxe bat bakarra ere. EgutTo 21- 

2-1923 (ap. DRA). 

- LAUKITUDUN. Asko aneika zudu laukitudun [erria]. "Leguas cuadradas". Zink Crit 61. 

laukitu. v. laurgitu. 

laukitxo (Lar), laukitxu. "Casas, en el juego de damas" Lar. v. un ej. de Azkue, s.v. laukidi. 

1 laukizun (H), naukizun (H). "Qu'il faut, qui se doit aplanir, unir, rendre sans inégalités" H. 

2 laukizun (H), laurkizun (H). "Qu'il faut quadrupler, carrer" H. 

lauko (V, G-nav, AN-araq-ulz; Mic 6r, Aq 728, Añ (V)), laurtako (R-uzt), laureko (Sal). Ref.: A; Garbiz Lezo 

145; Satr VocP; Iz Als (arrontzi), R 292, Ulz (iru); ZMoso 61. Tr. Documentado al Sur en los ss. XIX y XX 

(tbn. en J. Etchepare), aunque el primer testimonio corresponde a Beriayn (en la forma laureko). La forma 

general es lauko. 1. Cuarto. "Quarto, moneda" Añ. "Cuarto, moneda de cuatro maravedises. [...] Algunos 

llaman así a la moneda de cinco céntimos" A. "Laurtakoa, la perra chica" Iz R 292. "Moneda de cinco céntimos" 

Satr VocP. "Iru arruntza. Arruntzií? Laukuna; eta geore paratzen éeéz. [...]. Arróntzií; láukuú, arrontzik, el 

huevo valía 5 cént. y aun así no nos ponían. Arrontzatek-e zortzíku balíyo eta bí, biperríz-e irú laukó, eta dirúba 

yon balítz zortzíku etzínen balíoko arróntzik eta guaái?" Iz Als (s.v. arrontzi). "Iru zortziko ta laukuat edo olaxe, 

aproximadamente tres perras gordas y una perra chica" Iz Ulz (s.v. iru). v. laumaraiko. Ebasteko laureko bat. 

Ber Doc 143v. Portuban errial bat / aforan sei lauko. DurPl 63. Igoten dabee berrogeta zortzi laukora ta oneek 

egiten dabee bost errial ta bost lauko ta erdi. Mg PAb 74. Atso gaixuak ondatuko ditu daukazan lauko apurrak. 

Ib. 80. Galiziatik dator / sardina gazia / gere lauko apurren / eroan garria. Zav Fab RIEV 1909, 36. Ogerleko 

bat egin dau bertan / besigu arroiak guztiak; / eta amar lauko ta erdi libreak / lebatz amuan iosiak. Azc PB 65. 

Eun lauko laureun... beste eun lauko beste laureun... ara non diran zortzireun. Ag Kr 149. Bere sakel laukoz 

ondo betea. EEs 1917, 37. Ez al dira bi karatxori lauko batean saltzen? Ir YKBiz 200. Aberatsaren semiak 

eskutau dagikez bere laukuak. Laux AB 13s. Lauko batzuk nundik irabazi, onuragarriago izan zeitekeala. Erkiag 

BatB 27. Ez ete-dira txoritxo bi lauko baten saltzen? Ker Mt 10, 29 (Lç dirutxo batetan, IBe sos batean). 

Josetxok [...] jaurti ebazan kalietan bosteun erreal laukotan. Echta Jos 352. 

2. (H), laurko (Lar), laurtako (R-uzt ap. A). Grupo de cuatro, compuesto de cuatro elementos, cuarteto. 

"Quaternidad" Lar. --Lore oiek jarri itzazu beren tokiyan [...] --Bikuak egiten astia nai al du? --Bikuak ezezik 

irukuak eta laukuak. Alz Bern 49. Lenago iru baldin badira / ai zer nolako laukua! Tx B II 158. Bederatziko 

sailla erdibitu egin zen launako eta bosnakoan. Laukoari Zalgizeko bidea aztertzeko lanbidea eman zion. Etxde 

JJ 258. Palmerak zeuden zutik moztuak eta enborrak launaka artuta, lauko bakoitzean palmera-adarraz gaña 

eginda, estalpea. Anab Aprika 94. 

3. (V, G ap. A; Añ). Cuarteto, cuarteta. Artu egizu lumia ta [...] eratsi eiguzu zapi zuri orretan esan daben 

laukua besteen onduan. Mg PAb 63. Gure euskara ez dala egiña lauko edo zortziko batzuetarako baizik esango 

dute ez gutxik. VMg 89. Oitu ez diralako euskaldunak zortziko ta laukoetara baizik. Ib. 90. Kantetan dira 

letañaak, [...] ta amaituten da, azkenian imiñiko diran berba neurtu lauko edo zortzikuakaz. Ur MarIl 2. San 

Ignazio-ren zeruratzeari. (Laukoak). Aran SIgn 211. Amalau lerro oiek zatitzen dira lau pusketan: bi lauko (edo 

bi laudun) ta bi iruko. LzM EEs 1913, 194. Idaztiño haren azken orrietan: "lauko laburtu" bat eman dugu. FIr 

185. Hamalau bertsoak bi lauko eta bi hirukotan banatu. MIH 256. Mezu nenzan eta ioan nendin bakarrik aurki 

daitezke, bere Pabeko ezbeharrak kontatzen dituen lauko batean eta berean. MEIG IV 103. 

4. (V-och ap. A). Cuadro (de pintura). Lauko edo laurka eder bat dago erakusten Bilboko ispilutegi baten. 

A Ezale 1897, 93b. Lauko aundi bat Mexikora saldu; ogei milla ogerlekoan; beste lauko geienak ere salduak. 

Herr 3-11-1960, 2. Pintatzeko-ta umorea neukala [...] asi nintzan lauko txiki bat pintatzen. Alzola Atalak 46. 

Regoyosen lauko-faltsuak, guzurrezkoak. Ib. 139. 

5. (V, G, L; A Morf 227). (El) cuatro. "El cuatro del naipe" A. Ref.: A; Elexp Berg. Han hemenka baditugu 

hitz batzu, hunenbertzeko batekin (bateko, biko, hiruko edo laukoa) sahetsaren gaineko aldetik. JE Bur 5 (ref. a 

las notas de pie de página). Seiek bostekoa; bostekoak laukoa, [...] laukoak irukoa. [...] Ein ditut errezook. Lek 

EunD 37 (en boca de un adivino). 

6. "(V-m), entierro de segunda clase" A. 

7. "(AN-gip-5vill, arc.), sapo" A. 

8. "Cuarto, aposento, gela" Zam Voc. 

9. "Cuarto, numeral ordinal, laugarren" Zam Voc. 

10. (G-nav, AN-araq ap. EAEL 189; Zam Voc). "Cuarto, cada una de las cuatro partes iguales en que se divide 


mende. 

476


un todo" Zam Voc. 

11. Cuadrado. Iria lauko bat da, luze bezain zabal. Ol Apoc 21, 16 (Ker lauko; Lç, BiblE karratua, He laur 

aldetarik berdin ezarria, TB karratu ekidatua, Dv lau izkinetakoa, Ip laur hegika eginik, Ur (G) lau kantoitan 

egiña, Ur (V) lau alde bardiñetakua). 

12. (Compás de) compasillo. Neurketa-eredurako artzen dan eres-neurriya laukua (compasillo) da eta 

laukua deitzen diyot eres-neurri ontan lau beltz sartzen diralako. LzM EEs 1912, 105. 

13. "Pan de cuatro libras. Por antonomasia el pan de cada día. Makinatxo bat izardi, gizajuak laukua 

irabazteko" Etxba Eib. Lau librako ogiak eitia be obe dok, laukuakin zer jan dagok. SM Zirik 41. 

- LAUKO OGI. "Ogaza de cuatro libras. Lauko ogixa ekiñaldi baten sabeleratu ebalako, Lauko esaten zetsen 

bati Eibar'en" Etxba Eib. Amak [...] jana jartzen zion [...], lauko ogiaren erdiarekin jartzen omen zion. Uzt 

Sas 335. 

- LAUKOAN. "Al galope. Urrupain-go mutilla laukuan ibiltzen dok astuakin" Elexp Berg. 

- LAUKO BATEN. A toda prisa, en un santiamén. Lauko baten joan zan erosta au jaubeari esatera. Bilbao 

IpuiB 20. 

- LAUKOKO (Añ (V), A Morf 227). (Adnom.). "Real de vellón: (V) zortzi laukokoa" Añ. Gitxienez amasei 

laukoko bana edo errial biko bat bijoen artian. Mg PAb 132. 

laukoadroko. Cuadrado. Otar auen izen-numeroak bata bia eta irua dira. Laukoadrokoa dute zorua. Garm 

EskL I 64. Lastotan erabilli oi dan otarra oso gutxi egiten da. [...]. Laukoadrokoak dira. Ib. 64. 

laukoitz (G ap. A), laukotx (V-ger-m ap. A). Compuesto de cuatro elementos. "Cuádruplo" A. "Bi mila kanta 

eskuratu nituen eta arlo laukoitz onetarako yakingai asko ere bai, [...] cuádruple labor" A EY I 11. Abots 

utzezko laukotxa. "Cuarteto a voces solas". Arriaga Lekob 16. Lau izaki uzten ditut zinez maite ditudanak [...]. 

Nere maitasun laukoitz onegatik ar zazu otoi, emaztetzat nere alaba. A Ardi 51s. Tétraktys zeritzan laukoitza. 

Zait Plat 56. Bigarren zati luzea bera ere paralelismu bikoitzez, hirukoitzez eta laukoitzez josirik dago. Zarate 

ELit 27. v. tbn. Alzola Atalak 88. 

laukonde (V-arr-m, G), laukunda (G-goi). Ref.: A (laukoitz); A Apend; JMB At (bikunda). 1. "Cuádruplo" A. 

"Cuarteto" A Apend. "Cuádruple" JMB At (s.v. bikunda). 2. Cuadrado. Gure Euzko-Erriak 22800 aneurkinlaukonde 

edo kilometro kuadratu ditu. Euzkel-Egutegi 11-4-1923 (ap. DRA). 

1 laukor. Cuartanas (ref. a las fiebres). Beñ sukar irukorrak, beñ laukorrak, utzi zuten indargabeturik gure 

Santua. Bv AsL 108. 

2 laukor. "Barba de cabra" BeraLzM. 

laukota. v. 1 laukote. 

1 laukote (V-arr-oroz, G ap. A), laukota. Cuarteto, compuesto de cuatro elementos. "Cuádruplo" A. 

Laukota atera eben / Loiu-ko erritik. EusJok II 109. Laukote onek iñoren / kejarikan eztu. Basarri in Uzt Noiz 45. 

Nikolasek [...] eman ziona, Amadis Gaula-koaren laukotea izan zan. "Los cuatro de Amadís de Gaula". Berron 

Kijote 75s. 

2 laukote. Llano, sencillo. Nexkatxa gazte eder laukote batekin topo egin nuen. EG 1955 (1-2), 19. 

laukotsu. Cuadrado. [Epai-bularrekoa] laukotsu ta bikoitza izango da; arra bete luze ta arra bi zabal. Ol 

Ex 28, 16 (Dv lau izkinetakoa, Ur, Ker lauki, Bibl luze bezain zabal, BiblE karratua). 

laukotu. (Part. en función de adj.). Cuadrado. v. laukitu. Kortzegatar baten borda, gela laukotu bat 

besterik ez dezu izaten. NEtx Antz 141. Ate ta panta guziak laukotuak ziran. Ol 3 Reg 7, 5 (Ker laukotu; Dv lau 

hegitako, BiblE lau alderdidun). Neuma laukotu hauek. "Neumas cuadrados". MEIG IX 124 (en colab. con 

NEtx). 

1 laukotx. "(V-m), cierta especie de nuez" A. 

2 laukotx. "(V-oroz), bolo pequeño que se coloca en distinto lugar que los demás" A. 

- LAUKOTXETAN EGIN. "Laukótxetan, bikótxetaa eiñ, koótxetan eiñ, en el juego de la tala, hacer los tantos" 

Iz ArOñ. 


mende.


laukotx. v. laukoitz. 

laukotxo, laukotxu. (Dim. de lauko). Cuartillo. Edari pitiña bere urdailleratuaz, jaso ta erneragin deutsa 

adorea ezagunean; arturiko laukotxuak dirala bide. Erkiag BatB 195. 

laukun (L ap. Lh; H (S)), laurkun (O VocPo 72 SP, Dv y A). 1. "Quaternaire" O VocPo 72. "Quatrain, 

quaternaire" SP. "Qui est composé de quatre, quadruple" H. "Que tiene cuatro. Nabar laokün. ArmUs 1899, 53" 

DRA. Huna non demadan ene ontasunen erdia jende beharrei; eta norbaiti egin izan badiot zerbait bidegabe, 

laurkun bihurtzen diot. Dv Lc 19, 8 (Lç halako laur, He halakorik laur, TB lauretan, Brunet lau bider geiago, 

Ol, Or, Ker, BiblE lau halako, Leon batentzat lau). Onen erdiak ez ote du egingo laukun beserdiko azala? Zait 

Plat 66. Zortzi beserdiko azala, berriz, zenbateko lerroz daite? Ez ote du onek aren laukuna ekarriko? Ib. 66. 

Lau aldiz onenbeste ote da bikun? --Ez, Tzeu'arren. --Zenbatekoa, beraz? --Laukuna. Ib. 66. 2. "(S), action de 

traîner une charrette en y attelant deux attelages de bœufs" H. v. lauka, lauzka. 

laukunaka. "(S), à deux attelages, à quatre bœufs" H (s.v. 2 lauzka). v. lauka, lauzka. 

laukunatu (H (S)), laurkhunatu (S ap. Lrq). 1. Ayudar con yunta o tiro de caballerías a mover un carro. 

"Ajouter à un attelage un attelage de secours" Lrq. v. lauzkatu. 2. "(S), auxiliar" A. Egün batez, hortik elkhi 

haurrek Xiberoa untsa laükhünatüko die. Herr 19-3-1959, 3. Parisek ezpalu kartiel hurrunak laukhunatzen ahal, 

Bilbaoko nausi uskaldunek elukieia guretzat zerbait egin nahi? Davant Herr 20-9-1962, 4. 

laukunda. v. laukonde. 

laukune. 1. "Lauküne (S), auxilio, ayuda" A. 2. (S ap. Lh), laukunu (+ -kh- S ap. Lh), laurkunu (-kh- S ap. 

Lrq). "Attelages de secours (vaches ou mulets)" Lh. 

laukuneria (Lar H). 1. "Quartana" Lar. "Fièvre quarte. Lau egunetako sukharra, fièvre qui revient tous les 

quatre jours" H. 2. "Quartanario" Lar. 

laukunu. v. laukune. 

laukutz (V-gip ap. A e Iz ArOñ). Azkue remite a laukun 'cuádruplo'. "Laukutz, beste laukutza an dao, el otro 

cuarteto (de ovejas) está allí" Iz ArOñ. 

laulio. Oriol, oropéndola. Xori hunek [horioletak] badu izen lerro bat: xori horia, ttorrotta, laulioa. Dass- 

Eliss GH 1924, 227. 

laumarai (V ap. A; Lar, Añ (V)), lamarai (Vc ap. A), lamai (V-gip ap. Etxba Eib), laumari (A Apend). 

"Quarto, moneda" Lar y Añ. "Cuarto, moneda antigua de cuatro maravedises" A. "Lauziria pupua ta laumaria 

mantarra" A Apend. "Lau zuriren pupua ta lau marairen mantarra, dolor de cuatro blancas (un ochavo) y 

emplasto de cuatro maravedís (un cuarto) (V)" A EY III 280. "Lamai balio ez daben gauzian gora-bera, 

auzixetan bizi dira" Etxba Eib. "Ainbeste zaratakin, ez dauka lamai indianu orrek" Ib. "Lamaiñ pupua eta lauzin 

trapua, se dice de la persona quejumbrosa que todo lo dramatiza como los niños malcriados" Ib. (Prácticamente 

en todos los ejs. es 'cuatro maravedís', no la moneda de ese valor). v. lauko, laumaraiko. Ardi ta imitxa 

bakotxeko laumarai esketan [dau]. Mg PAb 74. Lamarairen edo zortzimarairen baliua ostzeia. CrIc 112. 

Kutiziotsu diru zale bat ikusiko dozue [...] pena emoten deutsala laumarai askatuteak, limosna bat egiteak. Añ 

MisE 142s. Puskaka ostubagaz, gaur lauzuri, bijar laumarai, etzi zorzimarai. Astar II 155. 

laumaraika. De cuarto en cuarto (ref. a la moneda). Eranzungo zeuzkijue eurai ostu deutsazubela puskaka 

edo lauzuri laumaraika? Astar II 156. 

laumaraiko (V; Lcc, Añ (V), H), laumariko, lamaraiko (V), lamariko, lamaiko (V-m-gip). Ref.: A (laumarai, 

lamarai, lamaiko); Etxba Eib y Elexp Berg (lamaikua). "Lamaiko, lau maraikoagaitik askok esaten dabe edo 

eben, diru au egoanean" A Ezale 1897, 150b. "Pièce, monnaie de quatre maravedis" H. "Cuarto, moneda antigua 

de cuatro maravedises" A. "Lamaikuari begira bizi da" Etxba Eib. v. lauko, laumarai. Tr. Documentado en 

Azkue, D. Aguirre, Otxolua, Erkiaga y en un ej. de EEs. Emplean laumariko Azkue y D. Aguirre; hay lamaraiko 


mende. 

478


en EEs, lamaiko en Otxolua y lamariko en Erkiaga. Konturako dira atzamarretan darabilguzan lauzurikolaumarikoak! 

A Txirrist 253 (dos líneas más abajo laumaraiko). Egin oi zituen billeratxoak, lauziri laumarikoak 

ogetamaikan jokatuaz. Ag Kr 130. Nik lamaraiko bi baño etxuadaz. EEs 1924, 156. Lamaiko baten erosi letteken 

txori baten balijorik be ez ete-dogu? Otx 50. Lekeition laumaraiko dirutxo bat bere sartzen eutsen. A EY I 448. 

Enorrak osatzeko laumaraiko bategaz igortzi ta dirutxo ori bide-kurutze baten izten zan (V-m). A EY IV 240. 

Sabelean, gose-egarria. Zarpan zuloa ba leu ainbat: lauzuriko lamarikorik ez. Erkiag BatB 116. 

- LAUMARAIKOARI BOTA. "Lamaikuari bota, poner una moneda de cobre contra la cual jugaba nueces el 

que las tenía, por si la suerte favorecía al de la moneda y se hacía con ellas, con las cuales podía seguir jugando. 

Lamaikuari bota bost intxaurrekin!" Etxba Eib. 

laumari. v. laumarai. 

laumutur. "(V), engaño" A Morf 593. 

- LAUMUTUR EGIN (V-gip). "Orrek ein txak iruzur ta lau mutur, ése le ha engañado" Iz ArOñ (s.v. iruzur). 

laun. v. lagun; 2 lau; laurden. 

launa (gral.; Dv, H), laurna (L; SP, Ht VocGr 338, H), laune (V-ger-arrig-m-gip, AN-erro-olza), laura (AN- 

5vill, L-sar-ain, Ae, S), laure (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 164; A (launa, laurna); EI 73; Lrq (launa); Gte Erd 40. 

Tr. Documentado en Leiçarraga (laurnazko) y en textos meridionales de los ss. XIX y XX. Hay launa en los 

textos occidentales; en los orientales se documenta la forma laurna. 1. (Distributivo de lau). Cuatro cada uno; 

cuatro a cada uno. "Laurna soz, à quatre sols chacun" SP. "Baduzue launa, vous en avez quatre chacun. Eraman 

dezagun launa saski, portons chacun quatre corbeillées" H. "Bina duro, iruna duro, launa duro, [...] (G-azp, 

AN-gip)" Gte Erd 40. Arkume berritakoak erosten ziran launa errealean. Izt C 172. Irabaztan du kostiua eta 

irur pezeta, maiatziaraz gero, irabatzen dei, laurna, eta kosturik bage. Mdg 138. Atzo saldu niyozkala onen 

igualak launa peseta, amairu. Iraola 77. Launa kana beteko / ginduzen tronkuak. EusJok 85. Baitegian itxi zun 

launa gudamutileko lau sailtxoren zaipean. Ol Act 12, 4 (Arriand, Ker, BiblE launa gudariko lau talde; Lç 

laurnazko, He laur soldaduetako laur banda, TB laur soldadotako). Iru aldiz irabazi-ezkero, berrirotzeko 

gutxienez launa urteko tarteak bear ditu. Ldi IL 98. Ai jauna! Arroltzeak laurna! '¡Ay Señor! ¡los huevos a 

cuatro!'. ZMoso 63. Puntua jarrita orain / iruna edo launa, / auxen da lanbidia / jartzen didazuna. Uzt Noiz 102. 

[Irakurleak] ez du ikusiko, beharbada, bi liburu hauen launa sailen taxua zernola sortu den. MEIG III 144. Iru 

aziotara / berrogei ta launa. EusJok II 14. Berrogei ta launa oñ / iru aziyotan. Xe 289. Ogei ta launa bertso. Ud 

162. Bi, lau, seina laurleko aizatu bear izan ba-dituzte ere. Ldi IL 104. (Con -ko, adnom.). Irunako 

igikera au garai-eresirako egokii den bezala, ala da launakoa negar-eresirako. Or LEItz 51. Launako utsa 

berdiñegii da, minbakarra; baña bosnakoaz naste, ez dirudi ain motela. Ib. 51. 

2. De cuatro en cuatro. Aste artean eginiko puntu guztiak launa biltzen zituen bertsoetan. Arti Ipuin 36. 

Liburuak launa hartzen zituen. Ib. 37. 

- LAUNAN. "(V), de cuatro en cuatro" A. 

- LAUNARA. "Los niños de Lekeitio [V-m] dicen mucho banara, binara, irunara y launara por banaka, 

binaka... etc., en el sentido de jugar a lanzar al bocho una, dos o tres nueces por cada jugador. Nosotros sus 

precursores, decíamos ba-pat, bi-bi, lau-lau en lugar de banara, binara, launara que me suenan a neologismos 

inconscientes" A Morf 237. Cf. BINARA, HIRUNARA. 

- LAUNATAN (S ap. Lrq; H). "Chacun quatre fois. Oihu eginen duzue launatan, vous crierez chacun quatre 

fois" H. "Quatre fois chacun. Launatan izan gitzotzü, nous sommes allés le voir (ou la voir) quatre fois chacun" 

Lrq (s.v. -natan). 

- LAUNAZKO. "Groupe de quatre hommes, de quatre soldats" H. Ezar zezan presoindegian eta eman ziezén 

laur laurnazko jendarmesi begiratzera. "Quatre quatraines". Lç Act 12, 4 (Ker, BiblE launa gudariko lau talde). 

launaka (V, G, AN, BN, S, R; H), laurnaka (Lecl, H). Ref.: A (launaka); Lrq (launaka, -naka). De cuatro en 

cuatro. "Chacun quatre. Hartzaitzue launaka, prennez les quatre chacun, quatre à quatre, quatre par quatre, 

quatre à la fois. Launaka lerrokatuak, mis en rang quatre à quatre. Launaka eramanak, emportés quatre par 

quatre, quatre à la fois" H. "Launaka ükhenen tüzie, vous les recevrez quatre par quatre" Lrq (s.v. -naka). v. 

launazka. Enborrak launaka artuta. Anab Aprika 94. Potkie-ko behokak launaka uztartuta. 'À quatre'. Ibiñ 

Virgil 99. 

launakatu (V, G, AN, Sal, R ap. A), laurnakatu (S (Foix) ap. Lh). "Distribuir de cuatro en cuatro" A. 

"Ranger par quatre" Lh. v. launazkatu. 


mende. 

479


launako (c. sg. A), launango (V-ger). 1. "Distribución a cuatro" A. v. launaka, launazka. Bederatziko 

sailla erdibitu egin zen launako ta bosnakoan. Etxde JJ 258. 2. "(V), cierta parte del juego infantil de las cinco 

piedras; consiste en coger cuatro de golpe, mientras la canica da un bote" A. 

launango. v. launako. 

launazka (L, BN, S; Dv, H), laurnazka. Ref.: A; Gte Erd 40. De cuatro en cuatro. "Quatre par quatre" Dv. 

"Chacun quatre" H (s.v. launa). "Launazka hurbiltzen ziren (BN-ciz)" Gte Erd 40. v. launaka. Zortzi 

kongreganistetarik, launazka, aldizkatuz, [...] egoitekotzat Jesu-Kristoren adoratzen. JesBih 423. Agertzean 

launazka zortzi pilotari, / gazteria emaiten irrintzirinari. Hb Esk 213. Mariñelak eman ziren zirgan, launazka, 

batzu unhatu zirenean bertzeak. Prop 1893, 26. Errebotan ari dira, esku larruz, laurnazka. Darthayet Manuel 

389 (ap. DRA). Launazka jartzen dira [bersuak]. JE Bur 144. Launazka elgarreri lotuak, lotuak'ta lokartuak... 

Barb GH 1926, 130. Mahain berean yarriz lau edo seirazka. Hb Esk 188 (tbn. el mismo ej. en Arb Igand 144). 

- LAUNAZKAKO. "Qui est par quadrilles. Launazkako dantza, pillota jokoa, danse par quadrilles, parti de balle 

quatre contre quatre" H. 

launazkatu (L, BN, S ap. A; Dv). "Mettre quatre par quatre" Dv. "Poner de cuatro en cuatro" A. v. 

launakatu. 

launbero. v. 1 lanbero. 

laundara. v. lautada. 

laundu. v. 1 lautu; landu. 

laune. v. launa. 

launka. "(G-goi), gajo de la nuez" A. 

launkuna. v. lau-une. 

lauñan. v. LAU OINEAN. 

lauñeko. v. lauoineko. 

lauogei, lauhogoi. v. laurogei. 

lauoineko (-oñ- Añ (V); -oiñ- Vc, B ap. A), lauñeko (Añ (V)), lauroineko, lauoinko (Lar, Añ, H), laroñeko 

(Bera), lauroinko (Lar, H), lagoiñoko (V-ger ap. A, s.v. langita). Tr. Documentado desde mediados del s. 

XVIII en textos meridionales. La forma má empleada es lauoineko (junto con sus distintas variantes fonéticas - 

oñ-, -oiñ-). Hay lauroineko en Mendiburu (-oñ-), Olabide (-oñ) y Orixe (-oin- y -oiñ-), y lauoinko en Lizarraga 

de Elcano. 1. Cuadrúpedo; cerdo, marrano. "Quadrúpedo, cuadrúpede, cuadrupedante" Lar. "Cerdo, marrano: 

(V), txarria, lauñekoa" Añ. "Puerco, animal: [...]; (c.) lauñekoa, urdea" Ib. "Cuadrúpedo, se aplica en V casi 

exclusivamente al cerdo" A. "Laroñeko, cerdo (1895)" AG 399. "Laroñeko, cuadrúpedo (1896)" Ib. 902. Bete 

ziozkan [...] laur oñeko zikiñez bere jauregi bera ta jauregiko gauzak. Mb IArg I 119. Lau oñekuak batzuk dira 

ordotsak, bestiak aardijak. Mg PAb 87s. Txarrijak berak, [...] daukaz izen asko. Batzuk esaten deutsee, 

lauoñekua; bestiak belarluzia. Ib. 87. Ilten dogu lauoñeko gizena, idi lodi zezin ederra dabena. Ib. 93. Lurreko 

lau oñeko ta egazti guzien artean betiko pakea. VMg 56. Otso ta lau oñeko askoren odola. Ib. 50. Noiz artean 

lau oñekoen eran bizi nai dezu aragiaren atsegin lizunen ondoren? AA III 464. Ez egijezu gauza santuba 

txakurrai emon, ez, gauza estimaubak lau oinekuai bota bere. fB Ic III 234. Ontzi onetan zetozen lurrean 

dabilzan lau oñeko bizidun guziak. Lard 498. Bazkalostean doaz / alperrak lotara / lau oinekoa ianda / doialez 

kortara. Azc PB 328. Idi-batzaldietan, gaur legez sarituriko lauoinekoa, sei ilebete igaro barik, ezta bigarrenez 

saritua izango. Ezale 1897, 47a. Egazti, lauroñeko ta [narrasti]. Ol Rom 1, 23 (Ker lau-oiñeko, BiblE lauoineko 

abere; Lç laur oinetako bestien, He, TB, Bibl laur zango(e)tako [...], Dv lau hatzetako abere). Gizona 

adimendun, errazoedun aberea da-ta, bere burua lauoñekoen mallara eratsi nai ezpa-dau [...]. Eguzk GizAuz 

96. Ez al ninduzun egin Zuk eta lauroiñeko ta egaztien aldean iakintsu egin ere? Or Aitork 125 (168 lauroineko). 


mende. 

480


(Uso adj. y adnom.). Esker onak opa ta eskeñi bear deutsaguzala [...] irudi ez gaitezan txarri lauoñeko 

eskerbageari. Añ MisE 79. Jangoikoak ginduzke egin arrai edo animale lauoinko edo arbole edo arri edo bertze 

edozein gauza lurreko (295). LE-Ir. Lau-oñeko gizonak ere badira? Arr GB 114. Gizaki lauroñeko edo narrasti 

satsuen zerbait ikuttutakoan. Ol Lev 7, 21 (Dv, Ker, Bibl, BiblE abere). Hegazti, lauoineko abere eta narrastien 

[irudiak]. BiblE Rom 1, 23. 

2. lauroinko (H), lauoinko (Lar, H). "Patillas, el demonio, lau oinkoa, galtxagorri" Lar. "Ce mot s'applique en 

G, L au diable, quand on evite de l'appeler de son nom" H. 

lauoinka (V, G, AN ap. A; H), lauroinka (B ap. A; H), laurenka (Dv, que cita a Goyhetche, H (V, G, L)), 

laurinka (Aq 907 (AN), H (V, G)), laureanka (R ap. A), laureinka (Deen I 422), laroinka. Tr. Documentado 

en textos meridionales de los ss. XIX y XX (tbn. en Mendiburu), y en Axular y Goyhetche. Lauoinka es la forma 

más empleada. Hay lauroinka en Axular (-oiñ-), Mendiburu y Zavala (en estos dos últimos junto a lauoinka), 

laurenka en Goyhetche y laroinka en B. Aizkibel. 1. Al galope. "Cabalgar rápidamente" Deen I 422. 

"Lauroinka, au galop, id. lauoinka, laurenka, laurinka" H. Azkue cita para esta acepción a Añibarro, pero éste 

sólo da 'andar a gatas'. v. lauhazka. Zaldia bezala laur-oiñka, [...] koleran abiatuz gero, gaitz da baratzea. 

Ax 291 (V 193). [Herbia] intzura baten hegitik zoalarik laurenka, / igelak ikhusten ditu yauzten urera osteka. Gy 

117. Galaia laurenka badioa itzuri, / xara, mendixketan gaiñdi. Ib. 138. Zaldia laroinka, basuaz aurrera. BAizk 

in Onaind MEOE 636. Behor-gaiñean lauroinka (S). A EY II 362. Ernari dauden garaian, [...] ez ditezela 

lauoinka belardietan ibilli. 'Au galop'. Ibiñ Virgil 97. 

2. (Lar, Añ, H), lauroinka (G, AN-gip-araq ap. A; SP Dv, Aq (G, AN) 907, H, A Apend s.v. lauoiñean), 

laurenka (AN-5vill ap. A), laroinka. A cuatro patas, a gatas. "(Andar a) gatas" Lar y Añ. Laur-oinka ta 

arrastan lurrean [dabiltza]. Mb OtGai I 196. Asi giñan noizbait igitzen, baña lau oinka edo arrastan. Ib. 17. 

Lurrean lau-oinka dabiltzan abere edo animalietatik [...] pare bana. Ub 16. Txakurrak lau-oinka / basauntzak 

ega. Zav Fab RIEV 1909, 28 (29 laur-oinka). Goitik bera iya lau-oinka jetxi bear izandu zuten Ama Birjiña 

agertzen zen lekura. Goñi 32. Aldapa aundia igo-bearra ta arkaitzetan lauoinka ta apoka ibilli-bearra. Or SCruz 

104. Lauoinka edo egaldi betean Crau-ra aldatzen dire. 'À quatre pattes'. Or Mi 77s. 

3. (H), lauroinka (H), laurenka, laurinka (Lar, Izt). (Sust.). Galope. Bastoi ukhaldika / darama abrean 

laurenka. Gy 23. Gurdizaiek nekez zaldien lauoinka geldi erazita. 'Carrera'. Zait Sof 30. Zaldia aruntz gidatuaz, 

lauoinka trixte askian bentaraiño etorri zan. "Galope". Berron Kijote 191. 

- LAUOINKAN (laur- H), LAUOINKAZ (laur- H). "Même signification que lauhazka [q.v.]" H (s.v. lauoinka). 

lauoinkarazi (H), lauroinkarazi (H). Harriet remite a lauhazkarazi (q.v.). 

lauoinkari (H), lauroinkari (H), laurenkari (H), laurinkari (H). Harriet remite a lauhazkari (q.v.). 

lauoinkatu (H), laureankatu (R ap. A), laurinkatu (Lar). "Galopear" Lar. "Galopar" A. v. lauhazkatu. 

lauoinko. v. lauoineko. 

lauoinkoar. "Quadrupedal" Lar. 

lauointxuri, labointxuri (Lar), laboitxuri (H (V, G)). "Cuatralbo" Lar. "Alezan qui a les quatre pieds blancs" 

H. 

lauorri. v. laborri. 

lauorrira(tu) (V-gip ap. Iz ArOñ). "Lauorrira da (arbixa), ha llegado a tener cuatro hojas. Lauorrira ezkero" 

Iz ArOñ. 

lauorritu. "Lau orritu, lau orriketia, llegar (el nabo, etc.) a sacar 4 hojas" Iz ArOñ. 

lauhortz (V-gip, G-goi-to; H (G)), laortz (G-goi). Ref.: A (lauortz); P. Urkia EEs 1930, 44; Etxbe EEs 1931, 39; 

EAEL 139; AEF 1960, 60. 1. Arado o rastrillo de cuatro púas. "Lurra jaso ta iraultzeko lau ortzeko area" (Vgip) 

P. Urkia EEs 1930, 44. "Lau ortz dituen tresna, arbilurrak maneatzeko-ta" Etxbe EEs 1931, 39. "Rastrillo 

de cuatro dientes llamado lauorza" Arin AEF 1960, 60. Cf. ConTAV 5.3.1, 158: "Una harea de fierro p(ar)a 

labr(anç)a de las tierras y más en un lauorz y más en un par de layas de labrar" (Motrico 1632). Nekazariak 

[...] oi darabiltzaten erremienta eta gauzen izenak. [...] Lauortza, besarea [...]. Izt C 232. 2. (V-ger ap. A), 

larortz (Bera). Tenedor. Sendakiñ orrek, toki askotako eltzeak ikusi ditu, izen andiko lau-ortza dauka; [...] 


mende. 

481


jan-batzar alaiak gertatzen ere badaki. Ag G 349s. Aragi erre ta erregosiak (jaten dira), gallubeta edo aiztoa 

eta larortzaz. EgutTo 27-6-1919 (ap. DRA). Antxina, aragia yateko ez omen zan inon ere lauortzik erabilten. A 

EY I 145. Erresakon bete okela egosari (gisadua), ainbat lauortz gixon legez. Ort Oroig 124. 

- LAUHORTZEKO (V-gip ap. Etxba Eib), LAUHORTZETAKO (Lh). a) "Tenedor. Lau-ortzekuakin nai izaten 

eban baraua austia" Etxba Eib. Lau ortzakuak edo tenedoriak ordoitubak! Sor AuOst 94s. Amabi kutxillo ta 

amabi kollara, / amabi lauortzeko guztiak zidarra. AB AmaE 280. Burdiñazko lauortzekoak eta kollarak maijira 

danean ipiñita. Ag Kr 48. b) (AN-erro, S). Ref.: Inza EEs 1915, 210; Lrq; Lh. "Ardiari ta auntzari beren adin 

bakoitzetan beste izen batzuek ere ematen dizkiote. [...] Primela edo biortzekua, bi urte ditunean; lau ortzekua, 

iru urte ditunean (AN-erro)" Inza EEs 1915, 210. "Lauhortzeko, jeune brebis de deux ans" Lrq. c) (G-goi, L, 

BN). Ref.: Lh; AEF 1926, 46. "Pioche à quatre dents" Lh. "Nabar, iruortzeko, lauortzeko y besarea, arados de 

uno, tres, cuatro y varios dientes respectivamente" AEF 1926, 46. 

laupa. Beorrain laupa. (Interpr?). HerVal 155. 

lauparda, luparda (V-gip ap Elexp Berg). 1. Borrachera. "Iez San Martzialen guk arrapau giñuan lupardia 

guk" Elexp Berg. Kaxkurrio etxian sartu zan egundoko laupardiakin (mozkorra). SM Zirik 120. 2. "Helada 

fuerte. Gaur gabian kriston lupardia bota jok" Elexp Berg. 

laupe. "Cuarto nieto, laupea" Izt 78v. v. ILOBA LAUPE. 

laur. v. labur; 1 lau. 

laura. "Cruz" Dgs-Lar 5. 

laura. v. launa. 

laurarka. "Tetrágono" Lar. "Cuadrilátero, laurarkea" Ib. 

lauraun. v. laurehun. 

lauraurka. v. laurka. 

laurhazka. v. lauhazka. 

laurbata (det.; Lar H), laurta (det.; Lar), laubata (det.; H). Cuaderno. (Pl.). "Quadernas, en el juego de 

tablas" Lar. 

- LAURBATEKO (Lar H). "Quadernario, laurbateko laurrezkoa" Lar. "Quaternaire" H. 

laurbatu (Lar H). "Encuadernar" Lar. "Encuadernado, laurbatua" Ib. 

laurbatxo. "Quadernillo" Lar. 

laurbatzaile (-tzalle Lar H). "Encuadernador" Lar. "Qui met en cahier" H. 

laurbatze. "Encuadernación" Lar. 

laurden (V-arr-m-gip, G, L, AN, BN, S, R; SP, Urt IV 166, Ht VocGr 411, Lar, VocS 140, Añ (G, AN), Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, H, Lf Gram 176), laurdien (A Apend), lauren (V; Mic 6r, Lar, Añ, Izt, H (V)), laren (A 

Morf 239), laen (V-gip), laun (V-m; A Morf 239). Ref.: A (laun, laurden, lauren); Lrq; Iz ArOñ; EAEL 189; 

Elexp Berg (laren); Gte Erd 209 y 244. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde Leiçarraga. La 

forma general es laurden. Hay lauren en los textos vizcaínos (tbn. en Iztueta), alternando ambas formas en E.M. 

Azcue, Moguel y Azkue. En DFrec hay 45 ejs. de laurden y 2 de lauren. 

1. Cuarto, cuarta parte. "Cuarto de alguna cosa, laurena" Mic 6r. "Laurdena, le quart" SP. "Falcidia, 

ondasunen laurdena" Lar. "Ferrado, medida de Galicia, anega laurdena" Ib. "Cuadra, en el navío, ontziaren 

atzeko laurdena, laurena" Ib. "Quarto de hora, ordu laurena, laurdena" Ib. (v. tbn. Añ). "Cuartilla de papel, 

pliego laurena" Ib. "Cuartillo de vino, txopiña, pitxer laurena, otxaba laurena" Ib. "Cuarta parte" Añ. 

"Laurdenaz onthua, avantagé du quart d'un héritage. Kaltearen laurdena ene gain hartzen dut, je prends sur moi 


mende.


le quart du dommage" H. "El cuarto. [...]. Ordu-laurena, el cuarto de hora. [...]. Laurena bada, si es cuarta 

parte" Iz ArOñ. "Billotx erdixa geixegi izango da ta larena erosizu" Elexp Berg. "Orren laurdenikan ere ez du 

jaten (G-azp-goi, AN-gip, BN-arb), orren laurenipe eztau jaten (V-arr)" Gte Erd 209. Eman zekién bothere 

lurraren laurdenaren gainean. Lç Apoc 6, 8 (Ker lauren, Ol, BiblE laurden; TB laurgarren parte). Untziak [...] 

karga handia iasaiten du. [...]. Hirur laurdenak betheagatik ere badabilla. Ax 115 (V 77). Bada bertzerik ere 

hunelako kasurik eta exenplorik anhitz, gaitz baillizateke, laurdenen ere kontatzea. Ib. 351 (V 233). Erloju 

laurenez. "Por un cuarto de hora". Cap 128. Oren laurden batez gogoan iragan zaikun banaloria airatua. SP 

Phil 158 (He 160 laurden). Badauka hamasei berga eta laurden. Volt 261. Untza laurden bat espezia itze. Mong 

589. Etzituen bataiatu beragandik legeko misteri andiak ikasi zituztenen laurdenen laurdenak ere. Mb IArg II 

269. Probinzia guztian ez da arkituko legua laureneko bidasti bat bakarra ere. Izt C 75. Gizonen hurren laur 

laurdenak, [...] / barku ortan phozik enbargatzen dire. "Les quatre parts". Gy 203. Hamekagarren mende hiru 

laurdenetan, / sakratzean Ramirez eskal-herrietan. Hb Esk 66. Bialdu zidan txerri laurden bat. Zab Gabon 70. 

[Kanaren] puntan aspandar pieza laurden bana. Apaol 66. Hiru oren laurden baino gehiago eman dute, ezin 

idekiz. HU Zez 170. Legorrean irabazten dabe aloger laurena edo aloger erdia. Ag Kr 78. Kristau-ikasbidearen 

lenengo laurdena. KIkG 8 (KIkV 11 laurena). Euskera umetan erdi-ikasi, gero erdi ortatik iru laurden atzendu. 

Ldi IL 62. Ogeita bat laurdena gutxitan / or nonbait egin lezake. "Veintiún minutos menos cuarto". Or Eus 231. 

Oraino ez dauzkitzut, ene jaun gaixoa, erdiak ez eta laurdenak ere erran. Lf Murtuts 19. Hirur oren laurden [...] 

emaiten baitzituen bere mezaren erraiteko. Zerb Azk 77. Aintziko urerat / ilhargi-laurden bat erori zen. Mde Po 

15. Sentitzen nuenaren laurdena ere ez nioke besteri sentiaraziko. Txill Let 39. Ordu laurden baterako 

atsegingarri izan daitezken paradojak. Vill Jaink 54. Erloju batek ordu laurdena jotzen du. Lab SuEm 166. 

Duela mende laurden bat, martxoko egun batez. Xa Odol 157. Naiago nuke oraintxe laurden bat ogi. "Cuartal de 

pan". Berron Kijote 203. Ezin uka mende laurdena doala, [...], 1956-tik 1981-era. MEIG I 261. 

v. tbn. EZ Eliç 166. CatLav A 7v (V 8). He Gudu 123. Cb Eg II 99. Mih 87. Brtc 10. HerVal 250. Mg CC 216 

(239 lauren). AA I 459. Dh 51. Jaur 393. Arch Fab 199. Lard 109. Dv LEd 180. Ip Dial 56. Bil 172. ECocin 5. 

Arch Gram 121. Bv AsL 182. Sor Bar 57. Arr May 9. Urruz Urz 13. Elzb PAd 50. Elsb Fram 109. Jnn SBi 170. 

Arb Igand 27. Azc PB 258 (250 lauren). Goñi 64. A Ardi 52 (BGuzur 133 lauren). StPierre 28. EusJok 25. Barb 

Sup 108. Ox 203. Const 34. Alz Ram 99. FIr 138. TAg Uzt 72. JAIraz Bizia 44. Munita 115. Etxde JJ 204. Anab 

Poli 42. Izeta DirG 120. Salav 74. Ardoy SFran 336. NEtx LBB 184. Uzt Noiz 89. Lauren: Mic 13r. Añ EL 1 17. 

VMg 7. fB Ic I VIII. Astar II 197. CatLlo 75. Ur MarIl 92. AB AmaE 313. EE 1885a, 435. Itz Azald 109. Echta 

Jos 38. Kk Ab II 81. Enb 142. Eguzk GizAuz 109. Canc. pop. in Or Eus 110. Bilbao IpuiB 80. Erkiag BatB 61. 

Alzola Atalak 47. 

Cuarto (ordinal). Setemeren laurdenian, mila zazpi ehün eta hirur hogei eta hamabi den urthian. Mercy 9. 

"Quarto de parentesco, aldea, laurena" Lar. 

(Medida de longitud). "Quarta de vara, laurdena, laurena" Lar. v. KANA-LAURDEN. 

"Quarto creciente, cuarto menguante de la luna: [...]; cuarto creciente, irargi laurena" Añ. 

(Ref. a la hora). "Lau ta laenak die" Elexp Berg. "Zazpi eta laurdena (G-azp), zazpiak eta laurden (G-goi, 

AN-gip, BN-arb, S), hirurak eta laurdenetan (BN-ciz-arb, S), [...], zazpirak eta laurenak dire (V-arr), irurak eta 

laurenetan (V-gip), zazpirak laurden gutxi da, dira (G-azp-goi), zazpiak laurden gutxi da (G-azp, AN-gip, BNarb-lab), 

[...] hiruak laurden bat guti (S), [...], bostak lauren gitxiegoak (V-arr), ordu bata laurden gitxiegoak 

(V-arr)" Gte Erd 244. Eguerdi laurden guti zen. Barb Sup 135. Eguardiko amabiak laurden gutxitan. Muj 

PAm 46. Zortziak eta laurden da. JE Ber 86. Labak laurden gutxiagotan jaikitzen zan. Anab Poli 41. Hamabi ta 

laurdenetan athera ziran. Osk Kurl 189. Bi saio dira. Eguerdikoa, 12 eta laurdenetatik ordubietara izaten da. 

MEIG I 100. v. tbn. HU Zez 93. ArgiDL 128. Lab EEguna 107. 

2. (Los cuatro) cuartos del cuerpo. Ikara jabilt / lau laurenok bildurrez. Lazarraga (B) 1203v (cf. lau 

aragiok en fórmuals similares TAV 3.1.6 e ib. 3.1.9). 

3. (Fiebre) cuartana. v. infra LAURDENEKO MINAK. Helgaitz laurdena, osagarri gaztena, herio 

zaharrena. 'Fièvre quarte'. O Pr 227. Ez duela hunkitu behar, ez eskuz, ez zangoz, ez bertzela, non ez duen 

sekulako zerbait bildu nahi, sukar kafardil, sukar malin, sukar ustel, sukar laurden [...]. Lf Murtuts 19. 

4. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. Egunak partitzen tut 32 

haize laurdenez. INav 159. Hartu behar duzu laurden erdi bat nordestetik han abilzan goaiengatik. Ib. 132. 

Ilhargia nortean nordestean laurdenean edo hegoan sudestean laurdenean deneko plemaren thaula. Ib. 137. 

Heldu da iusanta estean nordestean laurdenetik. Ib. 62. Martxoaren hogoi eta labean gaberdi izanen da guarda 

nordestean nortean laurdenean denean. Ib. 160. Rondele handia zeiña baita nordestean estean laurdeneko 

aldetik eta ioanen tzare nordestean nortean laurdenean. Ib. 49. 

5. (L? ap. A; SP, Ht VocGr 403, Lar, Añ (G), Dv, H), lauren (Lar, Añ (V), H (V)). Cuartillo, cuartilla, 

cuarterón (medidas de capacidad para líquidos, áridos, etc.). "Mesure de demi septier, roquille. Laurden bat 

arno, demi septier de vin" SP. "Pinte" Ht VocGr. "Quarterón", "Quartilla, en peso o medida", "Quartillo de vino" 

Lar y Añ. "Quart, ancienne mesure valant une pinte" Dv. "Laurden bat haragi, un quarteron de viande. Laurden 

bat guri, un quart de livre de beurre. Laurden bat gari, un quart de mesure de froment. Laurden bat arno, une 

pinte de vin. Laurden-erdia, demi mesure de ..." H. "Litro" A. v. kuartillo. Idiari har arazi behar diozue, 


mende. 

483


laurden bat arnotan. Mong 588. Bi gaztaina aski dira laurden bat urentzat. Dv Dial 107 (It pitxerdi, Ur azunbre 

erdi, Ip butilla). Kollir bat gatzagi sei laurden esneentzat. Ib. 86 (It iru pitxer, Ur iru azunbre, Ip hirur phitxer). 

Harzazu laurden bat burra. ECocin 17. Laurden bat olio fin. Ib. 30. Laurden bat gatz botako dio. Or Mi 74. 

6. Cuarto (ref. a la moneda). Ez zera andik irtengo azken laurdena ordaindu arte. Ol Mt 5, 26 (Lç pelat, He, 

TB kornado, Samper marabedi, Dv, Ip, SalabBN, Ur (G), Leon ardit, Echn korrado, Or sos, Ker, BiblE 

txanpon). 

- KANA-LAURDEN. v. 1 kana. 

- LAURDENEKO. (Adnom.). "Qui est d'un quart" Dv. 

- LAURDENEKO MINAK (SP Dv y A, Urt Gram 36). "Fièvre quarte" SP. 

- LAURDENTSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). Bigarren mailla bukatzerako / laurdentsu bat 

berdindu dik. "Cuarta parte de la ventaja". Or Eus 307. 

Etim. Para la posibilidad de que los sufs. de lauren y laurden tengan distinta procedencia (que -den sea den, 

relativo de da 'es'), v. FHV 557. 

laurdenburu. Tetrarca. Yesuren ospea Erode laurdenburuak entzun zun. Ol Mt 14, 1 (Or laurden-buru; 

Lç, He, TB, Samper, Hual, Dv, Echn, SalabBN, Ur (V, G), Ker tetrarka, Ip, Leon errege, BiblE gobernari). 

Erodes eta anaia Iturea-ko ta Trakonide aldeko Laurdenburu [ziran]. Or Lc 3, 1. 

laurdendu (V-gip, G; Lar, Añ (G), H (G)), laurendu (V-ple-arr-oroz; Lar, Mg PAbVoc 233, Añ (V), Izt, H (V)). 

Ref.: A (laurdendu, laurendu); Iz ArOñ (laurdena). Partir en cuatro, descuartizar. "Quartear" Lar (v. tbn. Añ). 

"Quarteado, laurdendua" Ib. "Descuartizar" Izt. v. laurdenkatu. Lau gera, esan zuten leoiez beste irurak ta 

laurendu bear degu basauntz au. VMg 7. Nola puskaka aragi zatiak kentzen zizten; nola laurdentzen zituzten. 

Gco I 353. Nere sententzia ere / bota emen dute / bein garrotea emanda / laurdenduko naute. Balad 222. 

Nezkatilla eta donzella garbi asko eta askoren gorputzak izan ziran laurenduak eta zatituak. Itz Berb I 57 

(laurdenduak en la versión guipuzcoana). Arraia arrapatu dute; / laurdendu eta gero ixilikan / poltxikuan sartu 

dute. EusJok 109. 

laurdenegun (R-vid), laurdernegun (Sal), laurdenegu (AN-ulz-erro-olza, Ae; Añ (AN)), laudenegu (AN-olza), 

laurenegu (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 170; A (laurdenegun, laurdernegun); A Morf 672; Iz Ulz (laurdenégu). 

Trasanteayer. "Ante anteayer" Añ (s.v. ayer). "Hace cuatro días" A Morf 672. Il zitzaitadan ñore mentian 

adexkiderik andien ekun duana, irian; laurdenegun goxan onrzi zein. Mdg 127. Laurdenegungo bazkal-artean 

inoiz baino gutxiago mintzatu zitzaigun. A Ardi 83. 

- LAURDENEGUN-ATZETIK. El día anterior a trasanteayer. Laurdenegun-atzetik, oilo-bipiltzen; 

laurdenegun, berrogei bat sabelkoi egazti ta bildoski ta arrainkiz ase ezinik. A Ardi 43. 

laurdengarri (H), laurengarri (H (V)). "Qui peut se diviser, se mettre, se partager en quatre" H (s.v. 

laurdenkagarri). 

laurdengatu. v. laurdenkatu. 

laurdenka. 1. "Demi setier à demi setier" SP. 2. (H), laurenka (H (V)). Por cuarto, a cuarto. "Par quarts. 

Laurdenka berextea, diviser, partager par quatre" H. Ezin ikus zentzaken zuk dena den bezala, ez eta erdizka 

ta laurdenka ere. Mb OtGai I 188. Ez da bekatoria biurtzen Jaunagana biotz guzitik, baizik erdizka edo 

laurdenka. AA I 163. Behar dira xuritu kodoinak, laurdenka hautsi eta bihotza khen. ECocin 47. 

laurdenkagarri (H), laurenkagarri (H (V)). "Qui peut se diviser, se mettre, se partager en quatre" H. 

laurdenkakizun (H), laurenkakizun (H (V)). "Qui doit être divisé, mit, partagé en quatre. Qu'il faut 

écarteler" H. 

laurdenkarazi, laurdenka-erazi. Hacer descuartizar, hacer partir en cuatro. Bena gero Charlemanak, nahi 

ba da lloba zian, / hatzaman erazi eta laurdenka erazi zian. RolTrag 18 (ap. DRA). 

laurdenkatu (VocS 132, Dv A, Lecl, H), laurdengatu (BN, S ap. A; VocBN), laurenkatu (H (V)). 

Descuartizar, despedazar, partir en cuatro pedazos. "Diviser par quatre, mettre un corps en quatre portions" 

VocBN. "Bildots bat laurdenkatzea, mettre en agneau en quartiers. [...] Onthasuna laurdenkatu zuten, ils tirent 

quatre parts, prennent les quatres chacun un part de l'héritage, du bien. [...] Giza-erhaile bat laurdenkatzea, 

écarteler, tirer à quatre chevaux un assassin. [...] Laurdenka zazu oihal hori ikhusteko baden aski laurdena 


mende. 

484


athorra batentzat, divisez, partagez cette toile en quatre [...]" H. v. laurdendu. Tr. Documentado en textos 

septentrionales de los ss. XIX y XX, y en Berrondo. La forma más empleada es laurdenkatu; Joannateguy 

emplea laurdengatu. Dezagün laurdenka / mündian ükhen dezan / bere merexia. Xarlem 1365. Laur anaiek 

laur menbretarik / esteka laur kordas eta laurdenka. Ib. 1366. Harria harriaren gainen / eztiagü osorik utziren / 

bena bai arrakuntratiak / oro laurdenkaturen. Mustafa (ap. DRA). Min handia bai, urthe egunak / zeren diren 

laurdenkatiak. "Dans l'an s'entremêlent des jours qu'il faut chômer". Arch Fab 227. Txakurrak lo ziren; [...] / 

senditu gabetarik, / ithorik, / laurdenkaturik izan ziren. Ib. 142s. Oi seme lotsagabe izigarria! [...] 

Laurdenkatzea, puskatzea ez duk hiretzat sobera! Dv LEd 112. Gaztigu handia eta luzea; desterrua, galerak eta 

batzutan heriotze penatua ere: urkhatzea, laurdenkatzea, burumoztea. Ax (ed. 1864), 441 (las tres últimas 

palabras son del editor Inchauspe). Lotzen ziozkatelarik lau soka lau zango-besoetarik, haritu zitzaizkon tiraka 

[...]. Burregoak gelditu zirenean harren laurdengatzetik [...]. Jnn SBi 150. Bizkai-Berriko printzea, laurdenkatua 

dakar bere ikurdia. "Partidas a cuarteles". Berron Kijote 196s. Gizonak laurdenkatzen zituzten aldi eder haiekin 

ametsetan. MIH 321. 

laurdenkizun (H), laurenkizun (H (V)). "Qui doit être divisé, mit, partagé en quatre. Qu'il faut écarteler" H 

(s.v. laurdenkakizun). 

laurdentto. Dim. de laurden. v. laurdentxo. Bazkal ondoan har oren laurdentto bat, meditazione phixka 

bat egiteko. Dh 54. Oren laurdentto [bat]. HU Zez 95. 

laurdentxa (Lar), laurentxa (Lar). "Quartel, en jardines" Lar. 

laurdentxo, laurdentxu, laurentxo, laurentxu. Dim. de laurden. Ill baño ordu laurentxo bat lenago. Añ 

LoraS 142 (EL 2 91 laurentxu). Irakurri egun bakotxian ordu laurentxu baten liburu on bat. Ur MarIl 3. Erosi 

nuen [belar] laurdentxo bat. Apaol 26. Ordu-laurdentxo bat aski dezu orretarako. A Ardi IX. Yardun ortan ordulaurdentxo 

bat egin-ondoren. Ldi IL 94. Ordu laurdentxo zai egon ondoren. Etxde JJ 159. Iru ordu laurdentxo 

egon nintzan etzanda. Anab Aprika 65. Ordu laurdentxo bat mutilla zai euki ta gero. NEtx LBB 134. 

laurdien. v. laurden. 

laure. v. launa. 

laureanka, -reinka. v. lauoinka. 

laureko. v. lauko. 

laurel (AN-olza, Ae, Sal; Lcc, Chaho), laudel (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 147; VocPir 576. "Laurel, árbol, 

laurela errexala" Lcc. "Laurier" VocPir 576. 

lauremin (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. "Ictericia" A. "Lauremiñak artu eban eta ori-ori egon zan luzero" 

Etxba Eib. v. larumin. 

lauren. v. laurden; laurehun. 

laurenbat. v. larunbat. 

laurengo. Cuarto de tono. Otsen tarteak --laurengoa, bosterengoa, zortzirengoa ta abar, esate baterako--, 

ereslari baten belarri zoli ta antzetsuek soilik igarri ta bereizi zitzaketean. Zait Plat 55. 

laurenka. v. lauoinka; laurdenka. 

(laurenki). "(Gopegi), pan de tercera. Del vascuence lauren 'cuarta parte' y el sufijo -ki: litm. 'de cuarta' 

refiriéndose a la clase de harina con que el laurenqui se elabora" Baraib. 

laurentxo. v. laurdentxo. 

laurenza (R ap. A; Aq 640 (AN)). "Tolva, laurenza, kalapatxa (AN)" Aq. Laurenza parece ser castellano (cf. 


mende.


arag. aurenza, orenza), aunque, como señala Corominas, DCECH s.v. orenza, "la aglutinación sería más 

comprensible si fuese vasca". 

laurerro(a)z. v. LAU ERROAZ. 

laurehun (L; Urt Gram 49; -eun V, G, AN-araq-ulz-arce, Ae, Sal; Lcc, Mic 10r, Lar, Añ), lareun (V, G, ANgip-larr-ulz), 

lauehun (S; -eun G-to, AN-larr-5vill-ulz-erro, L-sar, BN-lab; -ehun L-ain, S), laudeun, lauren, 

lauegun (AN-larr-ulz, B), lauregun (V-gip, G-nav, Ae, Sal), labeun (AN-5vill, L-côte), laurun (V-ple-arrarrig), 

laurein (R), lauraun (V-ger-ple-och, G-nav), larun (V-ger), laregun (V-gip), laraun (V-arr), laeun (Gto-bet), 

laureiun (L-sar). Ref.: A (laureun, lareun); EI 114 y 115; A Eusk 1927, 174; Lrq /láuehün/; ContR 529; 

Iz ArOñ y Elexp Berg (lareun). 

Cuatrocientos. "Lareun son 400" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298. "Lareun ardi, lareunek, las 

400" Iz ArOñ. Tr. Documentado en todas la épocas y dialectos. En la literatura meridional se encuentran tanto 

laureun como lareun, alternando a veces ambas formas en un mismo autor (Iztueta además de estas dos variantes 

tbn. emplea lau eun). Hay laudeun en fray Bartolomé y lauren en un texto del s. XVII recogido en ConTAV. Al 

Norte la forma mejor documentada es lauehun, seguida de laurehun (Leiçarraga, Eguiateguy (218), Xarlem, 

Goyhetche y Mirande (Pr 248)); hay además lau e(h)un en Zubiri. En DFrec hay 2 ejs. de laurehun y 14 de 

lare(h)un, todos ellos meridionales. Gaizki trataturen [dié] laur ehun urthez. Lç Act 7, 6 (He, TB, Dv lau(r) 

ehun, Ol lareun, Ker laureun, BiblE laurehun). Ierusalen negarrez / lauren urtean (1658). ConTAV 5.1.5, 93. An 

bizitu ziran laur eun urtez Israeldar gaisoak. Mb IArg I 269. Heltzen ziren lau ehun milla gerla gizonetaraino. 

Lg I 240. Korpitza edireiten da / gorderik laur ehün lekuatan. Xarlem 1175. Laur eun ezkutugatik. AA II 190. 

Berreun, laudeun edo geijago gizon. fB Olg 56. Amalau milla ta laureun arkume. Izt C 174. Esopo sorthu zen bi 

milla eta laur ehun urtheen ingurua duela. Gy 277n. Hedatu zituen erakuspenak lau ehun lekhoa urrun. Hb Egia 

78. Bi, hiru lau ehun urte aintzinetik. HU Zez 96. Katedraleko kanonigoz eta laureun apaizez inguratua. Goñi 

110 (36 lareun). Hiru edo lau ehun urtez aitzinatu zela haren denborako gizonen artekotik. Zub 34 (18 lau eun). 

Kilometra bat luze eta lau ehun metraren ingurua zabal. JE Ber 53. Lareun bat metrora dago. Salav 10. Larehun 

pesetakoak eta irurehunekoak. Lasa Poem 69. Lareundik gora izango ziran mairuak. Berron Kijote 184. 

Laurehun urteren buruan. MIH 283. 

v. tbn. Laureun: Cb EBO 15. Ub 69. Ag Kr 149. Echta Jos 241. Or QA 170. Arti Ipuin 36. Lauehun: Laph 181. 

Elzb PAd 85. Elsb Fram 77. Zerb IxtS 24. Ardoy SFran 85. Lareun: EgiaK 88. Lard 41. Ur Gen 33, 1. Sor 

Gabon 60. AB AmaE 162. Jaukol Biozk 24. Tx B I 97. Ldi IL 97. TAg Uzt 79. JAIraz Bizia 47. Munita 70. And 

AUzta 54. Anab Aprika 9. Uzt Noiz 23. 

Platon amasei urteko zala, lareunen matxinada gertatu zan. Zait Plat 8. 

- LAUREHUN BANA. Cuatrocientos cada uno. Laureun bana erreal artzen [dabe]. Izt C 157. 

- LAUREHUN ETA. Laur ehun eta berrogei ta hamar urthez. Lç Act 13, 20 (He, TB laur ehun eta, Dv lau 

ehun berrogoi, Ol lareun ta, Ker, BiblE laure(h)un eta). Milla ta laureun ta irurogetaamasei urteetan (1609). 

ConTAV 5.2.7. Lau ehun eta hogoi eta lau urthe. Lg I 331. Lau ehun eta berrogoi eta hamar aphez. Ib. 353. 

Lareun eta larogei franzes geratu zirian ilik. Astar II X. Handik lau ehun eta berrogoi urthetan. Hb Esk 7. 

Lareun da sei. Sor Gabon 59 (60 lareun ta). Bazuen lau ehun eta hogoita hamar urthe eskualde hartan zirela. 

Zerb IxtS 35. Mila laureun eta berrogei puntu. Arti Ipuin 36. v. tbn. Lareun eta: Lard 72 (204 lareunda). EusJok 

II 90. Lareun ta: Bv AsL 157. (Sin eta). Igaro ziran laureun ogei ta amar urte. Ub 69. [Birrindu ditu] 

laureun irurogeta amazaspi [arerijo] Pankorbo eta Bribieska artian. Astar II IX. Lau eun berrogei ta zortzi oñ 

luze. Izt C 117 (v. tbn. 88 lareun). Milla laureun irurogei ta amaikagarren urteko abuztuko illaren ogeigarren 

egunean. Ib. 493. Lau ehun berrogoi eta hamar urtheren buruan. Dv Act 13, 20 (Lç laur ehun eta, He, TB laur 

ehun eta, Ol lareun ta, Ker, BiblE laure(h)un eta). 

- LAUREHUNEKO. "Lauregunekua, billete de Banco de cien pesetas. Lauregunekua galdu eban iri-proban" 

Etxba Eib. 

- LAUREHUNTSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). Etxeparek, orain lareuntsu urte. Ldi BB 134. 

laurehungarren, lareungarren. Cuatricentésimo. Goazen ba orain bat-batean berreun urtez atzerago, 

laureungarren urtetik berreungarrenera. Inza Azalp 27. Jesusen ondoreko lareungarren urtean. Ib. 27. 

laurgarren, -garnen. v. laugarren. 

laurgi (V-och, G-to ap. A), laurki (G, AN ap. A). "Astilla gruesa" A. 

laurgiki (Lar, H (G)). "Quartos de ajusticiado" Lar. "Laurgikiak, les quatre membres d'un condammé écartelé, 

que la justice fairait suspendre aux arbres des chemins" H. 


mende. 

486


laurgingarri. "(G), digne d'être écartelé" H. 

laurginkizun. "(G), qui doit être, qui devrait être écartelé. Gaiztagin laurginkizun bat da, c'est un mauvais sujet 

à écarteler" H. 

laurgitu (V-m, G-to, L-ain; Lar, Dv, H), laurkitu (G, AN-gip; -ittu V-gip), laukitu. Ref.: A (laurgitu, laurkitu); 

Iz ArOñ (laurkittu). Atarazar, despedazar, dividir en cuatro partes. "Atarazar, hacer pedazos" Lar. "Despedazar 

en cuatro partes", "descuartizar" Ib. "(Te haré) tajadas, laurgituko aut" Ib. "Briser en quatre parties" Dv. 

"Écarteler" H. v. laurdendu, laurdenkatu. Laurgitu ere zitzaitzun / zeure bihotz mantsoa, / burura ziotenean, 

/ elhorrizko khoroa. EZ Eliç 403. Orain laurgitu dezagun, gero osatuko degu fueroa. Lar Fueros 227. Bêko 

Ostabe-ko labaki ori / (eskuz ara keiñaturik) / bina zatitan laukitzen dite / gurutzeran zotz-egiñik. "Dividen en 

cuatro cuartos iguales". Or Eus 303. Dalako Oliondo ori laurkitu bai ta sutan erre. "Se haga rajas". Berron 

Kijote 80. (Lar). (Part. en función de adj.). Despedazado, rasgado. "Atarazado así" Lar. Nabar jantzirik 

zebilen. Soineko hertsi, laukitu bat zekarren eta buruan adar-itxurako txapel girgildun bat. Mde Pr 106. 

laurgitzaile. "Rajante, laurgitzallea" Lar. 

lauridikitu. Descuartizar. v. laurgitu. Besaburuak lauridikiturik ta gorputz guzia zatiturik. SermAzc 273. 

Batzuek lauridikituak, besteak beren ezur guzietan abarrakituak, zatituak. Ib. 275. 

lauringo (B ap. A Apend). (Con suf. local de declinación, en sing.). "Lauringoan, al galope" A Apend. v. 

lauhazka. Bereala zaldira iganez lauringoan Frantziara iges egin. Euskalerriko ipuinak 75 (ap. DRA). Zaldi 

ederra azpiko artuz [...] lauringoan (laurazkan, al galope) atera zen (B). A EY II 360. 

laurinka. v. lauoinka. 

laurka (Lar, H), lauraurka (H). 1. "Quadro, figura de cuatro lados" Lar. "Carré, figure carrée, quadrangulaire" 

H. (Lar, H). "Quadro de jardines, huertas" Lar. "Carré de jardins" H. 2. (H). Cuadro (de pintura). Artista 

bat eta laurka. AB AmaE 205. Lauko edo laurka eder bat dago erakusten Bilboko ispilutegi baten. Ezale 1897, 

93b. Laurka edo kuadro ikusgarri bat, Fernando el Católico zin egiten darakuskuna. A Ezale 1898, 225b. 

Aita-Santubaren laguntz eske abiatu zan, lotsagabekeri ura margo-laurka (cuadro de pintura o color) artatik 

kentzeko agindu zezala otoi egiñaz. J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. 3. Cuadro, escena. Amando ta Riktrudis 

pozezko malkoak ezin gorderik egozan [...]. Ze laurka (cuadro) ederra! Ag AL 50s. Danak negarrez. Ezin iratzi 

leitteke an eratu zan laurka arrigarrizkoa! Echta Jos 342. Orra gaztetako adiskide bi [...]. Zein laurka 

atsegintsua! Ib. 89. Ara emen ongi aseko zaituan oitura orokorren laurka. "Cuadro". Zink Crit 63. 

- LAURKA LUZE. "Romboides, laurkaluzea" Lar. 

laurka. v. lauka. 

laurkain (Lar), laurkin. "Quadro, pintura" Lar. v. lauki, laurka. Laurkiñ (cuadro) ori ta bere azpiko letra 

oik [...]. EE 1892b, 562. 

laurkatura (Lar H). "Quadratura" Lar. 

laurkatxo. "Quadrete, cuadro pequeño" Lar. 

laurkeko. 1. "Rombo, en la geometría" Lar. 2. "Rectangulaire" H. 

laurkera. "Crucero, encrucijada, donde concurren cuatro calles o caminos" Lar. 

laurki. v. laurgi. 

laurki. v. 1 lauki. 

laurkin. v. laurkain. 

laurkizun. v. 2 laukizun. 


mende. 

487


laurkorro. "Laukorro [sic], cuatro cornados" LE Urt voc. Ellegatuzé emastéki alargún pobretto bát ta 

emán zue laurkórro. LE Urt ms. 89v. Laurkorro Jangoikoaren amorios ematea estimatuago izain da anitz 

ondasun baño amorio gura gabe (9). LE-Ir. 

laurkhunatu. v. laukunatu. 

laurleko (A DBols, Bera), lauerleko, lau errealeko (Lar). Laurleko fué creado por AG en 1894, de lau 'cuatro', 

errial 'real' y -ko, a imitación del popular ogerleko (q.v.). Peseta. "Real de a cuatro, lau errealekoa" Lar. 

"Peseta, peseta, laurleko" EEs 1931, 111. Tr. Documentado en autores meridionales. El primer testimonio 

corresponde a la forma lau errealeko (Moguel), pero a partir de finales del s. XIX se imponen las formas 

laurleko (la más empleada) y lauerleko (Arriandiaga, EEs, Eguzkitza, Akesolo, Echeita, Kirikiño y Enbeita). 

Según NeolAG, hay además un ej. de lau errealeko en Bizkaitarra (1895, n.º 27). En DFrec hay 2 ejs. de laurleko 

y 4 de lauerleko. Lau errialeko baten sarturik dagoz ogeta amalau lauko. Mg CO 84. Bosteun laurleko 

(quinientas pesetas). AG 860. [Ugazabak] emon yeustazan barriz ogei laurleko. Ib. 456. Bederatzi laurleko edo 

peseta [...] irabazi [ebazan]. A Ezale 1897, 140a. Aitak egunaro ekarri daroaz amaika lauerlekoak. Arriand 

EAditza 762. Berrogeta amar lauerleko. EEs 1912, 143. Aratoste-egunetan eskakixun bi, bata milla laurlekokua 

ta bestia bosteunekua. Kk Ab I 110. Eskatzeban dirua erriko ezaunen artian; batari iru milla lauerleko, bestiari 

bi milla. Kk Ab II 81. Neuganatuko neukez / bosteun lauerleko. Enb 171 (181 laurleko). Atera ditzagun, 

adibidez, euna laurlekoko akzioak. Ldi IL 73 (v. tbn. 122). Upelkada arrikatza 20 lauerlekoan saltzen [da]. 

Eguzk GizAuz 150. Arrasateko ola nagusiak artu zuan 240000 laurlekotan. Munita 65. Pagoen urteko emoiek 

ogei mille lauerleko urtetan dau. Akes Ipiñ 24. v. tbn. El Correo Vasco 1899, n.º 11 (ap NeolAG). Euzkadi 1906, 

255 (ap. NeolAG). EEs 1911, 165. RIEV 1911, 604. EEs 1912, 148. JBDei 1919, 285. JMB ELG 123. TAg Uzt 

19. NEtx Nola 14. Lauerleko: Echta Euzkadi 1915, 123. 

laurna. v. launa. 

laurnazka. "Quaternión" Lar. 

laurnazka. v. launazka. 

laurogei (V-arrig-oroz, G-nav, AN-5vill-arce, Sal, R; Lcc, Mic 10r, Lar), larogei (V, G, AN-sept; Lar, Añ, Izt 

27, H (V, G)), larogai (V-arrig, AN-larr), laroei (G-azp, AN-larr), larogoi (L-côte), laurhogoi (L; Volt 100, SP 

(s.v. hogoi), Urt Gram 49, Ht VocGr 411, Dv, H, A Morf 653), lauogei (AN-5vill-ulz), laurobei (AN-olza), 

lauhogoi (L; Dv), laroi (V-m, AN-larr). Ref.: A (larogei, lau-hogoi, laurogei); ContR 515 y 529; Iz ArOñ y 

Etxba Eib (larogei); Echaide Nav 368; EAEL 177; Elexp Berg (larogei). Ochenta. "Lauogei, 80" (Tabla de 

numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Laur-hogoi, quatre-vingts" Dv. Tr. De uso general en autores 

vizcaínos y guipuzcoanos. Si exceptuamos lauogei que aparece en una tabla, las únicas formas documentadas al 

Sur son laurogei y larogei, con predominio de ésta última; hay ambas formas en Cardaberaz, Iztueta y Orixe. En 

la tradición septentrional se atestigua desde Leiçarraga, pero su uso va disminuyendo progresivamente a favor de 

lauretan hogei y, ya en el s. XX, prácticamente desaparece; la forma general es laur(h)ogoi; hay lar(h)ogoi en 

Hiribarren (Egia 61), Prop, Joannateguy (SBi 74) y un ej. de EgutTo (12-2-1924, ap. DRA); lauhogoi en 

Baratciart, M. Elissanburu, Barbier, Etchamendy y, junto a laurhogoi, en Duvoisin. Hay además laurogei en 

Leiçarraga e Inchauspe (-ho-). En DFrec hay 24 ejs. de larogei, 5 de laurogei y 1, septentrional, de laurogoi. 

Hay además 7 de larogeita, 2 de larogeta y 3 de laurotegita(ka). Har ezak eure zedulá eta skriba ezak 

laurogei. Lç Lc 16, 7 (TB, Dv laur hogoi, Oteiza, Brunet, Ol, Or, Ker larogei, BiblE laurogei; Leon lauetanhogoi). 

Guziez montatzen dute laur hogoi real. Volt 217. Zenbat duzu zor? [...] Ehun neurri ogi. Har zazu [...] 

zure billeta eta egizu bat laur hogoiekoa. He Lc 16, 7. Laurogei urte. Cb Eg II 89 (Eg III 394 larogei). 

Daukaguz larogei giberri. Mg PAb 109. Laurogei barrika sagardo. Izt C 141. Laur hogoi urthe zituen. Gy 150. 

Orai duela lau hogoi urtheren ingurua. Elsb Fram 172. Lar'hogoi [urthe] ere badituzkela. Prop 1905, 281. Lau 

hogoi libera ez dire ez gero piko baten azpian atxemaiten! Barb Sup 155. Bonaparte euskalari andiak laurogei 

izen bildu zituen. A EY I 426s. Ez lau orrialdek, ez laurogeik, ez laurehunek ez diote euskarari gora edo behera 

handirik egingo. MIH 209. Laurogei orrialde musika erantsi nizkion. MEIG I 62. 

v. tbn. Azc PB 242. Larogei: EgiaK 88. Mb IArg II 290. Añ EL 


mende. 

1 183. AA II 191. Astar II IX. It Fab 252. Lard 

434. AB AmaE 217. Arr May 156. JanEd I 70. Azc PB 65. Echta Jos 277. Ag G 44. Mok 5. Kk Ab II 107. Tx B 

II 59. Alz Ram 43. Ldi BB 88. Ir YKBiz 305. Or Eus 35. Eguzk GizAuz 24. TAg Uzt 182. EA OlBe 107. SMitx 

Aranz 89. JAIraz Bizia 32. Munita 59. Mde Pr 243. Etxde JJ 41. Erkiag Arran 46. Basarri 1. And AUzta 137. 

Salav 68. NEtx LBB 309. Alzola Atalak 78. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. Berron Kijote 188. Laurhogoi: Volt 258. ES 

383. CatLav 374 (V 181).


(Con adnom.). Atso [...] / argal makur laurogei urtekoa. Zav Fab RIEV 1907, 95. Iru onzitegi [...] non egin 

oi zituzten laurogei toneladakoak asko ta asko. Izt C 126 (87 larogei). Larogei urteko atsoa. A BeinB 79. 

Larogei eguneko garizuma. Ag G 259. Larogei urteko amona. Tx B II 115. v. tbn. Larogei: Mb IArg I 320. Ur 

MarIl 74. Lard 47. AB AmaE 277. Ir YKBiz 29. JAIraz Bizia 17. Munita 63. 

Gutiak heltzen hirur-laurhogoi urthetara. Dv LEd 163s. 

- LAUROGEITA (V-arrig, G-nav, AN-arce, Sal, R-is-uzt; Mic 10r, Lar, A Morf 653; laurogeta V-oroz; Lcc; 

larogeita V-gip, G-goi-bet-nav, AN-gip-5vill-araq; Lar; larogeta V-ger-ple-arr-arrig-och-m-gip, G-azp; Añ; laur 

hogoi eta SP (s.v. hogoi), Urt Gram 49 laur-hogoita Ht VocGr; larota V-ger-m, G-azp; laroita G-to-bet, ANlarr; 

laroeta G-azp-goi-to; laurobeite AN-olza). Ref.: ContR 515 y 529; EAEL 178. "Lauogetabat, 81" (Tabla de 

numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Quatre-vingts-dix, laur hogoi eta hamar" Ht VocGr 411. "Nonagésimo, 

larogeita amargarren" Lar. "Noventa, larogei ta amar, laurogei ta amar" Ib. "Noventa, (c.) larogeta amar, 

(AN) lautan ogeta amar" Añ. Laurogei eta laur urtheren inguruko alharguna. Lç Lc 2, 37 (He, Dv laur hogoi 

eta, Brunet, Ol larogeita, Leon lauetan-hogoi-ta, Or, BiblE laurogei ta, Oteiza, Ker larogeta). [Ardi] bat 

errebelatzen zaikanean, ioaiten baita laur hogoi eta hemeretziak utzirik, errebelatuaren bilha. Ax 549 (V 352). 

Laur hogoi eta seigarren kapitulua [sic]. SP Imit III 46 (tít.). Iskiribu bat, milla ehun eta laur hogoi eta 

amalaurgarren urthekoa. ES 160. Plazer gehiago da, [...] bekhatore konbertitu batez, ezen ez bethi 

prestutasunean egotu diren lau-hogoi eta hamar justuz. Brtc 246. Larogei ta lau erreal. Izt C 84 (129 laurogei 

eta, 126 laurogei ta). Bizi izan zen zazpi ehun eta lau hogoi eta bi urthe. Dv Gen 5, 26 (Urt laurhogoita, Ur, Ol, 

Ker larogei ta, BiblE laurogeita). Seigarren mentian, bostehün eta laur hogei eta hamargerren urthian. Ip Hil 

179s. Eun artzainen artean, laurogei ta amar gutarrak izan oi dira. A Ardi 4. Mila zortzi ehun eta lau hogoi / 

eta hemeretzigarrena, / Frantziari zerbitzuaren / errendatzen garena. Etcham 38. Aren eriotza, laurogei ta lau 

urtetan, aitagoi batena izan zen. Or Mi II (SCruz 71 larogeita). Ez ote ditugu [...] argitara eman [...] Indiako [...] 

jakite-liburuak ehunetan laurogeita hemeretzi bider? MIH 340. Pello Errotaren laurogei eta hamalau urteko 

alaba. MEIG III 129 (I 233 larogei eta). 

v. tbn. Ber Trat 42v (laurogei eta). LE Ong 67v. Larogeita: Mb IArg I 244. Cb Eg III 377. Ub 72. Gco I 333. Izt 

C 27. Lard 104. EusJok II 27. Zab Gabon 65. Ud 143 (125 laroi ta). Bv AsL 23. AzpPr 124 (36 laroi ta). Moc 

Damu 10. Ag G 251 (AL 14 larogeta). Alz Txib 86. Goñi 45. Urruz Zer 13. EusJok 86 (II 57 larogei eta). Enb 43 

(80 larogeta). Ir YKBiz 213. Ldi IL 167. JAIraz Bizia 25. Munita 54. Basarri 187. Anab Aprika 35. And AUzta 

39. BEnb NereA 129. Salav 37. Alzola Atalak 104. NEtx LBB 64. Uzt Sas 336 (344 larogei eta). Larogeta: 

DurPl 54. Añ EL 1 189. JJMg BasEsc 36. Astar II IV. Ur MarIl 51. AB AmaE 293. Itz Azald 209. Echta Jos 345. 

Kk Ab I 88. Eguzk GizAuz 16. Akes Ipiñ 24. Laurogeta: Mic 14v. Arti Ipuin 35. Laurhogoi eta: Ox 21. Laur 

hogoi-ta: HU Aurp 83. Larogoita: Hb Egia 81. Larogei eta: PE 40. Arrantz 77. Tx B I 24. 

- LAUROGEITSU. (Forma con sufijo -tsu, de valor aprox.). Lanean lagun "Kaskazuri" du, / larogeitsuko 

aitona. "Cerca de ochenta". Or Eus 301. 

laurogeigarren, lauhogoigarren (Dv), larogeigarren (H, Zam Voc). Octogésimo. "Quatre-vingtième" Dv. 

Lau hogoigarren kapitulua [sic]. SP Imit III 40 (tít.). Batzuek dioe, aurrak sortzen danean bertan artzen duala 

anima; [...] besteak berrogeigarren egunean, mutilla bada eta larogeigarrenean neskatxa danean. AA II 118. 

+ larogeigarren, laurhogoigarren. Bederatzi ehun eta laur hogoigarren urthearen ingurunekoa. ES 160. Ill 

zan milla bosteun ta laurogeigarren urtean. Izt C 492. Ejiptotik irten ziranetik lareunda larogeigarrenean. Lard 

211. Bederatzi ehun eta laurhogoigarreneko urthearen ingurunean, egin zuen deklarazino bat. ES 160. 

laurogeika, lauhogoika (Dv). "Lau-hogoika, par divisions de 80" Dv. 

laurogeiko, larogeiko (H, A Morf 227). Moneda de oro de ochenta reales. "Quadruple, monnaie d'or" H. 

laurogeira. "Lau-hogoira, chacun ou à chacun 80" Dv. 

laurogeita, larogeta (V-gip ap. Gte Erd 261). Ochenta y tantos. "Larogeta urtiak zituela il zan (V-gip)" Gte 

Erd 261. 

laurogeitaka, larogetaka (V-arr, G-azp ap. Gte Erd 261 y 295). Ochenta y tantos. "Larogetaka urteetan 

zihoazela il ziren (G-azp), larogeta urtiak zituela il zan (V-gip), larogetaka urtekaz (V-arr)" Gte Erd 261. 

"Larogetaka urte dauzka (G-azp), larogetaka urtetan gora doa (V-arr, G-azp), larogetaka zijoazela hil ziran 

gure gurasoak (G-azp)" Ib. 295. Aldi luzia igaro da, larogetaka urtiak bai. Kk Ab II 61. 

laurhogoi. v. laurogei. 


mende. 

489


lauroin(e)ko. v. lauoineko. 

laurolda. "Entrepaño, de puertas" Lar. 

lauroldatu. "Entrepañado, lauroldatua" Lar. 

lauroski. "Tetracordio" Lar. 

laurpil. 1. "Quadrillas, en torneos, cañas, laurpillak" Lar. 2. laurpuil. "Quatrinca, laurpuilla" Lar. 

laurri. v. neurri. 

laurritu. v. neurtu. 

laurta. v. laurbata. 

laurtako. v. lauko. 

laurti. Cuadro. v. 1 lauki. [Margolariak] edatu zuan altare ontarako laurti (kuadro) txitez bizi ta 

atsegingarri egiña. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60. 

laurtu. Txertatu. Jorratu. Laurtu. Izt C 234 (en una lista de palabras empleadas en la labranza). 

laurtzibuña (Izt C 232, H (G), A). "Timón adapté à une charrette quand elle doit être trainée par un double 

attelage" H. "Laurtzibuiña, cierto instrumento de labranza" A, que cita a Iztueta. 

laurun. v. laurehun. 

lauruzka (H), labruzka (H). "Au galop" H. v. lauhazka, lauoinka. 

laurzpabortz. v. lauzpabost. 

lausa. v. lauso. 

lausara (Lar H). "Zarzo, un tejido de varas, mimbres" Lar. "Tissu plat fait de vimes ou brins fléxibles 

d'autres végétaux" H. 

lausarda. "(Erodium cicutarium), alfilerillo del pastor" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Lausarda y luxarda. Mostaza 

negra, planta de la familia de las crucíferas (Burunda)". 

lausei. "(G-to), echar a suertes quien saca la carta mayor para repartir el naipe" A. (Se trata, obviamente, de una 

expr. con valor adv., no de un verbo). 

lausenga. v. lausengu. 

lausengakizun (H), leusingakizun (H). "Qu'il faut gagner par flatteries, caresses" H. 

lausengaldi (Dv A; Lh). "Action de caresser, de flatter. Lausengaldi bat aski du nahi denera biltzeko, il 

suffit de le caresser un peu [...]" Dv. "Acción de adular, de acariciar" A. "Adulation, caresse" Lh. 

lausengamendu. Figura en SP, sin trad. 

lausengarazi (Dv A). "Faire amadouer, caresser, flatter" Dv. "Hacer acariciar" A. 

lausengari (L, B, BN ap. A; SP, Urt, Ht VocGr 362, Lar, Izt, Dv, H), lausenkari, leusingari (H). Adulador, 


mende. 

490


lisonjero. "Flatteur (O)" SP. "Adulator" Urt I 268. "Arrisor" Ib. II 358. "Colax" Ib. V 310. "Adulador" Lar. 

"Lisonjeador", "caroquero", "candonguero" Ib. "Lisonjero" Izt. "Flatteur, caressant; celui qui amadoue 

d'habitude" Dv. Tr. Documentado en textos septentrionales desde el s. XVII. Al Sur se encuentra en 

Larramendi, Mendiburu, Iturriaga y Goenaga. Los únicos testimonios del s. XX son los de Goenaga y Larzabal. 

La forma general es lausengari; hay lausenkari en los suletinos Maister (III 27, 5) y Archu (tbn. lauzenkari), y 

en Larzabal. Anasi zeren egia / ihardatsi zioen, / sehi lausengari batek / ahutzekoz io zuen. EZ Noel 95. 

Lausengaria traidorearen hurren askazia. "Le flatteur. O Pr 299. Ezen lausengari hek eztire deus; suntsituko 

dire bere hitzen soiñuarekiñ. Ch III 14, 5 (Mst, Ip laidazale, Ol ao zuri). O gure Jainko andia, aiena zaizkiotzu 

[Fernandori] lausengari sabel zuriak. Lar Fueros 8. Infernurako bidea [...] da atseginz lasaiez, ondasunkunz 

lausengariz , andikeri goitituz ta arrotasunez betea. Mb IArg I 93. Milla etsai enganios eta lausengariez 

inguratubak. Mih 7. Lausengarien itza / duenak sinisten, / onelakoxe txalmak / ditu eramaten. It Fab 68. Lodituz 

mintzoa / lausengari gaindizkoa, / eman zen laudatzen yaunaren kolera. Gy 176. Fiñatu maltzurrak zueneko 

arenga, / lausengari meta hasi zen bibaka. Ib. 159. Ez maitha elhe eta mihi lausenkariak. Arch Gram 16 (Fab 77 

lausenkari y 207 lauzenkari). Bere sosak galdurik / denean gelditu, / lausengariak zaizko / Pattini guttitu. Zby 

RIEV 1909, 227. Ez gaitela, to, fida / lausengariari. Zby RIEV 1908, 759. Errespetua erakusten baita hari egia 

erranez eta ez solas lausenkari eta zilinga batzu hari adi-araziz. Larz Senper 46. v. tbn. Dh 198. Goen Y 1934, 

184. 

lausengarri. 1. Adulador. Buruaren keñu lausengarriz ta eztizkoz egiten zuten alegiña [...] bat bazen ere an 

sar-erazteko. Mb IArg I 376. 2. + lausengagarri (Urt, H), leusingagarri (H). "Adulabilis" Urt I 268. "Qui l'on 

peut gagner par flatteries, caresses, qui y est accessible, sensible" H. Lausengarri, engañakor, tristea, / 

atzeman nauk eta zenbatetan! Vill Jaink 123. 

lausengatu (L, B, BNc ap. A; SP, Urt I 268, Ht VocGr 309, Lar, Añ (G), Arch VocGr, VocBN, Dv, H), 

lausenkatu, lausonjatu, leusingatu (H), losengatu (Añ (G)). Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII; 

prácticamente desaparece en el s. XX. Al Sur se encuentra en Guerrico, Arrue y Aresti. La forma mejor 

documentada es lausengatu; hay lausenkatu en los suletinos Maister e Inchauspe; hay además lausonjatu en 

Guerrico. 

1. Adular, halagar, lisonjear. (Aux. trans., sobre todo bipersonal). "Lausengatu diot hari, je l'ai flatté" SP. "Ez 

duzue zeren lausenga, gehiago irabaziko duzu holakoarekin larderiatuz, il ne vous servira pas de le flatter [...]" 

H. Los ambiguos 'flatter, caresser' de Pouvreau y Duvoisin, podrían corresponder tbn. a la segunda acepción. 

Behin zerotzun hitz eder / eta onez lausengatu / eta gero heriotze / kruelaz dixidatu. EZ Noel 149. Traidore 

batzuek arrazoinak kontrako aldeaz iraulirik ene borondateari lausengatzeagatik maiz gaizki konseillatzen 

dituzte. Harb 254. [Iainkoak] bekhatutan dabillanari [...] lausengatzen eta barkhatzen [dio]. Ax 144s (V 95). 

Emazte gaixtoak lehenbizian lausengatzen eta balakatzen [du]. Ib. 355 (V 235). Aberatsak ez lausenga eta 

handien aitzinera ez ager gogotik. SP Imit I 8, 1 (Ch, Leon lausenga, Mst, Ip lausenka). Zori-gaitz bere buruen 

lausengatzen eta bazkatzen dabiltzan Israelgo artzainentzat. ES 149s. Zuk hemen zure haragia mainozkiago 

lausenga, hura gehiago han puni eta tormenta. Ch I 24, 3. Ez aberatsei lausenga eta ez zure oldez ager handien 

aitziñean. Ib. 8, 1. Ukho egioguten amodio propiala lausenga dezaketen afekzione guziei. He Gudu 153. Ez 

detzatzula hek lausenga, zeroni ordañez hetaz lausengatua izateko xedez. Mih 69. Nor dira [...] besten pekatuak 

bereak egiten dituenak? [...] lausonjatzen dituenak, pekatura tentatzen edo mugitzen dituenak. Gco II 6. Eztezala 

nihork bere burua lausenga. Dh 73. Gorphutz hau, hainbeste arthatzen eta lausengatzen dudana, ustelduko da. 

Jaur 103. Ezin ixil oihutik irabaztailea, / lausengatzen duela yoko egilea. Hb Esk 214. Etzazula joka gaixtaraz 

edo sorhaioaraz; lausenga zazu; hobe da. Dv Lab 241. Amarru segura, / jin zaiok burura / hain aphaletik 

igaiteko tronura / lausengatuz jende makurra. Zby RIEV 1909, 228. Lagun xoil bat ez norek lausenga baizik eta 

mendi gaitzak. Ox 178. Euskalerria: Lausengatzen eta balakatzen hauena. Arti Batasunaren Kutxa contraportada 

(Zarautz, 1970). 

v. tbn. Mat 32. CatLav 286 (V 142). Lg I 226. Monho 50. Gy 33. Arr May 121. Othoizlari 1954, 14. Mde Pr 95. 

(Part. en función de adj.). "Flatté" Ht VocGr 309. "Adulado, lausengatua" Lar. "Cajolé, flatté" VocBN. 

2. (H). Acariciar. [Zakurra] perekatzen nuen, lausengatzen, deitzen bere izenaz. JE Bur 62. 

lausengatxo. v. lausengutxo. 

lausengatzaile (L, BN ap. A; Urt, Lecl, Dv, H; -alle SP (sin trad.), Lar), lausenkazale, leusingatzaile (H). 

Adulador, lisonjeador, halagador. "Adulator" Urt I 268. "Arrisor" Ib. II 358. "Colax" Ib. V 310. Emadazü 

grazia lausenkazaliari ezagützereki ihesi egitekua eta ene kuntre duenaren pazentziareki unhestekua. 

Mst III 27, 5 (Ip lausenkazaliari, Leon lausengatzaleak; SP lausenguz dagotanari). 

lausengu (L, B, BN ap. A; SP, Urt I 268, Ht VocGr 309, Arch VocGr, VocBN, Dv, H (L, BN, S)), lausenku, 


mende. 

491


leusinga (H (V, G)), lausenga (Lar, H). Adulación, lisonja. "Flatterie" SP. "Lisonja, ésta y el italiano, lusinga 

vienen del Bascuence lausenga, que significa lo mismo" Lar. "Adulación" Ib. "Zanahoria, adulación fingida" Ib. 

"Carocas, lausengak" Ib. "Candonga, zalamería" Ib. "La flatterie, la caresse" Arch VocGr. "Cajolerie, flatterie" 

VocBN. Cf. lauxinge. v. balaku, losentxa. Tr. Documentado al Norte desde el s. XVI; su uso disminuye en el 

s. XX. Al Sur se encuentra en Larramendi, Mendiburu (OtGai 9, 216), Arrue, Otxolua (que emplean la forma 

lausenga), Gandiaga, Erkiaga y Aresti. La forma general es lausengu. Tartas emplea lausenku. Horlako 

lausenguz utzi nazazu / nola erhoturik narabilazu. E 203. Eztezala bekhatutan sararazi berzea, / nahiz dela [...] / 

lausengu edo lagunduz ezta konsentimenduz. EZ Man I 14. Zer lausengua eta balakua [...] nahi duzunaren 

erdiesteko! Ax 174 (V 117). Doatsu dire [...] munduko lausengurik bat ere aditzen edo hartzen eztutenak. SP 

Imit III 1, 1 (Ol zuzmur, Pi surrumurru). Lausenku, flateria eta balaku handirik errezebitzen zian. Tt Onsa 15. 

Haur gazteak [...] ethortzen baitira alferkeriaren lausengu iguin eta itxurapenezkoetan erortzera. ES 186. 

Munduko lausengu guziek eziñ altxa dezakete bihotz bat. Ch III 14, 5 (SP laudorio, Ip laidorio). Agur, Gandara 

Jauna, Giputz labaiña dirudizuna, lausengaz ta txuriketaz apaindua. Lar, carta a Gandara 161. 

Heretikoen dixiduak, ez lausenguak ez litezke gai ene khordokatzeko. Brtc 22 (97 lausenguekin). Lausengu aphur 

batekin mintzatuko zaizkote. Dh 196. [Yesusen] solas bakhotxa argi bat zen, lausengu bat, amodioaren 

deihadarra. Hb Egia 53. Lausenga eta hitz leunakin zure biotza irabazia [dauka]. Arr GB 90. Hastapenean 

lausengu bezenbat larderia eta beltzuri zuen. HU Aurp 121. Nun kausi nexkato bat lausengu balakatzaile horier 

kordokatzen ez den bihotza? Zub 106. Beretzat lausengu eta laudorio gose ez izanez, [...] galde egin daut, ez 

othe nuen Platonez [...] iritzia agertzen ahal. Lf in Zait Plat XIII. Balagoak eta lausenguak esaten dizkigu. Arti 

Tobera 273. Gizona zerua legez, / gaur lausengu, biar illun. Gand Elorri 90. Istorio honen izerdi garratza, 

lausengu eta hitz harrorik gabe, bihotz-barreneraino isurtzen zaigu. MEIG I 173. 

v. tbn. Harb 128. Jaur 400. Gy 109. Laph 231. Elzb PAd 18. Zby RIEV 1908, 765. Jnn SBi 152. JE Bur 104. Larz 

Senper 70. 

- LAUSENGU-EGILE. "Arrisor, [...] balakatzaillea, lausengugillea" Urt II 358. "Colax, [...] lausengugillea, 

lausengu egillea" Ib. V 310. 

- LAUSENGU EGIN. Lisonjear, adular. Lausengu egin deutsut itxusia ez zarealako. Erkiag BatB 70. 

- LAUSENGU(E)Z (BN-arb ap. Gte Erd; SP), LAUSENGAZ (Lar). Mediante lisonjas; lisonjeando, adulando. 

"Lausenguz, par flatterie" SP. "(Lavarle a uno, untarle los) cascos, lausengaz, balakuz, norbaiti hitzegitea" Lar. 

"Lausenguz ez dugu deus eginen (BN-arb)" Gte Erd 240. v. lausenguka. Tr. La forma más general es 

lausenguz; Larreguy, Jauretche y TB (Rom 16, 18) emplean lausenguez. Eztiozola berzeri / eragin bekhaturik 

/ lausenguz edo mehatxuz. EZ Eliç 117. Alkatea diruz itsutzen da, lausenguz eta faborez gobernatzen da. Ax 438 

(V 285). Indazu grazia zuhurki itzul nakion lausenguz dagotanari eta emeki paira dezadan kontrarik egiten 

derautana. SP Imit III 27, 5 (Leon lausengatzaleak). Eztezazula pentsa, mintzo naizela eskualdun bezala 

pasionez, ez eta-ere lausenguz. ES 126. Emazteak enganatu zuela hitz legunez eta lausenguez. Lg I 227. 

Lausenguz eta dixiduz / Satan entseiatzen denean / kristau onak enganatuz. Monho 148. Hertxatzen du 

instrukzioneez, [...] mehatxuez, lausenguez, aflikzionez. Jaur 173. Lausenguz ala bortxaka / debalde dire ari. Zby 

RIEV 1908, 420. Markolbe ta Bertoldin [...] bakaldunenera eldurik, lausengaz eta palaguz artu zittubezen. Otx 

142. Amor emango zuen, ordea, lausenguz edo laztanez enganatuz gero. Mde Pr 168. v. tbn. Harb 34. JE Bur 

176. BiblE Rom 16, 18. 

- LAUSENGUZKO (Dv, H). (Adnom.). "Qui est de flatterie, flatteur. Lausenguzko solasak, les paroles 

flatteuses" Dv. "Chose, parole, action flatteuse, caressante" H. Ezen behinere lausenguzko hitzez eztugu usatu 

ukhan. Lç 1 Thess 2, 5 (TB lausenguzko; He lausengatzeko, Dv balakuzko, Ol limurkeriz, Ker koipekeriz, BiblE 

lausenguaz). Hitz eztiz eta lausenguzkoz sinplén bihotzak seduzitzen dituzté. Lç Rom 16, 18 (He balakuz, TB 

lausenguez, Dv legunkeriez, BiblE lausenguz). Hitz lausenguzkoak , eskaintza honestak, inozentenak 

diruriten solasak. Mih 24s. Hitz lausenguzkoak. Brtc 222. 

lausengudun. "Qui a l'art de caresser, de flatter, d'amadouer" Dv. 

lausengugiro. "Qui aime la flatterie, qui la désire" Dv. 

lausengugura. "(L, BNc), el que ama la adulación, el que la desea" A. 

lausenguka (AN, L, BN ap. A), lausengaka. Lisonjeando, adulando. "Lisonjeando" A. v. LAUSENGU(E)Z. 

Ez abil aberatseri lausenguka. Dv Imit 15 (ap. A). Lausengaka, oihuka: Oi, Amatxi ona, / ixtorio bat othoi. 

Barb Sup 186. Gizon bati bethi amen-ka ta lausenguka. Herr 8-10-1959, 1. Ezin, beraz, lausenguka eta 

zurikerietan ari, hitz latzak [...] behar baitira horretarako. MEIG I 107. 

lausengukari, lausengakari, lausenkagari (Arch VocGr). Adulador, lisonjero. "Flatteur, flatteuse" Arch 

VocGr. Areik lausengakarijak! Batta, ugazaba negarrez ikusi ixan baleue, eurak be negarrez asi, naiz-ta gogo 


mende. 

492


barik. Otx 170. 

lausengukeria (Dv A), lausenguzkeria (SP, sin trad.). "Mauvaise flatterie" Dv. "Adulación pérfida" A. 

Eztezazula lausenguzkeriarik nihoiz ere paira zure aldean. SP Phil 398 (He 402 lausengukeria). 

lausenguketa. "(L-côte), buscando adulaciones" A. 

lausengukoi (L, BN ap. A Dv). "Celui qui aime la flatterie" Dv. "El inclinado a que le adulen" A. 

lausengutsu (L, BN ap. A Dv). "Qui est plein de flatteries" Dv. 

lausengutxo, lausengatxo. Dim. de lausengu. Beleak aditzean / lausengatxo ura, / sentitzen du beregan / 

kantatzeko gura. It Fab 67. 

lausenguzkeria. v. lausengukeria. 

lausenkagari. v. lausengukari. 

lausenkatu. v. lausengatu. 

lausi. v. lauziri. 

lauskitu (V-m ap. A), laskitu (V-ger-ple ap. A), lauzkitu (V-ger-m ap. A), lauski. Tr. Documentado en textos 

meridionales de los ss. XIX y XX. La forma mejor documentada es lauskitu. Hay lauzkitu (junto a lauskitu) en 

Erkiaga e Ibiñagabeitia, y laskitu en E.M. Azcue. En DFrec hay 2 ejs. de lauskitu. 1. Estrujar. "(V-m), 1.º 

restregar; 2.º exprimir, estrujar" A. "Laskitu: 1.º (V-ger), restregar la ropa; 2.º (V-ple), pisotear, estropear algo" 

Ib. Andreak dabenian / mozkor-aldia, / laskiturik darabil / ule guztia. Azc PB 106 (in Ur PoBasc 207 

laskiturik). Zeure indar guztiakaz barri-pillo guztiak lauskituarren, etzenduzan lau barri-tanta atarako. A 

Txirrist 217s. Errape anpatuak lauskitzen, esne eder aparduna ereika atereaz. 'Celui-ci exprimait'. Or Mi 99. 

Arerio bati bezala besapeak sarrast itaitu ta odol-orbanak buruan lauskitu. 'Secó las manchas de sangre en la 

cabeza'. Zait Sof 23. Biotza lauskiz... Ai! Zenbat malko / bakar ordu mergatzetan. JKort EG 1956 (3-4), 15. Atz 

artean xamur lauskitu eizu, / zure maastiko mats-mordo bai dozu: / eztia darion maite-bertsoa, / goizeko izarmalkoz 

oretukoa. Onaind MEOE 725. Alperrik eskuekin errapeak lauzkitu dizkiegu. Ibiñ Virgil 40. (Part. en 

función de adj.). Loak artu dau, buruan mundu naastauaren irudi lauskitua jira-bira zorapenezkoan dauala. 


2. (V-ger ap. A), lauzkitu (V-ger ap. A). "Producirse dentera. Sasimatsa ikusten dodan baiño geiago, agiñak 

lauskituten jataz, en cuanto veo una uva silvestre, se me irritan los dientes" A. 

3. + laskitu (V-m ap. Zubk Ond), lauzkitu (V-arr-oroz-m ap. A). "Despedazar, descuartizar" A. "Desmenuzar, 

deshacer" Zubk Ond. Goseak zoraturik / etxeko katuak, / aginakaz laskitu / ebazan gorpuak. Azc PB 277 (in 

Ur PoBasc 172 zatitu). Azur biribil bat agin artean nasai lauskitu ostean. Erkiag BatB 57. Ostikopean zapaldu ta 

urteierea lorrindu bere, lurrezko ataka auskorra itsutu ta lauzkituaz. Ib. 36. 

4. "Lauskittu, se dice del afectuoso estrechar en los brazos y besuquear a las personas queridas y por 

antonomasia a las criaturas. Bere ama balitz bezela lauskittu eban neska txikixori, estrechó a la muchachita como 

si fuera su propia madre" Etxba Eib. "Gura eban bakarrian aukera guztian lauskitzia, quería acariciarla a solas y 

a sus anchas" Ib. "Amena da euren umiak lauskitzia, es de las madres el besuquear a sus hijos" Ib. 

5. (Uso sust.). "Lauskittuak, abrazos. Aiñ saskarrak aren lauskittuak, umiak bildur zetsan, eran tan fuertes sus 

caricias, [...]" Etxba Eib. 

- LAUSKITUPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Erro lauskitu-pean kaikua apartsuago ta are ugariagoa 

izango da errapearen iarioa. 'Pressées'. Ibiñ Virgil 100. 

lausku (Dv A). "Qui a l'œil renversé vers le haut, louchant vers le haut" Dv, que dice tomarlo de Pouvreau, 

pero se trata, sin duda, de un error de lectura, ya que SP da "begilausuak, yeux renversés en haut". Haurreri 

begi lauskuak ber-berak xuxentzen zaizkote adinarekin... Haur bat lausku dela ohartu bezain laster, behar litake 

artharazi. GAlm 1948, 39 (ap. DRA). 

lauso, leuso (A). Tr. Propio de las tradiciones vizcaína y guipuzcoana desde mediados del s. XVIII, aunque 

aparece ya en el Cantar de Lelo. Al Norte se documenta en Duvoisin, Oxobi, Lafitte (lauso y lausu), Larzabal 


mende. 

493


(lautsu), Mirande y en sendos ejs. de Herria (lautsu) y GAlm (lausu). La forma general es lauso. 

I (Adj.). 1. Nublado, borroso, turbio, oscuro. Azkue da "leuso, caverna" (tbn. Bera) citando el cantar de Lelo, 

pero se trata sin duda de una interpretación errónea. Leor zelaiak / bereak dira / mendi tantaiak / leusoak 

(Cantar de Lelo). IC II 90. Munduko gauza lauso ta loietan ondaturik bezala bizi gerade. AA III 351. Gogoa 

goibel bai lauso eta biotza irakitan dabiltzanean, galgarriak izaten dira geienean artutako erabakiak. TAg Uzt 

247. Zeiñen argiki mintzo iduri duen lehenengo hiru ahapaldietan eta zeiñen lauso eta adigaitza den, aitzitik, 

azkenengoa? Mde Pr 171. Bata bestearenganako irrika lauso bat [...] geldituko zaigu beti. Mde HaurB 93s. 

Olde lauso bati jarraikiz, gogor egiten zuen [...] kostari hurbil egotekotz. Ib. 100. Amaikatxotan egon natxatzu 

[...] nire sentipen lausoak ezin delineatuaz. Azurm in Gand Elorri 43. Gauzak, argi barik, geroago ta lausoago 

ikusten zituan. Erkiag BatB 104. Nublado, empañado (ref. a los ojos, la vista). Lausoak eukazan begiak eta 

ezieban ezer ikusi. Ag Kr 203. Agirian dagoan egia begirik lausoenekoak ikusi oi dabie. Ib. 186. Arpeija zurbil, / 

begijak lauso. Enb 104. Esan zion Bikendik aitari begi lausoak arengana zorroztuki. 'Troublés'. Or Mi 83. 

[Txoria] leio-arrian yausi zan; lauso begiak, / zutiturik errotxoak. Ldi BB 38. Begiak lauso ta burua gandu 

zeuzkan. TAg Uzt 252. Begi lausoak osertzera leiatsu begiratzen zuten. Etxde JJ 216. Bekaizkeriak urtua, 

sudurra zimur, begia lauso, sofista an zegoen so. Zait Plat 151. Mozkor-begi lausoak landatu zizkidan. Mde Pr 

109. Abrumado (ref. a las personas). Gizon lauso aserratuen gisara zuaitzak astinduaz. Ag G 105. Sofista 

gizagaixo lausoa. Zait Plat 151. (Uso adv.). Piarresen adimenan lauso zegona ordu arte argitu zen ziaro. 

Etxde JJ 241. 

2. (V, AN, BN-baig ap. A; Aq 1105 (AN), VocBN, H), lausu (SP, Dv A), lautso (L-côte ap. A). Corto de 

vista; bizco. "Bigle" SP. "Cegajoso" Aq 1105. "Qui a la vue mauvaise, myope" VocBN. "Présbita, de vista 

cansada" A. Guri iruditzen zaizkigu, au ta ori ta ura ta bestea ta arontzagokoa, gauza txikiak, lauso itsuak 

gera-ta. Ezale 1897, 274a. Gizaseme zaartxo itxu edo gutxienaz beiñepeiñ lausoa zan bat. Urruz Zer 97. Akerra 

duk, akerra dun, / oi, aker lausu okherra! Ox 90. Ikusten duk hantxet nehun ez dagoken gizon matel gorri, lausu, 

konkorra? Lf GH 1926, 213. Platonek [...] eztu ludia iritziko margul, ezpaita itsua edo lausoa. Zait Plat 48. 

Gerta ditake, arratsean burua mintsu izaitea, ez jakinean lausu zirelakotz edo begi-kamuts edo bixta-luze. GAlm 

1962, 60 (ap. DRA). Errak, hi, lautsua, hire lau begiez, guk biez baino hobeki ikusten omen baituk, noren alde 

hiz? Larz Bozak 62 (Lek lauso). Gure iduriko, Azcue ez zen ez hain hertsi, ez hain lauso. Lf ELit 301. Bista 

ederra daukate eta / ez dira begiz lausuak. Uzt Sas 232. lausu (SP), lautsu. "Begi lausuak, yeux renversés en 

haut" SP. Begia lautsua izanez geroz, gorputz guzia ilunbetan izanen duzu (Mt 6, 23). Herr 14-9-1961, 4 (Ol 

lauso; He, TB, Ip, Echn, Ur (G) gaizto, Dv gaitza, Leon eri, Or gaxo, BiblE gaixo, Ker geisorik). (Tema nudo, 

con egon). Lauso gaude ezpada itsu. Lf in Zait Plat XXII. 

3. Empañado (un cristal). Leioak lauso dira, / eguraldiaren / antzo. Ldi BB 70. Kristalak lauso daude. NEtx 

LBB 107. (Con reduplicación intensiva). Kristalak, sukaldeko lurriñez lauso-lauso agiri dira. NEtx LBB 

104. 

4. (AN-larr, B). Ref.: Asp Gehi; Izeta BHizt. "Salvaje, sin domar. Behi lausua" Asp Gehi. "Nervioso. Gure 

behorra lausoa da. Arront lausoa" Izeta BHizt. 

II (Sust.). (AN-5vill, B, Sal), lausu (SP), auso (Sal, S; Dv (S)), ausa (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (auso, lauso); Lh 

(ausa); Izeta BHizt. 1. Ventisca, borrasca de viento y nieve. "Avalanche" Dv y Lh. "Ventisquero, borrasca de 

viento y nieve" A. "Ventisqueros. Mendi zoko hoietan elur-lausoak badire. Lauso haundiak" Izeta BHizt. Cf. 

VocNav: "Láuxua, alud (Alcoz). Voz emparentada con la vasca lauso, ventisca, borrasca de viento y nieve". 

Noizbait etxean, ekatx, lauso, ontzi ta itxasertzetako atxaren bilddur barik [lo egin]. Echta Jos 201. 

2. (V, G-to-bet, B; Lar, Añ (V), Izt 16, H). Ref.: A; A Apend; Elexp Berg. Partícula(s) de polvo, átomo, 

polvillo, pelusilla. "Albayalde, berunautsa, berun lausoa" Lar. "Polvillo" Ib. "Atomos que se descubren al sol" 

Lar y Añ. "Salvado de harina" Añ. "(V-gip), borra de lienzo" A Apend. "Gari joterakuan egundoko lausua eitte 

zan, ixa alkar ikusi ezinddakua" Elexp Berg. Errazago da kontatzea eguzkiaz dakusgun lausoa, zeruko 

izardia, ondarreko are xea. Lar SAgust 9s. Lauso edo pits airean ta ur tanta itxasoan diran baño geiagotan. Cb 

Eg II 32. Ainbeste bider, nola aire guzian lauso edo atomo diran. Ib. 126. Lausoa edo ela da atomoa. Cb EBO 

46. Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez diranak. Mg 

CC 221. Itsasoan ur tanta den bezenbat urthe, [...] airean lauso edo pits bezenbat. Dv LEd 226. "Irinik adina 

lauso izango du (G-azp), aparenta mucho, pero habrá que verlo" A Apend. Aberats porrokatua omen da. 

Orrek ere, esatea dan bezela, irinik adina lauso izango du. A Ardi 24. 

3. (V, G, AN-araq, B; Lar, Añ, H), leuso (Izt 78r), lausa (A). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib. Lo que enturbia la 

visión. (Sentidos prop. y fig.). "Catarata en los ojos", "musarañas, como nubecillas que se ponen delante de los 

ojos", "nube del ojo" Lar y Añ. "Begietako leusoa" Izt 78r. "Lausua eiñ jata begixetan, euzkixari begiratziagaz, 

se me ha hecho una nube en los ojos [...]" Etxba Eib. v. BEGI-LAUSO. Geure begietako lausoa ta odoia 

kendu deigula [...] estropezu ta laprast egin baga ibilteko. Añ MisE 61. Pekatari itsubaren begijetako lausuak. 

fB Ic II 290. Balitz konkorra edo makartsua, balu begian lausoa edo atz iraunkorra. Ur Lev 21, 20 (Ol, BiblE 

begi-lauso; Dv begian txuriduna, Bibl begi txatxadun). Zein lauso lodiak bekatuak sortzen dituen, bear bezala 

begiratzeko. Lard 192. Begietara / eldu da lausoa. Azc PB 276. Ez da lausorik aren begi bixi urdiztetan. Mok 4. 

Begi bijak lausoz beterik / jausi yakuk itxas-barnera. "Niebla". Laux AB 92. Begietan lausoa eukalako edo, 


mende. 

494


aintzat artu bear diran beste asko, ez ebazan ikusi. Eguzk GizAuz 60. Maitasun-jokoak [...] begietan lauso 

astuna sortzen [due]. TAg Uzt 7. Ikuspen onek estura larriz / lausoa nere begietara. EA OlBe 106. Zure 

begietan alako lauso bat ikusten det eta orrek kezkatzen nau. NEtx Nola 33. Arnasa estu ta begietan lauso. NEtx 

Antz 158. Lausoa begira, eguzkia, [...] leizea begira eroaten deusku begiaren begiak sentipenaren atsa. Azurm 

in Gand Elorri 43. 

(Fig.). Tiniebla, oscuridad, lo que entorpece la comprensión o el conocimiento. Gezurtatzen dituzula 

erdaldunen ta euskaldunen usteketa txarrak ta desegiten ta aienatzen guzien lausoak ta llilluramenduak. Lar, 

carta a Mb 277. Buruan uzten dio / illuna lausua, / galdu-aziaz laster / ezaguera osua. JanEd II 113. Iru 0, iru 

Zero / Uzkurtzan guraso? / Nundik sortu yatzue / orrenbeste lauso? Enb 207. Zerutar aixe... garbitzallia / 

kentzeko gure lausuak, / gusti oneek dauz IZAR ARGIYA / euzkel idaztiñotxuak. Ib. 139. Lauso mamiak sortu 

omen-dizkizut adimenean. Ldi IL 113. Lauso gaizto batek yota, lazka bigurria sortu dute len ere errukarri 

ziranok. 'Mente culpable'. Zait Sof 116. Entzun dezute gure Uztapiden / xelebrekeri goxua, / onenbestian 

kantatutzeko / zeñek ez dauka lausua? Lopategi in Uzt Noiz 53. 

4. (G-azp-goi ap. Gte Erd), leuso (Mg PAbVoc 232, Izt). Niebla, bruma, neblina, nubosidad. "Neblina" Mg 

PAbVoc e Izt. "Arratsaldean mendian behera lausoa dator (G-goi), lausoak txi txi, dena busti du (G-goi)" Gte 

Erd 108. "Lausoa dago eta ez da ondo ikusten (G-azp)" Ib. 162. Lauso (niebla) aregaz beste txalupa batzuk 

be jo ebezan atxak. Echta Jos 84. Kalan egozala, eguerdi ostean, estaldu ebazan, laño ta lauso illun batek. Ib. 

82. Atxetatik urre egoan ontzia, lausoa garbittu zanean. Ib. 146. Lausua ta kia toki guztijetan. 'Bruma'. Laux 

BBa 120. Ixo lausuak! / Goxa don garbi / eure irriparran! "Nieblas". Laux AB 40. Orainarte bekokia estali dion 

lausoa erantzita, [...] agertu zaigu eguzki jaunaren aurpegi lausogabea. TAg Uzt 74. [Egunak] etzekarren 

aupegian, ez lausorik, ez ganduaren kutsurik. Ib. 145. Gabeko lauso illunak artean. Erkiag BatB 118. Zezeniltzaillea 

ikaraka, lausoa-edo bakarrik ikusten-ebala. Alzola Atalak 70. (Fig.). Lauso gorri bat ikusi [zun]. 

"Aparición roja". Or Eus 227. Etziñan Zu; lauso utsa zintzaidan eta uskeri ori nuan Iainko. 'Fantasma'. Or Aitork 

85 (v. tbn. 82). 

5. (V-gip). "El vaho que se pega en un cristal" Iz ArOñ. "Antiajo onei lausua eitte jakue eta ezta ezer ikusten" 

Elexp Berg. Mokoz bai egoz otoikor astindu ditu / leiarki lausoz beteak. 'Empañados'. Ldi BB 38. 

6. "Viso, argia, [...] lausoa" Izt. "Reverberación del sol (V-gip)" A Apend. 

7. (G-goi ap. JMB At; Izt C 235). "Llovizna" JMB At. 

8. "Temor, miedo" Asp Leiz. 

- BEGI-LAUSO. v. begi. 

- EURI-LAUSO. v. euri, eulauso. 

- LAUSOA EGIN. "Lausua eitten xat, se me cansa la vista" Iz ArOñ. 

- LAUSO-HERRI. "Auso-erri, ventisquero, lugar de ventisquero (BN)" A Apend. 

- LAUSO-EZINEZKO. Argi-Aberrian ikus âl-nezake / lauso-eziñezko adiaren yabe. 'Razón que ya nunca 

velará más la niebla'. Ldi BB 82. 

- LAUSOPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). Ardaua nok pagatua izan ba legi, lausopean jarten 

yakaz buru ta begiak. Erkiag BatB 154. 

- LAUSORIK. Nublado. Lausorik du / gizargia begietan. 'Anublósele'. Ldi BB 148. 

- LAUSOTAN. Nublado; abrumado. Duazen ardijoi begira / lausotan dozubez begijok! "En niebla los ojos". 

Laux AB 44. Kezketan eta lausotan jarrai ez dezazuten, garbi mintzatuko natzaizute. Etxde JJ 217. Gai honen 

moldaberak lagunduko bai zidan nik artean lausotan neukan burutapena garbitzen. "Vaga". MEIG IX 138 (en 

colab. con NEtx). Begi-biotzak malko-lausotan; / mingaiñak berriz, aterri. NEtx LBB 276. 

- LAUSOZ. Nublado; aturdido, abrumado. Gorputza aul dakot, gogua ariago. / Lausoz lurra dakust. "A 

través de una neblina". Laux BBa 4. Mikelek: "Lausoz abil; laister ikusiko / Rekaldeko Garazi bitan zeñendako". 

"Ofuscado estás". Or Eus 39. 

- LAUSOZKO. (Adnom.). Nola neri barkatu, nik Artaz siñesten nuan lausozko gurutzean? 'Fantástica'. Or 

Aitork 115. 

- HODEI-LAUSO. v. hodei. 

Etim. Para su posible origen en lat. lapsus, v. FHV 101 y 493. 

lausogabe. Claro, transparente. Orainarte bekokia estali dion lausoa erantzita, [...] agertu zaigu eguzki 

jaunaren aurpegi lausogabea. TAg Uzt 74. (Con -ko, adnom.). Oi lauso gabeko / liñuzko orein gozatsu. 


lausogarri (H). Deslumbrante. "1. ce qui est propre à obscurcir la vue, d'offusuqer, d'éblouir; 2. au fig., 

aveuglant, qui empêche l'entendement" H. v. liluragarri. Etorri andiko gizona, ta itz arro, zoragarri ta 

lausogarrien ereilea. Zait Plat 123. 

lausokeria. Confusión (?). Ez dut batere maite Gau-ean "y todos mis sentidos suspendía" bertso ori, batez 


mende. 

495


ere, egungo lausokeriak ikusita. Or in Gazt MusIx 30. 

lausoki. Vagamente. Etxe-aurreko zidor harriztatua ta biderako atea lausoki ohartutako mailak izan zituen 

bere igesaldi lasterrean. Mde Pr 100. Beti eginkizun asmotan ari zen bere pipako keia lausoki begiratzen zun 

artean. Etxde Itxas 151. 

lausonjatu. v. lausengatu. 

lausoragarri. (Lo) que nubla (la visión). v. BEGI-LAUSOGARRI. Begi-lausoragarririk etzitzaion erakutsi 

bear neskatillari; ez belarri-ernegarri txarrik ere aditzen utzi. NEtx Antz 151. 

lausoro (G-to), lausaro (AN-gip), ausaro (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz (ausaro); Iz IzG (lausaro). 1. 

"Ventisquero, borrasca de viento y nieve" A. "Lausaro bat, un remolino de nieve (Aranon); nieve acumulada por 

el viento (Goizuetan)" Iz IzG. "Ventisquero, lugar donde se amontona la nieve" (AN-gip). "Ausaro, ventisca, 

nieve arrastrada por el viento" Asp Leiz. v. lauso II (1). 2. + lausaro (G-to, AN-araq ap. A; Lcq 43). "Polvillo 

de harina que se levanta y mancha la ropa en el molino" Lcq 43s. v. lauso II (2). Lo-eguan eta loitu neban 

oro: / errota ebillan, etxia lausoro. "El polvo de harina cubrió la casa". Laux BBa 134. 

lausotasun (H), lausutasun (Dv A). "Miopía" A. (H). (Fig.). Ceguera, ofuscación. Lausotasuna andia 

ari alabea emon gura deutsienak. Ag Kr 135. Iñoiz beiñ Joanes argiak adierazi oi zion lausotasun au, baño 

errez aztutzen zitzaion emazteari apuko berria zetorrenean. Ag G 99. Alako atsege ta lausotasuna badaramate. 

"Sentimentalismo". Aitzol in Laux BBa VIII. 

lausotsu (S ap. Lh; H, Foix ap. Lh), lautsu (H). 1. "Lautsua, qui a des taches, quelque taie aux yeux. [...]. Ce 

mot est contracté de lausotsua" H. "Louche" Lh. v. lauso. Bera zen gizon "itxuxi" bat, lautsua eta sudur zuta 

luze batez lurra miratuz, kurritzen zuena. Larz GH 1959, 92. 2. Nublado, turbio. Umetasuneko egun 

lausotsuen ondorean maitetasunaren argi pozgarria. Ag Kr 75. 

lausotu (V-ger-gip; H), lausutu (SP (sin trad.), Dv A), leusotu. Ref.: A Apend; Etxba Eib. Tr. 

Documentado en Lazarraga y en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde principios del s. XIX. La forma general 

es lausotu; emplean lauso- y leuso- Moguel y Arrese Beitia. En DFrec hay 3 ejs. de lausotu. 1. Nublar(se), 

emborronar(se), enturbiar(se), empañar(se) (la vista, los ojos). "Devenir myope" Dv. "1. devenir ou rendre 

myope, court de vue, faible et infirme des yeux; 2. au fig., [...] aveugler ou s'aveugler" H. "Volverse miope" A. 

"Lausotu jataz begixak ainbeste begiratzekin eta ez dot ezer ondo ikusten, se me han enturbiado los ojos [...]" 

Etxba Eib. "Lausotutzia etortzen da, begixak larregi nekatziagaz, el enturbiarse la vista viene de fatigar los ojos 

demasiado" Ib. "Argi biziegixak lausotzia ekarten du, la demasiada luz hace enturbiarse la vista" Ib. Begi 

neureok lausotu. Lazarraga (B) 1204r. Begia gaixo ta gaizto badago edo lausotua, korputz guzia ere illuna 

egongo da. Mg CC 161. Ikusi ditut nik begijak lausotu [...] ta zutinik egon ezin dirian gizon katutu ta ardaoz 

satstubak. Mg PAb 65 (167 leusotubak). Nok lausotu ditu zuben begijak ez ikusteko egija? Mg CO 275. Edan 

daruenai alborunzka ibilteraño begiak lausotu, berba moteldu ta ondo ebagi ezinda jarteraño. CrIc 73. Begiak 

lausotu zitzaiezten, Jesus ezagutu etzezaten. Lard 471. Lausotzen jakoz gerrariari begi sutsuak. AB AmaE 445 

(21 leusotu). Begiak lausotu ta / belarriak gortu. Urruz Urz 56. 

(s. XX). Zorabiau iakon burua, begiak lausotu iakozan. Ag AL 86. Begi baltz ederrak zerbait lausoturik eta 

zirkin egitteko inddar baga. Echta Jos 161. Pozaren pozaz begijak lausotuten dira. Enb 147. Zutik egon nai, 

baño begiak lausotzen zaizkio. 'Yeux nébuleux'. Or Mi 59. Iñoizka gogo begiak olerkariari lausotzen ote zaizkan 

nago. "Anublan". Aitzol in Laux BBa VIII. Zer zatozkit [...] betaurreko-erantziak begiak lausotu ta izu-antz? Ldi 

IL 41. Ganduak lausotu al-zezkiak begiak? TAg Uzt 41. Negarrak lausotu ziozkan begiak Malentxori. Ib. 257s. 

Alkoholak ez ditzan haren begiak lauso. Mde HaurB 14. Au dek, au dek, / au dek moskorren legia: / ardoaren 

laiñotan / lausotu begia. NEtx Egan 1955 (3-4), 6. Lanbroak begiak ziaro lausotzen zizkion. Etxde JJ 233. Aren 

begiek, zaartzaroak lausotuta, ondo ikusi ezin zutela-ta, Yosek bere semeak alderatu zizkion. Ol Gen 48, 10 (Ker 

lausotu, BiblE begi-lausoturik; Urt pisatu, Ur illundu, Dv lanbrotu). Begiak lausotu yakazan eta arnasea 

bakandu. Erkiag BatB 106. Orma-auts arre batek / lausotu deust begion atsegin gardena. Gand Elorri 215. 

Begiak malkotan lausotuak zituala, erantzun zion. NEtx LBB 45. Eriotz-laiñoz lausotuak zituan begiak. Ib. 193. 

Ez dio maitasunak ez mirak begi zorrotza lausotu. MEIG III 86. Ez [zuen] Erraldoia etortzen ikusi begiak 

malkoz lausoturik zeuzkalako. MEIG IX 104. 

(H). (Fig.). Nublar(se), obnubilar(se), ofuscar(se) (la razón, el entendimiento...); enturbiar(se), empañar(se) 

(los sentimientos, la limpieza del alma...); nublar(se), oscurecer(se). Gitxik kontauko dabee ainbeste giza 

alditan illun une bagarik, lausotu bagarik [...], beti garbiro gorde dabeela Jaungoiko Bakarraren sinistute ta 

ondra egijazkua. fB Ic I IV. Laster asi zan [...] jakiunde miragarriaren argia lausotzen. Lard 214. Ez, ez, ezta 


mende.


irudimena, eznago lausoturik, egia dakust. Ag Kr 208. Estutasunak lausotu eutsala adimena. Echta Jos 292. 

Etorberriaren gurasoak mutillaren esanakiñ etziran batere lausotu. Ag G 116. Amaren garbitasuna batere 

lausotu gabe. KIkG 18. Nasi egitten dire, gogoa lausotzen zaie. Or LEItz 34. Griña bigurriak ematen duten 

kiratsak ere anima ederra lausotua utzi lezake. ArgiDL 4. Zerutarrak baitira geure maitasunak, / eta leikide 

batek eztauz lausotuko. "Empañarlos". Laux BBa 44. Gogoak aulduta ta adimenak lausoturik. Y 1933, 2. 

Laburminak, olerkiak eta idazlan geienak irakurlearentzako lausotu egiten zizkion. Aitzol in Ldi UO 7. 

Gaztetango dirdaitasun aberatsa zerbait gandutu ta lausotu [zitzaion]. TAg Uzt 66. Bere emazte zanaren 

oroimena lausotzen joan zitzaion. Etxde AlosT 20. Itxaropen gozoak lausotu ta arretu zitzaizkion osoki. Etxde JJ 

222. Adimen elkor alferraren urguiluak ez baitio hari ber-jaiozko ezagutza lausotu eta itzal erazi. Mde HaurB 

93. Vodkak, oro har, hobeki lausotuko ziola arimaren min sendatu ezina. Ib. 35. Iluntzeak gauzen itxura 

lausotzen [du]. Mde Pr 370s. [Aurrak] munduko gaiztoz lausotu gabeak. NEtx Antz 118. Inork baino geiago 

edaten omen zuen eta buru argia lausotu bage. Zait Plat 84. Garbia banintz zure argia / lausotu barik 

erabilteko. Gand Elorri 134. Zure umeen ama izan diteken neskaren garbitasuna lausotu bai zenezake. MAtx 

Gazt 75. Edankeriak Agindu guztiak zipriztintzen baditu ere, seigarren eta bederatzigarrenak bereziki [...] 

lausotzen eta zailtzen ditu. Ib. 78. Iñoiz irudiak lausotzen ezpagaitu, ez naiz Daphni-ren beldur. "Fallit". Ibiñ 

Virgil 34. [Ninpa] bazterturik zegoen urruti xamar odeiez lausotuta. 'Dissimulée'. Ib. 116. Gure ametsak / 

lausotzen asi ziran. NEtx LBB 206. Hitzen azala eta mamia garbitu bezain lausotu ondoan [...], horietako bakar 

bati ekin nahi nioke. MEIG VI 188. 

(Part. en función de adj.). Zeinbat bekatu estalduten dira euren arimetako begi lausotu ta geundubetan? 

Mg CO 22. Begi itsu ilun lausotuaz, lañotuaz, odoituaz ezta ondo ta argiro ikusten. Añ MisE 70s. Begi leusotuok 

naiz ondo ez ezautu, / arima onek zurturik jarririk balauniko / odeien kolkoetan adoretan zaitu. AB AmaE 434. 

Begi bitarte illun lausotua eukan. Ag Kr 104. Zein mirari ta gozagarria, Josetxoren irazkia irakurriak, nire 

adimen lausotua argittutea! Echta Jos 301. Astiro-astiro begi lausotuetan barrena argia egin zitzaion Maider-i. 

Etxde JJ 244. Inoren axolik gabe begira urrunera; orain ke xuriak urrunagotua ikusten dukan urrun lausotura. 

Lasa Poem 83. 

2. (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Empañarse (los cristales). "Lapiko lurrunakin ziero lausotu die 

kristalak" Elexp Berg. Aoko lurriñaren ikutua naikua da [ixpillua] [...] lausotua ta illundua uzteko. ArgiDL 4. 

Kristalak berriro lausotu dira. NEtx LBB 104. 

3. Deslumbrar. "(Hacer) visos la vista, lausotu" Izt. v. liluratu. Begiak lauso detzakena da / aren lepoko 

katea. Or Eus 335. Belarritako zuri dirdaitsu; / lauso lezake begia. Ib. 362. [Aaria] iñoiz gertatzen izu samarra; / 

argiek dute lausotzen. Ib. 416. Argiaren argiaz lausoturik lotuko lizake aurrenik eta lengo itzal, txotxongilo eta 

txerpolariak ikusi ezinean, au esango luke: [...]. Zait Plat 49. 

- LAUSOTU(T)XE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Au gazterik ikusten nuen ta begiak lausotutxe izan 

arren, zarrago ta argiroago dakust orain. A Itzald II 72. Begiak lausotuxe ditudalako edo ez dut ikusten. MEIG 

VII 27. 

- LAUSOTUZKO. (Adnom.). Egiaz urte artako, au da, 1527 garreneko maietzaren 6-an Borbon, kristau 

lasaitu eta protestante lausotuzko ejerzitu bat bere agindupean zuela, Erromako morallen aurrean zegoen. Arr 

Bearg 271 (ap. DRA). 

lauspeatu (G ap. A; Lar, Dv (G), H). "Reposarse algún líquido que estaba turbado" Lar. "Lauspeatzen uztea, 

laisser reposer" Dv. "Se déposer, aller au fond, en parlant des parties épaisses d'un liquide" H. Nastu bear da 

noizik bein lauspeatzen utzi eta iragazi. It Dial 107 (Ur atsedeten, Dv, Ip (ph-) pausatzera). (Part. en función 

de adj.). "Reposada agua, ur lauspeatua" Lar. 

lauster. v. laster. 

laustro. "(BN-baig), refugio bajo el alero de un tejado" A. v. klaustro. 

lausu. v. lauso. 

lautada, lautara (V-gip ap. Elexp Berg), laundara (V-gip ap. Iz ArOñ), lantada (V-ger ap. A Apend), nauada 

(Lar H). 1. Explanada; llanada. "Lautara ederra ein ddabe Arrate gaiñian" Elexp Berg. Aldapearen 

goenera eldu ziran eta an egoan lautada ezagunean gero ta eguroago yoiazan. Erkiag BatB 86. En DFrec hay 7 

ejs. 2. nauada. "Au fig. [...]: facilité, familiarité de rapporter" H. 

lautadatxo, lautaratxo (V-gip ap. Iz ArOñ). Dim. de lautada. "Llanurita" Iz ArOñ. 

lautara. v. lautada. 


mende. 

497


lautari. "Allanador, el que allana" Lar. 

lautasun (V-gip ap. Etxba Eib), laubatasun (Lar), plauntasun (Lar). 1. Llanada, llanura. "Ango inguru guztia, 

lautasun aundi bat da, todo aquel término es una gran llanura" Etxba Eib. 2. (V; H), laubatasun (H), nautasun 

(Lar, H (s.v. naba)). Ref.: A; Etxba Eib. Llaneza, humildad, simplicidad. "Llaneza en el trato, nautasuna, 

otzanera" Lar. "Gizonantzat onena, lautasuna, lo mejor para el hombre es la llaneza" Etxba Eib. Guztijak 

asko gura deutsee bere lautasunagaiti ta jaten dau edozein gauza baserrijetan. Mg PAb 45. Ezagutu zutenak [...] 

ez daukate azturik bere lautasuna nekazari guzientzat. VMg III. Jaungoikuaren lautasun neurri bagakua. fB Ic I 

52. Orok bere gotzain-onoimen, idazti, yakituri ta lautasunaren maite-maite ebela [...] il zan. GMant LEItz 57s. 

Bakaldunak eta Bertoldak onen lautasun andiz autubetan eragoioela, geznari bat eldu zan. "Familiarmente". 

Otx 31. "Simplicité, intelligibilité facile d'un discours, d'un problème, etc." H. 3. (H), laubatasun (H), 

nautasun (H), plaiñtarzun (-zün S ap. Lh). "Qualité de ce qui est plain, uni, sans aspérités et inégalités" H. 

"Égalité (de terrain)" Lh. En DFrec hay 3 ejs. de launtasun. 4. Horizontalidad. Igari-ondore onenak atera 

nai baldin ba-dira alegindu biar da soña lautasun (horizontalidad) obekienian eramatia. Anab EEs 1919, 154. 

Soñaren lautasunak uraganako mukertasuna gutxiagotzen [du]. Ib. 188. 

lautatu. "(Hb), aplanir" Lh. v. 1 lautu. 

lautegi. "(V; msOch), corta de árboles" A. 

lautso. v. lauso. 

lautsu. v. lausotsu. 

1 lautu (V; Lar, Añ (G), Dv (V), H), laundu (V-arr-oroz-gip, G-nav), leundu (Añ (V)), plaundu (SP, Lar, Añ 

(G), H), plaiñtu (S; Foix ap. Lh), nautu (H (s.v. naba)). Ref.: A; A Apend (laundu); Lh (plaiñtu); Iz ArOñ 

(laundu); Etxba Eib; SM EiTec1; Elexp Berg. 1. Aplanar, allanar. "Trahillar, allanar la tierra, lurra [...] 

plaundu", "aplanar" Lar. "Igualar" Añ. "Bide aldapatsuak lautuko dira, les chemins qui offrent des montées 

seront aplanis" H. "Mendi gaña laututzia eben asmua, tenían el proyecto de allanar la cima del monte" Etxba Eib 

"Sozialisten bardintasuna ez da mundu guztia lautzia, baña bai gizon guztieri aukera bardiña gertatzia, la 

igualdad de los socialistas no consiste en allanar a todo el mundo [...]" Ib. "Au piezi-au zepilluan lautu dozue 

ala" SM EiTec1. Cf. leundu. Tr. Documentado en textos de autores occidentales a partir del s. XVIII y tbn. en 

Axular y Pouvreau (no es seguro el ej. de Etcheberri de Ziburu). La forma mejor documentada es lautu. Hay 

laundu en E.M. Azcue y leundu en Eguzkitza; además plaundu en Axular y Pouvreau. En DFrec hay 2 ejs. de 

lautu. Hunela dire penatzen purgatoriokoak / zeñen ezin baitaitezke deklara ondikoak. // Begian dute nigarra 

bihotzean damua / tristezia ere dagote erraietan laundua. EZ Man I 121 (no seguro; quizá por landua). Sarthu 

ziren konseilluan Erromatarrak ea zer eginen zuten Kartagoko hiri hartzaz. Eta Katonek [...] erran zuen guztiak 

desegin, plaundu eta lurrarekin berdindu behar zuela. Ax 30 (V 18). Eibar-en etxerik pe ezton gelditu zutiñik. 

Barrenkalia be lautu jone! SM Zirik 21. 

(Fig.). Urrikal nakizula eta athera nazazu istilletik beldurrez honda nadin eta osoki plaundurik nagoen. SP 

Imit III 20, 2 (Mst, Ip eroririk, Ol, Pi etzanda). 

(Lar), plaundu (SP, Lar). (Part. en función de adj.). "Plaundua, aplani" SP. "Allanado, lautua, plaundua" Lar. 

"Aplanado" Ib. Minar oriek izaten dira mezkita-etako dorre luze lautuak. Anab Aprika 53. 

"Allanar más, lauagotu, plaunagotu, plaunduagotu, [...]; demasiado plaunegitu" Lar. 

(Fig.). Someter, sujetar. Etzaitu izutzen nekeak, minberakor ta alper txarrak izutzen dituen bezala; ta 

orregatikan, aiek ez bezela, garaitzen dezu, lautzen ta menderatzen. Lar, carta a Mb 277s. 

2. (H). Volverse accesible, afable; allanarse. Letrauk [...] ez deutsee entzuterik emon biar [...] ez 

erregalubari, ez dirubari, euren kontura daguan auzi zaintzaan bigunduteko, laututeko. fB Ic II 169. Gustijak 

goituten dira, gustijak laututen dira. Astar II 32. (Lar, H). Allanar(se) (una dificultad, etc.). Lautu zituban 

Teresak Bere Asmo santu, altu ta andijen ezegintzako mendi guztiak. fB Ic II 295. [Zerura] elduteko gustija zan 

aldatz neketsuba, lupatza ondo bagia, [...]. Etorri zan Jesu-Kristo eta bere neke, bere lan, bere odol eta bere 

erijorziagaz lautu zituzan aldatzak, berdindu zituzan lupatzak. Astar I 125. Diruagaz / bideak laundurik / santa 

baten semea / botaten tronurik. Azc PB 220 (in Ur PoBasc 176 lauturik). Narraska ibillteko gogoa ez zan, beti 

goirantz igon gura eban eta orretarako bideak Yaunak lautu eutsozan. GMant LEItz 58. Bidea leundu ta erreztu 

bear dautse. Eguzk GizAuz 101. Saiets-itzez bidea lautuz. Etxde JJ 110. 

- LAUTUGABEKO, L. BAKO. (Fig.). Ai errukarrijak! Gitxienez, oneek erakusten dabeena da, diriala gaiski 

azijak eta lautu bakoak. Egikera Onerazkoak (1882), 63 (ap. DRA). 


mende. 

498


2 lautu. (Part. en función de adj.). (Kilómetro) cuadrado. --Gipuzkoa zabalez zenbat da? --Gipuzko guziya 

1635 kilometro lautuak bezelatsu da. EEs 1915, 14. 

lautuezgarri, plaunduezgarri (Lar), laubezgarri (Lar). "Inapeable" Lar. 

lautxo. Dim. de 1 lau. Zer afariya, ogiya, / botilla bat ardo eder, / ta ongi jarriyak lautxo bat / nere irua bi 

bider. Bil 92. 

lautxonda. "(V-ger), cuádruplo" A. 

lautzaile, plauntzalle (Lar). "Allanador, el que allana" Lar. "Lautzallia, la muerte. Iñor parkatzen ez daben 

lautzallia eldu da arengana be, el igualador que no perdona a nadie ha llegado también donde aquel" Etxba Eib. 

lautzuk (V ap. A Morf 231; A DBols). "Cuatro grupos" A DBols (s.v. lau). "Bitzuk, irutzuk, lautzuk, 

amartzuk... dos grupos, tres clases, cuatro especies, diez parejas... Siempre indica el -tzu algo colectivo" A Morf 

231. 

lau-une (V-ger ap. A DBols), lau-una (V-gip ap. Elexp Berg y Etxba Eib), launkuna (V-gip ap. Iz ArOñ). 

Espacio llano. "Planicie" A DBols. "Durangon lauunia danetik, antxe jatxi zan abioi galdua" Etxba Eib. "A zan 

tontor zorrotza, apaldu dabe eta lauuna politta geldittu da, [...] un bonito llano" Ib. (s.v. apaldu). "Oñatitik 

Arantzazura, Urtiagaiñen lauunia" Elexp Berg. v. lautada. 

lau-urtar. v. lapurtar. 

lauxinge. "Saludos muy efusivos. [...]. Lauxinge beroak" Izeta BHizt 588. Cf. lausengu. 

lauxingeka. "Zu beti lauxingeka" Izeta BHizt 588. 

lauza (AN-araq, B, BN ap. A; VocBN Chaho, Dv), leuza (VocBN Dv, H (BN)). 1. Losa, baldosa. 

"Lavasse, pierre plate" VocBN. "Dalle, carreau de pierre" Dv. "Mendietan etxolak lauzaz estaltzen dira, 

elhurraren eta haizeengatik, dans la montagne les demeures des bergers sont couvertes en loses [...]" H. v. 

harlauza, losa. Miguel Sanz lauzakoa (1350). Arzam 321. In loco que dicitur lausa (872). Ib. 320. --Zure 

tresora non bada? --Lauza horren hegian. Gy 88. Igan zaite hunat, ene gana mendi gainera eta zaude hemen eta 

emanen darozkitzut harrizko lauzak. Dv Ex 24, 12 (Ur, Ker ol, BiblE harlosa). Bi sisel lauza ateratzeko. HerVal 

149. Errezibitu bi tuasa lauza. (Intrepr?). Ib. 170. Sisel berri bat lauzako. Ib. 147. Lauza andi baten pean laur 

iturri, zer da? Garral EEs 1915, 93. Nire asmoa izan da hobiaren lauza / gogorkiro altza / baldin al banenza. 

Arti MaldanB 229. "Spécialement, pierre sépulcrale" H. Ohartzen dira lauzak ozka bat egiten duela 

lurrarekin. JE Bur 27s (en referencia a un frontón). Pilota punpatuz, badoa gure gizona oldarrean lauzarat, 

botatzera. Ib. 26. 2. lauzo (BN-baig ap. Satr VocP y CEEN 1969, 138). "Remates de teja sobre costados grises 

de pizarra antigua (lauzua)" CEEN 1969, 138. "Pizarra para la cubierta" Satr VocP. 

- LAUZA-HARRI, LAUZ-HARRI. Losa. Erori da behera berriz lauz-harria, / estaldurik betiko neure 

maitalea. Arti MaldanB 217. 

- LAUZAPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). Nire maitalea dago / etzanda lauza-pean. Arti 

MaldanB 227. 

lauzada (Dv A, H). "Pavé en dalles" Dv. "Dallage, pavé en loses, dalles" H. "Pavimento hecho con losas" 

A. 

lauzadura (Dv A). "Pavage de dalles" Dv. "Enlosado de baldosines" A. 

lauzakizun. "Qu'il est nécessaire de daller, qu'il faut daller" H. 

lauzatu (V arc. ap. A; Lar Sup Chaho). 1. (Sust.). Tejado. Andra urenak etxea lauzatugino daroa betatu. 

"La mujer de buen recado, la casa suele hinchir hasta el tejado". RS 210. Gau ilunez ontza dabil / lauzaturik 

lauzatu, / bigiretan zaratenon / gezur-egiak batu / ta lagunai banatzea / eztezakela asmatu (G). A EY IV 146. 

2. (Dv, H), lauztu (Lar). "Enlosar, arlauztu, losatu" Lar. "Daller, carreler avec des carreaux de pierre" Dv. 


mende. 

499


"Daller, paver, enloser, couvrir une habitation, une bergerie en loses" H. (Part. en función de adj.). "(L, B), 

enlosado" A. Azpiak izan behar du lauzatua. Dv Dial 82 (It, Ur arrizkoa, Ip harriz). "On dit au fig. ahoa 

lauzatua du, il a la bouche pavée, il mange et boit sans souffrance ni dégoût les aliments, les boissons les plus 

insupportables et les plus répugnants" H. 

lauziko. v. lauziriko. 

lauziri (V ap. A; A Apend), lauzuri (V ap. A), lausi (V-gip ap. Etxba Eib), laziri (V-ple ap. A). "Antigua 

moneda de cuatro blancas o dos maravedises" A. "Laziri, menudencia" Ib. "Lauziria pupua ta laumaria 

mantarra" A Apend. "Moneda que no existía y que debía ser de ínfimo valor (cuatro suses?). Lausi b'ez dauka 

arek, arrokerixia erabilli arren franko" Etxba Eib. "Lausin legatza, baña lausikua gatxa" Ib. (En la mayoría de 

los testimonios expresa un valor, no la moneda de dicho valor). v. lauziriko. Emoten deutsut berbia urtengo 

dogula lauzuri bere pagau baga. Mg PAb 75. Neke baga, doarik ta lauziri kosta baga. Añ LoraS 48. Pobre bilox 

bati gaiski esan bagarik, lauzuri emongo ezbajako bere, luxurijarentzat ez da inos diruba palta. fB Ic II 21. 

Krijadu askok kendu oi deutsee euren ugazabai gaur lauziri, bijar zorzimarai. Astar II 155 (tbn. 155 y I 267 

lauzuri). Etxeko atarian egin oi zituen billeratxoak, lauziri laumarikoak ogetamaikan jokatuaz. Ag Kr 130. 

Lauziri barik itxiko leukez bere emazte ta seme-alabatxoak. Echta Jos 284. Lauzirien beia ta lauzirikorik ez, aor 

ezebez. Alt EEs 1917, 43. Lau zuriren pupua ta lau marairen mantarra (V). "Dolor de cuatro blancas (un 

ochavo) y emplasto de cuatro maravedís (un cuarto)". A EY III 280. Eztaukozu lauzirijen gixabiderik ez adeilegerik. 

Otx 54. Tira, zentzunbakuok; jagi zatteze ta zuaze etxera ganoratan, biar be ba-dozube-ta lauziri 

banarena. Ib. 52. Txikirrikitxu, nongoa zara? / Jauna, ni Markiñakoa. / Lauzuri baiño gurago neuke / baziñe 

neure errikoa. Canto de cuna (ap. DRA). 

lauzirien. "(Chamaecyparis lawsoniana), ciprés de Lawson. Intxortan bada lauzirien saill bat. Alertziak eta 

lauzirienak piñua baiño garbixauak die" Elexp Berg. 

lauzirika (A Apend). (Con reduplicación). Ochavo a ochavo. "Lauzirika, lauzirika egiten da amaseikoa" A 

Apend (tbn. en Zait Plat 25). 

lauziriko (Añ (V), A Morf 227), lauzuriko (V; Lcc, Aq 248, Añ (V)), lauziko (V-gip; A). Ref.: A (lauzuri); Iz 

UrrAnz y ArOñ (lausiko); Etxba Eib (lausikua); Elexp Berg (lauziko). "Ochavo" Lcc y Añ. "Al delicado, poco 

mal y bien atado, zuri baten papua eta lauzuriko trapua" Aq 248. "Lausiko bat, una moneda antigua de poco 

valor; podía hacerse cortando un pedazo de caldera de cobre" Iz UrrAnz. "Lausiko bat eztau balixo" Iz ArOñ. 

"Parece que se refiere a alguna moneda de cuatro suses. Lausin legatza, baña lausikua gatxa" Etxba Eib. v. 

lauziri. Tr. Documentado en textos vizcaínos de los ss. XIX y XX. Edozein Errege lurreko elitzateke 

aserratuko, lauziriko bat eskatuteko, biralduko bazeuskioe paper edo memorial bat? Añ LoraS 44s (tbn. 45 

lauzuriko). Ez ebeen aurkitu lauzirikorik. JJMg BasEsc (ed. 1845), 253s (ed. 1816, 252s ez ebeen beste gauzarik 

topau). Gogoz bear egin da, / Kuban baltzak legez, / lau zurikoak gorde / ta ardaorik edan ez. Azc PB 319. 

Lauzuriko bat emon balitzakitt [...] ezalzan egongo ni baizen atso ez agura aberatsik. A Ezale 1897, 140b. 

Konturako dira atzamarretan darabilguzan lauzuriko-laumarikoak! A Txirrist 253. Lauzirien beia eta 

lauzirikorik ez, aor ezebez. Alt EEs 1917, 43. Gixon ori arin juan da gorantz eta ni gelditu naz pralle, aldian 

lauziko barik. Kk Ab I 66 (14 lauziriko). Lauzikorik ez-ei-dauko. Altuna 11. Ogi-erdi baño eztaukagu yateko ta 

geiago erosteko lau zirikorik bez. EEs 1928, 11. Sabelean, gose-egarria. Zarpan, zuloa ba leu ainbat: lauzuriko 

lamarikorik ez. Erkiag BatB 116. 

lauziritxo. Dim. de lauziri. Nekerik bapere, ez lauziritxo bere kostako ez jatzue osasuna. Añ LoraS 76 (v. 

tbn. 45). 

lauzka. 1. (Sust.). Apoyo, ayuda, auxilio. Eliza egiaren kolona eta lauzka da. Hb Egia 113. [Apheza] ez da 

aztura tzar eta hitz goibelen lauzka. Ib. 154. Gure eskuara zaharrak [...] gaztetarik duke orai, berantegi ez bada, 

bere lauzka. GH 1933, 53. Horxe harat juan behar dutenek, juan ditela; bainan berriketari hunen lauzkarik 

gabe. Herr 11-9-1958, 2. Zer hiz hi ere? Herresten lauzkan abiatia? Larz Iru 116. Gehienetan, pertsu berak, 

entzutetik irakurtzerat hanitz galtzen du... Xalbadorrenek guti galtzen dute, guti baitute zor gorphutzaren 

lauzkari edo ofizioko jikutrieri. Herr 7-3-1963, 4. 2. (Dv, H (L)). (Adv.). "Deux attelages de bœufs traînant 

ensemble" Dv. "À deux attelages, à quatre bœufs" H. 3. (Sust.). "Action de traîner une charrette en y attelant 

deux attelages de bœufs" H. 4. (Adv.). "(BN), par quatre à la fois, quatre par quatre" H (s.v. lauka). v. lauka, 

launaka, launazka. 

- LAUZKAN (H). Con dos yuntas. (Sentidos prop. y fig.). "Lauzkan iganen dugu patarra, nous monterons la 

côte en joignant nos deux attelages" H. Erreka jo-hurbil du gure eskuara zaharrak [...] etxeko-jaunek berek ez 


mende.


badute lauzkan atheratzen goiti. GH 1933, 53. Gure adixkide agertzen diren erresumak beha daude [...] nola 

itzulikatuko den afera, zerbeit handiri buruz gurekin lauzkan apailatzeko lotsa dira holako keinkan. Herr 12-9- 

1957, 4. Azkar izaiteko behar ditu bere indarrak auzoekin batean lauzkan atelatu, zeren bertzenaz lau 

eskualdetarat tiratu karrosa pusketan joanen baita. Herr 27-1-1966, 3. 

lauzkadura. "(Hb), action de doubler l'attelage" Lh. 

lauzkari. Apoyador, auxiliador, reforzador. Ez izan zure lanaren esklabo eta laneko lagunen lauzkari 

berdin bide makurretan bainan denetan zure buruaren jabe. Gazte (Febr.) 1962, 1 (ap. DRA). 

lauzkatu (L-ain, BN-baig ap. A; Dv, H). Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XIX y XX. 1. 

Enganchar dos yuntas. "Faire tirer une charge par deux attelages de bœufs" Dv. "Lauzkatu behar izan gintuen 

idiak, nous dûmes faire de deux attelages de bœufs un seul de quatre bœufs. On dit également au sens passif, en 

parlant des bouviers. Lauzkatu ziren, ils se misent à deux attelages pour traîner la charge d'une charrette" H. Cf. 

lagunzkatu. v. laukatu, laukunatu. Lau zaldi bertzalde, golde bakhar bati lauzkatuak lurra barna 

jotzeagatik? Dv Lab 29. Lehenik akhilo sistaka, gero arroderi gizonak lothuz, gero lauzkatuz, zer nahi egiten 

dute aintzina gan beharrez. Zby Pel 61. Haritz-Kurutxetako lephotik beherago ezin ereman ahal zuten 

egundaino [ganderailua]. Bi behi pareekin, lauzkatuz, bermatu ziren. Barb Leg 126. 2. (L-ain, BN-baig ap. A). 

Ayudar, apoyar. Lauzka edo haiazazu nik helatzean. Hb Egia 133. Zertako uste duk Grefierak lauzkatu 

hauela, herriko muthil sartzen? Larz Bozak 64. Ikus dezagun Gipuzkon nola / lauzkatua den Basarri. Xa EzinB 

56. Kantuaren indarra lauzkatuz doha, Radioaren eta Telebixtaren bidez. Herr 9-2-1967, 3. 3. "(BN), mettre 

quatre à la fois, quatre par quatre" H (s.v. laukatu). v. laukatu. 

lauzkatzaile, lauzka(t)zale. Promotor, propulsor, reforzador, auxiliador. Ez gaiten izan gaizkiaren 

lauzkatzale, ez ongiaren lazakeriaz, ez eta ere mendekatzeko errabiaz. Herr 25-10-1956, 3. Erran ditake ez duela 

herria, ministroak edo ganbarak lauzkatzale, bidatzen; bainan bestaz-besta, jendek beren garrasiez ezagutzen 

dioten bothere botheretsuaz. SoEg Herr 15-9-1960, 2. Europaren lauzkatzale hoberik badea Frantzia baino? 

Herr 23-4-1964, 1. Ipar Eskual-Herriak aski pairatzen zuen jadanik Pariseko erdikoitasunaren ondorioz. Orain 

hunen lauzkazale, Europaren erdikoitasuna edo zentralisma. J.L. Davant Herr 11-7-1968, 5. 

lauzkatze. Ayuda, beneficio. Ez diok lauzkatze handirik ekharriko haren zahartasunari. Larz Senper 70. 

lauzkitu. v. lauskitu. 

lauzo. v. lauza. 

lauzpabost (S ap. Gte Erd), lauzpabortz (L, BN ap. A), laurzpabortz, lazpabortz (S ap. A; Dv), laspabortz, 

lazpabost (S ap. Lrq), lau ezpa bortz, laspost. Algunos; cuatro o cinco. "Lazpabortz, contraction de lau ez 

bada bortz, quatre à cinq" Dv. "Lauzpabost adixkide (S), lau-bost lagun (V-arr)" Gte Erd 44. v. LAU-BOST. 

[Baratzetik] eztira gogotik ilkiten lau ezpa bortz lore eskuan hartu gabe. SP Phil 108 (He 110 zenbait lore). 

Jeneral baroinak, laspabortz mila gizon bazituen. Prop 1898, 275. Aphezak laurzpa-bortz aldi kofesatzerat 

borxatzen baitzituzten arimak. GH 1930, 277. Lauzpabortz aldiz mendiez-haraindiko eskualdetan ibilia 

[nintzen]. JE Ber 7. Ez othe dugu oraino aiphatuko Grenobleko hiritik lauzpabortz lekutan altxatu komentu 

handia? Zerb IxtS 104. Theresaren portreta egin zuen pintorea lauzpabost aldiz izan zitzaien etsean. Mde HaurB 

75. Oren bakhotxetik bi orenen artian, lazpabost milla [...] iraitxi dira treñetik. Herr 27-3-1958, 1. Lauzpabost 

kilometrura zegoen. Zait Plat 13. Laspost kilometra banituen. JEtchep 109. Ixilkariak laspost milako bat zirela 

errana zaukuten, horiek bortuetan. Herr 31-12-1964, 4. Lauzpabost ale baino ez dela gelditzen. MEIG VII 34. 

En DFrec hay 6 ejs. de lauzpabost. 

lauzpahiru (S ap. Gte Erd). Algunos, tres o cuatro. "Hiru-lau lagun (V-arr), lauzpahiru (S)" Gte Erd 44. v. 

HIRU-LAU, hiruzpalau. 

lauzpasei, lazpasei (BN-arb ap. A). "Cuatro o seis" A. 

lauzpazortzi, lazpazortzi (BN-arb ap. A), laspazortzi. "Cuatro u ocho" A. Laspazortzi zakhu bethe betheak 

sorbalda gainean baderamazkate gure muthil gazteek. Prop 1907, 86. 

lauztu. v. lauzatu. 


mende. 

501


lauzuri. v. lauziri. 

laxadura (H), lexadura (SP (sin trad.), Hb ap. Lh). "État peu tendu, peu serré d'une chose" H. "1.º relaxation; 

2.º relâchement" Lh. 

laxagarri (Urt), laxogarri (Urt), lexagarri (Urt). Laxante. "Chalasticus, laxagárria, laxogarria", 

"chalasticamen, [...] edári lexagarria" Urt IV 452. Urtsuaren ateragailu eta hertzeen laxagarri, har liho 

tisana. Egunaria 3-5-1972 (ap. DRA). 

laxakeria, lazakeria. Negligencia. Agian ez diogu ondoko egunetan ahantzaraziko... sobera lazatuz. 

Lazakeria batere, batere ez doako girixtinoari! Herr 27-2-1958, 1. 

laxaki. "(Sc), con frecuencia" A. 

laxamendu, lexamendu (SP (sin trad.), Hb ap. Lh). 1. "Mise en liberté" Lh. 2. "(Hb), relâchement" Lh. 

laxaprena (BN ap. A; VocBN, Dv (BN)), laxaprin (H). 1. "Terme de vigneron, bourgeon du pampre poussé 

comme la grappe mais sans fruit, s'accrochant à d'autres pampres ou bien au tuteur ou pied de vigne" VocBN. 

"Vrille de vigne" Dv. "Mahats mulkhogai hainitz laxaprin dohazi, beaucoup de pousses qui devaient donner des 

grappes de raisin, s'en voit en vrilles" H. "Zarcillo de vid" A. 2. (T-L), laxaprin (H), lazafrin (Dv A). 

"Contus, gaffe" Dv. "Terme du batelier. Perche armée d'un croc, en cette forme V" H. "Bichero, asta larga que en 

uno de los extremos lleva un hierro de punta y gancho" A. "Gaffe" T-L. 

laxarazi, lexarazi. 1. Hacer soltar, hacer librar. Laxarazi zuen eta [...] agerrarazi zuen heien aitzinerat. TB 

Act 22, 30 (He lexarazi; Lç laxa, Ol askatu). "Alvum ciere, [...] sabela lexarazi, lexeragin" Urt V 27s. 2. + 

lazarazi. Hacer descuidar, hacer ser negligente. Ezi nehork balaki [heriuaren] tenore hura, segurantxa hark 

aboro laxarazi lirozu eta ausarkiago bekathia eragin. AR 61. Deabruarén astúziak [...] lazarastekó edo 

konfiarastekó bizimodu lázoan. LE Urt ms. 152v. Ez jakin, ian bertzen lazakeriek ezkaituzten gu ere lazarazi? 

Jnn SBi 205. 

laxaski (Hb ap. Lh, Lcq 81). "Aigremoine (bot.)" Lh. "Agrimonia. Yerba de San Guillermo" Lcq 81. 

laxatu (L, B, BN, S, R; Urt IV 452, Lar, Aq 901 (AN), Izt, VocBN, Dv, Gèze 328, H), lazatu (V-ple-arr-oroz, Ggoi, 

AN-egüés, L, B, Sal, S, R; H, VocB), laxotu (SP (sin trad.), Lar, Aq 901 (AN), H), lazotu (H), lexatu (AN- 

5vill-araq; Volt 72, SP, Hb ap. Lh, H), lisatu (AN-5vill, B), lixatu (AN-5vill; H (L, BN, S)), laxutu (H), latxatu 

(Lar), latxotu (Lar), luxatu (AN-5vill). Ref.: A (laxatu, lazatu, lazau, lexatu, lisatu); A Apend (luxatu, lixatu); 

Lrq; Iz R 404; Izeta BHizt. Tr. Propio de la tradición septentrional desde Dechepare; su uso disminuye en el s. 

XX. Al Sur sólo se documenta en los navarros Beriayn, Lizarraga de Elcano y Mendigacha, y en Gandiaga y 

Villasante. La forma mejor documentada es laxatu. Hay lazatu en Lizarraga de Elcano, Hiriart Urruty, 

Zerbitzari, J.B. Etcheberry, en un ej. de Prop y Gandiaga, y, junto a laxatu, en Duhalde, Hiribarren y 

Joannateguy; lexatu se encuentra en Etcheberri de Ziburu (junto a laxatu y lixatu), Pouvreau (Phil 308), Chourio 

(tbn. laxatu), Haraneder y Goyhetche. Hay además laxotu en Duvoisin (junto a laxatu) y Villasante. Parece ser 

que la variante lazatu se ha especializado para el sentido de la acepción (3), como se puede ver en el caso de 

Duhalde, Hiribarren y Joannateguy, que emplean laxatu para la acepción 'soltar, aflojar' y lazatu para 

'descuidarse, volverse negligente'. 

1. Soltar(se), aflojar(se), desatar(se). "Délier, dénouer, détacher" SP. "Aflojar" Lar. "Ensancharse" Izt. "1. 

lâcher, rendre moins tendu. Sokha hautsi hurran da, laxa zazu, la corde est sur le point de se casser, lâchez-la. 

Lâcher, rendre moins serré. Lephokoak herstenegi zaitu, aphur bat laxatu behar duzu, votre cravatte vous serre 

trop, vous devez la desserrer un peu; 2. délier. [...] Dénouer. [...]. 4. v. intrans., devenir moins tendu, moins serré. 

Sokha, korapiloa laxatzen da, la corde se lâche, le nœud se desserre. Se détacher. Aratxea laxatu da, le veau s'est 

détaché. Xalanta laxatu da eta urak darama, le chaland s'est détaché [...]" H. "Laxatu koropiloa. Soka laxatu 

zitzaion. Laxa zazu ongi" Izeta BHizt. [Amoriak] arnoak bano gaizkiago ordi diro persona; / sarri estaka, 

berant laxa, hark hatzeman dezana. E 141. Ireki zedin bertan haren ahoa eta haren mihia laxa zedin. Lç Lc 1, 

64 (He libratu, TB, Leon zalhutu, Dv deskoropilatu, HeH deslothu, Ol, BiblE askatu, Ker zabaldu). Biziaren 

diozozu lixa korapilloa, / zure begitarte ikhus dezan gloriosoa. EZ Man II 95 (v. tbn. Man I 45, Noel 166 y Eliç 

391 lexatu). Etzitian laxa orazioniaren estekamentütik. Mst III 7, 1 (Ip laxatü; SP, Pi, Leon nagitu). Behar 

lizateke [Ostia seindia ahosabaitik] [...] laxatü eztiki mihiaz. CatLan 140. Oñetákoen lotzákia lazátzeko. LE Io 1, 


mende. 

502


27 (TB laxatzeko; He lexatzeko, EvS desegiteko, Dv urratzeko, HeH desegitekotzat, Leon barreiatzeko, Or, Ker, 

BiblE askatzeko). Arima laxatu eta desamarratu. Jaur 165. Trabailla sukria amandetarik laxatu arte. ECocin 44. 

Jesus Jaun harrek berak laxa dezautzula mihia eta eman dezautzula mintzoa. Jnn SBi 131. Hik laxatuak edo / 

lothurikakoak. Zby RIEV 1908, 412. Edaten bada aldi bakotxian gatulu baten dina laxatan dra burarrak. Mdg 

131. Soinekoak laxaturik. JE Bur 93. Gure ezkontza laxatu ta autsi [daukezu]. A Aezk 202. Hasi zen pijamabotoiak 

laxatzen. Mde HaurB 18. Infirmiertsak besoa hartu zuen [...]. --Laxa ukamiloa! erran zion. JEtchep 105. 

Lokarria laxotu nai dutenek eztute ez erriaren zoriona billatzen. Vill Jaink 162. Bazen gauza bat haren 

karguaren eta ene eginbidearen arteko korropiloa laxatzen zuena. Xa Odol 26. v. tbn. Ber Trat 114r. Tt Onsa 

146. Brtc 271. Lap 201 (V 89). TB Mc 1, 7. 

(Con suf. de comparación). Hiru asteen buruan laxoagotzen da lokharria. Dv Lab 388. 

(VocBN), latxatu (Lar), lazatu, latxotu (Lar). (Part. en función de adj.). "Aflojado" Lar. "Détaché" VocBN. 

Bilduko ditue / nire esku lazatuak / beti estutu neban / gurutzari lotuz. Gand Elorri 171. 

2. (G-nav, B, BN-arb ap. Gte Erd; Ht VocGr 380, H), lexatu (Urt I 48), lixatu (AN-5vill ap. Gte Erd). 

Soltar(se), librar(se), liberar(se). "Livrer, délivrer" Ht VocGr. "Idiak uztarritik laxatzea, laisser aller les bœufs 

(les détacher) du joug. Abereak laxazkitzak, détachez (mets dehors) les animaux (de l'étable). [...] Lâcher sur, 

laisser aller après, à l'attaque" H. "Zakur ori eskazue ortikan (AN-gip), lixatu zakurra (AN-5vill), zakurre 

laxatue dago (B), laxatürik da (BN-arb, S), [...] txakurra lazatu (G-nav)" Gte Erd 212. Emaztea, laxatu aiz 

eure eritasunetik. Lç Lc 13, 12 (He enparatua zare, TB sendatua zare, Oteiza, Brunet libre zaude, Ol yaregiña, 

Ker askatuta zagoz, BiblE geldi zaite libre). Sathan gathetik laxaturen da. EZ Man I 69. Eraman zituen [txakur] 

biak treilla batetan Lazedemoniako iende heken aitzinera eta han laxatu eta largatu zituen. Ax 87 (V 59). 

Mundupea etzen oraino lexatu eta barraiatu bere nahastekamendutik. SP POB 52. Arima [...] lurreko gauzetarik 

lexatua. Ch III 31, 1. Munduko gauzen eta plazerren duten amoriotik laxa edo parthi arazitzeko. AR 323. Iduki 

beraz bethiere bihotza gauza eginetarik laxatua. Dh 75. Bizitze huntako miseriek behar gaituzte mundu 

hunentzateko estekamendutik laxatu. Jaur 180. Athor, herioa athorkit honera, / bizi gaitz huntarik nere lexatzera. 

Gy 5. Berehala atzemanen duzue asto urrixa bat bere umearekin eta laxaturik, erakhar daroztatzue niri. Dv Mt 

21, 2 (Echn, SalabBN, Leon laxa, He lexa; TB, EvL libra, Samper, Hual, Ip solta, HeH deslothu, Ur (G), Or, 

Ker, BiblE askatu). Nik eramanen zütüt xedera laxatürik / ohiko bortütik. ChantP 24. Idiak ditu laxatzen. Etcham 

201. 

3. (Dv, H), laxotu (BN ap. A VocBN, H (L)), lazatu (L, BN, R ap. A; VocBN, Dv), lazutu (Sc ap. A). 

Descuidarse, volverse negligente, relajarse (en sentido negativo). "Se négliger sur un devoir, sur l'exercice d'un 

droit, d'une fonction" VocBN. "Lazatu (augment. de laxatze), se relâcher, se négliger" Dv. "Lazutu, entorpecerse" 

A. Ezpanauzu kanpotik laguntzen eta barnetik borthizten, laxatzen bainaiz berehala eta erortzen 

epheltasunerat. Ch III 40, 1 (Mst laxatzen; SP flakatzen, Ip, Ol zabartzen, Pi zabarra egiten, Leon nagitzen). 

Etzitian osoki laxa, idortarzün edo erreustarzün ezpiritian senditzen düzüna dela kausa. Mst III 7, 1 (Ch, Ip 

laxa(tu); SP flakatzera, Ol zabartzeke, Pi alpertu). Ez othe zare bada hasi izatu [Jesusen] [...] zerbitzuan 

laxatzen. Mih 121. Behinere lazatu gabe, egin dezadantzat maithagune sakratu hartan bethi aitzinatzerat. Dh 

244. Ez direnei lazatzen herstura minetan, / esker diote yendek, nola Yainkoari. Hb Esk 205. Etsaia ihesi igorria 

zuen arren, Antonio saindua etzen lazatu. Jnn SBi 122. Erre dit erlejiusen komentia, aberatsegi izanez laxatzen 

beitziren eta orai praubezian erlejiusago izanen beitira. Ip Hil 158. Jendea lazatzen da, igandearen lege 

sainduari buruz. HU Zez 12. Lazatu ziren eta Jaunaren manuaren kontrako batasunak egin zituzten inguruetako 

paganoekin. Zerb IxtS 44. Agian ez diogu ondoko egunetan ahantzaraziko... sobera lazatuz. Lazakeria batere, 

batere ez doako girixtinoari! Herr 27-2-1958, 1. v. tbn. AR 14. Lazatu: Etcheb MGaric 45 (ap. DRA). Lazotu: 

EOnAlm 1927, 26 (ap. DRA). 

Relajarse, descansar. AxN explica laxatzen (464) por laxotzen. Eztira portuan sar arteraino laxatzen eta ez 

ezansiatzen. Ax 462 (V 300). 

(Aux. trans.). "Lazatu (L-ain, BN, R-uzt), descuidar un deber" A. Ez solamente lazatzen-zuén larunbáta, 

baitaré erráten bere aita zéla Jangoikoa. LE Io 5, 18 (He, TB, Dv, Leon hautsi, EvS ez [...] begiratzen, Or, Ker 

ausi, BiblE ez errespetatu). 

(Part. en función de adj.). Negligente, descuidado. Protestant horiek hala nola giristino lazatu guziek 

baituzte gure Erlisionearen kontrako solas batzu. Prop 1903, 162. 

4. + lasotu (V, G ap. A). "Satisfacerse, desahogarse" A. Oker etorriagaz nagoanean [...] erraiak yaten edo 

atseginakaz eta ondo yazonagaz laxaturik, [...] esango deutsat ene buruari [...]. Añ EL 2 71. Desahogar, 

liberar. Ez balitz hoinbertze jende ostatu huntan, gogotik laxa nezake ene bihotza, zuretako. JEtchep 88. 

Etim. Préstamo románico. Para el carácter secundario de lazatu, v. FHV 183s. 

laxatzaile, laxazale (S ap. Lrq). "Qui desserre" Lrq. 

laxatze (H). Descuido, relajación. Hainitz manera suertez gerthatzen da gure laxatzea deliberazione 

onetan. Ch I 19, 2 (SP largatzen, Mst, Ip üztia, Ol saiestu, Pi izten, Leon ez jarraikitzea). 


mende. 

503


laxazale. v. laxatzaile. 

laxera (SP (S), s.v. lazoa), latxera. Lazo. Leiçarraga (Decl a) 7v) da laxera como equivalente suletino de 

lazoa. v. lakio, 1 lazo. Izan zite beraz umil eta Jinkoak tentazionen latxeretarik libratuko zitu. AR 

397. 

laxero. Fácilmente, sueltamente. Uri haizia, ura duienian uherlo / andretto hok girare guziak parlero / 

hitzño hori juan zerautazu laxero / ene senharra zutan truka ez niro. Balad 64. 

laxka. "(Hb), petite poutre" Lh. 

laxko. Dim. de latz. "Txuri txuri, laxko, somatzen da gaixko, muy blanquecino asperillo, difícil de ser acertado 

(AN-gip)" A EY III 382. 

1 laxo (BN; VocBN, Dv, H), lazo (L, B, BN, R-uzt; VocBN, H), laze (L), laxu (Gèze 341), lazu (S; Gèze 341), 

laza, latxo (Lar). Ref.: A (laxo, lazo, lazü); Lrq (lazü); Lh (laze); Gte Erd 302. Tr. Propio de la tradición 

septentrional ya desde Dechepare; los únicos testimonios meridionales corresponden a Elizalde (latso), Lizarraga 

de Elcano, Iturriaga y Mendigacha, y tbn. se encuentra en un texto baztanés del s. XVIII. Las formas mejor 

documentadas son laxo (más frecuente en los textos más antiguos) y lazo; emplean ambas formas Axular, 

Etcheberri de Sara (lazo 167), Baratciart y Duhalde (este último tbn. laza). En textos suletinos hay laxü en 

Maister, Inchauspe, en sendos ejs. de GH y Eskual (tbn. lazü) y en Mirande, y lazü en un ej. de ArmUs 1895, 89 

(ap. DRA) y Constantin. Hay además laxu en Oihenart. En DFrec hay 4 ejs. de laxo. 

I (Adj.). 1. Negligente, flojo, descuidado, despreocupado, perezoso, vago. "Flojo, perezoso" Lar. "Langile 

laxoa, ouvrier lâche, mou, indolant, lent. Sehi laxoa, serviteur négligent, sans soin des choses. En ce sens on 

emploi indifféremment la forme augmentative lazoa. Zoin lazoa den eztiteke erran, on ne peut dire combien il 

est négligent, peu soigneux [...]. Lâche, sans zèle, sans ardeur. Iaunaren zerbitzari laxoa, lazoa, lâche, tiède au 

service du Seigneur" H. "Zein lazoak diren (B), bai narrasa! (V-gip, G-azp)" Gte Erd 302. AxN explica lazo 

(425) por laxo y laxoentzat (487) por . Ehon ere eztakusat hain laxo den artzainik / otsoa 

khenzen eztuienik bere ardietarik. E 29. Laxo eta ansikabe direnék kontu gutia hunez eginen [dute]. Lç ABC A 

2v. Zerbitzari gaixtoá eta laxoá. Lç Mt 25, 26 (He laxo; TB, EvL, Dv, Echn, SalabBN, Leon, BiblE alfer, 

Samper, Hual perezoso, Ip auher, Or, Ker nagi). Gehiago ezaizela / emana zintzurrera, / ez hain guti nagitasun / 

laxo eta herrestera. EZ Eliç 112. Den presunarik lazoenak eta antsikabenak ere arratsean etxeko atheak 

hersteintu. Ax 187 (V 127). Esku laxoak eta alferrak, probetasun dakharke. Ib. 43 (V 26) (v. tbn. el mismo ej. en 

ES 183). Ienkoaren zerbutzian [...] laxo, neglijent eta berandiar gerthatzen da. Tt Onsa 103. Laxo bati 

ezpaitarozkit / ofrituko herioak / sainduek merezi dituzten / szeptroak eta khoroak. Gç 195. Ahalka zaite 

zerbitzari laxo eta errenkuratia. Ch III 3, 4 (SP nagi, Mst, Ip herabezti, Leon alfer, Ol, Pi alper). Haizen 

bezalako gogo urria eta laxoa! He Gudu 106. Hanitx jente badira gaizak bere gogara juaiten etzaitzen bezañ 

sarri, erreus edo laxü gerthatzen beitira. Mst III 7, 2 (SP, Pi nagitzen, Ip bihotzapal gerthatzen, Ol minberatu, 

Leon bihozgabetzen). Presuna lazo eta antsikabeak. Lg I 240. Nola deithuko dugu giristino laxo baten 

eskergabetasun hau? Brtc 92 (238 lazo). Deabruarén astúziak [...] lazarastekó edo konfiarasteko bizimodu 

lázoan. LE Urt ms. 152v. Giristino laxo, nagi bat. Dh 144 (72 lazo y 59 laza). Irabazten nik ez nuen deusik / 

lazo hek ororen etsaikoa baizik. "Gens si peu soigneux". Gy 205. Aita itsuak, ama lazoak, nausi gogorrak. Hb 

Egia 136. Manrezako hiria [...] eginbide guzietan lazo, sakramenduetarat lehiarik baterez. Laph 49. Bi muthiko 

gazte; bat ala bertzea lazoak, ezaxolak. Arb Igand 100. Okaztagarri da ikustea zoin lazoak, zoin ez-axolatuak 

diren. HU Zez 27. Anhitz hobendun dire beraz burhasoak, lazo balin badire haurren bathai-arazteko? CatJauf 

105. Haritxabalet jaun apezaren gainen ele lazü hanitx hedatü dira. Const 14. Ez al dago Nefarro guziuan, iri, 

kain lazorik nola kaur, ikasgiuaren gainian. Mdg 122. Aita lazoaren umek ogi txiki eta anitx bizio (R). "Los 

hijos del padre haragán". A EY III 121. Zure arkaitzak ez bitza gurit arrotz lazoen lohiak. Iratz 48. Laxoegi baita 

hori [...]. Noizean behinka igandetako meza ere karrik egiten. Larz Senper 44. 

v. tbn. Harb 211. CatLav 412 (V 197). AR 115. Laxü: GH 1929, 173. Lazo: BOEans 240 (B, 1791). Prop 1893, 

177. Dih GirLeg (ed. 1897), 84. 

Traburik etzenaz geroz zeruaren aldetik / baizen antsikabe eta laxo zuen partetik. EZ Man I 130. 

2. (L, B, Sal, R; SP, Urt I 551, Ht VocGr 379, Lar, Añ (G, AN), Dv, H (L, BN)), laso (AN-ulz, R-uzt), lazo (B, 

BN-baig, Sal; VocB), laxu (S; H (S)), lazu (R-is), lasu (G-nav, S), laze (VocBN), lexo (L-sar), laza (V, G). Ref.: 

A (laxo, laso, laza, lazo, lasu, lexo); Lrq (laxü); Lh (lasü); Iz Als (lasu), Ulz (arrúnt, estúe), R 404; JMB At 

(lexo); Izeta BHizt; ZMoso 67; Gte Erd 123 y 212. Flojo, suelto, holgado; suelto, libre. "Lâche, flasque" SP. 

"Laxar" Lar. "Flojo, no apretado" Añ. "Qualité d'un lien, corde ou autre corps qui en entoure un autre, mais sans 

le presser" VocBN. "Sokha hori laxo da, cette corde est lâche. Oihal horrek irazkia laxoegia du [...]. Non retenu, 


mende. 

504


non attaché, qui est en liberté. Laxo utzazue behia, laissez la vache en liberté, détachez-la" H. "Era flojo, lazo 

zen, lazo zunion, lazo ziua" Mdg 148. "Estúe, lo prieto; lásua, lo flojo" Iz Ulz (s.v. estúe). "Arrúnt láso dágo, 

está muy flojo" Ib. (s.v. arrúnt). "Lasu, lo flojo; ogi laso bat, un pan fofo" Iz Als. "Lexo, suelto, libre" JMB At. 

"Hau laxo dago. Aski lazo. Laxo utzi dute" Izeta BHizt. "Aragi lasua du orrek (AN-5vill, B)" Gte Erd 123. 

"Zakurra laxo dago (B), txakurra askauta dago (G-azp)" Ib. 212. Buru ederreko adatsa / laxurik baderatza, / 

badaitso gerrirano. O Po 38. Bihotza laxo atxikitzea kreaturetarik. MarIl 33. Ez balin bagare ekharriak hala 

bereko sakrifizio baten egiterat, bederen bihotzak hetarik laxo atxik ditzagun. Jaur 398. Sartzen dute tutua, [...] 

ez tinkoegi, ez lazoegi. Dv Lab 387. Betirisantsen politika, / bera laxo, bertzeak tinka; / gero "Bibe la liberte" 

errepika. Zby RIEV 1909, 228. Erlisione libro eta lazoa. Ib. 228. Ez bardin ezti, bardin ekhitatürik, bardin laxü 

edo thiran, azi hargiak oro. Eskual 2-10-1908, 4. Piala ereiñak untsa emanen dü, laxü bada lürra bera edo 

arthapekatürik. Eskual 30-10-1908, 4. 

Flojo, débil. AxN explica laxoak (198) por . Dolore finak eta beroak, gehiago daidi denbora gutiz, 

dolore laxoak eta hotzak anhitzez baiño. Ax 198 (V 133). Indarra gal lezake eta gogo berri onak laxoegi 

liratezke. SP Phil 510 (He 517 flako). Bake denboran bere burua sobra seguratua dadukanak, laxo eta beldurti 

izanen da gerla denboran. Ch III 7, 4 (SP flakaturik, Mst aphalegi, Ip aphal, Ol erkiñegi, Leon herabeena). 

Amuriua [...] ezta laxü, ez arhin, ez gaiza banuer gogua emaile. Mst III 5, 7 (Ip laxü, Ch laxo; SP umua, Ol 

melin, Pi bupera, Leon malina). Jinkoaren begietan zer da adiskide hotz, herbal eta laxo bat? Mih 16. Huzkur 

eta lazoak, etsituz arima, / min aitzea badela bertze erresuma. Hb Esk 197. Urrats lazoan zebilen. Ezin 

erranezko akidura bat nabari zuen bere gorputzaren atal orotan. Mde Pr 162. 

Tranquilo, relajado, sosegado, despreocupado, holgado. Ene haurra, zuk eta arima laxoek hain errexki zuen 

buruei barkhatzen diotzotzuen huts arin hek. Mih 121s. Harmada Franziarat sartzen bi partetan / [...] bigarrena 

karguekin eta ohointzekin, / heldu pisu, eztiki, lazo itxurekin. Hb Esk 57. Gogoa laxo eta batere beldurrik gabe. 

Jnn SBi 123. (Con reduplicación intensiva). "Egualdi epelarekin euri lasaia ari du (AN-gip), euri lazo lazoa 

ari du (B)" Gte Erd 111. Izpiritua ere jarri zitzaion laxo-laxoa eta egundaino izatu etzituen bezalako 

atseginek hartu zioten bihotza. Jnn SBi 83. 

Holgado, ancho. Lentxágo erranik, zabala déla atária ta lázoa bidea daramána perdiziorá. LE Urt ms. 

94v. 

Libre, abierto. "Zerratietan" iduri luke [...]. Bazter "laxuak" aldiz mendian, nola ez dituzte artzainek 

errarazten! GH 1934, 10. 

lex(a). "Chalasticamen, lex vel lexa edária, [...] edári lexagarria" Urt IV 452. 

3. + lazo, latso. (Usos advs. y predicativos). Descuidadamente, negligentemente, tranquilamente, flojamente; 

relajadamente, sosegadamente. AxN explica laxo (447) por laxo . Baldin iende prestuek erraiten 

badute zutzaz ongi eta konzientziak ez akhusatzen, egizu loa laxo. Ax 445 (V 291). Adiskiden artean garenean 

laxo gara, eztadukagu deusez ere konturik. Ib. 28 (V 16). Zer da pereza? Triste eta latso ibilzea Jangoikoaren 

gauzetan. El 85. Turkok bere aldetik ez zuen penarik, / laxo zebillelako nausi gabetanik. It Fab 256. Egiñ zuten 

xede, / [...] nor bere alde bizitzeko / ale aithorenseme, lazo. "Sans rien faire". Gy 193. Hain errexki bizi 

litezkelarik lazo, hertsiki eta beldurrez bizi direnean. Hb Egia 153. Ez da ontsa alabak sobera laxoegi altxatzea, 

bainan ez eta ere tinkiegi. Larz Senper 46s. (Con reduplicación intensiva). Giristinoak lazo-lazoa zauden 

eta hari ziren, nihoren, ez deusen-ere beldurrik gabe. Prop 1896, 95. 

4. laso (V-arr-oroz-m, G ap. A), laza (V ap. A). "Satisfecho, desahogado" A. 

5. "Lazo (R-uzt), torpe" A. 

6. laso (AN-5vill), lazo (BN), lazu. Ref.: A (lazo); Gte Erd 86. "Tiempo dulce" A. "Denbora lazoa (ona) (BNarb), 

denbora lasoa (hotzik gabea) (AN-5vill)" Gte Erd 86. Aurtenkho negü laziari esker. Eskual 28-2-1913, 

3. 

II (Sust.). 1. (H), latxo (Lar, Lar Sup), laxu (S ap. Lrq (s.v. laxila)). (Con suf. alativo). "Libertad, eskudenzia, 

latxoa" Lar. "État de ce qui n'est pas lié, retenu, attaché" H. v. infra LAXOAN (b). Norbait utzi behar zioten 

laxorat phestan. TB Lc 23, 17n (Lç largatu, Dv utzi, Oteiza, Brunet, Ol, Or, Ker, BiblE askatu). Kartakan 

aritzen dira, zonbait irakürten Herrian bildü ahal ükhen dütien egünkari zaharrak oro, olhan beren laxiala 

igaraiten dütie. GH 1935, 406. Eratxi ziren eta zamaria alhatzen ützi zian bere laxiala. Mde Pr 123. 2. Prosa. 

Musika, thindu, neurthitz, laxo ([fr.] prose), [...]. JE Bur 97. Zendako, kantuz jokatzeko orde elgarri eta hitzak 

neurthuz, ez ar laxoan, mokoka, erasian, zirtoa zirtoari, alharaziz mihia bakarrik? GAlm 1957, 20 (ap. DRA). 

3. Juego de pelota a largo. v. infra LAXOAN. Trinket partidatto bat, / orobat laxoa. Zby RIEV 1908, 92. 

Laxoa arras galdu da gure eskualde huntan. GAlm 1947, 32 (ap. DRA). 

- IPURDI-LAZO. v. ipurdi-lazo. 

- HITZ LAXO. v hitz. 

- LAXOAN (AN, L-ain; H). Ref.: A; A Morf 361. a) "Terme de jeu de paume. Laxoan aritzea, jouer à la balle 

longue" H. "A largo, a la pelota, con guantes de cuero o de mimbre" A. Egiazko pilota partida ederrak 

arrabotean eta laxoan edo bote luzean egiten direnak. Eskualdun Egunaria 1852, 15 (ap. DRA). Pilota-partida 

eder bat egin, laxoan, errebotean edo bederen plekan. Arb Igand 142. Ez dugu uste Perkainen herrian berean, 

hango pilotarien batasunak "Perkainen-Itzala" izanagatik izena, laxoan partida bat gehiago egiten dutela 


mende. 

505


urtean. GAlm 1947, 32 (ap. DRA). Ihizelhaien laxoan pilota partida bat egin zioten inguruetako pilotari 

hoberenek. Zerb Azk 36. b) (Ht VocGr, H). "Il est en liberté, laxoan da" Ht VocGr 379. "Laxoan dagoen zaldia, 

cheval qui est en liberté" H. Azotarazi ondoan utziko dut laxoan. TB Lc 23, 16 (Lç largatu, He, Or utzi, Dv 

igorri, Oteiza, Brunet, Ol, Ker, BiblE askatu). 

- LAXOKO. (Adnom.). Laxoko edo luzeko jokoak errebotekoaren lege bertsuak ditu. Zby RIEV 1908, 88. 

- LAXORIK. Suelto, aflojado. Utzten tuzte brida laxorik, erranak ez aditu iduri gorrarena eginez eta eginak 

ez ikhusi iduri eginez. ES 180. 

- LAXO UTZI. "Permettre, laxo uztea" Ht VocGr 400. 

2 laxo. "Variedad de ovejas de nuestros pueblos" Bera. Cf. latx. 

laxogo, lazogo (R ap. A). "Flojedad, haraganería" A. 

laxokeria (BN ap. A; Urt Gram 40, VocBN, H), lazakeria (VocBN, Dv, H), lazakeri (L-sar, B, BNc, S, R ap. A; 

VocB), lazokeri (Lc, BN-baig, Sal, S, R ap. A), lazokeria (H), laxakeria (H), laxukeria (Chaho, H (BN, S)), 

lazukeria (S ap. A; Gèze 341, Chaho). Dejadez, negligencia, flojedad, laxitud. "Action de grande négligence" 

Dv. "Hauxe da bada muthilaren laxokeria, lazokeria, laxa-, lazakeria, voyez donc l'insouciance, la négligence, 

l'action désordonné, la conduit pleine de négligence etc. du garçon. Au fig., relâchement, tiédeur, défaut de zèle. 

Iainkoarenganako laxokeria, laxu-, laxa-, lazo-, lazakerian bizitzea, vivre dans la lâcheté, le relâchement, la 

tiédeur envers Dieu" H. Tr. Documentado en la literatura septentrional a partir de mediados del s. XVIII; su 

uso disminuye notablemente en el s. XX. En los textos labortanos y bajo-navarros la forma mejor documentada 

es lazakeria. En textos suletinos se encuentran laxükeria (más frecuente) y lazükeria. Zunbat huntarzün 

egiteko laxükeriaz eitzi [dütüzü]? Mst III 4, 4 (Ip lazükeriaz; SP alferrez eta ansigabez, Pi alperreriz). Heliren 

lazokeria eta ez-antsiatasuna. Lg I 253. Nitaz denaz bezanbatean, herbaltasuna, laxokeria bera baizen ez naiz. 

Mih 101 (49 lazokeria). Etsamina zazu [...] haren zerbitzuko zein gauzetan gerthatzen zaitzun lazakeria ta 

nagitasun gehienik. Dh 276. Zure laner jarraiki zite laxükeriarik batere egin gabe. UskLiB 75. Gure laxakeria 

eta gure ephe eta nagitasun deithoragarri guziak. MarIl 109 (123 lazakeria). Ikhusi zuenean Salbatzailea, 

orhoituz bere laxakeriaz eta bere krimaz, erortzen da haren oinetara. Jaur 162. Ez da zeren beiratu bethi 

partilarat; lazokeria bada hainitzen etxetan. Hb Esk 190. Eman zen lazakeriari eta berantxago, sartu soldadu, 

ohoinkeriatik eta gaixtakeriatik bizi zen jaun baten armadetan. Jnn SBi 90. Ezkitzan ützi [...] laxükeriaz eta 

ezaxolkeriaz fediari ükho egitera. Ip Hil 166 (231 lazükeria). Uste duzu Jainkoak onets dezakeen horrelako 

lazakeria? Arb Igand 125. Barnetik, lazakeria, ezazolkeria eta beldurra. HU Aurp 199. Elhe tzar, mozkortze, 

mehatxu, lazakeri, borrokaldi, arrangurarik ez da guarda gazteaz etzutenik. Ox 197. Joan ziren [...] basamortuetan 

bizitzerat [...] munduko bekatu lazakerier ihes egiteko. Othoizlari 1958, 152. Burhasoen fede eskasak 

edo lazakeriak ez dezan itotzerat utz lur ahul batean erein giristino azi saindua. "Négligence". Ardoy SFran 

319. Maita protsimoa, / lazukeriak eitzi eta zerbutxa zeluko Jinkoa. Canc. pop. (ap. DRA). 

v. tbn. Laxakeria: AR 40. Lazakeria: ETZ 275 (Luzaide, 1869). Prop 1876-77, 300. Lap 351 (V 161). 

Lazokeria: CatLav A 3v (V 4). Jub 1926, 26 (ap. DRA). Prop 1898, 264. Laxükeria: Mercy 38. Etchegoyen 

UskLi (ed. 1804), 97 (ap. DRA). Laxakari: BOEans 239 (B, 1791). 

- LAXOKERIAN. Negligentemente, descuidadamente. Bizi dire lazakerian eta zeruaren merezitzeko deusik 

egin gabe. Jnn SBi 148. Bizi izatu naiz menturaz lazakerian eta hil-hila. Ib. 162. 

- LAXOKERIAREN LAXOKERIAZ. De tanta negligencia, de tanto descuido. Ez dugu oraino lau herriren 

eskual lanak baizik eskuratu, lazakeriaren lazakeriaz naski! Herr 6-8-1959, 3. 

- LAXOKERIAZ. Por dejadez, por negligencia. Haren gogarako litezkenak, lazakeriaz egin gabe uzten 

[ditut]. Dh 124. Oro guti edo aski hobendun girela, batzu kopeta eskasez, bertzeak lazakeriaz. HU Zez 51. Ez 

gaiten izan gaizkiaren lauzkatzale, ez ongiaren lazakeriaz, ez eta ere mendekatzeko errabiaz. Herr 25-10-1956, 

3. 

laxoki (BN ap. A; SP (sin trad.), Urt I 23, VocBN, H), lazoki (AN, L, BN, S, R ap. A; VocBN, H), lazuki (S ap. 

A; Chaho), laxuki (H), lazaki (H). Tr. Propio de la tradición septentrional desde el s. XVII; sólo hay tres ejs. 

del s. XX. La forma general es laxoki (laxüki en los textos suletinos). Axular, Baratciart, Duhalde y Joannateguy 

emplean tanto laxoki como lazoki. 1. Negligentemente, descuidadamente, despreocupadamente. "Sans craindre 

aucun danger" VocBN. "Laxoki eginbideak egitea, faire lâchement ses devoirs" H. "Lazoki, con negligencia" A. 

"Lazuki (S), trabajar con negligencia" Ib. AxN explica lazoki (353) por laxegi y laxoki (380) por . 

Zeren hain laxoki eta antsikabeki utzi dudan hain Aita ona. Mat 226. Laxoki Iainkoa zerbitzatu [dute]. EZ Man I 

121. Hartzen baduzu estudioa fintki, utziko duzu emaztea laxoki. Ax 380 (V 250). Lazoki ta antsikabeki bat ere 

krinarik gabe bizitzen [direnak]. Ib. 353 (V 234). Maiteki begiratzen zinituenak gero, hain laxoki eta antsikabeki 

largatzeintuzu. Ib. 238 (V 159). Iduri zaitzularik [...] egiten duzun guzia egiten duzula hotzki, tristeki eta laxoki, 

halarik ere hari zaite egin ahalaren egiten. SP Phil 467 (He 473 uskurki). Jainkoa lazoki eta kanpotik 


mende. 

506


zerbitzatzea, gauza aphurra [da]. Lg I 250. Gogotik eta bihotz onez, ez lazoki, kostumaz, desgustu edo 

herabetasunekin. Brtc 191 (256 laxoki). Kasu hortan kausitzen dire laxoki bizi diren giristinoetarik gehienak. Dh 

141 (276 lazoki). Publikoki pederikatu beitzuten, aintzinean hain laxoki abandonatu eta hainbertze flakeziarekin 

ukhatu zutenaren Jainkotasuna. Jaur 201. Elizetan baitire kantari maiz aski, / gutiri gerthatzen da yartzea lazoki. 

Hb Esk 172. Arimak galtzen tugu / eternidadekotz, / bekatua lazoki / iten dugulakotz. Bordel 200. Jarri balin 

bagare laxoki Jainkoaren eskuetan. Jnn SBi 154 (75 lazokiegi). Ikhusi behar da [...] egitekoak egin gabe utzi 

direnetz, bere nahiz; edo lazoki egin direnetz. CatJauf 17. Haurra, hori bekatü txipia dün. Ez din laxüki holako 

uhuintza txar baten aipatziak balio. Const 29. v. tbn. AR 42. Lazoki: CatLav A 2v (V 3). Dih MarH 329 (ap. 

DRA). Laxüki: Normandie (ap. DRA). 

2. (H), laxuki (S ap. Lrq; H). "Lâchement, d'une manière non tendue, non serrée. Laxoki idukitzea, tenir 

lâchement. Laxoki burukoa estekatzea, attacher lâchement la coiffure" H. 

3. laxuki (S ap. Lrq), lasuki (S ap Lh). Seguramente. "Askitan ekhusi düzü, ahal, gizun hori? Bai, laxüki" Lrq. 

"D'ailleurs, assurément" Lh. [Langilek] Jinkoaren haurrak dira eta, laxüki, maitenetarik eta ez zarrapatan 

esklabo eli bat. Herr 4-6-1964, 3. 

laxokiro (H), lazokiro (H), lazakiro (H), latxokiro (Lar). "Flojamente" Lar. 

laxokisko, lazokisko. Dim. de laxoki. Baldin lazokisko bizi banaiz, bekhatu handirik ez, [...] nola hilen othe 

naiz? Dh 124. 

laxolari. "Joueur à la balle longue" H. "Laxolari ederra, beau joueur à la balle longue" Ib. (s.v. 2 laxo). 

laxosko (BN ap. A VocBN), lazosko. 1. "Un peu négligent" VocBN. "Algo descuidado" A. Beren 

eginbidetan lazosko zirenak, ernarazi zituen haren hitzak. Laph 153. 2. (BN-arb ap. Gte Erd), lasosko (AN- 

5vill ap. Gte Erd), laxoxko. Flojo. "[Oinetakoak] lasak ditut (AN-gip), lasoskuk (AN-5vill), zapata doi du (BNarb)" 

Gte Erd 188. "Zapatak hertsisko ditut (BN-arb), laxosko ditut (BN-arb)" Ib. 231. Yik izaguntan yuanian 

laxoxko yagola ostikaldi batez eskapa yaiteke. "Floja". Mdg 164. 

laxot. "Poutrelle" H. 

laxotasun (AN, L; SP (sin trad.), H), lazotasun (AN, L, B, BN, R; H), laxutasun (H), lazutarzun, laxutarzun, 

lazotarsun, lazatasun (H), laxotarzun, latxotasun (Lar). Ref.: A (laxotasun, lazotasun); Izeta BHizt 

(lazotasune). Tr. Documentado en textos septentrionales desde el s. XVII; no hay ejs. del s. XX (excepto uno 

en ArmUsk). Al Sur sólo lo emplea Iturriaga. Emplean laxotasun Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Chourio e 

Iturriaga y, junto a lazotasun, Axular, CatLav, Haraneder y Baratciart. Se documenta lazotasun en Etcheberri de 

Sara y Larreguy y, junto a lazotarsun, en Laphitz. Hay además laxotarzün en Lopez. En la tradición suletina 

emplean laxütarzün Maister e Inchauspe y lazütarzün Etchegoyen y ArmUsk. 1. (Fig.). Negligencia, dejadez, 

flojedad. "Flojedad" Lar. "Laxotasun, dim. de lazotasun, negligencia" A. "Negligencia. Lazotasunek galtzen 

zaitu. Lazotasune txarra da" Izeta BHizt. Baldin hetzaz orhoitzapen ez badute egiten / doloreak laxotasun 

hark darozte berretzen. EZ Man I 122. Horrein gauza erraxean, aphurrean eta ttipian zeure laxotasuna eta 

Iainkoaren manuaz kontu guti egitea erakutsi [duzu]. Ax 57 (V 37). Batzuek bere lazotasunez, zeren ezpaitira 

giristino finak, barur eguna, mengoa gabe hautsten dute. Ib. 56 (V 37). Laxotasun handiegi bat lizate [...] 

Iainkoari hain itsusi zaion gauza baten haztea. SP Phil 80s (He 82 laxotasun). Jabearen lazotasun handia eta 

artha aphurra. ES 102. Gure denborako laxotasuna eta epheltasuna, lehenbiziko khar hura lauster iraungitu da. 

Ch I 18, 6 (SP ansigabetasuna, Mst, Ip laxükeria, Pi nagikeri, Leon ezazolkeria). Gure eñhetziak eta 

laxütarzünak bizitzez debeia erazi gitzan. Mst I 18, 6 (Ip laxütarzün). Zer lazotasun ahalkagarri! Zer itsumendu 

auhendagarri! Lg I 328. Ez othe duzu pasatu astea oso-osoa lazotasun phuru batez meza entzun gabe? Brtc 243 

(202 laxotasun). Laxotasuna zer zan ezagutu zuen: / goizetik arratsera kontentuz beterik / zebillen arat-onat egin 

gabe lanik. It Fab 256. Aitzinekoen kharsutarsuna ahantzirik, lazotarsun galgarri batean eroriak ziren. Laph 73 

(235 lazotasun). 

v. tbn. CatLav 308 (V 153). Lazotasun: He Gudu 165. Laxotarzün: AR 102. Lazütarzün: Etchegoyen Uskara 

Libria 250 (ap. DRA). ArmUsk 1900, 67 (ap. DRA). 

2. (H), laxutasun (H). "Qualité, état de ce qui est lâche, non tendu, non serré" H. 

- LAXOTASUNEZKO. (Adnom.). Umorezko edo bizitasunezko hutsak, neglijenziazkoak edo 

lazotasunezkoak. CatLav 68 (V 42). 

laxotu. v. laxatu. 


mende. 

507


laxoxko. v. laxosko. 

laxtart. "(S; Foix), bâtard" Lh. 

laxtu. v. laztu. 

laxu. v. 1 laxo. 

laz (Lc ap. A; SP, Urt Gram 25, Dv, H (L)), laza (T-L), lasa (vEys, T-L). 1. Viga. "Poutre" SP, T-L. v. fontal. 

Bere begietan laza bat ikhusten ez duenak ikhusiren du lasto bat bertzeen begietan. Lg II 148. Bonaparte bat 

zeukaten, / eta hura laza bat zen. "Soliveau". Gy 111. Utz nezazu khen dizazudan begitik phits bat eta hara laz 

bat dagoela zurean? Dv Mt 7, 4 (He laz; Lç gapirio, TB, EvL, HeH, Leon ernai, Ip sumer, Samper, Echn zur, 

SalabBN pitrail, Ur (G), Ol, Ker abe, Or, BiblE (h)aga). Horrengatik da nekhe egungo egunean laz eta taula 

gairik bazterretan atzematea. Dv Lab 349. Tits xume bat ikhusten du bertzeren begietan eta laza lodiena 

behinere beretan. CantIzp (ap. H). Ostraliatik ekharrarazi behar zen zura eta burdinazko laza edo somerrak. 

Prop 1892, 178. Giristino gaizo bat jo dute eta umatu makhila ukhaldika, lasa edo somer batetarik dilindan 

zaukatelarik. Prop 1905, 150. 2. (L? ap. A Dv). "Gizon laza, homme de haute taille et de forte corpulence" 

Dv. "Alto, corpulento" A. 

laza. v. laz; 1 laxo. 

lazada, lazara. Lazada. Lazadakiñ gerriko / sedazko gorriyak / alkandoren gañetik / ederki jarriyak. Echag 

61. Egoxten ziolarik bere buriuari lazada bat, urkatu zen. Hual Mt 27, 5 (Echn xirixtilo). Orra bestia lazarez, / 

zapataria da berez, / jira ta bira beti or dabil / gauaz ta egunez. Xe 238. Lazada ona eta estuba dala 

matrimoniñokoa. Zuzaeta 137. 

lazafrin. v. laxaprena. 

lazagai (SP A). "Propre à faire une poutre, fontalgaia" SP. "Madero para viga" A. 

lazara. v. lazada. 

lazarazi. v. laxarazi. 

lazarista, lazarizta, lazarixta (T-L). Lazarista. Gaztetan sartu zen Lazaristak deitzen diren misionestetan. 

HU Aurp 96. Aita Lacruche eta Aita Salabert lazariztak. Prop 1906, 147. 

lazaro (G-nav, Sal, R-uzt; H (V, G)), lasaro (SP Dv), naseru (V-ger). Ref.: A (lazaro); CEEN 1969, 79. 

Domingo de Pasión. "Lasaroa , le dimanche de la passion" SP. "Dimanche de la passion, ainsi nommé 

sans doute parce qu'on lit le vendredi précédent l'évangile de la résurrection de Lazare" H. "Lazaro llaman en 

Urdiain al domingo de Pasión" CEEN 1969, 79. 

- LAZARO-ASTE. "Pasio-astearen izena Lazaro-astea da Larraunen" A EY I 60. 

- LAZARO-EGUN. "Elorrion ta Arronan ta Olaetan Lazaro-eguna dau izena Pasinoko Domekeak" A EY I 60. 

- LAZARO-IGANDE (Sal ap. A; igante R-uzt ap. A). "Domingo de Pasión en que se lee el evangelio de la 

resurrección de Lázaro" A. Elizak au bein eta berriz eta askotan gogoratzen ditu Lazaro-igandetik asi ta. 

ZArg 1954, 19. 

- LAZAROKO. (Adnom.). "Lazaroko domekea, txarrantxarien domekea, esaten dogu (V-och)" A EY I 60. 

- LAZAROZ. "Lasaroz, au dimanche de la passion" SP. "Lazaroz txoria arrapatu zien, erramuz pelatu, bazkoz 

jan (R-uzt)" A. 

lazatasun. v. laxotasun. 

lazatu. v. lazotu; laxatu. 

lazdura. v. laztura. 

laze. v. 1 laxo; 1 lazo. 


mende. 

508


lazedemon. Lacedemonio, de Lacedemonia. Bigarren Lykurgek eman zituen lazedemonen bortz ehun urthe 

iraun zuten legeak. Hb Egia 70. 

lazedemoniar (Urt). Lacedemonio, de Lacedemonia. "Lazedemoniarrek bere erregeei asmalaria eman diote 

kontseillertzat" Urt II 456. Lazedemoniarrek irabazi zutenean bere fronterako hiri etsai eta mugakide bat. ES 

186. Lazedemoniar hek-berek, etzuten desegin nahi izatu bertze hiri kontrast bat. Ib. 186. 

lazeradu. v. lazeriatu. 

lazeria (V-ger-arr-oroz, G, L, BN; SP, Urt I 256, Dv; det., Ht VocGr 386, Lar, Añ (G), Izt, H), lazerri, laseria, 

lazeri. Ref.: Bon; A. Tr. Documentado al Sur desde Lazarraga, en el s. XVII lo hallamos en Capanaga, y su 

uso aumenta progresivamente desde mediados del s. XVIII. Al Norte se documenta desde el s. XVII, disminuye 

su empleo en el s. XIX y desaparece en el XX. La forma mejor documentada es lazeria. Emplean lazeri 

Mendiburu, Arrue (tbn. lazeria) y Ayerbe (EEs 1912, 180); lazerri Eguiateguy (161) y laseria en un texto de 

Hondarribia del s. XVIII recogido en ETZ (139). 

1. Penuria, escasez, miseria; calamidad, infortunio, catástrofe. "Affliction, misère" SP. "Calamidad" Lar y Añ. 

"Desdicha, lazeria (G)" Bon. "Misère. Ce mot sert aussi en espagnol" Dv. AxN explica noharroin (232) por 

lazerian. Oi ainbat dakust lazeria ze / eraetan jat, fedea! Lazarraga 1196r. Auhen altxatuko dute bihotz 

urragarria, / zeren sofritzera doazen bethiko lazeria. EZ Man I 87. Sofritu duenaz gero / halako probezia, / sofri 

ezakek hik ere / munduko lazeria. EZ Noel 53. Asko du bere lazeria, eskasia eta miseria. Ax 224 (V 149). Zuk 

libratu nauzu / lazeria guzitik. Hm 116s. Hainitz lazeria eta ondiko gertatzen dira nigarrezko haran hunetan. SP 

Imit III 21, 3 (Ch, Mst, Ip, Pi, Leon gaitz). Zenbat pobrezia eta lazeria behar izan zituen pairatu. SP Phil 281 

(He 282 eskasia). Zorigaitz bizitze huntako lazeria ezagutzen ez dutenentzat. Ch I 22, 3 (SP, Mst miseria, Ip 

esteiaritarzüna, Ol aandega, Pi ezereza). Neke ta lazeri guziak. Mb IArg I 196. Fedearen begiekin behatzen 

diote munduko lazeria eta atsekabe guziei. Lg I 377. Figura bedi persona bát beterik lazerias, oñazes, martirios 

ta aflijigárri guzies báteo. LE Urt ms. 154r. Desditxa eta lazeria aek guziak ikusirik, uste izan zuen bere 

senarraren birtutea iruipenekoa zala. Gco I 454. Nahigabe ta lazeria guziek eztezakete paga Jainkoaren 

alderako gure zorrik. Dh 226. Eritasun ta atsekabeak, beartasun ta lazeriak. Jauregui 236. Bekhatore naiz, zer 

lazeria handiagorik? Dv LEd 142s. Egoitzat har dezala maiz gure hiria, / Ez dadin hunat berriz hurbil lazeria. 

In BOEl 202. Lazeria eta negarretan mundura zera. Arr GB 24. Zuri bere nok kendu eutsuzan al izateak / [...] 

zeñek ekarri orrenbesteko lazeria? AB AmaE 440. Konta al baño geiago lazeri eta gaitz gogor eraman dituen 

[Españia]. Arr May 173. Osasun indartsuak / beragaz dau kemena / lazeria malmutza / menpetu al dabena. Enb 

50. Eskalearen jauntasunak ba dauka, arean bere, akatsik eta lazeriarik lar. Erkiag BatB 115. Zein da 

Pesimismuaren iturria? [...] Bizitza onen lazeria, mixeria, gezurra. Vill Jaink 137. 

v. tbn. Arg DevB 16. Gç 48. Ub 22. Mih 53. Brtc 102. Zav Fab RIEV 1907, 530. Zink Crit 47. 

2. "(B), flojedad" A. Nola bizi gára / beti lazerían? / Jautsirik onára / dágo gure erdían / errége goréna. LE 

Kop 126 (el ed. traduce "flojedad, dejadez"). 

lazeriadura. Figura en SP, sin trad. 

lazeriatsu, lazeritsu (Lar). "Calamitoso" Lar. Bizitze lazeriatsu huntarik atsegin bethiraunen egoitzarat 

iragateko. "Cette vie misérable". Birjin 110. 

lazeriatu (SP (sin trad.), Dv A, H). Aflijir, desolar, desconsolar. "Affligere, affliger, faire supporter des 

misères" Dv. "Afligir, hacer soportar miserias" A. Pobreziak tristetzen eta lazeriatzen [dute gizona]. SP Imit 

III 48, 2 (Ch tormentatzen, Mst, Ip eskerniatü, Ol amikatzen, Pi oñazetzen, Leon mingaizten). Lot justua 

higuingarri hek, bere bizitze infameaz, lazeriatzen eta persekutatzen zutena. He 2 Petr 2, 7 (Lç fatigatu, TB, Ol 

atsekabetu, Ker estutu). (SP, H), lazeritu (Lar), lazeradu. (Part. en función de adj.). Aflijido, desdichado. 

"Calamitoso" Lar. "Lacerado, desdichado" Ib. "Malheureux, misérable, infortuné" H, que cita a Etcheberri de 

Ziburu y Gasteluçar. Ez ain bizi lazeradua iragaitearren. Lazarraga 1146r. Fabora nazazu behar dudan 

guztiaz, / lazeriatuengana usatu kortesiaz. EZ Man II 110. [Ene zauriek] haiñ lazeriatua egin naute, non 

kargaren azpian makhurtua bezala bainaiz. Gç 45. Gizon ondikozko, lazeriatu, galdu eta sorhaiotasunez bethe 

bat. SP Phil 177 (He 179 pobre). Zenbat lazeriatu ez dire zure hitz onez konsolatuak izan behar dutenak? Mih 

52. Amoina egiozu noharroin lazeriatu bati. Dv LEd 142. Zenbat lazeriatu ez dira zure hitz onez konsolatu izan 

behar. Arch ms. (ap. DRA). 

lazeritsu. v. lazeriatsu. 


mende. 

509


lazerri. v. lazeria. 

lazga. "(V-arr-m), flojo, holgado" A. 

lazgai, latzkei. Susto. Ülhün heltzian entzüten badüzü behi bat ibarretik arramaz, latzkei bat emaiten deizü. 

Picochet GH 1929, 173. 

lazgarri (L, BN, S ap. A; Lecl, Dv, H), latzgarri (Urt, VocBN), laazgarri (S ap. Lrq), lazkarri. Tr. 

Documentado al Norte desde mediados del s. XVIII. Al Sur se documenta en Mendiburu, Moguel y en algunos 

autores de léxico cuidado del s. XX. La forma general es la(t)zgarri. Hay lazkarri en un ej. de Prop (1906, 143) 

y, junto a lazgarri, en Duhalde, Orixe y Erkiaga. En DFrec hay 7 ejs. de lazgarri y 1 de lazkarri. 

1. Terrible, horrible. "Verba aspera, hitz, ahapaldi gaitzak, gogorrak, dorpheak, latzak, latzgarriak" Urt II 413. 

"Terrible, effroyable. [...]. Zer gaztigu lazgarria!, quel terrible châtiment!" Dv. "Horrible, qui cause de l'horreur, 

de l'effroi, de l'épouvante" H, que cita a Haraneder. "Au propre, ce mot signifie de nature à faire se hérisser les 

cheveux; l'aspect des cheveux hérissés étant laatz, rude" Lrq. Azken-Juiamenduko egun latzgarria. He Gudu 

140. Zer gaztigu lazgarri ez du bekhatoreak igurikitzeko Jaunaren haserradura saindutik. Lg I 323. Heriotzea 

hain lazgarri delarik arren, ez dakizu ez non, ez noiz, ez nola hilen zaren. Brtc 116. Su lazgarri horren karrak / 

zenbat iraun behar du? Monho 122 (40 latzgarri). Ikhusazu zer bekhatu lazgarria den gaizki komuniatzea. Dh 

220. Ifernua den bezain lazkarria merezitu [dugu] bekhatu mortalaz. Ib. 60 (120 ifernu lazgarria). Heriotzearen 

lazgarria! Ib. 122. Oi, thormentaren lazgarria! Ib. 163. Maleruski ni hil banendi bidaje lazgarri hortan, / 

Ziberuan khanta-itzazie, ene orhitzapenetan. Etch 246 (v. tbn. 656). Oihu lazgarri batez bazterrak betherik. Hb 

Esk 36. Tribunal lazgarriaren aintzinean bazina, bizitze erreberritza bat amets zinezake. Dv LEd 200. Hordi bat 

bezala irrigarri zinatekela, ezpazina gehiago latzgarri eta izigarri. Ax (ed. 1864), 106 (las cinco últimas 

palabras son del editor Inchauspe). Ezarri zioten buruan arrantzezko korona lazgarri bat. Jnn SBi 29. Hitz itsusi 

lazgarri hoik. HU Zez 148. Ikusi behar nuela [...] semearen begitartea kenka lazgarri hartan. JE Bur 136. Gure 

begiez halakoen ikustea amets lazgarri bat bezala zitzaukun. StPierre 27. Zerua garbi, baiña beroa, / ostots-bero 

lazkarria. "Temerosa". Or Eus 341. Orain datorren au da / sugerik lazkarriena. "Espeluznante". Ib. 255. Andik 

datorren odeia jo oi da / denetan lazkarriena. "Temible". Ib. 342. Gau beltz lazgarri huntan itsu nagolarik. Iratz 

40. Uste-gabetako ekaitz lazgarri bat. Mde HaurB 76. Nonai zabaldurik dagon bekatuzko izurri lazgarri au. Or 

Aitork 230. Aize-orratz andiak intziri lazkarria egiñaz bira-egin eban. Erkiag Arran 162 (166 lazgarri). Gudu 

lazgarri baten ondoren. Zait Plat 75. Egungo gizarte-auzi lazgarriak. Ibiñ Virgil 25. Erio lazgarriz ilko den 

[neskatxa]. Ib. 99. Gauza lazgarri asko jiten zaut gogora. Xa Odol 229. Azkenalderako gorde duen ikuskizun 

lazgarri hura. MEIG I 199. 

v. tbn. MarIl 94. Bordel 189. Laph 218. Elzb Po 194 (PAd 43 latzgarri). Lap 242 (V 109). Arb Igand 78. Ip Hil 

125. Barb Sup 99. Const 28. TAg Uzt 45. Etxde JJ 161. Alt LB 54. Vill Jaink 181. Ardoy SFran 272. Latzgarri: 

Arg DevB 9. Mih 115. Mg PAb 204. Jaur 118. Zby RIEV 1908, 286. Prop 1897, 221. Darric RIEV 1912, 226. 

CantIzp (ap. DRA). Zub 59. Etcham 57. Zerb IxtS 33. Arti MaldanB 201. 

Trágico. Bere sorterriko idazle lazgarri ta par-eragileei baino areago Sikiliko idazle errikoiei zor die 

Platonek. Zait Plat 16. 

2. (Dv). (Uso sust.). (El) terror, (el) horror. "Bere herritarren lazgarri egin da, el est devenu la terreur de ses 

compatriotes" Dv. Salbariaren neke ta tormentu ta beste latzgarri oriek guziak. Mb IArg I 152. Gaixtagiñen 

lazgarri altxatu da bandera. Rob cahier 2 (ap. H). Negargarri ta lazgarri aiek ikustean zertako kupitu nai dugu, 

geurok iasan nai ez genuken miñez? "Luctuosa et tragica". Or Aitork 54. Zer atsegin dugu gorpu xeatuaren 

lazgarria ikusteaz? "Quod exhorreas". Ib. 289. 

- LAZGARRIKO (laaz- S ap. Lrq). (Adnom.). "Effrayant" Lrq. Ederra da itsasoa hasarretzen delarik / 

lazgarriko olatoak baitoazko goitika. Iratz 111. 

lazgarrikeria (Dv A). "Action horrible" Dv. Hongriaz geroztik ez du munduak ezagutu holako sarraski 

eta lazgarrikeriarik. SoEg Herr 28-4-1960, 1. 

lazgarriki (Dv, H), latzgarriki, laazgarriki (S ap. Lrq). Horriblemente, terriblemente. "D'une manière 

épouvantable" Dv. Badaki hain lazgarriki madarikatzen duen Jainko hura dela izate mugarririk gabe perfeta. 

Dh 159s. Lazgarriki adirazten ditu liburu sainduetako hitz hauk. Hb Egia 15. Bertzean berriz airatzen 

latzgarriki makhila. Eskual 21-6-1929 (ap. DRA). Ustegabean ta lazgarriki jauzia zitzautan arrangura hartaz 

aitzina gogoetan egona izanik ere bakantza denboran, gibelatekoan trankilxago nintzen. Herr 14-12-1961, 4. 

lazgarrikiro. "Horriblement, effroyablement, épouvantablement, terriblement" H (s.v. lazgarriki). 


mende. 

510


lazgarritasun (Dv, H). "Qualité d'un homme qui cause l'effroi" Dv. "Qualité de ce qui est horrible, effrayant, 

etc." H. 

lazgarritu (H), latzgarritu. "Devenir horrible, effrayant, etc." H. Uren harrabotsa gero eta gehiago 

latzgarritzen hari zen. Atheka 112s. 

lazgetu (Lar H). "Desbastar, lazgetu, deslaztu, leundu" Lar. "Dégrossir" H. 

lazgune (T-L), latzune (V-gip ap. Etxba Eib). "Aspérité, endroit rugueux" T-L. "Parte áspera de una cosa. 

Esaixok akabatzalliari, latzune au legundu deixola biar dan moduan pieza oni" Etxba Eib. Arri guzik 

lazguneak ba ditu ta arkumeak ere dardarak ditute. 'Javarts'. Or Mi 91. 

lazierto (V-oroz ap. A), laziertoen (V-ger-arr-oroz ap. A). "Endurecimiento de la ubre en su base. El 

endurecimiento en el pezón se llama ametzen" A. 

laziña. "(S; Foix), mailles que les tricoteuses retranchent pour rétrécir le bas. Laziñak egin, faire des 'diminués'" 

Lh. 

laziri. v. lauziri. 

1 lazka (V-oroz-m, AN-5viil). Ref.: A; Gte Erd 278. Enredo, turbulencia, conflicto. "Demonio Itsusia! Ura 

lazka eman zidan (AN-5vill)" Gte Erd 278. Tr. Documentado en textos occidentales desde finales del s. XIX. 

Euki gura dabenak / surrakaz bakea / inoz bere eztau bear / astindu lazkea. Azc PB 135s (in Ur PoBasc 189 

ez dau biar astindu / iñoz gauza loirik). Zer zan ango lazka ta matasea! Ag AL 27 (v. infra LAZKA-MATAZA). 

Rusiak eztau nai, gaur-egunean beintzat, iñogaz lazkarik edo nasterik. A Ezale 1899, 16a. Nik eztakit zenbat 

tresna, ele, gizadi ta lazka ikusi nituan enparantzarako bidean. Ag G 83. Antxen izaten da lazka ta iskisalda! 

JKort EuskOl 1931, 36. Langille arteko asarre, gorroto, lazka ta burruka oneik. Eguzk GizAuz 154. Alkar ezin 

aituta, eztabaida ta lazkea sortu ziran batzar aretan. Ib. 69. Yainkoren batek-edo, lauso gaizto batek yota, lazka 

bigurria sortu dute len ere errukarri ziranok. 'Funesta rivalidad'. Zait Sof 116. Lazka ontan nasturik nora yoko 

dut itz billa? 'Perplejo'. Ib. 42. Jarri ete dot nik neure burua lazka onetan? Erkiag BatB 191. 

- LAZKA-MATAZA. Disputa, enredo, pelea. Gizon odolkideen oien artean ere lazka-mataza au eraiki ta 

irozo duk. 'Disputa'. Zait Sof 184. v. tbn. Ag Kr 168 (lazka-matasa). 

2 lazka. "Gasto, dispendio" BeraLzM. Cf. 3 lazkatu (2). Lazkak edo eralgiak berriz (gastuak) izugarriak 

izan bear dira, ain toki urrutietatik orrenbeste lagun narratzen. Ayerb EEs 1915, 157. Iyeki bakoitzaren 

saneurriyak 1,50 laurlekotik 2,50-ra bitarteko gora-bera izango du, argitalgundiaren lazka zenbatekua dan 

alaxe. EEs 1916, 233. 

lazka. v. 3 lazkatu. 

lazkagarri (Aq A). "Terrible" Aq 1444. v. lazgarri. Ezer ezta nekegarriagorik, ezer ez lazkagarriagorik 

itz oskideen edo kontsonanteen eizketa gordiña baño. Ldi IL 30. 

lazkar, latzkar. Rudo, áspero, duro. v. 1 lakar, lazkarro. Ertxi ta latzkárra déla bidea daramána bizitza 

gartára. LE Doc 251. Landu gabeko bi egur lazkar aietan jarri zan besoak zabalik. JBDei 1919, 367. Au izan 

zen yaun Erraimunen mintzo lazkarra. 'Rude parler'. Or Mi 95 (v. tbn. QA 183). Irringa lazkarra zegien 

arraunak lokarriaren igortzian. TAg Uzt 134. Krakateko lazkarra egin zun ontziak indarraren iraduari 

erantzunaz. Ib. 230. 

lazkarri. v. lazgarri. 

lazkarro (S-saug ap. Lh). Aspero, basto, rudo. "Âpre, dur. Ilhe, bilho lazkarro, poil, cheveux durs" Lh. AxN 

explica xerlotsu (153) por lazkarro. Cf. VocNav: "Día lascarro. Llaman al día en que hace mucho frío 

(Salazar)". v. lazkar. Con la pieça de vetri lascarro (1300). Arzam 318. Ez zaizieia, egia badere, badiala 

hitzaldi hunen titüliak halako lazkarro egite bat? Eskual 7-2-1913, 3. Arlopa bat bezañ lazkarro zen. GH 1930, 

369. 


mende. 

511


lazkarrotu (S ap. Lh). Erizarse (el pelo). "S'ébouriffer (poil des animaux)" Lh. v. laztu (2). Lazkarrotüren 

bilhoa. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). Barkoxeko berri izigarria erranen duta?... Bilhoak lazkarrotzen zaizkit. 

Eskual 29-8-1913, 3. 

lazkartu (AN, L-côte, Sal ap. A; Aq 1188 (AN)). Volver(se) áspero. "Encostrar" A. v. lakartu. [Belarra] 

zabalduz, bilduz, euri ta ateri, / lazkartzen (lakaztu, zakastu) da. "Se vuelve áspera". Or Eus 297. Arto-bizarrari 

darion autsak eztarria bein da betiko lazkartu ez dezan. TAg Uzt 294. (Part. en función de adj.). Edari 

gozoa edanik, ozenki garrazkatzen zuen eztarri lazkartua. TAg Uzt 83. 

lazkatasun (Aq 1451 A). "Terribilidad" Aq 1451. 

1 lazkatu. 1. "(G-nav), aflojar" A. v. askatu. 2. "(G-nav), desahogarse" A. 

Etim. De *lascare (REW 4918, DELL s.v. laxus, FEW 5, 228ss.); cf. cast. (y bilb.) lascar (DCECH s.v. lasca). 

2 lazkatu. 1. "(V-oroz-m), enredar, mezclar" A. 2. Erizarse (el pelo). v. laztu (2). Lazkatu zaizkio biloak 

lotsareki (196). LE-Ir. 

3 lazkatu, lazka (V-m ap. Zubk Ond). 1. "Lazka, kendu, lapurtu, sisar, quitar un poco a escondidas" Zubk 

Ond. 2. Gastar, desembolsar dinero. Cf. 2 lazka. Irarkaldiya lazkatu dan eta saltziaz aterako dan txindiyen 

aldiaren euneko 75, idazliei emango zaie. EEs 1916, 235. Dirubak lazkau ez eta bere buruba gustijen aurrian 

zekentzat agertu bai gura ixango [dau]. "Sborsare i danari". Otx 78. 

lazkera. "Austeridad" Lar. 

lazkeria (Dv A, H). 1. "Action brutale, parole brutale, incongrue" Dv. "Chose, objet qui donne de l'horreur, 

de l'effroi, etc. Khen ezatzu haurren begietarik lazkeria hoiek, ôtez ces choses horribles de devant les yeux des 

enfants" H. "Acción o palabra brutal, inconveniente" A. Saiatu zaitez ba nekeak eta lazkeriak onez artzen. 

Ayerb EEs 1912, 180. [Andrak], amaren negargarrija, anaien lazkerija [...] eta itz baten esateko, gixaseme 

gustijen naigabia ta lorra baño etzarienok. "Flagello". Otx 27s. 2. "Aspereza" Lar. 

lazketsi (A Morf 738). (Neol.). Creado por AG en 1896 de lazki 'solventado' como raíz de lazkittu 'desprender, 

solventar' (AG 2342). "Absolver" A Morf 738. v. asketsi. 

1 lazki (AN ap. A; Urt III 32, Lar, Añ, Dv, H), latzki (Añ), laski (V-gip ap. Iz ArOñ). Tr. Documentado desde 

mediados del s. XVII; prácticamente desaparece en el s. XX. Al Norte se encuentra en Etcheberri de Ziburu, 

Eguiateguy, Duhalde, CatS y Joannateguy. La forma general es lazki. Hay además latzki en Etcheberri de Ziburu, 

CatS y EG, y laski en Eguiateguy. 

1. Amargamente, ásperamente, rudamente; duramente. "(Hablóle con) acrimonia, hitzegin zion lazki" Lar. 

"Austeramente", "desabridamente", "acérrimamente" Ib. "Agriamente, ásperamente" Lar y Añ. "Duramente, [...], 

latzki" Añ. "Lazki iauntzia, vêtu d'étoffe rude, grossière. Lazki hartzea, mintzatzea, begiratzea, accueillir, parler, 

regarder rudement, durement, sévèrement" H. "Laskixao ibilli, bizi, latzago" Iz ArOñ. Latzki punituko da leze 

lurpekoan. EZ Man I 95. [Illunak eta gabak] eldu eta itsasi zitzaiozkan eta aiñ lazki, non zirudien emendatu bear 

ziozkatela bere argiak. Lar SAgust 7. Indio gaxoen kontra lazki biurtu zan eta bere gaistakeriakgatik justiziak 

ere kastigatu zuen. Cb Eg II 184s. Azitzean [...] oiek adiña ta oiek bezeñ lazki ta galanki. Cb Eg III 363. Eziñak 

eta nekeak lazki garaitu zituen. Cb EBO 10. Berze frairekila mintzo zenian bere berzaeraz zioan agerinde batek 

ziala obratü, ziean ere haren kondaira egiten laski nori nahi. (Interpr?). Egiat 179. Peleatu bear degula lazki 

animako etsaien kontra. Gco I 123. Lazki portau zara. Añ MisE 118. Plaza barruko jende apurra neke andiaren 

azpian arkitzen zan lazki. Izt C 331. Eremu ta basoetan bere gorputza lazki nekatzen [zuan]. Ub 75. Hain lazki 

madarikatzen duzun ondikozko arima hura. Dh 152. Jinkuaren Izenaren saintütarzüna latzki kolpatzen [dü]. 

CatS 45. Tentazioen kontra lazki pelea zaitean. Arr Orac 250 (ap. DRA). Lazki peleatzen ziran. Arr EE 1882c, 

553. Izatu zituen ukhaldi horiek lazki kolpatu ziotela bihotza. Jnn SBi 78. Adarrak gogorki iñarrosten die 

enborrak lurraraiño latzki makurraraziaz. EG 1956 (7-8), 63. Ikusleak astindu nahi ditu eta lazki marruskatu, ez 

balakatu. MIH 320. 

2. (G, AN-olza, BN, Sal, S), laizki (AN-araq-olza). Ref.: Bon-Ond 171; A (lazki, laizki); Lrq. "2.º muy bien, 

notablemente; 3.º extraordinariamente. Lazki anitz, (Sal), muy mucho" A. "Laizki (AN-araq), muy, en gran 

manera" Ib. "Extraordinairement" Lrq. Pausu bát omen dá lázki peligrósoa, non juntatzen diren anitz ótso 

ardi báten kóntra. LE Urt ms. 68v. Urbil lazki (4). LE-Ir. Alegra zaizte lazki ortas (15). Ib. Estimatzen dut lazki 


mende. 

512


(16). Ib. Zabalera iru oñ / luzetara zazpi, / bizi-leku txatarra / izango du lazki. Izt Po 54. Alaitu, pozkidatu eta 

indartu ziran lazki. Izt C 333. Armada Olandarrak ausarze sinisteziñ ori ikustean, arritu zan lazki. Camp Ezale 

1897, 252a. 

2 lazki. "Lazki eta baxaki, azaroko yaki, pan de salvado y manzana silvestre, comida de noviembre (Sal)" A EY 

III 159. 

lazkiro (V?, G ap. A; Lar, Añ, H). Asperamente, duramente. "Acerbamente", "agriamente, asperamente" Lar 

y Añ. "(Hablóle con) acrimonia, hitzegin zion [...] lazkiro" Lar. "Austeramente" Ib. "Desabridamente" Ib. "D'une 

manière rude, avec rigueur, sévérité" H (s.v. lazki). San Paulok diño, Jaungoikoak maite daben semea 

lazkiroago kastigetan dabela, obetu dedin. Añ CS 144. Gure bekatuak baño askozaz txikerragoak lazkiro 

pagarazo ditu. Añ NekeA 226. Lazkiro berba egin daualako, jadetsi dau bere oe txiker baiña garbia. Erkiag 

BatB 135. Jupiter-ek ordea, lazkiro zigorrazi zun ausardikeri ori. Ibiñ Virgil 50n. "Acérrimamente, [...], 

lazkiro txit" Lar. 

1 lazkitu. "(B), atemorizar, asustar" A. 

2 lazkitu. "Desprender, solventar" AG 2328. 

lazko (V-m ap. A). (Partícula comparativa de igualdad). Como, parecido (a), igual (que). "Como. Contr. de 

legezko. Ori lazko bat, uno como ése" A. v. 2 lako. Andria lazko zepurik ez dagok. SM Zirik 76. 

- LAZKOXE, LAZKOTXE (V-m ap. A Morf 181). (Forma intensiva). "Gulazkotxe bat, uno como nosotros" A 

Morf 181. Jaungoiko santuek gaur lazkoxe arratsalde on asko emon daiguzala guztioi. A Ezale 1897, 164a. 

Santuen lazkotxe biotza jeukanan. SM Zirik 27. Eibar-en bazan erregaldarian lazkotxe burua eukan bat. Ib. 116. 

lazkor (L ap. A), latzkor. Terrible, horrible. Ibili da lehenik bide latzkor hortan, iretsi du kalitz khiretsa. 

Jaur 150. Gizonezko pesiak denbora batean, / harria bezin lazkor hedoi erraiean. Hb Esk 23. [Yainkoa] 

ezagutua zen, gizonen yaura tzarrek hedatu arte ikusi diren hedoi itsusi, goibel eta lazkorrak. Hb Egia 9. 

lazkura (S ap. A), lazkua, laazkua (S ap. Lrq). "Pavor" A. "Au propre, frisson; au figuré, effroi (ce dernier 

sens est le plus général)" Lrq. Lazkua batek harturik badua dallaier oihu egitera behala jin ditian. GH 1931, 

109. Heriuaren lazkuak ikhal dardarran zabilan, sükharrak izerdi hotz bat jauz erazten zeiolarik. GH 1932, 406. 

lazkura. v. laztura. 

1 lazo (V-gip, S; Lcc, SP, Lar, Añ, H), lazu (Zam Voc), laze. Ref.: Lrq; Elexp Berg. Tr. Documentado al Sur 

desde mediados del s. XVIII; al Norte se encuentra ya en Leiçarraga, pero su uso es bastante menos frecuente, y 

no hay ejs. del s. XX. La forma general es lazo. Hay además lazu no ambiguo en J.J. Moguel, y laze en 

Goyhetche. 1. Lazo, trampa (de caza); engaño. Leiçarraga (Decl a) 7v) da laxera como equivalente suletino de 

lazoa. AxN explica segadak (60) por lazoak y laxioez eta segadez (341) por lazoez eta tranpaz. v. lakio. Lazo 

batek bezala atrapaturen ditu. Lç Lc 21, 35 (Oteiza, Ur lazo; He, TB, Dv, Brunet, Ol, Leon, Ker, BiblE sare, Or 

sega). Gauza bekana da axeriaren lazoan atzamana. "Lacet". O Pr 507. Xoriak sareetan eta lazoetan daude 

atzemanik. SP Phil 462. Gai ta egün lazo gaixtorik hedatzen ari da. Mst III 39, 3 (SP arte, Ch, Ip, Leon sare, Ol, 

Pi maltzurkeri). Eriotzako orduan [deabruaren] [...] lazo ta tentazioetik eskapatzeko. Cb Eg III 249. Kristauak 

munduko lazo, perill ta tentazio guztien artean, alde guzietatik erorzeko bideak [ditu]. AA III 392. Engañatzeko 

prestatzen ditu bere lazoak. Ib. 526. Jausi zan bera pekatuko lazu ta zuluetan. JJMg BasEsc 14. Neronek ikusi 

aut / Damonen auntz bat nik / ebasten abillela / lazoa jarririk. It Fab 187. [Arthaldea] laze hautan / harturik 

ikhustekotan, / agindu dautzut, o Yainkoen nausia! / Aratxe bat net yoria. "Lacs". Gy 322. Galai bat loturik 

zeukaten aiskidetza gaixto baten lazoetatik libratzeko. Aran SIgn 71. Ez dedin ni bezela lazoan erori. AB AmaE 

287 (251 lazuak). Zenbat erori ote dira lazo onetan! Bv AsL 210. Lazo eta sareak. Arr May 162. Mundua lazos 

beterik gizonak erorzeko (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 269. Naigaben izumena, / loaren lazua, / zugandik iges 

dabil / amore falsua. JanEd II 11. Zedorrek kulpak eduki eta / besteri jarri lazua. Imaz Auspoa 24, 161. Erbie 

pasatu ta lazoa jarri (B). 'Nunca eres oportuno'. Inza Eusk 1927, 151. Ni baño larriyago / eskontzeko bera, [...] / 

oraindik lazu ortan / ez nua sartzera. Tx B II 165. Alde guzitik sortzen zaizkigu / berebiziko lazoak, / neurtu 

bearra dago nolatan / ematen diran pausoak. Basarri 123. Iñor lazoan erortzen bada / pagatuko du ederki. Ib. 

139. 

v. tbn. Tt Onsa 47. ETZ 84 (Muruzabal, 1751). Izt Po 137. Bil 79. Xe 280. Ip Imit III 48, 2. 

Aprieto, complicación. Errana den bezala, / ni fida niz hortaz, / anitz lazo badela / aita amen faltaz. Bordel 


mende. 

513


171. Eraman zazue Erodesengana, / ez ni lazo ortan ipiñi. Auspoa 68-69-70, 39. (Uso adj.). Edertasun 

galgarri lazoa. "Engañadora". Gazt MusIx 83. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg; H). Nudo, lazada, lazo. "Nœud. [...]. Au moral, lien d'union" H. Amoriozko lazoaz 

esturik eta uniturik. OA 76. Esertzen zuelarik lepoala lazo bat, desesperatrik, urkatu zinuen. Samper Mt 27, 5 

(Hual lazada). Gorputz ustelkorraren lazo ta korapilloak etenik. Aran SIgn 90. Zapatak sartzen ta korbatako 

lazua jartzen lagunduko [diyo]. Sor Gabon 43. Lau probintziok anaiaturik / [...] laurokin lazo bat egiñikan / 

fuerodun izan gaitean. AB AmaE 141. Orratz bat, korbata lazuan ipintzeko. Alz STFer 126. Atera zaizkazu 

emakume oni lazo gabeko korbatak. Iraola 76. Jaunartze ospatsua egin bear dezun egunian [...] besoko biribista 

edo lazo ederrakin. ArgiDL 7. Artzen duenak berak askotan / ipiñtzen ditu plazuak / eta denbora datorrenian / 

estutzen dira lazuak. Tx B II 153. "(V-gip), trallak (lokarriak) sartzeko larruzko erestunak" EEs 1930, 26. 

3. (BN ap. A VocBN), laze. Cuerda, cordón. "Corde commune des muletiers, pour attacher leurs charges sur 

les bâts" VocBN. "Cuerda que usan los arrieros para atar cargas" A. Hunek zeukan naski hura konsolatua, / 

bertze batek zuela egiñ, lazearen gastua. "Cordeau". Gy 119. Sokak palupan eta lazoa trostan. "La traversière". 

ChantP 88. Ez da dudarik, baizikan aunitz guratzoek pasatzen direla amorioan bere humeekin, emanez 

konbeni den baño lazo o rienda gegiago (B, s. XVIII). BOEans 779. 

- LAZOZ. Con lazo, a lazo. Lazoz arrapatutako egazti eta beste edozeiñ odol ustugabeko bizikari. AJauregi 

EE 1885b, 177. 

2 lazo (Vc, G-to ap. A), lazu (V-och ap. A). Talle. "Lazo oneko txarrikumea, gorrino de buen talle" A. "Lazu 

(V-och), estampa de un animal" Ib. Zazpi bei lazoz eder eta aragiz mardul. Ol Gen 41, 2 (Bibl, BiblE itxura). 

Emaztea sen aundiko ta lazo ederrekoa zan. Ol 1 Sam 25, 3 (Ker liraña). Goitizen bezala Platon ezarri bide 

zioten geroago, sozko ta lazo (taiu, neurri) onekoa zalako-edo. Zait Plat 8. 

lazo. v. 1 laxo. 

lazotu, lazatu. 1. (Participio en función de adj.). Atado, atrapado, unido, enlazado. Diabrubak lazauta 

dukazanak askatu. JJMg BasEsc 217. Zenbat familija ta persona daukaz lazauta Diabrubak zorigaistoko 

benganzako kateiakaz? Ib. 182. Berri triste lizun bat jin zaut Baionatik / bi presuna desonest lazotuengatik. 

AstLas 72. 2. lazatu (V-ger ap. A DBols), lazutu. Engañar. Luziferri esaten jako ta txito ondo, espiritu 

guzurrezkoa, guzurragaz lazutu edo engañau zitubalako gure lelengo gurasuak. JJMg Mayatz 43. 

lazotu. v. laxatu. 

lazpabost. v. lauzpabost. 

lazt. v. lastre. 

lazta (BN-baig ap. A). Pavor, terror, miedo. Joan den asteartian [...] agertu dira bat batian hamar 

"gizotso", herri guziari lazta bat emaiten zutela. Eskual 11-12-1908, 3. Izialdura bat [...] hedatu zen mendi 

zelhaietan: nor nahiri ere, holakoetan, lazta bat emaiten dio. GH 1923, 466. Aragones demuntreak halako lazta 

bat emaiten zakon hala ere! Barb Sup 130. Ameriketako oihanetan, gautxoeri lazta bat sartzen diotela hezurmunetan, 

lehoin, puma eta tigreak. Ib. 182. 

laztabin. v. lastabin. 

laztagarri. "(BN), effrayant" Lh. 

laztain (Dv A). "Droit et souple, se dit du corps" Dv. "Esbelto" A. v. lirain. 

laztan (V, G; Lar, Añ, Izt 10v, VocCB Dv, H), lastan (V-ger-gip; VocCB Dv, H). Ref.: A; Holmer ApuntV, 

Iz ArOñ y Etxba Eib (lastan); Elexp Berg. Tr. Propio de la tradición meridional desde el s. XVI. Al Norte se 

encuentra en Oihenart. La forma mejor documentada es laztan. Hay lastan en las escrituras de Andramendi, en 

los versos vascos de Lope de Vega, en una poesía vizcaína del s. XVII, en un texto bilbaíno del s. XVII (ETZ 

44), en Oteiza, Astarloa y Echeita. Emplean las dos formas Lazarraga, Oihenart, Urquizu y Lauaxeta. En DFrec 

hay 9 ejs. de laztan, meridionales. 

1. Caricia, beso; abrazo. (En algunos ejs. puede tratarse de laztan egin/eman, con egin o eman elididos). 

"Abrazo" Lar y Añ. "Beso" Añ. "Usase también con la significación de 'abrazo'" CancB III 236. "Embrassement, 

embrassade" H. "Abrazo. [...]. Otsoak otsokirik jan ez eta lapurrak lapurrari laztan (V)" A. "Beso. [...]. Aren 


mende.


lastan bategaitik, urte beteko bizixa emongo eban pozik" Etxba Eib. "Beso" Iz ArOñ. Laztana ta apea? 

Leusindu ta kaltea? "Beso y abrazo, halago y daño". RS 205. Begira, Jauna, zer laztan ta negar gozoakin [...] 

despeditu zan. Cb Eg III 307. Otsuak otsuari gatxik ez ta lapurrari lapurrak laztan. Mg PAb 121 (v. tbn. 

lapurrak lapurrari laztan en Erkiag BatB 154). Artu zenduan guzurrezko mosu ta laztan lotsagarriagaiti 

eskatuten deutsut. Añ EL 


mende. 

2 103s. Laztan gozo eta diosal kariñozkoa batak besteari eginda, banakatu ziran. Lard 

169. Artuten eban besoan da aupadaka, gora ta bera, mosu ta lastan erabilten eban. Echta Jos 24. Lotutzen 

gaitun / maitasun-laztan estua. Jaukol Biozk 53. Bergarako besarka edo laztana. Or SCruz 22. Amaren laztan 

artian / ikasi gendun euzkera. Enb 37. Maitasunezko lilura / ezin illundu dagike erijotzaren laztanak. "Caricias". 

Laux BBa 32. Masallean laztan bat, / eztiz betea. Ldi BB 42. Zuaitzak laztan, usai garbidun / eskeintza lili 

nabarrak / eta goizero txioka nere / tellatupeko maiztarrak. EA OlBe 16. Ire emazte Mariari eskumiñak. Semealabei 

ostera, nai aña laztan. NEtx Nola 23. Giza-barneko laztan antzeko bat dut maite. "Amplexum". Or Aitork 

249. Aita besoetakoaren laztan arinak zio zirela lokartu zen Theresa. Mde HaurB 44. Nun daude asierako laztan 

eta musu bero aiek? Txill Let 113. Zerua ta itsasoa laztan etengabean ikusi zituan. Erkiag Arran 185. Iraiñak 

alkarri jaurti ta laztan bigunez alkar igurtzi ibilli oi [dira]. Erkiag BatB 85. Laztan artean azi ninduzun, / beti 

izan nozu gogoko. BEnb NereA 182. Laztan eskea dezu / matrail-txuloetan. NEtx LBB 337. Pregunta eustan / 

gariak zegan zirian. / Bestientzako dirutan eta / zuretzat laztan trukian. Balad 56. Kanpotik laztan, barrendik 

saldu / ausirik Bere legeak. Ib. 235. Mutilak gogoko duen neska [...] ikusten duenean, hango apak eta laztanak! 

MIH 310s. 

v. tbn. EgiaK 88. OA 160. Zuzaeta 70. AA III 607. JJMg BasEsc 285. AB AmaE 14. Bv AsL 50. Arr May 159. 

Apaol 28. Ag G 272. Urruz Zer 21. Bast 7. TAg Uzt 257. Alz Ram 69. Etxde JJ 135. Anab Poli 90. Ibiñ Virgil 

92. 

Gipuzkuan isatsa / deitzen diotena. / Bizkaian deitzen diote / atzeko laztana. And AUzta 123. 

2. (Añ, H), lastan. (Adj.). Amoroso, cariñoso. "Requiebro, berba, hitz, mintza maitea, laztana" Añ. A 

daratzanean bere senarrak / bere beso laztanaz estaldurik. Lazarraga (B) 1181vb. Apa lastan a[l] / kar biak artu 

dabe gustioen amorean (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Zu etorriko zera apa laztan batekin ni saltzeera. 

Mg CC 246. Emoidazu apa laztan bat. Mg PAb 153. Ezertzat ez daukeez mosu laztan, eskuka loi, berba zantar 

ta kaltegarrijak. Mg CO 28. Batak bestiari amodijozko berba lastanak esaten [deutse]. Astar II 144. Zeure 

mosubak diran laztanak! "Divinos". Laux BBa 26. Euskeraz ari diranean bezin eder ta laztan iñoiz beren buruak 

agertu izan [eztitute]. Ldi IL 140. Musu laztanak, sinestargiak, / Argana zuzenik zaitu. "Amoroso". Or BM 54. 

Itz laztan ori. Or QA 180. 

3. (V ap. A; Lar, Añ, Izt, VocCB Dv, H), lastan (V-gip ap. Etxba Eib; VocCB Dv). (Adj.). Querido, 

amado. "Laztan-a significa propiamente 'querido-a, amado-a'" CancB III 236. "À qui, à quoi on est attaché, 

tendrement uni, affectionné. Nere ama laztana, ma chère mère. Nere bizi laztana, ma chère vie. Qui est attaché, 

tendrement affectionné, amant, amante" H. "Ah, nere seme lastana!" Etxba Eib. Laztan ez ta apaka? "Sin ser 

querido y con besos". RS 68 (quizá se trate de laztan izan, q.v.). Anteoxoak ibini eizke Txarlesikotxo laztana. 

Acto 325. San Juan apostolo ta ebangelista, Kristoren dizipulo laztan. Cb Eg III 273. Ai baso laztana! Mg PAb 

101. O Birjiñaren Seme laztan! Añ EL 1 173. Biotz guziarekin daude beren kutun ta adiskide laztan ardoagan. 

AA III 365. Erregina alsu edo poderoso bat, Ama lastan bat. Astar II 271s. Nere kutuntxo laztan maitea. Echag 

106. Bere aita laztan neure biotza / beti eukiteko gogoan. Azc PB 172. Batu zirean atzenean arek bioztxo lastan 

biak. Echta Jos 353. Neure Jaungoiko laztan Aita ta Seme ta Espiritu-Santua. Kk Ab I 101. Gora Euzkadi 

laztana, / gora Sabino Arana! Enb 63. Adiskide laztan. Ldi BB 80. Nere aingeru laztan ta nere zeru txiki. NEtx 

Nola 32. Seme-alabatxo laztan bi areik piztien erpietara bota. Bilbao IpuiB 212. Bere irakasle laztan eta 

onetsia. Zait Plat 11. Aretx arteko neure mintegi / laztan a. Gand Elorri 109. Ene Mattintxo laztana, / albotik 

kristonak esan arren / aserratutzen eztana! Gorrotxategi in Mattin 24. Gure Manueltxo laztanari / zeñen eder 

zaion Euskalerriko / txistu-soñua. MEIG I 78. 

v. tbn. ConTAV 5.1.1 (1590). ConTAV 5.2.9, 139 (s. XVII). Urqz 42 (49 lastan). Zuzaeta 60. VMg 13. JJMg 

BasEsc 54. Echag 119. Ur MarIl 95. Bil 95. Aran SIgn 110. AB AmaE 71. Arr May 44. A BeinB 42. Ag Kr 218. 

ArgiDL 81. Altuna 15. Or Tormes 75. Jaukol Biozk 51. Laux BBa 104. Alz Ram 137. Otx 151. Eguzk GizAuz 49. 

EA OlBe 8. Mde Po 97. Etxde JJ 30. Erkiag Arran 73. Anab Poli 75. Basarri 7. Arti MaldanB 194. Gazt MusIx 

137. Uzt Sas 49. Balad 204. Berron Kijote 36. Lastan: TAV 3.2.9 (1588). 

(Con reduplicación intensiva). Ene ezkon laztan-laztana, maitale garbi-garbia. Ol Imit III 21, 3 (Pi laztanlaztan; 

SP guziz amolsua, Ch maitea, Mst ezinago maitia, Ip ezinago eztia). 

4. (V-gip ap. Elexp Berg; Urt, Lar, H), lastan (SP vEys). (Sust.). Querido, cariño; amante. "(O), maîtresse 

ou serviteur en fait d'amour" SP. "Amica, [...] laztána" Urt II 39. "Amica, [...] bihotzeko adiskidéa, amorantéa, 

bihotzeko laztana" Ib. 38s. "Metresa, la Dama a quien se sirve" Lar. "L'amante, la bien aimée (O)" H. "Ez eiñ 

negarrik, nere laztana" Elexp Berg. Laztanagana joango bada / ze beroake lagunik. Lazarraga 1182v. 

Lastanarekin enkontra nezan. Ib. (B) 1204v. Ene laztan biotzekoa. Ib. (B) 1204v. Zure begi ederrok / ene 

lastana, / katibaturik nabe (Versos en Lope de Vega). TAV 3.1.23. Aspaldian nabila / hor, hebe, laztan bila. 

'Maîtresse'. O Po 30s (13 lastan). Zelan eukiko nas Jesusen jarraitzalletzat, bere maite-laztantzat. Añ LoraS 168. 

Diotsa Txindurriak, nere laztana, zer egin dezu udan negurako jangarria bildu gabe? VMg 78. Gustijori zara


ederra neure lastana, neure maitia. Astar II 274. Laztan, dirautsa, ez urten / neu naiatorren artean. Zav Fab 

RIEV 1909, 33. Biyotz nereko laztana. Echag 74. Bere gogoko ta laztan izan gura badozu, asko maitetu egizu. 

Ur MarIl 117. O ene biotzeko laztana! Arr GB 22. Berau dalako geienen ama / nere laztan dan Euskera. AB 

AmaE 143. Salomon [...] / andrak gaiti aurkitu zan / galdurik burua, / gazteak eta ederrak / ebazan laztanak. 

Azc PB 55. Josetxo geure lastana. Echta Jos 303. Solora ninoala, solotik nentorrela, laztana ikusi neban (V-m). 

A CPV 132. Atoz, Garbiñe, atoz, niganontz, / laztana. Jaukol Biozk 28. Biotzak du laztantzen laztana. "Amado". 

Or Poem 538. Bai laztana, --esan zion Piarresek. Etxde JJ 65. Gure laztan ziranen irudiek eta oroitzapenek 

lagun egiten digute. Zait Plat 11. Patxittu! Erdu hona laztana! Osk Kurl 47. Arima zoratuz maiteko zaitut, 

laztan. Gand Elorri 92. Biar arte, laztana eta ez lan larregirik egin. Erkiag BatB 71. Jana eta edana / kaltegarri 

ditut, laztana. NEtx LBB 383. 

v. tbn. Gamiz 204. DurPl 106. Zab Gabon 102. A BeinB 46. Ag G 76. Enb 197. Laux BBa 58. Ldi UO 21. Arti 

MaldanB 223. Or in Gazt MusIx 199. Balad 140. 

(Con reduplicación intensiva). Egi-antza luke, laztan-laztana --esan zuen-- gaiztekeriak onura dakarrela 

[...] diodanean. Zait Plat 141. 

Bildu ziran Maite ta Laztan, / Laztana Maite biurtzen zala. "Amada con Amado, / Amada en el Amado 

transformado!". Or in Gazt MusIx 178. 

5. (Lar), laztañ (Lar H). (Sust.). "Laña, abrazadera, grapa de hierro, ez voz bascongada, síncope de laztaña, 

laztana, abrazo" Lar. 

6. (Sal ap. A; VocBN Dv, H). "Propre, soigneux" VocBN. "Par extension, il s'entend en Labourt d'une 

personne qui est propre, rangée, soigneuse en sa mise et en son domestique. Emazte laztan bat da, c'est une 

femme propre et soignée en sa personne ou en ses affaires intérieures" H. "Aseado" A. "Activo, laborioso 

(BN-mix)" A Apend. 

7. "(Vc, Gc), cariño, amor tierno" A. Aita goikuak laztan gurenaz / besarkatuko gaituzan arte. Enb 144. 

- LAXTAN. (Forma con palat. expresiva). Maitolde eztitsu baten / txokoan biko bat: / elkarri doaz laxtanak / 

batetik besterat: / kariñoen bidea, / xerakoi musurat. Agerre Olerti 1959, 145. 

- LAZTAN-BELAR. "Lastan bedarra, picris hieracioides (V-m)" Arzdi Plant1. 

- LAZTAN EGIN (Lar, Añ (s.v. abrazo), Dv, H (que cita el ej. de Moguel); lastan eiñ V-gip ap. Etxba Eib). 

Besar, abrazar, acariciar. "Abrazar" Lar. "(Dame un) abrazo, [...], egidazu laztan" Ib. "Laztan egite-a [...], 

embrasser, donner l'accolade" Dv. "Eta Judas [...] eldu zan Jesusengana lastan eitteko (Lc 22, 47)" Etxba Eib 

(Ker laztan bat emotera). Laztan egiten deutsut semeari legez. Acto 383. Zoazte [...] laztan edo mun egitera. 

Mg CC 255. Ozkarbi danian, / iñuntzak laztan dagi / zitori ganian. Enb 209. Iñoren aurrean ez dagozala-ta, 

badoakio au areri laztan egin gurarik. Erkiag BatB 156. (H). (Con determinantes). "Egidazu [...] laztan bat, 

[...], faites-moi une embrassade" H. Zeinbat bider egin deutseezan andrai laztanak, apaak. Cap 104. Mutillak 

[...] egin deustez esku ezarte txar ta laztanak, baña neure borondatiaren kontra. Mg CO 155. Alkarri agurrak 

eta laztanak eginda gero, asi ziran autuan era onetan. Kk Ab I 13. Esku zurijan muin-egijok / eta laztan bat 

begijetan. Laux AB 30. Ez zion behatz-puntarekin ere laztan batxo egin. Mde HaurB 55. Agian, ari ere egiten 

dizkio neri egiten dizkidan laztanak. Txill Let 66. Amari laztan gozo bat egin eta [...] izekoarenera joango zala 

jakiñerazo eutsan. Erkiag BatB 106. 

- LAZTAN-EMAILE. "Abrazador" Lar. 

- LAZTAN EMAN (Lar, Añ, Dv; l. emon Añ), LASTAN EMON (V-gip ap. Etxba Eib). Abrazar, acariciar, 

besar. "Laztan emate-a, embrasser, donner l'accolade" Dv. "Igesiko baten lastan emon zetsan; arrezkero franko 

erabilli dittue lastanok" Etxba Eib. Aita ona besoak zabaldu ta niri laztan ematera. Cb Eg II 139. Laztan 

emotiak baño malizija geijago erakusten dabeenak. Mg CO 134. Judasi adiskidearen idurian laztan eman [zion]. 

AA I 420. Alderatu zan Jesusengana lastan emateko. Oteiza Lc 22, 47. Jakobi / eman zion laztan / eta primu 

egiñik / bertan gelditu zan. It Fab 246. Humeai laztan emanik [...] Mesopotamiara [...] itzuli zan. Lard 41. 

[Erreka] antxintxika zijoan, bere anaia Arrandari menditikan datorren errekatxoari laztan ematera. Apaol 22. 

Laztan emonik bular ganian / daukan gurutza deunari. Enb 85. Besoak zabalik dauzka laztan eman bearrez. 

"Queriendo abrazarnos". Or Poem 549. 

(V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H). (Con determinantes). "(Dame un) abrazo, indazu laztan bat" Lar. "(Se) 

abrazaron mutuamente, [...], laztanak eman ziran" Ib. "Indazu laztan bat, donnez-moi [...] une embrassade" H. 

"Ikustiaz batera emun dost bi laztan" Elexp Berg. Despedidan indazu lastan bat lastana (s. XVII). ConTAV 

5.1.4. Eman zion besark edo laztan onezko bat. Mb IArg I 287. Indazu grazia zuri bakarrik laztan estu estu bat 

emateko. Cb Eg II 102. Zertako zoazte laztan palso bat ematera? Mg CC 142. Judasek Kristori emon eutsan 

mosu ta laztan azalezkoa. Añ EL 1 94. Asko laztan eta mosu eman ziozkan. Lard 61. Gizon lepradunari eman zion 

laztan gozo bat. Bv AsL 36. Eman zidan laztan andi bat nere bekokiaren erdi-erdian. Urruz Zer 17. Atoz nigan 

azkeneko laztana ematera! Ill Pill 25. Eman zenion / laztan bat estua. Jaukol Biozk 104. Seme-alabei ere gure 

izenean laztan bana bemaie. NEtx Nola 18. Mayik [...] Piarresi laztan anaikor bat eman zion. Etxde JJ 277. 

Gure ama / [...] ezin asperturikan / ematen laztana. Uzt Sas 32. Jesusengana urreratu zan laztan bat emotera. 

Ker Lc 22, 47 (Lç pot legionzát, He, BiblE musu ematera(t), TB, Dv, Brunet, Leon musu ema(i)teko, Ur 

laztantzeko, Ol muin egiteko, Or muñ emateko). Laztan bat emon behar detsut / andratxu gaztia. Balad 126. v. 


mende. 

516


tbn. Bil 140. Arr GB 57. Zab Gabon 45. EE 1882c, 584. AB AmaE 134. Apaol 107. A BeinB 75. Azc PB 127. 

Ag AL 102. ArgiDL 45. Enb 57. Laux AB 56. Or QA 123. Lastan: ETZ 44 (Bilbao, s. XVII). Balad 136. 

- LAZTANEZ. Mediante caricias, besos, por medio de caricias, besos, acariciando, besando. Esku orrein 

lastanez, / gazte, urik ez loitu. "Con el roce". Laux BBa 88. Amor emango zuen, ordea, lausenguz edo laztanez 

enganatuz gero. Mde Pr 168. Anima eri au maitasun garbizko laztanez eztitu [dizaidazu]. Etxde JJ 236. 

Aristotel, Pitagora-zaleen berri ematen: laztanez ari da, neurriz, ordea. Zait Plat 61. 

- LAZTANIK. Cariñosamente. [Bakandereak] artu zittuzan mattero ta laztanik. "Gli fece molte carezze". Otx 

145. Hatorkit berriz laztanik. Mde Po 97. 

- LAZTAN IZAN (trans.) (V-ger-arr-oroz, G ap. A; Añ, Izt). Amar, querer. "Amar. Laztan dot umea, amo 

mucho a mi hijo" Izt. Aoan laztan zaitudaz, baña / gogoan baterere ez. Lazarraga 1165r. Nik zu andiro laztan 

izana / an izango da probadu. Ib. (B) 1179rb. Inudea laztan dauenak seiari bezuza. "A la ama quien tiene 

voluntad, al niño regala". RS 55. Amudio andi bat laztan izaiteko geure prosimoak. Urqz 40. Maitetu eta laztan 

izan [nozu]. Añ EL 1 6. Gurasoai lotsia gordetia, maite edo laztan izatia. CrIc 65. Eztago Ama, bere semia ain 

lastan, ain maite dabenik. Astar II 280. O Yesus ona! Ta, ze laztan dozun zeuk egiñiko gizona. Añ EL 2 189. Jaun 

Antonek laztan alabea / beti dau eta zurrau oi dau emaztea. AB AmaE 320. Egunerik egunera ainbat lastanago 

ebezan euren alabea ta Josetxo. Echta Jos 363. Yaunak maite, atsegin, laztan zaitu. Ir YKBiz 5. Gauza ederretan 

kolorea ta dirdira laztan ditu. Zait Plat 116. Zin egin deutsat bera bakarrik / laztan izango dotala. Gand Elorri 

87. Bera baiño ni laztanago ez ote naun izango beldurrez. "Praeferat". Ibiñ Virgil 37. (Aux. intrans. 

bipersonal). Zein zarean, zu, orma / auez maitemindu. / Klaustroa, prailleari / ainbat, laztan jatzu. Gand 

Elorri 76. [Jangoikoa] laztan-maite dabenak, gordetan dabela bere Lege Santua. Añ LoraS 175. 

- LAZTAN-IZEN. Nombre familiar. Jokiñe (auxe zan bere laztan-izena) emengoa da. Sorarrain Lili 16. 

laztanarazi (H), laztanerazi (H), laztanerazo (H). "Faire embrasser, faire donner un embrassement. Faire 

baiser, donner un baiser. Faire aimer, donner de l'amour" H. v. laztangarazi. 

laztanari (Lar, H). "Abrazador" Lar. "Embrasseur, baiseur" H. v. laztangari. 

laztandi. (Neol.). Creado por AG en 1900 de laztan 'cariño' y -di. Cariñoso. Itxi egidazu orain, egunoro lez, 

zeuri eskatuten nire senarra beti ixan dedin niretzako atta laztandija. "Emaztiaren Otoya" Euzk 1934, 346 (ap. 

NeolAG). 

laztandu (V, G; Lar, Añ, Dv, H), lastandu (V-gip), laztendu. Ref.: A; Iz ArOñ y Etxba Eib (lastandu); Elexp 

Berg; Gte Erd 209. 1. Acariciar, abrazar, besar. "Abrazar [...]. Se abrazaron mutuamente, alkar laztandu ziran" 

Lar. "Abrazado, laztandua" Ib. "Arlote arbuia, zarpa laztan, es un refrán, que de otro modo se dice arlote igui, 

zarpa laztan, y se aplica a los que de palabra hacen ascos de andrajosos y de obra son recogedores hasta de los 

andrajos" Ib. (s.v. arolote). "Acariciar", "halagar" Añ. "Embrasser" Dv. "1. embrasser avec amour, grande 

affection; 2. baiser; 3. aimer, avoir de l'affection, de l'attachement pour" H. "Eta lastandu zetsazen oñak!" Etxba 

Eib. "Ez eban besterik gura, ainbeste urtian ikusi ezdako semia besarkatu eta lastandutzia baño" Ib. "Al izan 

eban semia lastantzia" Ib. "Eskuekin eldu eta burua laztandu zion (G-azp-goi)" Gte Erd 209. Tr. Propio de la 

tradición occidental a partir de principios del s. XIX. Al Norte se documenta en Xalbador. Prácticamente la única 

forma atestiguada en los textos es laztandu; hay lastandu en Guerrico (II 69) y laztendu en Tapia Perurena. 

Lizardi emplea además el participio laztan. En DFrec hay 3 ejs. de laztandu. 

Laztanduko gaitube, egingo deuskubez agur ta ondo etorri gozuak. Mg PAb 205. Ze maitetasun garbi ta 

amorez laztanduko eleuke aurrean ikusirik? Añ LoraS 76. Jentil askok laztandu ta maitetu eben gure fede 

santua. Añ MisE 45. Ebanjelioa entzun bezin laster gogoz laztandu izan zuten aiñ gozotoro. Izt C 209. Aitak 

esan zion, atoz ona eta laztandu nazazu. Lard 33. Korrika joanik Esau bidera irtetzera bere anaiari, laztandu 

zuen, eta estuturik bere lepoa eta musu emanik negar egin zuen. Ur Gen 33, 4 (Ol laztandu; Urt, Dv, Ker, BiblE 

besarkatu). Emen neban nik aita azkenez laztandu. AB AmaE 292. Agurtu ziran ta laztandu iru Santuak. Bv AsL 

172. 

(s. XX). Bijok batera umia laztandu ta jauregira eruan eben. Altuna 112. Eguzki illetsiaren / azkeneko 

erlantzak / laztentzen du neskaren / gorputza liraña. TP EEs 1927, 29. Omen-agur gozuaz laztandu Kanpion, / 

pozez napar biotza indartu dakion. Enb 69. Laztanduko nau / zabaldurikan besoak. Tx B I 45. Lurrean azkenez 

elkar laztandu genun. 'Nous nous embrassons'. Or Mi 136. Maitekiro laztandu ta musukatzen zun Libek bere 

aizpa biozmindua. TAg Uzt 275. Laztan du, pozak zoratzen. 'Lo abrazó'. Ldi BB 150. Billoba laztan ezazu. 

'Abraza'. Ib. 148. Abo gorri bat laztandu / axe yatan, ba, mattia. "Besé". Laux AB 66. Eskua iragan zion 

laztanduz biloetan. Mde HaurB 44. Ezin luzetsi nun geiago nire umea laztandu gabe. Etxde JJ 253. Ez nau 

itzalaren ozkirriak sekulan laztandu. Txill Let 117. Norberak ontzat dituenak laztandu ta gaiztotzat dituenak 

gorroto izatea bidezko da. Zait Plat 96. Oin-zolak ukitu, / orpoak laztandu, / belaunak topatu. Arti MaldanB 229. 

Nire begiok ezingo dabe / laztandu beste begirik. Gand Elorri 90. Gure artian maitasun-itzez / sarritan gara 


mende. 

517


laztantzen. BEnb NereA 240. Muñekari lo arrazi, besoan laztandu, orraztu, jantzi, garbitu... MAtx Gazt 29. Aur 

errukarriaren illotza laztantzen [zuen]. Ibiñ Virgil 46. Parka eskatuaz laztantzen zittuan urtu biarrian. Etxba 

Ibilt 489. Eguzkiak Intxorta-aldeak azken-argitan laztandu zituan. NEtx LBB 14. Laztan nezazu / zure besoen 

artean. Xa EzinB 74. [Tajo ibaia] Itxas Aundian iltzen da, Lisboa-uriko arresiak laztandu ondorean. "Besando". 


v. tbn. Gco I 421. JJMg BasEsc 23. Aran SIgn 209. Zab Gabon 50. A BeinB 56. Itz Azald 173. Muj RIEV 1907, 

209. Ayerb EEs 1912, 179. Urruz Zer 45. Ill Testim 27. ArgiDL 81. Jaukol Biozk 35. Kk Ab II 138. Alz Ram 80. 

Lab EEguna 85. Loram Y 1933, 337. ABar Goi 43. SMitx Aranz 127. Erkiag Arran 193. Anab Poli 89. Azurm 

HitzB 50. 

2. (H). Unir(se), abrazar(se), juntar(se). "Rentrer en grâce, devenir ami" H, que cita a Moguel. Nola izango 

ez dira galdu ta garaituak [...] etsai andiarekin laztantzen diranak? Mg CC 186. Iru Krutzetatik zeinegaz ezpada 

Jesusenagaz laztandu bear nas? Añ LoraS 168. Jaungoikoarekin unitu, laztandu eta batuko gaitu. Gco II 71. 

[Umiltasunarekin] atseginkiro Ignazio laztandu zan. 'Se abrazó afectuosamente con ella'. Aran SIgn 111. 

[Sazerdoteareakin] laztandu, barkazio eskatu eta arren konfesa zezala erregutu zion. Arr May 167s. Zeukin / 

laztanduko dala Kepa. Enb 183. (Aux. intrans. bipersonal). Abrazarse (a). Kantauriako itsaso gozoari 

laztantzen zaio naitasun bero bizi gartsuarekin. Izt C 113s. Onela hitzegiñ eta bere Amari laztandu zitzaion. Arr 

GB 61. 

3. "Amar, maite izan, laztandu, maitasuna euki" Izt. "Devenir épris de, amoureux de. Zuganat laztandu 

nainzen danik, galdu nuen bakea, dépuis le moment où je vous aimai, je perdis la paix" H. 

laztanga. v. laztanka. 

laztangagarri. "1. digne d'être embrassé, baisé; 2. propre à, capable de inspirer de l'attachement, de l'affection; 

3. digne d'être aimé, aimable" H. v. laztangarri. 

laztangarazi, laztangaerazi (H). "Faire embrasser, faire donner un embrassement. Faire baiser, donner un 

baiser. Faire aimer, donner de l'amour" H. v. laztanarazi. 

laztangari. "Embrasseur, baiseur" H. v. laztanari. 

laztangarri (H). "1. digne d'être embrassé, baisé; 2. propre à, capable de inspirer de l'attachement, de 

l'affection; 3. digne d'être aimé, aimable" H. v. laztangagarri. Deitutean zuk Esposo laztangarriari; / [...] 

asiten jatzu berbaz zeuri. AB AmaE 157. Ama garbi eta laztangarri onek. Eguzk LorIl 65 (ap. DRA). Euskeriari 

egin deutsan gorapen-agur laztangarriyagatik. RIEV 1928, 654. [Theresaren] gorputxoaren urrea su laztangarri 

hartan urturik. Mde HaurB 63. Haren larru malgu epela hain laztangarria. Ib. 24. Ez ezti, ez aragi 

laztangarria: ez dut au maite Iainkoa maite dutanean. Or Aitork 249. Musu bigunak, laztangarriak / eman 

zizkidan neroni. Arti MaldanB 214. Egunaren nekeak suntsitu dira larri, / Gau-egun bitartea gogoen 

laztangarri. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 772. 

laztangarrikeria. "Parole, action, manière dénotant l'intention de se faire aimer, d'inspirer de l'amour, 

coquetterie" H. 

laztangarriki. "D'une façon aimable, propre à inspirer de l'amour" H. 

laztangarriro. "D'une façon aimable, propre à inspirer de l'amour" H (s.v. laztangarriki). 

laztangarritasun. "Qualité de ce qui est digne d'être embrassé, baisé, aimé, de ce qui est propre à inspirer de 

l'amour" H. 

laztangile. "Abrazador, [...] laztangillea" Lar. v. laztanari. 

laztanka (V-gip ap. Elexp Berg), laztanga (H (V, G)). Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos 

(tbn. en Mirande) desde mediados del s. XVIII. La forma mejor atestiguada es laztanka. Hay laztanga en GavS, 

Cardaberaz, CrIc, J.J. Moguel y Astarloa, y ambas formas en Moguel (más frecuente laztanga). 1. 

Acariciando, abrazando, besando. Alberdanian txita / aizariarekin / Portugesa laztanga / Gaztelaubarekin. 

GavS 35. Kolejioko guztietatik txit alegere ta laztanga despeditu zan. Cb Just 59. Oratu zion laztanga Sazerdote 

asmo Santuz beteari. Mg CC 132 (105 laztanka). Ibilliarren apa laztanga, esku ezarte lujuriosuetan. Mg CO 

147. Oratuka, laztanga, milla amore zikiñetan sarri ibilli [da]. JJMg BasEsc 123. Mosuka, lastanga, orakadaka 


mende. 

518


eta ukutute edo tokamentu zikinetan [dabilza]. Astar II 149. Beso zabal laztanka / atozte guztiyak. Echag 84. Biak 

besarkaturik luzaro egon ziren laztanka. Lard 59. Asi zan kartari laztanka paper guztiya negarrez bustiyaz. 

Apaol 55. Damutu iakozan esanak guztiak, laztanka asteko gogoa iatorkon. Ag AL 19. Seme okerrak juanik / 

amordiari laztanka, / eurena ilten itxita. Enb 38. Urezponadan biak zeuden / elkharri laztanka, maitez / bulhar 

zuriak ikhara. Mde Po 37. Bularrean estu-estu egin eta laztanka ekin zion. Etxde JJ 236. I, Jerolimo, urrenguan 

andriakin laztanka abillenian, bentana ondotik erretirau eike. SM Zirik 79. Laztanka-aotxo-marrubi, / biotza 

maiteka gori! NEtx LBB 341. v. tbn. Añ LoraS 93. AA II 146. Izt D 100. Jaukol Biozk 96. TAg Uzt 242. Txill 

Let 69. Onaind MEOE 719. Erkiag BatB 68. 

Buztartuta alan doaz guztiak / laztan-mosuka bidean / berrogei bidar alkarri esaten / noiz ezkonduko direan. 

Azc PB 116. Elkarri laztan eta apaka. MEIG VIII 34. 

2. + laztanga (H (V, G)). (Sust.). Abrazo, beso, caricia. Esku egozte loi, laztanga ta onelango zantarkerijak. 

Mg CO 213. Jaiegunean dira desoneskeriak, galanteoak, kortejuak, amorentasunak, laztanka besarkak [...] ta 

lujuriazko pekatuak. Añ MisE 246. Konsentiduten genduzan tiraka, botaka, laztanga ta onelango eskuka asko. 

CrIc 184. 

laztankeria, laztankeri (V-m ap. A). 1. "Amorío" A. 2. laztankeri. Caricia. Ene "Potxolotxu" deitu eta ez 

dakit zenbat laztankeri egiten deutsiezan. Bilbao IpuiB 64. Zenbat mimu ta laztankeri egiten eutsazan berak. Ib. 

255. 

laztanketa, lastanketa (V-gip ap. Iz ArOñ y Etxba Eib). (En inesivo). "Entre besos, besándose. Lastanketan 

egon ziran danen aurrian" Etxba Eib. 

laztanki (Urt, H). 1. Cariñosamente, amorosamente. "Comiter, emeki, eztiki, [...] laztanki" Urt V 413. "D'une 

façon aimante, amoureuse, passionnée" H. v. laztankiro. Maider laztanki besarkatu zun aita bati dagokion 

maitasun zindoz. Etxde JJ 246. Amak bere besotan laztanki artu, maiteki estutu, musu eman. MAtx Gazt 19. 

Etxeko oroitzapenetan laztanki murgiltzen zalakoa ematen du. Zait Plat 7. 2. "(Sal), con mucho aseo" A. 

laztankiro (H). Cariñosamente, amorosamente. "D'une façon aimante, amoureuse, passionnée" H (s.v. 

laztanki). v. laztanki. On utsa ikusi ta maite izan eta laztankiro besarkatu. Ibarg Geroko 12 (ap. DRA). 

[Semetxuak] banan-banan eta laztankiro estututen [ebazan]. Bilbao IpuiB 262. Laztankiro dei egin eutsan Lipareri. 


laztankizun. "Qui doit être embrassé, baisé, aimé" H. 

laztankor. Acariciador. Ai, aren esku, laztankor igaz izana. 'Acariciadoras'. Ldi BB 34. Kate zaarra, 

etzazute, arren, emakumeok, esku laztankor oiekin betirako eten eta apurtu. Ldi IL 141. 

laztantasun (V ap. A; H), lastantasun (Dv (V)). 1. Ternura, amor, cariño. "Tendresse" Dv. "Attachement vif, 

amour" H. Zelan erantzun deutset alango laztantasun eta on-eretxi gozoai? Añ EL 2 161. Kontu zorrotza 

eskatuko deust, eni eustan lastantasun ta askogurearena. Ib. 48. Guganako on-eretxi eta laztantasun gozoa. Zav 

Serm I 55. Ematen zioen eskua estu estu ta laztantasunez baserritarrai. VMg III. Amarik errukior eta 

samurrenaren laztantasun gozo-gozoagaz maitatu ginduzan. Eguzk LorIl 110 (ap. DRA). 

2. "(BN), limpio, curioso" A, que cita el VocBN, pero no lo encontramos. 

laztantatu. Acariciar. Oin-esku ederrak itzeztatu / artaz etziren kontentatu / ...biotza laztantatu (Ae). Balad 

202. 

laztantsu. (Neol.). Creado por AG de laztan 'cariño' y -tsu. Cariñoso. Gomutetan yak, neure anai 

laztantsuba? AG 107. Ama laztantsu orren eskuetan ipiñi bear doguz. Eguzk LEItz 122. Garo bikain ganian 

izpiz lotu daiten / aren maitasunezko malko laztantsuba. Laux BBa 62. 

laztantxo (Urt, H), laztantxu (H), lastantxo (Urt). (Dim. de laztan). 1. (Sust.). Amado, persona amada. 

"Amicula, [...] lastanxóa, [...] bihotzeko laztantxoa", "amiculus, bihotzeko laztantxóa" Urt II 45. "Littéral., mon 

petit chéri, ma petite bien aimée, mon petit amour" H. Ene laztantxo linda damea. Lazarraga 1165r. Bere 

begiak oi berabilke / laztantxoagan josirik. Ib. 1182v. Exi ene laztantxoa, exi, negar tanta bat da asko / 

oraingañiko kulpa egiñak gustiak deseginzeko. Acto 390. Neure lastantxoa! Echta Jos 348. Aupa laztantxu! 

Aupa biotza! Zam EEs 1917, 195. Gure laztantxua kalean dabil. Balad 53. 

2. (Adj.). Querido. Ene seme alaba txipi laztantxoak (c. 1648). TAV 3.2.13 (v. tbn. el mismo ej. en SMitx 


mende. 

519


Aranz 216). 

3. (Sust.). Caricia. Elkarri laztantxo bat / beaiogu eman. It Fab 71. Kumatik artutakuan, / laztantxo 

samurrak emonaz / arpegi larrosazkuan. AB AmaE 164. 

laztantze. Caricia. v. laztan. Guzien negarraldi eta laztantzetik noizbait [irten]. Aran SIgn 86. Laztantze 

hori amaitu zuenean haurra lo egitera uztekotz, besoak gorde zituen. Mde HaurB 73. Lotsatzen ahal dira 

edozein laztantzez senar-emazte zintzo, zuzenak? Ib. 96. 

laztar (Lar, Izt, H). "Patán, pataco" Lar. "Un paysan, un rustre" H. 

laztarreria (Lar (det.) H). "Patanería" Lar. "Rusticité, gossièreté" H. 

laztasun (L ap. A; Dv, H), latztasun. Tr. Documentado al Sur desde principios de s. XIX. Al Norte lo 

emplean Axular, Pouvreau, Eguiateguy y Duhalde. La forma mejor atestiguada es laztasun. Hay latztasun en 

Axular, Pouvreau, fray Bartolomé, Astarloa e Iturzaeta, y ambas formas en Añibarro e Iztueta. Uriarte emplea 

laztasun y lastasun; Eguiateguy laztarzün y en el msOñ se encuentra la forma latzitasun. 1. Miedo, terror. 

Gaixtoari bethi dagoka bere beharrietan beldurtasunaren soiñua, konzientziaren latztasuna. Ax 433 (V 282). 

Onen aotik entzun dauanak, bestelako laztasuna sartuerazo deutsa azurretaraiño. Erkiag BatB 189. 

2. (c. sg. A; Urt, Lar, Añ, Izt, Dv, H), lastasun (VocCB), latztasun (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, vEys, VocCB), 

laztarzun (VocS 130). Aspereza, rudeza, dureza, tosquedad (sentidos prop. y fig.). "Aspredo, [...] latztasuna, 

gogortasuna, [...] laztasuna" Urt II 435. "Desabrimiento, aspereza, "acrimonia, aspereza y severidad en el 

reprehender" Lar. "Despego", "escabrosidad" Ib. "Acerbidad, rigor, aspereza", "dureza, aspereza", "fragosidad", 

"aspereza", "austeridad" Lar y Añ. "Accreté" VocS. "Raer, [...] laztasuna kendu" Añ. "Rigidez, rigor" Ib. 

"Âpreté, rudesse" Dv. "Latztasun aundixa astelenetan lanian jartzia" Etxba Eib. [Debozioneak] 

mortifikazionetan kausitzen den khiratstasuna eta latztasuna khentzen du. SP Phil 9. Estüdioak dü gerlako 

laztarzüna eztitzen. Egiat 256. Karra-egiten dau kardoaren latztasunaz odol edendua ateretera. Añ LoraS 115. 

Zeinbat naibage, larritasun ta latztasun igaro zenduzan mundu onetan bizi zinian irurogeta amabi urteetan! Añ 

NekeA 262. Ikhusten du bere burua Jainko hartaz gaitzetsia eta laztasun guziarekin madarikatua. Dh 156. Nai 

dozu juzgadu zaizan gogor eta latztasun ikaragarri bategaz. Astar II 185. [Gipuzkoaren] laztasun geiegikoaren 

bidez neke andiko lan gogor asko egiten gizonari leialkiro laguntzen [diote abereak]. Izt C 167 (25 latztasun). 

Nun da basuetako lastasuna? Ur in CancB III 98. Laztasun eta morroi-bildur dana-guztiya oso urruti egiten 

[da]. Aran SIgn 110. Latztasunagaz eziten badozue aragia, biziko zare. Itz Azald 192. Oiekin negarra, laztasuna, 

hildura eta errukitasunezko eginkizunak alkartzen badira. Kortazar Serm 300. Ederto dakie esakera batzuen 

laztasuna gozatuten. Ag Kr 7. Prakerre beti Prakerre ta Motrollo beti kirten andi bat ixango ziran, txikitatik 

ekarren laztasunagaitik. Kk Ab I 40. Kirikioaren laztasuna ezpa eban bere, aren buruko uleak artzarena 

zirudian. Erkiag BatB 34. Bizibideko laztasunean / sentitzen ez dan arantza. BEnb NereA 245. 

3. (V ap. A; Añ, H), lastasun (Dv (que cita el ej. de Ur en CancB), VocCB), latztasun (Dv, VocCB), latzitasun. 

Mortificación, tormento, penitencia. "Cilicio" Añ. "Penitencia, mortificación del cuerpo" Ib. Aragiaren 

latzitasuna. msOñ 120v. Baraua, zilizioa edo beste laztasun bat. Añ EL 1 41 (LoraS 137 latztasunak). Ermitaino 

Santuben barubak [...], latztasuna, azotiak ta gorputzaren penagarrijak. fB Ic II 296. Artu laztasun ta 

nekegarriren bat konfesoriagaz itunduta. Ur MarIl 6. Nola ihes egiten da aragiarenganik? Laztasunaz, gorputza 

eziaz ta barutuz. Legaz 49. v. tbn. CatArrig 92 lastasunekaz. Alan egin bear da latztasuna, gogorra ta neketsua 

izan arren. Itz Azald 191. Euzkadigaitik zenbat laztasun / igaro daben gau eta egun. Enb 135. Otoitz, nekeeskeintza 

ta laztasunen bitartez. MAtx Gazt 102. 

- LAZTASUNEKO. (Adnom.). Naigabe zelai andiak igaro bear dituk, laztasuneko bidearen asieran abill. Ag 

G 328. 

laztasungabe, laztasunbage. Liso, suave, sin asperezas. Eztarri garbi ta laztasun bagiaz soñuba [jo]. Mg 

PAb 65. 

1 laztatu (BN, R ap. A; VocBN Dv), latztatu (VocBN). "S'effrayer. Effrayé" VocBN. "Latztatu, être saisi 

d'une légère peur" Ib. "Espantarse" A. Cf. lazta. 

2 laztatu. Hacer(se) áspero. "Lanaren lanean eskuak laztatuak ditu (AN-5vill)" Gte Erd 94. v. laztu (3). 

lazte. 1. "Bronquedad" Lar. 2. Emoción. Jesusen lazte hortan agertzen da Lazaroen phiztearen 

esperantza. DvHtoy Io 11, 33n. 


mende. 

520


laztendu. v. laztandu. 

lazto. v. lasto. 

laztu (L, BN, S ap. A; Urt, Dv, Gèze 331, H), laaztu (S ap. Lrq), latztu (SP, Dv, H), latstu (SP), lastu. Tr. Al 

Norte se documenta desde el s. XVII. Al Sur, los primeros ejs. corresponden al s. XIX y su uso aumenta durante 

el s. XX, siempre en autores de léxico cuidado. La forma general tanto al Norte como al Sur es laztu. Hay latztu 

en Gasteluçar (163), Mihura (101), Archu, Oxobi y en un ej. de Herr, y junto a laztu en Etcheberri de Ziburu y 

Axular. Larreguy emplea laztu y lastu, y Oihenart el sust. vb. latze-. En DFrec hay 2 ejs. de laztu. 1. 

Atemorizar(se), asustar(se); emocionar(se), impresionar(se); estremecer(se), temblar (de miedo). "Effrayer. Nor 

ez da latztu eta larrituko?" SP. "Latzten naiz, je me suis effrayé" Ib. "Abhorrescere, laztu, ikharatu, latzikaratu" 

Urt I 22. "Transir, terrifier" Dv. "Latztu, glacer d'effroi" Ib. "Ikhusteaz beraz lazten naiz, à la vue seule, je suis 

saisi d'horreur. [...]. Habarrots ustegabeko izigarri horrek laztu nau, cet affreux bruit inattendu m'a fait 

frissonner" H. "1.º faire frissoner; 2.º effrayer" Lrq. Birjina saindua laztu / zen hain argi handiaz. EZ Noel 43. 

Iainkoaren ebanjelioa eta uztarria karga dela enzuteaz lazten eta larritzen [zara]. Ax 485 (V 313) (271 (V 181) 

latzten). Lazten eta ikharatzen naiz. ES 197. Pilatus oraino gehiago laztu zen Jainkoaren semearen 

aiphamenean. Lg II 275 (239 lastu). Ez othe du ikharatzen bekhatuan hiltzerat dohala dakien giristinoa! Ez othe 

da bada lazten! Brtc 120. Herioaren izenak / lazten tu gehienak. Monho 100. Naizen guzia lazten eta iharrosten 

naiz Jainkoaren jujamenduaz orhoitzen naizenean. Dh 154. Gedeoni biotza mindu eta laztu zion. Lard 127. Letra 

bat zabaldü züen, irakhurri itxura latztürik. "Ému". Arch Gram 90. Pilatus, hitz horiek entzun eta laztu zen are 

gehiago. HeH Io 19, 8 (EvS laztu; Lç beldurrago, He, LE, Leon izitu, TB, Ker (bil-), BiblE beldurtu, Dv lotsatu, 

Ol beldurragotu, Or larritu). Jesusek beraz, ikhusi zuenean nigarrez [...] barnea laztu zitzaioen. Dv Io 11, 33 

(EvS, HeH laztu zen, Leon barnea laztu; Lç mobiturik, He izan zuen barrenean latztura bat, TB ikaratu, LE 

lastimatu, Or barrundik antsia atera, Ker barrua dardaraka asi, BiblE barruak zirrara egin). Jesus berriz ere 

bere baithan lazten zelarik, ethorri zen hobira. Ib. 11, 38 (He lazturik, Leon laztu; Lç mobitzen, TB, EvS 

ik(h)aratzez, LE lastimaturik, Or barrundik zizpuruka, Ker barrua dardaraka asi, BiblE hunkiturik). Iduri dik 

herioaren deihadarra eta lazten duk ene bihotza (L). Orreaga 26 (S lazten dük; V bildur da, G-nav ikaatzen, 

AN-araq izutzen). Gure ihizlariak / horrek [hartzak] ditu lazten. Zby RIEV 1908, 764. Sorgin ala debru, zer dut 

barne hartan? Lazten zait gorphutz guzia. Prop 1894, 11. Ikustean jartzen da / lazturik gorputza. Etcham 146. 

Gerendari beha egoiteak ez gitu orai hanbat lazten. JE Ber 14. Hain arin, arrai eta ezaxol zarezte [loreak] / eta 

zuen lazteko naiz hemen egoki. Iratz 68 (v. tbn. 11). Jende xehen bihotzak lazten, gure arteko goxotasuna 

ilhuntzen eta nahasten. Larz Senper 108. 

v. tbn. AR 197. AstLas 66. MarIl 76. Gy 282. Hb Egia 33. CantIzp 42 (ap. DRA). Laph 164. Jnn SBi 146. Elsb 

Fram 111. Lap 416 (V 189). UNLilia 7. Barb EEs 1912, 286. Ir YKBiz 530. 

2. (L, BN, S, R ap. A; Lar, Añ, H), latstu (SP), latztu (SP, VocS 135, H). Erizar(se) (el pelo, el vello), poner(se) 

la carne de gallina. "Herisser [...]. Burhoak latstentu buruko illeak, le blasphème fait herisser les cheveux" SP. 

"Illea latzten zait" Ib. "Arrigere comas, illeak laztea" Urt II 350. "Erizar" Lar. "Erizado, laztua" Ib. 

"Despeluzarse los cabellos, illeak, uleak laztea" Ib. "Erizarse el cabello" Añ. Pensatzeak lazten ziok sendoari 

illea. EZ Man I 42 (43 latzten). Nori etzaitza buruko illeak latztuko? Ax 259 (V 173). Edo zerik ikaratzen, / eta 

latzen / bait' erhaile gaxtoa. '[Il] sent ses cheveux se dresser'. O Po 61. Lazten dute ile nahasi hark, bizar luze 

hark. Laph 40. Alako batean nire mandoen illea lazten da. 'Herisser'. Or Mi 114. Mendipe hoitan oihan bat beso 

zerurat luze badaude, / neguko haize auhenkariak laztu adarrak iduri. Iratz 71. Buru-illeak izu ikaraz lazturik 

ditut. Zait Sof 147. Pasa dut gau osoa ikara bizian [...] laztu egin zait illea bein baño geiagotan. Txill Let 105. 

Entzuteak berak larrua lazten daiku. Othoizlari 1958, 172. Agertu zen Pitagora, onbearrez bere burua laztuta, 

geroko lekaide bat bailitzan. Zait Plat 60. Arnas-lurrun izoztuak bizarrak lazten ditu. "Induruit". Ibiñ Virgil 101. 

Hidra izugarria [...] ezkatak laztuta. Ib. 105. Lur hezearen usaina iragan zitzaukun hats bizi bat bezala, latztuz 

larrua... iratzarten ginela iduritu zitzautan. Herr (ap. DRA). Ez du, bada, irakurgai honek inoren ilerik laztuko. 

MEIG III 85. v. tbn. Astar II 119. VMg 47. Zav Fab RIEV 1907, 542. Ur PoBasc 190. Mde Pr 115. Vill Jaink 

148. 

3. (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, L, B, BN; Lar, Lecl, H), lastu (V-gip), latztu (Dv, H), laxtu (BN-arb). Ref.: A; 

Iz ArOñ (lastu); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 94 y 172. Hacer(se) áspero, poner(se) áspero. "(Hacerse) 

áspero" Lar. "Picar la piedra de molino, arria laztu" Ib. "Devenir rude, âpre" Dv. "Devenir ou rendre rude au 

toucher, âpre, acre, acide, aigre au goût" H. "Kaleko losak laztia komeni da, iñor ez deiñ labandu eurixa danian" 

Etxba Eib. "Errotarrixa laztu gurarik zan errotarixa" Ib. "Otzakin eskuak laztu eitten die. Illia laztu ein jatzu 

aspaldixan" Elexp Berg. "Eztarria lakartu zait (G-azp), zintzurra laztu zait (B)" Gte Erd 172. "Lanaren lanez 

eskuak laztuta dauzka (G-azp), [...] lanean ari delako eskuak laztuk dauzki (AN-gip), [...], lanean lanean ari 

izanik, eskuak laxtu zaizkit (BN-arb), lan egin pasionez esku guziek laztuek, ondatuek dauzki (AN-5vill)" Ib. 94. 

Cf. AG 2330: "Latzittu (poner áspero), de latz (áspero)". v. lakartu. Jesusek erhiak latzturik zituen, / berez, 

Jainkoarenak egin baino lehen. Ox 67. Gaztaiña janez muturra laztu. "Les queda áspero". Or Eus 74. Arkaitz 

larrugorri dira biak; ugiñen erasoak laztuak. TAg Uzt 10. Aiek eskuak, Jauna! Lanean ongi laztuak. NEtx LBB 


mende.


91. (Lar). (Part. en función de adj.). "(Hecho así) áspero, laztua' Lar. Itsaso urrutian, laztuan, ikusten zun 

Santa aundien eliza gorrixta. 'Clapoteuse'. Or Mi 120. "Naitta da soldaduari bizi-modua laztutzia, gogortu 

deiñ gerrian gora-beretarako" Etxba Eib. 

4. "Desabrir, exasperar" Añ. Ollo bat ere asarretzen ta lazten da (156). LE-Ir. 

5. (V, G ap. A). Castigar. "Educar con cierta severidad. Laztuta bizi (V-ger, G-azp-to), vivir sin melindres" A. 

Yaubek, Parao ta aren etxea, gogorki laztu zitun. Ol Gen 12, 17 (Dv, Bibl jo, Ur kastigatu, Ker, BiblE 

zigortu). 

6. "(V-ger), lavar o colar" A. 

laztura (Lc, BNc, R-uzt ap. A; Dv), lazdura (L, BN-baig ap. A; Lecl, H), lazkura (H (BN, S)), latzdura (VocBN 

vEys y Lh), latztura. Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII; al Sur se atestigua en Sabiaga, Erkiaga y 

Gaztelu. La forma general es laztura. Emplean lazdura Mongongo Dassança, Larreguy, Jauretche, Hiribarren, 

Prop (tbn. laztura) y Lafitte; latzdura Haraneder (tbn. latztura), Mihura y JesBih, y latztura Etcheberri de Ziburu 

(tbn. laztura en Noel 101). Hay además lazkura en Lopez y Sabiaga. En DFrec hay 3 ejs. de laztura. 1. Miedo, 

temor, terror. Orduan zen egietan frogatu eskritura, / historia aiphatzean nork eztuke latztura? EZ Man II 45. 

Konzebituko baituzu haukientzat [penentzat] latzdura hañdi bat, agertu diren baiño lehen. He Gudu 124 (v. tbn. 

Io 11, 33 latztura). Erran zuten hiri hura hain lazdura handian gerthatzen zela, non yadanik hartua bezala 

baitzen. Lg I 189. Latzdurarekin baizen begiratzen ez nioten gurutzien [bideei]. Mih 103. Lazkura batek hartu 

nizi. AR (ap. H). Zer lazturaz, zer trublez ez da bethea Juje hain garratzaren aitzinean interrogatua den arima 

dohakabea! Brtc 126. Ikharaz eta lazturaz betheak. Rob cahier 2 (ap. H). Herioaz orroitzean / zer laztura / ezduk 

hire bihotzean? Monho 112. Onhesten dut thunbako latzdura eta erretiramendua. JesBih 447. Borthitz 

gaitezentzat heriotzeko lazduren kontra. Jaur 367. Harmarik gabe ere ikustea Lara, / kontra ziren gizonen ez guti 

lazdura. Hb Esk 35. Laztura handi beltz batek hartu zuen. Dv Gen 15, 12 (Bibl laztura; Urt izialdura, Ur izu, Ol 

illunbe, Ker bildur, BiblE izua eta larria). Jesus Jauna, zuk zure lazturan onhetsi zinduen aingeruen laguntza. 

Dv LEd 2. Zerbeit izigarri jasan behar nuelako lazturak koropilatzen [ninduen]. JE Bur 18. Gauza ilhunen, 

auhendagarrien, laztura bihotzera deramatenen khantatzeko. Lander RIEV 1912, 556. Laztura batek hartu 

zituen eta jadanik aiphu zuten bazka-tokiz behar zirela aldaratu. Barb Leg 124. --Ara emen Erregearen idazki 

bat iretzako! --(Lazkuraz jeikitzen dalarik) Nun? Egia al da? Sabiaga Y 1934, 30. Niri, ala fe, ez dautet ez batek 

ez bertzeak lazdurarik emaiten. Lf in CEEN 1973, 131. Hil-ikararen lazturak zabaltzen dio agoa. Iratz 151. 

Laztura bat sendi dut, guztiok leiho hortatik sartuko bailirakeen. Mde Pr 98. Andrazkoa bigunago izaten da 

geienbat, aurkitu barri dauan printze urdiña galtzeko lazturaz edo. Erkiag BatB 155. Euri, aize, sargori, / 

gaueko laztura begirale. Gazt MusIx 189. 

v. tbn. Laph 121. Jauregui Jesusen Bihotz 246 (ap. DRA). Lazdura: Andredena Mariaren 285 (ap. DRA). Prop 

1895, 283. 

2. lazdura (BN, S ap. A), latzdura (VocBN, Gèze 349). Aspereza. "Âpreté au toucher" VocBN. Idiaren 

ulzera edo lazduren. Mong 595. Idiaren ulzera edo lazduren sendatzeko erremedioa. Ib. 592. 

- LAZTURA EMAN. Atemorizar. Omena nahi zuten ardietsi nola nahi; erasi dute, gaua nahasi, lazdura 

eman. Hb Egia 125. Eztut galdua gorphutz hil harren eremaiteak, ixil-ixila eta gauez-gau, eman zarotan laztura. 

Prop 1906, 13s. (Con determinantes). "Demonio itsusia! Ura lazka eman zidan (AN-5vill), lazkura handia 

eman zeitan (S)" Gte Erd 278. Hiriaren itzulia berheala egin zuen, guzier laztura bat emaiten ziotela. Laph 

90s. 

lazu. v. 1 laxo. 

lazun (V-m, G-azp; SP, Lar, msOch 7, Izt C 206, Hb ap. Lh, H), lasun (V, G-azp-bet). Ref.: A; Garate 4. a Cont 

RIEV 1934, 58; Holmer ApuntV; Arzdi Peces 380. 1. Mújol, muble, albur. "Albur, pescado gustoso difícil de 

cogerse" Lar (tbn. 'albur' en Izt C 206). "Gardon" Lh. "Mújol, vulg., muble" A (tbn. "muble" o "corrocón" en 

msOch 7, Harriet, Garate y Aranzadi). "Korkoiñak lau gisatakoak dirade: xipa, txikiena; korrokoin, 

aunditxoago; lazuna, buru-aundiak [...] (L), [...] muble (vulg.) de cabeza grande" A (s.v. korkoin). "Lasuna 

barriz da, itxasoko arraiñ lepo baltz edo asuna lakoa daukana" A Ezale 1899, 10a. Ezin dabenak lazuna, jo 

begi abuan asuna. "Quien non puede hallar el muble, maje en el mortero la ortiga". RS 72. Lenengo asunak ian 

bear dira gero lasunak iateko. A Ezale 1899, 10a. v. tbn. Ag EEs 1917, 170. 2. "Alga, lazúna, itsasbelhárra" 

Urt I 485. 3. "Astuto (G-azp)" Inza EsZarr 176. 

lazur. "(V), pour azurra, os" H. v. hezur. 

lazutarzun. v. laxotasun. 

lazutu. v. laxatu; lazotu. 


mende. 

522


lea. Playa. Zein bidez nuake leara? Laux AB 60. 

lea. v. 1 lera. 

leakizun. v. leigarri. 

leako. v. larako. 

leakume. v. leihakume. 

leal. v. leial. 

lear. v. leher; 1-3 legar. 

learaude. "Prototipo" Lar. 

lehartu. "(L-ain, BN-baig), calcar, oprimir la uva en el lagar" A. Cf. lehertu (2). 

leatera. v. leihatera. 

leatezgarri. v. leitezin. 

leatil. v. leihatila. 

leatu. v. 1 leitu. 

leatxun. v. leaxun. 

leatz. v. 1 laratz; 1 legatz. 

leatze. v. 1 leitze. 

leaxun (BN-baig; H), leatxun, leratzun (BN). Ref.: A; Lh (leaxun, leratzun). "Instrumento con el cual se 

traen al hombro cargas de forraje" A. Mukuzua baizik ez zen oraino, eta belhar-leatxunak behin baino 

gehiagotan sartzen zituen, xixtuz, belhar-tegi nekeenetan. Barb Sup 145. 

1 leba. 1. "Entidad" Añ. 2. (V-ple ap. X. Kintana Iker-10, 1997, 156; Zam Voc). Importancia. Cf. lleba. 

Naza muturreraño joan eta an bira egiteari leba edo garrantzi aundia ematen zien arrantzaleak. Eguzk RIEV 

1927, 430n. "Importancia, kontuzko gauza, egokia [...], lebakoa" Añ. 

2 leba. "(V-m), pulso. Leban jaso, levantar a pulso" A. "Leba leba dator itxasoa (V-ger-m, G-azp), el mar 

viene creciendo de fuerza" A. T'aldiz itxuraz izan nai-ta-re / azal batzagu leba ta bare, / ezkaude zigur palago 

guziz. (Interpr?). Inzag EEs 1915, 6. 

- LLEBA-LLEBA. "(AN-gip), onomat. de la fuerza creciente del mar" A. 

lebadura (V-gip, AN-gip-5vill), labadura (V-arr). Ref.: Echaide Nav 156; Ibarra Dima (labadura); Elexp Berg. 

Levadura. "Arturunegas da uregas iten da artosko labadurea" Ibarra Dima. 

lebaia, lebain (S ap. Lh). Impuesto de consumo. "Impôt" Lh. Orai detximarik eta premiziarik ez duzue 

geihago zor; jadanik aurthendik ez duzue pagatzen; lebaiarik ez da gehiago. "Les droits d'octroi". Revol 135. 

lebainazale (-baña- S ap. Alth Lh). "Sizaria, lebañazalia" Alth in Lander RIEV 1911, 601. "Lebaña-zale, 

employé des contributions indirectes" Lh. 


mende. 

523


lebamami, lebami. v. legami. 

lebante (Lcc). Levante. v. ekialde, sortalde. Aren ekusten etorriko naiz / lebante urrunerean. Lazarraga 

(B) 1204v. Segidan dire Calixtik hasi eta lebantean diren arrutak. INav 6. Nahi baduzu sarthu Callixen 

lebanteko haizearekin. Ib. 21. Gero emazue aire gutti bat norte phartetik edo ezperen lebantetik. Mong 594. 

Lebantekoek diote: / egia den badaiteke, / ziñ egin nahi ez nuke. Gy 24. 

lebatu. "Lebatzea. Orhea lebatzen da, la pâte lève" SP. Moisek beraz erran zioen pobluari, [...] Eternalak 

erretiratu zaituzte esku borthitzez, eztitek ianen beraz ogi lebaturik. Urt Ex 13, 3. (Fig.). Zauriz betherik, 

thuz bisaia sakratua lohiturik, ukhabilakoz larrua lebaturik, zainak odol husturik. Harb 312. 

lebatz. v. 1 legatz. 

lebe. Leve. v. arin. Materia lebean edo gauza txikian. OA 149. Peniténzia lebebát. LE Ong 50bis. Gauze 

gaistoa grabia balinbada, mortala, eta lebia balinbada, beniala. CatUlz 29. Jaungoikoan legian kontra gauze 

lebian. Ib. 43. 

leber (V-ger ap. A). Agil, hábil. "Activo, hábil" A. "Eskuerazko leber 'activo, hábil', ingles 'clever'-tik dator" 

Berriat Bermeo 387. Oneik bai leberrak arin ibiltteko! Otx 112. Ondarrutarrak leberrak! Anaitasuna VIII (n.º 

89), 1962-5, 4. Pelotaka, leberra ta azkarra zan, bere adiñean gitxi lakoa. Erkiag BatB 24. Lemazain leberra da, 

eta gaiñera gure barkua berez da maniobrosoa. Berriat Bermeo 387. (Adv.). Leber, mutillak, tapa zuloa! 

Echta Jos 87. Zaratea beti bat, / garbi, leber, samur. Gand Elorri 67. 

lebertu. "De verbos como edertu, okertu, aspertu, lebertu, zipertu podríamos extraer el sufijo -ertu" A Morf 31. 

Cf. leber. 

lebidakaitu. "Preordinar" Lar. 

lebita (Lar, Añ). 1. Israelita de la tribu de Leví, dedicado al servicio del templo. Lebitak ziraden mendreago 

eta zerbitzu beheragotara deithuak. Lç Decl a) 6r. Lebita bat ere lekhu hartara heldurik. Lç Lc 10, 32 (He, TB, 

Oteiza, Brunet lebita; Dv, Ol, Ker, BiblE lebitar, Leon aphez-muthil). Aphez Sainduak eta Lebita Sainduak. Gç 

52. Apezeki, lebiteki eta popülü güziareki. Bp II 84. Argana igorri ta bidaldu zituzten beren arteko zenbait apaiz 

ta lebita. Mb IArg I 79. Oza lebita [...] Jaunak kastigatu ta bertan bizia kendu zion. Cb Eg II 172. Lebita eta 

haren emaztea hedatu ziren iguzkia sartzearekin. Lg I 237. Zein ziran lebitak edo lebitarrak? Ub 33. Sazerdote 

eta lebitai amarren primizijak emotia. Astar II 244. Lebita edo Eliz-gizon beeragokoak. Lard 109. Aphezak eta 

lebitak baino gorago ezarri zuen Aphez-Handi bat. Zerb IxtS 40. v. tbn. EZ Eliç 347. Harb 359. UskLiB 140. 

2. (Chaho). Levita, casaca. Galtza, lebita, kapa / eta esklabiña. Echag 119. Ayer noche pasado / komeri 

polita, / para perder sombrero, / gañera lebita. Noe 64. Lebitakiñ dabiltzan / errenta bageak. JanEd I 17. Lebita 

ta erlojua / beti gorputzean. Xe 226. Ikusi al dezu On Eleuteriok, Ama Birjiña egunian, meza nausira eraman 

biar duen lebita? Iraola 56. Onek be lebitxie ebaiko lekitxoie ba. Oroig 20. Erregiñakin pasiatzeko / nun dezu 

lebita? In Tx B II 236. Lebitaz, kopa kapelaz eta txarolezko zapatez jantzirik. Arti Tobera 265. Lebita urdin, 

nabar ta orlegiak. Erkiag BatB 126. Lebita-luze, praka-labur eta iru puntako edo iruadarreko txapelagaz 

jantziten ei ziran. Alzola Atalak 141. v. tbn. Ag Kr 135. Lab EEguna 115. Ldi IL 67. 

lebitadun. (El) que lleva levita. Lebitadun naiz sotanadunakin batzean. A Y 1934, 16. Soldado aurrena, 

zaharrena, Kapitaina da, eta lebitadunarekin dator mintzatzen. Arti Tobera 265. 

lebitar. Israelita de la tribu de Leví, dedicado al servicio del templo. v. lebita. Lebitarrak edo Levi 

Patriarkaren ondorengoak. Ub 30. Lebitar batek, toki aren ondotik zioala, ikusi zuen. Ir YKBiz 267. Lebitarrek 

berrogoita zortzi hiri ukhan zituzten. Zerb IxtS 44. Lebitarrek ez dute lur berezirik. Zelaiberri Herr 1-10-1959, 4. 

Gauza bera egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek. BiblE Lc 10, 32 (Dv, Ol, Ker, IBk lebitar, 

Arriand lebittar). Lebitarrei dagokienez, noiznahi izango dute lebitar-hirietan dituzten etxeak berreskuratzeko 

eskubidea. BiblE Lev 25, 32. 

lebitiko (Lar, Chaho). Levítico (libro bíblico). Moisesen borz liburuak dirade, Genesioa, Exodoa, 

Lebitikoa, Nonbreak, Deuteronomea. Lç Ins G 1r. Hala manatzen zen lebitikoaren kapitulu batzuetan. Ax 526 

(V 338). Lebitikoa. Dv Lev (tít.) (Ur lebitikoko liburua, Bibl lebitikoa; Ol apaizena, Ker abadeena, BiblE 

lebitarrena). 


mende. 

524


lebo. "Pescadilla pequeña" FauMar 53. 

lebota (det.). "Lebota (L), pain dont la pâte a mal levé, massif et lourd. Ogia lebota egin dauku egun gure 

okhinak" H. 

lebra. "(BN-baig), flor de castaño" A. 

lebral. "Lebrala, el displicente" Iz ArOñ. 

lebraost, lebraust (Chaho, H (S)), lebrost (Chaho; -ta VocBN, H (det., L, BN), T-L), lebroxta. Lebrato. 

Printze bat ere, lebraost zela ustez, txakürrez bera laister hen ihesi khanberan zabilana. Egiat 233. Eltze txar 

batean du urean egosi [gatua], / Gero lebroxta gisa amak saltsarazi. Herr 24-11-1960, 4. llebraust (Chaho, 

H), llebrost (H), llerbaust (Chaho). "Llebrausta, llebrosta, forme dimin." H. 

1 lebrel. "Lebrel" Lcc, Lar, Añ y Chaho. 

2 lebrel. "Lebrel, lebréla, el delgado o flaco" Iz ArOñ. 

lebri. v. neurri. 

lebritu. v. neurtu. 

lebrost. v. lebraost. 

leda. v. 1 lera. 

ledanbatu. "Forjar" Lar. Bertatik etorten ziran lo egozanak atera eta gabi neurkaisa ibilli erainda 

ledanbatutera. R. Murga EE 1895b, 519. 

ledania. "(V; Itza 240 [ed. 1884]), aneja, barriada con ermita" A. 

ledania. v. letania. 

ledanzki. "Prueba, ensayo" Lar. 

leen. v. legen. 

lehen (L, BN, S; Ht VocGr 330, VocBN, Gèze, Dv, H (L, BN, S), VocB; leen V arc.; H (G)), len (V, G, AN; Lcc, 

Mic 5v, Lar, Añ; Dv y H (V, G)), lein (R; -iñ V-m). Ref.: A (leen, lehen, lein, len); Etxba Eib y Elexp Berg (len). 

Tr. Al Norte la forma lehen es general. Len es la variante meridional hasta el s. XX excepto para Lazarraga y 

gran parte de los autores vizcaínos; hay leen en Capanaga (103), Acto (267), J.J. Mogel (BasEsc 34), Astarloa (II 

117), fray Bartolomé (Ic III 270), Añibarro (EL 2 145), CatLlo (75), Uriarte (MarIl 73), Iturzaeta (Azald 128) y 

Erkiaga (Arran 162). Algunos autores guipuzcoanos y alto-navarros (FIr 170) del s. XX también emplean leen: 

Mokoroa (20), Orixe (Eus 36), Lizardi (IL 168), T. Agirre (Uzt 43), Etxaide (JJ 55, -h-), Txillardegi (Let 97), 

Aresti (MaldanB 190), Anduaga (AUzta 64), Oskillaso (Kurl 144, -h-), Villasante (Jaink 45) y Berrondo (Kijote 

87). Arana (SIgn 41) es el único autor guipuzcoano anterior al s. XX que emplea leen. En textos roncaleses hay 

lein. En DFrec hay 1440 ejs. de le(h)en y 92 de len. I (Adv.). 1. "Antes" Lcc, Lar y Añ. "Auparavant" VocBN. 

"Autrefois, au temps passé. Izan zen lehen gizon bat" H. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. 

Lehen erran diraden razoinén araura. Lç Ins D 7v. Aditurik, bada, Silverok leen esan dogunau, joan zidin. 

Lazarraga 1143v. Miraballesko etxeorri / leen oi zeritzan Zapatari (1619). TAV 3.1.25. Leen erran den bezala. 

Ber Trat 122v. Lehen zegoen eskura bihurtzen da. Ax 46 (V 30). Nola lehen ez baitzen hitzkuntza bat baizik. ES 

386. Leen zauritu didazu amorez nere biotza. Lar SAgust 14. Barrendik len bezain idor eta agor. Mb IArg I 277. 

Emendátu len gaizki egina. LE Prog 114. Lehen, orai eta gero / dire hirur memento. Monho 104. Nik len 

adierazo deutsudazan gauza guztijak. Mg PAb 132s. Konbentua etzan len zana. AA III 585. Leen adiskide 

zirianak arerijo egin. fB Ic II 209. Lehen, batzu nagusi, esklabo bertzeak. Elzb Po 215. Zein zan len atian? Sor 


mende. 

525


Bar 60. Lein obliga araztanztein xuntatra bi pezeta eta libra bat kandraren. Mdg 136. Marka aundiya egiñ nai 

zunak / len e bazuen aukera! EusJok 124. Len gutxi izan karlistak, eta elkarrekin asarre. Or SCruz 109. Orañ ur 

otzak dabillki trena / len irakiñak bezela. Tx B II 116. Ez da lehen bezain eder. Barb Leg 126. Untzadun ormek 

esia, / eguzkiak leen maitea. Ldi BB 144. Amaika ixilpeko badira leen ere nere kolkopetik irten gabe. TAg Uzt 

200. Zu lehen, gu orai, gauden euskaldun. Iratz 34. Lehen aipatu dugun Feuerbach orrek. Vill Jaink 63. Lehen 

lorea zena orain orbela da. Arti Tobera 284. Len ere esan det amaika aldiz. Uzt Sas 344. Bagenituen lehen 

euskaraz sasi-jakintsuak. MIH 337. 

(Exprs. como lehen edo/eta gero, lehen eta orain...). "Diferentes ocasiones, leen eta gero" Izt. "Tôt ou tard. 

Ezaguturen duzu lehen edo gero egia erraten narotzula" H. 

Adiskide barriagaiti zarra ukatu balidi, edo len edo gero kalta artu leidi. RS 510. Lehen edo gero erakusten 

baitio eta emaiten bide onean iartzeko bidea. Ax 222 (V 147). Kanta biatzo debotki / lehen-gero munduak. Hm 

59. Len edo gero aitortu beharko dezu egi hau. Mb IArg I 62. Len ta gero ta beti egiten du Jesusek guztiz ongi 

errege manatzalle onaren egiteko hau. Ib. 307. Len edo gero ikusiko du / galdurik bere burua. It Fab 144. [Toki] 

gitxi izango dira len edo gero [...] Gipuzkoatarrak beren etsaien kontra jazarra gogor portitza egin bagekoak. 

Izt C 36. Zeñak len eta gero ainbeste jende beretu zuten. Lard 505. Anaiari len eta beti gorde izan zion iguin eta 

gorroto bizia. Ib. 34. Milla berreun ta zortzigarren urtian bukatu zuan, jendiak len da geruago obeto lagunduta, 

eliza ondo jartia. Bv AsL 56. Bitartean bizi uen gure Pepe len da gero baño obekiago. Apaol 98. Doitxen 

doitxeraz / egiten dabe, / len eta orain. Enb 141. Lehen eta orai, / egiaren etsai. Lf Murtuts 12. Ango lan geiena 

len eta orain kape biltzea da. JAIraz Bizia 80. Beza pake senarrarekin, len eta gero ere ez baitzan beste iñorekin 

ezkondu. Or Aitork 240. Ango jendea, len eta orain, / beti egizko euskaldun. Basarri 81. Len eta gero, lurrak 

diraukeino. Zait Plat 72. Irekiak daude edozeinentzat, lehen eta orain. MIH 137. Ez du inoiz bihotzik izan, ez 

lehen eta ez orain. MEIG I 164. v. tbn. Lehen eta gero: Harb 46. Len ta gero: Mg PAb 149. LE Ong 36v. 

Guretzako anparoa, / oraiñ, len ta betikoa. AB AmaE 373. 

(Dv, H; len V-gip; Lar, Añ; lein R-is). Ref.: Iz R 404; Etxba Eib y Elexp Berg (len). (Precedido de baino, sin 

el suf. comparativo -ago). "Antes que, baño len" Lar y Añ. "Antes que te cases, mira lo que haces, ezkondu baño 

len, kontu zer egiten den" Lar. "Hil baino lehen, avant de mourir" Dv. "Hilen naute hori eginen dudan baino 

lehen" Ib. "Précédé de baino, bainon, baño, conjonction de comparaisson" H. "Aigal bino léin, antes de cenar" Iz 

R 404. "Lanian ekin baño len esan biar zenduan ori" Etxba Eib. "Banekixen zuk esan baiño len" Elexp Berg. v. 

lehenago (2). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Abraham zedin baino lehen, ni naiz. Lç Io 

8, 58 (LE in-baño-lén). Edola bere, joan baño leen, / oi bear dozu ikasi. Lazarraga 1170v. Ian baño len 

(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 115. Kofesatu baino lehen. Mat 223. Eriotzak orañ baño len artu banindu. Cb Eg 

II 88. Batheiatia izan beno lehen. CatLan 16. Onetsibaináu ni jaio baño lén ére. LE Ong 34r. Khiristitü beno 

lehen / nahiago nük izan hilik. Xarlem 643. Mezea asi baño leen. Añ EL 2 99. Urte asko baño len. It Fab 40. 

Madrillera baño len. Izt C 507. Hill baiño lehen. Gy 44. Ori pagatu bañan len. Sor AuOst 81. Argia baino lehen. 

Elsb Fram 85. Egun asko baño len. AzpPr 110. Bostak baño len. Ag G 294. Eguzkitik guregana amar minuto 

baño len dator bere argia. Inza Azalp 33. Hoteletik athera baino lehen. JE Ber 38. Zurittuten dira bixarra baño 

len. Otx 41. Luzaro baño len. Zait Sof 24. Indoeuroparrak heldu baino lehen. Mde Pr 215. Tximistea baiño leen 

zabaldu ziran erri osoan. Erkiag Arran 164. Guk uste baino lehen. Xa Odol 225. Gizon bainaiz euskaldun baino 

lehen. MIH 372. Aurrera baino lehen. MEIG VII 164. 

"Léin ezik áigal (R-is), antes de cenar" Iz R 404. Lein ezik oillarrak kanta tzan. Hual Mt 26, 34 (Samper 

beño len). 

(Precedido de instr.). Hirur mila urthez lehen. Egiat 183. Diodoro bizi zen ehun urthe Jesusez lehen. Hb 

Esk 13. Iñoiz zaikenean idi bat ofreitzen, / dastatzen hartarik diat hitaz lehen. "Devant toi". Gy 287. Badaki 

oraiz lein erranik dakaudanaz. Mdg 152. Arnas onean dijoa, orduz-len iritxi nai ezik. Mok 11. Argia baiño / 

ordu betez lên zun Meza. Or Eus 422. Enda hau salbatu izan dute oroz lehen. Mde Pr 240. Atsegiña zuela oroz 

lehen bilatzen. Ib. 179. Artzaina zen oroz lehen. JEtchep 52. 

(Precedido de gen.). Sartaldeko baserritar irlandesak ziren ororen lehen. Mde Pr 237. 

Antes, mejor. v. lehenago (3). Lehen hil nadin, hek gal detzadan baino. SP Phil 530s (He 539 lehenago). 

Nik zu ahantz, Jerusalem, / hiri maitea? / Lehen dut kontsentituren / mihiaz gabetzea. Monho 88. (Precedido 

de instr. y seguido de ezen ez). Zure ofizieréz gureganako borondate gaixtoz lehen ezen ez zuri zerbitzu 

egiteko afekzionez. Lç Ins F 7r. Hanitx jente daude obedientzian bortxaz lehen, eziez amure hunez. Mst I 9, 1 (SP 

bortxazago karitatez baino, Ch ez amorez, bainan borxaz). Zuñ ihurk merexitzen beitü orazioniaz lehen, eziez 

irakurtziaz. Mst III 26 (tít.). "Construit avec ezen ez, eziez, que comparatif, plutôt, plutôt que" H. "Lehen hilen 

gira ezen ez gezurrik erranen, nous mourrons plutôt que de mentir" Lh. Itzalak eta ilhunpiak gizonari loa 

lehen emaiten du, eziez egunak edo argiak. Tt Onsa 103. Ene bihotzeko beherazpenak lehen dire orroak, ezen ez 

auhenak. Gç 45. Markinako erregearen / leen diite beartu / ze ez ango tratuaren gu. BBizk 29. Haren aragitik 

jan lirioie lehen eziez eskia heda belitzeroie. Egiat 266. "Lein arrapatan da gezurra ezik zanka-makurra" A 

Ronc 275. "Lein utsitan da begi andia ezik txikerra" Ib. 275. Kemen lein xerkatan digu izeia ezik lerra, etxe 

edo borda egiteko. Mdg 130. 

2. En primer lugar, primero; primeramente. v. lehenbizi, lehenik. Ioan daraudazu lehen bihotza, / gero 


mende. 

526


gathibatu neure gorputza. E 203. Latinez lehen skribatu duen doktor kristinoetarik batek. Lç Adv ** 7r. Asteko 

lehen argitu behar zen egunean. Lç Mt 28, 1. Baina lehen behar da anhitz sufri dezan hark. "Premièrement". Lç 

Lc 17, 25 (TB, Dv lehenik, Oteiza, Brunet aurrena, BiblE aurretik). Bata leen, gero bestea (1599). TAV 3.1.5, 

76. Len illa, len oztu. RIs 58. Zure bentura bada mendikuarekin ezko[n]tzea igrazria [ por igraria?] 

ekarri beza leen (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Hunetzaz / lehen minzatu behar da. EZ Man I 41. Lehen 

behar da lehen hasi, lehen behar da ikhasi. Ax 185 (V 125). Leku urrunetiko berria, lehen jina da egia. O Pr 

302 (el mismo refrán en RIs 83 lenena). Arima lehen apartatu behar baita bataren eta bertzearen gorputzetik. 

SP Phil 394. Jesüs-Kristek lehen deithü dütianak. Bp II 116. Loiolako seme gaztena da, erregeren gortheko lilia, 

Naierako hirian lehen sarthu dena. Laph 126. Beren buruak lehen jin jabe tzarrei sal litzazkete. HU Zez 105. 

Bainan guzien artean bego lehen horko eliza nausi miragarria. StPierre 26. 

(Lehena). Biak elkarri zaizka / asitzen izketan, / lena nekazaria / manera onetan: [...]. It Fab 99. Esan zion 

Goiaingeruak lena ta ondoren Isabel bere lengusiak. Inza Azalp 156. 

3. Por primera vez. Nahiz bakharrik duen bulunba, lehen entzuten dutenek, erraten ohi dute: bulunbak hor 

dire! Hb Egia 130. Apaiz jaun ori len asia da / alkatiaren kargura. Uzt Noiz 44. Nola igertzen diogu lehen 

ikusten dugun norbaiti [...] zer pentsa dezakeen honetaz eta hartaz? MIH 228. 

II (Ordinal, uso adnom. o adj.). (AN-5vill (leen), L, BN, S; Volt 108, SP, VocBN, Arch VocGr, Gèze, H (L, 

BN, S)), len (Sal, R-uzt; H), lein (R). Ref.: A (lehen, lein); Lrq; EAEL 184; Gte Erd 9, 139. "Primero" A. "Leina 

ezpela, bigarrena señora (R-vid), la primera (esposa tratada como) boj (escoba), la segunda (tratada como) 

señora" Ib. "Lehenetik azkeniala eta azkenetik leheniala (S)" Gte Erd 9. "Lerroaren lehen izena / azken izena 

(BN-arb)" Ib. 139. v. lehenengo, LEHENBIZIKO. Tr. Los escasos ejs. vizcaínos y guipuzcoanos son del s. 

XX. Es de uso general en los dialectos orientales. Lehen inprimizalia. E 261. Gauza guzien lehen kausá. Lç 

Ins C 1r. Zierto len berri aditu dudana orreganik da. (c. 1597). FLV 1993, 464. Zeiñ da hirur presuna hetarik 

lehena? Arg DevB 237. Lehenak bi esku. Saug 159. Abentüko lehen igantia. Bp II 14. Eskuararen lehen 

hatsapenak. ES 127. Adam lehen gizonak. Mst III 55, 2. Lehen liburuaren akabantza. Mih 75. Huna laur 

lehenak [...]. CatLan 41. Lehen edizionia. UskLiB 3. Asteko lehen egunean. Jaur 168. Garzia Santxez zuen 

semetan lehena. Hb Esk 66. Lehen egünetan aphür eman behar zaio xerriari jatera. Ip Dial 97s. Leina, erien 

bisitatia. CatR 49 (CatSal 49 lena). Hazilaren lehen eguna zuan. Elzb PAd 19. Egin dut bertze liburu bat berriberria, 

eta nere ustez lehen hura baino eskuara errexagoan. Jnn SBi V. Jaun horren lehen hitza zen. Zby RIEV 

1908, 84. Egun betetzen ditu bederatzi urte, lehen aldikotz agertu zela eskualdun kazeta hau. HU Zez 79. Eba 

gure lehen amak / falta egin zianian. UNLilia 13. Elizaren lehen bi manamenduak. CatJauf 85. Trenbideko leen 

geltokira orduko. FIr 150. Lehen ukaldian. Barb Sup 183. Leen-paleolitos-aroa eta Geroztiko-paleolitos-aroa. 

JMB ELG 15. Leen peredikia. AIr in Izeta DirG 9 (v. tbn. lehen peredikia en Xarlem 1489 (tít.)). Leen 

erauntsiaren oroitzez. Ldi IL 19. Zergatikako eragilea ta gai-zergatikakoa bereizten ere lena izan genuen. Zait 

Plat 78. Egunaren lehen orduak. Arti Tobera 263. Ez duk lehen aldia ardiak galtzen direla mendi hautan! Larz 

Iru 88. Detxepare, gure leen poetak. Vill Jaink 121 (62 lehen). Aurraren leen urratsak. Ibiñ Virgil 42. Lehen 

saria. Xa Odol 26. Aditzak lehen eta hirugarren pertsonak ez bereiztea. MIH 389. Lehen hitzak, beraz, eskerrak 

emateko izan bitez. MEIG VIII 39. v. tbn. (para textos meridionales): Or Eus 229. Gand Elorri 170. Lasa Poem 

83. 

(Pospuesto al nombre). Kapitulu lehena. Volt 132. Napoleon lehena. Hb in BOEl 43. Frantses lehenak, 

Frantziako errege gazteak. Ardoy SFran 52. 

(Lar, Añ). Primero, principal. "Cabeza, el primero, principal" Lar (tbn. Añ s.v. cabeza). Aingiru guztien 

lehena, aitzindaria eta agintaria, egin zen deabru. Ax 139 (V 92). Xiten dra Aragoko lein irietarik anitx peon. 

Mdg 137. Hauxe da gauza pollit, / joietan lehena. Etcham 141. Hi haiz lehen, Ferdinand Aire! In Xa Odol 26. 

(Postpuesto al nombre). Cf. aitalehen. Otra que'll dizen Odi Ascardi Leena (1258). Arzam 322. Haur 

duk manamendu lehena eta handia. Lç ABC A 6v. Ni naiz bide xuxenena, egia lehena. Ch III 56, 1 (SP guzien 

gaineko egia, Mst egia gehiena, Ol egirik gorena). Xegaray laphurtarra, eskaldun lehena. Hb Esk 157. Hura da 

fablegille lehena eta bertze izatu diren guzien modela. Gy 277n. Nere korteko miriku lehena. Elzb PAd 64. 

Civita Castellanako majistradu lena. Bv AsL 85. Anai Electo izandu da Ordenako martiri-lena. Ib. 203. Adam 

eta Ebak egoitza lehena / baratze bat zuten. Zby RIEV 1908, 206. Etxekoandrearen lan leena, nagusiena, 

bakarra ezpada. FIr 173. Berritu dute lan lêna. Or Eus 82. Arraza berri bateko / animali lehena. Arti MaldanB 

232. Erien sendatzaile lehena! Ardoy SFran 274. Oloroneko apezpiku lehena. Ib. 15. Zu zaitut lagun lehena. Xa 

Odol 83. v. tbn. EZ Man I 97. Hm 70. Ox 200. Zub 17. JE Ber 64. Lf Murtuts 39. Vill Jaink 64. Larz Senper 

267. 

(Con aita, ama, guraso..., ref. a Adán y Eva). Cf. aitalehen, LEHENEN-AITA. Gure lehen aitaganik 

dugun natura korrunpituagatik. Lç Decl a) 4r. Eredatruk gore lein aitetamen ganik. CatR 55. Adam eta Eva 

ziren gure lehen aitak. CatS 22. Gure lehen aitamen / bekhatuak ez du / sekulan Mariaren / arima goibeldu. Zby 

RIEV 1908, 287 (206 lehen burhaso). Gure lehen burasoak baztertu zirenean zeruko bidetik. Jnn SBi Gure 

lehen burhasoak ezarri zituen lurreko parabisuan. CatJauf 22 (40 lehen aita). Ez dugu, haatik, begien bistan 

Adan lehengurasoa. MEIG VI 112. v. tbn. Lehen aita: SP Phil 393. UNLilia 14. Lehen burhaso: Ip Hil 7. Arb 

Igand 60. Etcham 206. Zerb Azk 114. 


mende. 

527


Cf. gaulehen, goizlehen. Indarka antzean doaz arrats leeneko orduak. Erkiag BatB 157. 

(Ref. al primer día del mes). "Maiatzaren lehenan jin zen (B, S)" Gte Erd 210. Rochellan urriaren 

lehenean. Lç ABC A 3r. Saran egina abendoaren lehenean. Mat XVIII. Orzaizen uztaillaren lehenian. Tt Onsa 

9. Maihatzaren lehenaren bezperan. MarIl 64. (Urtharrilla) lehenetik bortzerat, ilhargi berriak dirauno, hotz 

handiak. Egunaria 1905, 13 (ap. DRA). 1838-ko urriaren lehenean. Ox 194. Otsaillaren lena zan. Or SCruz 71. 

Apirillaren lenetan. Ib. 93. Azaro-leena. Ldi BB 126. 1930gneko orrillaren lena. Ldi in Or BM 10. Martxoaren 

lehenetik landa. Mde Pr 234. Aurtengo urteko / buruilaren lehenean. Xa EzinB 27. Apiril azkenean edo maiatz 

lehenean. MEIG I 47. v. tbn. SP Phil b 1v. INav 160. Udazkenak azaro leenaz (principios de noviembre) 

eskeñi oi dizkigun egoaizekiko eguraldi ozkarbi ta margotsua. Etxde AlosT 13. 

(Ref. al día de la semana). [Sabbathoa] batzutan hartzen da aste guziagatik ere, eta halakotz erraiten da 

Sabbathoaren lehena, bigarrena, herena. Lç Decl a) 6r. 

"Le premier, signifiant étage, place en un théatre, etc. Lehenean dago, il demeure au premier. Lehenak non 

dire? où sont les premières?" H. 

III (Sust.). 1. len (V, G, AN). Ref.: A (len, lena); Etxba Eib (lena). (Uso det.). (El) de antes, (lo) anterior. 

"Lena bazara zuk elizarako ordua baiño obeto entzungo dozuz bazkal-apalorduak (V)" A. "Alperrik Ameriketan 

ziar izan, lena etorri da zure anaia" Etxba Eib. Presunak, haserre denean, badirudi eztirudiela lehena. Ax 

281 (V 188). Lena eta hau aski ez diran aldian. Mb IArg I 121. Ain dago mudatua, / ez dirudi lena. GavS 32. 

Irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara. Mg PAb 204. Ni beti naz lena. Ur 

MarIl 82. Kristau berriak egiten, eta lenak fedean sendotzen. Lard 511. Lena baaiz beintzat. A Ardi 59. Lenak 

eta Tomas Jauna. NEtx Antz 123. Orduan lena (lengoa) il eingo zuan. SM Zirik 53. Beti leena berriz esan gabe. 

Or in Gazt MusIx 52. Zeñek pentsauko eban lena ez zala. Etxba Ibilt 457. Bere artean esan da esan ari da, lena 

berriz, lena berriz. NEtx LBB 109. v. tbn. Erkiag Arran 191. Len: Echag 226. Arr May 97. AzpPr 131. 

2. len (V-gip ap. Etxba Eib). Pasado. "Zarrentzat, lena beti obia" Etxba Eib. Lenak ta orainak atsakabarik / 

emon eztaben lekura. Azc PB 309. Leena zegoen orañaz / ele gozoka. Ldi BB 152. Bere leena ukatuz. Ldi IL 27. 

Len-orain-geroak zerbait dira. Or Aitork 321. Geroa len biurtuz eta lena azieraziz geroa aiturik. Ib. 334. Lena, 

oraiña, geroa. Ib. 321. Gure lenaren azterrenak. In Akes Ipiñ 4. Leenaren ots eta usaiña lez. Erkiag BatB 203. 

Lenari eutsiko bai, / al balitz iñundik. Uzt Sas 192. Lehenarekin edo geroarekin ametsetan bizi direnetakoa. 

MIH 235. Atzera begira dagoena, lehenari so. MEIG VII 174. 

3. "(Lc, BNc, Sc), primicia" A (que cita a Ax). Adimendura edo endelegamendura heltzen garen pontu 

beretik, gure obren primizia eta lehena dasta dezan. Ax 172 (V 116). 

4. "Aîné, lehena" Ht VocGr. "(L), primogénito" A. "Seme nausixa (V-gip), etxeko primia [...], lehena (S)" Gte 

Erd 302. v. lehenseme. 

5. len (Bera). Principio, comienzo. "Len equivale a 'principio' en la acepción de tiempo: por eso lenengo 

significa primero, de más al principio. Opino que, por ejemplo, para traducir el Evangelio del Verbo, podría sin 

inconveniente decirse: Lenan zan (in principio erat)" AG 1914 (cf. Arriand Io 1, 1: Lenago Itza zan). "Lenan zan 

Itza edo Autia, in principio erat Verbum" Bera EEs 1914, 85. ¬ Aintza Atteari ta Semiari ta Goteunari. / Len lez, 

orain beti ta amaibako egunetan. / Olantxe. AG 1914. 

- BIGARREN LEHEN. v. bigarren. 

- GAZTE-LEHEN. v. gazte. 

- LEHENAGO. v. lehenago. 

- LEHEN-AINGERU (len- Lar, Añ). Arcángel. Nork erran zuen Agur Maria? Lenaingiru Gabriel Sainduak. 

Legaz 22. Zorioneko San Migel lenaingeruari. Ib. 57. Lenaingeruak auspeztu arren / bere aurrean umilde. AB 

Olerk 348. 

- LEHEN-ALABA. Cf. lehenseme. Frantze da Doibatza-ren len-alaba. "Francia es la primogénita de la 

Iglesia". Bera EEs 1914, 85. 

- LEHENA LEHEN. "Leina lein (R), lo primero ante todo" A. Baña léna lén; audá, gutibát, ez lúze, bai labúr 

déla eméngo biziarén plázoa. (Interpr?). LE Urt ms. 69r. Lenak len, gero gerokoak (AN-ulz). 'Lan bearrenak 

aurretik, gero besteak'. Inza NaEsZarr 1241. 

- LEHEN-APEZPIKU (len- Lar, H (G)). Arzobispo. Cf. Lç Tit (final): "Cretakoén Elizako lehen ipizpiku 

ordenatuagana". Don Rodrigo lenapezpiku Toledokoak. Izt C 1. Mauronto seme nagusia ipiñi eban osaba 

lenapezpikoaren eskuetan. Ag AL 166. Kondeen da lenapezpikoen anaia. Ib. 111. Gaur Valladolidko lenapezpikoa 

danak. Itz Azald 55. Brindis-ko lenapezpiku Idiakez-tar Domingo jauna. EEs 1915, 104. 

- LEHENAREN GAINERA. Además de lo anterior. v. LEHENAZ GAINERA. Orduban emoten jako 

gizonari, leenaren gainera, alizate espirituzkua. fB Ic III 284. 

- LEHEN AUZO. v. auzo. 

- LEHENAZ (Añ (V), Izt), LEHENEZ. a) De antemano, previamente. v. aurretiaz, AURREZ. Tr. Todos los 

ejs., excepto el de Zabala, corresponden a la forma en -az. Leenaz ezaututen ezpadau. Zuzaeta 68. Konfesatu 

bear da leenaz bere gogoko duen konfesoreari dei eginda. Mg CC 213. Konfesinuan [sarturik dago] leenaz egin 

biar dan esaminia. Mg CO 42. Santuei ondo esan / ta leenaz beren adiskide izan. VMg 24. Penitenzia egiazko 

batekin lenaz prestatzen ezpada. Gco II 90. Guraso ardura onekuak leenaz artuko ditu neurrijak. JJMg BasEsc 


mende. 

528


116. Irabazten doguna / lenaz dago yanik. Zav Fab RIEV 1909, 38. Onetarako / juramentu egin / zuen lenaz 

erregek / gipuztarrakin. It Fab 207. Leenez neurriak arturik prantzesen atzaparretatik imajiña santa libratzeko. 

Zab Gabon 93. Lenaz auxe nai nuke ipiñi garbirik. AB AmaE 399. Berak aurrez eta lenaz esan eban ilgo zala. 

Itz Azald 36. (Con reduplicación intensiva). Zein arrisku andikua dan leenaz leenaz emotia damutu arren 

urratu ezin leijan berba ain astuna? JJMg BasEsc (ed. 1845), 248. b) "Lenaz, premièrement, en premier lieu" H. 

Leinaz norbaitek eratxikitan badaizu eskoiñeko maxelan, utzul dazazu berzia ere. Hual Mt 5, 39. 

- LEHENAZ GAIN (G-azp), LEHENEZ GAIN. v. LEHENAZ GAINERA. Afaritako, lênez gain dute / giar 

goxo ta koipea. Or Eus 78. Lenaz gain pozak zoratzen dezu zure Koldo. NEtx Nola 32. Gaurko eguzkiak lenez 

gain kixkaliko ditu bazter guziak. NEtx Antz 31. Artzai makilla lurrean gogor tinkatuaz, eman zion lenaz gain 

laisterkari. NEtx LBB 98. Leenaz-gaiñ, mandazaiaren pisua eziñ jasorik. Berron Kijote 180. 

- LEHENAZ GAINERA, LEHENEZ GAINERA. "Como si fuese poco lo anterior, para colmo" Asp Gehi. v. 

LEHENAREN GAINERA. Orduan, lenaz gañera, erazeki zitzaion Jaunaren amorian. AA III 74. Herodes, 

lenaz gañera, esan onekin arrotu zan. Lard 505. Begira lenaz gañera zer asmuetan sartu ziran. Bv AsL 161. 

Guzien aurrian egin zuan penitentzi gogorrarekin, lenaz gañera, bere anaiaren biotza irebazi zuan. Ib. 212. 

Errukarrizko zauri barrijak / ein yakoz lenaz gañera. Enb 101. Lênez gaiñera / berekin dute naiko lor. Or Eus 

398. Lenez gañera goian degu gaur / Gipuzkoaren izena. Basarri 69. Atzoko orrek lenaz gaiñera / susto aundia 

eman dit. Uzt Sas 267. Ni orrekin joan --zion mutikoak-- lenez gaiñera? "¿Más?". Berron Kijote 61. v. tbn. BEnb 

NereA 258 (lenez gaiñera). Suaren garra igotzen ikusi zuenean, lenaz gañera txoraturik, esan zuen. Arr GB 

114. (lenagaz gañera). Lenagaz gañera asko argaldu zan Mañasi. Ag Kr 114. 

- LEHEN BAI LEHEN. v. lehenbailehen. 

- LEHEN BAINO LEHEN (BN-baig, beno S; SP, Gèze (l. beno l.), Izt (leen baño l.), Dv, H), LEIN-BIÑO-LEIN 

(R), LEN BAIÑO LEN (AN; Lar, Añ). Ref.: A (lehen, lein, len-bai-len). Cuanto antes. "Antes con antes, len 

baño len" Lar y Añ. v. lehenbailehen. Tr. No hay ningún testimonio vizcaíno y escasean los guipuzcoanos. 

Leen baño leen bere jaunari il berria eramoko ziola. Ber Trat 111r. Nola behar den lehen baiño lehen usantza 

hura utzi. Ax 250 (V 168). Sar zite bide hontan lehen beno lehen. Tt Onsa 14. Atera zazu beraz zure libru hori, 

eta len baño len bana ezazu Euskalerrietan. Lar, carta a Mb 280. Lehen beno lehen hartarik xahatzera iseia zite. 

Mst I 25, 5 (SP ahalik lasterrena, Ch lehen bai lehen, Ol lenbait-len). Len baño len andik iges egin zuten. Cb Eg 

II 195. Zela aren dako eriotze bat ez len baio len illzea (Langarika, s. XVIII). ETZ 157. Lén baño lén 

bataiarazibearda utzigábe sóbra denbóra. LE Matr5 299. Lehen beno lehen, Sira, / behar dizügü phartitü. 

Xarlem 243. Osatu dedilla len baño len Jaungoikoaren erreinua. Gco I 415. Utzi zazu, bekatorea, / lehen baino 

lehen bekatua. CatLuz 2 (Añ CatAN 2, CatB 9 len baño len). Senda egidazu, arren, / len baño len, guztia 

ezpada, / erdia bereren. Izt Po 113. Bena lehen beno lehen, Sira, / behar ginikezu delijentziatü. Mustafa (ap. 

DRA). Orma zuloan kuku eduki dirua, / lên baiño lên daiteke eskuz aldatua. Or Eus 29. Lehen baino lehen 

neurriak hartuko zituela. Mde HaurB 59. Obenena izanen da buka zatan karta kau len beño len. ZMoso 74. 

Lehen baino lehen has zedin eskatu nion. MIH 297. Euskaltzaindiak nahi duela norbaitek, lehen baino lehen, 

horrelako hiztegi labur bat prestatzea? MEIG I 96. v. tbn. Lehen beno lehen: Arch Fab 97. Xikito 10. Len baño 

len: Auspoa 68-69-70, 349. (Con suf. de comparación). Eragin diezaguntzat aitziñera bidea, / lehen baño 

lehenago itzultzeko eskerrak. EZ Man II 147. Eta urak erretiratzen ziren lehen baño lehenago lurraren 

gañetikan. Urt Gen 8, 3 (Ker astiro-astiro, BiblE poliki-poliki). 

- LEHEN BAIT LASTERREN. Cuanto antes. v. lehenbailehen. Orain egin bear duk igarotakoak aztu eta len 

bait lasterren sendatzera. Apaol 76. 

- LEHEN BAIT LEHEN. v. lehenbailehen. 

- LEHEN BAIZEN LEHEN. "Cuanto antes, leen baxen leen" Izt. "Len baizen len (V-ger), cuanto antes" A (s.v. 

len-bai-len). Emon deijozuela zeure grazija alde egiñ daijeen len baizen len. Canala Jesucristo 55 (ap. DRA, 

s.v. len). 

- LEHEN BATEAN. "Len-batean, autrefois, un jour du temps passé, une fois" H. Len batean profetaz erraten 

zuen gure Jangoikoak: [...]. Mb OtGai I 135. 

- LEHEN BESTEAN. Como antes. Len bestian geratuten naz. Mg PAb 157. Ezeban ezer ulertu, ta len bestian 

juan zan. Kk Ab I 72. 

- LEHEN BEZAIN LEHEN. "Len bekin len (R-uzt), cuanto antes" A (s.v. len-bai-len). "Léinbikiléin (R-is), 

cuanto antes" Iz R 310. v. lehenbailehen. 

- LEHEN BURU. Promotor, impulsor (?). Pestaren lehen buru / beti gazteria. Etcham 126. Haren eraikitzale 

eta lehen buru Dubhghlas Deh-Ide poeta handia izan zen. Mde Pr 241s. 

- LEHEN BURUAN. En cabeza. Ondoan datozenak ere bitarikoak dira, lehen buruan bi idazle bikain ageri 

direlarik. MEIG I 257. Aditza perpausaren lehen buruan ez doanean. MEIG VI 147. 

- LEHENDAINO. Lo recoge EI 161, sin trad., con las siguientes variantes: lehendano (S), lendano (L-sar), 

lendaino (G-goi), lendaño (G-azp, AN-gip), lengaño (V-ger), lendaiño (G-azp-goi-to), lendeño (Ae), lengiño (Voroz). 

- LEHENDANIK. v. lehendanik. 

- LEHEN DENBORA. (El) pasado, (los) primer(os) tiempo(s). Eskriba diezadan maizago egin duen baño 


mende. 

529


lehen denburan. Volt 208. Khiristigoaren lehen denboretarik. Ip Hil 4. Lehen-lehen denboretarik. Ip Hil 99. 

- LEHENDIK (lendik V, G, AN), LENDI (V-ger-arrig-m, G-nav, AN-araq). Ref.: EI 151; Etxba Eib (lendik); 

Elexp Berg (len). De antes. v. lehendanik. Tr. Documentado en Uriarte y Arrese Beitia, y en textos 

meridionales del s. XX. Lendik daukazuzan errezu ta lan onai. Ur MarIl 11. Lendik ezagututen eben alkar. 

Echta Jos 125. En omen da egia / nik lendik esana. Urruz Zer 83. Irakurgaitxu geienak lendik argitalduak dira. 

Kk Ab I 4. Lendik dakigulako oneik noiz agertu ta ostendu biar daben. Altuna 75. Jakin yuat lendi, / gaur 

bikoiztuko dala / gure Andutz-Mendi. Enb 198s. Bakanderea lendik be asarre baeguan [...]. Otx 33. Leendik 

ezagutzen zun mutilla. TAg Uzt 47. Lehendik ikasitako solasa esaten hasi zan. Osk Kurl 178. Lehendik ere bi 

baditugu ezkondurikan daudenak. Xa Odol 303. Oitura txarrik lendik / baldin badu. Uzt Sas 217. Artu zuten 

berriz leendik zekarten Puerto Lapizerako bidea. Berron Kijote 98. Bereizgarri horietarik gehienak ezagunak 

genituen lehendik ere Orixerengan. MIH 356. v. tbn. Leendik: JMB ELG 68. Or Eus 380. Lendik: AB AmaE 

420. Ag G 265. A Ardi 99. Inza Azalp 42. Ldi IL 105. Ir YKBiz 260. Munita 104. Lek SClar 117. NEtx Antz 30. 

Anab Poli 92. Bilbao IpuiB 36. Basarri 7. And AUzta 119. Onaind in Gazt MusIx 146. BEnb NereA 234. Salav 

14. Etxba Ibilt 463. (Con -ko, adnom.). Leendiko adiskide bailu, izketan asi zanean. TAg Uzt 205. 

- LEHENEAN. a) En primer lugar, delante. Prozésio ta rogazioetán gurútzea doáie leneán, mostrátus Jesus 

gurutzifikatua déla gure alzindári. LE Doc 90. b) (lenian V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Como antes, en lo 

de antes. "Nai dana gertauta be, gu lenian" Etxba Eib. "Alperrik esango dabe nai dana, ni beti lenian nago" Ib. 

"Como antes, en sus trece" Elexp Berg. v. LEHENGOAN EGON. Bekatari doakabe ura lenean bertan geratu 

zan. AA I 433. Zabaletako baserrian euskalduntasuna oso lenean daukate, lenean ta berean. Ag G 364. Zu 

lenean gelditzen zera. MAtx Gazt 20. Alare lenian, / jarraitu lanian, / sasoi onenian. Uzt Sas 49. 

- LEHENEGI. "Lénei, demasiado pronto" Iz ArOñ. 

- LEHENEKIN GAINERA. Cf. LEHENAZ GAINERA. Zeren bada begiratu duzun eskas gurera, / milla 

esker ditutzula lehenekin gañera. EZ Man I 23. 

- LEHENEKO. v. leheneko. 

- LEHENEN (lenen V-gip; Lar, Añ, H (V, G)), LELEN (V-och-gip, G-azp; H (V)), LELEEN (H (V)). Ref.: 

Etxba Eib (lelen, lenen); EAEL 184; Elexp Berg (lenen). Tr. Documentado en la tradición meridional. En 

DFrec hay 12 ejs. de le(h)enen y 35 de lenen. 

a) Primer, primero. "Abadesa, andre monjen agintaria, lenena" Lar. "Primero" Lar y Añ. "Lenen izatiarren aren 

krimen guztiak" Etxba Eib. "Neu naiz lenena ura erateko" Elexp Berg. "Zein da lelen medikuandako?" Ib. 

Urrutiko berria, lenena egia. RIs 83 (lehen jina para el mismo refrán en O Pr 302). Leenena, Jaungoikoaren 

grazian arkitzea, bigarrena [...]. OA 76. Lenena, santifika bedi zure izena. CatBurg 22. Anziñako izkera zarren 

artean, guzien lenen. Cb EBO 7 (v. tbn. Eg II 75). Oen guzien artean lenena. AA I 549. Danetan nausi, danetan 

leneen, / o, zu Euskaldun Erria! AB AmaE 50. Jaunaren esana bete balute gure lenen guraso aiek. Inza Azalp 

47. Axal-axalik lênen illara / kendu diote denean. Or Eus 347 (Tormes 119 lenen). Naigabeak, irri ta parrak aixa 

galduko zuten Alostorreko lenen-alaba aita gudatik etxeratu baño len. Etxde AlosT 39. Mezaren lenen 

kanpairako. Etxde JJ 147. Lenen izarra zu zera beti / Gipuzkoako zeruan. Basarri 159. Oiñarri oetan lehenena: 

[...]. Vill Jaink 10. v. tbn. Lenen: Ub 151. Ir YKBiz 395. TAg Uzt 270. SMitx Aranz 193. Anab Poli 79. Zait Plat 

154. Uzt Sas 224. Berron Kijote 129. (lenenen). Gure siniste santuko eskutapenetatik lenenen bat. Itz Azald 

70. Miraritu bear doguzan eregitasunak edo doerik lenenenak. Ib. 71. 

(Virtud) cardinal. Zergaitik deritxoe asigarriak edo lenenak lau on-oidade onei? Itz Azald 182. On-oidade 

asigarriak edo lenenak dira doiak baño eregiagoak. Ib. 194. 

(Postpuesto al nombre). Primero, principal. "Principal, lenen" Izt. "Au da mandamendu lenena" (Mt 22, 38)" 

Etxba Eib. Nola latinez badiogu, principem locum tenere, lenengo lekua, edo leku lenena idukitzea. Lar Gram 

391. Anziñako Filosofo lenenak. Cb EBO 8. Auxe da gauza lenen edo prinzipalena. Astar II 284. Eskubide 

lenena. Itz Azald 169. Legeko agindu lenena auxe da. Ir YKBiz 395. Kausa lenena alde bat uzten da. Vill Jaink 

34. Sorburu lenena. Gazt MusIx 70. Nafarruako erregiñan botikarixo nausi lelenari. Etxba Ibilt 473. Errien 

bearkizunetarik leenenetakoa seme zintzoen izena goratzea baita. Ldi IL 128. Franzisko lelena. Etxba Ibilt 

462. 

En primer lugar, primero. "Primeramente, lenen" Izt. Lenen topatzen dezun pobreari. Cb Eg III 390. Da 

lenen, [...] ezaguera laburrarekin ta oitura utsez bezala dijoana komulgatzera. Mg CC 230. Gaur asko ilgo dira, 

eta bearbada ni lenen. Añ EL 1 6. Izanik zeruba lenen itxaroten dogun gauzia. Astar II 19. Bakan-bakanka 

leenen, / sarri-sarri gero. Ldi BB 58. Andik mugara lênen sartzeko / badute eskuan kozkorra. Or Eus 396. 

Urrekoenak lenen, aldenduxeak gero. Etxde AlosT 93n. Lenen eldu naizelako. Erkiag Arran 100. Don Enrike 

bera lenen zala. Bilbao IpuiB 82. Osasuna baitek lenen. Basarri 28. Lenen Amoros sartu zan. Ib. 97. Bietatik zein 

izan den lenen. Vill Jaink 37. Zein jaioko ote da lenen? NEtx LBB 379 (v. tbn. Antz 65). v. tbn. Lenen: VMg 3. 

Astar II 19. It Fab 190. EusJok II 94. Bv AsL 98. AB AmaE 420. Arr May 140. A Ardi 58. Laux BBa 70. Ldi UO 

8. Eguzk GizAuz 188. TAg Uzt 49. Zait Plat 116. BEnb NereA 114. Ibiñ Virgil 110. 

(Con reduplicación intensiva). Lenen lenen alde egin biar doguna da pekatura garuazan edozein okasino 

ezagun. Mg CO 277. Zer da beiak lenen-lenen egin oi duana eguzkitara juaten danean? EgutTo 22-5-1920 (ap. 

DRA, s.v. len). Jakin egixu lenen-lenen ni ondasunez jositta nagola. Otx 74. 


mende. 

530


b) (Con valor propio de superlativo. Precedido de albait, ahalik...). Lo antes posible. Albait lenen emendik 

zugana eraman nazazu. Cb Eg III 280. Jagi albait lenen. Añ EL 1 5. Saia zaitezte alik lenen Jaungoikoarekin 

pakeak egitera. Arr GB 137. Obe dezu mandua / alik lenen saldu. Urruz Zer 50. Busti dagigun orduan ainbat 

lenen. Erkiag Arran 19. v. tbn. Lenen: AB AmaE 413. Enb 192. Otx 114. (lenena). Bataitu zan alik lenena. 

Mb IArg I 184. Albait ere lenena bere ustez konfesatu zan. Cb Eg II 167. Joan ziraden lasterka, / al zuten 

lenena. It Fab 48. Erresponditu ziyon / al zuen lenena. Bil 152. Unicamente ezkontzeko paperak al dan lenena... 

Sor Gabon 59. Jakintsu ook beren lanak asi ditzate alik eta lenena. Goñi 85. Al dan lenena sendatutzeko / ongi 

goberna zaitia. Tx B I 35. v. tbn. PE 86. KIkG 69. JanEd II 85. EusJok II 153. 

c) (lenen V? ap. A; Lar, Añ). Príncipe, persona principal. "Lenen, ori bera esan nai deu Principe, nola Latinez 

badiogu, principen locum tenere, lenengo lekua edo leku lenena idukitzea" Lar Gram 391. Goi Lenen. 

"Príncipe Augusto". Lar Gram 391. Ez bakarrik mundu onetako lenen edo prinzipe, agintari eta erregiak. Astar 

II 252. Izan zan Fernando seigarrenaren gorputz ta gela zaintzalle, bera lenen edo Prinzipe zala. Izt C 456. Eta 

lurreko erregiak eta lenenak. Ur (V) Apoc 6, 15 (Lç, He, TB prinzeak, Ur (G) andienak, Ip gehienak, Dv 

buruzagi, Ol aundiki, BilbE handiki). Israel-ko lenen edo prinzipe guziak eguzkitan zinzilika ipiñi zitzala. Lard 

103. Jainkoaren lenena edo prinzipea. Ib. 26. 

d) (lenen H (V, G); lelen H (V)). Antes. Ez nazazula gaitzets, / baldin lenen beltxeran banintzan. Gazt MusIx 

193. 

- LEHENEN-AITA. Patriarca. v. aitalehen. Patriarka edo lenen-aitta guziai, apostoluai eta igarleai eta 

martirei itzegittea. Inza Azalp 113. 

- LEHENEN GAIN, L. GAINERA. v. LEHENAZ GAINERA. Ea, beraz, o armada guztien kapitaña, / 

lehenen gañera berze egidazu dohaña. EZ Man II 92. Eman ziezten leenen gain neke berriak. Mb IArg I 119. 

Gaizki anitz, lenen gain berriro egitea. Ib. 83. Egin dituzu, dakizun bezala, lenen gain, nork daki zenbat kulpa, 

oben, bekatu ta zor berri. Mb OtGai I 40. Haragiaren bekhatutik begiratzeko, lehenen gaiñerako 

erremedioak. Ax 412 (V 268). 

- LEHENENGO. v. lehenengo. 

- LEHENEN-LEHENENGO. a) Primeramente. Sinismen oso-osoan egon bear gera, lenen-lenengo Amari 

agertu zitzaiola. Lard 477. Euskalerriko lenen-lenengo gizonak. JMB ELG 11. Buruan orduan pasa 

zitzaizkanak! Lenen lenengo kable bat ipintzea. JAIraz Bizia 116. Zer egingo yuen ba: lenen-lenengo alkarren 

zauriak osatu. Bilbao IpuiB 272. Beren jatorrizko jakituria kutunkiro xurrupatu bearrean --eta lenen-lenengo 

beren izkuntza--. Vill Jaink 20. b) Primer. Lenen lenengo mezea albazan / eleixan jaritxitera. AB AmaE 462. 

- LEHENEN-LEHENENGOZ. Primeramente. Sinisbagekoen artean lenen-lenengoz, ain zuzen. Zait Plat 100. 

- LEHENERA. "Volver a las andadas, lenera yo (V)" A EY III 244. Biurtzen da lenera. AA I 403. Goazen 

lenera. Urruz Zer 32. Lehenera jotzen degu berriz. Lek SClar 119. Berriz ere lenera joaz. Ib. 107. Etzala nunbait 

Txanton leenera biurtuko. Erkiag Arran 95. Nola lenera biurtzen diren berriz ere. Ibiñ Virgil 92. v. tbn. Ag G 

130. SMitx Aranz 95. Balad 198. 

- LEHEN-ERRAN. "Lein-erranak (R), los refranes" A. v. LEHENEKO ERRAN. 

- LEHEN ETA BEHIN, LEHENEN ETA BEHIN. Primeramente. v. LEHENENGO ETA BEHIN. Lenen eta 

bein, egoitza iraunkorra billatu bear da erleentzat. Ibiñ Virgil 107. Lenen eta bein iainkoak goretsatzu. Ib. 76. 

Nahasgarria, lehen eta behin, erdararen aldetik. MEIG VI 187. 

- LEHEN ETA BIZI (H). Primero. v. LEHENBIZIKO. Sinhesteko gauzetan duk lehen eta bizia, / hamabi 

apostoluek Kredo irakatsia. EZ Man II 199. 

- LEHEN ETA BIZIKO, LEHEN ETA BIZIKI. Harriet los remite a lehenbiziko y lehenbiziki (qq.vv.). 

- LEHEN ETA BIZIRIK (H (s.v. lehenbizi)). En primer lugar. v. LEHENBIZIRIK. Arimari dagotzanak lehen 

eta bizirik, / eta gero gorputzaren ontasunak ondotik. EZ Man II 34. Hau duk, beraz, lehen eta / bizirik 

ikhasteko. EZ Eliç 83. 

- LEHEN ETA LEHEN. Antes (de que). Biharamunean atzarri nintzen goizik, bertze guziak baino lehen eta 

lehen. Prop 1897, 229. 

- LEHENETAN. En otro tiempo, antes. "Lehenetan, positif indéfini, s'emploie dans deux sens, autrefois ou les 

autres fois. Ene Jainkoa, laguntza egidazu lehenetan egin izan darotazun bezala, ô, mon Dieu, secourez-moi 

comme vous l'avez fait autrefois. Ez da lehenetan ura horren gora igan, les autres fois [...]" Dv. v. 

LEHENAGOETAN. Hautan bere iustiziá erakuts dezanzat, lehenetan bere miserikordiaren abundanzia 

bezala. Lç Ins G 3r. Lehenetan ematen zituzten buiak han sartzekotz. INav 135. Lehenetan asko aldiz egiñ 

nauzun bezala. Ch III 29, 2. Jainkoak, lehenetan bezala, deithu zuen Samuel. Lg I 253. Orai eta gero ere, 

lehenetan bezala. Monho 58. Lênetan ez bezin autsia natza. Ldi BB 128. 

- LEHEN FRUITU. Primicia, tributo. v. lehenbizi (4), lehentxa. Jainkoarentzat eta Bildotsarentzat lehen 

fruitu bezala eskainiak izan dira. BiblE Apoc 14, 4. Zure lurreko lehen lehen-fruituak zure Jainko Jaunaren 

etxera ekarriko dituzu. Bibl Ex 34, 26 (Dv pikainak, Ur autatuenak, Ol askin beñenak, Ker asikiñak, BiblE lehen 

fruituak). 

- LEHEN-GERO. (Pl.). Pasado y futuro. Len-geroak beti orain dan Ark egiten eta igiarazten ditula. Or Aitork 

314. Geldi ba-ledi zatitu liteke len-geroetan. "In praetaritum eta futurum". Ib. 320. 


mende. 

531


- LEHENGO, LEHENIK. v. lehengo, lehenik. 

- LEHEN-JIN. (Poesía) improvisada, espontánea. Gandiagaren olerkia ez da izanen lehen-jinaren heinekoa, 

bertsulariek ez dute ulertuko. Lf ELit 334. 

- LEHEN-LEHEN. a) Primero. "Lehen-lehena, le premier de tous" Dv. Len leneán joanbeardúte buruék 

exenpluaréki. LE Matr5 301. Apezek atxikiko dute zuzenez eta eginbidez doakoten lerroa; lehen-lehena. HU 

Aurp 219. Huna lehen-lehen hitzak. Zerb Azk 22. Haren lehen lehen mintzaira. Ardoy SFran 72. Lehen 

lehenak dire barraiatzeko lanetan. Hb Egia 127. Lehen-lehenak dire, / jakinen ahotan. Zby RIEV 1909, 397. 

Mintzaietan eskuara lehen-lehen dago. Ox 156. Irriz ase baten egin arazteko lehen lehena beti. Barb Sup 5. 

Kabalkina ere zen lehen lehena. Ib. 9. Primordial, importante. Bizitzeko behar diren / gauza lehen lehenak. 

Zby RIEV 1909, 108. b) En primer lugar. Erakutsizué lén léna déla pasátzea Jesusen konpañian trabájuen 

trágoa. LE Ong 16v. Oni agertu zitzaion len-lena. Inza Azalp 76. Baño leen-leen, orra Colomb-Bechar. Anab 

Aprika 101. Hori lehen lehen agertzen zaio liburu hau jastatzen duenari. Larre in Xa Odol 12. Bortia lehen 

lehena / hebenko ardientako / haitia diagü. Casve SGrazi 100. c) Mucho antes, antiguamente. Bear bezelako 

etekin eta irabazia emateko zuaitz eta basoz jantziak egon bear lutekela, len-len bezela. Munita 145. 

- LEHEN-LEHENAGO (G-azp). Antes. Jaunari leialak izateko len-lenago emandako itza. Lard 106. Asia 

txikieneronz abiatu zan, len-lenago ibilli izan zituen errietan. Ib. 516. Len-lenagoko emakume gozo maitagarri 

bat ezagutu nai badozu. Ag AL 9. 

- LEHEN-LEHENDANIK. Desde el principio. Leen-leendanik gure izkuntza landu izan bagendu, gogoyardun 

ta bear guzietarako erabilliz. Ldi IL 128. 

- LEHEN-LEHENENGO. Primer. Aitta Betikoaren ondorean len-lenengo lekuan. Inza Azalp 79. 

- LEHEN-LEHENETIK. Desde el principio. Ari-mutur guziak lotu bear dira len-lenetik. Ldi IL 79. 

- LEHEN-LEHENGO. De antaño. Len-lengo erausi eta gaizki-esateak berriztu zituzten. Lard 97. Len-lengo 

murmuratzalle guziak il ziralako. Ib. 100. 

- LEHEN-LEHENIK. En primer lugar. Gurútzean lén leník eskatuzuéna bere etsái gaixtogáien fabóre. LE 

Ong 131v. Lehen lehenik artzainak. Jnn SBi 15. Lehen-lehenik eskuararen atxikitzea bertzen gain ez utziz. HU 

Aurp 213. Billa zazute len-lenik Jaungoikoaren jauntza. Inza Azalp 136. Lehen lehenik jakin behar duena. FIr 

189. Itsasoz-itsaso lehen-lehenik Ameriketako lurra atzeman zuten eskualdun itsasturiak. JE Ber 53. Nere 

agurra, bada, leen-leenik, Arrasateri. Ldi IL 133. Larru da lehen-lehenik aipatu behar. Zerb Azk 111. Lehenlehenik 

ene ondoan dutan mutiko gazte hau. JEtchep 89. Lehen lehenik Frantses. Ardoy SFran 95. Lehen lehenik 

poliza xefa / abertituko dutela. Mattin 37. Ikhustiarekin / lehen lehenik lekhiak. Casve SGrazi 68. Honetaz 

ohartu behar genuke lehen-lehenik. MEIG VII 186. v. tbn. Ip Hil 178. Ox 44. Xa Odol 25. Len-lenik: Otx 97. Ir 

YKBiz 281. Or QA 70. 

- LEHEN MEZA. Primera misa que da un sacerdote. v. MEZA BERRI. Lehen mezan komuniatzen du saindu 

baten kharsutasunarekin. Laph 34. Bere lehen mezaren berrogoi eta hamargarren urtheburuko. Zby RIEV 1908, 

607. Apez gazte lehen meza berriki eman dutenen karietarat. JE Bur 127. Leonek Lasarteko komentuan len-meza 

eman zezala. A Ardi 76. Lehen mezaren emateko herrirat abian. Iratz 144. Lehen meza kantatu zuen hogoitahirur 

urtetako. Zerb Azk 63. Bere lehen meza eman aintzin. Ardoy SFran 310. 

- LEHEN-NEOLITOS. Protoneolítico. Pranko-kantauritar lurraldeetan Protoneolitos edo Leen-neolitos 

garaiak izen berezi bat du. JMB ELG 57. 

- LEHEN-ORAIN. (Pl.). Pasado y presente. Cf. LEHEN-GERO. Lehen-orainak ditut begien aurrean. MIH 

392. 

- LEHENXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Lehentxe, un peu avant (S)" Lrq. v. lehentsu. Ezin egon 

baitzen hari bere arrankurak maiteki egin gabe lehenxe ihardetsi zioenaren gainean. SP Phil 496 (He 503 

lehenxeago). Lentxe esan dugunez. Etxde JJ 40. (Precedido de baino). Hauta zazu, bada, zenbait ephe, 

afal-muga baino lehenxe. SP Phil 119 (He 122 lehenago). 

- LEHENXEAGO. Un poco antes. Lehenxago bertzela jokatuz, ez da dudarik izanen zela bertze menturarik. 

Herr 13-10-1955, 1. 

Etim. La forma primitiva podría ser un superlativo *lenen. 

lehenabendu, lenabendu (Sal), lenabentu (R), leinabentu (R). Ref.: VocPir 28; A (lenabendu). Noviembre. 

v. LEHENBIZIKO ABENDU (s.v. lehenbizi). Len abenduan emertzigarren egunian, 1965, bete zuen urte bat. 

ZMoso 55. 

lehenagi. "(A prima) faz, lenagian, lenikustean" Lar. "Lenagia (G), première vue, premier aspect. Il s'emploie 

principalement en la forme lenagian, lenagiaz, à première vue" H. 

lehenago (L, BN, S; SP, Ht VocGr 171, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), lenago (V, G, AN; Lar, Añ, H), leinago, 

lelago (V-ger-ple), leno (G-bet), lelenago (H (V)). Ref.: Bon-Ond 171; A (lehenago, lelago, lenago); Lrq; Etxba 

Eib (lenago); Iz Ulz y ArOñ (lenágo); EAEL 184; Gte Erd 51. Tr. De uso general en todas las épocas y 


mende. 

532


dialectos. La forma leno se encuentra en bersolaris (JanEd II 85, EusJok 25, K. Enbeita y Uztapide), en el 

catecismo aezcoano publicado por Bonaparte (48), y en E. Arrese (OlBe 93). Hay leinago en CatR (49). 

1. Antes, en otro tiempo. "Antérieurement, avant ce temps, autrefois. Etzen lehenago holakorik ikhusten" Dv. 

"[Lehen] prend la forme comparative et garde le caractère adverbial. Bazen lehenago gure herrian ihiztari bat 

zoinek [...]" H. "Lenago Aratostiak urtian beiñ, oiñ urte guztian" Etxba Eib. AxN explica iraganean (168) por 

lenago. Lehenago hi baitinzan lengoajetan azkena. E 257. Iainkoak Israeleko populuari lehenago egin 

zerautzan promes berak. Lç Ins F 3v. Hala nola lehenago Salomonen tenpluan. EZ Man II 50. Lehenago 

Erromako emaztek etzuen bat ere arnorik edaten. Ax 406 (V 264). Lehenago bat baizen etzen hitzkuntza nahasi 

zen. ES 391. Txito asko lagunduko deutsu, lenago zeuregan pensaduak, ta zeure buruari onelan esanak. Cb CatV 

89. Lenago ere adirazi zien Jesusek. Mb IArg I 388. Ai leenago dei egin baleuste! Mg PAb 51. Iñoiz lenago ere 

bezala. Lard 423s. Lenago're bost aldiz kontatu diot. Zab Gabon 68. Ordurik ona negarrez zagoz / aretx lenago 

dontsua. AB AmaE 74. Lenago ainbeste maita zituan gauzak berak. Bv AsL 30. Sarranze lehenago eremü basa 

bat zen. Ip Hil 192. Umeak etzuala lenago ainbat galtzerdi egiten. Urruz Zer 117. Lenago aberatsa bazan, orain 

aberats purrukatuba dago. Alz Bern 51. Zuhaurek guri lehenago kondatu ixtorioa. Barb Sup 79. Zu lenago 

Colonbian izana zera, beaz? JAIraz Bizia 25. Lenago ere ori ba zekiten. Ib. 79. Lelau dxiñostak eh! aistie 

naiela... gero amuek etxen eztakitxela... Ort Oroig 17. Lenago askok ez ei eben begi onez ikusten. SM Zirik 53 

(cf. ib. 111 lena). Lenago gizonek etzuten begirik kondairako plan edo ordena ori nabaritzeko. Vill Jaink 172. 

Lenago sasia zegon tokian. MAtx Gazt 54. Lenago berarekin oso pozik zeunden bada? Lab SuEm 177. Leno 

bazuan lagun bat. Uzt LEG II 75. Leenago beiñ ere ez bezela. Berron Kijote 222. Lehenago ere aritua naiz lan 

horretan. MIH 56. 

2. (BN-arb, S ap. Gte Erd 210; Dv), lenago (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip ap. Gte Erd 26, 240). (Con término 

de comparación explícito o con cuantificador). Antes (de que). "Zu baino lehenago ethorri da" Dv. "Ordu biak 

baino lehenago ez" Gte Erd 210. "Askotaz leenago esan zuen (G-azp, AN-gip)" Ib. 26. Tr. De uso general en 

textos meridionales y poco frecuente en autores septentrionales, entre los que Gasteluçar (60) es el único autor 

anterior al s. XVIII que lo emplea; a partir de finales de dicho siglo se hace más frecuente su uso entre autores 

del Norte. Ogia lenago ora baño. RS 86. Joan baño lenago Garesa egin zadazu klaredade bat. (Valdizarbe, 

1656). FLV 2004, 334. Eriotzea eldu baño leenago. Oe 83. Uste duzun baiño lehenago. Ch I 23, 5. Beste zazpi 

eun urtez lenago ere munduan baziran relijione santak. Mb IArg I 325. Mesiaz sorthu zen baino milla urthe 

lehenago. Lg I 329. Jakituria baxen lenago billatu bear dozue deboziñoa. Añ LoraS 85. Mundu au egin baño 

lenago. Astar II 76. Legua erdi batez lenago batutzen zaio beste bat ifarraldetik. Izt C 112. Argia beno lehenago. 

Arch Fab 161. Etzatera joan baño lenago erriko gizonak inguratu zuten etxea. Ur Gen 19, 4. Ollarrak kantatu 

baño lenago. Echn Mt 26, 34 (BiblE baino lehen). Urte batzuez leenago bidebagekeriz karzelaratu ta multatu 

zuten. Aran SIgn 80. Guk uste baino lehenago. Elsb Fram 183. Mende guziak baino lehenago. CatJauf 21. 

España baño / millaka urte leno. Enb 66. Amaiketakoa leenago nai gosaria baño. Ldi IL 64. Gerla handi bat 

baino bi urte lehenago. Zerb Azk 81. Zenbat eta lenago obeto. Lab SuEm 169. Rousseau-k baino bi mendez 

lehenago. MIH 167. Jesukristo baino 3000 urte lehenago. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). v. tbn. (Sólo para 

autores septentrionales): ES 117. Mih 41. Brtc 176. Egiat 238. Dh 72. JesBih 450. Etch 678. UskLiB 83. Hb Esk 

155. Laph 49. Elzb PAd 75. Jnn SBi 107. HU Aurp 187. JE Bur 132. Barb Sup 180. Zerb Azk 109. Larz Senper 

62. Ardoy SFran 311. Xa EzinB 87. Lf in Casve SGrazi 10. 

Imie ikusi bidot lelau, zelan dauen. Ort Oroig 76. 

"Hilen dute aithortuko duen baino lehenago" Dv. Lenago mundua galduko da, zure itzean Zuk faltatu baño. 

Cb Eg II 55 (Dv LEd 106 lehenago). 

3. (Lar, Añ). "Primero morir que, lenago il" Lar y Añ. Lehenago hillen zela ukhatuko zuen baino haren 

dizipulutarik zela. Lg II 263. Ümil beno lehenago handi izatia haitatzen beitie. Mst I 3, 6. Lenago ill pekatura 

biurtu baño. Cb Eg II 54 (Dv LEd 104 hil lehenago). Lehenago mila heriotze, halako zoramendutan berriz 

eroriko naizen baino. Dh 187. Lenago imini txingar gori bat miiñaren gañian, guzurrik esan baño. Ur MarIl 

101. Erdaldun izan baño guztiok / ill gura dogu lenago. AB AmaE 67. Lenago il, orrela ikustea baiño. ABar Goi 

18. Mutilzar geratu baiño lenago il? Ezkondu baiño lenago bai! Bilbao IpuiB 137. Lehenago egingo nioke uko 

euskaltzaletasunari, zentzuari baino. MIH 204. v. tbn. Gco I 396. Ez zera, bada, moja juango. Lenago lepua 

biyurrituko dizut. Alz Burr 26. (Con part. vbal. y sin término de comparación explícito). Baña ez det 

bekaturik egingo; lenago lepoa eman. AA III 488. Ez, Jauna, ez; lehenago hil mil-aldiz. Dv LEd 78. Beragaz 

neu batu? / Ez beintzat, bai lenago mutill zar igartu. AB AmaE 273. Lenago il, lenago lurbira guztia erre ta 

kiskaldu. Ag AL 98. Milla bider ez! Il lenago. MAtx Gazt 46. Emakume egarria nuela esan? Lenago lurpean 

sartu! NEtx LBB 87. "Absolument et les conjonctifs ezen ez, baino, sous-entendus. Lehenago hil nadila, que 

je meure plutôt que..." H. "Lehenago... ezenez, eziez... plutôt que..." Lh. (lehenago... ezen...). Lehenago 

hilen naiz, ezen eginen baitut gaizkia. Hb Egia 26. 

4. "En premier lieu, avant. Lehenago naiz ni, je suis le premier, avant, je tiens le premier rang" H. 

- LEHENAGODANIK (L, BN, S; Dv; lena- Ae). Ref.: A (lehenago); A Aezk 295. "Dès auparavant" Dv. "Desde 

hace mucho tiempo" A. "Lenagodanik, desde fecha anterior" A Aezk 295. Nola zeruek lehenagodanik bere 

izatea ukhan dutén. Lç 2 Petr 3, 5 (He lehenbizitik, Ol aspalditik, Bibl aspaldidanik, BiblE aspaldi). Lehen, 


mende. 

533


orain eta bethi, mende guziak hasi baino lehenagodanik, maithatu izan zaitut. Dv LEd 43 (Cb Eg II 16 nere 

eternidade guztitik). 

- LEHENAGO EDO GEROAGO (H), LEHENAGO EDO BERANDUAGO. Antes o después. "Suivi de edo 

geroago, tôt ou tard, une fois ou autre. Lehenago edo geroago" H. Pekatu gitxi egingo dira munduban, 

leenago edo geruago, asieran edo amaijan miina parte ez dala. fB Ic II 210. Ill biarko dogula leenago edo 

geruago. fB Ic III 268. Leenago edo geruago guztioi jagokun ikaskizuna da. Ib. 261. Askok irakurri dugu, [...] 

lehenago edo beranduago, baita erosi ere. MEIG VI 79. 

- LEHENAGO ETA LEHENAGO. Antes. Jesus Bildots garbi maitagarria lenago ta lenago ere adirazia 

daduka Eskritura santak. Mb IArg I 130. Illerazi bazituen ere onen denborako beste aur guziak, bai ta lenago ta 

lenago jaio ziranak ere. Ib. 139. 

- LEHENAGOETAN. En otro tiempo, antes. v. LEHENETAN. [Zeruak] Abraanena lenagoetan saritu eban 

legez, erbeste onetan bertan saritu gura deutsu. Ag AL 117. Lenagoetan entzundako txalo soñuen oroimenak. Ag 

G 127. 

- LEHENAGO IZAN (aux. de 3. a pers. sing.). Ser más importante, prioritario. Bakoitzak bere naturalezako 

duen Erretorika lenago dala. Cb EBO 40. Lenago da alabaña anima beste gauza guziak baño. AA III 484. 

Jangoikuaren deija leenago da beste gustijak baño. JJMg BasEsc 215. Lenago dala arimia gorputza baño. Astar 

II 77. Premina bardinian leenago da geure burubak sokorridutia inorena baino. fB Ic I 93. Emakumeen iritxia 

iakin bear balitz, irea baiño lenago da eure Amarena. Ag AL 17. Kirola baño lana lenago dalako. Kk Ab II 189. 

Sakel diruz betea baño gizartearen ona lenago da. Eguzk GizAuz 177. Andrea baiño lenago zan bera. Bilbao 

IpuiB 168. 

- LEHENAGOKO (G-azp, BN-ciz, S; SP, Ht VocGr 328, Gèze, Dv, H, VocB), LENAGOKO (Lar, Añ, Izt). Ref.: 

Lrq; Gte Erd 210. (Adnom.). "Lehenagokoak, ancêtres" SP. "Anterior en tiempo, lenagoa, lenagokoa" Lar. 

"Septuagésima Dominica, iru igandez garizuma baño lenagoko igandea" Ib. "Antepasados, lenagokoak" Lar, Añ 

e Izt. "Lehenagoko gizonak oraikoak baino hazkarrago omen ziren" Dv. "Orain baino leenagoko kontuak dira 

(G-azp), lehenagoko ohidurak (BN-ciz)" Gte Erd 210. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. 

Prometatu ukhan zerauen Adami, Abrahami, Isaaki, Iakobi, Dabidi, eta anhitz berze lehenagokori. Lç Adv *** 

1v. Lehenagoko filosofo batzuek. Ax 33 (V 20). Lehenagoko giristinoak. SP Phil 503. Lehenagoko eskualdun 

ohoratu hek. ES 117. Beren lenagoko gorputz eta anima berakin. CatBurg 19. Zerura jaio baño lenakoak ziran. 

Lar SAgust 7. Itzuli ote ziran lenagoko idolo ta gezurrezko jainkoetara? Ub 55. Biurtu begiak lenagoko bizitzara. 

Añ EL 1 36. Lenagoko antzikan / ez dauka erriyak. Echag 71. Zerren bertatik biurtu zan lenagoko pekatuetara. 

Ur MarIl 32. Lehenagoko Asiako erresuma batean. Gy 277n. Lehenagokoen hezurrak. Dv LEd 185. Lenoko bizi 

gaixtoein mantxa eta relikien ekentzeko. CatAe 58 (CatSal 59 lenagoko, CatR 59 leinagoko). Lenagoko 

denboretan izendatzen zan mendi au Olearso. Zab Gabon 86 (v. tbn. lenagoko denboretan en AA III 431; 

lehenagoko d. en Laph 33 y JE Bur 66; lenaoko denporak en Kk Ab I 91). Lehenagokotik bertze bat iduri baitu. 

Prop 1882, 165. Topatu zuan bere lenagoko adiskide batek. Bv AsL 50. Lehenagoko eskualdunak zer ziren. Elsb 

LehE tít. Kristautu baiño lenagoko euskaldunak. Etxeg in Ag AL 6. Barriro be lenagokoa izango da. Ag Kr 145. 

Lenagokoak etzuten [...] alkietan eseri ta yaten. Ir YKBiz 399n. Lenagoko baserri-etzeak. Akes Ipiñ 8. Lenagoko 

amandre zaarrak. And AUzta 89. Lenauko / euskaldun onak bezela. BEnb NereA 58. Ez eban lenagoko girorik 

edo zerik igarten. Erkiag BatB 103. Lehenagoko erakundea. IBk He 7, 8 (Bibl lehenagoko; Ol lengo, Ker leengo, 

TB leheneko, He aintziñagoko, Lç, Dv aitzineko, BiblE aurreko). Lehenagoko garaiez mintzatzen zaigu poeta. 

MEIG VI 167. Lehenagokoek egin ez zuten bezala. Ib. 48. 

(Precedido de lehen, con carácter intensivo). Egin zitzaken Jesusek Aingeru batez, len lenagokoak bezain 

errazki ta aisa. Mb IArg I 153. Leen leenagoko izkuntza zarretan egin oi zutena. Or in Gazt MusIx 14. 

(Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Penagarri da gure jendea atergabeko lan-deslanean ikustea, baita 

lehenagoxekoek argi baino argiago ikusi zituzten auzietan ere. MEIG IV 51. 

- LEHENAGOKOAN. El otro día. v. LEHENGOAN. Jesus, lenagokoan bezala, sartu zitzaien eta erdian 

jarrita, esan zien [...]. Lard 474. Lenagokoan il zuen leoiari begiratu zion. Ib. 140. Lenagokoan be irizillagaz 

zanbroak atara eustazan da. Ag Kr 64. Bañan ez, lenagokoan bezela, lenengo erdiaren azkena birresanaz. Lek 

SClar 128. Esaten zion ganbiatu zezala artu zuan bizi-modu berria lenagokuan. Bv AsL 47. 

- LEHENAGOKO (EGUN) BATEAN. Otro día. v. LEHENGO EGUN BATEAN. Lenagoko egun batean ain 

anditasun arrigarriarekin israeltarrai itzez esandako bere amar aginteak. Lard 79. Egon zan barriro Lopegaz 

lenagoko batean alkarregaz ikusi genduzan tokian bertan. Ag AL 78. Lenagoko baten, nasatik gora netorrela. 

Ag Kr 34. 

- LEHENAGORIK ERE. Antes bien, por el contrario. Eztezazuela, beraz nigarrik egin, bainan, lehenagorik 

ere izan zaitezte bozkario saindu batean. Jnn SBi 131. Etzezala erran halako solhasik; lehenagorik ere orhoit 

zadiela zer botu egin zuen. Ib. 70. Utz zatzu haurkeria horiek. Lehenagorik ere, zato, Apolon gure jainko 

handiari sakrifizio baten eskaintzera. Ib. 173. 

- LEHENAGOTIK (Dv (s.v lehen); lena- Lar, Añ). a) Desde antes. "Preconocedor, lenagotik ezagutzallea" Lar. 

"Predecir, lenagotik, lendanik esan" Añ. "Prever, lenagotik, lendanik ikusi" Ib. Izan balira lehenagotik 

liburuak eskuaraz iskiribatuak. ES 399. Lenagotik ekusi zuan nola S. Juanek deadar egiten zuan eremuan. AA 


mende. 

534


III 536. Gure sortu-erati ta leenagoti. fB Ic III 315. Leenagoti prestetako aleginak. Añ EL 2 129. Guk lenagotik 

ezagutzen degun etxe artara. JAIraz Bizia 77. Asi Dabidengandik eta lenagotik eta oraingo egunotaraiño. Or QA 

167. Lenagotik, ordea, gaiztora genun griña. "Priore autem tempore". Or Aitork 423. Lehenagotik ezagutzen 

zuten Sultanen zintzotasuna. Osk Kurl 139. Emen dagoz leenagotik. Erkiag BatB 190. Lehenagotik ere [...] asko 

eman dizkigu Auspoa-k Xalbadorren bertsoak. Larre in Xa Odol 11. v. tbn. Lenagotik: Lard 539. PE 66. Ud 107. 

Otx 88. Ir YKBiz 142. SM Zirik 100. Zait Plat 108. Bada lenagotik eta lenagotik esaten digu. Mb IArg I 288. 

(Con término de comparación explícito o con cuantificador). "Ezkondu baino lehenagotik ou lehenago danik, 

eri zen" Dv. Jesu Kristo jaio baño askozaz leenagotik. JJMg BasEsc 202. Denbora askoz lenagotik. Arr GB 

29. Baietza emon baiño lenagotik. Ag AL 119. Urtebete lenagotik eban gogoan Eladitxo. Echta Jos 287. Bear 

zan baino ordu ta erdi lenagotik. A Ardi 62. Mundua baño lenagotikan. Balad 234. Zazpi egunez lenagotik. Or 

SCruz 102. Zu oira baño lenagotik zan / ollarra kukurrukuka. Tx B I 265. Bi urtez lenagotik Mayanarekin izan 

zun alkar-izketa. Etxde JJ 242. Sortu baino lehenagotik. MIH 219. v. tbn. Lenagotik: Astar II 275. Iraola 81. A 

Ardi 74. Otx 15. Ir YKBiz 465. JMB ELG 63. TAg Uzt 187. JAIraz Bizia 102. Basarri 161. 

b) (Lar, Añ). De antemano, previamente. v. aurretiaz, AURREZ. Jangoikoak lenagotik esana zedukana 

baizik etzela. Mb IArg I 284. Lenagotik ondo pensatu, begiratu, ikusi ta ikasi bear da. Cb EBO 57. Guzia 

profetak lenagotik esana utzi zuen. Ub 135. Pagetan dozuez lenagotik, purgatorian igaro bear dituzuezan penak. 

Añ LoraS 127. Lenagotik dakutzunian onelako preminaren baten aurkitu zinaitekezala. Astar II 203. Jainkoak 

lenagotik adierazo zuen. Lard 100. Lenagoti igarteko / izarren bitartez / geroko eguraldia. Azc PB 306s (Ur 

PoBasc 200 aurrez). Otoitz aundira sartzeko leenagotik ezagubideak illunbean gelditu bearrak zirala. Or in 

Gazt MusIx 42. v. tbn. Lenagotik: Zav Fab RIEV 1907, 535. ArgiDL 105. 

- LEHENAGOTIZ. "Prevenir, conocer de antemano, leenaz, leenagotiz ezagutu" Añ. 

- LEHENAGO-ZALE. Leenau-zaleek erosta luzaro jo daikee. 'Los amigos de la historia'. Gand Elorri 215. 

- LEHENXEAGO (-txeago BN-arb, len- G, AN-gip; Lar, Añ; lenxeago Dv (G); lehentxago Dv; lentxago ANulz), 

LEHENTXIGO (S). Ref.: A (lentxeago); Lrq (lehentxigo); Iz Ulz (lentxágo); Gte Erd 54, 259. Un poco 

antes. "Poco antes" A. "Lentxeago edo geroxeago etorri egingo da (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 52. "Esposatu 

baino lehentxeago" Ib. 259. "Amaiur baño lentxago gelditu nitzen (G-azp, B)" Ib. 31. v. LEHENTXOAGO. 

Tr. Al Norte predominan las formas en -x(e)ago, y al Sur en -txeago. En DFrec hay 7 ejs. de lehenxeago, 3 de 

lehentxeago y 1 de lentxeago, todos meridionales, y 1, septentrional, de lehenxago. Hau ere ekusi zuten 

lentxeago zuen edertasunik eta glori-anzik bage. Mb IArg I 236. Bigerren haurra ama beno lehenxiago ere hilik 

ediren zian. Egiat 161. Il zan baño lentxeago itzegin zien. AA II 7. Belar on piska bat ematen bazaiote ill baño 

lentxeago. It Dial 98 (Ur lentxuago, Dv hil aintzinxean, Ip lehen). Zuk ere ikusiko zenduan lentxeago etorri 

baziñan. Ud 52. Hamar orenak baino lehenxago. Elzb PAd 78. Mondragoitik laster, Bergara baño lenxeago. Ag 

G 320. Zerbitzua utzi baino urthetsu bat lehentxago. Ox 195. Zumaia ta Zarautz lêntxago doaz. Or Eus 394 

(Aitork 320 lentxago). Abere oiek aldi artan edo lentxago eziak izan zirala. JMB ELG 67. Laurak baño 

lentxeago azaldu zan. TAg Uzt 227. Andra eskale bat euki det lentxeago. NEtx Antz 95. Neska-mutillen 

goizegiko artu-emanak, lentxeago edo geroxeago, pekatu-zulo biurtzen dira. MAtx Gazt 32. Lentxiagotik jakin 

bagendu / zeñen paraje ona zan. Lasarte in Uzt Noiz 122. Leentxeago artzai-mutillak aipaturiko Martzela. 

Berron Kijote 137. 1627an [...] edo lehentxeago. MIH 236. Lehentxeago nahiz gerotxoago, beste nolabait 

atzemango ditut. MEIG IX 134 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. He Phil 503 (Gudu 71 -txe-). Dv LEd 179. Le(h)entxeago: Mok 16. Ldi IL 45. Mde HaurB 43. 

Lehenxago: Hb Esk 46. JE Bur 211. Lehentxago: JE Ber 14. Zerb IxtS 100. Lentxeago: Cb Eg II 99. LE Urt 273 

(ms. 96v lentxágo). Aran SIgn 20. Sor Bar 35. A Ardi 51. Ir YKBiz VI. Munita 83. Anab Poli 86. Zait Plat 105. 

Salav 95. Lentxago: LE Kop 171. Inza Azalp 49. 

(Con -ko, adnom.). Lêntxeagoko turuta jo du. Or Eus 393. 

- LEHENXEAGOÑO, LEHENXOÑO. Dim. de lehenxeago. Ibañetatik yaustian Luzaiderat eldu baino 

lehenxoño. Zub 30. 

lehenagoera. "Anticipación, lenagoera" Lar y Añ. 

lehenagoitza. "Primacía, lenagoitza" Lar. "Primacial, lenagoitzakoa" Lar. 

lehenagoro, lenagoro. Por adelantado. Pagetea: sillugaz ta lenagoro. Bizkaitarra 29-1-1894 (ap. NeolAG). 

lehenagotasun. Lo emplea Arrue (CDoc 35) sg. Zait EG 1958 (3-4), 390. 

lehenagotto. Dim. de lehenago. Lehenagotto, ez duelarik hanbat urthe, gure ibaiaren iragaitea zokho 

guzietarik tiroka hartua zitakeen. Prop 1898, 242. 

lehenagotu. 1. "Retrotraer, lenagotu, leneragotu" Lar. 2. "Anteceder, preceder, lenagotu" Añ. 


mende. 

535


lehenagotxo, leenagotxu (Añ). "Poco antes" Añ. 

lehenagotze. "Anticipación, [...] lenagotzea" Lar. 

lehenaidartu, lenaidartu (Lar, H (s.v. lenen)). "Predefinir" Lar. Cf. tbn. Lar: "Predefinición, lenaidarra". 

lehenaigo. "Capitana, nave, ontzi kapitana, lenaigoa" Lar. 

lehenaipu. "Premisa en el silogismo, lenaipua" Lar. 

lehenaldi, lenaldi. (Sust.). Pasado. Lenaldi artan, nai zunan Aita Santuak Elizaren eta Españiaren arteko 

artu-emana. Or QA 89s. Lenaldi luzea, igarota al zan luze, edota igaroten ari zala? Or Aitork 318. Igarorik ez 

balitza ez litzake len aldirik. Ib. 317. Benetan adigai lanotsua da lehenaldi, orainaldi eta geroalditan zatikatzen 

dugun aldi hori. Mde Pr 328. Diotenez, ez da benetan ez lehenaldirik, ez geroaldirik, baina oro garaibereko 

dira. Ib. 328. Lehenaldia orainaren azpian baitatza beti. MEIG VI 136. Nafarroaren lehenaldian finkatua. Ib. 

77. 

lehenarago. "(Justicia) ordinaria, lenaragoa" Lar. 

lehenari, lenari. Primitivo (?). Lenaria zan bear egiteko astura eta gitxi zitubezan burdiñ lankaiak [...] 

baña elarte gitxi izan arren euroren indar eta duiaz ezkuztatute eben agoia. R. Murga EE 1895b, 519. 

lehen-harri, lenarri (B ap. A VocB). "Piedra fundamental" A. 

lehenarta. "Capital, principal, lenarta" Lar. 

lehen-haste, lenaste (Lar H), lenasta (Lar). Elemento. "Rudimentos, lenastak, lenasteak" Lar. "Elemento" 

Ib. Nola itzultzen zarete oraino lenasta flako eta eskale horietarat? TB Gal 4, 9 (Lç element, Ol y Ker gai, 

IBe y Bibl indar). Zeruak ta lurrak, suba ta beste elemento edo lenasteak (I 20, 7). Echve Imit 67 (SP, Ch, Mst 

elementak, Ol, Pi izagai). Illargi odolez natutuak edo mantxatuak, lenaste iratiotuak. Kortazar Serm 6. "Lenasteak 

(V, G), il s'emploie généralement au pluriel, les premiers commencements, les premières notions. Lenasteak 

gaitz" H. 

lehenasteko, lenasteko (Lar). "Primordial", "elemental" Lar. [Gobiernu mota] lenastekoak iru dirade. 

EConst 32. 

lehenaztandik, lenaztandik (AN-egüés ap. A (que cita a LE); lenas- Dv (s.v. lehen)), lendaztanik, lendaztandik 

(G ap. A (s.v. lendandik)). "De antemano" A. Ibilli gabe alferrik [...] lenaztandik egin bear dan examiña 

egiten. LE Urt 129. Ez, ordea, Jesusek bere ikasleai lendaztanik iragarri gabe. EEs 1913, 161. Lendaztandik 

egiña dagolako [...] emen argitaratzen det Andoaingo zuaitz-jaiyartan abestutakua. EEs 1917, 75. 

lehenbailehen (L, BN, S; SP, Urt Gram 412, Ht VocGr 330, VocBN, Dv), len-bai-len (V, G, AN-ulz, B; Lar, 

Añ), lehen bait lehen (leen Izt), len bait len (V-gip; Lar, Añ, Dv (G)), lenballen. Ref.: A (lehen, len-bai-len); Iz 

Als (lenbailen); Etxba Eib (lenbaitlen); Iz Ulz (torri); Gte Erd 7. Cuanto antes. "Antes con antes", "quanto 

antes" Lar y Añ. Tr. Aunque poco documentado hasta el s. XVIII, a partir de dicho siglo empieza a hacerse 

más frecuente y se encuentra en todos los dialectos. En vizcaíno sólo lo emplean Altuna, KIkV, K. y B. Enbeita, 

Eguzkitza y Erkiaga. Al Norte, todos los autores emplean formas con bai, a excepción de M. Dassança (lehen 

bait lehen); en textos meridionales hay formas con bait y con bai (incluso ambas en un mismo autor). En DFrec 

hay 27 ejs. de lehenbailehen, 5 de lenbailen, 4 de lehenbailen, 3 de lehenbaillehen, 2 de lehenbaitlehen y sendos 

de lenbaillen y lenbaitlen. Athera itzazu, / othoi, lehen bai lehen. EZ Noel 132. Merezi duela lehen bai lehen 

inprima dadin. In Arg DevB III. Urrun adi lehenbailehen. Gç 103. Emozue lehen bait lehen esnia edatera. Mong 

591. Khen zatzu lehen bai lehen pena hek zure bihotzetik. Ch III 57, 2. Othoitztu nau hil nezan lehen bai lehen. 

Lg I 298 (v. tbn. II 108). Lenbait-len egin behar da. Mb IArg II 289 (I 82 lenbaitlen). Len bait len bakeak egitera 

arerioagaz. Añ LoraS 54 (EL 2 224 len bait len). Lenbait len, edo beintzat asko luzatu gabe. AA III 448. Lehen 

bai lehen harat heltzea gatik. Jaur 158. Lot zaite lanari lehen-bai-lehen eta zin-zinez. Dv Lab 25. Pakea egizu / 

len-bait-len onekin. JanEd I 31 (133 lenbailen). Ezkon zaitezte lenbailen. Xe 246. Baña artutako asmua len-bai- 


mende. 

536


len nai zuan bete. Bv AsL 105. Badoatz' artzañak [...] / Lehen bai lehen, / Ikhus diroienez / Eia sorthü denez / 

Jesüs Betlemen. UNLilia 8. Lehen-bai-lehen egin emana izan zaukun penitentzia. CatJauf 44. Datorrela 

lenbaitlen eskribaua. Urruz Zer 122. Juan biar badegu bada, obe diagu lenbailen. Alz Bern 63. Len-bai-len 

etxera joan bear det. A Ardi 91. Goazin lehen bai lehen. Ox 43. Zuaz len-bai-len. Altuna 105. Azkar ibili eta 

leen bai leen operatu. FIr 171. Lên bai lên jetsi daitean. Or Eus 83 (QA 43 lenbailen). Norbait ona betor len-bailen. 

Zait Sof 90. Joan artzaiak lenballen. SMitx Aranz 29. Lehenbait lehen heltzeko etxera. Arti Ipuin 27. Leen 

bai leen [...] etxeratzea erabagi eban. Erkiag BatB 97 (180 lenbailen). Jin zitian bi bakero, ene ardiak ziren 

tokitik alda netzadan lehenbailehen. Larz Iru 58. Lehen bai lehen Japoniako Erregearen ikusterat joaitea. Ardoy 

SFran 226. Obe zenduke konfesatu ta / lenbailen ilko baziña. Uzt LEG I 250. Lanari lehen bait lehen ekin 

beharko. MIH 41. Irakur beza lehen bait lehen liburu aberats bezain argi hau. MEIG III 149. 

v. tbn. SP Phil 154. Arbill 206 (IV 10, 12). ES 154. He Mt 5, 25. Brtc 172. Monho 82. Elzb PAd 55. Elsb Fram 

154. Jnn SBi 160. HU Zez 137 y Aurp 178. Prop 1897, 229. StPierre 24. Barb Sup 87. JE Ber 24. Zerb IxtS 19. Lf 

Murtuts 4. Mde HaurB 25 (Pr 322 l. bait l.). Len-bai-len: Echag 237. It Fab 254. Bil 149. Sor AuOst 77. Azc PB 

81. AzpPr 127. CatUlz 32. Goñi 82. Ill Testim 28. KIkV 70. KIkG 58. ArgiDL 124 (62 bait). Jaukol Biozk 54 (90 

bait). Tx B II 93. Lab EEguna 65. Eguzk GizAuz 5 (139 bait). TAg Uzt 298. Etxde AlosT 37. NEtx Nola 30. 

JAIraz Bizia 41 (105 bait). Munita 35 (86 bait). Anab Poli 102 (Aprika 65 bait). Vill Jaink 65. BEnb NereA 60. 

Izeta DirG 44. Berron Kijote 164 (211 bait). Lenbailehen: Mattin 145. Lehen bait lehen: Azurm HitzB 29. Len 

bait len: Cb Eg II 101. Ub 86. BorrB 2. Izt C 8. Lard 389. Aran SIgn 64. Arr GB 126 y May 186. Ag AL 103. 

Moc Damu 6. Ol Imit I 25, 5. Inza Azalp 6. Enb 108. Ldi BB 136 (IL 96 leenbait-leen). Lek EunD 30. Basarri 28. 

MAtx Gazt 12. Ibiñ Virgil 56. 

lehenbailehendu, lenbailendu. Anticipar, adelantar en el tiempo todo lo posible. Nai diezu gaiso oei ateraordua 

lenbailendu? Ezale 1897, 346a. 

lehenbailehenka. De prisa. Zer demorrio darabilkizu, Antzuela, orren lenbailenka ta laisterka ibiltzeko? 

TAg Uzt 239. Goiz artan bertan bildu zitun Agerrek lenbailenka epai-maikoak. Ib. 223. Lenbailenka aldendu 

ziran biak ixilka. Ib. 140. Ezpai due egundo ikusi araingo lenbailenkan eskale zarra. TAg Uzt 240. 

lehenbide. "Original" Ht VocGr 394. 

lehenbizi (AN-gip (leen-), L, BN; SP, VocBN, Dv (BN), H), lenbizi (G, B), lenbiz, lehenbixi. Ref.: A (lehenbizi, 

lenbizi); Gte Erd 210. 1. Primero, primeramente; en primer lugar. "Premier. Lehenbizi heltzen dena" Dv. 

"Leenbizi ori egin bear dugu (AN-gip)" Gte Erd 210. Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales; no 

hay testimonios de autores suletinos y vizcaínos. En DFrec hay 16 ejs. de lehenbizi y 3 de lenbizi, todos ellos 

meridionales. Lehenbizi egiten duen paktua. SP Phil 450. Lehenbizi ethorriek sari hobea igurikitzen zuten. Lg 

II 196. Lenbiz galzále galdúak / alzinduzire judúak. LE Kop 163. Lenbizi atera zana gorria zan, eta guztia 

illetsua larruaren antzera. Ur Gen 25, 25 (Urt lehenbizikoa, Dv lehenbizikorik, Ol aurrenik yayoa, BiblE 

lehenengo). Gure andere hisitiak / ez beharrez elkhar utzi / pasatzera lehenbixi. Gy 185. Ana Mari lenbizi 

ezagutu nuben urtian egiñak ziran. Sor Bar 35. Piko bat eman zion lenbizi zeguanari. Bv AsL 86. Eskatu beintzat 

lenbizi. Ag G 39. Edozein etxetara sartzean, esan lenbizi: [...]. Ir YKBiz 262. Leenbizi egin ditzagun gure 

bazkide. Ldi IL 153. Guzi ori erakutsiko zigun lenbizi. Or QA 206. Sorrarain lenbizi ta Kalparsoro gero. Txill 

Let 52. Utzidak lehenbizi hire dostailuak eskuetan edukiten. Arti Ipuin 27. Leenbizi azal ditzagun Jainko etsaien 

aburuak. Vill Jaink 186 (155 lenbizi). Quevedok eman zitun lenbizi argitara. Gazt MusIx 73. Entzun lenbizi. 

NEtx LBB 206. Lenbizi epeltzen eta gero ozten joan ziran. Ib. 123. Santxo Panza izan zan lenbizi xuxpertu zana. 

Berron Kijote 164. Orixek egin zuen lehenbizi harako amets hura. MIH 260. Erdaraz lehenbizi, gero, eta 

laburrago, euskaraz. MEIG I 257. 

v. tbn. Lenbizi: Izt C 210. Lard 64. EusJok II 14. Xe 356. PE 86. Ud 152. Apaol 110. Iraola 55. Goñi 77. Alz 

Txib 104. Noe 115. Tx B I 33. Etcham 240. ArgiDL 127. Zait Sof 108. SMitx Aranz 23. JAIraz Bizia 112. Basarri 

19. Anab Aprika 56. Mattin 43. Uzt Sas 109. 

(Con reduplicación intensiva). Leenbizi-leenbizi Euskaltzaleak bazkunarako bazkide-sail aundia ekartzea 

bear degu. Ldi IL 152. 

(Det.). Aditzera emango dizut lenbizia, munduaren bukaeran etorriko dala. AA III 466. Lenbizia beartua ta 

obligatua dago jakitera zer sinistu bear duan. Ib. 588. Asi ziran egiten elkarri agurra, / lenbizia otsoa, azkena 

zakurra. It Fab 260. Lenbizia jaioa / zan illez betea. Ib. 240. Aurrarentzako bear dana da / bataioa lenbiziya. PE 

25. 

Antes, en otro tiempo. Eman diozodan neure arimari lehenbizi izan zuen inozenziaren arropa. Arg DevB 

91. Etzion Peyramalek lenbizi bezela milagrorik eskatu. Goñi 59. 

2. (H). Primer. v. LEHENBIZIKO. Halaber duk lehenbizi liburua bietan, / [...] erdiratzen partetan. EZ Man 

I 5. Interesaz hasiko da gudu lehenbizia. Ib. 63. Garizumaren lehenbizi igandearen ondokoa. EZ Eliç XXXVIII. 


mende. 

537


3. (Lc, BN ap. A; Dv, H), lenbizi. "Commencement, principe" H. "Primera vez, comienzo" A. (Nótese que en 

todos los ejs., salvo en el de Iraizoz, va seguido de demostrativo y suf. local). Lehenbizi berri hartan hain zen 

debozinoa handi eta bero. 'En aquella primera época'. Ax 533 (V 343). Lenbizi artan illuna eta argia alkar 

itsasirik. Lar SAgust 6. Lehenbizi hartan etzuen nihork kasurik egiten. Prop 1906, 17. Leenbizi artan euskararen 

gozoa dastatu berri nindola. FIr 156. Gizon aren azken-aldia lenbizia baño tzarrago da. Ir YKBiz 168. 

Campionen lehenbizi hartako eta geroko ideiak. MEIG VI 81. 

4. lenbizi (Lar, Añ (G)). Primicia, tributo. v. LEHEN FRUITU. Hek dire gizonen artetik arra-erosiak izan 

direnak izaitekotzat lenbiziak Jainkoari eta Bildotsari. TB Apoc 14, 4 (Lç, Echn primizia, He lehenbizikoetarik, 

Ur (V, G) lenenak, Ip lehentxak, Dv pikain, BiblE lehen fruitu). Gañerakoak gauza guzien amarrenak eta lenbizi 

edo primiziak zor ziozkaten. Lard 118. 

5. "Primera, juego de naipes, lenbizia" Lar. 

- LEHENBIZIAN (L, BN ap. A; SP, Dv; len- Lar, Añ). a) Al principio, primeramente. "Lehenbizian nahi zuen 

eta gero ez, d'abord il voulait et puis il ne voulait pas" Dv. Lehenbizian eztuke kreditik. EZ Man I 65 (tít.). 

Lehenbizian amorio handia, azkenean gaitzerizkoa errabiatua. Ax 355 (V 235). Lehenbizian hartu zuen bidea 

daduka eta edukiko du sekulakotzat. Ib. 98 (V 67). Lehenbizian badirudi jostetako gauza. ES 180. Lehenbizian 

aphur bat gaitza idurituko zaiku. He Gudu 73. Irakurleak arkitzen badu libruan lenbizian adituko ez duten hitzen 

bat. Mb IArg I 55. Saul humil agertu zen, lehenbizian. Lg I 266. Artzaia zala uste / zuen lenbizian. It Fab 95. 

Lehenbizian artzain, gero aitzindari. Hb Esk 29. Lenbizian eriari eraso zioten. Lard 392. Adixkide zenbeiten 

laguntzarekin, bainan lehenbizian gehienik bere lanez eta bere diruz. HU Aurp 157. Leenbizian ezin sinetsi 

zutenak. FIr 132. Bere ikasleak etzuten lenbizian au ulertu. Ir YKBiz 375. Lenbizien etzuen siñesten bere begiek 

ikusten zutena. Izeta DirG 116. Leenbizian eztugu siñistu nai, arritu egiten gera. Vill Jaink 122. Labainkada bat 

eman zion bati Don Kijotek lenbizian. Berron Kijote 164. v. tbn. SP Phil 431. Lar SAgust 6. Brtc 179. Gco II 2. 

Urruz Urz 50. Jnn SBi 136. JE Bur 116. Or Aitork 229. (Con determinante). Ez txanpon batzuen goraberagatik, 

leenbizi-berrian oi zukeanez, gazte-jendearen pozagatik baizik. Mok 7s. b) "(L, BN), al momento" A. 

- LEHENBIZI JAIO. Primogénito. v. lehensortu. Lenbizi jaioei. Mb OtGai 9, 115. 

- LEHENBIZIKO (L, BN; SP, Ht VocGr 408, Arch VocGr, Gèze, Dv, H; lenbiziko AN, B, Sal; Lar, Aq 1437, 

Mg Nom (G), Añ, H; lenbixiko AN-ulz-erro), LENBIZKO (G-nav, AN-5vill-araq-ulz, Ae; lenbixko AN-ulzegüés-ilzarb-olza), 

LENBEZIKO, LEMIZIKO (G-nav, AN-5vill-ulz-burg, L-sar, Sal; lee- BN-baig; lemixiko 

AN-ulz-erro-burg, Ae), LEMEXIKO (Ae), LEMIXKO (AN-ulz-erro), LEPIZIKO (G-nav), LEMIZKO (B), 

LENTZIKO (AN-5vill), LENBEZEKO (AN-ulz), NIMIXKO (AN-ulz), MIMIXIKO (AN-erro). Ref.: Bon-Ond 

154; A (lehenbiziko, lenbiziko, lemexiko); Echaide Nav 371; Iz Ulz (lemíxikua, lenbíziko), Als (lepíziko); EAEL 

184; Gte Erd 45. 

a) (Adnom.). Primero. "Suelo primero, segundo, lenbiziko, bigarren solairua" Aq 1437. "Lenbizikoa irabazi 

dugu; bigarrene(a)n zer iñen dugun eztakigu (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 45. "Lehenbiziko egunean" Ib. 210. 

Tr. De uso general salvo en suletino (hay un ej. de Tartas) y vizcaíno (sólo en D. Aguirre (AL 6), Enb (182) y 

Erkiag (Arran 88)). Además de la forma general le(he)nbiziko, hay lenbeziko en Elizalde (tbn. lenbiziko), 

lemexiko en CatAe, lemiziko en CatSal (pero lenbiziko en Samper Mt 1, 25), lemisiko en un texto alto-navarro 

meridional de fecha desconocida, y lemizko en Noe. En DFrec hay 64 ejs. de lehenbiziko y 3 de lenbiziko. 

Ezteietara mersede egiguzu etorri, zerau lenbizikoa, Mikolau bigarrena. (Eraul, 1564). FLV 1991, 288. 

Lenbiziko berria da. (c. 1597). FLV 1993, 461. Adam gure lehenbiziko Aitaren bekatua dela kausa. Mat 162. 

Lenbiziko libruan. Ber Trat 56r. Lehenbiziko erremedioa eta sostengua. Ax 365 (V 241). Hiri ederren eta 

handien, edo lehenbizikoa edo bigarrena. Tt Onsa 40. Phrigiako hitzkuntza zela / Mundu guzian izan zen 

lehenbiziko hitzkuntza. ES 384. Jaunaren lehenbiziko ethorzeaz. CatLav 358s (V 173). Lenbezikoa, Jangoikoa 

onetsitzea gauza guzien gañetik. El 8 (12 lenbiziko). Lenbizikoa heriak bisitatzea. CatBurg 32. Lehenbiziko 

eginbidea. Lg I 207. Ene erresuman lehenbizikoa izan nahi duena bedi guzien azkena. Lg II 171. Lenbiziko 

bortzak dire nai ta naiezkoak. Añ CatAN 43. Lehenbiziko bi egunetan. Dh 63. Lehenbiziko bortz edo sei 

urtheetan. Dv Lab 320. Arratsalde eta goizarekin egin zan lenbiziko eguna. Ur Gen 1, 5 (Urt lehenbiziko; Ker 

leenengo). Lehenbiziko egunetan. Dv Dial 97 (It lendabiziko, Ur lelengo, Ip lehen). Etzen lehenbiziko atabal 

soinuan altxatzeko soldadua. Hb Egia 149. Zein da Jangoikoein legeko lemexiko mandamentua? CatAe 42 

(CatSal 43 lemiziko; CatR 43 lein). Lemisiko Estazioa. Amoresco 304. Lehenbizikoa: eztakienari erakustea. 

Legaz 33. Lehenbiziko denboretan. Jnn SBi 166. Lenbiziko orrialdian. Urruz Zer 127. Nere bi idazkietarik 

leenbizikoari erantzunaz. Ldi IL 90. Geron lenbiziko aurra il zitzaigunean. Or QA 40. Greziako lehenbiziko 

filosofuek. Vill Jaink 40. Lehenbiziko eskabidearen hurren bestea baitakar berehala. MIH 249. Bitara sailkatuko 

nituzke lehenbiziko kolpean. MEIG VI 154. 

b) En primer lugar. "Lemizko eskuek eta gero musuba / San Juango iturriaren freskua (G-nav)" Satr CEEN 1969, 

102. Ezpaitakigu zeiñez zerratzen den kontua, lehenbiziko egiten dugunaz ala bigarrenaz. Ax 117 (V 77). 

Hain urrun egonen dira pagatzetik nola lehenbiziko sarthu ziren egunean. Ib. 603 (V 387). Nik lenbizíko 

itenduténa. LE Ong 21r. Lenbiziko atsegiñ / eman begiyari. Echag 119. Lenbiziko topatzen / nauenak bizia / 

kenduko dirala. It Fab 224. Len egin genduana / joka lenbiziko. EusJok II 30. Ona zerk mogitu zuan lenbiziko, 

itz-aldi au izkiribuz ipintzera. Bv AsL 111. Bi tiro'man dazkio / lemizko. Noe 115. Jakin zazu lenbiziko. Tx B I 


mende. 

538


266. Lenbiziko, semearen poza. Urrengo, alabatxoaren jaiotza. NEtx Antz 82. Parc Landon ikusi bear omen 

genuan lenbiziko. Anab Aprika 27. Lenbiziko ni iritxi nintzan. Ib. 55. Zuk utzi gaituzu gu / gloriaz beteta, / 

lenbiziko emanaz / munduari buelta. Basarri 43. Arritu egin giñan lenbiziko. Uzt Sas 349. 

- LEHENBIZIKO ABENDU. "Lenbiziko (lemexiko) abendu, noviembre" A Aezk. "Noviembre [...], lenbiziko 

abendua" (Ae) EI 319. 

- LEHENBIZIKOAN. "Au premier tour, au premier coup" H. Ez zion Pernandok lenbizikoan erantzun. Muj 

PAm 43. 

- LEHENBIZIKO LEKUAN. En primer lugar. v. LEHENENGO LEKUAN. Lehenbiziko lekuan behintzat 

adierazi nahi da jende askok edo gutxik erabiltzen duen hizkuntza den ala ez. MEIG IV 53. 

- LEHENBIZIKOÑO. Dim. de lehenbiziko. Hean, begiak hetsirik, lehenbizikoño hau zoin pulliki iretsiko 

duzun! Barb Sup 22. 

- LEHENBIZIKORIK (L ap. A; SP, Urt I 8, Ht VocGr 408, Gèze, Dv, H), LEMIZIKORIK, LEMEZIKORIK, 

LEMISIKOIK. a) Primeramente, en primer lugar. v. LEHENBIZIRIK, lehenik. Lehenbizikorik, erradazu, zer 

da berthutea? Mat 140. Meza ongi enzuteko lenbizikorik egin bear dena. Ber Trat 26r. Lehenbizikorik, erraiten 

du Iondone Ioannes Ebanjelistak: [...]. Ax 482 (V 312). Bear dugu lenbixikorik aseguratu Jangoikoaren 

erreinua. SermAN 3r. Lepra zikiñez galdurik arkitzen zen gizon bat da lenbizikorik gaur Ebanjelio Santuan 

arkitzen dugun gauza. Mb IArg I 185. Lenbizikorik goárda egunain óngi pasátzeko errégla. LE Prog 116. 

Lehenbizikorik eman behar da Jainkoaren aitzinean. Dh 100. Eraintzez mintzatuko natzaizu lehenbizikorik. Dv 

Lab 328. Zeren gatik bada erraten xu lemizikorik: Aita gurea, zeruetan zaudena? CatSal 37 (CatAe 36 lenik). 

Erreboluzionea da lehenbizikorik Yainkoaren kontrako errebolta. Elsb Fram IX. Oroz gainetik eta 

lehenbizikorik, zertako da Igandea? Arb Igand 108. Lehenbizikorik, zendako zoko guzietan eskoletxe berriak? JE 

Bur 46. Lehenbizikorik aiphatu ditugun zazpi hiriak. Ib. 48. Lemezikorik bear dauzut konsatu bekatu bat. ZMoso 

73. v. tbn. EZ Man II 13. Harb 459. INav 3. Mong 590. CatLav 19 (V 17). Brtc 190. Jaur 412. Laph 89. 

b) Por primera vez. Bozkarioz bethe zintuen zure Ama maitea eta zure dizipuluak lehenbizikorik 

zineraiotenean agertu. Dv LEd 18. Gurutzearekin Jesus lemisikoik erori zen lekua. Amoresco 305. Gazta 

egileak, nik entzun dut, lemizikorik asi zrelarik egiten, xin drela Frantziarik erakustra. ZMoso 37. 

- LEHENBIZIKOZ. Primeramente; por primera vez. Uitzik artu zun, leenbizikoz, astindu eder-samarra. Ldi 

IL 48. Lenbizikoz, ordea, Yainko zaindaria aitorletzat artzen dut. Zait Sof 142. Lenbizikoz zuloa billatzea 

bururatu baizitzaion. Anab Poli 36. Lehenbizikoz ikustean, ba-dirudi tresna au orduak markatzeko egiña izan 

dela. Vill Jaink 53. Oni lenbizikoz kea dario, ezerik baitago. Onaind in Gazt MusIx 148. Ez naiz ongi oroitzen 

noiz eta nola egin genuen topo lehenbizikoz. MEIG IX 94. v. tbn. Or Mi 36. Erkiag Arran 177. Ibiñ Virgil 46. 

- LEHENBIZI-LEHENBIZITIK. Desde el principio. Lehenbizi-lehenbizitik nabari zen, gazteagoen artean, 

susmo kontentagaitz baten arraiza. MEIG VII 37. 

- LEHENBIZIRIK (Volt 4, SP, Urt Gram 413, H), LEHENBIZIK, LEMISIK. a) En primer lugar. Kondaturen 

tugu lehenbizirik [pena] jeneralak. EZ Man I 96. Lehenbizirik behar duzu / zure Semea kolpatu. Gç 102. 

Munduan lehenbizirik mintzatu izan zen mintzoa. ES 386. Bere etxetik biderat lehenbizirik ilkiren zitzaiona. Lg I 

220. Harrituta khonturatu zan lehenbizik zelako belarriak zituan Erramonek. Osk Kurl 64s (127 lehenbizik). 

Lemisik (lenik) zure burue neur zazu, zein luze ta zein mear den (B). Inza NaEsZarr 2311. v. tbn. Harb 154. SP 

Phil 433. INav 130. Ch III 21, 7. b) Por primera vez. Lehenbizirik bekhatu egiten duzunean, beldur zara, 

bigarrenean [...]. Ax 106 (V 71). 

- LEHENBIZI SORTU. "Lenbizi sortua (G), el primogénito" A. v. lehensortu, premu. Ni naiz Esau, zure 

lenbizi sortua. Ur Gen 27, 19 (Urt seme lehen sortua, Dv seme zaharrena, Ol lensemea, Bibl primua, BiblE seme 

nagusia). 

- LEHENBIZITIK (SP, Dv). Desde el principio. "Lehenbizitik kharrekin loth zaite lanari, mettez-vous avec 

ardeur au travail dès le commencement" Dv. Ungi eta trebeki lehen-bizitik letreiatzen haurrér irakats 

diezezuen. Lç ABC A 3r. Zer egin bear duen Meza enzuten duenak lenbizitik asi eta Ebanjelioraño. Ber Trat 39r. 

Lehenbizitik hartu dugun xedeari. Ax 270 (V 181). Debekatzen baitituzte lehenbizitik eztiozotela ez senharrari, 

ez aitari parterik eman. SP Phil 450s (He 455 lehenbizitik). Hiltzen ohi dira hetikoak, lehenbizitik 

erremediatzeko erraz zen denboran ezagutu faltaz. ES 181. Damuturik arkitzen zela lenbizitik hau ez egiñaz. Mb 

IArg I 300. Lenbizitik asmo onak artzen ditut eta gero poto egiten det. Sor Bar 27. Tuntun ortara leenbizitik 

oituko zera. Or Poem 519. v. tbn. It Fab 215. Ir YKBiz 1. 

lehenbiziki. "Lehenbiziki, lehenbizikiro (G), premièrement, en premier lieu, avant le reste, de préférence. 

Lehenbiziki maithatua, aimé principalement, de préférence" H. 

lehenbizitasun, lenbizitasun (G? ap. A). "Primogenitura" A. v. maiorazko, premutasun. Saldu zazkidazu 

lenbizitasunaren eskubideak. Ur Gen 25, 31 (Urt primutasun zuzena, Dv premutasuna, Ol oñordekoa, Bibl 

primantza, BiblE lehensemetza-eskubidea). 


mende. 

539


lehendabizi, lendabizi (G ap. A; vEys, Dv). En primer lugar. "Primeramente" A. v. lehenbizi. Tr. 

Documentado en textos meridionales, aunque es casi inexistente entre los vizcaínos. En DFrec hay 33 ejs. de 

lehendabizi y 4 de lendabizi. Bertako biztanleak mendi ondoan lendabizi egin izan zuten Elizatxoan. Izt C 

210. Torilletik atera / zuten lendabizi. Xe 204. Nere esker ona lendabizi erakutsi nai dizut. ArgiDL 86. Lendabizi 

arran-otsa entzun zuan. SMitx Aranz 9. Txistulariak lendabizi, musika-taldeak urrengo. Erkiag Arran 33. Jakin 

nahi nuke nor izan zen haren bila lehendabizi abiatu zena. Arti Tobera 286. Eztala ikasi behar erderaz ongi 

hortako lehendabizi. Osk Kurl 114. Ezi ta osatu zere burua lendabizi. MAtx Gazt 69. Donostian lendabizi 

militarrak altxatu ziran. Salav 52. Ataunen ezagutu genduan / Zepai zana lendabizi. Uzt Sas 147. Auxe izan zan 

lendabizi egin zuana. Berron Kijote 35. Lehendabizi dio zerk bultzatu duen hautatu duen gaia hautatzera. MEIG 

VII 125. v. tbn. Lendabizi: Aran SIgn 30. Goñi 10. JanEd II 101. EusJok 127. ArgiDL 38. Muj PAm 64. Lab 

EEguna 84. Ldi IL 106. EA OlBe 68. Basarri 38. Vill Jaink 43. Ibiñ Virgil 16. (Det.). Lendabizia itzez 

giñaden / astoaren diskordian, / aserratu ta gero burruka / kamioaren erdian. Noe 30. 

- LEHENDABIZIAN (len- Lar, Añ). Al principio; primeramente. "(Primera, segunda, tercera) vez, lendabizian, 

bigarrenean, hirugarrenean" Lar (tbn. Añ s.v. vez). "(Al) principio, "primeramente" Ib. Eska zaiogun, bada, / 

lenda bizian, / ez gaitzala arren utzi / gere bizian. GavS 16. Lendabizian leunki ta meeki adiraziz ongi dagokana. 

Mb IArg I 121. Lendabizian juezak ta gero erregeak izandu zituen agintari. Ub 38. Jesusen ikasle geienak 

lendabizian bezala dudan edo zalantzan jarri giñezaken. Inza Azalp 77. v. tbn. Lard 58 (lenda-). (Pl.). 

"Lehendabizietan lan guziek gaitz iduri dute, dans les commencements tous les travaux semblent rudes" Dv. 

- LEHENDABIZIKO (lenda- G, AN-gip-larr-araq; Lar, Añ, Dv (V, G), H), LENDABIXIKO (AN-ulz), 

LENTABIZIKO, LENTABIXIKO (AN-ulz), LENTABISKO (AN-ulz), LENTABIXKO (AN-ulz), 

LENDAIZIKO (AN-larr; -ixiko AN-araq), LENDAAXEKO (AN-araq), LE(I)NDAISKO, LEINDEISKO. Ref.: 

A (lendabiziko, lentabixiko); Echaide Nav 371; EAEL 184. 

a) Primero. Lendabixiko pribilegio S. Tiagorena da. SermAN 3v. Mundu onen lendabiziko argia bezela. Lar 

SAgust 8. Jainkoak lendabiziko gizona egin zuanean. Ub 221. Aita gurearen lendabiziko iru petizioak. Gco I 

412. Abenduaren lendabiziko iganderako. AA III 464. Lendabiziko egunetan jaten gutxi eman bear zaio 

txerriari. It Dial 97. Mendi gogoangarri oetan izan zeban Gipuzkoak bere lendabiziko asiera ona. Izt C 32. 

Españako Erri lendabizikoen izenak. Ib. 16. Leindaiskua, eztakienari erakustie (AN-araq, 1866). BOEans 619. 

Majo on bana eskatzen zuten / lendabiziko itzetik. Xe 311. Au da lendabiziko / esan zenduena: [...]. Balad 231. 

Lentabiziko bortzak. CatUlz 36. Lendabiziko zuaitza berdin berdiñean bukatu zuten. Ag G 103. Egiz, eguzkiaren 

/ lêndabiziko muñaz / sortzen duk zorunaren / lore ezezaguna? Ldi BB 16. Bretaina Handiko lehendabiziko 

bizizaleak. Mde Pr 247. Une ontantxe ezarri dute / lendabiziko arria. Basarri 5. Ura izan zan Zepain da nere / 

lendabiziko saiua. Uzt Sas 147. Lehendabiziko aldiz. MEIG II 133. En DFrec hay 31 ejs. de lehendabiziko y 1 de 

lendabiziko. v. tbn. Lendabiziko: Cb Eg III 315. Bil 172. Aran SIgn 19. AB AmaE 107. Bv AsL 51. Iraola 133. 

Ag G 255. Inza Azalp 129. Muj PAm 5. Tx B I 162. Ldi IL 103. A. Zavala in Goñi 18. Erkiag BatB 89. Ibiñ 

Virgil 49. Berron Kijote 125. Lendaisko: BOEans 606 (AN-araq, 1866). Leindeisko: BOEans 620 (Id.). 

Nafarroako Santxo lendabizikoaren denporan. Izt C 495. 

(Ref. al primer día del mes). Abenduaren lendabiziko / goizeko zazpiyetan zen. Xe 379. Garagarraren 

lendabiziko / goizian ziraden asi. Ib. 375. 

b) En primer lugar, primero. Lendabiziko aita kiskali, / gero gobernadoria. Xe 339. Konsejutxo bat 

lendabiziko / ezkongai dauden danentzat. Ib. 167. Lendabiziko gizasemia, / emakumia urrena. Tx B I 203. 

Lendabiziko fueroen kontra / firmatu zuen gizona. Ib. 53. Ni ere hortaz konten naizela / aitor dut lendabiziko. 

Mattin 95. Eskerrik asko lendabiziko. Lopategi in Uzt Noiz 50. Nola argia nik or ikusi / bainuen lendabiziko. Uzt 

Noiz 21. v. tbn. Lendabiziko: Inza Azalp 88. 

- LEHENDABIZIKO ABENDU. "Lendabiziko abendu, noviembre. Bigarren abendu, diciembre" A Apend, s.v. 

abendu. 

- LEHENDABIZIKOAN. "Primeramente", "(primera, segunda, tercera) vez, [...] lendabizian, -bizikoan (G, 

AN)" Añ. 

- LEHENDABIZIKORIK. "Lendabizikorik (G), au premier lieu, premièrement" H (s.v. lehenbiziko). 

- LEHENDABIZIKOZ. En primer lugar. Ez dut uste, lehendabizikoz, [...]. Bigarrengoz [...]. MEIG VIII 39. 

- LEHENDABIZITIK. Desde el principio. Jainkoak aurrenetik, ta lendabizitik agertu zion Salbatzallea. Ub 

40. Orra Jesusek guri lendabizitik azkeneraño erakusten digun lenbiziko gauza. Mb IArg I 153. Anziña anziñatik 

edo are lendabizitik bere bereak dituela. Izt C 234s. Jaungoikuari lendabizitik / bere grazia eskatu. In Xe 350. 

Naiago nuen esan baniyon lendabizitik nere anaia zala. Ill Pill 18. Antzeman dizut lendabizitik / diruan eske 

zaudela. Lazkao-Txiki in Xa EzinB 135. v. tbn. Lendabizitik: EusJok II 58. Etxeg in Ag AL 7. 

lehendakari, lendakari (Bera). Presidente. Euzko-Antzerti-Bazkunaren Lendakarijari. EEs 1911, 116. 

Gipuzkoako Diputazioko lendakari Julian Elorza jaunak. Muj PAm 9. Azkenengo ogasunzaia Antonio Alzibar 

eta lenbiziko lendakaria Bruno Larrazabal jaunak izan ziran. Eguzk RIEV 1927, 435n. Agur, Arana Goiri, geure 

lendakari / zintzo ta ona zaren jeltzale gurgarri. Enb 125. ["Eusko-Ikaskuntza"-ko] lendakariak batzarre-itxitzea 

yo zun. Ldi IL 94. Colombiako lendakari izana. PMuj Y 1934, 165. Obispoa zan, baño baita erri gizon bezela, 


mende. 

540


lendakari edo agintari nagusi ere. Munita 32. Oraintsu arte bera izan da Luistarren lendakaria Itziar-en. 

Basarri 29. Ajuria'tar Kepa lendakaritzako. BEnb NereA 69. Agirre lendakari bikañari. Ugalde Iltz 3. Ez aiñ 

gutxi-etsi, lendakari baiño gutxiagoko zerbaiti eder-etsiaz. Berron Kijote 91. En DFrec hay 149 ejs. (2 

septentrionales) de lehendakari y 23 de lendakari. v. tbn. Lendakari: JBDei 1919, 318. EEs 1920, 109 y 1924, 

133. NEtx Nola 11. (Como primer miembro de comp.). Lendakari-aulki atzean lau ate-morroi, soin-ertzak 

urrez aski-apaindurik. Ldi IL 21. Lendakari-mai aurretik mintzategi bat dago. Ib. 25 (en ambos casos se refiere 

al Parlamento español). 

lehendakariorde, lendakariorde. Vicepresidente. Bizkaiako Aldun eta bertako Aurrezkitegiaren 

Lendakari-orde R. Billatxika-tar Jesus y[auna]-k. EEs 1920, 110. En DFrec hay 4 ejs. de lehendakariorde. 

lehendakaritza, lendakaritza. Presidencia. Diputaziñoko lendakaritzatik Piñak atarau ebanian. Enb 124. 

En DFrec hay 7 ejs. de lehendakaritza y 1 de lendakaritza. 

lehendan. "Preexistente, lendana" Lar. 

lehendanaz, lendanaz (G ap. A; Izt, Dv (s.v. lehen), H (V, G)), lendanez (G-azp-bet ap. A; Izt 12r), lendañez 

(V-ger ap. A). De antes, de antemano. "Anticipadamente, de antemano" A. v. LEHENDIK, aurretiaz, 

lehendanik. Prestatu bear degula lendanaz gure etsaiaren ekin aldietan gallenduak geldi ez gaitezen. AA III 

546. Ez egin juramenturik leendanaz ondo jakin bagarik. fB Ic I 116. Lendanaz emanikan / Moisesi legea, / 

mundura etorri da / erredentorea. Echag 53. Dauzkate bakotxak biña pazia burniazko lendanaz jarriak. Izt C 92. 

Jainkoak profetaen bitartez lendanaz adierazotako gauzak. Lard 463. Lendanaz eginda zeukaten zuloan. Ib. 459. 

Basauntzarentzat bearko zuen belarra lendanaz bildu. Arr GB 62. Lendanaz eta biotz-biotzetik eskerrak ematen 

dizkitzutet. Etxeg Itzald II 150. Lore ederraz apain, / lendanaz baitu nabari zitua. Gazt MusIx 77. v. tbn. 

Lendanaz: AB AmaE 344. EEs 1917, 34. Irun-lan asi zuten lêndanez bestela. "Hasta entonces". Or Eus 356. 

lehendanik (L-arcang, S; VocBN, Dv (s.v. lehen), H (s.v. lehen)), lendanik (G-to-bet-nav, AN-gip-ulz-arce, Ae, 

R; Lar, Aq, Añ, H (s.v. lehen)), lendandik (V-gip, G-azp-goi-to-bet). Ref.: A (lendandik); Lrq; EI 151. 1. 

Desde antes. "Prever, lendanik ikusi" Lar y Añ. "Elorriak lendanik mokoa zorrotz, muy temprano se descubren 

las inclinaciones de cada uno" Aq pág. 63. "Ez da lehendanik ganbiatu, il n'a pas changé (il est le même 

qu'autrefois)" Dv. "Dès avant, dès auparavant. Len-danik bear zan ondo begiratu, il fallait dès auparavant y bien 

regarder" H. "Desde el principio. Elorriak lendanik mokoa zorrotza" A. v. LEHENDIK. Simon deitzen zen 

gizon bat zen, lehendanik hirian enkantamenduz usatzen zuenik. Lç Act 8, 9 (BiblE aspalditik). Aphurtxo baten 

buruan gero kondemnatua / agertzen da lehendanik itsuski mudatua. EZ Man I 98. Zeren lehendanik handituago 

baitzuen. Ax 85 (V 58). Nik egitea nai dezun guzia egizu lendanik jakin dezadan. Lar STomas 1. Asiko dira 

esaten lendanik Dabidek adirazi ziguna. Mb IArg I 73. Agitz ón dá lendaník ártzea konfesioarén púrga. LE Ong 

21v. Egiztatzeko / lendanik esana. Echag 38. Fedea lehendanik / mendratua baita. Zby RIEV 1909, 107. 

Jesukristo lendanik aututako arima on eta artezen ispillua dan ezkero. Itz Azald 29. Leendanik ere olerkisariketaen 

batzuk egin izan dira Euskal-Errian. Ldi IL 35. Lendanik ere gerongan geneukan Beraren 

Iainkotasuna. Or QA 158. Lendanik beraiek deabruak artuak baitziran. Or Aitork 57 (Poem 529 lêndanik). Ondo 

dakite nor dan / lendandik Galtzaundi. Azkarate Auspoa 7, 30. Anima, [...] lendanik erakunde izan eta, [...]. 

Gazt MusIx 69. Itxas uretan ba zabiltz / lendanik igari, / gesal zelaiak utzirik, / eldu legorrari. NEtx LBB 353. 

Zer eratan behar genituzke erabili [erdaratikako hitzak] lehendanik ezagunak direnean? MEIG VII 184. Ez ahal 

zaigu guri irakurtzeko gogoa ahituko, nahiz lehendanik ezagutzen bagenituen ere irakurgaiak. MEIG IV 134s. v. 

tbn. Bordel 139. Aran SIgn 51. Lendanik: It Fab 147. Zait Plat 72. 

(Precedido de instr.). Kristo munduan agertu baiño / seirogei urtez lêndanik. Or Eus 206. 

2. Primeramente. v. lehenik. Lendanik juezak ta gero erregeak. Ub 40. Jerusalena asmoa, baña, / ez 

lendanik Jerusalen. SMitx Aranz 155. 

3. (BN ap. A VocBN). "Anteriormente" A. 

- LEHENDANIKAKO. "Lehendanikako, qui est d'un temps antérieur" Dv. "Lendanikako, preventivo. Zein dire 

erremediorik obenak? Lendanikakoak" LE-Fag. 

lehendatu (L?, BN? ap. A; H), lendatu (H (G)), lehentatu (H). "Préférer, donner le premier rang" H. 

"Preferir" A. Egiazko humilitatea gure buruak bertzen gañetik ez lehendatzean datza. He Phil (ap. H). Bere 

burua bertzeen gainetik lehendatzea. He (ap. Dv). 

lehendaukera, lendaukera (Lar H (s.v. lenen)). "Predestinación" Lar. 


mende. 

541


lehendaurretik, lendaurretik. De antemano. Ez dedila nere biotz-barrendik joan nere gorputz-anima bere 

esker mesedez bete-betea lendaurretik utzi gabe. ArgiDL 51s. 

lehendautatu. "Predestinar, Dios a los escogidos, lendautatu" Lar. 

lehendezagutza. "Prenoción, lendezagutza" Lar. 

lehendi. "(BN, S), première façon donnée à une terre qu'on cultive" H. 

lehendiko. Preferencia. Aixa konpreni ta egingai diran euskal itzeri lehendikoa edo preferentzia ken 

gaberik. LMuj BideG 30. 

lehendisomatu. "Presentir, lezomatu, lendisomatu" Lar. 

lehendu (L, BN; Dv, H), lenendu (Lar, Añ), lendu (Añ), lehentu (S; Gèze), leintu (R). Ref.: A (lehendu, lehent, 

leintu); Lrq (lehentü). 1. (Aux. trans. e intrans.). Adelantar(se), preceder. "Devancer, précéder" Gèze. 

"Devancer, arriver avant. Lehentzen natzaio, je le devance" H. "Llegar el primero, pasar o adelantarse a alguien" 

A. "Anticiparse, adelantarse" Ib. Nere begiak iratzarrik daude, eta lenzen zaizkio iruzkiai zure alabatzera 

(Erro, s. XIX). ETZ 269. Gizona graziak ematera Jaungoikoari lendu bear zaiola iruzkiai (id.). Ib. 269. 

Arthizarrak lehentzen dian bezala ekhiaren agertzia, Mariaren sortziak anonzatzen zian Salbazaliaren jitia. Ip 

Hil 22 (v. tbn. BulaS 4). 2. "Surpasser, l'emporter sur. Indarrez lehenduko zaut, ez ordean antzez, il me 

surpassera en force, [...]" H. 3. "Prévenir, faire avant qu'un autre fasse. Lehendu zitzaion erratera, jotzera" H. 

4. "Verbe transitif, moins employé, devancer, surpasser, prévenir. Hunek lehentzen zaituzte guziak" H. 

leheneko (S; SP, Dv, H), leneko, leleko (V-ger). Ref.: Lrq; EAEL 184. 1. De antes. "D'auparavant. Etzera 

lehenekoa, vous n'êtez pas celui d'auparavant" SP. "Leheneko hura bera naiz orai ere" Dv. "Qui est d'autrefois, 

d'auparavant, du temps passé. Lehenekoa da, ezta aldatu, [...]. Utz detzagun leheneko herrak eta goza gaiten 

oraiko adiskidetasunaz" H. v. lehengo. Tr. Documentado sobre todo al Norte; no hay ningún testimonio de la 

tradición vizcaína. Rekrubatu baitarama bere leheneko edertasun Apostoluén denborán ohi zuena. Lç Dedic * 

5v. Hobeagora aldazak leheneko bizia. EZ Man I 90. Leheneko aztura onak. Ax 107 (V 71). Kristo heldu da 

hori guzia zuri barkatzeko eta zu leheneko estatu onera bihurzeko borondatean. Hm 207. Leheneko nazareoak. 

SP Phil 85. Arla da usanza lenekoa. SermAN 6r. Leheneko hura bera naiz. Lg II 178. Leneko, oraingo ta geroko 

on guziak. Mb IArg I 341 (196, 198, 228 y ss.). Leneko igande batean. Ib. 333. Leneko aldietan bezala aienatu 

zuan. AA III 548 (294, 443, 486 y ss.). Leheneko bekatuen gainera eginen du sakrilejio ikaragarri bat. CatLuz 

33. Leheneko aldietan. Jnn SBi 123. Hantik galdü zen, eta ediren zien bere leheneko lekhian. Ip Hil 193. 

Leheneko bera edo bertsua da. CatJauf III. Leeneko nere illunbe itora biurtzen naiz. Txill Let 37. Ene senharra 

pixka bat leheneko modakoa da. Larz Iru 34. Baita zer aisikeria / gük leheneko althian. Casve SGrazi 38. v. tbn. 

Mat 136. Harb 340. Tt Arima 23. Gç 77. ES 182. Ch III 30, 1. CatLav A 6v (V 7). Mst III 7, 3. Brtc 269. Monho 

30. Dh 70. TB He 7, 18. JesBih 462. Etch 652. Arch Fab 231. Gy 60. Dv Lab 103. Bordel 117. Zby RIEV 1909, 

107. Arb Igand 48. Ox 192. Or Eus 313. Mde Pr 49. Leneko: Ub 214. Echag 167. Izt C 118. Lard 145. 

"Au pluriel, les anciens, les devanciers. Lehenekoen erran zaharra" H. 

2. "Premier. Handik leheneko urthean, à partir de là, de cette époque, la première année. Leheneko aldian 

ikhusiko zaitut, je vous verrai la prochaine (première) fois" H. 

3. "Leneko (V-ger), primeramente" A. 

- LEHENEKO DENBORA. (En casos locales de declinación). Zeren bertzela zer diferentzia lizateke leheneko 

denboratik hunetara? Ax 134 (V 88). Leheneko denboretan bekhatu mortal aphur bat egin eztutenak. Dh 70. Ez 

leneko denboran / eta oraingoan / onelako erririk / eztala gogoan. Echag 46. 

- LEHENEKO EGUNEAN. El otro día. v. LEHENGO EGUNEAN. Onen kontra egiten diran bekatuak ukitu 

nituan leneko egunean. AA II 117. Ekusi genduan leneko egunean Jaunaren aurrean ibiltzeak zeñ ongi 

laguntzen duan. AA III 316. Belaunikatu ta asi zen leneko eguneko bere eskantza, errezo ta otoitzak egiten. 

Mb IArg II 354. 

- LEHENEKO ERRAN. "Leeneko erranak (Sal), refranes" A. v. LEHEN-ERRAN. 

- LEHENEKORIK. "(S; Foix), d'abord" Lh. 

lehenendaitz, lenendaitz (Lar). "Principado" Lar. Prinzipaduak edo angeru lenendaitzak, arkangeluak edo 

goiangeruak eta angeruak. Itz Azald 75. 

lehenendari, lenendari (Lar, Añ). 1. "Predecesor" Lar y Añ. Antziñetatik beren guraso ta lenendariak izan 


mende. 

542


zuela Iziarko eleizan anaikidago edo billera egiteko oitura. Ag EE 1895b, 167. 

2. Príncipe; dirigente, gobernante; superior. Erregutzen zuela beti Aita Santu eta Elizako Apaiznagusi, 

errege, lenendari eta kristau agiñtariakgatik. Aran SIgn 46. Gure erlijio santaren gudari ta lenendari onen argierrañu 

santutasunezkoak. Ib. 43. Benturaz izan banaz gorengotzat eukia, / Usterik nintzala ni danak lenendaria. 

AB Olerk 553. Naikoa lan, Jorje lenendariak, ugarte txiki atako mendekoak alkartutea. Ezale 1899, 8a. Bere 

kaltez (contra) jeiki izandu dira bakaldunak, lenendariyak, agintedunak. EEs 1913, 161s. Alper alperrik, 

lenendaria, / garbitzen dituk eskuak (Mutriku, 1925). Balad 239 (en la vers. de Bast 43 presidentea). 

3. (Uso adj.). Principal. Ikasten asi zan arterañako San Ignazioren eginkizun eta bertute lenendariyenak. 

Aran SIgn 17. 

lehenende, lenende (Lar H). "Primacía" Lar. 

lehenendikako, lenendikako. Principal. v. lehenendiko. Biltoki edo teatro lenendikakoan (Donostia, 

1880). JFlor. 

lehenendiko, lenendiko (Lar). Principal. Aurkeztatua Donostiko Biltoki edo Teatro Lenendikoan. Alz 

STFer 109 (v. tbn. Donostiko Biltoki Lenendikoan en Sor Gabon 10). Konpaniako Aita lenendiko edo 

prinzipalenak. Goenaga S. Inazio 62 (ap. DRA). Bera dago baturik Maria Santisimiaren merezimentu 

lenendikoakin. Kortazar Serm 371. 

lehenendikoro, lenendikoro (Lar). "Principalmente" Lar. 

lehenengai, lenengai. Primicia. Leku oietako biztanleak ematen zituzten lenengai (primizi) guziyakin. EEs 

1913, 6. 

lehenengera. "(Al) principio, (V) lenengeran" Añ. 

lehenengo (lee- V-gip), lenengo (V, G-azp; Lar, Mg Nom (V), Añ, Dv (V, G)), lelengo (V, G-azp; Dv (V), H 

(s.v. lehengo)), lenaengo, lenaingo (+ leña- Lcc), leleengo (H (s.v. lehengo)). Ref.: A (lenengo); Iz ArOñ 

(leénengua); Holmer ApuntV; EAEL 184; Elexp Berg (lenengo); Gte Erd 210. 

1. Primero. "Guía o guiador, giadorea, leñaingoa", "primero, lenaingoa" Lcc. "Primicia" Añ. "Maiatzaren 

lenengo eguna (G-azp)" Gte Erd 210. v. lehen II. Tr. Documentado desde Lazarraga, es de uso general en los 

dialectos guipuzcoano y vizcaíno. No se documenta en los dialectos orientales (F. Irigaray y Mirande son los 

únicos que lo emplean). Lenengo es la variante general en ambos dialectos (en vizcaíno tbn. lele(e)ngo); 

le(h)enengo se documenta escasamente. Hay lenaengo en Lazarraga y RS (donde tbn. hay un ej. de lelengo). En 

DFrec hay 352 ejs. de lehenengo y 175 de lenengo. Oi lenaengo abantajea / dasadan, zaoz exilik. Lazarraga 

1181v. Ezkondu eta lenaengoa / ona dau ilabetea. Ib. 1196r. Bi milla gizon oi dituz bere lelengo deiean. (Cantar 

de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Lenaengo emaztea isuski, bigarrena andrandi. RS 65 (376 tbn. lenaengo). 

Lelengoa, fedea; bigarrena, esperanzea. Bet 15. Zimenduko lenengo arria. Cb Eg III 362. Lenengoa, bataioa. 

Bigarrena, konfirmazioa. Ub 193. Lenengo kristauak. Mg CC 206. Adan ta Eba gure lenengo gurasoak. Añ 

LoraS 186 (EL 1 20 lelengo). Ezkonzako sakramentua artzeko bear diran lenengo bi gauzak. AA I 598. Elizaren 

lenengo denboretan. Ib. 507. San Esteban leleengo martirija. fB Ic I 102 (77 lelengo). Jaungoikuaren legeko 

lenengo agindu edo mandamentuba. Astar II 22. Illaren lenengo egunean. Lard 98. Bere lau emazte lenengo 

mallakoak. Ib. 197. Lelengo egunetan jateko gitxi emon biar jako txarrijari. Ur Dial 97 (It lendabiziko, Dv 

lehenbiziko, Ip lehen egünetan). Antxe ikusiko dezu lenengo aldiz zere semetxoa ere. Arr GB 30. Lagundiak izan 

zituen leenengo gizonik argienetakoa zan. Aran SIgn 105. Napoleon lenengoak. Itz Azald 22. Karlisten lenengo 

gudatia. Kk Ab I 96. Irudi zait eztakizula zein izan zan lenengoa, olloa edo arraultza. Inza Azalp 36. Gure Jesus 

maitearen lenengo erori aldia. ArgiDL 90. "Sheol" itza, lehenengo aldiz agertzen da "Salterio" delakoan. FIr 

186. Lenengo jaunartze egunian. Enb 98. Eskuiko lenengo atetik sartzen da. Alz Burr 19. Azaroko lenengo 

amabostaldian jatxi oi da. Etxde JJ 111. Lenengo euskaldunen / izakera. Basarri 54. Ez zan elixan lelengo filan 

egoten zanetarikua. SM Zirik 42. Lenengo trenean alde dau uritik. Erkiag BatB 166. Lenengo gizona ta lenengo 

emakumea. MAtx Gazt 13. Ekiñaldi bakarra. Lenengo agerraldia. NEtx LBB 193. Lehenengo partea. Azurm 

HitzB 23. Lehenengo mugarria. MIH 28. Lehenengo deitura. MEIG I 205. 

v. tbn. Le(h)enengo: OA 7. Ldi IL 45. Or Eus 338. Mde Pr 173 (-h-). Erkiag Arran 20. Osk Kurl 115 (-h-). 

Leleengo: Arz 22. JJMg BasEsc 229. Lelengo: VJ 4. Mic 12r. Arz 23. Urqz 16. Oe 52. DurPl 54. JJMg BasEsc 

97. CatLlo 23. Itz Azald 128. Or Tormes 85. Enb 79. Etxba Ibilt 457. Leelengo: Cap 8. 

(Con superlativo). Oraingo eginbearrik lenengoena guretzat ire osasuna bear bezela zaintzea den. TAg Uzt 

127. Jokoetxeetan biltzen diranen artekoetan lenengoena ta nagusiena izateko. Ib. 170. Moreto da dakigunetatik 


mende. 

543


lenengoena. Alzola Atalak 144. 

(Ref. al primer día del mes). "Maiatzaren lenengoa (V-arr, G-azp)" Gte Erd 210. Urrillaren lenengotan 

etxeratutako mutillak. Etxde JJ 179. 

En primer lugar, primero. "Leenengo afaldu egingo dugu, gero mendira joan" Gte Erd 211. Bere burua oi 

bear leuke / efini korrejidurik / lenaengo, ta gero juzgadu / bestegan balitz tatxarik. Lazarraga 1195r. Barri 

ertuna lelengo enzuna. RS 408. Lelengo elexara, ta Jaungoikoari enkomendatu. Mic 14r. Lenengo examinedu 

ondo konzienzie. VJ 10. Leelengo emongo deutsaz graziak Iaungoikoari. Cap 128. Iru gauza egingozuz gaur: 

lenengo [...]. Añ EL 1 40. Jaungoikua ameetako, ezautu biar da lelengo. fB Ic I 17. Diakonubaren zereginak dira, 

lelengo: obispo jaunari jarraitutia. fB Ic III 287 (II 228 leleengo). Bozik onena zeukanak kantatu zuan lenengo. 

Zab Gabon 42. Ames baten gisara somatu nituan lenengo. Ag AL 10. Adarrak igartu egitten yakoz lenengo. Otx 

118. Bi gauzek eragozten eusteen: lelengo, [...]. Or Tormes 43. Baretu adi lenengo, ta gero itzegingo diñagu. 

TAg Uzt 124. Illoba mintzatu zitzaion lenengo. Etxde JJ 12. Lelengo eure osasuna dok. SM Zirik 36. Bottechia 

zethorren lehenengo, bost minutuko aurrerapenaz. Osk Kurl 146. v. tbn. Lelengo: DurPl 86. Akes Ipiñ 24. 

Bilbao IpuiB 106. Leleengo: Arz 32. 

(Det.). Mutil-neskatoz lenaengoa / bete bear dau etsea. Lazarraga 1196r. Zakurren ondoren Xalbat eldu zen 

lenengoa. Etxde JJ 261. 

(Con reduplicación intensiva). Lelengo lelengo Zumaiyarrena, gero Donostiekoa ta gero Ingalaterrakoa. A 

BGuzur 140. Itxasoak lenengo lenengo dakazan atunei. Ib. 130. Orregatik, lenengo lenengo Pernando dirutsua 

ote zan galdetu det. Etxeg in Muj PAm 19. Lenengo-lenengo nerekiko berriak esan gura dizkitzut. Zait Sof 167. 

Lenengo-lenengo gaiari ondo dagozkionak. Lek SClar 130. 

2. Por primera vez. v. LEHENENGOZ. Gaur ikusi zaitut lenengo / dakitela begiz. Basarri in Uzt Noiz 60. 

- LEHENENGOAN (lenen- Lar, Añ). a) Al principio. Lenengoan gustorik artzen etzion [ardoari]. Cb Eg III 

364. Ah, ebagi baneu lelengoan arako bekatuen sustraia! Añ EL 1 57. Ume txikiak lenengoan eztakie berez 

ibilten. Añ LoraS 89. Gozo dira lenenguan, bigun sarzen dira bijotzian. Astar II 16. Ez eutseen lelenguan 

sinisterik emon. Ur MarIl 47. Josue lenengoan uzkur zegoan aien esanera jartzeko. Lard 115. Gizon zarra ilteko 

asmoagaz ez eiakozan lenengoan asi. Ag AL 125. Bata bestearen aurrean ez egon bearrak naigabe apur bat 

emoeutsien lenengoan baña. Ag Kr 173. Lenengoan arro ta zoli erantzun eutsan Txomiñi. Echta Jos 69. 

b) "Primeramente, lenengoan" Lar y Añ. 

c) A la primera. Ia berriz... oraingoan... rau! Ederki motell, lenengoan! Urruz Zer 143. 

- LEHENENGO ETA BAT. Primeramente. v. LEHENENGO ETA BEHIN. Lenengo ta bat, sasi-eskola egin, 

piper. Erkiag BatB 17. 

- LEHENENGO ETA BEHIN (lenengo Vc ap. A EY III 245; A Apend). Primeramente, en primer lugar. 

"Lenengo ta bein (V-m), ante todo" A Morf 680. Lenengo ta bein, sozialismo euskeraz zelan esan ete-geike? 

Eguzk GizAuz 7. Lenengo ta bein, Bakunin eta beste batzuk Marx-en aurka jagi ziran. Ib. 68. Lenengo ta bein, 

ene anai agurgarri eleizgizonentzako da (lantxo au). Ibarg Geroko 5 (ap. DRA). Lurre bear zan lelengo ta bein. 

Akes Ipiñ 16. Askatasuna galtzen eben lenengo ta bein, ta gero ez jakin zer. Erkiag BatB 39. Lekua aukeratuko 

duzu lenengo ta bein. Ibiñ Virgil 87. Lenengo ta bein burrukalarien garra ta iskilluak ikusi bear ditu zaldiak. Ib. 

98. 

- LEHENENGOETAN. Al principio. [Tabakuak] lenenguetan ez dau atsegiñik emoten. Mg CO 106s. 

Lenengoetan [...] sorterriko mendi berdeak ikusteko gogo andia piztu zitzaion. Ag G 109. Lenengoetan lotsatzen 

zan piskat. Kk Ab I 109. 

- LEHENENGO ETORRI. Primicia, tributo. v. lehenbizi (4). Len amarrenak eta primiziyak edo lenengo 

etorriyak emoten baziran. Itz Azald 113. 

- LEHENENGO FRUITU. Primicia, tributo. v. lehenbizi (4). Elizak agintzen du berarentzat behar dirala 

lenengo frutuak eta amarretatik bat apaizenzat. Ub 188. Eztakizu, o gizona, zure biotz eta miñgañaren premiziak 

edo lenengo frutuak egun oro zor diozkatzula zure Jaungoikoari? AA III 358. 

- LEHENENGOKO. (Adnom.). Orra zetan geratu dan lenengoko alabanza guztija. Astar II 190. Bere 

lenengoko oia / zan aska bat zarra. Azc PB 271. Euren buru eta nagusi lenengokoetatik batenaren esanari. Itz 

Azald 207. Lenengoko puntue. EusJok II 121. Lenengoko lana. Enb 162. Irungo Ama Birjiñeari lenengoko 

ikustaldia. Alzola Atalak 108. v. tbn. Lenengoko: AB AmaE 322. Ag Kr 65. Otx 134. Lelengoko: Akes Ipiñ 17. 

(Ref. al día del mes). Urrengo illaren lenengokuan. Kk Ab I 110. 

- LEHENENGOKOZ. Por primera vez. Baleiteke lenengokoz argitaratu neban euskal idazlana izatea au. 

Alzola Atalak 150. Jon Larramendi pintoreak lenengokoz egin eban erakusketa bat Bilbon. Ib. 75s. 

- LEHENENGO-LEHENENGOAN. En el primer momento. Lenengo lenenguan egin balitz gero egin zana. 

Astar II 30. Ugazaba, lenengo lenengoan zelan zirikatu jakin izan dau. Erkiag BatB 132. 

- LEHENENGO-LEHENENGOTIK. Desde el principio. Geratuten dira ezkondubak lelengo lelengoti 

alkarren arteko gatxagaz. fB Ic III 348. "Clara" itzaren etimologia edo iturria adierazi nai du kopla onek 

lenengo-lenengotik. Lek SClar 117. 

- LEHENENGO LEKUAN. En primer lugar. Onetarako lenengo lekuan bear dana da Mez-osoa enzutea. AA 

II 47. Billa ezazue lenengo lekuan Zeruko Erreñua. Ib. 170. Adirazten da lenengo lekuan Jauna adoratzeko 


mende. 

544


degun zor andia. AA III 335. Zein da guztiaz-ganetik eta lenengo lekuan billatu bear dan gauzak ezerezetik 

egitearen azkena? Itz Azald 64. 

- LEHENENGO MEZA. Primera misa. v. MEZA BERRI. Borja Santuak lenengo meza eman zuen lekua. 

Aran SIgn 196 (105 leenengo meza). Noiz eman bear dezu lenengo meza? Lab EEguna 78. 1900garren urtean 

lenengo meza eman eta Eibarko Aginaga mendi-parrokiara joan zan. F. Labayen in Munita 7. 1883gko 

garagarrilen zortzigarrenean lelengo mezea esan. Akes Ipiñ 9. 1911 urtean eman zuan lenengo meza. A. Zavala 

in Goñi 11. Zortzi urte dira lenengo mezea eman ebala. Alzola Atalak 123. 

- LEHENENGORIK. "Desde el principio siempre, lenengorik eta gora" Izt. 

- LEHENENGOTIK. Desde el principio, al principio. "Instituir, egin barriro, lenengotik" Añ. Jakin baneu 

lenengoti barberu txar bat baño etziniala. Mg PAb 44. Obe dala auzirik artu gabe lenengotik eskatzen diotena 

ematea. VMg 5. Asi gaitezen lenengotik. AA III 340. Leleengoti azkenera. fB Olg 99 (Ic III 352 lelengoti). 

Jangoikuak leleengotik itxi zituban gizonaren borondatian ona ta txaarra. JJMg BasEsc 151. Oiei lenengotik 

ateak itxi naiez. Lard 14. Golok lenengotik Jenobebari obeditzen ziolakoa egiten zuen. Arr GB 16. Zeña dan 

leenengotik berealaxe herejetzarren tranpa. Aran SIgn 99 (73 lenengotik). Jakin daiala lenengotik. Ag Kr 28. 

Erne egon zabarkeri guziei lenengotik ateak ixteko. Inza Azalp 126. Ez da, ba, beti beti lenengoti asmatzea errez 

izaten-da. Lek EunD 35. Lenengotik asi eta erromatarren zabal-aldirarte. JMB ELG 13. Ardo-sagardoak 

oparotsu zabaldu ziran lenengotik. Etxde AlosT 78. Lenengotik igarri zion Xalbatek besteak baiño geiago 

nekatzen zala. Etxde JJ 259. 

v. tbn. Lenengotik: Astar II XIII. Zav Fab RIEV 1907, 93. Bil 165. Zab Gabon 91. AB AmaE 398. TAg Uzt 308. 

Munita 79. Lelengotik: Ur MarIl 6. 

- LEHENENGO UMEZKO. "Primeriza, animal hembra de primer parto. Leenengo umezko beia det oraindik 

Txata au" Gketx Loiola. v. lehentxa (2). 

- LEHENENGOZ, LEHENENGOTZ. Por primera vez; en primer lugar. "Lenengoz ikusi noanean (V-arr)" Gte 

Erd 32. Bere bizian lenengoz. Ag AL 106. Amezketara lenengoz iritsi nintzanean. A Ardi 129. Lenengoz 

alkarrekin izketan asi ziranean. TAg Uzt 186. Nork esan lênengoz ordun entzungo zindudala? Or Poem 544 (v. 

tbn. Mi 98). Lehenengotz Gales Herrian [...], hurrengotz Bretainan. Mde Pr 258. 1932garren urtean 

lehenengotz jokaturik izan baita. Ib. 260. Argiak lenengoz agur egin euskun toki bakarra. Erkiag Arran 9. Gaur 

nabaitu dot, lenengoz, / aurton, neguaren otza. Gand Elorri 172. Orixe zenaren aotik entzun nuen lenengoz itz 

eder ori. Ibiñ Virgil 119. Lenengoz tarte extu bat aukeratzen da. Ib. 113. Lenengoz idatzi eustanean. Alzola 

Atalak 106. 

v. tbn. Lenengoz: Kk Ab I 51. Inza Azalp 152. Altuna 77. Jaukol Biozk 55. Enb 196. Munita 59. Etxde JJ 23. Zait 

Plat 100. 

- LEHENENGOZKO MEZA. Primera misa. v. LEHENENGO MEZA. Zorionak. Aita Eulogi Susaetaren 

lenengozko mezaz. Enb 92. 

lehenengotar, lenengotar. Primitivo. Gudu-eresi edo poema épico bat agertu zaigu egunotan. Olerkari 

lenengotar bat. Or Mi III. Irudia, 0,40 metro garai da; motza da izan, lan apainga, santugin lenengotarrak oi 

eben lakoa. Erkiag Arran 195. 

lehenengotasun. "Primacía, lelengotasuna" Añ. "Lenengotasun, prioridad" Zam Voc. 

lehenengotxo, lenengotxu. Dim. de lehenengo. Lenengotxua da ta / pitxarra beteixu. JanEd II 43. 

Lenengotxu ori, punta beatz ori, beste guztien artean lodia dok ori. A EY IV 66. 

lehenengotza, lenengotza. Primogenitura. Bere seme maite Jakoben gañera bedeinkazio au eta onekin 

lenengotza ekartzeko modua egin zuen. Lard 32. 

lehenen-izate, lenen-izate. Condición de primogénito. Esauk Jakobi lenen-izatea saltzen dio. Lard 30. 

Gogoratu zitzaion lenen-izatea zein merke saldu zion. Ib. 33. 

lehenen-jaio. v. lehen-jaio. 

lehenenkari, leleenkari (V? ap. A, que cita a JJMg). 1. "Primicia" A. Cf. lehenkari. Jarraituten eutseela 

ebillen leku gustietara, ta esaten deutsee Jesusen leleenkarijak. JJMg BasEsc 222. 2. lenenkari. (Pl.). 

Principio. Gizona eta ni, geron dendarekin erriz-erri genbiltzan, eta lenenkarietan bear genduena erostera 

eta irabaziak ustera etxera biurtzen baginan ere... Arr Bearg 585 (ap. DRA). 3. lenenkari. Presidente. 

Mejikoko Konsuladutza edo arrotzentzako etxandiaren lenenkari edo buruba zan. BPrad EE 1897b, 455. 

Laguntzea gure Probinziko jaun lenenkariyai beren asmo onak betetzen. Ib. 79. 


mende. 

545


lehenenki. Primicia. Aritzak, eundaka, / aier zazkio goiari, / argi-lênenkia / egarri baitute. 'Las primicias 

de luz'. Ldi BB 108. Barteko gauaz nâste / oporraldi-lênenkia. Ldi UO 41. 

lehenenkiro. "Primariamente, lenenkiro" Lar. 

lehenerantsu, lenerantsu. Más o menos como antes. San Estebantxu, lenerantsu. EgutAr 26-12-1962 (ap. 

DRA). 

leheneratu, leneratu. Restablecerse, volver al estado anterior. Cf. Lar: "Retrotraer, leneragotu". v. 

lehengoratu. Abadea iagi al izan balitz ordu-erdi baiño lenago guztia amaitu ta leneratuko zan. A BeinB 76. 

Erri au leneratuten ezpada, ezin ipini izango da besteen aurrean da erakusmenenekotzat. A Ezale 1897, 13b. 

Alako egun asko izan balitu, leneratuko edo zan zure lengusua. A Ardi 89. Berealaxe leneratu, berealaxe 

sendatuko zinake. Ib. 92. Ordun baratza lêneratu zan / mugak berriro zabaliz. Ldi BB 152. 

lehenesa, lenesa (Lar). Princesa. Isabel lenesa edo prinzesak [...] jakin gura izan eban [...]. Itz Azald 47. 

lehenesitasundun. (El) que tiene derecho de tanteo. "Droit de prèemption" edo lehenesitasundun SAFER 

bat onhartua izan dadin departamenduko. Herr 13-9-1962, 1. 

lehenetsi. Dar prioridad, preferir. Lehenetsi düzü birjinitatia Jinkoaren Ama izateko loriari. Ip Hil 72. 

leheneztako. "No-primitivo, no-original; moderno. Leen-eztako koartoak dira oiek" Gketx Loiola. 

lehengai (Dv, A), lengai. 1. Elemento, componente; materia primigenia. Ezen lehengaiek hartzen dute 

batak bertzearen aldia. Dv Sap 19, 17 (Ker izadiko gaiak, BiblE osagaiek). Orduan madarikatu nituen 

lehengaiak izkanbil madarikuz. Mde Pr 120. Zer-danaren len-gai sua izaki. Zait Plat 34. Ura omen zan izatea 

zuten guzien len-gaia ta azkena. Zait Plat 29. 2. Material(es). Entzun dituenen lehengaiak, edozein 

mailatako lehengaiak, hots bereizkuntzak aurrelari direla, ezagutu eta sailkatu beharko dituela. MEIG VI 131. 

lehengandik (V-arrig, G-goi), lehenganik (L-arcang), lenganik (V-ger-ple-arr-arrig-oroz, R-uzt). Ref.: EI 151. 

Desde antes. v. LEHENDIK. Lenganik ona / egin dau bira bat. Azc PB 255. 

lehenganik. v. lehengandik. 

lehengari, lengari (Lar), lengarri. "Capitán" Lar. Cf. Lar: "Capitanía, lengarista". Ez da egokia ikaslea 

izatea maisua baño bainande obeagokoa, eta soldadua lengarria edo kapitana baño. Kortazar Serm 25 (hay tbn. 

otro ej. de lengarri en la misma pág.). 

lehengau, lengau (G-nav ap. A; Aq 690 (AN)), lehengai (S ap. A), lengai (R ap. A). "A prima noche, 

lengauan" Aq 690. "Lehen gaian (Sc), en las primeras horas de la noche" A. "Primeras horas de la noche" Ib. v. 

gaulehen. 

lehengo (SP, H (+ leengo)), lengo (V, G; Lar, Añ, Dv (G), H). Ref.: A y Etxba Eib (lengo). 1. De antes. 

"Antepasados, lengoak" Lar. "Antiguo, lengoerakoa" Lar y Añ. "Qui est d'avant, précédent" Dv. "Anterior, de 

antes" A. "Esaixozue ba ni lenguakin konforme naizela" Etxba Eib. v. leheneko. Tr. De uso general en los 

dialectos meridionales. Al Norte el primer ej. corresponde a Etcheberri de Ziburu pero no vuelve a documentarse 

hasta mediados del s. XIX. En DFrec hay 242 ejs. de le(h)engo y 21 de lengo. Silverok eta Doridok leengo 

berbaok enzun egian orduan. Lazarraga 1153v. Hatsez ezin asez dago ordean doloretan / lehengo itxurapenik 

eztuela guñetan. EZ Man I 98. Arpegi onen lengo edertasuna non da! Cb Eg II 195. Oraingo pekatubak 

txikarraguak ete dira lengo kristinaubenak baño? Mg CO 231. Lengo bekatuetáik. LE Ong 52r. Leengo 

erakutsijetan esan da geratu da. fB Ic II 238. Lehengo thoki ederrian / habiak egin zituzten. Arch Fab 197. 

Ikusten zituzala gauzaak lenguaz bestera. Ur MarIl 55. Itsasoan du bazka yende gehienak / ez ematen aspaldi 

lehengo arrainak. Hb Esk 133. Haren zainetan lehengo odoletik bada oraino xorta bat. Laph 94. Gu gera iru 

probintzi, / lengo legerik ez utzi. Xe 411. 

(s. XX). Barriro be lengora? Ag Kr 194. Ezkonduta gero ere, lengo lepotik zeukan arrek burua. Ag G 98. 

Konforme bazan lengo itzetan / señalia ateratzeko. EusJok II 64. Eskatzen diogu Jaungoikoari atera gaitzala 


mende. 

546


lengo, oraingo ta geroko gaitzetatik. Inza Azalp 152. Lengoak, Ramuntxo ez bestiak. Alz Ram 92. Au ezta lengo 

Durango. Enb 144. Biba lengo fuero zarrak! Tx B I 50. Lagunak alkar ixtimatuaz / lengo oitura zarrian. Tx B II 

69. Orduan ez da errax berexten lehengo eta erituez gerozko nahasturia. FIr 184. Ez naiz lengoa. Lab EEguna 

86. Ori lengo erdirik jaten ez detala. Ib. 62. Etziok orain lengo konturik. ABar Goi 69. Alaz ere pittin bat / 

bederik lengoz gain / zuen guzion opaz / edango det orain. EA OlBe 92. Guziak lêngo dirala, denak ez daude 

lêngo. Or Poem 539. Bazekin, berriz ere, lengo auzi zaharra berritu bearra zeukala. Etxde JJ 66. Lengo bidetik 

jarraitzen eban. SM Zirik 9. Lehengo bizi hura berriz atzemaiten diat hi baitan. JEtchep 67. Lengoak lengo, zer 

egin digu / aurtengo negu saztarrak? Basarri 129 (v. tbn. lengoak lengo en NEtx EG 1956 (9-10), 84 e infra 

MEIG). Honekin etzoazi aurrera: lehengo lekuan bertan geratzen zara. Arti Tobera 280. Atzera joan zan 

lehengo bidetik. Osk Kurl 145. Lengo aldean asko arindu zitzaion goizeko jaikiera. NEtx LBB 70. Leengo 

agindua [...] indargabetu egin da. Ker He 7, 18 (Ol lengo; Bibl, IBk lehenagoko). Ala dira leengo esanak. 

Berron Kijote 25. Berriro ere lehengo galdera egin behar. MIH 82. Lehengo kontua dugu berriz. MEIG VII 166. 

Artistak, besteak beste eta lehengoak lehengo, bere baitatik ari nahi du. Ib. I 66. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Gy 145. Dv LEd 170. Elzb Po 218. Elsb Fram 179. Zby RIEV 1909, 

227. HU Aurp 153. Arb Igand 30. StPierre 39. Ox 25. JE Ber 57. Barb Leg 69. Iratz 82. Zerb Azk 25. Mde 

HaurB 50. Ardoy SFran 251. Herr 26-1-1967, 1. Mattin 86. Xa Odol 322. 

(Con reduplicación intensiva). Mendiak eztira aldakor, lengo lengoak dagoz. Ag Kr 213. Urteak joan 

jakozanik ezin zeitekean esan, lengo lengoa egoan. Ib. 220. Eriotzara urreratu zanean, Jaungoikoa lengo lengoa 

gelditzen zan. Ag G 205. 

(Con -ko, adnom.). Bertzelakoak ziren lehengoko ostatuak. HU Zez 27. Lengoko gure txekorrak orain / 

batere akatsik bai al du? Uzt Sas 201. 

(Con sust. temporales). Pasado. "Año pasado, lengo urten" Añ. "Lengoaldíen karrazi giñuen, la vez pasada lo 

trajimos" Iz Ulz. Amigo batek enkargatu nau / lengo jai-arratsaldian. EusJok II 87. Igel pasa du lengo astia. 

Ud 51. Lengo urtean lez. Echta Jos 324. Lengo astean zorroztu ditu Manuel Motzak. Ag G 50. Emen irakurriko 

dozubena lengo urte baten Durangon jazo zan. Kk Ab I 70. Eibartik Muxikara lengo barikuan, / zazpi erriojanu 

ekarri nituan. Enb 181. Lengo jai-arrats batian. Tx B I 257. Ain osasuntsu ta sendo agertu zan lengo asteleneanda. 

TAg Uzt 162. Ez neban jakin lengo zapaturarte. Bilbao IpuiB 119. Zerbait asmatzen ari izan giñan lengo 

igandean. NEtx LBB 62. Lengo igandean. Uzt Sas 270. v. tbn. Lengo: Sor Bar 79. AB AmaE 212. Azc PB 349. 

Noe 74. Lek EunD 26. And AUzta 96. Matxain in Mattin 22. 

2. Primero. v. lehenengo. Artean eta literaturan, beraz, molde zaharrez ahaztutzea da lehengo urratsa. 

Txill in Ibiñ Virgil 25. 

- LEHENGOAN, LENGOAN (V, G-azp). Ref.: A Morf 680; Etxba Eib y Elexp Berg (lenguan). El otro día. 

"Lenguan topau neban gizajua dana jausitta" Etxba Eib. "Barkatuidan lenguan esandakua" Elexp Berg. Tr. 

Casi exclusivamente meridional. Ez dozu gomutan lengoan / estutu zinduzan ekatx gaiztoa? AB AmaE 380. 

Parkatuko deustan lengoan gogortxu egin neualako, ezta? Ag AL 75. Gogoan izango dezu, noski, lengoan esan 

nizunaz. Inza Azalp 9. Euzko-batzar bat ein zan / Muxikan lenguan. Enb 172. Neskazar bat tentatzen / asi naiz 

lenguan. Tx B II 26. Lengoan izkribatzen nuen bezela. Txill Let 137. Lenguan [...] zuen taillar ondotik pasau 

nintzuan. SM Zirik 32. Lengoan, bizi-bizi ari ziran elkarrekin Matilde ta Zezili. NEtx LBB 132. Baino lenguan 

ere zakurrek / igorri dute igesi. Mattin in Xa EzinB 95. Lenguan egin nuen / eskapada ederra. Uzt LEG II 308. 

Horri buruz ari ziren lehengoan zenbait neskatxa gazte. MEIG I 171. v. tbn. Lengoan: Echta Jos 201. Noe 120. 

Or SCruz 23. Alz Ram 42. Etxde JJ 146. Bilbao IpuiB 13. Basarri 178. Lek SClar 127. Lenguan: Moc Damu 22. 

Iraola 126. EusJok 45. 

- LEHENGOAN EGON, IRAUN. Estar como antes, permanecer en lo de antes. "Ori oraindik lengoan dago (Gazp)" 

Gte Erd 180. "Lenguan, con la misma idea, en sus trece. Milla bider esplikau arren, arek lenguan 

jarraitzen dau" Elexp Berg. Konfesatuagatik ondutzen ez diranak, leengoan dirauteenak. Mg CC 173. Ni 

Txirrita zalea nazue, ta argatik lengoan nago. Ldi IL 82. Lur, itsaso eta haizeak lehengoan daude eta lehengoan 

egongo aurrera ere. MIH 27. Hitz batek, ingurukoak gehitzen, gutxitzen nahiz aldatzen bazaizkio, ezin 

lehengoan iraun. Ib. 348. Azpiko hutsek lehengoan iraungo badute ere. MEIG III 54. 

- LEHENGO BATEAN (lengo V, G, AN; Añ, Izt). Ref.: A Morf 680; VocZeg 287; Etxba Eib (lengo baten). El 

otro día. "Días pasados, lengo baten" Añ e Izt. "Lengo baten kalian topau neban osatuta" Etxba Eib. Lengo 

batian [...] / maite ninduzun galdetu eta / baietz erantzun zeniran. Bil 52. Asmo onetan, baninoian lengo batean 

Aitz-barrengo Elizara. Ag AL 44. Lengo batian aditzen niyon gizon bati: [...]. Moc Damu 27. Ikusi neban lengo 

baten. Echta Jos 157. Lengo batian Saran izan naiz / Santa Gurutza pasatzen. Tx B II 37. Leengo batean amets 

txar bat egiñik nazute. Ldi IL 63. Lengo batian artu genduan / zure idazki edo karta. BEnb NereA 67. Lengo 

batean eleiza juanda / antxe artu nuen silla. Basarri in Uzt LEG II 12. Lehengo batean esan nizuenez. MEIG IV 

73. v. tbn. Lengo b.: Xe 263. Iraola 58. EusJok 121. EA OlBe 109. Etxde JJ 148. Bilbao IpuiB 250. 

- LEHENGO DENBOR(ET)AN. En otro tiempo. Lengo denporetan Elizak ematen zituan kastigu ta 

penitenziak. Mg CC 153. Abere-mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea bazuten / toki guzietan. It Fab 57. 

Lengo denboretan izaten zan bi errialian [legatz] arrua. Sor Bar 66. Lehengo denboretan / ez zela deus onik. 

Zby RIEV 1909, 107. Lengo denboretan diputadua izandu zen beste gizon bat. Goñi 89. Lehengo denboretan 


mende. 

547


izan baita enperadore bat guziz aipatua. StPierre 25. Oiartzun ontan lengo denboran / arrikariyak izana. Tx B I 

181. Lehengo denboretan hori ardura gertatu baititake. Ardoy SFran 10. v. tbn. Lengo d. Echag 42. Probintzi 

maite, aldatu zera, / zu lengo denboretatik. Basarri 173. 

- LEHENGO EGUN BATEAN, LEHENGO EGUNEAN. v. 1 egun. 

- LEHENGOEN GAIN. Además de los de antes. v. LEHENAZ GAIN. Bagenituen lehen euskaraz sasijakintsuak, 

sasi-letraduak eta [...] sasi-kumeak; orain, berriz, lehengoen gain, sasi-absolutuak, sasi-helburuak 

[...]. MIH 337. 

- LEHENGOEZ GAINERA. Además de los de antes. v. LEHENAZ GAINERA. Neronek lehengoez gainera 

[tatxa] aski eta gehiegi erantsi diodalako. MIH 212. Istilu larriak ikusi beharrean gara, lehengoez gainera. 

MEIG IX 24. 

- LEHENGO URTE BATEAN. "Lengurte baten, hace unos años pasados (V)" DRA. 

- LEHENGOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Ots egiten dit, ots eme, kutun, / lengoxe deia ber-bera. 

EA OlBe 108. 

- LEHENGOTZ. Por primera vez. Guk elgar ikusirik lehengotz, nik uste, / aurten beteko ditu bederatzi urte. 

Xa Odol 118. 

lehengoratu (Vc, Gc ap. A), lengoratu. Restablecer(se); volver a la situación de antes. v. leheneratu, 

lehengotaratu. Elias egiaz etorriko da eta lengoratuko ditu gauza guztiak. Ur Mt (G) 17, 11 (Ol berriztu, Ker 

barritu, BiblE eraberritu). Bere izaera, nola itzuliko diogu Euskalerriari? Euskal-oiturak lengoratuz. Mok EEs 

1924, 108. Oro / lêngoraturik, / begiak ez du yotzen / urdin baztergabea / besterik. Ldi BB 44. Aberria 

lengoratu, gizon bikaiñen orrek! Zait Sof 58. Zauri guzitik sendatu nauna ta bular erauzia lengoratu didana. Or 

MB 863. Errian zoriona lengoratu. Zait Plat 8. Jobek bere adiskideen alde otoitz egin ebanean, Jaunak Job 

leengoratu egin eban. Ker Iob 42, 10 (Ol lengoratu). Zein gora zegon Euskalerria / ondo dakian aitona, / olaxe 

dago berantetsiten / lengoratzeko mugona, / edatzen ur-eriona (llanto). Atutxa Mugarra (ap. DRA). Restaurar. 

Aurten berrogei ta amar urte eliza berritu eta lengoratu zan. ZArg 1954, 98. 

lehengoratze. Restablecimiento. Lerroa, bere inguruketa itzalgarri, lehengoratze]n[ geldigabeko, 

kuxkurtze eta irtenekin, bere baitako bakar-istilua da. "Sus retornos constantes". MEIG IX 125 (en colab. con 

NEtx). 

lehengotar, lengotar, lengoztar (AN-gip). "Lengoztarrak, antepasados" (AN-gip). Zoriduna ixkanbillan 

bizi ezik / (lengotar aiek bezela) / zillar-naiak utzi ta etxeko lurra / bere beiez lantzen duna! Or JBDei 1919, 253. 

Olioa ta beste edari ta jaki asko eskeintzen ziozkaten lengotar aiek Jainkoari. Ib. 364. 

lehengotaratu, lengotaratu. Restablecer. v. lehengoratu. Gurdiaren ardatza estuagotzeko gurtorraziak 

ipini oi ziranez, Platonek bere Erria lengotaratzeko gainziriak eta orpo-ziriak ezarri bear zituen. Zait Plat 36. 

lehengusatu. "Estrenar, lengusatu" Lar. 

lehengusina, lengusina (V, AN-5vill; VocB), lengusine (B), lenkusiña (Lcc, Mic, Añ (V)), lengosiña, 

lengusi(a) (AN-larr-5vill-araq-ulz-erro, Ae), lenguseña. Ref.: VocPir 173; A (lengusiña); Echaide Nav 225; Iz 

Ulz (lengusía), UrrAnz (léngusua); Etxba Eib (lengusiñia); Izeta BHizt (lengusine); Elexp Berg (lengusiña). 

Prima. Tr. Documentado en autores vizcaínos (variantes con -n-) y alto-navarros (variantes sin -n-). S. 

Tiagoren ama izanze Ama Birjinaren lengusia. SermAN 3v. Isabel zeure lenkusinia / dago mirariz beterik. Urqz 

78s. Zeintzuk dira Santa Isabel bere lenkusiniak esaeutsazanak? CrIc 177. Ama Birjinarén bisita bere lengúsia 

S. Isabelengána. LE Doc 148. Bere lengusina Marija Santisimia. Astar II 270. Yainkoaz seindun zeu zoaz, Ama, 

lengusiñea ikusten. Añ EL 2 232. Zure lenkusiña Isabel. Añ LauEv 176. Maria Santisimen bisite bere lengusi 

Santa Isabeli. CatUlz 61 (Ezale 1897, 212b lengosiñea, KIkV 107 lenguseñari). Masimaren lengusiña baten 

alabea. Echta Jos 184. Iloba txikia det berau, lengusina baten semea. A Ardi 10. [Amaren] lengusia Maria 

Kleofe. Inza Azalp 70. Liburua irakurri nahi duala esan dio Patxiri moja joateko dagon lengusiña batek. Osk 

Kurl 154. v. tbn. Lengusiña: EE 1881a, 125. Bilbao IpuiB 172. "Lengusiña txikixa, prima segunda o tercera" 

Elexp Berg. 

lehengusu (Ae; Ht VocGr 343), lengusu (V, G, AN, B, Ae; Lar, Añ, VocB), lengosu, lenkusu (V-och; Mic 8v, 

Añ), lenguso (AN-ulz), lenguse (AN-erro). Ref.: VocPir 172; A (lengusu, lenkusu); Echaide Nav 224; Iz Ulz, 

To, Als y UrrAnz (lengusu); Etxba Eib y Elexp Berg (lengusu); CEEN 1970, 359; Gte Erd 211. Primo, prima. 

Tr. Documentado en Leiçarraga y en la tradición meridional. En DFrec hay 14 ejs. de lehengusu y 11 de 

lengusu. Saluta ezazue Herodion ene lehen gusua. "Cousin". Lç Rom 16, 11 (He kusiña, TB, Dv, Ol, BiblE 

a(ha)ide). Nere amari bialzen diot orai nere lengu]a[suarekin birreun zorzi errealako. ConTAV 5.2.9, 138. Bere 


mende.


lengusu batek asko alegin egin zuen. Cb Eg II 185. San Juan Batista Zeure lenkusuk baziñoan etzala duin 

askatuteko Zeure oñetako lokarria. Añ EL 1 156. Zure lengúsua Isabel. LE Doc 147. Eziñ ezkondu ditezke 

elkarrekin senideak, lengusu, bestengusu eta erengusuak. AA I 560. Aserraturik batzuk bestiakaz, etxadi edo 

familijak familijakaz, aidiak aidiakaz, leengusubak lengusubakaz. Astar II 27. Bere lengusu Isabeli ikusi bat 

emateko asmoa. Lard 364. Batxin lengosuak bere beiñ baiño sarriago esan eutsan. A BGuzur 118 (147 

lengusua). Lengusu biak ziran ikusgarriak, baño batez ere Malentxo. Ag G 169 (335 lengusoak). Nere lengusu 

Xixili ezagutzera. Alz Txib 94. Lengusuari len-bai-len erantzun nai nioke. A Ardi 35. Loba, le[n]gusu ta 

laugarren edo boskarren mallako senide gustijak. Kk Ab I 29. Kornubitarren lehengusu diren bretoinen 

aurrean. Mde Pr 261. Egun zure lehengusuaren semea ezkontzen da. Arti Ipuin 83. Zuk diozunez nere amakin / 

lengusu egiten zerade. Uzt LEG I 188. Egilearen arrebari, lehengusuari nahiz izter-lehengusuari halako batean 

entzunak. MEIG II 130. 

v. tbn. Lengusu: Gco I 458. Echag 225. CartAnd 375. Izt C 477. Aran SIgn 83. PE 64. Sor Gabon 57. ArgiDL 

127. Or SCruz 18. Enb 41. Lab EEguna 65. Ir YKBiz 192. Balad 44. JAIraz Bizia 38. Etxde JJ 203. NEtx Antz 

143. Erkiag Arran 19. Zait Plat 7. Osk Kurl 113. Alzola Atalak 108. Berron Kijote 130. Lenkusu: AB AmaE 454. 

Lengosu: A EY III 134. 

"Lenguz! expresión corriente entre chiquillos para llamar a sus íntimos amigos o algo parientes" Ort Oroig 

voc. Lenguz... pelleka agarrako-tsagu? Ort Oroig 105. 

- BIGARREN LEHENGUSU. Primo segundo. "Bigarren lengusuak (AN-5vill, B)" Gte Erd 211. Jesu 

Kristoren bigarren lengusu. SermAN 3v. Nere aitonaren bigarren lengusua. And AUzta 74. 

- IZTER-LEHENGUSU. v. izter. 

- LEHENGUSU ALDEKO. "Lengusu aldeko (G-azp-to-bet), primo carnal" A. 

- LEHENGUSU-LEHENGUSINA. "Lengusu-lengusiñak (Vc), los primos de ambos sexos" A. Nola dan aita 

seme, ama alaba, neba arreba, lenkusu lenkusina [...] edo onela aide berezkuen artekua. CrIc 171. Lengosulengosiñatzat 

daukadaz. A Ezale 1897, 298b. Anai-arrebak, ixeko-osabak, lengusu-lengusiñak. Zam RIEV 1907, 

425. 

- LEHENGUSU PROPIO (G-azp). Primo carnal. Migel motxaren lengusu propiyua. Iraola 137. 

- LEHENGUSU TXIKI (len- V-arr-gip, G). Ref.: A, Iz To, Etxba Eib y Elexp Berg (lengusu tx.); Gte Erd 211. 

"Segundo primo" A. "Primos en segundo y tercer grado. Istar lengusuak eta lengusu-txikixak dittugu erri artan" 

Etxba Eib. 

- LEHENGUSU HUR. "Lengusu urra (G-azp), primo carnal" A. 

lehengusutxo, lengusutxo. Dim. de lehengusu. Egun on, lengusutxo. NEtx Antz 139. Lengusutxo --diotsa 

Fortunatori-- oso mutiko argia ator. Ib. 142. 

lehenik (L, BN, S; SP, Urt Gram 413, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), lenik (AN-ulz; H), leinik. Ref.: A; A Apend 

(lenik); Lrq; Gte Erd 211. 1. Primeramente. "Lehenik iraul zazu lurra, commencez par labourer la terre. Ikhus 

dezagun lehenik zer erranen duen, voyons d'abord ce qu'il dira" Dv. "D'abord" Lrq. Tr. De uso general en los 

dialectos orientales; entre los occidentales, antes del s. XX, se encuentra en Ubillos, Aguirre de Asteasu y 

Beovide. En DFrec hay 152 ejs. de lehenik, de los que 127 son meridionales. Hitz haur manifestatu ukhan du 

lehenik bisionez eta rebelazionez. Lç Ins G 1r. Bear da leenik konsideratu zer egin bear den. Ber Trat 26r. Ene 

aitak ohoratu beharko dik lehenik, / gero haren ondoan nik. EZ Man I 29. Lehenik hiltzen da haurtasuna. Ax 62s 

(V 41). Iar zaite zerori bakean lehenik. SP Imit II 3, 1 (Mst, Ip lehenik; Ch behindik behiñ, Ol lenbizi). Asiko da 

esaten lenik zenzatzeko esan behar zukena. Mb IArg I 84. Egin zaitez lenik kristio óna. LE Prog 118. Lehenik 

hemen berean, / gero eternitatean. Monho 82. Iseia zite lehenik / amurioz irabaztera. Xarlem 78. Ez degu ezer 

ere egiñ bear [...] lenik begiratu bage zer nai duan gure Jaun onak. AA III 620. Zergatik erraiten duzu lehenik 

"Aita Gurea Zeruetan zarena"? CatLuz 16 (CatB 37, CatAe 36 lenik, CatR 37 leinik, Legaz 22 lehenik). Salba 

zazu lehenik zure arima. Jaur 127. Kristo hasi zen lehenik egiten, gero erraten. Hb Egia 66. Zeren lehenik agertü 

da artzañer? CatS 97. Nola prestatu bear du komekatzeko? Lehenik konfesatuz. Legaz 44. Erran ziozkan lehenik 

solhasik eztienak. Jnn SBi 152. Aalguziak egiteko leenik etxe barnetik. FIr 139. Gako-xilotik behatzen du lehenik. 

Barb Leg 136. Leenik atera zak ire begitik abea. Ir YKBiz 136. Lênik, tipulaz igurtzi. Or Eus 390. Mendi santu 

batera / joko degu lenik. SMitx Aranz 50. Leenik begiraldi bat eman bear dut emen. Izeta DirG 30. Lehenik, 

onako au esan genduan: [...]. Vill Jaink 176. Ostatu bila hasi ziren lehenik. Ardoy SFran 228. Atera dezagun 

lehenik bekatuen kontu garbia. MIH 281. 

v. tbn. (Sólo para autores guipuzcoanos y vizcaínos): Etxde JJ 162. Osk Kurl 97. Or in Gazt MusIx 16. Lenik: Ub 

59. Bv AsL 76. Ldi IL 74. Goen Y 1934, 94. Zait Plat 112. MAtx Gazt 91. 

(Dv, H). En primer lugar, primero. "Zein ohartu da lehenik? Qui s'en est aperçu le premier?" Dv. Ni lehenik 

eta gero amoros oro galdu da. E 223. Lehenik apostoluak, gero profeták, herenean doktorak. Lç 1 Cor 12, 28 

(He, Dv lehenbizikorik, TB behin, Ker leenen, BiblE lehenengo). Lehenik iaikitzen ziñen / eta etziten azkenik. EZ 

Noel 152. Mahaian iartzean etzarela lehenik iarriko, [...] edatean eztuzula lehenik edanen. Ax 257 (V 171). 

Beha lehenik, minza azkenik. O Pr 79. Hiri hartara lehenik yoan zirenak. Lg II 207. Iten badá deus, bérla 


mende.


erráten, ta gloria nork leník. LE Prog 110. Zato, zu, tximinoa, minza zaite lehenik. Arch Fab 181. Diputazionia / 

pasatu zen lehenik. Bordel 184. Nor eta zer zen bortuan lehenik saindutu zena. Jnn SBi 115. Lehenik erortzen da 

mintzaia. Arb Igand 46. Jesu-Kristok bere odolaz behar baitzuen ideki [zerua], eta bera lehenik han sarthu. 

CatJauf 61. Goizetan lehenik jaikia. JE Bur 65. Nork lenik irria zabaldu. Or Mi 21. Mozkor esan bear neri! / I 

baietz lênik erori! Or Eus 171. Pasa zite lehenik! Lf Murtuts 31. Iainkoa lenik. Or QA 186. Hauxe da zutaz / 

lehenik entzun duguna. Mattin 79. Geurok lehenik garela. MIH 96. v. tbn. Tt Onsa 113. Jaur 150. Elsb Fram 

111. Zby RIEV 1908, 606. 

2. Por primera vez. Egun hunekin Testamentu berria heuskaraz lehenik inprimitzen akabatu. Lç Cal a 7r. 

3. De antes, previamente. "Previsión, lenik, lendanik ikustea" Lar. "Lenik oinera (V), de antes ahora" A Apend. 

v. LEHENDIK. Etzaio bertzeri jarraikiko munduan lehenik egin zaionari baizen. SP Phil 49. Ongi zekian 

Garazik lênik / illeta-jantzia zer zan. "De antemano". Or Eus 407. Lenik genekinari ezer etzitzaion peit. Zait Sof 

92. Ereiten duzuna ez da ernetzen, lenik il ez baledi. Or QA 200. Antes (que). Zü beno lehenik banian 

besterik / maiterik, / fidelik. ChantP 56. 

4. Desde el principio. "A primo, lehénik, lehenikan, lehen lehénik" Urt I 8. 

- LEHENENIK. En primer lugar. Ura da ontziko gaisoak itsasorakoan lenenik billatzen duten [gauza]. Mb 

IArg II 278. Bera lenenik eta gero beste guziak belaunikaturik. Ib. 312. 

- LEHENIK ETA BEHIN. Primeramente. v. LEHEN ETA BEHIN. Lehenik eta behin Alarcos-en bitartez 

eskura nituen espektrogramak. MEIG VI 138. 

- LEHENIK ETA BIZIRIK (H (s.v. lehenbizi)). Primeramente. v. lehenbizi. [Jinkoaren beldurrak] lehenik eta 

bizirik Jinkoa beitako esparanza azkartzen eta altxatzen dizi. AR 410. 

- LEHENIK JAIO (Añ), LENIJAIO (Lar). Primogénito. v. premu. Nagusiena, lenijaio edo primua gure Luis 

izan zan. Cb Just 22. Badugu anaia bat leni-jaioa. LE-Fag. Ondorengo semeai aitona lenagokoen batena 

[izengoitia] ezarritzea, bakarrik lenijaioa edo maiorazkoa aitarenarekiñ gelditzen zala. Aran SIgn 4. Orra, 

bada, doi-doi, nik bear dedan argia, argi guzien lenik-jaioa. Lar SAgust 4. 

- LEHENIK JAIOTZE, LENIJAIOTZE (Lar, H). "Primogenitura" Lar. 

- LEHENIK LEHEN. "Cuanto antes, sin correlativo, len bait len [...], lenik len" Añ. 

- LEHENIK SORTU. Primogénito. v. lehensortu. Amek bere ume lehenik sorthuez Jinkoari ber tenpluan 

egiten zioten ofrimendua. Mih 95. Urthubiako seme, lehenik sorthua, / hartakotz izatu da bizkonde deithua. Hb 

Esk 125. 

lehenik-ikuste, lenik-ikuste (Lar). "Previsión, lenik, lendanik ikustea" Lar. Lenik-ikustea, mesedeak edo 

kalteak igarten dituzana. Itz Azald 182. 

lehenikusi. "Antever, lenikusi" Lar. 

lehenikuskera, lenikuskera (Lar). Previsión. Ikuseraziko du lenikuskeraren garaipena Donzella zurretan. 

Otag EE 1884a, 309. 

lehenirudetu, lenirudetu (Lar), leniduritu (H, s.v. lenen). Prefigurar. 

lehen-hizki, lenizki. (Letra) inicial. Bakoitzari gure ilobaren lenizki (iniciales) andi ta gorri-gorriak 

ezartzea nai nuke. A Ardi 76. 

lehen-jaio (len- Añ), lehenen-jaio. Primogénito. v. lehensortu. Hura denzát lehen iaioa anhitz anaieren 

artean. Lç Rom 8, 28 (He lehen jaioa, TB, Dv lehensorthua, Ol lena, Ker len-semea, BiblE lehenseme). Autuko 

dot semeen artian lenen jaijua. Mg PAb 108. Krutzeaz ziñatu zituan etxe ez beste guztietako seme len-jaio nagusi 

guztiak gau baten il zirian. Añ MisE 10. Esauren gozagaitzkeriak atsekabe andia ematen bazioten ere, lenenjaioa 

zalako, onengana etziñagoa zan. Lard 31. Ona zergatik aur lenen jaiuari ipiñi zioten izena Klara. Bv AsL 

90. Itto zittuan aingeru iltzaleak Egiptoko lenen jaio guziak. Inza Azalp 42. 

lehen-jaiotasun. Primogenitura. Esau bezala, zeiñek otruntza batentzat saldu izan baitzuen bere lehen 

jaiotasuneko zuzena. He He 12, 16 (Lç lehen sortzezko primezá, TB primantzako zuzena, Dv premutasuna, Ol 

oñordetza, IBk, IBe lehensemetza). 

lehenka. (Adv.). 1. "Lehenka haritzea ou ibiltzea, chercher à se dépasser mutuellement en chemin" Dv. 2. 

(Precedido de argi, ref. a las primeras horas del día). Cf. goizlehen, gaulehen. Argi lehenka, egizu 

meditazionea, erran ofizioa, egin irakurtzapena, iragan arrosarioa, uzten bazaituzte. Prop 1912, 199 (ap. DRA). 

- ZEIN LEHENKA. v. zein. 


mende. 

550


lehenkagarri. "(BN, S), préférable, digne de préférence" H. 

lehenkakizun. "Qui doit être préféré, pris, choisi de préférence" H. 

lehenkari. Precursor. Lênkari miñagorik ezpaitu geroak: / iñara-kabi zârrok, urtero beteak. Ldi UO 56. 

lehenkatu (L?, BN? ap. A; Ht VocGr 407, Dv, H (BN, S)), lenkatu (Lar Sup H). 1. Preferir. 2. Preceder. 

Ene ondotik ethortzen dena lehenkatua zaut, ezen ni bano lehen zen. TB Io 1, 15 (He ni baino lehen da, LE 

ene alzinean paratua da, Ol aurrena yarri). 

lehenkiro, lenkiro (Lar H). "Primariamente" Lar. Harriet recoge tbn. lenki citando a Larramendi, pero no 

lo encontramos en éste. 

lehenkuntza (Ht VocGr 404, H), lenkuntza (Lar Sup H). Preferencia. "Lehenkuntza ematea, eramatea, 

donner le choix, la préférence, obtenir (emporter) la préférence" H. Ikhustate sobra dut haren argientzat 

eztiezotedantzat eman lehe[n]kuntza nere-neren gainean. Birjin 62. Haren gainean lehenkuntza edo preferentzia 

ematea kreatura ezjeus bati. Dh 135. Duda gabe merezi du preferentzia edo lehen[k]untza debruaren gainean. 

Ib. 187. 

lehenkusi (L-sar, BN-baig; Dv, H), lehenkusin (-siñ Urt II 48, H), lehenkuxina (L-côte). Ref.: A (lehenkuxina); 

Echaide Nav 224; Satr CEEN 1969, 182. "Cousin germain" Dv. "Primo hermano" A. "Primo hermano, de 

cualquier sexo" Satr CEEN 1969, 182. v. lehengusu. Ene lehen kusia / Kadet Bordaxuri (1815). Balad 215. 

Hainbertze lehen kusi ta hiru izeba. Xa Odol 230. 

lehenmen, lenmen (Lar). 1. Elemento. Lenmenak suaren beroaz izanen dire ez deustuak, eta lurra eta 

hartan diren obra guziak osoki erreko dire. TB 2 Petr 3, 10 (Lç, He elementak, Dv gauzen geiak, Ol lugaiak, Ker 

izakaiak). Lan guzietan miragarria, ala itsasoan nola leorrean, ala lenmenak menderatzen [...] nola bere antuste 

guziak azpiratzen. Etxeg EE 1892a, 364. 2. Principio, punto de partida. Utziz hitza zoinek irakhasten baititu 

giristinotasuneko lenmenak, izan gaiten ekharriak bethetasunarat. TB He 6, 1 (Lç hatse emaiten duen hitza, Ker 

leenengo ezaguerea). 

lehenpizte, lenpizte (Lar H (lenpista)). "Historia" Lar. Cf. Lar: "Historiar, lenpiztu". 

lehenseme, lenseme (R-uzt ap. A), lenenseme. "Primogénito" A. v. lehensortu, premu. Etzezan hura 

ezagut bere lehen semeaz erdi zedino. Lç Mt 1, 25 (Ip lehen semiaz; He seme lehenbizi jaioaz, SalabBN seme 

primu, Dv lehensorthuaz, Samper lenbiziko semea). Len seme Joseph berekin zuen denboran. Mb IArg I 233. 

Lehen semea bethiko burdinetarat yoan. Hb Egia 27. Beretzat nahi zuela familia guzietako lehen semea. Jnn SBi 

40. Len-seme yaioberriari pozikaraz ugatza ematen ari delarik? Or Mi 124. Lenseme izaki. Zait Sof 142. 

Segurako Santxo Lardizabalen lenen semea. Etxde AlosT 69. Lenen-semearen jaiotza zala-ta. Etxde JJ 107. 

Lope Leonen eta Ines Varelaren len-semea. Gazt MusIx 57. Zure leensemea nozu ni. Ker Gen 27, 19 (Ol 

lensemea). Hi othe hiz nihauren lehen semea? Balad 65. Berari lehenseme izateagatik zegokion oinordekotza 

ukatu egin zuen. PPer Harrip 112. Semea senide askoren artean lehenseme izan zedin. BiblE Rom 8, 29 (Ker 

len-seme). v. tbn. Lenseme: Bera EEs 1914, 85. Ol Gen 10, 15. Iñigo santu Loiolakoa, / euskal-semetan 

lenseme. SMitx Aranz 160. 

- LEHEN-SEMEZKO. Primogenitura. v. lehensemetasun, premutasun. Ark galarazi baitzion Esauri lensemezkoa. 

Or Aitork 168. 

lehensemetasun. Primogenitura. v. premutasun. Seme ori dau bere gizontzaroko asikiña, eta orrexena da 

leensemetasuna. Ker Deut 21, 17 (Dv premutasuna, Ol oñordekotza, BiblE lehenseme eskubidea). 

lehensemetza. Primogenitura, condición de primogénito. v. premutasun. Heure lehensemetzaeskubidearen 

truke emango diat. BiblE Gen 25, 31. Honela gutxietsi zuen Esauk bere lehensemetza-eskubidea. 

Ib. 25, 33 (Urt primutasun zuzena, Ur lenbizitasunaren eskubideak, Dv premutasuna, Bibl primantza, Ol 

oñordetza, Ker oiñordetzako eskubideak). 

lehensortu (Dv, A), lensortu. Primogénito. Cf. Lç He 12, 16: Esau bezala, zeinek bianda batetan sal 


mende. 

551


baitzezan bere lehen sortzezko primezá (Dv premutasuna, BiblE lehensemetza). v. premu. Deitzen da anhitz 

anaieren arteko lehen sorthua. Lç Ins C 3v. Lehen sorthuak desegiten zituenak hek hunki ez litzanzát. Lç He 11, 

28 (TB, Dv lehensorthuak; He lehen jaioak, BiblE lehensemeak) Bere lehen sorthiak bizirik begiratü. Bp II 103. 

Ismaelen lehen sorthua, Nebajoth. Urt Gen 25, 13. Zoinek manatzen baizien lehen sorthien Jinkuari oferitzia. 

CatLan 39. Zuñ beita jakile leiala, hiletarik lehen sorthia eta lürreko erregen gehiena. Ip Apoc 1, 5 (Dv 

lehensorthua). Hil-arazi zituen ejiptoarretarik lehensorthu guziak. CatJauf 26. Arek bere seme len-sortua yaio 

zuen arte. Ir YKBiz 20. Legiak nahi baitzian lehen sorthü haurrak han ohereska litian. Bp II 103. 

lehentaka. Concurso. Traktür lehentaka bat izan da. Herr 1-10-1959, 3. 

- LEHENTAKAZ (S ap. A; H (S)). "À qui mieux mieux, à l'envi l'un de l'autre, au plus courir. Lehentakaz laxter 

egin dizie" H. "A porfía de quién será el primero" A. Aizia eta eubria lehentakaz hasi beitziren. SGrat 23. 

- ZEIN-LEHENTAKA. v. zein. 

lehentari. Primicia. Gu ere, ditugunak izpirituaren lehentariak, [...] hatsbeherapenetan gaude. TB Rom 8, 

23 (He primeziak, Dv pikainak, BiblE lehen-dohain). 

lehentasun (SP, Ht VocGr 327, H), lentasun (V ap. A Añ; H), lehentarzun (Arch ap. DRA), lelentasun (H). 

1. Primogenitura; condición de primero. "Primauté, aînesse. Lehentasuneko zuzena, droit d'aînesse" SP. "Droit 

d'aînesse" H. Esau alferrak galdu zuen bere lehentasuna, zeren nahiago izatu zuen hartu, ezen ez bilhatu. Ax 

43 (V 27). v. tbn. ES 184. Heguyren primus horrek Etxeberriren berritasuna eta are lehentasuna adierazi nahi 

duela. MEIG IV 119. Lehentasuna ygara-ri opa dio behinik behin. MEIG VI 189. 2. (Urt I 151, Ht VocGr 328, 

Lar). "Antigüedad" Lar. "Lentasun, anterioridad" A. 3. (Dv, H), lentasun (Añ, H), lenentasun. Primacía. 

"Primauté, priorité, préséance" Dv (que cita a He). "Primauté, prééminence" H. Haren lehentasunekoaren 

pribilegioa seinalatu izan baitzen argian. SP POB 52. Gizon ongi sorthuak ez dire trikatzen lehentasunak, 

agurrak, herrunkak izan beharrezko lehia ttipi horietan. He Phil 204 (SP 202 ohoreen graduetako 

nahaskerietan). Ethorkiz, hirurak noble, lehentasunik ez dute. Rob (ap. H). Izkribatu zeban España ta 

Franziaren lenentasun edo prezedenziaren gañeko ilkuskaia. Izt C 467. Erromako Aita Santuen fede, aitormen 

eta lenentasunean. Aran SIgn 7. Atenai-k galdua zuen lehentasuna dagoeneko, eta Alexanderi-k etzuen oraindik 

bere lenengo maila atzeman. Zait Plat 16. 4. (L, BN, S ap. A; H). "Préférence, choix par lequel une chose est 

mise avant une autre. Bien artean zoini eman lehentasuna?" H. "Prioridad" A. En DFrec hay 24 ejs. de 

lehentasun, meridionales. 

lehentiraitz, lentiraitz (Lar H (s.v. lenen)). "Reprobación" Lar. Cf. tbn. Lar: "Reprobar Dios desde ab 

aeterno, lentiraitzi". 

lehentsu, lensu. 1. Un poco antes, hace poco. Eramaten bada arako prestatu bage edo gobadan ta lisiban 

berotu ta beratu baño len [...] geldituko da lensu bezala. Mb IArg I 279. Sargoriak esnea mozten baldin badie 

lentsu bezela. "Nuper". Ibiñ Virgil 40. 2. (L, BN ap. A Dv). "El que es casi el primero. Lehentsuetarik goan 

zen Ameriketara, fue de los primeros a las Américas. Urthearen lehentsutik, desde principios del año" A. 

Hazilaren lehentsuan jautsi zen Zanzianerat. Laph 228. 

lehentxa (BN-baig, S; Foix ap. Lh). Ref.: A Apend; Lh. 1. Primicia. "Primera cría de una vaca (BN-baig)" A 

Apend. v. lehenbizi (4). Gero lehen haurrak behar beitzian Jinkoari eman, lehentxa güziek bezala, erosi 

behar zien haurra bost diharü phezarentako. Ip Hil 111. Horik erosirik izan dira gizunetarik lehentxak 

Jinkuarentako eta axuriarentako. Ip Apoc 14, 4 (Lç primizia, TB lenbiziak, Ur (V, G) lenenak, Dv pikain, Echn 

primiziatzat, Bibl, BiblE lehen fruitu). 2. (S ap. Lh y Lrq). Primeriza. "(Foix), bête qui a eu son premier petit" 

Lh. "Bête qui met bas pour la première fois" Lrq. Azkue da "Lehertxa (BN), vaca que ha parido por primera 

vez", quizá errata por lehentxa. Txerri lentxak, ankak aiñe ume aski ditu (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1346. 

"Oveja de dos años" A Apend. 

lehentxo, lentxo, lentxu. Dim. de lehen. Lentxo edo geroago arkituko duk merezi duanarekin. Apaol 77. 

Lentxu maite ninduben munduko gustijak. Laux BBa 56. Donosti lêntxo zuzen dalarik, / Urgull-dik oiu bizkorra. 

Or Eus 396. 

- LEHENTXOAGO (len- V ap. A (s.v. lentxeago); Añ), LENTXUAGO (V-gip ap. Elexp Berg), LENXUAGO 

(Dv (V)). Un poco antes. "Un peu plus tôt" Dv. "Lentxuao esan baostan eingo najuan" Elexp Berg. v. 

LEHENXEAGO. Ill baño lentxuago. Ur Dial 98 (It lentxeago). Lotara baiño lentxuago. Ag AL 60. Emakuma 

batek lentxoago esan deustana. Echta Jos 183. Lentxoago garraxika zebiltzanak. Ag G 101. Ez orain ezta 

lentxuago ere. Lek SClar 115. Leentxoago, arratsaldean Elutzetako jan-edanean izan zituen irri ta barre 


mende. 

552


alaitsuetan. Erkiag Arran 130. En DFrec hay 12 ejs. de lehentxoago y 1 de lentxoago, todos ellos meridionales. 

v. tbn. Lentxoago: A Ardi 51. Eguzk GizAuz 69. Lentxuago: A BeinB 51. Kk Ab II 164. Bilbao IpuiB 144. 

- LEHENTXOAGOAN (G-azp). Hace un rato. 

- LEHENTXOAN. "Lentxuan, hace bastante. Or, lentxuan izan zan Bergatik autopistia ein bia zeben zaratia" 

Elexp Berg. 

lehentze (S ap. A; H (S)). 1. Por primera vez. "Lehentze jin da (S), ha venido por la primera vez" A. v. 

LEHENENGOZ. Lehentze jin zenian gure herriala. SGrat 17. Diala ehün eta hamabost urthe inprimatü 

zütien, lehentze eta berhez, hamabi Noel. UNLilia 2. Nurk erranen zin biharamenian, Allandek bere bizikoz 

lehentze lasto jan behar zila! GH 1926, 469. Xamar üztüpa berria, lehentze suiñian. GH 1930, 418. Lehentze 

dela holako lan mota bat züberotarrez agertzen azpimarratü behar da. Herr 18-9-1997, 5. 2. Primacía. 

Lehen da Bikariateko Misioneen herronkan, bainan misioneak galdu dituenak kondatuz. Lehentze 

auhendagarria! Prop 1909, 131. 

lehenxoño. v. LEHENXEAGOÑO, s.v. lehenago. 

1 leher (AN-5vill, L, BN-baig; Dv, H), ler (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz (ler); Gte Erd 39. 1. "En extrême 

abondance, à foison, litm., à crever. Leher ian dut, j'ai mangé à en crever, avec excès, énormément" H. "Mucho, 

en abundancia. Arbolek leher badute, ihaurri dira (BN-baig), los árboles tienen (fruto) en abundancia, están 

repletos" A. "Mucho. Ler ibilli naiz" Asp Leiz. "Orrek balio du ori egiteko (G-azp), leher balio du laneko (AN- 

5vill)" Gte Erd 39. (Precedido de instr.). "Emaztekiz leher bazen" Dv. "Aurten bada sagarrez leher, il y a cette 

année des pommes à foison" H. Heien ebaslez eta / xahutzailez leher, / lehengo jabeeri / dire orai aiher. Zby 

RIEV 1908, 768. Euriz ler egin omen zuen; ala ere eguraldi txarrak etzuen batere ikaratu baztandar iendea. 

Izeta ZArg 1957 (43-44), 314. 2. (H), ler (V, G, L, R ap. A). "Action de crever. Othuruntza hunek eginaraziko 

daukun leherrak ez gaitu hilen" H. "Reventón" A. 3. lear (V-ger ap. A). "Cansancio grande" A. 4. ler. 

(Adv.). A punto de reventar. Beltrani biotza ler jarri zion. Etxde AlosT 53. 

- AHALAK ETA LEHERRAK EGIN. Esforzarse duramente. v. LEHERRENAK EGIN. Lur ori lantzeko alak 

eta lerrak egin ta gero, gari arloa erein dau. Eguzk GizAuz 52. Ezta iñoiz ez lako alak eta lerrak egin zitualako 

ere. Erkiag Arran 65. Alak eta lerrak egin ostean. Ib. 79. 

- LEHER BAIETZ. "Formule de serment déprécative. Leher baietz, je vous jure que oui" Lh. 

- LEHER EDO ZAPARTA. Cueste lo que cueste. "Ler edo zaparta, lan kau bear dugu egin (R-uzt), sea que 

reventemos, sea que estallemos, [...]" A. "Ler edo zaparta, cueste lo que cueste (Sal, R-uzt)" A EY III 267. v. 

LEHER ETA ZAPART (b). 

- LEHER EGIN. v. leher egin. 

- LEHER ETA ZAPART. a) Con toda intensidad. "Leher eta zapart ari du euria (B)" Gte Erd 111. Aldi 

artantsu erriaren gorrotoak ler eta zapart eztanda egin zuen. Zait Plat 13. 

b) A cualquier precio. "Quoi qu'il en puisse coûter, à tout prix, [...] leher eta zapart" Herr 14-1-1960, 4. v. 

LEHER EDO ZAPARTA. 

- LEHER ETA ZAPART EGIN. v. leher egin. 

- LEHER ETA ZART EGIN. v. leher egin. 

- LEHER-EZTANDA EGIN. v. leher egin. 

- LEHER GAIZTO EGIN. v. leher egin. 

- LEHERRA. Mucho(s). "Leherra ian dut" H. Bere iduriko leherra gizon hatzemanen zituela, multzoka, herri 

guzietan. HU Aurp 105. Leherra baitire, azkarki gogoa eskuara huntaz hartua dutenak. Ib. 197. Leherra jende 

bildu da gudukaldi horren ikusterat. Herr 4-4-1963, 3. (Precedido de instr.). "Le BN l'emploie au passif défini, 

régissant soit le passif soit le médiatif indéfinis. Aurthen baduzu sagar ou sagarraz leherra" Dv. "Leherra bada 

sagarrez" H. "Ardecha"-ko mendietan elhurrez leherra egin du azken egun hautan. Eskual 14-3-1913, 1. 

Erretzen zuen... zigarretaz leherra, sekulan baino gehiago. Barb Sup 64. Belek bazitean egun / hartan jatekoz 

leherra. Ox 90. Yendez leherra alderdi guzietan. Zub 110. Lanez leherra eginen dautzuet gero, bihar. Barb 

GAlm 1931, 29. Turruten-Bordako Amerikanoa, nor nahi bezain giristino ona zen; bazakien othoitzez leherra. 

GaztAlm 1934, 29 (ap. DRA). Minez leherra baitakar / anai arteko gudu gaitz hori. Iratz 24. "Ezpadugu 

biltzen ere bihizko leherra, bilduko dugu bederen askia" H. 

- LEHERRAK EGIN. "Barrez lehertu (G-azp, AN-gip), [...] harekin parrez lerrak egin genituen (G-azp)" Gte 

Erd 41. Olako tokitan egin / litezke gaur lerrak, / erremeritu zaizkit / atzoko okerrak. Basarri in Uzt Noiz 57. 

- LEHER-ZAPARTA. "Lerzaparta (AN-araq), literalmente reventarse. Se dice también para indicar que se han 

reído mucho" Satr VocP. 

- LEHER-ZAPARTAKA. Matándose, reventando (de esfuerzo). Beti leher-zapartaka lanian sos baten jabe ez 

izaiteko. Satr Egan 1959 (1-4), 33. 

- LEHER-ZAPART EGIN. v. leher egin. 


mende. 

553


2 leher. v. ler. 

leherdura (H), lerkura (AN-ulz ap. Iz Ulz). 1. "État [de] ce qui menace de crever, qui commence à crever. 

Phezoin baten leherdurak, les premières crevasses qui se manifestent d'un baradeau. Handitxua lehertzera doha, 

ageri ditu leherdura batzu, [...]" H. "Lerkúre, la rajadura" Iz Ulz. "Au fig., affliction, accablement, brisement. 

Bihotz leherdura, crève-cœur" H. 2. (L-ain ap. A; Dv), lehertura (Urt). "Collisio, [...] lehertura, haustura" Urt 

V 349. "Crevasse, écrasement" Dv. "Aplastamiento" A. 3. "Hernia" A. 

leher egin (S; SP, Ht VocGr 344 (lehergitea), Dv, H), ler egin (V, G, AN, BN; Lar, Mg PAbVoc), lerre egin (Añ 

(G, AN)), lear egin. Ref.: A (ler egin); Lrq (leherregin). Tr. No se documenta en textos suletinos. En DFrec 

hay 3 ejs. de leher y 2 de ler. 1. Reventar, explotar. "Leher egin du, il a crevé" SP. "Reventar, lerregin" Lar. 

"Ler edo estanda egin, reventar" Mg PAbVoc. "Xixpak leher egin dio, le fusil lui a éclaté" H. Bere burua 

egotzirik erditik, leher egin ukhan du, eta urratu izan dirade haren halsar guziak. Lç Act 1, 18 (He leher egin 

zuen; TB, Dv, BiblE lehertu, Ol, Arriand, Ker lertu). Ler eztagizutela, merezi badezute ere. Lar Cor 153. Ai ene 

bada! Erretzen, illtzen, ler egiten det! Cb Eg II 123 (Dv LEd 221 leher egitera noha). Bertzei desiratzen diotela 

leher egitea. Brtc 58. Orra non eztanda edo ler egin zuen larrua etenda. VMg 39. Irla batean sartzen badire 

leher egin duen untzi bateko gizonak. Hb Egia 44. Andretxoak hanbat nigar isurtzen du, / non leher egiten 

azkenekotz baitu. Gy 272. Larru hura lastoz bethetzea, leher egiteko heinean. Barb Sup 11. To, Pello, leher in 

behar nikek burutik pasatu balin badut ere holako prezio pollita in behar nikeela. Zub 42. Amasei urteko 

egosteak noizbait ler egin bear ziaten. NEtx Antz 26. Sofistaren burua ler egiteko ba-liz, berreun zatitan 

puskatuko lizaioke. Zait Plat 151. Padre Valeraren asarreak leher egin zuan. Osk Kurl 205. v. tbn. HU Zez 131. 

JE Bur 39. StPierre 32. Ox 198. Ler egin: Gco II 53. Iraola 58. EA OlBe 12. Ol Gen 7, 11. Lerregin: Erkiag 

Arran 151. 

Kantuan egiten det / lear errebenta, / bañan eskasa dago / paperan sal-benta. Auspoa 68-69-70, 371. 

(Con objeto). Dinamitez etxea leer egiten ezpadigute. FIr 141s. 

leherrin. "(L-côte), imprecación para asegurar una cosa. Hola duk, leherrin! es así, ¡reviente yo si no lo es!" 

A. 

(Fig.). (Con instr.). "Isiz leher egitea, crever de dépit" SP. "Au fig., crever de rire, de jalousie, etc. Irriz, 

bekhaizgoz leher egitea, [...]" H. Hek haur enzunik despitez leher egiteko zeuden. Lç Act 5, 33 (He leher 

egiten hari ziren, TB karraskatzen zituzten hortzak, Dv ihartzen zauden, BiblE beren onetik atera zituen). Ler 

egiteko zorian zebillen esan naiez. AA II 228. Urrikiz leher egiten eta ihartzen egonen naiz. Dh 155. Nai omen 

zuen bertan / algaraz ler egin. It Fab 149. Orok, diot, dute berdiñ / uste hirriz leher egiñ / haren 

enterramenduan. Gy 249. Yaun aphez batek ungiz leher egiten zuen herri batean. Hb Egia 28. Farrez ler egiten. 

Urruz Urz 59. Irriz leher egin eta guan da bertze mundura. Elzb PAd 14. Entzutekoa zan, ta parrez lerreginbearrekoa. 

Ldi IL 49. Non ez duten bekaizgoz eta jelosiaz leher egiten! Lf Murtuts 12. Irriz leher egiteko 

pundian. Zub 39. Komikekin leher egiten genuan farraz. Osk Kurl 216. Leher egiten zutela heiekin irriz. Xa 

Odol 35. v. tbn. A Ardi 128. Otx 156. (Con sociativo). Pozaren pozagaz ler egin bear eban gaixoak. Ag Kr 

33. 

(Con egon). Reventar (de la gana de). Aspaldi ontan lerreiten nengon, [euskeraren alde] zerbait idazteko 

asmotan. ZArg 1958, 104. 

(L, BN, S, leer G-azp, B; H), ler egin (G-azp-goi, AN-gip-larr-ulz, B; VocZeg 288), lear egin (A). Ref.: A 

(leher egin, lear); Iz Ulz (lerríñik); Asp Leiz (ler egin); Izeta BHizt (lerrine); Gte Erd 143, 211. Fatigarse, 

agotarse, quedar extenuado. "Crever de fatigue, d'accablement. Nekhez leher egitea" H. "Lerrine nago" Izeta 

BHizt. "Leher egina niz (BN-arb)" Gte Erd 143. Ez yonat ezer, / egin emen ler, / il adin or nekeagaz. Zav Fab 

RIEV 1907, 541. Non bertan hatsak ithorik baitu leher egiten. Gy 7. Diadar egiten eban seña egiten jardunaz, 

eta ler egiten eban miñez seña egiteko. Ur (V) Apoc 12, 2 (Echn sufritzen zituen). Andre gajua, goizetik arrats 

ler egiten. Sor Bar 54. Aurten ere ler egin degu garia jotzen ta iñaurkiñak ekartzen. Ag G 36. Izerdi uharretan, 

leher egina. Barb Sup 20. Besteek dantzan lêr egin, / ark berri-berritik ekin. Or Eus 167. Lerreginda geldituko 

aiz. TAg Uzt 231. Soñekoa blai, ler egiñ arte ez zan gelditu. JAIraz Bizia 28s. Asi besterik ez du egin egunak, eta 

lerregiña nago. Txill Let 45. Leher egiteko bero dorpearen pean. JEtchep 48. Azkenian gizona eta mandoa 

gelditu ziren, arrunt leherrinak. GAlm 1960, 16. Orai ere leher egina niz! Ardoy SFran 140. Gaizo senarra 

Montpelliertik / heldu zen arrunt leherrina. Balad 152. Ler egiñik nago. Ler gaiztoa eragin dit (AN-gip). Inza 

NaEsZarr896. v. tbn. Ox 78. Ler egin: Jaukol Biozk 31. Alz Ram 22. Ldi IL 145. Etxde JJ 258. Izeta DirG 51. 

Lerregin: Ldi IL 145. 

(Part. en función de adj.). Ar maitez, otoi, lerregin-arrotza. Ldi BB 122. Pizti lerregiñaren antzera, arnaska 

bizian sartu da Zarautzen. TAg Uzt 5. 

2. (Dv, H). "Crever, mourir. Azkenean leher egin du gure mandoak, enfin notre mulet a crevé. Balinba leher 

eginen du! puisse-t-il crever!" H. Erortzen bazeie bizkarrera gizon lodi eta hain moldedun heier sukhar malin 


mende. 

554


bat, ikusiko ditutzue krask hiltzen, edo dute, errana den bezala, laster leher egin, eta gizenek, leher eta zapart. 

Elsb LehE 15 (ap. DRA). [Hirurgarren errepublikak] leher egiten duenean [...] erranen dire huntaz orai erran ez 

daitezkenak. Elsb Fram V. "Herrietako eliza-bestak leherrinak dira...". Horra zer entzuten den [...] gure 

herrixketan han eta hemen. Egia ote da? Eta egia balinbada, nolaz dute bestek leherriten? Herr 15-9-1966, 2. 

3. "Abonder à l'excès, foisonner. Mahatsak leher egin du" H. 

- LEHER EGINARAZI (H (+ eginerazo)). Hacer reventar. Lenengo atera-aldi artan ikusi zitunak ikusita [...] 

ler egiñeraztea erabaki zutela zirudin. Or SCruz 29. 

- LEHER ERAGIN (SP, Urt V 339, H; lerreragin V-gip ap. Iz ArOñ; Lar DVC 258). Hacer reventar. "Leher 

deragizula, qu'il te fasse crever" SP. "Lerreraiñ xaot estíai, hacer reventar el intestino" Iz ArOñ. Eztela ni 

senda ahal nazaken midikurik, eta gaitzak leher eraginen derautala. Harb 255. Bultzaka edo atzaparka, arpegiz 

lurra igortziaz edo azpikoari ler eraginda. Ag G 73. Arren gozotasunak pozaren pozaz ler eragiñ bear zidan. 

Urruz Zer 17. Danai ler eragin dantzan. BasoM 151. Liburuari leher-eztanda eragiteko zorian. MIH 48. 

"Reum aggravare, [...] hobenduriari leher eta aztant eragin" Urt I 432. 

- LEHER ETA ZAPART EGIN. "(L, BN, S), reventar de despecho" A. "Ler ta zapart egiteko zorian (AN-ulz)" 

A Apend. "Leher eta zapart eginik niz (BN-arb, S)" Gte Erd 211. Framazonen eta yuduen errepublikak lehen 

bai lehen leher eta zapart egin dezala! Elsb Fram 154. Oh, oh, hauxe da lana! Leher eta zapart egin behar othe 

dut hementxet? Barb Sup 25. Aserreak irakiten, ler eta zapart egiteko zorian egoten zan. Zait Plat 85. 

"Lerzapart egin, quedar baldado" Satr VocP (s.v. zapart). 

- LEHER ETA ZART EGIN. Reventar. Farrez leher eta zart eginik. Mde Pr 73. 

- LEHER-EZTANDA EGIN. Reventar (de esfuerzo). "Leher aztante egin dugu gaur (AN-5vill)" Gte Erd 211 

(junto a leher egin niz, leher gaizto egin zun, etc. de otras zonas). 

- LEHER GAIZTO EGIN. Reventar. "Leher gaizto egin zun (AN-gip), leher aztante egin dugu gaur (AN-5vill)" 

Gte Erd 211. Beraren etsai ozpindu txar txoriburu puztu anitzek eztanda ler gaizto badagite ere. Izt C 5. Zaldi 

garbitzen ler gaizto in da / gañera istruziyua. Auspoa 139, 120. Kontrarioak beti / ler gaizto egiñik. Basarri 

Auspoa 55, 122. Sabela leher gaizto egina. PPer Harrip 13. Gizona leher gaizto egiten lanean, eta emakumea 

[...] exeri eta egon, anddere baten gisa. MEIG IX 108. Aldiaren eta giroaren goiari amor eman beharrean, 

gogor egingo zioten, leher eztanda gaizto egingo bazuten ere. MIH 293. Arnaspideren bat ireki behar lehereztanda 

gaizto egingo ez bazuen. MEIG I 145. "Ler gaizto egin zuin farraz, se reventaron de risa (AN-larr)" A 

EY III 332. Ez dakigu neskameak bestearen zirikaldia ulertu zuen, baiña, batek baiño geiagok, ler gaizto egin 

zuten. Loidi 225. (Con determinantes). Gazteena, amaika ler gaizto nerekin batera etxean egiña. Ataño 

TxanKan 243. Zenbat atzera-aurrera ta ler gaizto ez ote zuten egin aiek! Ib. 207. 

- LEHER KAKA EGIN. Reventar, cansarse. Mendian gora leher kaka egina zihoan sofista arrotzak. PPer 

Harrip 48. 

- LEHER-ZAPART EGIN."Lerzapart egin, quedar baldado" (AN-araq) Satr VocP s.v. zapart. 

lehergai. 1. (Lo) que está para pisar o se puede pisar. Hil harri biribilak ba dire oraino Eskual Herrian, 

zurminduraz janak eta erdi ehortziak asko, orobat zerragailutzat edo elizabide xendretan zangoen lehergai 

ezarriak. GH 1922, 553s. 2. lergai, lert-gai. (Sust.). Explosivo. Lert-gai ta laspel erio-banatzalle guziak 

amaitu arte, ez da guda izugarri au azkenduko. TAg GaGo 75. Urpekari edo buzoa igota, guztiek aldegiten 

zuten lergaiak lertu bear zuaneko. Anab Poli 18. Zulo artan gordetzen zituzten lergai-aleak soldaru prantzesen 

danbagiñentzat. Ib. 23. 

lehergailu. Explosivo. Izigarria gertatuko zela, delako pusketan lehergailu batzu izanki eta. Herr 1-11- 

1990, 2. En DFrec hay 12 ejs., meridionales. 

leher-gaitz. (Con eman). (Ref. a la muerte). Norbeit-bat joan zaiotena othoiztera leher-gaitza eman 

diozotela beren etsai bati. Prop 1903, 217. 

lehergarri (L, BN, S; Urt, H), lergarri (AN-larr; H). Ref.: A; Lrq; Asp Leiz. I (Adj.). 1. Aplastante (sdos. 

prop. y fig.). "Aggravans" Urt I 432. "Écrasant, accablant" Dv y H. "Zama lehergarria, charge écrasante" H. 

"Aplastante" A. "Accablant" Lrq. "Lan lergarria" Asp Leiz. Haren bozkarioak labur dira [...], haren 

atsekabeak usu, haren gaitzak lehergarri. Birjin 346. Oi, orhoitzapen lehergarria, hekientzat! Zeren baitakusate 

hain deus guti gatik galdu dutela Jainkoa. Dh 161. Nere estekamendu gaxtoez eginen dauzkidan errephortxu 

lehergarriak. Ib. 127. Elizate hain konplet ene desolazionia, ez ene supliziua hain lehergarri (S, 1844). 

Meditazioniak 80 (ap. DRA). Karga lehergarri bat zen gure bihotzarentzat. Prop 1907, 74. Tzarkerien lokarriak 

autsi, zama lergarriak kendu, uztarpean daudenak utzi beren esku (Is 58, 6). Or MB 166. 

Oi, zer estatu leher eta erdiragarri dohakabe haren estatua! Dh 158. 

"Bihotz-lehergarri, crève-cœur" Dv. Ezen Jesusi osoki pena bihotz lehergarria zitzaion bere Ama han 

deboilatua ikhustea! Ducq 356 (ap. DRA). 


mende. 

555


2. "Qui est capable de faire crever de rire" VocBN. "Risible à 'crever'" Lrq. "Extraordinariamente divertido por 

lo alegre, chistoso" Asp Leiz2. "Reventante, lehergarri zen, leher egin ginduen irriz" Lander (ap. DRA). Parre 

lergarriak egin-ondoan, Iturgoienek, astiro, beti bezela, esan zigun: [...]. A Ardi 14. Atheari buruz bazoan [...], 

galtzarik gabeko zangoak zuri zuria ageri, eta zango heien puntan, zapata alimale batzu soinean [...]. 

Lehergarria zen egiazki! Barb Sup 48. Soka-dantza lehergarri batean. Barb Leg 137. 

3. (Tras gen.). "Propre à faire crever, éclater. Betanko horrenbertze bihi litezke zakhuaren lehergarri" H. "Au 

fig. et accompagné de bihotz cœur, pénible, déchirant, affligeant à l'excès. Atsekabe bihotzaren lehergarria!" Ib. 

(cf. supra bihotz-lehergarri). Zer biotzaren izurri, / legortearen suarri! / Zer aldorraren lergarri! '¡Qué puñal 

al tronco del árbol!'. Gand Elorri 96. 

II (Sust.). Trabajo extenuante. "Reventadero" Lar. 

leherkari. (Consonante) explosiva. Egingo luke bertakoak edo ingurukoak hots hori ez dela leherkaria, 

azken eztanda falta zaion [j-] bat baizik. MEIG VI 127. Ez da, bestalde, gaitzerdi baizik p (b) denean 

leherkarien ordezkaria. MEIG VII 181. 

leherkizun (H), lerkizun (H). "Qui doit être écrasé, qu'il faut écraser. Holako suge gaixtoak leherkizun dira, 

ces sortes de serpents malfaisants doivent être écrasés. Gelditzen da oraino mahats leherkizun denik, il reste 

encore du raisin à fouler" H. 

leherkoi, lerkoi. Fácil de romper, reventar. Seta makurrez gero ta geigo, / atzetik beste / ur-mendi-sallak 

tontorka datoz / lerkoi, aserre. EA OlBe 74. 

leherkor (S ap. Lrq; SP, Dv, A). "Facile à crever" SP. "Qui a des dispositions à s'ébouler. Cela se dit de 

certaines pentes de terrain" Dv. "Ruinoso" A. "Qui éclate aisément" Lrq. 

leherpen. "Action d'écraser" Dv. "(L?), ruina" A. Eta jautsi da uria eta ethorri dire uharrak, jauzi dire 

haizeak eta jo dute etxe hura eta goan da lurrera eta gaitza izan da haren leherpena. Dv Mt 7, 27 (Lç desegitea, 

He erorikoa, TB, Echn erortzea, Ip eroria, Ker ondapena). En DFrec hay 3 ejs. 

leherraldi. Agotamiento (?). Badakizia zerk ahatzeraziko deion bere leherraldia, bere lan eta phenak? GH 

1930, 9. 

leherrarazi (L, BN; Urt V 339, Dv, H), leherrerazi (S; H), lehertarazi (BN-arb), leertazi (G-azp), lerrarazi 

(AN-egüés-ilzarb), leher-erazo (H), lertu arazi, lehertuazi (-ee- AN-olza), leherrazi. Ref.: Bon-Ond 157; A; Lrq 

(leherreraz); Gte Erd 219. 1. Hacer reventar, hacer estallar. "[Lehergailua] lehertaraziko zuelako mehatxuz 

(BN-arb), bonba leertaziko zuen amenazuarekin (G-azp)" Gte Erd 219. Gero lot zazue erremedio hartaz 

hantura duen lekhuan, eta hala laster leher araziko dio bere anditxia. Mong 591. Suziriak zalapart aundiz 

lerrerazten zituzten. A Ardi 63. Etxeko gupela ederrenaren ustaiak leherraraziko ditudala zartez. Barb Sup 18. 

Ideki edo etxea leertuaziko diagu. FIr 140. Ez duk lênen-ozka / bezelakorik: / ark gozo-sabela / lerrarazten dik. 

Ldi UO 27. Artoski irakatsitako urte hanitzen ondorioa lehertarazi duzu. Mde Pr 94. Etzaidazu barrua lertuarazi. 

NEtx LBB 15. Deputatü xuri batek untsa erriz leherrazi zütian bere khanberako lagunak hori khuntatü 

zianian phüntüz phüntü. ArmUs 1895, 74 (ap. DRA). Botariari dohako ahalaz bota gaitz eta zorrotz aphalaren 

erreferariari sakhatzea, edo pik, edo pik-ondo edo leherraraztia [pilota]. Zby RIEV 1908, 88. Agotar con el 

esfuerzo. Bainan zakhurrak ez ziren azkar oraino. Ez leherraraztekotz, behar ginen oinkatu. Prop 1898, 185 

(ap. DRA). Leherarazten artetan eta, buruz ari direlakotz, jo hanitz berexten. JE Bur 29. Manatu zioten 

israelitak oraino gehiago leher-arazteko lanean. Zerb IxtS 35. Ongarri ta zikin guzia eskuz elki, berekatuz ta 

odol gatzatua lerteraziz (Sal). "Frotando y deshaciendo la sangre coagulada". A EY IV 236. 2. Hacer reventar, 

aplastar. Trufatzat hartu zuen gauza erregek, eta leherrarazi zuen amets-zalea bere peskaren azpian. Hb Egia 

48. 3. Hacer hinchar, inflar. Leher araz zazu irrisa esnian banillarekin. ECocin 35. Leher araz zaitzu laur 

kullera irris esnian. Ib. 35. 

leherren, lerren (V ap. A). Esfuerzo. Ontan daduka nun agortu lerrenak. SMitx Aranz 146. Ai, nolako 

lerrenak, / ai ori izerdi-jario mara. "Ay, cuánto de fatiga". Gazt MusIx 101. "Heroísmo" BeraLzM. 

Kalteurbil aundi-aundiak artetu ezkero onbidean irautea lerrena da, eta lerrena gauza bakana da. "Heroísmo". 

Zink Crit 71. [Euskalerriko semeak] gizaldiz-gizaldi egindako lerren aintzagarriakin. "Con los hechos heróicos 

y gloriosos". Y 1933, 6. 

- LEHERRENAK EGIN (ler- V-ger-m ap. A). a) Hacer grandes esfuerzos. Nik allorrean lerrenak egin. Or Mi 

95. Untzi askok, lerrenak egin ondoren, lortu eben kaieratzea. Erkiag Arran 164. Izerditan, arterik artu eziñik, 


mende. 

556


lerrenak egiten. Erkiag BatB 120. Leherrenak egiten ditu egileak frogantza beharrik ez duten puntuak 

frogatzeko. MIH 379. Leherrenak egin behar baditugu ere. MEIG VI 135. Arrezkero, amaikatxo alegin eta 

lerren egin ditu giza-adimenak. Zait Plat 45. b) "Lerrenak egin (V-ger-m), agotar todos los recursos" A. 

- LEHERREN BAINO LEHERREN. Cansado, agotado (?). Erromes aituak, elizaren barren, / kantak 

atertuta, lerren baño lerren. SMitx Aranz 173. 

leherrenka, lerrenka. (En la expr. alkarren lerrenka 'luchando con furia (?)'). Mendi ta itxasoa / alkarren 

lerrenka; / bultza eta eutsi, / iñoz aspertzeka. Egieder UrreB 176. 

leherrera, lerrera (H (V, G)). "Action de crever, d'éclater" H. 

leherrin. v. leher egin. 

lehertoki, lertoki. Rompiente. Ugiñen lertokia zearkatuz irten nintzan begiratokitik. TAg GaGo 56. 

Zurriolako ugin-lertokian. TAg Uzt 172. 

lehertu (L, BN, S, -ee- B, Sal; SP, Urt V 339, Ht VocGr 344, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB (-ee-)), lertu (V, G, 

AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, R-uzt; Lar, Añ (G, AN), Dv (G), H), llertu. Ref.: Bon-Ond 157; A (leertu, lertu); Lrq; 

Iz Ulz y Als (lertu), R 292. 1. (Aux. trans. e intrans.). Reventar, explotar. "Odolkia lehertuko da su bizian 

ezpada xixtatua" H. "Biak zeuden gizenez lertzeko zorian" Ib. "Arroltzetokie lertu eta il nuén" Iz Ulz. "Ase zeá 

eta lértu zeá (R-uzt), se hartó y se reventó" Iz R 392. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, pero 

escaso entre los vizcaínos y suletinos. En la tradición meridional los únicos testimonios de leertu corresponden a 

F. Irigaray (170), Orixe y Berrondo; los demás emplean lertu. En DFrec hay 50 ejs. (6 meridionales) de lehertu y 

3 de lertu. Eztute ezarten mahatsarno berria zahagi zarretan, ezpere lehertzen dirade zahagiak. Lç Mt 9, 17 

(SalabBN, Dv, BiblE lehertu, Samper, Ol lertu; He hausten, Ur (V) urratuten, TB zapartatzen, Leon zartatzen). 

Handitsua irazten denean, eta kanporat lehertzen. Ax 530 (V 341). Bethegiz zorroa lehertu doa. O Pr 511 (tbn. 

lehertzen da para el mismo refrán en Saug 179). Lehertu denean [anditxia] garbi zazue zauri hura. Mong 591. 

Haren gorputza lehertu da erditik. TB Act 1, 18 (Dv, BiblE lehertu, Ol, Ker lertu; Lç, He leher egin). Errapea 

bete-bete, lertzeko zorian zeukan. Arr GB 44. Itsas zolatik atheratzen da ur mendoi bat [...] eta orro ikharagarri 

batekin untziaren aldean lehertzen da. Laph 223. Lertan da zagia. Hual Mt 9, 17. Ortxe illik geldituko alaiz, 

lertuko alaiz. Legaz 28. Beldur naiz etxea leher dadin heretiko gaixto horren gatik. Jnn SBi 155. Ojala lertuko 

balitzake zapua bezela. Iraola 19. Azala, zartatuta, lertuta ikusi nion. Ag G 208. Xahakoak lehertzeko heinean 

betherik. Barb Sup 163s. Zezenak zaldieri adar ukaldika tripak lehertzen zazkotela. Zub 111. Lehertzen baginio / 

haintzurraz kabeza? Etcham 62. Gure buruetan lertzen da ugiñ aundi bat. 'Se renverse'. Or Mi 130. Geiegi 

estutakoa lertu egiten bai da. Lab EEguna 114. Esterik lêr ez daiten, erne da arakiña. Or Eus 136. Uste izan 

zuen zerbait lehertzen zitzaiola buruan. Mde Pr 151. Pagoen kimu lertu berriak. Etxde JJ 10. Guztiek aldegiten 

zuten lergaiak lertu bear zuaneko. Anab Poli 18. Eztarriz lertu artean kanta / gaur Itziarko Amari. Basarri 9. 

Hermita hau leher / bezate trumoiek! Arti MaldanB 229. Pipilak lertuz ostoak oro zalbatzen ditu. Ibiñ Virgil 89. 

Anai-arteko gerratea lertu zan. NEtx LBB 66. Goiza loretan lertzen. Ib. 266. Hil behar garratz sentimen honek / 

malko latzik lehertu dio. Azurm HitzB 28 (v. tbn. malkorik ezin lêrtu en Or Poem 543, negarra lertu en Ldi BB 

48 y Etxde JJ 229). Lehorrez, itsasoz eta airez darabilzkiten bonbatxoak ordurako lehertzen hasi ez badira. MIH 

338. Ainbeste urtez ixil-bearrak / ia ia lertu zaitu. MEIG I 42. 

v. tbn. SP Phil 313. Tt Arima 59. Lg I 234. Egiat 245. Hb Esk 29. Arb Igand 157. Zerb IxtS 102. Lf Murtuts 17. 

JEtchep 22. Lertu: Mb IArg I 255. It Fab 185. Lard 146. Xe 383. Sor AuOst 101. A Ardi 94. Altuna 79. Tx B II 

165. Enb 61. Ir YKBiz 94. TAg Uzt 262. EA OlBe 74. Zait Sof 96. SMitx Aranz 212. Mde Po 85. Txill Let 52. 

Ugalde Iltz 15. Izeta DirG 46. Uzt Sas 266. 

Ler badeza esangiak / dakusa oraño etsaiak / dirala Fernando aurten. Lar Gram 395. 

(Ref. a tormentas, nubes...). "Hedoia lehertzen denean, uri edo harri" H. Odeia bat-batetan lertu. Lard 74. 

Hedoi bat oiesa lehertzerat doha gure gainean. Laph 175. Hedoia lehertu zen herriaren gainera. Barb Sup 142. 

Xahu hintazke, mendi-gainerat lehert baladi lanhoa! Ox 20. Kalerna lehertu zitzaukun gainera. Barb Leg 149. 

Duela bi urthe lanho baten lehertzez goititu zen uhalde izigarriaren herexak. JE Ber 13. Gaur erasoko, biar 

lêrtuko, / ostotsa alako batean. Or Eus 170. Turmoiaren burrunba-ots izugarria lertu da Ernio-mendiaren 

galdorrean. TAg Uzt 131. Boskarren illabetera lertu zan senarraren trumoia. NEtx LBB 25. 

(Fig.). (Gralmte. con instr.). Reventar de risa, enfado, dolor... "Au fig., crever de rire, de jalousie... 

Bekhaizkoz, herraz, haserrez edo bertze holako gaitz batez lehertu beharra da" H. "Erriz lehertu (Sc), reventar 

de risa" A. "Parrez lertzekoa izaten da" Gketx Loiola (s.v. -renak egin). "Barrez lehertu (G-azp, AN-gip)" Gte 

Erd 41. Baldin dolorez eta tristeziaz hondatua eta lehertua bazare. He Gudu 140. Ez eskurik eta ez oñik eta ez 

heri-behatzik igi zezaken oñazez lertzeko tranzeren bat ekusi bage. Mb IArg II 333. Ahalkez lehert' laiteke uste 

balü jende güziak lakikila nontik den jalkitü. Egiat 261s. Batzuek ipintzen ditu algaraz lertzeko zorian. AA III 


mende. 

557


378. Agertzerat doazin tribunal ikharagarriari behatzeak guziak izialduraz lehertzen ditu. Dh 195. Zeren bestela 

lertu / nai zituen farrak. It Fab 117. Hirriz ohi da lehertzen. Gy 295. Lertuko ezpazan urten bear izan eban 

gelatik. Ag AL 87. Penarekin lerturik / Antonio il zan. Balad 231. Leertzeko zorian dabilkio biotza. Mok 11. Ots, 

/ ots! / Ler adi biotz! Ldi BB 94. Ua izan zan ikusleen parrezka lertu bearra! TAg Uzt 64. Pozaren pozez biotza 

lertu etxakonean! Bilbao IpuiB 36. Pozez lehertzen zen. Arti Ipuin 25. Lertu bear naizela parrez. NEtx LBB 174. 

Amaiñ emoteko bere lertu biarreko illetiari. Etxba Ibilt 487. Aserreak utzi balio, farrez leertuko zan, nik uste. 


v. tbn. Lertu: JanEd I 57. Aran SIgn 69. PE 83. Sor Bar 75. Urruz Urz 30. Iraola 15. A Ardi 71. JanEd II 123. 

ArgiDL 31. Muj PAm 178. Enb 52. Otx 173. JAIraz Bizia 55. Etxde JJ 263. Gand Elorri 49. Anab Aprika 101. 

Basarri 128. Zait Plat 53. Salav 103. 

Gaur galderaz lertu naute. NEtx LBB 116. 

(Urt I 432, H; lertu Sal, R ap. A). Reventar del esfuerzo. "Crever de fatigue. Hanbat nekhatu da non lehertu 

baita" H. "Hacer toda clase de esfuerzos hasta quedarse casi derrengado" A. Arako ninzan noski anitz luzatu 

bage ta an nenzan gaur betiko nekez lertu-amurratua. Mb IArg I 97. Lanez gaindi ta egitekoz lehertua izan 

behar liteke. Dh 95. Ene Jainkoa, ene gaitzak lehertua nauka, eta ez dakit zer bihur. JesBih 451. Askotan 

biurtzen naiz / zulora lerturik, / aletxo bat bakarra / bildu gabetanik. It Fab 34. Idi gaixoak lertzeko zorian 

zerabiltzatela. Izt C 178s. Lehertzen gira lanian bethi. Arch Fab 121. Unhatua ibili, lehertu luzeki, / etsaien 

izitzeko egin gabe aski. Hb Esk 30. Benizerat akhitua, lehertua, ezindua. Laph 162. Dantzan lehertua zelakotz. 

Elzb PAd 56. Etzezakela egin urratsik ere gehiago, lehertua zela. Jnn SBi 62. Ongi biziz, eta lanean baitezpada 

lehertu gabe. HU Zez 68. Sorbaldak kargaren azpian lehertuak. Barb Sup 93. Bide horrek nu lehertzen. Etcham 

163. Bizpahiru egun hola ibili ondoan lehertua [...]. Zub 50. Nahiago zuen bere burua lanean lehertu. JEtchep 

22. Akitua, lehertua, iduri jadanik higatua. Ardoy SFran 136. Zendako zira hola leherturik ari, / ez duena atera 

beharrez lurrari? Xa Odol 147. Ez dezu ezer irabaziko / egun batian lertuta. Uzt Sas 234. v. tbn. Jaur 163. Zby 

RIEV 1908, 85. Arb Igand 187. JE Bur 16. Ox 183. Zub 64. Erkiag Arran 82 (leer-). Larz Iru 52. Berron Kijote 

72 (leer-). Lertu: Apaol 83. Iraola 25. Anab Aprika 118. Basarri 127. Ugalde Iltz 25. 

(Part. en función de adj.). Higikera lehertuen anatomia bihurri honek badu bere baitan munduko mekanikalaburpena. 

"Ritmos estallados". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

2. (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, Dv, H), lertu. (Aux. trans.). Pisar, aplastar, reventar; dominar, derrotar. "Oinen 

azpian lehertzea bare bat, belhar bat edo bertze zerbait, [...]. Oina lehertu dautazu, [...]. Zama handiegi da, 

lehertuko nau, [...]. Biak gainera iganik lehertu duzue asto gaxoa" H. Tr. Documentado sobre todo en textos 

septentrionales. Dragonak elefanta du / egozten asikirik, / berak, ordea, lehertzen du / gañera eroririk. EZ 

Noel 72. Eroriko dire gure gainerat eta lehertuak izanen gara. Lg I 192s. Naiago izango zenduke, une onetan, 

mendi guziak zure gañera erortzea, eta oen artean lerturik ezer ezera biurtzea. AA III 459. Lehertuak 

dauzkatziten gisa guzietako thormentak. Dh 201 (v. tbn. 146). Ifernuko suge zaharraren burua lehertu behar 

zuen emazte borthitza. MarIl 84. Bertze erregeek bere sujetak lehertzen dituzte karga handien azpian. Jaur 149. 

Dorretik emakume batek bota zion errotarri-puska batek muñak lertu ziozkan. Lard 133. Berari ere emakumeak 

burua noizbait lertuko ziola. Ib. 5. Hobe nuke mendiek azpian lehertu banindute. Dv LEd 205 (Cb Eg II 114 

ondatzea). Ai, ai, Jauna! Nere kontzienziako kargak lehertzen nau! Ib. 195. Botha ditzagun mendiaren patarra 

behera [arroka horiek], / hein buruen gaineraino, / leher ditzagun, herioaz jo ditzagun. Balad 262. Izatia ükhen 

dian mementotik lehertü dü süge infernükoaren büria. Ip Hil 14s. Goseak garait etzezazkenak eritasunak 

lehertzen. JE Bur 119 (v. tbn. 31). Lertuko nak. Laga nazak. Alz Bern 61. [Kaput-ek] erran nahi du hila, 

funditua, lehertua, xehatua, herrautsia, galdua eta holako. StPierre 13. Gure gañean degun gaitzetik, azpian artu 

gaituenetik, edo lertzen ari zaigunetik atera gaitzazu. Inza Azalp 151. Han leertua kausitu dute karrosa 

uzkailduaren pean. Zub 61s. Ura jo edo ez dakit nola gure mutiko doakabea tarrantak leertu zuen. FIr 132. 

Atsegabek lehertua. Zerb IxtS 61 (v. tbn. 49). Zigarrilloa patxadan itzali eta punta hauts-ontzian lehertu 

ondoren. Mde HaurB 37. Budapest hiriak ezagun du etsaiak zango-aztalaz leherturik daukan etxalde haundi 

gaixoa dagola. SoEg Herr 21-3-1957, 1. Etzuen frango beltzek bezala sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84. 

Iguiñez lertu ditu [zorriak] atzapar artean. Erkiag BatB 115. Ehüjarreko arrolletan / behar tügü lehertü. Casve 

SGrazi 134. Borroka makhila gorriekin, etsaiak lehertürik Santa Graztar zunbait hilik. Ib. 154. 

v. tbn. Urt Gen 3, 15. TB Mt 21, 44. UskLiB 39. Camoussarry ASJU 1988, 422. Bordel 108. Gy 10. Hb Egia 146. 

Jnn SBi 34. Zby RIEV 1908, 287. Laph 23. Elsb Fram 170. Lap 262 (V 119). HU Aurp 102. Ox 172. 

Arrantzale pobre batzu dire, moroek lehertuak dagozkatenak. Laph 201. Hek dakote populua lehertua zergen 

azpian. Elsb Fram 177. 

"Écraser, fouler une vendange. Mahatsa lehertzea" H. "(G), exprimir" A. Iru bikor oiek eldutakoan lertu 

eta zumua erregearen edanontzira bota zuela. Lard 52. Atzitu nituen, bada, matsak eta lertu eskuan nuen 

edanontzian eta eman nion edaten Faraoni. Ur Gen 40, 11 (Dv lehertu; Urt hersten, Ol urtu, Ker uriña atara, 

Bibl tinkatu, BiblE zukutu). Leher zaitzu [mahats] bihiak. ECocin 53. Nola baita lehertuz / arnotzen mahatsa. 

Zby RIEV 1908, 211. Oliben aldi eta amanden, bata ala bertzea lehertzen ohi baitira olio egiteko. JE Bur 82. 

Aurkixe zanpatuko, lertuko ta txikituko ditu [sagarrak] sagar-jotzalleak tolarean. TAg Uzt 280. Oi, zer 

azkeneraiño / zabiltzan triskari, / nire pozaren matsa / lertu eta iresi! Gand Elorri 105. Errotarriak arto aliak 


mende. 

558


berriz eta berriz lertu ta txetzen dituan eran. Ugalde Iltz 19. Sikion-eko alea (olio-arana) dolarean lertzen da. 

Ibiñ Virgil 92. Emazu kullera bat irin, bertze hainbertze sukre eta arroltze gorringo bat, leher zaitzu eta nahas 

ongi elgarrekin. ECocin 43s. Bi unza eta erdi xokolate leher eta yoiten tuzu sei unza sukrerekin. Ib. 42. 

3. Hincharse, inflarse (el arroz). (?) Athera zazu sutik [irrisa] ontsa lehertu denian. ECocin 35. Lehertu 

denian [irrisa] emaitzu zortzi arroltze gorringo. Ib. 35. Sobera idortzen bada, emozu salda edo ura eta utz zazu 

ontsa lehertzerat. Ib. 44. Lurrin ederrez, usai zabalez / lêrtua du sukaldea. "Se han difundido por toda la 

cocina". Or Eus 235. 

4. "Crever, faire mourir une bête en la surmenant. Eztaut bada muthil zoroak zaldia lehertu!" H. 

- LEHERTU-HOTS. Estruendo. Amildu aiz goitik, atereaz lertu-ots gaitza. Ldi BB 102. 

- LEHERTU-ZALE. Gizon begi-goritu, / gizon lertu-zale. "Anhelante de evasión". Gand Elorri 160. 

- LEHERTZEAR. A punto de reventar. Eskuka juduak eta okabilka lertzear diote Jesus maitagarriari bere 

aurpegia. Mb OtGai II 309. Atx! Harri handi bat lehertzer dut. Barb Sup 19. Zugatz-niniak lêrtzear daude. "A 

punto de reventar". Or Eus 220. Nongo ormak geldi leza lêrtzer dagon ibai? Ib. 132. Lertzear jarri zait biotza. 

Txill Let 88. 

- LEHERTZEKE. Sin reventar. Ez bait-zan, izan ere, egokitasun gutxi bear zeremoni aietan edonun farrez 

leertzeke irauteko. Berron Kijote 55. 

lehertzaile (Dv, H), lehertzale (T-L), leherzale (S ap. Lrq), lertzaile (-alle H). "Qui écrase ou crève" Lrq. 

"Écraseur" T-L. Zü zira satanen büriaren leherzalia. Ip Hil 211. Zer da gerthatu? --Dakizuena: erhautsi 

ttipiek handia, menderen mende lehertuak egonek lehertzalea, esklabo dohakabeek tirano zaharra. HU Eskual 

25-4-1913, 1. Leherturik ere, lehertzaleari larderia sar-arazten. SoEg Herr 21-3-1957, 1. Populu baten 

lehertzeak ez dio lehertzaileari dretxorik emaiten. Herr 8-10-1959, 1. 

lehertze. Acción de reventar, estallar. "Brisement par excès de tension, de compression et tous les sens de 

lehertu" Lh. Ekaitz lertze (tít.). Etxde JJ 119. Nai ta nai-ezik on artu bear / aren lertze eriozkiña. BEnb NereA 

128. Maitasun lehertze giharra. Lasa Poem 90. En DFrec hay 4 ejs. 

leherzale. v. lehertzaile. 

leher-ziri. "(L-ain, B), cuña que se emplea para hender maderos gruesos" A. 

leherzori, lerzori. (Adv.). A punto de reventar. Bakar soraio / lerro soil ontan / negarra darit lerzori. 

Loram 52. Aren begiak itxi dira ta / nereak malkoz estali; / negar darie lerzori. EA OlBe 86. Giza geienak dirutu 

bear, / gose asekaitz, lerzori. Ib. 80. Bere bularra gogor jaikitzen zitzaion, eta ler-zori zeukala ematen zuan. 

NEtx Antz 143. Begiak pozez, ler-zori. NEtx LBB 341. 

- LEHERZORIAN. A punto de reventar. Egunetara, bete zaiela / lêr-zorian errapea, / jetziko ditu. Or Eus 

332. Izan ere, maite-miñez lerzorian daukazu biotza. MAtx GAzt 34. Lekarken uzta oparoak, mandioak lerzorian 

iarriko dizkio. Ibiñ Virgil 70. Astoa ler zorian zetorren etxera bidean. NEtx LBB 184. Ler-zorian 

zerabillen bere biotz-irrika. Ib. 23. Maiteminak leher zorian zeukanean. MIH 301. Bijotza lertu-zorijan, amari 

esan eutson. Altuna 111. Lertu-zorian dira oraintxe baba-leka txigortuak. TAg Uzt 277. 

leetutze. v. 1 leitze. 

leez. v. legez. 

lega. v. 1 lera; 1 liga. 

legado. Legado. Aita Santuben Legado edo Mandatari juan zanian. Zuzaeta 119. 

legaia. "Cabaña (Darric)" DRA. 

legal. Legal. Benedika ditela / armada legalak, / biba Alfonso eta / haren jeneralak. Bordel 184. En DFrec 

hay 30 ejs. 

legalki. Legalmente. Legalki heen undar borondaten konplitzia. CatLan 90. En DFrec hay 3 ejs. 

legami (G-to, AN-5vill; Lar, Mg Nom 67 (G), Añ (G), Hb ap. Lh, H (V, G)), lemami (L-sar; SP, Urt III 235, Ht 


mende. 

559


VocGr, Dv, H), legamia, legamin (G), legani (H (V, G)), lebami (H), lebamami (Hb ap. Lh), lemani (Ht VocGr 

379, Lecl, Arch VocGr), elemani (L-côte), elemeni (H), elemamia (vEys (L)), lamiña (G-azp). Ref.: A (legami, 

lemami, elemani, lamina); Echaide Nav 156; Iz To. "Fermento, levadura" Lar. Tr. Al Norte la forma más 

usual es lemami, mientras al Sur domina legami. Con -a constitutiva segura se encuentra en Ochoa de Arin y 

Astarloa; cf. legamiatu (aunque tbn. legamitu) en Uriarte. En DFrec hay 5 ejs. de legamia. Kenezazu lemami 

zaharrak zure arimatik. SP Imit IV 12, 1 (Arbill y Ch lemami). Hitzkuntza arrotzaren kutsua, zeina ohi baita 

ganbiaduraren orhantza eta lebamia. ES 137. Lemamirik gabeko ogiak. Urt Gen 19, 3 (v. LEGAMI GABEKO, 

s.v. legamigabe). Lebamia du iduri [Jainkoaren Erresumak]. He Lc 13, 21 (HeH altxagarri). Lemamiaren pare 

da. He Mt 13, 33 (Ur (G) e IBe legami; Lç, Dv, SalabBN, Leon altxagarri, Ip altxatürazi, Hual, Samper, Ol e 

IBk orantz). Ta da lurreko ogia, ezpadu ere gure artean legani edo azkarririk. Mg CC 195. Ze ederto dirudijan 

azkarri edo legamia onek Altarako Sakramentuba. Astar I XIIbis (ap. DRA; 2. a ed.?). Libera bat lemami. ECocin 

39. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. Ldi IL 109. Aizpari begiratu zionean, legamia bezelaxe zurbilkatuta 

oartu zun. TAg Uzt 274. Legamiñaren antzekoa da. Ker Lc 13, 21. Edozein lekutan zuzendu leizke [kefir eta 

yogurt], ortarako bear diran esne-legamiak izan ezkero. Alzani (ap. DRA). v. tbn. Ag G 16. Lemami: Ir YKBiz 

235n. 

"Gathuak lemamia jan, gogoetarik jar, eta oheratzen da. Proverbio que se aplica a los comerciantes que 

habiendo perdido su capital renuncian a los negocios (Arch ms.)" DRA. 

Joateko andik geiago asarretuazi gabe. Ura legamia! Ala ere segi. Anab Aprika 91. 

- LEGAMI-ORE. Masa de pan con levadura. Ogia egosteko gertutzen dan leami-orea bezelakorik bai al dek? 

TAg GaGo 95. 

Etim. De lat. leuamen; v. SHLV 187 y FHV 146. 

legamidun, lemamidun. (Lo) que tiene levadura. Eztuzue ianen ogi lemamidunik. Urt Ex 12, 20 (BiblE 

legamidun; Ur legamitu). 

legamigabe (-bage Lar, Añ), lemamigabe. Azimo. Ogi lemamigabea. Gç 124. Ianen duzue egonen zareten 

lekhu guzietan ogi lemamigabeak. Urt Ex 12, 20 (Ur legamigabe; Dv airisa, BiblE legamigabeko). 

- LEGAMI GABEKO. Azimo. Legamia bageko ogia. OA 45. Lemami gabeko ogiak. Lg I 206. Egosi zituen 

legami gabeko ogiak. Ur Gen 19, 3 (BiblE legamigabeko; Urt lemamirik gabeko; Bibl altxagarri gabeko; Dv 

ophil airisak, Ol otillak). v. tbn. Lard 440. Ir YKBiz 429n (lemami). 

legamitu (Añ (G)), lemamitu (SP A), legamiatu (G ap. A). Fermentar. "Ogia lemamitu da" SP. 

Ezdezute jango gauza legamiturik. Ur Ex 12, 20 (Urt lemamidun). Alik eta [irin] guzia legamiatua dan bitartean. 

Ur (G) Mt 13, 33 (Lç, He, TB, Ip y SalabBN altxatu, Dv y Leon hazi, Ur (V) y Ker jagi, Hual orantzatu edo 

etsitu, Samper mindu, Ol murtzitu, Or arrotu, IBk e IBe harrotu). Neguaren biotz erian legamiatzen asten dan 

grin zoro au. LMuj BideG 164. 

legamiztatu (Lar, H), lemamiztatu (H), leganiztatu (H), lebamiztatu (H). "Fermentar, sazonar con levadura" 

Lar. 

legamiztu. "Leudar" Lar. 

legan. "Leganak, estados o parlamento zuberoano (Chaho Biarritz I 160)" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. Cf. 2 

legar (2), lebaia. 

legan. v. legen. 

1 legar (V-arr-oroz-gip, G-to, L, B, BN-ciz-mix-baig, Ae; Urt IV 54, Lar, Lar Sup, Añ (V), Izt, VocBN, Dv, H), 

lear, legor (Ht VocGr 368, Arch VocGr, Dv, A). Ref.: VocPir 127; A; Etxba Eib; Izeta BHizt; Etchamendy Herr 

10-2-1966, 2. 1. Grava; arena. "Gravier" SP, VocBN, VocPir y H. "Sabeleko legarra, gravelle" SP. "Arena" 

Lar, Añ e Izeta BHizt. "Arenal" Lar. "Grava, aluvión" Etxba Eib. Azkue da además legarri, supuesta var. de 

legar, tomado de la 3. a ed. de Axular (legarri ttipiena 322; en la ed. orig. 425 (V 275) legarrik ttipiena; v. infra). 

In molino de Anniz qui dicunt Legarreta (1045). Arzam 323. Itsasoan harea baiño eta legar bihi baiño ene 

baithan bekhatu gehiago dela. Mat 223s. Ezen hain behera eztu Ozeanak ondarra / nondik athera berunaz 

eztezaten legarra. EZ Man II 127. Kostako sablea, harea eta legarra. Ax 113 (V 75). Tageko legarra atheratzen 

dutenek berezten baitute hartan aurkhitzen duten urrea. SP Phil 311 (He 313 legar). Ona izatekotzat lurrak izan 

behar du hanbat buztin nola legar. "Sable". Dv Dial 44 (It y Ur ondar, Ip hariña). Legarrain gañean bere etxea 

in zuen gizon ero bat. Echn Mt 7, 26 (Dv, Leon legar; Lç sable, He, TB, Samper, Ker (h)are(a), Ip, SalabBN 


mende. 

560


hariña, Ur (V, G), Ol, BiblE (h)ondar). Medela handi bat aurkhitu izan da itxas bazterreko legarrean (1873). 

BOEl 207. --Zer da learra? --Arri koxkor txikiya. Sor Bar 16. Ahurtara bat legar xeherekin. JE Bur 31. Legarra 

iresten duen Rodano asarrearen burrunba entzutea. 'Les graviers'. Or Mi 18. Han nunbait lear artean ohart 

gabean da hurtzen [uhaitza]. S. Erramuzpe in Onaind MEOE 1143. v. tbn. Gç 173. Grano de arena; 

piedrecilla. "Piedrecitas menudas que comen las gallinas, legarra" Izt. Ezin paira dezakezu [zapata] 

barrenean den legarrik ttipiena. Ax 425 (V 275). Otsoak oturuntza ba dite legarretan. 'Sur les galets'. Or Mi 61. 

(Dv, H). "Ihardetsi zion ahoan legarrik gabe, il lui répondit tout net, sans ménagement" Dv. Horra zer dion 

orai, ahoan legarrik gabe. GH 1931, 13. Hori da aoan legarrik edo bilorik gabe egia erratea. Herr 13-7-1961, 4. 

2. (AN-5vill, L-sar ap. A; H). "Il se dit au fig. d'indisposition d'enfant à la bouche qui l'empêche de teter, 

d'aphte, de muguet" H. "Ulcera que se forma en la boca, inflamación de la lengua" A. v. ahalegar. 

3. Piedra porosa. Legarrez sapaitutako gelara iritxi zaneko. "Pendentia pumice tecta". Ibiñ Virgil 115. 

- LEGAR-LARRI. "Galets et caoillux roulés, legar larria, kallaba (BN-ciz)" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 

- LEGAR-LUR. Tierra arenosa. v. legarki. Buztin baino legar gehiago balin badu deitzen da legar lurra. Dv 

Dial 44 (It ondar lur, Ur lur arin, Ip hariña lür). 

- LEGARREZKO. "Qui est composé de sable" Dv. De piedra arenisca. Legarrezko haurrak [obeliskak] 

kokarda xuri bat zuen bere soineko guzia. Hb Egia 149. En Kortazar Serm 36 se lee espillu legarrezko ura, tal 

vez errata por leiarrezko. 

2 legar (S; Arch VocGr, Gèze, Chaho, Dv (S), H). Ref.: A; Lrq. 1. Tributo. "Impôt" Lrq. Sortzepenaren 

legarrak dirade dütügün min güziak. Egiat 239. Bere legarraren erdia dianak phakatü. Ib. 160. Soldadoek eta 

legarrek / eztaite thaik emaiten. Arch Fab 119. Mahainean iarria legar edo diru biltzen. HeH Mt 9, 9. Lurreko 

erregeek noren ganik izaten ohi dute zerga edo legarra? Dv Mt 17, 24 (Ip legarra, Leon legar eta zerga). Bere 

Erregeri bezala tribüt edo legarraren phakatzeko. CatS 100. Jendea dabilka / tiraka, purtzika, / legar eta lege 

berri ukhaldika. Zby RIEV 1909, 228. Yasotzen dituzte zerga ta legarrak (petxak). Ir YKBiz 251. Phaka itzak 

legar, geroago eta handiago direnak. Mde Pr 51. "Taxe civique" delako legar berria zunbaitek phakatü behar 

die. Herr 15-1-1959, 3. Zergak eta legarrak nahi zituen ttipitu. Lf ELit 120. v. tbn. otro ej. en. DRA. 

Aportación monetaria. Platonen ikasguak ikasleen oldezko legarrez eta diru-emaiz iraun zuen. Zait Plat 21. 

2. "Parece que esta acepción viene de la voz legarrak, con que se designaban las reuniones de los Estados de la 

Soule, encargados entre otras cosas de imponer contribuciones" A. 

- LEGAR-BILTZAILE. Recaudador de tributos. v. legarkari. Ethor zitezen hainitz publikano edo legar 

biltzaile. HeH Mt 9, 10 (Lç, He, Ur (G) y SalabBN publikano, Ip legarkari, Dv y Ol zergari, Ker zerga-batzaille, 

IBk e IBe zergalari). 

- LEGAR-EMAILE. "Contribuable" T-L. 

3 legar (V), ligar (V-gip), liar (V; Dv (V)), lear (V-m), negar (V-och). Ref.: A (lear, legar, liar, negar); Etxba 

Eib (ligar); Elexp Berg (liar). "Présure" Dv. "Cuajo, materia contenida en el cuajar de los animales rumiantes 

que aún no pacen" A. "Ardi-esnia eta ligarrakin eitten da gatzatua" Etxba Eib. Gero botaten da kollara bete 

liar iru azunbre eznetara. Ur Dial 86 (It, Dv e Ip gatzagi). Legarrik... zuririk / ez daiela nabartu! '¡Que no 

manchen el cuajo! (la pureza)'. Gand Elorri 214. 

- LEGAR-BELAR (legarbedar msLond ap. A), -belhar Lh). "Galio, ziabelarra, legarbedarra (Galium var. 

spec)" LandHizt 371. "Caille-lait" Lh. 

legar. v. legetar. 

legaraude. "Legalidad" Lar. 

legaraukiro. "Lícitamente", "legalmente", "legítimamente" Lar. Ezta izanen koronatua eztena peleatzen 

legaraukiro. LE-Fag. Utzi zue [...] potestadea sazerdote ordenatzen zirenei legaraukiro Elizan. Ib. 

legarauko (Lar H (s.v. legarra)). "Lícito", "legal", "legítimo" Lar. Kanpotarren seme legaraukoak. 

EConst 26. 

legarautu (Lar, Añ), legaraudetu (Lar). "Legalizar" Lar. "Legitimar" Lar y Añ. v. LEGERA HAUTU. 

legarda (Lar H). "Antídoto", "preservación", "preservativo" Lar. "Egiazko legarda den pozoinik 

lanyerosenera itzultzea, changer au plus dangereux poison le véritable préservatif (c.-à.-d. la confession)" H. 

Legarda edo puzoi kontrakoagatik. Echve Dev 268 (SP Phil 230 y He Phil 231 kontrapozoin). 


mende. 

561


legardari (Lar H). "Preservador" Lar. 

legardatu (Lar H). "Preservar" Lar. Oh! Zenbat gaitzetáik / gaitúen guardátu! / Zenbat galbidetáik / 

amak legardátu! LE Kop 60. Noizean bein pixka bat ematearekin, asko gaitzetatik legardatzen dira. It Dial 69 

(Ur gordetan, Dv e Ip begiratzen). 

legardatzaile (-alle Lar H). "Preservador" Lar. 

legardi (L?, BN? ap. A; Dv), legordi (Dv A). "Sablière, étendue couverte de sable" Dv. "Lugar guijoso" A. 

legarkari (S; Gèze Dv, Chaho, H). Ref.: A; Lrq. "Percepteur", "publicain" Gèze. v. LEGAR-BILTZAILE 

(s.v. 2 legar). Jin zitian hara legarkari eta giza-tzar hanitx. Ip Mt 9, 10 (HeH legar biltzaile). Ezta 

legarkariaren ganik ükheiten dügün izkiribietan agertüko deüsere. ArmUs 1906, 75 (ap. DRA). Jaun mera, jaun 

legarkaria. Herr 16-10-1958, 3. 

legarkarigoa. "Perception" Gèze. 

legarki (AN-5vill ap. Caro CEEN 1969, 218). Tierra arenosa. v. LEGAR-LUR. 

legarreria (BN-ciz; H). "Excoriation ou croûte dans les parties molles autour des ongles et boitement que par 

suite contractent les bêtes ovines, spécialement les agneaux" H. "Gale des pieds, legarreria (BN-ciz)" 

Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 

1 legarreztatu, legarztatu (BN ap. A (que dice tomarlo de VocBN); Dv, H, Lh), legarstatu (VocBN, H). 

"Sabler, garnir de sable" Dv. "Graveler, couvrir de gravier. Bide bat legarstatzea, [...]. Se couvrir de gravier. 

Azken uholdean ur bazterreko landak legarztatu dira" H. "Empierrer" Lh. Behar da [lurra] gisuztatu eta 

legarreztatu, legarrak gisuki hainitz baduelakotz. Dv Lab 19. 

2 legarreztatu (Chaho), legarstatu (Chaho). "Imposer, soumettre à l'impôt, charger, écraser d'impôts" Chaho. 

1 legartegi. "Carrière de gravier, sablière" Lh. Lope Garcia de Legartegui (1350). Domingo de Legarregui 

(1435). Arzam 323. 

2 legartegi (L, S sg. A; Gèze Dv). "Perception, bureau des impositions" Gèze. Gizun bat legartegian 

jarririk. Ip Mt 9, 9 (Lç peaje lekhu, Dv zerga bildegian, Ol y Ker zergategi, IBk zergalari-mahai). 

legartsu (L, BN ap. A; Urt IV 54, Lar, Dv, H), legortsu (Dv A). 1. Lleno de grava, pedregoso; arenoso. 

"Arenisco" Lar. Bertze parte bat erori zen toki legartsuetarat, zeiñetan ez baitzuen bihiak lur hainitzik. He Mt 

13, 5 (Lç y SalabBN harrizu, Dv e IBk harritsu; Ur (G) arritze, Ip hartoki, Hual, Samper arridoi, Ol arritarte). 

Lur legartsu eta arin direnek ez dute gisu beharrik. Dv Lab 182. Ibai edo erreka legartsu, arrantzako ez batere 

zorrotzegiak. Prop 1906, 164. La Crau deitzen duten zelhai legartsu zabalean. JE Bur 84n. Malda xutak eta 

legunak, harri xee eta legartsuak. Zub 30. Ez dira lurrak hoberenetarik: buztinki edo legartsu, nun nahi urbegiak, 

ihi frango pentzetan. GAlm 1958, 35. Lur buztintsu eta legartsuek. Gatxitegi Laborantza 21. 2. 

Escandaloso. "Goyetche a employé d'une manière heureuse ce terme à son sens figuré" Dv. Lafontene gaizoak 

nahastatu ditu bere fabletan asko arinskoak, legartsuak eta izpirituen harrotzera eta bihotzen asaldatzera 

darontsaketenak. Gy IX. 

legartu. "1.º devenir ou rendre caillouteux. Neguko uhaldeak ibaia legartu dauku, [...]; 2.º graveler" Lh. 

legartza (Lar, Añ (G)). Lugar lleno de grava; arenal; playa. "Arenal" Lar y Añ. Crauko legartza. Or Mi 

115. Ba doaie berela mutil zintzoa legartzetan barna. 'Terrains pierreux'. Ib. 108. Bada hotel bat hauta, 

legartzari dagona. JE Ber 79. Erabeak nauka legartzarat joaitetik. Ib. 86. 

legaskari (Lar H). "Dispensador" Lar. 

legaskarri (Lar H), legaskagarri (H). "Dispensable" H. 


mende. 

562


legaske (Lar H), legazke (H). "Dispensa" Lar. 

legasketu (Lar H), legaskatu (H). "Dispensar" Lar. 

legat (Ht VocGr, Chaho, H, Lh). 1. Legado, manda. "Legat" Ht VocGr. "Legatak (S; Alth), choses ou 

obligations dues" Lh. Eriek bere eritasunetan eta azken ordenuetan egiten dituzten legatek, emaitzek, 

eskentzek, erremusinek eta bertze obra miserikordiazkoek eztute deus balio. Ax 240 (V 160). Obra onetako legat 

batez edo fundazione batez kargatuak garenean, ez dezagun denborarik gal hura [...] exekutatu gabe. CatLav 77 

(V 46). "Collegatarius, legat laguna, legat partzunera" Urt V 332. 2. Legado, enviado. Jaun emen izatu 

dena da legat bat, zoiña etorri baita elizek Erregeri eman behar dioten diruaren errekobratzera. (c. 1597). FLV 

1993, 464. 

legatar. v. legetar. 

legatar. v. legetar. 

legatari. "Légataire, celui ou celle à qui on fait un legs" Chaho. 

legatsu (S ap. A), legatsi (S ap. A). Afectuoso. (La forma legatsi que da Azkue será debida a una errónea 

deducción del tema a partir de det. legatsia). 

1 legatu. "(S), attacher" Lh. "S'attacher moralement à q.q.'un" Lh. 

2 legatu. "Legau, enseñar a hablar (V-arr)" A Apend. 

3 legatu (legau V-gip ap. Elexp Berg). Llegar. 

legatx. "(AN-5vill, L-sar), tierra guijosa" A. "Legatz, sable (BN-ciz)" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 

Harrizko geriza eta legatzaren artean, ur-geldi urdin ubela dirdir. JE GH 1921, 704. 

- LEGATX-HARRI. "Grès fin, legatx-harria, zorrotzharria (BN-ciz)" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 

1 legatz (V-gip, G, AN, L; IC 442v, Volt 96, SP, Urt II 401, Lar, Aq 247 (G), Añ (G), Dv, H), lebatz (V; Lar, Añ 

(V), H), leatz (V-gip). Ref.: A (legatz, lebatz); Arzdi Peces 380; FauMar 53; EI 212; AEF 1960, 21; Iz ArOñ 

(leatz); Etxba Eib; Holmer ApuntV (lebatz); Elexp Berg; Gte Erd 24. 1. Merluza. Legatz freskoa. BBizk 32 

(el editor propone corregir en leba-, forma según él más probable en un texto vizcaíno). Or dozu legatz fresko / 

bart urtenikua. DurPl 63. Bitxigu, legatza. Echag 95. Ez dakat gogo aundirik legatza jateko. Sor Bar 66. Besigu, 

lebatz, sardina ta atun. Azc PB 64. Legatzetarata joan bearrik eztot izango. Ag Kr 147. Zer darama or, legatza? 

Iraola 48. Legatz-arrantzua. Elizdo EEs 1925, 247. Lebatz prijidua. Kk Ab II 39. Legatza, baba-baltzakin ipiñita 

ederra euan. SM Zirik 47. Bateko legatz eta / besteko bisigu. Uzt Sas 309. En DFrec hay 4 ejs. de legatz. v. 

tbn. Izt C 409. JanEd I 74. AB AmaE 409. Noe 71. JAIraz Bizia 24. Lebatz: AB AmaE 310. Enb 164. Erkiag 

BatB 167. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg), lebatz. Borrachera. "Kriston legatza arrapau giñuan Ondarruako jaixetan" Elexp 

Berg. Aurrerago berak artu eban lebatzak ezeban txikiagoak izan bear. Ezale 1899, 4b. 

- LEGATZ-AINGIRA (G ap. A). "Congrio o anguila de mar" A s.v. aingira. "(G-bet), caballa, sarda" A. 

- LEGATZ-AMU (lebatz- V-m ap. AEF 1960, 37; A s.v. amu). Anzuelo de merluza. 

- LEGATZ-ERDIKO. "Lebatz-erdiko mutillak, muchachos pescadores de media ración" A Apend. 

- LEGATZ-ESKAINTZAILE. "Lebatz eskaile, vendedores, oferentes de merluza (V-m)" A Apend. 

- LEGATZ IHARTU (igartu Lar y Añ (G; + lebatz (V))). Merluza seca. "Cecial" Lar y Añ. 

- LEGATZ-MATROI. "Trozo de merluza (G-goi)" A Apend. 

- LEGATZ ONDU (Lar, Añ (G); lebatz V-oroz ap. A; Añ (V)). Merluza seca. "Cecial" Lar y Añ. 

- LEGATZ TXIKI. "(Merlangus vulgaris), pescadilla" Arzdi Peces. "Pescadilla" Elizdo EEs 1926, 33. 

- LEGATZ-ZALE. v. legatzale. 

2 legatz. v. legatx. 

legatz. v. 1 laratz. 


mende. 

563


legatzale, legatz-zale. 1. Embarcación dedicada a la pesca de la merluza. Getarin daude lau-bost / legatzzale 

txiki. Uzt Sas 220. 2. (G-azp), lebatzale (V-arr-gip). Ref.: Gte Erd 24. Aficionado a la merluza. 

legaurretze. Hijo legítimo. Bastartek aize apür bat haboro dielakoz eziez legaurretzek. Egiat 275. 

legausle. v. LEGE-HAUSLE. 

legautsi (Lar H), legautse. 1. (Sust.). "Crimen" Lar. Nekezago zela legautse züzentzia eziez haren egitia. 

Egiat 255. Legautsi izugarriya! Camp EE 1882a, 66. Gizonaren legautsiak, eta bere zorakeria. Otag EE 1882c, 

413. 2. "Criminel, en revolte contre la loi, en rupture de loi" H. 3. (Vb.). "Enfreindre la loi" H. Bere 

sortzepenari legautse dereioaner. Egiat 237. 

legaz. v. legez. 

legazdun, lebazdun. "Lebazdun, vendedora de merluza" A Morf 214. 

legazki (G, AN, L ap. A; Dv). "Morceau de merlus" Dv. "Carne de merluza" A. 

legazkume (-tzk- V-gip ap. Etxba Eib; -tzk- FauMar 53). Pescadilla. "Legatz-kumiak, auan bustana katiauta 

prijitzen dira" Etxba Eib. 

legaztatu. "Secarse la tierra (Ae)" A Apend. 

lege (gral.; Lcc, Volt 91, Mic 7v, SP, Urt I 34, Ht VocGr, Lar, Añ, Izt, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: 

A; Lrq; EI 350; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 237, 263. 1. Ley, norma, regla; ley natural, física; 

conjunto de leyes, código (legal o moral), conjunto de preceptos religiosos. "Leiaketan parte artzen dutenak lege 

auek bete bear dituzte (AN-gip)" Gte Erd 237. "Hitz horiek legearen kontrakoak dira (BN-arb)" Ib. 264. v. arau 

(4), lagi. Tr. General en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 682 ejs. Lege honi segi bedi salbu nahi 

duiena. E 47. Arzen zaitut neure senarzat Erromako legeak manatzen duen bekala. (Aoiz, 1551). FLV 1992, 64. 

Guk Legea diagu, eta gure Legearen arauez hil behar dik. Lç Io 19, 7 (Arriand lagi; en las demás versiones 

lege). Zegaiti nei traspasadu / amorearen legea. Lazarraga 1196v (v. LEGEA HAUTSI). Errege barri, lege 

barri. RS 261. Lege sanduen arora (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 114. Errik bere lege, itxeak bere aztura. RIs 

32. Baldin [zertzaz paga] ezpaduzu, ezinak eztu legerik. 'Nadie está obligado a lo que no puede'. Ax 243 (V 163). 

Naturalezako legeen kontra. Cap 104. Maitarien iaun erregeak / higu ditu bortxa-legeak. 'Les lois de la force'. O 

Po 23. Zeren legiak nahi baitzian lehen sorthü haurrak han ohereska litian. Bp II 103. Manatzen eta legeak 

emaiten. ES 144. Legeko jakindunen artean. Urqz 80. Da infernuko legea, sekula ausi bagea. Acto 249. 

Mahomaren legeko gizon bati. Mb IArg II 279. Seminarioko legeak agintzen zutenez. Cb Just 90. Bertze ama 

komunekoentzat baizen egiña etzen Purifikazioneko legearen begiratzea. Mih 93. Lege kriminel eta kriminel ez 

direnetan egiten direnean [erreformak]. "Législation civile et criminelle". Revol 103s. Parnaseko gobernuan ez 

da lege justurik. Monho 68. Uzten ditu bere siniste ta legera ekarri gabe. AA III 271. Bagoz lege batzuk 

jokuaren gainian gorde biar dirianak. fB Olg 29. Eta berórren légea ene biotzarén érdian. LE Ong 53r. Milla 

eta geiago urtean lege au bere indarrean egon zan. Lard 16. Luzeko jokoak errebotekoaren lege bertsuak ditu. 

Zby RIEV 1908, 88. Mundua gobernatzen duten legeak egin dituen Jainkoa. Lap 39 (V 22). Zeñek ete dakiz 

ondo biotzaren legeak! Ag AL 71. 

(s. XX). Legeak azken hitza bere behar bethi. Barb Sup 149. Aita saintiak etzian onetsi Constitution Civile 

zelako lege berria. Const 23. Biotz-beratasun guztien ganetik legia bete biar zala. Kk Ab II 26. Zer nahi lege 

tzar eginen dute katolikoen kontra. Zerb IxtS 110. Lege txiki bat jarriko neuke / guztion onuragarri. BEnb NereA 

53. Evoluzioak ba-ditu bere legeak. Vill Jaink 52. Legearen izenean, lotua gelditzen zera une ontan bertan. NEtx 

LBB 115. Eta nik badakizkit / museko legeak. Uzt Auspoa 10, 100. Haur galtzearen aldeko legea dela ta. Xa 

Odol 219. Gramatika legeen kontra. MIH 388. Kepler-en legeak. MEIG VI 146. 

Costumbre, tradición, lo usual. "Mundu huntako legea hola da (V-arr, BN-arb)" Gte Erd 236. Eztuk hor 

muga legea / orenen kondatzeko, / baiñan eternitatea / bethi kontenplatzeko. Arg DevB 9. Hume gaisoak ill ta 

[...] deabruari present egiteko legea edo usanza. Mb IArg I 358. Mundubaren usadijo paltsuak eta lege 

zorigestokuak [...] umiak bere bakijeez. fB Ic I 4. Etxe ontako legia orixe dek. Alz Burr 29. Atsekabea ote da 

beraz mundu huntako legea? Iratz 72. Egia erran, gutiz gehienek badute arranoen ondotik ibiltzeaz bertzerik! 

Lana lege... Zerb Azk 38. Suak zergatik erre oi du beti, edo beintzat erretzea du lege? Vill Jaink 45. Desmasia 

zuen lege, eta ez [...] oreka. MEIG V 133. 


mende. 

564


(Como primer miembro de comp.). Lege-etsairik gorriena. Zait Plat 6. Zentzunak beuren ingurumariko zer 

guztiekin lege-esipe arautuan sartu. Onaind in Gazt MusIx 147. Lege-ezkontza. NEtx LBB 64. [Estatuaren 

izaeraren] aldatze horrek ez dio onik ekarriko gure lege-nortasunari. MEIG VI 51. [Euskal Herriaren] 

gobernubide eta lege-erakundearen adiskide guztizkoa agertzen zaigunean. Ib. 70. 

2. "(BN-arb), categoría, género. Zuk oxtian aipatzen ziniin lege hartako haitza, un morrillo del género de que 

hablaba usted hace un momento" A. "Hiru gaztena lege baditut, j'ai trois sortes de châtaignes" Lh. Abre 

guziak, zein bere legean beharra zutenaren peituia ezaguturik, hari aiuta eskez bezala zaizkan. Lç Adv ** 1r. 

3. Medida, mesura. Cf. LEGE GABEKO, LEGEZ KANPOKO. Legerik eztuten baruren egiten, 

neurrigabeko isziplinen hartzen. SP Phil 323 (He 325 neurri gabeko). 

4. (V, B, Sal, S, R; Añ (V, G), Izt, VocCB). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib. "Cariño" Añ. "Afición, cariño" Izt. "Lege 

andia deutsoi (V), le tiene mucho cariño" A. "Lege handia irakhusten zidazü" Lh (que lo relaciona con liga 'lien, 

hart'). "Affection, attachement. Adixkide-legia, attachement amical" Lrq. "Legia izan, euki [...]. Maixuak legia 

zetsan ikasliari aritxi" Etxba Eib. "Bizi guztian legia euki detsa bere baserrixari" Ib. Bere Esposoari dion 

lege ta amorioa. Cb Eg III 375. Senar emaztiak alkarri lege ona gordetia. fB Ic III 344. Izan didazun legeagatik 

eskerrak eman gabe ezin etsi. Arr GB 28. Lege aundia dio etxeari. Apaol 109. Aiñ naizela leixala zure legera. 

Etxba Ibilt 480. Artu zetsan lege ona eta aundixa etxeko andriari. Ib. 474. Geiago fidatzen naiz zure 

maitasunaren lege onean. "De tu amor y de tu cortés". Berron Kijote 184. Respeto. Zer? Senarrari xoroko? 

[...] Ikasiko didazu azkar zure gizonari zor diozun legea gordetzen. NEtx Antz 122. 

5. Refacción. Cf. AFARI-LEGE, BAZKARI-LEGE, etc. Eztai gisako lege au igaro onduan. Bv AsL 33. -- 

Bazkaldu al dezute? --Lege bat egin degu ta zuek? EgutTo 20-10-1924 (ap. DRA). Etxean [apaltzeko garaiean] 

betiko legea egun aundiak ez izan ezkero. Lab EEguna 63. Ni gosaldu gabe nago ta bitartean legea egingo det. 

Ib. 109. Joan giñan bazkaritara aldameneko jatetxe batera. Legea eginda, deitu ta ostera sartu giñan egaontzian. 


6. Técnica. Artzai berriek nola dakite / umagintzako legea? Or Eus 224. 

7. "Lege, imitación" Asp Leiz2. Cf. infra LEGEA EGIN (b). 

- ANTZINAKO LEGE, LEGE ANTZINAKO (Lar). v. LEGE ZAHAR. a) "Ley antigua, de Moisés" Lar. 

Anziñako legean Laurenbata zan bezala. Ub 175. Ori alan izango zan antxinako legian konfesinoeko 

sakramentuba ez eguanian. Mg CO 5. Antxinako legeko sakrifizijuak. Astar II 216. b) Fueros. Geure 

antxiñako legea. Enb 62. 

- GRAZIAZKO LEGE, LEGE GRAZIAZKO (Lar). "Ley de Gracia" Lar. v. LEGE BERRI. Lege 

graziazkoaren ifintzeko eskua. EZ Man I 18. Hanbat lege zaharrian nola graziazko legian. Tt Onsa 86. Ala 

lenagoko lege zarrekoak, nola graziazko lege berrikoak. Gco II 56. 

- JATORRIZKO LEGE. Ley natural. Ezagumentu oni deritza lege naturala edo jatorrizko legea. Ub 68. 

- LEGEA HAUTSI (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Dv, H; ausi Añ). a) Quebrantar la ley. "Contravengo a la Ley de 

Dios [...] Jainkoaren legea austen dedala" Lar. "Traspasar alguna ley" Añ. "Hautsi du legea, il a enfreint la loi" 

Dv s.v. hautsi. Legea hautsiz Iainkoa desohoratzen duk. Lç Rom 2, 23 (tbn. legea hautsi en las demás 

versiones). Ahalke gabeki hautsi baitu legea. EZ Man I 106. Ordean prudenziaren ez hautsteko legeak / 

kondaturen dugun moldez egitzik hik heureak. Ib. 27. Jinkoaren legia hausten diana oro. Bp I 52. Instante artan 

bertan autsizen deu Jaungoikoaren lege santua. OA 61. Da infernuko legea, sekula ausi bagea. Acto 249. 

Hortan hautsten zuen Jainkoaren legea. Lg I 336. Urratu zuen Jainkoari eman zioen itza; ausi zuen beraren lege 

santua eta etzuen egin aren esanik. Ub 32. Errege legea ausitzea ez da onela kastigatzen. Mg CC 241. 

Jaungoikoaren lege santua, bere borondatea aditzera ematen diguna, ausitzea edo ez kunplitzea. Gco II 3. Lege 

au autsitzera. AA I 560. Naturaleziaren legia ausi bagarik. fB Ic II 175. Lege guziak naiago izan zituen autsi. 

Lard 399. Lege hura hausten dutenak. HU Zez 42. Legea austen daben egikera guztia. Itz Azald 177. Yainkoak 

emandako legea austeko. Ir YKBiz 224n. Ene legea hautsi duk. Zerb IxtS 59. Senarrarekiko legea ausi duen 

andra zapuztu bat. NEtx Antz 83. v. tbn. SP Phil 409. He Phil 414. Tt Onsa 29. CatS 55. Ag AL 121. Or QA 46. 

Vill Jaink 94. Legea ausi: EusJok II 80. Zait Sof 121. 

b) Abolir la ley. Hautsiak izanen dire [...] Aitoren-semei xoilki lehenbiziko herrunkak emaiten diotzaten 

legeak. Revol 95. Alkargo oneik Pantzen 1791garren urteko Epallaren 17an emondako legeak ausi ta ezereztu 

ebazan. Eguzk GizAuz 19. 

- LEGEA HAUTSI ERAGIN. Hacer quebrantar la ley. Zerk pekatu eragin edo Jaungoikoaren legea ausi 

eragiten digu? Gco II 4. Jaungoikoaren lege santua [...] autsi eragiten diguenean. Ib. 21. Bijotzeko 

mukertasunak, gogortasunak ta ezi gatxak ausi eragingo leuskijo legia. fB Ic III 315. 

- LEGE-ADITU. "Lege-aittua, jurisperito. Lege-aittuak auzixetan jarri zittuen auzoko bixak" Etxba Eib. 

- LEGEA EGIN. a) "Cumplir la ley, llenar las apariencias" JMB MitV 411. b) "Imitar gestos, muecas, tono de 

voz" Asp Leiz2. 

- LEGEA JARRI. Mandar, tener autoridad. Dama batek jartzia / orrenbeste lege, / nonbait egin nai luke / 

guziyaren jabe. Xe 179. Ilda gero ere, andreak jartzen du legea. NEtx Antz 74. 

- LEGEAN. a) "Bere legean, zure biltzeko zituen solas eder horiek oro, dans sa pensée, il disait toutes ces belles 

paroles pour vous gagner" Dv. Ethorri ziren tenplurat, bere legean, haren garaitzerat bere 


mende. 

565


arrazoinamenduez. Lg II 227. b) (Tras forma vbal. conjugada más -(e)n). Como. v. legez. Jaungoikuak ta 

errazoiak aginduten daben legian. fB Ic III 322. Orduan seguru naiz [...] / pikatuko zutela / biar dan legian. Bil 

145. c) (Tras tema nominal nudo). A modo de, en calidad de. Gaur ere berriz / onera gatoz / adiskide on 

legean. Echag 247. Ezagun uts izan arren, adiskide legean urreratu zitzaizkon. TAg Uzt 216. d) "Yire legean 

egin diak [sic] gauza kau (R), he hecho ésto por consideración a tí" A. e) Según la costumbre, el modo. 

Guraso zarren legean pozik / goaz danok kantatzera. NEtx LBB 368. Pakok betiko legean jarraitzen zuan bere 

lana. Ib. 69. Nornahi errex loak hartzen du ara berrien legean. Xa Odol 321. 

- LEGEAREN AZPI. (En casos locales de decl., en sing.). Legearen azpiko diradenei, Legearen azpiko 

baninz bezala [egin izan natzaie], Legearen azpian diradenak irabaz ditzadanzát. Lç 1 Cor 9, 20 (TB y Dv 

legearen azpi-; Ol, Ker, IBk, IBe y Bibl legepe-). Zertako Legearen azpitik libre egin garen. Lç Rom 7, tít. 

Eztaude legearen azpian [gaixtoak], legea da heken azpiko. Ax 479 (V 310). Espirituaren legearen azpian. SP 

Phil 317. Haragiak bekhatuaren legearen azpian ematen nau. Ch III 55, 3. Jesu-Kristoren legearen azpian. Dh 

255. Eleizeak guztiai iminiriko legearen azpiyan. Itz Azald 118. Eguneroko beharraren legearen azpian daude 

hoek ere. Arti Ipuin 66. Iñor [...] nere burua legearen azpira ekarri lezakenik. Vill Jaink 187. v. tbn. Jaur 185. 

Dv LEd 8. 

- LEGEAREN BEHEAN. "Legian beian (mod. adv.), según la ley. Legian beian guk genduan errezoia" Etxba 

Eib. 

- LEGEARI KONTRA ETORRI. "Contravengo a la ley de Dios, Jainkoaren legeari kontra natorkio" Lar. 

- LEGE-HAUSLE (Dv; legausle Lar, H). Infractor (de la ley). "Inobservante" Lar. "Prévaricateur" Dv. Zeina 

ezpainaiz legausle ta ezteus arbuiagarri bat baizen. Birjin 48. Lege hausle balin bazare ordean, 

ezeztatzen da zure ingurephaitza. Dv Rom 2, 25 (He legearen hautszaille). Zigortu egiten dituzte, lege-ausle ta 

zuzenbage bailiratekean. Zait Plat 130. 

- LEGE-HAUSPEN. "Prévarication" Dv. 

- LEGE-HAUSTE (Añ; legauste Lar, Añ). "Inobservancia" Lar y Añ. v. legautsi. Lege hauste eta 

desobedientzia guziak. TB He 2, 2 (Lç transgresione). Nork-ere bekhatu egiten baitu, legea hausten du; ezen 

bekhatua, lege haustea da. Dv 1 Io 3, 4 (IBk, IBe, Ker lege-(h)auste). 

- LEGE BERRI (SP, Lar, Dv, H; barri V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Ley de Gracia" Lar y Añ. Iesu-Kristo gure 

Iaunak konfirmatu eta ontzat eduki ditu lege berrian [hamar mandamenduak]. Mat 119. Arrosarioa da oraño 

lege berriko materiatik hartua. EZ Man II 165. Uztarri legunago bat, zein baita lege berria, Ebanjelio saindua. 

Ax 483 (V 312). Zeren lege berria [Phentekoste] egün hontan orori iakin erazi da. Bp II 74. Lege zaharrian 

hura zen Irakoitza eta lege berrian hura da Igandia. CatLan 88. Nork eskribitu zituan lege berriko liburuak? Ub 

110. Jesu Kristok emon euskun lege barria. Añ EL 1 99. Lege berria alabaña da amoriozkoa, ez beldurrezkoa. 

AA I 430. Lege berrian, Jesu-Kristok berak ekharri eta irakasi deraukun legean. Arb Igand 71. Lege barriko 

oparia. Itz Azald 156. Lege berriko Apostolu edo Bialdu aiek. Inza Azalp 49. Kristok berriro lege berrian 

indartu zitun agindu zuzen eta santuak. MAtx Gazt 40. v. tbn. Tt Onsa 172. Mb IArg I 371. Lg I 198. Mg CC 

103. Gco II 64. Echag 264. Goñi 95. KIkG 72. Ir YKBiz 119. Mde Pr 251. L. barri: Azc PB 42. KIkV 93. 

- LEGE-BILDUMA. "Code" T-L. 

- LEGE DA (ZEN, etc.). a) Es lícito, está permitido. "Lege da bakhotxak berea eramatea, ez da lege bertzerena 

hartzea" Dv. "Ezta lege (V, Gc, L, BNc, R) [...] no es lícito" A. Lege balitz eskaetan / gizonari lanzetea. 

Lazarraga 1190r. Lege da maitha dezan senharrak emaztea, eta emazteak senharra. He Phil (ap. H). Eztüzü 

ororen [beharrünen] eiztia lege, zeren natürak behar beitü süstengatü izan. Mst III 26, 4 (SP ezta sori, Ol ez da 

zillegi). Lege balitz [purgatoriotik] mundura bihurtzea. Monho 126. Lege dan baxen merkeago erosi eta gorago 

saldu badozu. Añ EL 2 151. Egun debekauetan lege eztan legez koipea yan badozu. Ib. 138. Etzala posible ta lege 

orrelako gizon gaiztorik zeruan sartzea. Zab Gabon 81. Bezperetarik lekhora, lege da pilota partida bat bedere 

jokha dadin. Zby RIEV 1908, 83. Ori egitea zillegi (lege) zaitzula. Ir YKBiz 59. Jaunak ez bestek jantzi arronta / 

agertzea lege dela. Or Eus 181. b) (V ap. A Apend, que cita el msOch; Izt). "No es posible. Ezta lege nik 

daukadan baño senar obea izatea" Izt (tbn. en A Apend). c) Es normal. Aitak, lege den bezala, min zuen 

[alabaren il-berria etorri zitzaionean]. Lard 390. 

- LEGE DENERA. Como es tradición. Oin-muturrez, lege danera, / egiñen jauzi ta bira. "Como es ley". Or 

Eus 160. 

- LEGE-EGINTZAILE. Legislador. v. legegile. Lege-egintzallak eta euren mendekoak. Itz Azald 211. 

- LEGE EKARRAIZKO (Lar; ekarrizko Añ). "Ley natural" Lar y Añ. Ezagumentu oni deritza Lege naturala 

edo Lege ekarraizkoa. Ub 14. 

- LEGE-EMAILE (Lar, Añ, Hb ap. Lh; emolle Añ; legemaile Dv, H). Legislador. v. legegile. Izaren dut 

ausartzia haiñ errexki errezibitzeko lege emaille soberanoa. Ch IV 1, 4 (SP lege egille). Lege-emalle dibinoa. 

Monho 130. Konfuzius eta Mahomet lege emaile batzuek ziren. Hb Egia 89. Aitalenen eta lege-emalle txit 

jakintsuak. Aran SIgn 115. Tzarrek [...] lukete gutizia, lege emailerik eta yuierik ez izaitea. Lap 67 (V 34). 

Legeemontzallearen, igarlearen eta abadearen lana. Itz Azald 29. Gizona lege-emale eta denpora berean lege 

orren morroi. Vill Jaink 92. Ez bainuke bizkaitarrei bere-bere duten euskalkian lege-emaile bezala agertu nahi. 

MEIG III 128. v. tbn. Berron Kijote 18. Formulador de una ley. Aurrerapenaren lege-emalerik ezpalitz, ez 


mende. 

566


legoke olako legerik. Vill Jaink 49. 

- LEGE EMAN (Lar, H). "Legislar" Lar. Lege eman nai ukhan draue gure pensamenduei [Iaunak], zeren hek 

berekin baituté zerbait guthizia eta desir. Lç Ins D 8r. Nork baitio munduari / burupez eman lege. Hm 48. 

- LEGE-EMATE. Acto de legislar. Egin zituen len egun batez ta aisa Aingeruak lenagoko lege emate ta 

erakuste guziak. Mb IArg I 153. 

- LEGE-ERAKO. "Hijo legítimo [...], ume lege-erakoa" Lar y Añ. 

- LEGE ETORRIZKO. "Ley natural" Añ. v. LEGE EKARRAIZKO. 

- LEGE-ETXE. Parlamento. Gipuzkoak 5 diputadu ta 3 senadore Madrilgo Lege-etxetara bialtzen ditu. EEs 

1915, 61. Gure artetik lege-etxe artara bidaltzekoak [legelariak]. A Y 1934, 17. Lege-etxean autarki edo indarrik 

geien daukenak agindu dagiena. Eguzk GizAuz 99. 

- LEGE-EZARLE. Legislador. Haur da bere legea gure bihotzezko tauletan bere Spirituaz skribatzen duen 

Moises Lege-ezarle subiranoa. Lç Adv ** 7v. 

- LEGE EZARRI. a) Legislar. Eztrauku [Iainkoak] lege ezarten kanpotiko obrén gainean solament, baina 

prinzipalki gure bihotzetako afekzionén gainean. Lç Ins D 6v. Lege-ezarten emateko ditezenean [agintedunak]. 

Zait Plat 130. b) "Authénticas, constituciones con fuerza de leyes, lege-ezarriak" Lar. "Constituciones, lege 

ezarriak" Añ. 

- LEGE GAIZTOKO. "Desleal, ain lege gaistokoa", "ingrato, [...] ain lege gaistokoa" Izt. 

- LEGE GABEKO. a) Desmedido. Tristezia gaixtoak [...] legegabeko beldurtasunak emaitentu. SP Phil 466 

(He 472 sobraniazkoak eta funtsgabekoak). Legegabeko hatsbeherapenik. Ib. 301 (He 302 gurigunezko). b) 

Ilegal; ilegítimo. "(Ley del) encaje, legebageko iritzia" Lar. Eleizeak [...] gorde izan dau libertade egiazkoa 

herejia guztien eta legebagako agintaritasun guztien kontra. Itz Azald 50. c) (Dv). Pagano, infiel. "Legegabekoek 

ere ez dute bardin egiten? (Etcheverry)" Dv. Jentilen edo lege-gabeko jendeen deia. Ub 100. Lege 

gabeko yende nihoiz ikusiak. Hb Esk 45. Zer da Philistindar lege-gabeko hori [...], dixidu egiterat atrebitzen den 

hori? Etcheberry 101. Legegabekoei legegabeko azaldu natzaie, legegabekoak irabazteko. Ol 1 Cor 9, 21 (Dv 

legegabeko; Lç lege gabeak). d) "Desafecto [...] (V) legebakoa" Añ. 

- LEGE-IPINTZAILE. Legislador. Ainbat deutso, zeinbat deutsan lege-imintzalla bateri bere aginduak izan 

daitezala gorde eta beteak. Itz Azald 117. 

- LEGE-IKASLE (Añ; legikasle Lar). "Legista" Lar y Añ. 

- LEGE-IRAKASLE. Escriba (en la religión judía). Gaitz zien, Lege-erakasle eta Farisien faltsiak. Ip Mt 23, 

23 (Lç, Ur y Echn (e)skriba, He, TB, SalabBN (e)skribau, Dv iskribau, Ol, Or, Ker e IBk idazlari, Leon izkribau, 

IBe lege-maisu). Ortaz marmarka ari ziran Farisauak ta lege-irakasleak. Ir YKBiz 298. Profesor de leyes (?). 

Felibre izenak "legeirakasle" adierazten du. Or Mi V. 

- LEGE-IRAKURTZAILE. "Legirakurzalea, le légiste" Arch VocGr. 

- LEGE-JAGOLE. Guardia. Geiso ta bakar, ezezagun ingurun, lege-jagolen menpean, burdiñaz beteriko leio 

zeken otzen artean. Erkiag BatB 203. 

- LEGE-JAKINTSU. Doctor de la ley (judía). Cf. legejakin. Eserita zeuden Lege-jakintsu, Eskriba eta 

Fariseoak beregan zioten: zein da onela itzegiten duen au? Lard 389. "Jurisconsulte, lege-jakintsun" T-L. 

- LEGE-JAKINTZA. "Jurisprudence" Lh. Bi Legejakintzetan onetsia (Licenciado en Derecho civil y 

canónico). Eusk 1919-20 (I), 21. 

- LEGE-JAKITUN. Jurista. Testis unus, testis nullus [...] esaten omen dute legejakitunek. MEIG VI 194. 

- LEGEKO. Legal. v. LEGEZKO. Diru legekua, benetakua, ez palso edo itxura utsekua. Mg CO 62. 

- LEGEKO GIZON. a) "Homme de la loi, représentant de la loi, agent de la force publique" Dv. Pariseko 45 

legeko gizonak. Elsb Fram 115. Gobernamenduko mutilik xumeenaren aitzinean burua ukurtzen dute; legeko 

gizonak urrun ikusi nahiago dituzte ezen ez hurbil. JE Bur 165. b) Abogado. v. legegizon. Ez legeko-gizon 

bat, ez mediku bat, ez eta ere notari bat. Barb Leg 144. 

- LEGE-MAISU. Escriba. Ai zuek, lege-maisu eta fariseu itxurazaleok! IBe Mt 23, 23 (Ip lege-erakasle). 

- LEGE NAGUSI (-nausi T-L, DBPT). Constitución. Sanchez-Roman-en asmakizunak poliki-poliki autsi ditu, 

Españako Lege Nagusia eskuan artu-utsarekin. Ldi IL 25s. Haatik behar dela ere lege nagusia errespetatu, eta 

hunen arabera bortz urteren epea behar du errepublika batek onartu bere gain jarri aintzin. Herr 5-9-1991, 1. 

Zoion pondutan behar litakeen aldatu preseski lege-nagusi hori. Herr 9-7-1998, 1. v. tbn. Herr 21-11-1991, 2. 

- LEGE NATURAL. Ley natural. Lege naturalaz. Lç ABC I 5r. Kondenatzen dira lege naturalaren arauaz 

bizitzen eztiren ientilak. Ax 421 (V 273). Lege naturalak erakusten deuskuzan mandamentuak. Cap 54. Gure 

lege naturalearen mandamentuak. El 59. Lege naturalean, edo letraz ezarritako legea Jaunak eman zuan baño 

lenagoko denboran. AA I 505. Eskaldunak segitu lege naturala. Hb Esk 44. v. tbn. ES 85. Ub 17. 

- LEGE ONEAN. Decentemente, honradamente; en buena lid. Eladitxok lez [bear genduke], lege onean, / 

maittetasunak egittu. Echta Jos 368. Italianubak ez omen zuben / lege onian jokatzen, / gerriz betik omen 

zizkiyon / golpe gaiztuak tiratzen. EusJok II 144. Ez dut nik besteren bearrik, nere bizia pakean ta lege onean 

eramateko. "Honrada y descansadamente". Berron Kijote 117. 

- LEGE ONEKO. Honrado, decente, como debe ser. Lege oneko Damutua baaz. A BeinB 88. Lege oneko 

mutilla bada, ez diñagu gure baimenik ukatuko. TAg Uzt 126. --Orduan benta al da au? [...]. --Bai, ta oso lege 


mende. 

567


onekoa. "Honrada". Berron Kijote 190. 

- LEGE ONETAKO (Sal ap. A; ontako R ap. A). "Bienhechor" A. 

- LEGEPEAN. Bajo la ley. Cf. legepe, legepeko. Poz-pozik bizi naz ni / zure legepean. Echta Jos 262. 

Jainkoaren legepean nagon arte. Or SCruz 145. Gaitz guziak ez dire / legepean sartzen. Etcham 105. Legepean 

ez nagola ere. Ol 1 Cor 9, 20. Iru t'erdi [milloi poloniar] Alemanik zitun beren legepean. Ldi IL 164. Semea 

elizako legepean eramaten jakin ez badet. ABar Goi 34. [Mundua] legepian ipiñi dauan Egillerik. Eguzk GizAuz 

48. Frantziako legepean. Mde Pr 286. Izen au [bandido] ematen zioten legepean izentatua zegoenari. NEtx Antz 

138. Ire ezkontza legepean sartzeko [= 'legalizar'] aukerarik ederrena. NEtx LBB 57. [Poesia] legepean loturik 

zegoelako berri ona. MIH 240. v. tbn. Inza Azalp 92. Ker y Bibl 1 Cor 9, 20. Berron Kijote 175. 

- LEGERA (Lar). a) Según la ley (de). "(A) fuero, al fuero de" Lar. Aren legera ibilli bearra daukatela 

Arengandik jaiotako danak. TAg Uzt 251. b) Al modo (de), al estilo (de). Atoz gure kalera, / baserritar 

legera. Xe 121. Egaztitxo ak bota ebazan / bertsoak geure legera. AB AmaE 463. Ez asi bada emen atzeaz 

aurrera, / gizon ziri sartzalla diranen legera. Ib. 326. Guzien artean karrika-dantza atera bear dutela, antziñako 

legera. Mok 13. Eltzen dio laister meaketatik Provenzako legera. Or Mi 59. Trintxera-legera egindako lubaki 

txiki batzuk. Salav 92. Agurtu zuten elkar aundiki-legera. Berron Kijote 141. Galderekin hasten bagara, 

baserritar legera. MEIG VI 159. v. tbn. Arrantz 129. SMitx Aranz 42. 

- LEGERA HAUTU (Añ), LEGERAUTU (Añ). "Legitimar", "legalizar" Añ. v. legarautu. 

- LEGE SORTZEZKO. "Ley natural" Lar y Añ. v. LEGE EKARRAIZKO. 

- LEGETIK ATEZKO. Ilegal. Errizaien eskuetan eroriko dituk goiz edo berandu legetik atezko ibilli ortan. 

TAg Uzt 176. 

- LEGEZ (gral.; Lar, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 263. Cf. legez. a) Legalmente, por ley, según la ley; 

legítimamente. "Comiso, pena de perdimiento de lo que se trafica contra las leyes, legez galdua" Lar. "Legez ezin 

leike ori egin (V-arr, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 263. Legez eta ordenantzaz arnoaren debekatzea. Ax 408 

(V 266). Zure bizitze-tailluak zuzenaz eta legez nahi dituen lan suerte guzietara. SP Phil 111. Ez dabee eskatu 

biar [...] legez jagokuen baino alober geijago. fB Ic II 169. Legez era artan egin zezakiala [...] uste zuan. Bv 

AsL 44. Oro, oro, oro, ebats gure ohoinek, legez edo alegia legez. HU Zez 151. Pello degu juez / nonbratuba 

legez. AzpPr 23. Legez egina izan da / herri... Ezterenzubi. Etcham 111. Legez ala kontrabandan ari zirenetz, ez 

da errana. Lf Murtuts 1. Elizaz ezin badaiteke ere, legez, Madalenekin uztarpea urratu nai nuke. Etxde JJ 166. 

Legez zillegi ez dan zerbait egin nai ukan zun. Or Aitork 142. Legez jokatu bearrean, azeri ustelak bezela, zeuen 

erriari su emanaz. NEtx Antz 27. Hauzi zakar hau ezta konponduko legez. Arti MaldanB 220. Etzegola legez 

zuzentzerik jatorri ura. NEtx LBB 51. Guk ba-dogu Legea, eta Legez, eriotza bear dau. Ker Io 19, 7 (Or legez; 

Ol gure legez). Legez behartzerik ez baitago. MIH 149. Jugoslavian orain den hizkuntza nagusiak, izatez, ez 

legez. MEIG VII 172. v. tbn. EusJok II 22. Sor AKaik 126. Berron Kijote 190. Fedez eta legez bezala obraz 

ere saindu denik. Mat 69. Ta afal-bertsolaria Sukuntza da legez. "Según la costumbre". Or Eus 364. 

Santiagotarako / bi jorra emana, / jakingo dezu legez / jarri bear dana. Uzt Sas 84. Legez, 1, 2, 4, 6 eta 7 ohi 

dira amaikide, ez 3 eta 5garrena [lerroak]. MEIG V 84. Hotsak legez aldaturik ala analogia bidez ez dakigu. 

MIH 81. 

b) (Precedido de gen.). "(A) fuero, al fuero de" Lar. v. LEGERA. Gure Eskualherri hautan lehen / gure legez 

ginen bizi. Zby RIEV 1909, 398. Gure legez il bearra da. Ol Io 19, 7 (IBk gure legez; Lç gure Legearen arauez; 

Or y Ker legez). "Ene legez, à ma façon" Lh. (Precedido de -ko). XVIIgarren mendeko jesuita hark 

orduko ohituren arabera itzuli zituen eta Orixek, berriz, oraingo legez. MEIG V 60. 

c) (Dv, H). Justamente, con toda razón. Legez litekela desobligatua andre hark ez balio nahi ihardetsi 

ezkontzaz egiten dioen galdeari. He (ap. H). Legez naizela kriminel, Majestate dibinoa ofensatuz. He Phil 76 (SP 

74 legezki). Eta orduan guziez da legez arbuiatua. Gy 115. Gaztigu hau, dio, legez dut merezi. Ib. 107. Lurreko 

nekhe eta eginahal guziak egiazki deusere ez direla, legez erranen dirazue. Dv LEd 48 (Cb Eg II 19 arrazoiaz). 

Juduen pesta. Juduak egun legez ahantz dezakea / Ejiptoatik herrirainoko bidea zoin den nekea? Ox 74. 

d) Ciertamente. Baitakusat legez zarela mundua baino nausi hobe bat. "Je comprends bien". Birjin 346. Legez 

bada hor zerk suminth bere-beredako amodioa. "Véritablement". Ib. 388. Legez ikhuskari harritzeko bat da 

galbarioko mendian iragaten dena. Dh 208. Bai legez atxikitzen du, bere hitza. Ib. 181. Ai legez zorigaixtoko 

orena zeinetan bekhatu egiten hasi bainintzan! Dv LEd 129. 

e) Correctamente, como es debido. v. BEHAR (DEN) LEGEZ s.v. legez. Erderarik ezekien berak gitxi baino 

[...]. Nik barriz erdera ura legez ikesi neuen. A BGuzur 124s. Emakume ederra; egia esan, legez jantzia, gau 

artan beintzat. Anab Aprika 33. 

- LEGE ZAHAR (V-gip; SP, Lar, Añ, Dv, H). a) "L'ancienne loi" SP. "Ley antigua, de Moisés" Lar y Añ. 

"Antiguo Testamento" Etxba Eib. Iainkoak berak eman zituen lege zaharrean [manamenduak]. Mat 119. 

Baziren lege zahar eskribatuan Sazerdoteak. Ax 525 (V 338). Lege zaharreko sakramentü bat. Bp II 21. 

Konsolazione gehiago ere dugu orai lege zaharrean baiño. Ch III 18, 2 (Mst lege zahar). Lege zarreko 

denboran. Mb IArg I 336. Arako lege zarreko utxea. Añ LoraS 7. Lege zarra Jaunak israeldarrai eman artean. 

AA II 39. Lege zarrean berean ere. Lard 22. Lege zaharreko ixtorio bat. Jnn SBi 8. Lege zarrean egoan urezko 

osin [...] bat. Itz Azald 126. Bere ille ta bizar zuri luzeak Lege zarreko Gurasoen itxura ematen diote. Ag G 359. 


mende. 

568


Lege Zarrean bai al zenuten Yainko-Semearen berri? Or QA 66. Lege Zahar eta Berriko kondairak. Mde Pr 251. 

v. tbn. EZ Man II 165. SP Phil 14. Tt Onsa 33. Gç 66. Lg I 198. CatLan 90. Egiat 266. Ub 32. msOñ 22v. Mg 

CC 103. Gco II 56. fB Ic III 289. Jaur 156. CatS 95. Zab Gabon 48. Arb Igand 95. Goñi 95. KIkV 44. KIkG 28. 

ArgiDL 126. Inza Azalp 49. Ir YKBiz 121. "Gizon hori lege zaharreko gizonetarik da, cet homme est un des 

patriarches (c'est un vrai patriarche)" Dv. 

b) (V-gip ap. Etxba Eib; Lh). "Esta noble raza Euskara que sólo conocemos [...] por las sabias instituciones de su 

Lege-Zarra" Trueba EE 1882c, 289. "Ensemble des franchises basques supprimés en 1789" Lh. "Se dice de los 

Fueros" Etxba Eib. v. LAGI-ZAHAR. Lege zarretako bere [Gipuzkoaren] liburu maitagarrian. Izt C 148. 

Liberalak diyote / egoteko umill, / lengo lege zarrikan / eztutela nai ill. Xe 400. Jaungoikoaz batera euskal-lege 

zarra. AB AmaE 332. Bizkai ta Gipuzkoa ta Arabak euken Lege zaar erkiña. A Ezale 1897, 233a. Guziyok maite 

ditugula euskal fueroak, au da, gure lege zarrak. Pagoaga Itzald II 126. Gora beti Jaungoikua, / ta Lege Zarra 

urrena! Enb 63. Hein batean --ez dakigu noiz artio-- lege zaharraren jabe [Nabar-Goitiko eskualdunak]. JE Ber 

27. Lege zarrak apaizak batzarretara sartzea galerazi egiten zuan. Lab EEguna 79. Foruei edo lege zaharrei 

eraiki zieten oroikarri ederra. MEIG I 243. v. tbn. EEs 1915, 60. ABar Goi 24. SMitx Aranz 65. 

c) Modo de vida antiguo, tradicional. "Antigua usanza. Oinddio familixa orrek legezarreko mentalidadia dauka" 

Elexp Berg. An jakiten da nolakua dan / lege zarreko euskera. Tx B II 147. Frantsesen milieu delako gizonemakumeak 

lege zaharrera bizi dira oraindik, dirudienez. MEIG I 186. Lege Zaharreko ohitura dugu hori 

[eztabaida]. MEIG VIII 52. 

d) Costumbre, tradición. "Legezarra da San Martzialera zaragi-ardaua urtero eruatia" Elexp Berg. 

- LEGE ZAHARREZ. Según los Fueros, de acuerdo con la legislación foral. Gipuzkoa, lege zarrez Juntetan 

batzen zan, Gipuzkoari zerizkionak erabakitzeko. EEs 1915, 60. 

- LEGEZ ETA BIDEZ. Legítimamente, justamente; legalmente. "Legez da bidez (G-to), en ley y en justicia" A. 

v. LEGEZ, BIDEZ. Argatik legez ta bidez ifini diote Erraldoi Euskalduna-ren izengaña. Izt C 453. Sem 

asabaren aldetik legez eta bidez zegokien lurraz jabetu. Lard 99. Israeltarrai ainbeste erakusten zieteen etsai 

zital eta dollorrai legez eta bidez eraso bazizaieketean ere. Ib. 136. Maita dezagun gauza bakoitza bear dan 

eran, legez eta bidez. Aran SIgn 208. Bera [Kongregazioa] legez eta bidez jarria dagoen beste erri batean. Ant 

JesBi 6. Baña lapurreta barik, legez eta bidez. Eguzk GizAuz 35s. Legez da bidez buru dutela / Segurako alkate 

jauna. And Egun 31. 

- LEGEZ ETA BIDEZKO. Legal; legítimo, justo. Legez ta bidezkoa ez ezik, zor dana ere baldin bada nori 

bere gauza iraultea. Izt C 17. Legez eta bidezkoa da egin didatena. Lard 121. 

- LEGEZ KANPOKO. a) Desmedido. Zenbait debozione erhori, errebelaturi eta legez kanpokori. SP Phil 2. 

Ez da bidezko Jaungoikoa tentatzea, onen legez-kanpoko gauza bati ekiñaz. "Desaforado". Berron Kijote 216s. 

b) Infiel, pagano. Sinhestun baten bekhatuak hanitzez handiagoak direla legez kanpoko batenak baino. Dh 

112. Legez kanpoko kasta hortarik [protestantetarik] ez dugu behar sofritu. AstLas 68. Zenbate onetan 

Moisesen legeaz kanpoko eta aurrak sartu gabe. Lard 541. c) Desordenado, que escapa al orden; irregular. 

"Irrégulier, [...] arau-gabe, legez-kanpoko" T-L. Ba-daki [Jainkoak] legez kanpokoa ere bere xede ta 

asmoetara biltzen. Vill Jaink 49. Azal txalplanen legez kanpoko mozketak. "Irregular". MEIG IX 125 (en colab. 

con NEtx). 

- LEGEZKO (gral.; SP). Ref.: A: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 263. a) Legítimo, justo; legal, conforme a la 

ley. "Legezkua zan semerik nausiña baserrixagaz gelditzia" Etxba Eib. Legezko eta fedezko iustiziá. Lç Rom 

10, tít. Ezkontza sainduan elkharrekiko eta legezko batzea dela eginbidea. SP Phil 407. Pontifo legezkoak, / 

artzain egiazkoak, / dituzte etxatu. Monho 30. Irabazi garbi ta legezkoa ateratzeko. AA II 189. Eskatu izan 

badute ere asko aldiz beren eskubide legezkoa. Izt C 148. Hura [otoitzezko espiritua] onen [mortifikatzearen] 

alkartasun leiala bage legezkotzat etzedukalako. Aran SIgn 46s. Legezko zikaneria guziak oro bazterrerat 

utzirik. HU Zez 135. Legezkoa dana (edo legezkotzat daukazuena, bada Euskalerrian egiten dozuen ori ezta 

legezkoa). Ag Kr 100. Nire aitta legezkoa. Echta Jos 359. Legezko agintariai. KIkG 54. Legezko azalez nai 

zenuten estali zuen dollorkeria. Etxde JJ 77. Ostikoak legezko zirala erabaki zan. Mde Pr 34. Ik dabilkian 

irabazia / ezpaidek oso legezko. Basarri 125. Martiñen seme legezko agertzen zan. NEtx LBB 45. Gizaldien 

arteko borrokari legezkoa deritzat. MIH 65. v. tbn. Bil 85. Xe 398. Ldi IL 108. Eguzk GizAuz 180. TAg Uzt 281. 

Erkiag BatB 198. Jainko legezko hesiak. Xa Odol 220. 

b) Legal, referente a las leyes. Legezko billduma. Gy 190n. Legezko abisu. Herr 25-2-1993, 7. 

c) "Ce mot est souvent employé comme en français 'franc' [...]. Legezko zoroa, franc imbécile" Dv. "Ezta bada 

legezko gaixtagina holakorik dagiena?" H. 

d) Tradicional; habitual, acostumbrado. Eskualdun legezko jokoari eta pilotarieri ohore egiteko. Zby RIEV 

1908, 84. Legezko agurraren ondoren, txarroka bat ardao atera zion. TAg Uzt 242. Atso tximur arek legezko 

zana esan eban lez, arranegitarra zan. Erkiag Arran 42. Bazkari ta apari legezkoak, gazte-jendearen dantza 

saioak. NEtx LBB 19. Bizkaieraz, jakina, -gaz arras legezkoa da. MIH 112. Normal. A gizon-a zoratuta 

edo euala. Izan be a egoera ezan ain legezkua. SM Zirik 118. 

- LEGEZ KONTRAKO (BN-arb), LEGEAZ KONTRAKO. Ilegal. "Paper hori legez kontrakoa da (BN-arb)" 

Gte Erd 264. Bere ezkontza legeaz kontrakotzat eman ez al zan. Arr May 153. (Lo) que contraviene una 


mende. 

569


regla. Legez kontrako adibideak, Lafonek dioenez, gutxi dira eta erraz esplika daitezkeenak, erdararen 

eragina dela medio. MEIG VI 181. 

- NATURAZKO LEGE. Ley natural. Edo dela naturazko legean usatua. EZ Man I 127. 

- SAIO-LEGE. v. saio. 

Etim. De lat. legem. 

legealdi. Legislatura. Legealdi berri baten ortzondoan edo egunsentian bizi gera. A Y 1934, 17. 

legebatzar, legebatzarre. Parlamento. España legebatzarrea nere begipean. Ldi IL 20. 

legebatzartoki. Sede del parlamento. Enintzan egundaño sartu Españako legebatzartokian. Ldi IL 20. 

legebide. "Règle. Berautzu zuzen ez denik egitetik erabakian, lege-bidean, phisuan, neurrian, prennez garde 

de rien faire qui ne soit juste en jujement, en règle, en poids, en mesure" Dv. Orregatik zure eskuz il bearra 

ote zun? Zeren lege-bidez? Begira ez ote zabiltzan oker gizakumeei onelako lege-bidea ezartzean. Zait Sof 26. 

- LEGEBIDEAN JARRI. Legalizar. Ezkontza, Gazteizko Gotzaigoan lege-bidean jarri bear zan. NEtx LBB 

61. 

- LEGEBIDEZ. Legítimamente. Ura legebidez beretzat zala. Berron Kijote 102. 

legedi. Conjunto de leyes, legislación; reglamento, regla. Jesusen Lagundiari eman ziozkan legedi ta 

araudian. JBDei 1919, 290. Erri orren legeetara yo bear. Legedi idatzietara, nola oituraetakora. Y 1934, 49. 

Errien legedi, ekanduak eta ariurriak. Zait Plat 9. Legedi eta erri denetako oituretan maizago agiri dena. Vill 

Jaink 166. En DFrec hay 10 ejs. 

legedun. "Legales, tablas, ol legedunak" Añ. Kutx onetan ipiñi zituan ol legedunak. Ub 29. 

lege-egile. v. legegile. 

legegabe (Dv). 1. Infiel, pagano. [Egin izan natzaie] lege gabei lege gabe baninz bezala [...] lege gabeak 

irabaz ditzadanzát. Lç 1 Cor 9, 21 (He, Ker y Bibl legegabe; Dv legegabeko [...] legerik gabe zirenak, Ol 

legegabeko, IBk e IBe legea ez dutenak). Iaun puxanta, nahi duzu giristiñoak Elizan / ehortz daiten, lege gabe ez 

infidelen gisan [= ez infidel lege gaben gisan]. EZ Man II 157. Etzan Kristaua, ezpada Jentil fede ta lege bagea. 

Cb Eg III 372. Judu eta legegabeak baino hobendunago da. Dv LEd 267. Legegabeen azkazia / hark [San 

Benediten familiak] du jende on moldatu. Zby RIEV 1908, 610. 2. Malhechor. Bihozgabia, poltroiña eta 

lege gabia. Tt Onsa 111. Gizon gaizto lege gabeak, eta Eskritura Santak dionez, Belialen humeak ziran [Heliren 

semeak]. Lard 147. 3. Displicente, que no estima. Ni izanik añ itsu legegabea zuretzat, Zuk ainbeste amorio 

erakutsi didazu! Cb Eg III 281. 4. (El) que vive libremente, sin leyes. Askatasun osoko gizasemeak [ijitoak], 

lege ta antzeko bageak. Erkiag BatB 118. 

legegai (Lh), legegei (Lh). "Projet de loi" Lh. Zenbeit aste huntan aipu diren lege-gei batzuen xedea. HU 

Zez 100. Lege-gaia ez du komisione berriak hanbat kanbiatu. Herr 1-7-1965, 1. En DFrec hay 10 ejs. de legegai 

y 2 de legegei, todos meridionales. 

legegile (gral.; Arch VocGr, Dv), lege-egile (T-L). Ref.: A; Lrq. Legislador. v. legegin, LEGE-EMAILE. 

Ausartuko othe naiz zu lege egille eta bizia emaille horren hain errazki errezibitzera? SP Imit IV 1, 4 (Leon lege 

egile; Ch lege emaille, Mst legiaren egile, Ol Agintzaren Egille). Szeptroa eztuk aldaratuko Iudarenganik, ez 

Legegillea haren oñen artetik. Urt Gen 49, 10. Erreboluzioneko bigarren biltzarrea, lege egilen biltzarrea 

deitzen zena. Elsb Fram 96. Berak lege-egile, / Jainkoa khasatuz. Zby RIEV 1908, 768. Españako legegille edo 

auzi-erabagitzalleok autatu. Ag Kr 178. Lege egilen artian bazirela gogoan errabia zienak. Const 23. 

Legegilleek, apaizek, buruzagiek ta abar. Vill Jaink 79. Batteux eta Laharpe omen ziren [Poesiak] obeditu 

beharreko legegile edo lege emaile horiek. MIH 240. En DFrec hay 4 ejs. de legegil(l)e. v. tbn. Brtc 21. Zby 

RIEV 1909, 232. Ip Hil 228. Arb Igand 194. Lege-egile: MarIl 49. Jaur 115. 

legegiletza. Cargo de legislador. Norbait alkatetzarako edo legegilletzarako autatu bear dabenean. Ag Kr 

172. 

legegin (V, G ap. A), legekin (Lh). Legislador. v. legegile. Errege jaunak ta legeginak. fB Olg 150. 

Jaungoikuaren agindubak ta munduko legeginenak ez dira bat. fB Ic II 243. Legegin begiragarriok ikusi 


mende. 

570


bezelaxe antzeztu ditudala-ta. Ldi IL 26. 

legegintza (V-gip ap. Etxba Eib; A, que cita a fB). Legislación, trabajo o cargo de legislar. "Legislación. 

Legegintzia da, geixenen borondatia lege eittia" Etxba Eib. Mundubak kontetan ditu andi asko, bai bere 

jakiturijan, bere legegintzan, bere gerragintzan [...] ta agindutian. fB Ic II 286. Batu ziran asabak [Gernikan] / 

euren legegintzan. AB AmaE 90. Danak legegintzako doguz zentzun onak? Ib. 224. Donostiar aldizkingian arki 

ditezke, nola edo ala moldatuta, eusko edesti, legegintz, elerti ta erri-yakintza. "Legislación". Y 1933, 2. En 


- LEGEGINTZA-TOKI. Lugar donde se legisla. Korteetan, legegintza-tokietan. Erkiag BatB 84. 

legegizon (V-gip, BN-baig, S; T-L), legegizun (S). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib. Tr. Documentado en textos del s. 

XX, sobre todo meridionales. En DFrec hay 9 ejs. 1. Abogado. "Curial" A. "Juriste" T-L. "Letrado" Etxba Eib. 

Lege-gizonen longaña jaztean. Ag G 334. Legegizon (abogadu) izateko. A EEs 1916, 304. Suum cuique 

esaten degu latiñez lege-gizonak. Pagoaga Itzald II 130. Apaiz, irakasle, lege-gizon ziralakoak. Lab Y 1933, 254. 

Lege-gizon azkarra. Ldi IL 40. Apezik non ote-da? Non lege-gizonik / zurea ta nerea bereiz dezakenik? 

"Abogado". Or Eus 103. Lege-gizon baten aholkua. Mde HaurB 47. Legegizon ikasketak. Erkiag Arran 27. 

Euskeraz ondo egiten oan lege-gixon bategana yoan zan. Akes Ipiñ 33. Badut fidantzia zutan, ene lege-gizona. 

JEtchep 62. Horrela jardun ohi dute letraduek eta legegizonek [...] juezaren aurrean. MIH 378. v. tbn. EEs 

1912, 56. BPrad EEs 1913, 218. EEs 1917, 74. EEs 1920, 87. ArgiDL 5. TAg GaGo 85. Munita 132. JAIraz 

Bizia 46. Etxde JJ 173. Arti MaldanB 209. Uzt Sas 339. 

Doctor de la ley (judía). Jerusalemgo elizako lege-gizon jakintsuenai. Inza Azalp 59. 

2. Persona investida de autoridad legal. Lege-gizonek khendua zioten bere makila. Barb Sup 149. 

Legislador. Horra ama bat, lege gizonek arrozoin dutelakoan, / bere fruituaz libratu eta iduriz bake osoan. 

Xa Odol 220. 

legegizontza. Trabajo de hombre de leyes. Familia azten eta bere legegizontzako eginbearretan. Alzola 

Atalak 101 (hablando del notario Nazario Oleaga). 

legego. Trabajo de hombre de leyes. Legegoaz besteko / zenbait yolasek. Ldi UO 31. 

legejakin (Lar, Añ, Dv, H (que cita a Astar)). "Legisperito" Lar y Añ. "Jurisconsulte, docteur de la loi" Dv. 

Cf. LEGE-JAKINTSU. Eldu zan legejakin bat Jesu kristo gure Jaunagana. Astar II 1. 

legejarrai (Lar, H). "Legista" Lar. 

legekin. v. legegin. 

legelari. 1. Escriba (en la religión judía). Baita zuen zori txarra ere, legelariona. Ol Lc 11, 46 (IBk legelari; 

Lç y He do(k)tor, Dv, Or y Ker irak(h)asle, Leon erakasle). 2. Legislador. Legelari oriek erriak autatu bear 

izango ditu. A Y 1934, 17. Legislador (eclesiástico). Eliz-legelari ospetsuenak agirian, liburuetan beintzat, 

erakusten dutena. MAtx Gazt 12. 

legeltxor (Dv, H, A (que cita a Ur)), lekeltxor (Lar Lcq 66). Lentisco. "(Pistacia lentiscus), lentisco 

charneca" Lcq. Aunque Duvoisin y Harriet dicen tomarlo de Larramendi, éste sólo trae la forma lekeltxor. Hay 

lekeltxor en LE-Ir. Zuaitzik ezagutuenak dira, [...] lekeltxorra, biñorria, karraska, urkia, otsalizarra... Izt C 

124s. Zer arbola-petan galaiarekin emakume ori ikusi zenduen? Legeltxorra-pean, salatzalleak erantzun zion. 

Lard 304. Legeltxor baten azpian. "Sub schino". Ur Dan 13, 54 (Ol legeltxor; Dv lentisko, Ker azkasi, BiblE 

arkazia). Legeltxor ta auntzadar-belar artean. 'Lentisque'. Or Mi 127. 

legemaile. v. LEGE-EMAILE. 

legen (gral.; Lar, Dv, H), legan (V-ger), leen (V-gip). Ref.: A; A Apend (legan); Alth in Lander RIEV 1911, 600; 

Arin AEF 1955, 115; Iz ArOñ (leen); Etxba Eib, Elexp Berg (leen). Lepra; nombre dado a distintas 

enfermedades cutáneas. "Albarazo, enfermedad a manera de lepra" Lar. "Herpes" Ib. "Lèpre; (BN), dartre" Dv. 

"Albarazo, especie de lepra" A. "Dermatosis seca (V-gip)" Garate 2. 


mende. 

a Cont RIEV 1933, 99. "Herpe [en las 

ovejas] (G-goi)" Arin AEF 1955, 115. "Menturaz legena ez zuten gure arbasoek betidanik eta bakarrik leprari 

erraten, bainan bertze su mota askori ere, orai guk negala hemen gaindi erraten diotegun bezala" GAlm 1957, 10 

(ap. DRA). "Mancha cutánea, que sin duda lo produce algún hongo. Legena, berakatzakin kentzen dala esaten


dabe" Etxba Eib. "Leena, cierta mancha cutánea. Sarpullido. Leena amen ezpan ingurutan urtetze juan sarrittan" 

Elexp Berg. v. negal. Bere burua legenez edo leparaz, ta gaitzaldi guziaz beterik. Cb Eg II 30. Maria legenez 

edo lepraz josia arkitu zan. Lard 89. Beriala izan zan garbituba bere legena. Ur (V) Mt 8, 3 (Dv y BiblE legen; 

Lç y Ur (G) sor(h)aiotasun, He, Ip, Echn, Hual, Samper e IBe lepra, Ol, Ker e IBk legenar). Horra jadanik 

legenak non jan dioen bere haragiaren erdia. "Lepra". Dv Num 12, 12. Zauriz eta legen atsituz beteriko eskeko 

premiñadun bat. Itz Azald 23. Legenak garbitzen [aztiak]. Lek EunD 27. Iru Aita Gure errezatuta ur bedinkatuaz 

legena busti bear da (AN-gip). "Albarazo". A EY IV 250. Legen lotsagarri batek bera hartu zuen betbetan. Zerb 

IxtS 31s. Arpegian du legena. NEtx LBB 297. v. tbn. Ag G 177. Ldi IL 28. 

(Fig.). Euskalerrian ez bedi zabal / koko-erriko legena [= biraua]. Or Eus 255. Erdoi-legenak iandako 

azkonak. Ibiñ Virgil 79. 

- LEGEN-BELAR. Legen-bedarraz igortzi bedi. Eznea langoxea (baiña beilegia) da bedar onen ura (V-ger). 

A EY IV 250s. 

- LEGEN BELTZ (Lar, H; baltz V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (leen). Lepra. "Elefancia , especie de lepra" 

Lar. "Peor que la anterior [leen zurixa] y más profunda" Iz ArOñ. 

- LEGEN BIZI. "Dartre vive" H. 

- LEGENDUN. "Lépreux" T-L. 

- LEGENDUN-ETXE. "Léproserie" T-L. 

- LEGEN EME. "(V-m), albarazo" A. 

- LEGEN-ZAURI. "(Hb), plaie de lèpre ou de dartre" Lh. Legen zauriaz denbora luzez / urrikari bizituak. 

Echag 218. 

- LEGEN ZURI (G ap. A; leen V-gip ap. Iz ArOñ). "Albarazo" A. "(La) enfermedad más benigna: salen 

manchas blanquecinas en la piel y cae el pelo" Iz ArOñ. 

legen. v. 1 negel. 

legenar (V-ple-m-gip, G; Lar, Añ, Dv, H), leenar (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (leénarra). 1. Lepra. "Me parece 

que por lepra es mejor usar en Guipúzcoa legenarra que soraioa" Ur, carta a Bon (15-9-1857), BAP 1954, 258. 

"La enfermedad más grave: salen manchas rojizas y cae el pelo en dichos lugares" Iz ArOñ. Legenarrez 

beterik zeudenak garbitzen dira. AA III 494. Artu zuen bere etxera legenarraz edo lepraz betia zegoen pobre 

bat. Echve Dev 209s (SP Phil 177 sorhaiotasun, He 179 lepra). Ezkabi lizun, legenar zikin eta miñatza 

lotsagarri likits askorekin. Izt C 77. Etzion orduan bereala legenarra osotoro garbitu nai izan. Lard 89. Gizon 

lepra edo legen arrak juak. Bv AsL 37. Legenarraz garbi egin zan. Ol Mt 8, 3 (Ker, IBk legenar; Ur (V) legen). 

Legen-arra kendu zitzaion. Ir YKBiz 142. 2. Leproso. Eta orok ditxijez legenar antzera. "Como si fueran 

leprosos". Laux BBa 58. 

legenardun (V, G ap. A). Leproso. Legenardun edo soraio bat bidean belauniko jarri zitzaion. Lard 386. 

Legenardunak garbitu itzatzute. Ur (G) Mt 10, 8 (Ol, Ker e IBe legenardun; He, Ip, Echn e IBk lepradun, Ur (V) 

y BiblE legendun, Dv legentsu). Legen-ardunak etziran beste yendekin bizitzen. Ir YKBiz 143n. Soroskia 

zabaltzean ere, legenardunena bailitz, itzuriko dute onelakoak beartsuen esku-ikutua. TAg Uzt 26. 

legenarti (Lar, Añ, A). Leproso. Simon legenartiaren etxean. Ur (G) Mt 26, 6 (Ur (G), Ol, Ker, IBk e IBe 

legenardun, BiblE legendun). Sendatu zuan sarnati edo legenarti bat. Kortazar Serm 91. 

legenartsu (Lar, A). "(V?), leproso" A. Nola diran legen artsuak edo leprosoak, zauri ustelduak zituztenak 

ta beste onelakoak. Echve Dev 314. Legenartsu eta loi dagoen denbora guztian, bizituko da bakarrik (Lev 13, 

46). Ur in BOEg 243. Denbora berean baziren Israelen asko legenartsu edo lepradun. Etcheberry 203. 

Legenartsuak eraman bear duten oial gorri puska [ageri da]. Arzac EE 1884a, 133. Legenartsuakin janaz. Otag 

EE 1884a, 313. Ikusi zuan gizon lepradun, legenartsu bat. Bv AsL 36. 

legendun (V ap. A; Dv, H). Leproso. Orra nun legendun bat etorririk, adoretan eban. Ur (V) Mt 8, 2 

(BiblE legendun; Ur, Ol, Ker, IBk e IBe legenardun). Legendunak sendatu ta ilak piztu egiten zituna. Or Mi 

127s. Legendun asko ziran Israelen Eliseo profetaren aldian. Ir YKBiz 80. Ondar urthe hautan sulfonekin 

artatzen dituzte legendun gaixoak. Herr 1-10-1959, 4. 

legenti (A, que cita a Ur). Leproso. Simon legentijaren etxian. Ur (V) Mt 26, 6 (IBe legenardun). 

legentsu (Dv A, H). "Lépreux ou couvert de lèpre" Dv. "Dartreux, lépreux, etc." H. Simon legentsuaren 

etxean. Dv Mt 26, 6 (IBe legenardun). Simon legentsuak. Aran SIgn 31. Legentsu eta loi dagoen denbora 


mende. 

572


guztian, bizituko da bakarrik. Ur Lev 13, 46. Txalopetako gizonen arpegi baltzeran legentsuak. (Interpr?). Ag Kr 

62. 

legentxor. Fruto del terebinto, especie de pistacho. Lerdo eta ezti pixka bat, lurringai, ladan, legentxor eta 

amindalak. 'Terebinthi'. Ol Gen 43, 11 (Urt piñu-fruituak, Ur terebinto, Ker lur-piztatxak, Bibl piztaxa, BiblE 

intxaur). 

legentziar, lientzier (V-ger ap. A Apend). "Cierta erupción en la cara producida por el frío" A Apend. 

legepe. Obligación legal (?). Cf. LEGEPEAN. Legeak sortutako zera, legepe ta legetsua izan bere-ta, 

laterriak ba ditu, jakiña, bereak eta bost. Erkiag BatB 158. 

legepeko. Observante de la ley. Legepekoei legepeko azaldu natzaie, legepekoak irabazteko. Ol 1 Cor 9, 20 

(Lç Legearen azpiko). 

legeperatu. Someter a la ley. Borondatiak errazoiagaz ta Jaungoikuaren lege santubagaz neurtu ta 

legeperatuten ez baditu [gauzen gurarijak], pekatu dira. fB Ic II 254. 

legepetu. Legalizar. Orrekin loikerizko ezkontza legepetu nai baduk. Etxde JJ 166. 

legeratu. Aceptar la ley (religiosa) de. Egun oro zirala geiago Jesusen legeratzen ziranak. Mb IArg I 360. 

legerio. "(V-m), especie de castaña" A. 

legetar (Añ), legar (Lar H, Añ), legatar (Chaho, H). "Legítimo", "legal" Lar y Añ. 

legeti. "(V-och), mandón, autoritario" A. 

legetiar (Dv, A). 1. Legítimo. Ezkontza lejitimo edo legetiar batez kanpoan. He Phil 253 (SP 251 behar 

legezko). Elkarrentzat izateko bahikunde legetiar bat. Ib. 285. 2. Legitimista. Ager dezagun, ager 

Zumalakarregi, / legetiar gerlari emailea argi. Hb Esk 161. (L?, BN? ap. A; Dv). "Partisan de la loi" Dv. 3. 

Hombre de leyes. Biamondeiko yauna legetiarra da. Hb Esk 152. Horra 1609-an Baionan barna, Lapurdin 

sartu zen legetiar gizonttoa [De Lancre]. Zerb Azk 93. 

legetsu. 1. Astuto. Bata bada gaixua edo ezertako eza, bestia da legetsuba ta astuzia gaistuetakua. fB Ic III 

373. 2. (V, G, S ap. A), legatsu (Chaho), legezu (Sal ap. A). Cariñoso. "Fidèle dans l'amitié, affectueux, 

dévoué" Chaho. 3. "(V-m), mandón" A. 4. (Chaho, H), legatsu (Chaho, H). "Fidèle, exact à 

l'accomplissement de ses devoirs, de ce qui lui est commandé" H. 5. Conforme a la ley (?). Legeak sortutako 

zera, legepe ta legetsua izan bere-ta, laterriak ba ditu, jakiña, bereak eta bost. Erkiag BatB 158. 

legetu. 1. "Legalizar" Añ. "Permettre" Lh. 2. "Transformer en loi" Lh. Lege-gaia ez du komisione 

berriak hanbat kanbiatu, eta deputatuek alde bat legetu dute. Herr 1-7-1965, 1. 

legetxe (V-oroz-och; Añ (V)), letxe (V). Ref.: A (legetxe, letxe); Iz ArOñ y Elexp Berg (letxe). 1. (Intens. de 

legez). "Como, comparando" Añ. "De la misma manera" A. Balira legetxe senide [txakur-katuak]. Zav Fab 

RIEV 1909, 34. Lapurra bailitzan legetxe [...] erabili ebeen. Añ EL 2 217. Lotan legetxe, lurra egoan ixill ixillik. 

AB AmaE 376. An egon bearko gara sekula gustietan arbola ebagiak legetxe. Itz Berb I 212. Gaztaiari egaletik 

kenduriko azala letxe mee mee. A BGuzur 154. San Estebantxe, emendik aurrera len letxe (V-gip). AEF 1921, 

43. Eta neu letxe, senide guztijak. Altuna 83. Nere aiskide batek esango leukian letxe. SM Zirik 86. Nikanor, 

beste bein legetxe, bere buruari begira asi da. Erkiag BatB 140 (Arran 17 letxe). En DFrec hay 8 ejs. de legetxe, 

dialectales vizcaínos, y 1 de letxe. v. tbn. Gand Elorri 151 (127 letxe). Letxe: Ayerb EEs 1916, 262. Kk Ab II 

149. Otx 111. Osk Kurl 116. And AUzta 76. 2. En calidad de. Bizkaiko guraso legetxe / benetan nik zaitut 

maita. AB AmaE 146. 

legetxerik, letxerik (V-m), letxik. (Intens. de legez). "Ixildu barik, txirritolea letxerik, diardu berbetan (Vm)" 

A (s.v. barik). "Begia letxe o begia letxerik, seguramente; litm.: como el ojo (V-m)" A EY III 335. 

Kukubak alde gustijetatik, alkarren leian letxerik. Kk Ab I 66. Nekeak auldurik, / ondatu bat letxik. Gand Elorri 


mende. 

573


167. 

legetxez. "(V), de la misma manera" A. Orbelak legetxez etozan teillatuak beera. A BeinB 57. Ume bat 

pitxiai begira legetxez geldituko zan. Ib. 55. 

legez (V; Lar, Lar Sup, Añ (V), Izt, Dv (V), H), lez (V-ger-m-gip; H (V)), legaz (V-ple), leez (V-m), leetz (Vgip), 

letz (V-gip). Ref.: A (legez, leez, lez); A Apend (legaz); Iz ArOñ (lége); Etxba Eib (letz); Holmer ApuntV y 

Elexp Berg (lez). Cf. LEGEZ. Tr. La forma antigua es legez. Lez, documentado desde finales del s. XIX (cf. 

antes lezko en Astarloa), es la forma más usual en el s. XX. Sólo hay letz en T. Etxebarria y Gandiaga. En DFrec 

hay 29 ejs. (11 en textos dialectales) de legez y 51 (49 en textos dialectales) de lez. Precedido de una oración de 

relativo, en Lazarraga y en los textos vizcaínos antiguos domina la construcción -ena legez (aunque no 

totalmente; cf. infra el ej. de RS, dakidan legez en Lazarraga (B) 1183rb, dinoan legez en BBizk 5, o la divisa 

garean garean legez, que en los Refranes de Garibay (A 23) aparece garean gareana legez). En el s. XVIII -ena 

legez alterna con -en legez en Cardaberaz (v. p. ej. CatV 77 y 100), y a partir del s. XIX sólo se encuentra la 

primera construcción en Astarloa. 

1. Como. "A fuer de" Lar. "Como, comparando" Lar y Añ. "Ciertos, los ciertos como ciertos, yakinak yakinak 

legez" Izt. "Como si él nos hubiera puesto en el pie que estamos, berak egin bagindu legez" Ib. v. bezala. Tr. 

Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición vizcaína; es empleado tbn. por autores septentrionales 

de los ss. XVI y XVII: en alguna ocasión por Leiçarraga y Oihenart, y con frecuencia por Etcheberri y 

Harizmendi (cf. tbn. behar legez en Pouvreau). A partir de 1930 se encuentra además en algunos textos 

guipuzcoanos. Aunque sg. Azkue "significa 'como' de modo y no de cualidad, en lo cual se distingue de lango, 

lako, bezalako y es sinónimo de bezala, bezela", v. infra ejs. de TAV, EgiaK y Azcue; v. tbn. Mg PAb 84, Añ 

LoraS 182, fB Ic III 350, Astar II 87, Itz Azald 176 y Gand Elorri 156. 

Garean, garean legez. TAV 3.3.1, 169. Eta etzareten idolatre, hetarik batzu legez. Lç 1 Cor 10, 7 (He, TB y 

Dv bezala). Sirena beste ainbeste dabil, / besteok legez galdurik. Lazarraga 1145v. Silvia joan zan Silvero 

bisitaetan, beti kostunbretzat eukana legez. Ib. 1142r. Konpañiatzat tristurea / askotan legez arturik. Ib. (B) 

1181rb. Al daigun legez ta ez nai degun legez. RS 127. Guk geure zordunai parketan deusteguna legez. Bet 4. 

Eta guk berzeri legez hutsen barkhamendua [iguzu]. EZ Man I 36. Aingeruak erran legez / zu sorthu ziñenean. 

EZ Noel 165. A legez izan baniz. EgiaK 87. Egon bear nebana infernuan [...] dagozana legez egun asko. Cap 

116s. Xurpail zekien hila-legez. O Po 61. Ohetik esposa legez / heldu zaitzu boz boza. Hm 43. Ezpabere esan 

dogune legez Iesu Kristoen Gorputze. VJ 11. Gu erredimietako [...] etorri zidina legez mundura. Ib. 2. Ene 

errian esan daroena legez. "Como dicen". Mic 12v. Proximoa [ametan] bere burua legez. Arz 23. Artikuluen 

kontu, Kredoan dagozan legez, emaitea. Cb CatV 29. Ezin bestez legez, indarrez ta oniritxiz duaz konfesinora. 

Mg CO 288. Len adierazo dodan legez. Añ LoraS 80. Ezer ez balitz legez. fB Ic I 91. Esan begi bere erriko 

modura, ta bere enzulak onduen aituko deutsena legez. Astar I IV. Luurreko erreka guztijak ara duazana legez. 

Astar II 272. Oi eban legez, ziarduan irakurten. Ur MarIl 62. Luzaro daguan legez / kallenturiagaz. Azc in Ur 

PoBasc 172 (PB 278 dagoalez). Zarealako zu Arbola bat / Zerutik jatsia legez. AB AmaE 75. Burua lotsaz legez 

makurturik. A BeinB 89. Gudua da Afrikako / Simoun gorria lez. Azc PB 274 (in Ur PoBasc 171 gorija lez). 

(s. XX). Ni ez naz izan, Peru ta Mikol legez, urandiko arraña. Ag Kr 88. Jantzan ibilten zan batagaz lez 

besteagaz be. Echta Jos 42. Edurra zan gogoz, Urtarrillean lez. Kk Ab I 54. Irunaka garauak yaten nebazan, al 

neban lez. Or Tormes 25 (Eus 198 legez). Domukeria [...], sagar eldua lez, bere astunez jausiko da lurrera. 

Eguzk GizAuz 64. Gauguin-en koadroetan legez. Txill Let 27. Antxe geratu zan gogortuta lez. Erkiag BatB 54. 

Urriñetik baletor letz. Etxba Ibilt 464. Gizona gizonari dagokion legez jokatzen ikusteak. MIH 322. 

v. tbn. (Para textos no vizcaínos): SMitx Aranz 133 (105 lez). Mde Pr 254. Lez: Jaukol Biozk 9. Zait Sof 87. 

JAIraz Bizia 120. Etxde JJ 246. Osk Kurl 116. Lab SuEm 189. Azurm HitzB 29. Berron Kijote 146. Letz: Gand 

Elorri 40. 

(Precedido de gen.). Cf. infra zurian lezkua s.v. LEGEZKO. Nor da argi-albaren legez iaikitzen den hori. 

Hm 121. 

(Precedido de sust. indet.). Jostallu legez, puska ondoren / baztarrera botatzeko. NEtx LBB 391. 

2. (Lcc), lez, letz (V-gip ap. Etxba Eib). Como, en calidad de. (Precedido de sintagma nominal indet. o det., en 

alguna ocasión tbn. con marca de plural). "Castamente, kastoa legez" Lcc. Biboratxo bat bularretan / kollare 

legez janzirik. Lazarraga (B) 1182rb. Zordun legez konplitzeko geure egin bidea. EZ Man II 131. Almirantea 

legez eutsi eskua. EgiaK 89. Nola Birjina Sanduak gonbidatzen zaituen ama legez. SP Phil 63 (He 65 ama samur 

bat bezala). Gorputz bat zeinen burua da Iesusa da Iesusen Bikarioa legez lurrean Aita Santu Erromakoa 

(1691). ConTAV 5.2.11, 152. Bere ministroak legez Elexa gobernadu ta gizonak gorde dagiezan. "Como 

ministros suyos". Cb CatV 37 (tbn. ministroak legez CatLlo 36 y CatBus 22). Neure Guraso legez, kontu 

eskatuko deust. Añ EL 


mende. 

1 42. Enbajadore eta bitarteko legez. Astar II 271. Kristinau legez il zan. Azc PB 195. 

Deitu eutsien Josepari, eskolaua legez, eskutiztxo bat egitera. Ag Kr 125 (185 lez). Kaikua izan aiz, eta kaikulegez 

il-bearra aiz. Or SCruz 44. Alogeren geigarri lez. Eguzk GizAuz 166. Agintari lez zure indarra / ikusi dot 

ezer eza. BEnb NereA 165. Ikusi dabe ta baita ezagutu bere, eskale lez. Erkiag BatB 116. Txarri gizen bi emotia


laguntasun letz. Etxba Ibilt 469. Gorde bedi bitxi edergaillu legez. Berron Kijote 83. Gorde bitez Españak dituan 

olerkirik doatsuenak-legez. Ib. 83. Ikusten duena kontatzen du, jakile legez. MEIG III 126. v. tbn. Mg CO V. fB 

Ic II 278. Itz Azald 174. Etxde JJ 120. Bilbao IpuiB 209. Alzola Atalak 119. 

(Precedido de rel.). Hil zidin Iangoiko zan legez, ala gizon zan legez? VJ 6. 

3. (Dv). (Precedido de rel.). Como, ya que. Badabere, zeure borondate ori bestegan daukazuna legez, ezta 

mirakuru nigaz konturik eugi eza. Lazarraga 1151v.Dozuna legez / aragi gatxo gosea. Ib. (B) 1159vb. Eta 

puxantza duzun legez orain eta bethi fabora zazu. EZ Man II 170. Graziak astiro emon [...], aen majestadea 

serbietako obligadurik gagozana legez. Cap 66. Papera ta tinteruba beti aldian darabilzadan legez. Mg PAb 62. 

Alizate au, guztiz santuba ta altuba dan legez, zatika edo pausuka emoten jako gizonari. fB Ic III 283. Guztiz ezti 

zalia nazan legez. Ur Dial 10 (It nola [...] naizen, Dv nola [...] bai naiz, Ip nula [...] beniz). Baina damea, zan 

lez / bizi ta eragina. Azc PB 250. Jaungoikoaren Ama dan legez. Itz Azald 73. Gizon asko zirean lez, janari ta 

edari asko bear ebezan. Echta Jos 116 (47 legez). Elexia nun aurkitxen zan ezekijan lez. Kk Ab I 10. Baña iñun 

saltzen eztan lez, ezin erosi. Enb 164. v. tbn. Añ LoraS 130. Lez: EusJok II 123. Akes Ipiñ 12. 

4. (Con cantidades). Alrededor de, aproximadamente. Jarri zirian bost mila gizon legez. Astar I app. XXIII 

(tbn., con alguna ligera variación, en Itz Berb I 133). Beinguan ostuten danian lau errial kenzeia bada pekatu 

mortal, sei errialera legez eldu biar dira puskaka eginak. Astar II 155. Artu lei onza bat legez. CatLlo 50. 

Urtarrillian, zenbat lez ikasle geratu giñiala uste dozue? Kk Ab II 107. 

5. (Precedido de rel.). A medida que. Jesus edadian aurreratuaz joian legez. Ur MarIl 100. Arturik izpija 

ikoroskijan, egiten da matazia askatubaz doian legez. Ur Dial 6 (It bezela, Ip bezala, Dv arabera). 

- BEHAR (DEN) LEGEZ. "Behar legez, comme il faut" SP. Hauk hirurak baldin baitut behar legez 

konplitzen. EZ Man II 71. Elizan behar legez ordenatuak direnean [apezak]. SP Phil IV 5, 1 (Ch lejitimoki, Mst 

behar den bezala, Ol adiñonez). Biotzeti, bear dan legez, egiten bada. Cb CatV 110. Biar legez kastigau ez 

zitubalako. Mg CO 24. Zu lango Yaun andia bear dan legez nigan sartuteko. Añ EL 2 126. Artazijak erabilteko 

biar dan legez. Ur MarIl 102. Euren umeak zelan bear legez azi. AB AmaE 241. Bear dan lez artu ezkero. KIkV 

88. Euzko-Gaztedi au zan / biar legez jarri. Enb 128. Bere aginpidie bier dan lez yagoteko. Kk Ab II 54. 

Erlejiñoa bear dan lez iñoz ikasi eztaualako-edo. Eguzk GizAuz 77. Zeñek azaldu, bear dan legez, / bere 

aberastasuna? BEnb NereA 63. v. tbn. Behar den legez (y variantes): fB Ic I 89. CatLlo 38. Itz Azald 144. 

EusJok II 110. Enb 87. Otx 182. Or Eus 229. Noiz ere zerbaitez guthiziatzen baita gizona behar ezten legez. 

SP Imit I 6, 1 (Mst gaixtoki). 

- BEHAR (DEN) LEGEZKO. Correcto, apropiado; legítimo. Behar legezko ezkontzan. SP Phil 251. Artuten 

ez dirialako onduteko biar legezko bidiak. Mg CO 80. Eztauke orregaitik biar dan leezko federik. Astar II 5. Ona 

eta biar dan lezkua izateko. Ib. 56. Bear dan legezko euskalduna. Ag Kr 162. Behar ez legezko amorioa hillen 

da. SP Imit III 37, 3. 

- BEREZ LEGEZ. v. berez. 

- DEN LEGEZ DELA. Sea como sea, en cualquier caso. v. dena dela (2), DEN BEZALA DELA (s.v. bezala), 

DEN MODUAN DELA (s.v. modu). Edo berbaz, edo kiñuz edo dan legez dala [tentetan dabenak]. CrIc 78. 

Itxiko balitu batek konfesautzaka ezagueraz edo dan legez dala, ez leukiala alde onetarik konfesino dongarik 

egingo. Mg CO 146. Edo beste zorakeriaren bat egin edo beste aldetara, dan legez dala, gauza txarrik egin izan 

badozu. Añ EL 2 135. Dan legez dala ezin iños guzurrezko deklarazinoerik emon lei. CatBus 24. 

- DEN LEGEZKO. (El) que sea. v. DENA DELAKO (s.v. dena dela). Ibili izan bazara eskuaz deungaro, edo 

zeure buruagaz edo dan legezko lagunagaz. Añ EL 2 146. Neure argaltasunez izan neinkezan dan legezko utsegite 

guztiak. Ib. 168. 

- LEGETXE, LEGETXERIK, LEGETXEZ. v. legetxe, legetxerik, legetxez. 

- LEGEZIK. v. legezik. 

- LEGEZKO (V-m ap. A; Añ (V), H; lezko V-gip ap. Etxba Eib; H). "Como, con persona que padece" Añ. 

"Donostian lezko ariatzia Ondarrabixan" Etxba Eib. Zerren ez zan beste asko legezkua. Mg CO 202. Izan 

bedi nigaitik nai daben lezkua. Astar II 190. Bera leezko neskatila bat. Ib. 177. Gitxitan ezagutu oi dan legezkua. 

AB AmaE 388. Demokrazia barriaren, Anarkismoaren eta eurak legezko beste seten ganean. Itz Azald 213. 

Iñoiz ez legezko jardun bizi arduratsuan. Ag Kr 206. Olloa etzan, antza, beste olloak legezkoa. Bilbao IpuiB 

255. Konturatuko ez banitz lezko agirixa. Etxba Ibilt 479. Gura ez baleu lexko ezetz batzun ondoren. Ib. 478. En 

DFrec hay 56 ejs. v. tbn. Añ LoraS 40. fB Ic II 274. CatBus 32. Echta Jos 360. Gand Elorri 224. (Precedido 

de gen.). "Zurian lezkua da neria be" Etxba Eib. 

- LEGEZKOXE. (Forma con suf. -xe, aprox. de legezko). "Zuk lezkotxe liburua daukat nik" Etxba Eib. 

"Donostian dendak, Parisen lezkotxiak" Ib. 

legezale. 1. Cumplidor de la ley. Iesukristoren lege zalea. Ag AL 43. Gizon ori ezta gaiztoa, Zure lege-zalea 

da. Ib. 66. 2. "Cumplidor de las leyes, legalista. Langilliak, errezoiz beteta egon arren, legezaliak agertzen 

dira" Etxba Eib. 


mende. 

575


legezarriro, lege-ezariro (Lar). Legalmente. "Auténticamente" Lar. 

legezik. Como. v. legez. Jesus kurtzera legezik ete / ziñan etorri sasira. Gand Elorri 142. 

legezki. Justamente. "Légitimement, légalement, justement, avec droit" Lh. Ezagutzen dut [...] legezki 

edireiten eta erakusten naizela hobenduri Iainkoaren majestate ofensatuaz. SP Phil 74 (He 76 legez). 

legeztapen. Sanción legal. Gauza bat dela hizkuntza "batua" proposatzea, bestea delako "batu" hori 

hedatzea eta bestea, berriz eta azkenik, ofizialtasuna, legeztapenaren bitartez, herri edo eskualde batean 

erdiestea. MEIG VII 165. En DFrec hay 11 ejs. 

legeztatu. "Entériner" T-L. En DFrec hay 49 ejs., 3 de ellos septentrionales. 

legezu. v. legetsu. 

legikasle. v. LEGE-IKASLE. 

? legistatu (S (Foix) ap. Lh). Observar. Tal vez errata por begistatu. 

legitu. v. 1 leitu. 

legitu. v. 1 leitu. 

lego (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, SP, Lar, Añ, H). Tr. Documentado en textos meridionales. No hay ejs. del s. 

XX. 1. Lego. "Lego, no sagrado" Lcc. "Legoak legoa konfesa" SP. "Leguak ibiltzen zian eskian" Elexp Berg. 

Legoak zergatik komekatzen dire solo ostiareki? El 76. [Apaiz] oez ateronzean kristau-artean bizi diranak, 

Elizgeak edo Legoak. Ub 218. Anitz sazerdote, diakon ta légo. LE Ong 67v. Amabost Fraile Mezako eta bost 

lego. Izt C 506. Aiuto eta Acursio anai leguak. Bv AsL 207. Abade Iauna ebilen / baterik bestera / legoak asi 

ebana / ondo amaitutera. Azc PB 281. Prai Manuel, lego gizajoa. Urruz Zer 48. 2. Lego, inculto, ignorante. 

Gizon lego eskolatu bageko jakin-ez bat. Izt C IX. Legoak maisu jartzen direan danetan. AB AmaE 240. 

legoa. v. lekoa. 

legoi, legoe. v. lehoi. 

legoitza (Lar H). "Preferencia" Lar. [Andere batek] eztü adiskiderik ünhüdia eskentüren ezterioanik ta 

ardüra txarrenak düke legoitza. Egiat 57. 

legoitzatu. "Preferir" Lar. Zer nahi hel zejakinaren legoitzatzian, han dago handien ofizioa ützülipürdiaren 

diradianian beldürrian. Egiat 95. Eta zergatik aukeratu edo legoitzatzen da Erlijio guzierako au, beste guziak 

alderanduta? EConst 16. 

legoki (Lar H, Añ). 1. "Legítima, la parte de herencia que toca a cada uno" Lar. "Legítima, herencia" Añ. 

2. (Lar, Añ). "Mayorazgo, derecho del primogénito a los bienes, y de cualquiera a los vinculados" Lar. 

"Mayorazgo, hacienda" Añ. 3. "Mayorazgo, el que le posee" Lar y Añ. 

legor. v. lehor; 1 legar. 

legorde (Lar H). Fuero. "Desaforar, quebrantar el fuero, legordeak autsi" Lar. 

legorte. v. lehortze. 

legorterazi. v. lehorrarazi. 

legosi (Lar, Añ, H). "Quilo" Lar y Añ. 


mende. 

576


legua. v. lekoa. 

leguma. Legumbre. Leguma idorrak (ilhar, baba). GAlm 1946, 38. Leguma berdeak eta tomata. Ib. 38. 

Gero joanen zira buxerialat edo leguma martxanterat. Herr 12-2-1961, 1. 

legun. v. 2 lau; leun. 

lei (V-ger-ple-arr-oroz-och-m; Mic 7r, Lar, Añ (V), Dv (V), H (V, G)), lai (V-arrig). Ref.: A; Holmer ApuntV; 

EAEL 225. Hielo; escarcha; helada. Arana Goiri (AG 398) le da además el significado de 'vidrio', pero no 

hemos encontrado ningún ej. con esa acepción. v. izotz. Leia ta erurra, garia dakar eskura. RS 512. Arrezak 

leien ganeko lañoa ta dokek goxera gaxoa. Ib. 439. Loitzaen ganeko leia euria. "Helada sobre lodo lluvia". Ib. 

44. --Señale ona. --Zena, jauna? --Leien mokoena. "De carámbanos". Mic 12v. Lei apur bat jausi da, baña ez 

esatekorik. Mg PAb 116. Neguko edurtza ta lei otz andiak baga, lur barruko arrak ilten eztira. Añ NekeA 225. 

Aretx maitea, leiak errerik badozuz bere [orriak]. AB AmaE 66. Nai eguzki galdatan nai lei-antziarra buruan 

dabela. A BGuzur 107. Lei-ganera juaten ziran, larrapast-egitten. Altuna 24. Edurra leiaz gogor-gogor eginda. 

Kk Ab II 161. v. tbn. Azc PB 277. Alzola Atalak 95. 

- LEI-HAIZE. "Leiaize (V-arr), viento frío, viento de hielo" A. 

- LEI BELTZ. "Lei baltz, la helada fuerte que endurece la tierra" A. "Leibaltza, iruntza gogortuta baltziturik 

dagoanian" P. Ormetxe EEs 1916, 267 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

- LEI EGIN (leia e. Lar y Añ). Helar(se). Jauna, ura lei-eginik dago jarroan. Mic 12v. 

- LEI-KANDELA. "(V-ple-arr-oroz), carámbano de hielo" A. 

- LEI-KARRALDO (V; leierraldo V-ple). Ref.: A (lei); A Apend (leierraldo). "Hielo", "costra del hielo" A. 

"Leikarraldoa es más central [en vizcaíno] que engalasa" Ur, carta a Bon BAP 1954, 270. "Leikarraldoa [esaten 

deutsagu] batez bere ur gitxija, oxintxua gogortuta egoteari, edo orretariko ur gogortuari" P. Ormetxe EEs 1916, 

267 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Leikarraldorik gogortuenak / eguzkiagan begiak, / josi orduko badira 

asten / negarrez urtzen guztiak. AB AmaE 47. Topetan beban leikarraldozko pozu bat, antxe sartuten eban bere 

gorputz guztia. Itz Berb I 217. 

- LEI-TOKI (V-arr ap. Gte Erd 259). Placa de hielo. 

leia (G-goi). "Reuma, en Cegama" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

leia. v. leiho. 

1 lehia (G-to ap. A Apend; Lar, Añ (G, AN), Izt, H, A). Tr. La forma lei, si exceptuamos a Mendiburu, que en 

IArg suele eliminar con frecuencia las -a finales, sólo se documenta en autores meridionales del s. XX. El único 

ej. de lia es el vizcaíno citado por Harriet (que no da su fuente); podría tratarse de una errata. En DFrec hay 13 

ejs. 

1. Confrontación, contienda, debate; competencia (no sólo en sentido peyorativo); pelea. "Contienda", "debate" 

Lar y Añ. "Porfía" Lar, Añ e Izt. "Oposición a Cátedra, &c., jakindezko leia" Lar. "Idi leia, prueba de bueyes. 

Indar-leia, prueba de fuerza" A Apend. Cf. Is 24: "Vardulia [...] quería decir "mala porfía", que es lo mismo que 

Bearduleia, por ser tan confiados y constantes en la guerra, como lo da a entender esta dicción leia que es la 

porfía". Tr. Al Norte sólo se encuentra el ej. de Chourio (de sentido no demasiado seguro; podría significar 

'fervor'). Gorrak itz gaitzari leia. "El sordo a la palabra mala porfía". RIs 40. Hekien lehia elkarren berthutean 

imitatzeko. "Aemulatio". Ch I 18, 5 (Ol leia; SP pitztura, Mst inbeia). Leiak, peleak eta beste gauzak eragiteko 

dira. Mb IArg I 347 (228 lei). Leia txit andia izan dala, on izango ote dan senar batek bi edo iru emazte izatea, 

edo kontra emazte batek bi edo iru senar izatea. AA II 227. Zeñaren bidez aserre andiak eta leia gogorrak izan 

oi ziran Franziako Euskaldun Labortarrakin Gipuzkoatarren artean. Izt C 141. Bata bestiaren leia izandu zan 

txit aundiya, itz on oriek nork beretzat arturik, lumaz izkiribitzeko. Bv AsL 111 (cf. infra LEHIAN (b)). Emendik 

sortu zan anaia bien artean leia edo disputa. Goenaga Aita San Inazio 37 (ap. DRA). Etzan beren [pelotarien] 

leia ikuskizun andia izan. A Ardi 140. Erri-tarteko leia. "Rivalidad". Or Eus 234. Milla motatatako landare 

biguin eta segallak, alkarrekiko bizi-leian dakusazkit emen. Txill Let 65. Han izanen zan txirrindulari-lehia 

gogorarren ikustera. Osk Kurl 144. Leia-jokuan aurrena beti edonon. "Al duelo". Berron Kijote 27. Baita euskal 

filologian ere, elkarren lehia latza behar dugu, norgehiagoka bortitza. MEIG IV 115. Hasten gara giputzbizkaitarren 

arteko elkarren gerrarako lehiaz. MEIG V 79. 

2. (S ap. Lrq; SP, Ht VocGr 370, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, A). Prisa; urgencia. Tr. Al Sur sólo se 

encuentran algunos pocos ejs. desde finales del s. XIX. Pena emateko duke hain lehia handia / zenbat luzea 

baitzuen lehen pazienzia. EZ Man I 84. Zeren kolera eta lehia eztira konseillari onak. Ax 299 (V 199). Lehia 

gaitza berantgarri. Saug 22 (tbn. en O Pr 300). Atsoa, lehia duna hiltzera? Oha atzerrira bizitzera. "Te tarde-t-il 

de mourir?". O Pr 61. Salbü Üztaila, Agorrila, Ürrieta hilabetetan, noiz baitira lür lanen lehia bizigarriak. Bp I 


mende. 

577


25. Kofesatzera ordü honez, egon gabe berant eta Bazkoko lehietrano. Bp II 43. Bere lehia guziaren erdian, 

berantegi hedatu ziren Jesus ehortzia izan zen lekhurat. Lg II 285. Ama samur haren lehiya imita zazu. Hark 

bezala guziak utz zatzu haren edireteko. Mih 118. Ni zerurat / lehia handiagoak / beti narama. Monho 86. 

Goizian goiz jaikirik, / goiz ophilak eginik, / Hauzeko anderia, / lehia dun handia. Michel LPB 400. Belek eta 

arranuek horrenganat die lehia. ChantP 348. Iduri sobra zitzaiotela gelditzea edateko denbora bera ere, 

bazohazin lehia saindu batekin zerurako bidean. Jnn SBi 145. Joan zen lehia handirekin Nazaretherik 

Hebronera. Ip Hil 77. Lekeitiorako leia edo priesatxue dauket. A BGuzur 135. Lehia gehiegi erakusten du bere 

maitearen ganik fagore kutun batzu ardietsi nahiz. Lf ELit 81. Orduko geldiak dakar oraingo lehia. MEIG IX 

59. v. tbn. TB Lc 2, 16. Lap 188 (V 84). 

3. (S ap. Lrq; vEys, H), lia (vEys, Dv (V), H (V)). Fervor, celo. "Iangoikoaren aginteak egiteko lia ez dauka" 

H. Tr. Al Norte se documenta desde comienzos del s. XVII. Al Sur, en Guerrico y en textos modernos. 

Ezen askok eskañiren du libroki bizia / eta garaituko zahar martirien lehia. EZ Man I 73. Irakatsiko derauztet 

gaixtaginei zure bideak [...] eta ene lehiaz bekhatoreak zure gana konbertituko dira. Harb 335. Zure ontasuna 

naturaz da, ene falta kostuma gaixtoen lehiaz. (Interpr?). Ib. 190. Jainkoaren obeditzeko duten lehia. CatLav 37 

(V 26). Baiñan zuek duzuen lehia onekotz, bethiere ungi egiteko. He Gal 4, 18 (Dv ongiari ongi jarraik). Lehia 

handireki hura [mündia] zerbütxatü izaten da. Mst III 3, 2 (SP gogo handiz, Ol yoran goriz). Zergatik ez dugu 

beraz guk ere adoraturen artzainek agertu zuten lehia berarekin? Lg II 109. Karidadean jarraitzeko izan zuen 

leia miragarria aldeguneraño imitatzea. Gco I 472. Bilkhua hetan aurkhitzeko lehia eta artha berezi bat izanen 

dute kongreganistek. JesBih 411. Gure defendatzeko lehia. UskLiB 143. Populuak lehia eta bozkariorekin 

entzuten du haren hitza. Laph 221. Berari [Orreagako Andre Denari] dioten leia. FIr 163. Irakurtzen ari zen 

Eskualduna leia haundiarekin. Zub 61. Aspaldiko donostiarreri begiratuta aien leia gureganatu liteke. Anab 

Don 119. Hartakoz dük besta horren altheko lehia hozten urthe oroz. Mde Pr 50. Lana-bitartean darabilkien 

leia estuak, orretxek balio du guztia. Egan 1955 (1-2), 9. Jainkoarekilako lehieri. Iratz in Alzola Atalak 121. Lan 

bereko lehia eman nahiz gazter. Xa Odol 118. v. tbn. Ch III 11, 2. Mih 28. Monho 50. Dh 142. Jaur 119. Hb Esk 

130. Zby RIEV 1908, 83. CatJauf 100. 

(Vc, G-to, L, B, BN, S ap. A; Urt II 433, Lecl, Dv (+ leia G)). Deseo; concupiscencia. "Désir, envie, passion" 

Dv. Tr. Más frecuente al Norte hasta principios del s. XX, época a partir de la cual su uso aumenta al Sur. 

Gaizki egiteko dugun inklinazionea edo lehia. CatLav 43 (V 29). Ea khentzen eta gutitzen darokuten perfet 

izateko dugun lehia. He Gudu 155. Ohoratuak izateko duten gutizia, eta agertzeko erakusten duten lehia 

biziegia. Mih 128. Haren entzuteko zuen lehia handia. Lg II 181. Lehia handi bat haren ohoratzeko. Brtc 238. 

Pekaturako leia, guraria edo makurtasuna. CrIc 137. Pekaturako leia edo griña gaiztoa. Gco II 4. Mundu 

farfano edo profano hunek hanbat lehia du handitasunentzat. Dh 115. Zerurako lehia bethi bihotzean eta 

izpirituan zinuke. MarIl 37. Hartarako lehia zure baithan izanen da. Dv Gen 4, 7 (Bibl lehia; Urt gutizia, Ur 

nai). Pobrek eta aberatsek lehia bera zuten fedeaz argituak izaiteko. Laph 218. Len-bai-len juateko leia artu 

zuan. Bv AsL 133. Zureganat jiteko lehia saintü bat. Ip Hil 225. Gure lehia da, gure zuzena eta gure xedea. HU 

Aurp 212. Gure lehia litake, gure irritsik minena. JE Bur 56. Bere biotzeko leia oraiñ bete diozu. Ag G 363. 

Jandedan egiteko be leia barik. Kk Ab I 77. Ene lei bixijok. Laux BBa 116. Nere lei on, pentsamentu, / adore bizi 

ta zentzu... EA OlBe 49. Lei bat bakarra / dizut. SMitx Aranz 168. Berau laztantzeko lei bizi bat erne zitzaion. 

Etxde JJ 222. Kristautasuna zabaltzeko lei bizia. NEtx Antz 155. Aurrerapenaren nai edo leia ori da. Vill Jaink 

54. Ene lehia izan da ene fidantzia guziaren Jainkoa baitan ezartzea. Ardoy SFran 335. Ez zuten, halaz guztiz, 

hizkuntza jasotzeko lehia sutsurik agertu. MEIG V 104. v. tbn. Hb Egia 135. Arb Igand 136. A Ardi 43. Ox 72. 

Ir YKBiz 87. Iratz 72. Or Aitork 192. Xa Odol 80. Lei: Aitzol in Laux BBa XII. ABar Goi 72. Gand Elorri 55. 

Fruición. Sukhardunek ematen zaien ura edaten ohi dute lehia batekiñ, hats harze batekiñ, eta sendo 

direnek harzen ohi ez duten atsegiñ suerte batekiñ. He Phil 269 (SP 267 lehiadura). 

"Afición [...]. Beti eukiten jako erriari leia (V-m), siempre se le tiene afición al pueblo (natal)" A. 

4. (Lar (leiya), H). Insistencia. "Tema, porfía" Lar. "Galdegin zien aitari lehia handirekin, eta eman behar izan 

zion" H. Baña Absalon-en leia ain andia izanik, bere baimena eman zuen. Lard 195. Baña azkenean 

Dalilaren leia gogaikagarriak easan. Ib. 145. Ama errukitsuak bere erreguak leia andiagoaz berritu zituen. Arr 

May 128. Erregu eta leia asko egiñ ondoan. Ib. 126. Bañan, Lot-en leiari alki izanik, arengana yoan ta aren 

etxean sartu ziran. Ol Gen 19, 3 (Ur leiatu zitzaioten). (No ref. a personas). Acción continua, repetida. 

Zeintzuk [ondar mordoak] aspalditik onara altxatu diran [...] itsasoaren betiko leia ta ekiñaren bidez. "Continua 

acción y reacción". Izt C 148. 

- DEI ETA LEHIA IZAN. Desear (?). Cf. LEHIAGO IZAN. Zenbat miñago arimak / dei ta lei dun Donokia! 

SMitx in Onaind MEOE 1045. 

- LEHIA HARTU. a) Tomar afición. Lehia hartu harat [Hasparneko merkaturat] tratante zuhurrak. Hb Esk 

107. b) "Leia artu zuten, tramaron disputa (G-to)" A Apend. 

- LEHIAGO IZAN (trans.). Sentirse más atraído (por). Nehork debeku den gauza, sori eztena, desiratzenago 

du, hartara lehiago du. Ax 359 (V 238). Nehork debekura lehiago baitu. Ib. 359 (V 238). 

- LEHIAKO. Reñido, disputado. Estellatik goraxiago izan dala atake sendo eta leiakoa luzaro [...], eta ez da 

dudarik bi aldeetatik jende asko galdu dala. CartAnd 391. 


mende. 

578


- LEHIAN. a) Con celo. Aingeruek zerbitzatzen / zaituztela lehian. EZ Noel 61. 

b) "Leian dabiltza (G-to), leian ari dira (G), andan probando fuerzas" A. Esperantzaren aurka leian, eta 

aizearen aurka bogabogan ari nai bazuan. Berron Kijote 160. (Vc ap. A; Izt). (Precedido de gen.). 

Compitiendo con. Empleado a menudo en la expr. elkarren lehian 'a porfía'. "A porfía o competencia, alkarren 

leian" Izt. Angeru asko dira etorri / alkarren leiian zeruti. Urqz 79. Jendeak ere zebiltzan alkarren leian, 

nondik Jesus ikusiko zuen. Ub 83. Alkarren leijan esesten ta ekiten deustee [ni] bazkaritara eruateko. Mg PAb 

105. Adanen umeak, elkarren leian bezala, asi ziran atsegin lotsagarrien ondoren. AA II 42. Goratutia arkalen 

leiyan. Ur BulaAl 28. Elkarren leiean emanaz apaindurarik baliotsuenak. Lard 81. Jendia juaten zan bata 

bestiaren leian ugarte artara. Bv AsL 84. Ume biak alkarren leian arin aringa ikuseran. A BGuzur 111. 

Guztijak alkarren leian ebiltzan axe mutilla goralduten. Kk Ab I 107. Bai geixeago ere, eman baietz, alkarren 

leian, beartsuak eta aberatsak! Ldi IL 104. Hor gabiltza elkarren lehian Ipar aldeko haurrideei lagundu 

beharrean. MIH 384. Ez baitio berak ekin egiteko horri inoren lehian. MEIG II 59. v. tbn. GavS 23. JJMg 

BasEsc 114 (leijaan). Izt C 180. Arr GB 112. Ag G 23. Otx 137. Or Eus 301. Enb 174. SMitx Aranz 146 

(leiean). Lek SClar 103. Basarri 97. Jendea alkar-leian biltzen zuten bere ingurura. Etxde JJ 11. (Con otros 

casos de decl.). Bi hizkuntza handi horiek baditugu beraz orain Irlandararen alboan, Irlandararekin lehian. 

Mde Pr 209. Igaro-bearrari leian. "Emula del tiempo". Berron Kijote 112. 

c) Deprisa. Hitz hauk erran eta yoantzen lehian Maria bere aizpaganat. Lg II 204. Lehian barkoek joan ta 

jinak üsü dütie egiten. Egiat 157. Bigarren hilabethian / etxeko hoiek lehian / arroper, zaiari, bardin mothoari / 

zerbait kanbiatzen oro dirade ari. Arch Fab 197. (Con adj.). Lehia handitan jin ziren Salbazaliaren 

adoratzera. CatS 97. Hesten zituzten ere denek beren athe-leihoak lehia handitan. Jnn SBi 166. Joan zen ere 

lehiarik handienean. Ib. 118. 

d) Seguidamente. "Tout à la suite, immédiatement (Astar)" H. Lau gauza oneek etzirian bata bestien leijan 

edo ondoren egin, ezpada beingo beingo baten. Astar I 46. 

e) (Estar, etc.) presto, pronto, dispuesto. Gogo honez, derio erraiten / haxeriak; ene adixkidentako / bethi nuzu 

lehian. Arch Fab 147. Iguri zaudeztelarik eta lehian Jaunaren egunaren ethorpenari. "Properantes". Dv 2 Petr 3, 

12. 

f) Deseando, ardiendo en deseos. Bata iretargiari garondoa ikusteko leian. A BGuzur 156. 

- LEHIAREKIN. a) Apresuradamente; impacientemente. "Avec impatience, lehiareki" Ht VocGr 373. 

Davitek galdegin zuen lehiarekin Absalon bizi zenez. Lg I 316s. Altxatu ziren lehiarekin mahainetik. Lg II 289. 

[Penitentziak] lehiarekin eta atentzionerik gabe egiten dituzten guziek. Brtc 57. Munduak idurikitzen zuen 

lehiarekin agindua zitzaion Salbatzailea. MarIl 93. v. tbn. Mih 118. (Con adj.). Lehia handirekila, / haren 

bila / [...] iarri ziren. O Po 60. b) Fervorosamente. Lehiarekiñ desiratzen eta galdetzen dugun faborea. He 

Gudu 47. Girixtino leialek lehiarekin besarkatu zuten debozione hori. MarIl 127. Hori desiratzen zuten 

lehiarekin. Jaur 196. Zer lehiarekin, zer bihotzeko suarekin. Arb Igand 98. v. tbn. Lg II 174. Laph 246. CatS 114. 

- LEHIAREN LEHIAZ. Por emulación (de). Zure leiaren leiaz gazte ark egiñ zuen pekatua, zure pekatua da. 

Arr May 64. 

- LEHIATAN. Afanosamente. Leietan dago gaixoa, / bere Erriari nondik iritxi / garaipen aundiagoa. SMitx 

Aranz 157. 

- LEHIAZ (SP, H). a) (Precedido de gen.). En competición con. "Bata bertzearen lehiaz, à la hâte l'un de l'autre" 

SP. Orduan bada penatzen dire ahal guztiaz / spiritu biak bata berzearen lehiaz. EZ Man I 50. Usanza xoillez 

edo berzen lehiaz eta nagi edo ez debot famatzeko beldurrez errezibitzea [sakramendua]. Hm 200. Guziak alik 

ongien apainduta, [bidera irten eta] beren Kondesa ona alkarren leiaz ikusten zuten. Arr GB 117. (No 

precedido de gen.). Onuntz bira ta zuzen, ederki, / leiaz gero ta areago / egiñalean kementsu datoz / zein baño 

zeiñ azkarrago [treñeruak]. EA OlBe 76. 

b) (c. sg. A; Dv, H). Con fervor, celosamente; afanosamente. "Lehiaz dago zure ganat ene arima (Duver[gier]), 

mon âme soupire vers vous" Dv. "Apasionadamente" A. Hala ere nahi dute [deabruek] tormentatu lehiaz. EZ 

Man I 112. Girixtino eginak ziren lehiaz eta bihotzez. Barb Sup 166. Aldapa-goiko Ama-Semeai / leiaz nai zaitut 

aurkeztu! SMitx Aranz 127. Zenbat arantza!... Baiñan ez neban / aurkitu, leiez gura neroian / egi ederra, 

egundo, zugan. Gand Elorri 178. Deseando, suspirando por. Jaiñkoari plazer egiteko lehiaz. He Gudu 66. 

Nere begiz ikusi ditut gizon itxuak gure enparantzan, auzoa birrintzeko leiaz. Ag EEs 1917, 173. 

c) (c. sg. A; SP, Ht VocGr 370, Lar, H). Deprisa; apresuradamente. "(A) priesa" Lar. "À la hâte" Ht VocGr. 

Aradari lehiaz / ihardasten larrainek. EZ Noel 54. Ez ezteik egin, sasoin gabe lehiaz. Harb 10. Irakurtzen 

duzula, ez lehiaz, ez gaingiroki eta ez arbuiatzeko kontuan ere. Ax 20 (V 11). Orein hestuak egarriaz / urbururat 

/ kurritzen ohi du lehiaz. Monho 86. Goatea mundu huntarik / nola desterru batetik, / lehiaz bere 

herrira. Gy 170s. Eta lehiaz ethorri ziren. Dv Lc 2, 16 (Lç lehiatuki). Artzañekin / jiten niz lehiaz zügana. 

UNLilia 12. Markiñan [...] iñor ezta bizi arrapataka ta leiaz edo ariñeketan. A Txirrist 107. Ardi, beor, moxal ta 

otso danak nastean, bata-bestearen atzetik leiaz. Ag G 157. (Con adj.). Lehia handiz zen haren / ikhustera 

partitu. EZ Noel 44. Itsasoaren billa giñoiazan, urduri, gogotsu, lei andiz, legorraren ertza noiz ikusiko. Erkiag 

Arran 8. 

d) Insistentemente. Kongregazioan ar zezala leiaz eskatu zion. Arr May 168. (Con adj.). Leia andiz 


mende. 

579


eskatuten eutsan bakaldunari baietza emoteko. Otx 46. Leia aundiz otoitz egiten zioten. Ir YKBiz 145. 

- LEHIAZKO (c. sg. A; SP). a) "Lehiazko lana, travail fait à la hâte" SP. b) (c. sg. A; Dv). (Cosa hecha) 

apasionadamente. "Lehiazko othoitza, prière ardente" Dv. 

2 lehia. "(S; Foix), carillon" Lh. 

leiabeira (Lar H). "Sobrevidriera, leiabeiren kereta" Lar. 

leihader. v. deiadar. 

leiadi (Lar H), leiade (H). "Ventanaje" Lar. 

lehiadun (L-ain ap. A; Dv). "Qui est dominé par un désir, une envie" Dv. "Apasionado" A. v. lehiatsu (3). 

lehiadura. 1. Fervor; fruición. Sukharra dutenek edaten dute emaiten zaion ura osasuna dutenek usatzen 

eztuten lehiadura eta atsegin batekin. SP Phil 267 (He 269 lehia). Phitzazu zure bihotzean sua zure Salbatzaile 

dibinoaren ganako lehiadura amultsuz. He (ap. Dv). (Dv, A). "Aspiration, entraînement intérieur" Dv. 2. 

Prisa. Lehiadura handirekin banatu ziren bata horrat eta bertzea hunat. ES 114. 

lehiagarri (Lar H). 1. Disputable. "Contencioso" Lar. 2. (Hb ap. Lh, Dv A). Envidiable, deseable. "Qui 

est propre à faire naître l'envie, le désir" Dv. Emanen darotzut lur lehiagarria. Dv Ier 3, 19 (Ol y Ker 

atsegingarri, BiblE zoragarri). Hestura gaitzean dagoen arren [purgatorioko arima], lehiagarri da oraino haren 

doakaitza. Dv LEd 217. Hura [heriotzea] da ifernuan lehiagarri, eta ongi handitzat hartuko gindukena. Ib. 224 

(Cb Eg II 125 deseatzen da). 

leiaje (Lar H). "Ventanaje" Lar. 

lehiaka (V, G, AN ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, H). 1. Deprisa; apresuradamente; prestamente. "À la hâte" Ht 

VocGr 370. "(A) priesa" Lar. Lehiaka itzuliren da Iesus Kristo gana. EZ Man I 76. Behar ditutzu berehala 

zure indarrak bildu, ez lehiaka, ez burugogorka, bainan emeki. SP Phil 233 (He 235 harramazkan eta 

lehiakarrean). Errelijionezko bertze eginbideak hain lehiaka, hain barrajatuki eginez. Dh 135. Lehiaka baitoazi 

martiriorat. Ib. 232. Yoan zen lehiaka lekhu menditsu Judeako hiri batetarat. TB Lc 1, 39 (Lç, Dv y Leon 

lehiatuki, He lausterrez, Oteiza y Brunet presaka, Ol y Ker arin, IBk bizi-bizi, IBe arin-arin). Arimen gurdia 

izar-zabaldietan barna leiaka zoaien zerurantza. Or Mi 99. Bereala sartu zan berriz leiaka erregeagana. Ir 

YKBiz 206. Bainan ez zuen lehiaka iharduki nahi, nahi zion egun hartako gertakizun bakoitzari solemnitate bat 

erantsi. Mde HaurB 53. 2. (V, G, AN ap. A; Lar). "(A pendón) herido" Lar. "A porfía" A. v. LEHIAN (b). 

Alde guzietatik zerraizkan leiaka, hura ekusteagatik. Ub 85. Leiaka edo porfiaka konbeni zaien baño geiago 

besteai edan eragiten dienak. Gco II 61. Mende guziek dohatsu deithuko zutela, ta lehiaka hariko zitzaizkola 

ohore ematen. Dh 265. Gizalde aundia bildu zitzaion, irietatik leiaka etortzen zitzaizkion. Ir YKBiz 170. Ipar- 

Ego aizeak / leiaka diranean. Gazt MusIx 79. Leiaka ari dira beren bizkarrak bustaldi luzeetan murgiltzen 

[itxas-txoriak]. "Certatim". Ibiñ Virgil 77. Bata besteren leiaka dira / nork leunago begiratu. Or Eus 84. 

"Avec [..] contention, opiniâtreté" H. 3. "Avec [...] zèle" H. 

lehiakar (Dv), lehiakarre (Dv). 1. Apuro, ansia, apresuramiento. "Empressement" Dv. Egitekoak erabilli 

behar dire artha handirekin, ordean khexagunerik, lehiakarrik eta grinarik gabe. He Phil 243. 2. Envidia. 

"Ene kontrarako lehiakarreak darama, l'envie le pousse contre moi" Dv. Lehiakarreak, hiltzeketak, 

hordikeriak, aseketak eta bertze horrelakoak. Dv Gal 5, 21 (Lç, He y TB inbidiak, Ol iñartsi, Ker ikusi-ezin, IBk 

e IBe bekaizkeria). Orhoit zaite lehiakarra urguluaren lana dela eta arrasta zuhurtziarena. Herr 25-10-1962, 2. 

- LEHIAKARREAN (SP, Dv, H, A). Ansiosamente; apresuradamente. "Lehiakarrean egin du, il l'a fait à la 

hâte" SP. "Lehiakarrean doha (He), il va avec empressement" Dv. Zeiñak etsi etsia eman baitzaizko 

lohikeriari eta jarri baidire akzione lizun guzien egiterat lehiakarrean bezala. He Eph 4, 19 (Lç apetitu 

desordenaturekin, TB ezin asezko khar batekin, Ol eragabe, Ker adoretsu, IBk neurririk gabe). Berehala billdu 

behar ditutzu zure indarrak, ez harramazka eta lehiakarrean, baiñan emeki. He Phil 235 (SP 233 lehiaka). Gure 

bihotza, kreaturen ondoan abiatzen denean, lehiakarrean doha ustez ezen aurkhituko duen hetan zertaz ase eta 

kontenta bere gutiziak. Ib. 533 (SP 525 khexarekin). 

lehiakara (Lh, T-L (s.v. presse)). Deprisa, apresuradamente. v. lehiatuki. Untsa kalitua sasi batean gorde 

ondoan, leiakara yarraikitzen da berriz arraintzan. Zub 22. Jendea, belhauniko, luma hoien biltzen ari izan zen 


mende.


lehiakara. Lf Murtuts 28. Suari ohartu orduko, leh[i]akara joan ziren italiano untziaren salbatzerat. Herr 8-2- 

1962, 4. 

lehiakarka (H). Apresuradamente. 

? leiakatu. (Según DRA "apasionarse"; es posible que sea error por bilhakatu). Erran nahi baita haurren 

beren eta haurren pareko leiakatuak diren jende gehienen oihuak eta bozkalentziak eztituak direla. Pilota 

Heskual-herriko josteta nausia (1907) (ap. DRA). 

leiakera. v. lehiakereta. 

leihakereta (leia- Lar H), leihokereta (Hb ap. Lh). "Celosía", "claraboyas" Lar. "Ouvertures à claire-voie" 

Lh. Azkue, que cita el ej. de CantCS, deduce erróneamente un tema nominal leiakera. Ona emen non dagoan 

gure paretaren atzean, leioetatik begira, leiakeretatik zelatan. CantCS (G) 2, 9 ((V-m) zursaretatik, (V) 

zulsaretati; Dv xareten artetarik, Echn zelosietaik, Ol saretik, Ker leio-saretik). 

lehiaketa. 1. Lucha, reto, desafío. Eguneroko leiaketak idazkortzak metu ta eskuak artarakotzean. Ldi IL 

71. Aundiki-soiñekoz [euskera] yantzi-bearrezko leiaketa gorri ontan. Markiegi in Ldi IL 7. 2. (V-gip, G-azp, 

AN-gip ap. Gte Erd 237). Concurso, competición. Ta leiaketan utzi zun muga berdintzean garaille atera zan 

sari ospatsuena izaki. Zait Sof 29. 1956garren urteko antzerki-leiaketan lenengo saria jasoa. NEtx Antz 7. Atano 

X-ak utzi du biñakako jo-egiñalean leiaketa ontarako. Argia 21-3-1965 (ap. DRA). Urretxun izan zan leiaketa 

batera bialdu nituan [neurtitzak]. NEtx LBB 211. En DFrec hay 112 ejs., meridionales. Zalduntza-liburuetan 

aipatzen diran [...] leiaketa oietaz. "Desafíos". Berron Kijote 195. Rivalidad. Gudaketan bezin yaioa omen 

etsai ura maite-leiaketan. NEtx Antz 137. 

- LEHIAKETA-AUZITEGI. Jurado de un concurso. Bialdu gero zure sorkari ori leiaketa-auzitegira. NEtx 

LBB 112. 

- LEHIAKETAN. Compitiendo. Ala ere etzaitela leiaketan asi Falernoko ardandegiekin. "Nec celis ideo 

contende Falernis". Ibiñ Virgil 84. 

lehiakide (T-L), lehikide (A). "Competidor, contrincante" A. "Émule" T-L. Ara or ire leikidea! Gallendu 

zak beiñ, arraio ori! Ag EEs 1917, 202. Leikide Kartago erkalderria izan zutela [erromatarrak]. Zink Crit 66. 

Edestia egiaren antza da, aldiaren leikidea. "Emula" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611 (Ldi RIEV 1929, 210 y 

Or ib. 8 leikide; AIr RIEV 1928, 605 kide). Goethe, Schiller, Lamartine-n beraren leikideenak [lanak]. Or Mi IV. 

Zerutarrak baitira geure maitasunak, / eta leikide batek eztauz lausotuko. Laux BBa 44. Naiago zun milla bider 

leikidea ta bere emazte berbera erail. Etxde JJ 185. Gure goresmenak, beraz garailleari aantzi gabe leiakide 

izan zitun Matxin, Xalbador eta Uztapide lagunak. Herr 29-5-1958, 2. Beraren leikideek (rival). Zait Plat 114. 

Botikarioak errian eukanik leiakiderik zitalena, konpetentziakorik txarrena. Erkiag BatB 80. Aminta, artzaia, 

Koridonen leikide. Ibiñ Virgil 36. 

lehiakitza, leikitza (Lar H, Izt). "Controversia", "disputa", "questión" Lar. "Porfía" Izt. 

lehiakitzatu, leikitzatu (AN ap. A, que cita el msLond; Lar H, Izt). "Controvertir", "disputar", "questionar" 

Lar. "Porfiar" Izt y A. (Con compl. directo). Disputar. Kartago ta Romak [...] itxasertzen nagusitza 

leikitzatu zutela. Zink Crit 66. 

lehiakizun (Dv A). "Désirable, susceptible d'exciter le désir" Dv. Lehiakizunago dira urhe eta harri 

balios metak baino. Dv Ps 18, 11 (Ol opagarri, Or maitagarri, BiblE desiragarri). 

lehiakoi. "Qui aime à avoir hâte, empressement, zèle, ambition, dispute" H. 

lehiakoikeria. "Action, parole de celui qui aime à se presser, à s'empresser" H. 

lehiakoiki (H), lehiakoikiro (H). De modo apresurado. 

lehiakoitasun. "Qualité, caractère de celui qui aime la hâte, l'empressement, etc." H. 

lehiakoitu. "Devenir ami de se hâter, s'empresser, etc." H. 


mende. 

581


lehiakor, leikor (Lar). 1. "Terco" Lar. Bai, emakume leikorra (terca). Ag AL 152. Arima ere paketua dugu 

billaketa leikor ondoren. Onaind in Gazt MusIx 154. (Uso adv.). Beiñ eta berriz biziro / leikor esaten 

didate. EA OlBe 101. 2. "Lehiakorra, sujet à facilement se laisser aller à la hâte, à l'empressement, etc." H. 

"Expéditif, lehiakor, lehiatsu" T-L. 3. Emocionante. Eta bertan 13gn. aapaldi arrigarria, ain eragille ta 

leiakor. Gazt MusIx 67. 

lehiakorkeria. "Action, parole provenant de la facilité à se laisser aller à la hâte, à l'empressement, etc." H. 

lehiakorki (H), lehiakorkiro (H). "Comme il est de la nature, du caractère de qui est sujet à la hâte, à 

l'empressement, etc." H. 

lehiakortasun. "Qualité, caractère de celui qui a facilité, propension à la hâte, à l'empressement, etc." H. 

lehiakortu. "Devenir ou rendre enclin, facile à se laisser aller à la hâte, à l'empressement, etc." H. 

leihakume, leakume (AN-gip ap. A), leixume (R-uzt ap. A), lexume (R-uzt ap. Iz R 392). 1. Ventanilla. 

"Leixoaen begiak leixumeak dra, leixo ñottoa ere leixumea" A. "Eztezei lexumerik, no tienen ventanillos" Iz R 

292. 2. "Leakume, contraventana interior" Asp Leiz. 

leial (gral.; SP, Urt V 289, Ht VocGr 361, Lar, Añ, Gèze, Dv, H, VocB (leiy-)), leal (Urt I 170, Añ, H). Ref.: A; 

Lrq; Iz ArOñ (leixal); Etxba Eib (leixala). Tr. De uso gral., aunque su frecuencia disminuye un poco al Norte 

desde mediados del s. XIX y al Sur en el s. XX. Emplean la forma leal Eguiateguy, Hualde y, en alguna ocasión, 

Tartas (Onsa 124); cf. lealkiro ya a principios del s. XVI. Con aspiración, hay leihal en Larreguy y Revol, y 

lehial en Larzabal (Iru 116). Hay tbn. un ej. de loial en Voltoire. Cf. además laialki en Baratciart. En DFrec hay 

51 ejs. de leial. 

1. Fiel, leal. Tr. 'Leal a' suele expresarse con sintagma en dativo (SP Phil 452, Mih 9, Dh 271, MarIl 81, Jaur 

130, Ur MarIl 113, Lard 157, Aran SIgn 99, Arr May 202, Jnn SBi 27, Lap 47 (V 26), Ip Hil 191, Zerb IxtS 109, 

Mde Pr 143, Vill Jaink 162, Larz Iru 46, Xa Odol 284), aunque tbn. se encuentran con sintagma con suf. -(r)ekin 

(Ub 21, Gco II 15, It Fab 207, Lard III, Bv AsL 181), con suf. -ra(t) (SP Phil 523, Lg I 272, Etxba Ibilt 480), con 

-tako (Mst), y con suf. -(r)entzat (Mih 48, AA I 597, Echag 213); hay además un ej. con -(r)en en Axular. 

Arzen dut neure emazteren Johana hau, eta on eta leial naizakanala dudanaz eta dukedanaz. (Huici, 

1506). FLV 1992, 57. Ararteko leial eta neure aiutaria. E 81. Gauza gutian izan aiz leial, anhitzaren gaineko 

ezarriren aut. Lç Mt 25, 21 (He, Ur (V y G), Leon e IBe leial, Hual leal; TB, Ip y Echn fidel, Samper fiel, Dv 

zirritu, Ol, Or, Ker e IBk zintzo). Bere kriadu leialaz nola / a nizaz akordadurik. Lazarraga (B) 1198rb. Giristino 

leial bizitzeko garazia. Harb 94s. Bere hitzaren leial eta iabe izaiteaz ezta zer erranik. Ax 128 (V 85). Oferitzen 

deriozielarik [...] zien honak eta zerbütxü leialak. FPrS 11. Zu zure promesetan leial kausitzeagatik. Gç 46. 

Giristino leial fedea sinhesten dutenen gatik. ES 397. Oiek, bai dakitela seme-alaba leial piñak bezela zure 

argiai eranzuten! Lar SAgust 16. Zü zira [...] gaiza orotan enetako leialenik zirena. Mst III 59, 1 (Ch leial; SP 

fidel, Ol zindo). Bere konzienzia leialak abiso asko emanagatik. Cb Eg II 197. Amasa etzen bethi leihal agertu 

bere osabaren alderat. Lg I 318. Zien bihotz lealetarik. Egiat 160. Sujet leihal diren bezala [Laphurtarrak]. 

Revol 91. Eskaldun leial guziek. Monho 56. Gogo ta itzetan leiala izan bear badu ezkonduen [...] amorioak. AA 

I 570. Adiskidetasun zintzua, leijala, pirmia. fB Ic II 207. Erri leial onetako seme. Izt C 83. Marijaren seme ta 

alaba leijalak. Ur MarIl 1. Basauntz leiala Jenobebaren obi-gañean jarri. Arr GB 147. Jaungoikuarekin leialak 

izan ziran bitartian. Bv AsL 181. Yeneral leial eta on batek gidatzen zuen [armada] batetara. Elsb Fram 88. 

Maite duguna leial egonen zaikula. Lap 47 (V 26). Zerbützari leial eta jinkotiar bat. Ip Hil 186. Bizi, ozpindua, 

baño adiskide leial ziur ziurra. Ag G 91. Andre hek direla leialenak. JE Ber 79. Jaunaren morroi leiala. Or Eus 

265. Sekulan baino leialago egon zitzaion. Zerb IxtS 60. Erreboluzioaren seme leialak zaretela. Arti Tobera 265. 

Aiñ naizela leixala zure legera. Etxba Ibilt 480. Nafartar Erresumaren zerbitzari leiala. Ardoy SFran 59. 

Ezkutari leial zintzo orrek. Berron Kijote 216. Hizkuntzari leial irautea. MEIG IX 40. Chomskyren segizioko 

leialenek. MEIG VI 149. 

v. tbn. (Para autores septentrionales posteriores a 1850 o meridionales posteriores a 1900): CatS VI. Jnn SBi 93. 

Zby RIEV 1908, 83. CatJauf 10. Goñi 37. Ill Pill 12. JanEd II 12. EusJok 21. ArgiDL 80. Inza Azalp 12. Muj 

PAm 6. Mok 19. Zub 63. Etcham 194. Tx B II 134. Lek EunD 36. TAg Uzt 305. Iratz 86. EA OlBe 34. SMitx 

Aranz 129. Munita 5. Mde Pr 143. Etxde JJ 153. Txill Let 25. BEnb NereA 33. Basarri 114. Anab Aprika 83. 

Larz Iru 116. Onaind in Gazt MusIx 156. Salav 108. Xa Odol 284. Uzt Sas 204. Lf CEEN 1973, 130. 

Fiel, que reproduce o refleja fielmente. Jaun Doni Paulok, Salbatzailearen egin eta erranen esplikatzaile 

lejalak. Jaur 135. Bitezardearen mamiena azaltzen zuben kopia edo erabezta leial bat ere eramanik. Aran SIgn 

106. 


mende.


Arian ere atsegin zaie / noizbeingo izketa leiala. "Palabras confiadas". Or Eus 309. 

(Uso adv.). "Cumplir puntualmente los votos, promesai leial eranzun" Izt. Ain zintzo ta ain leial bete zuan 

Ugolino Jaunak artu zuan kargua. Bv AsL 178. Zuzen eta leial obeditzea. Arr May 10. Graziaren argitasunak 

leiyal artuteko. Itz Azald 193. Ainbeste ondasun ta ain merke ta leial egunero ekartzen dizkigun zuaitz onari. 

Munita 33. Leial ez jokatzeari itxaropenak ematen badizkiozu. Vill Jaink 160. Leial ta zintzo agertu duzu / beti 

zure bihotz ona. Mattin 76. 

(Uso sust., precedido de gen.). Jainkoak Abraham-en leiala eta agindua egiteko prestasuna ikusirik. Lard 

18. 

2. (H), leal, loial. Legal; legítimo. "Diru leiala, argent loial" H. "Gauza leialik baizen eztu saltzen" Ib. Ene 

martxandiza ona da eta loiala. Volt 178. Zertakoz halako haurrak [bastartak] lealak beno bizkorrago ta 

azkarrago diradian. Egiat 276. 

3. "Libéral" Gèze. 

leialdade, -date. v. leialtate. 

lehialdi. Disputa, pelea. Maomaren semeen atsegiñakin zeñai datorkien ongi oen leialdiak. "Discordias". 

Otag EE 1882c, 477. 

leialdu (SP (sin trad.), Dv, H, VocB), leialtu (S ap. Lrq), lealdu (H). "Leiyaldu, hacerse fiel" VocB. 

leialgabe. Deslealtad. Hura hain ahalkhegabeki ofensatu dudalarik ene esker eta leialgabez. SP Phil 73s 

(He 76 desleialtasun). 

- LEIALGABEKO. Desleal. Hain leialgabeko izan garenaz gero haren amorioaren aldera. SP Phil 485 (He 

492 desleial). 

leialki (S ap. Lrq; SP, Urt Gram 428, H, VocB ), lealki, laialki. Fielmente, lealmente. Tr. 

Documentado sobre todo en textos septentrionales. En DFrec hay 10 ejs., meridionales. Hala edukiren, 

onhetsiren eta entretenituren duzula fidelki eta leialki [zure emaztea]. Lç Ins B 6r. Zure zerbitzuan leialki 

bizitzera. Harb 19. Graziak aldiz uhuria eta gloria oro Jinkuari leialki emaiten dütü. "Fideliter". Mst III 54, 2 

(SP fidelki, Ol zintzoki). Dizipulu hunek leihalki ihardetsi zion bere nausiaren fidantziari. Lg II 86. Kreatzailea 

laialki adoratu du. Brtc 270. Lealki elaite ari. Egiat 166. Guztiz leialki beren Egille ona serbituko 

zuenak. AA III 347. Jainkoa leialkienik zerbitzatzen duena. Dh 213. Bear bezin leialki ta zinzo [...] mesede [...] 

andiai ez eranzun izanak. Aran SIgn 87. Ernandorena Jaunak leialki / hel-arazi dauku guri. Etcham 235. Gure 

uzten begirazaile leialki so dagola. Xa Odol 157. Arantzazun egin ziren lanak, leialki eta funtsez eginak izan 

ziren. MEIG IX 56. v. tbn. Hm 90. Mih 28. JesBih 462. MarIl 87. Arr May 199. CatJauf 25. Mde HaurB 10. 

Fielmente, exactamente (reproducir, reflejar, traducir, etc.). Iesus Kristek berak ordenatu zuen moldera 

itzultzea [...], zeini fidelki eta leialki, ageri den bezala iarreikiten baikaizkio. Lç Ins B 5r. Diren gauzen berriak 

leialki eta fidelki emaiten tuena baita egiatia. ES 382. Kontentatzen da errateaz garbiki eta leihalki zer entzun 

eta ikhasi zuen bere nausiaganik. Lg II 86. Beste [ipuin] batzu Rollo eskoziatarrak leialki artutakoak. AIr EuskIp 

6. Erdararen itxura ahalik eta leialkienik gorde nahi dutenak. MEIG VII 189. Fielmente, escrupulosamente. 

Baldin leialki / babederak idukitzen / ez badu [fede katholika]. EZ Eliç 133. Kofesa leialki: ez nihor akusa edo 

zeror exkusa. Hm 203. Elizaz manatü bestak begira itzak leialki. FPrS 15 (tbn. en Bp I 47). Erregela horiek 

leialki beira ahal banetza. Ch III 23, 4 (Mst leialki; SP fidelki, Ol zindoki). Leialki egin behar da [kofesor] hark 

manatu duena. CatLav 287 (V 143). Leihalki bethetzeaz eginbide xumeak hausten baduzue Jainkoaren legea 

eginbide handiagotan. Lg II 183. Jaunaren aginte guzti guztiak leialki gordetzea. AA III 277. Bizitzeko erregela 

bat hartu denean, leialki atxiki behar da phondu guzietan. Dh 47. Gure estatuko eginbideak leialki bethez. 

JesBih 433. Egun guziez zioen oillo batek leialki / urrezko arroltze bat xuxen erroten yabeari. Gy 93. 

Aintzindariek iskiribuz eta zinekin hitz eman dituzten bahiak leialki atxikiak badire. Prop 1876-77, 29. Goien 

señalatu diran espirituzko loreetan leialki eta zintzo jardutea. Arr May 13. Hola leialki bezen osoki bethe zen 

lehenago Jainkoak patriarkeri hitzeman zuena. Zerb IxtS 44. v. tbn. SP Imit III 58, 10. Mih 47. MarIl 63. MSIgn 

350. CatJauf 43. 

"Puntualmente, leialki, leialkiro eranzun" Izt. 

leialkiro (Lar, H), lealkiro (H). Fielmente, lealmente. Zuzaz berze senarrik ez egiteko / eta bizi naizen 

artean ez faltatzeko / eta lealkiro mantenatzeko (Beorburu, 1536). ETZ 21. Bera ondo maitaturik leialkiro 

serbitzatzen dutenentzako. Jauregui 238. Batak bestea naitasun andiarekin leialkiro maitatzeaz. Izt C 25. Dabid 

leialkiro serbitzen zuen. Lard 202. Fielmente, escrupulosamente. Leialkiro egingo ditu beraren agindu 

guziak. AA II 105. "Puntualmente, leialki, leialkiro eranzun" Izt. 


mende. 

583


leialtasun (gral.; SP, Lar, Añ, Dv, H, VocB), leialtarzun (Chaho), lealtasun (Urt I 171, Añ, Izt, H), lealtarzun. 

Ref.: A; Etxba Eib (leixal-). Fidelidad, lealtad. "Cariño la ley o reconocimiento" Izt. Haren gaistotasun 

handia, konzienziaren faltasuna eta leialta [sic, seguramente por leialtasuna]. "Loyauté". Volt 197. 

Leialtasunaren promesa. Gç 86. Eskualdunak famatuak dira bere agudeziaren eta leialtasunaren kariaz. ES 111. 

Alkarri leialtasuna gordetzeko ondasuna ere ematen die. OA 76. Eleazaren leialtasuna legearen begiratzeko. 

CatLav 102 (V 57). Leialtarzünik eztüt ediren. Mst III 45, 1 (SP fede, Ol zindotasun, Pi zintzotasun). Jainkoaren 

nahiaren alderat zuen leihaltasuna. Lg II 101. Emazten lealtarzünak beren senharrer. Egiat 218. Berekiko aren 

leialtasuna. Ub 20. Franzesen leialtasunak galdetzen du finean nazioneak kargatu nahi izan duen zorren 

pagamendua. Revol 139. Au izango da zuben damu ta leijaltasunaren bai ta ezaugarririk ederrena. Mg PAb 

210. Adierazoteko gure lealtasuna. Añ LoraS 4. Beti gorde bear diola leialtasuna bere senarrari. AA I 570. 

Jainkoaren alderako leialtasun eskas bat. Dh 47. Ezkontzako leialtasuna autsi. Lard 365. Gibel-xederik gabeko 

leialtasun bat. HU Aurp 107. Ikusi gura dabelako gure beraganako leiyaltasuna. Itz Azald 185. Sehiek zor diote 

nausiei errespetua, leialtasuna eta obedientzia. CatJauf 80. Beste norpaitten zintzotasuna, leialtasuna edo 

maittetasuna ezagutzeko. Inza Azalp 148. Leialtasun hori probatzeko. Arti Tobera 265. Ez iñor ari detsaran 

leixaltasunetik alde eraiñgo lestakianik. Etxba Ibilt 477. Leialtasuna, beren gorputzaz gabetu hileri ere laket 

zaie. Lf CEEN 1973, 130. Adiskide zenarenganako leialtasuna. MIH 315. Nork bere buruari dio zor leialtasuna, 

beste inori baino lehenago. MEIG II 102. 

v. tbn. Ch III 45, 2. He Gudu 142. Mih 47. Brtc 250. CrIc 172. fB Ic III 341. JJMg BasEsc 3. Echag 266. MarIl 

22. Jaur 108. Ur BulaAl 26. Aran SIgn 13. AB AmaE 465. Arr May 132. AzpPr 70. Ag AL 136. Mde HaurB 10. 

Basarri 182. Anab Aprika 68. Vill Jaink 162. NEtx LBB 39. Xa Odol 325. 

- LEIALTASUNEAN. Fielmente, lealmente; sinceramente. Idiek ere segitzen dute / [...] beti leialtasunean. 

Etcham 190. Ezpain gezurtiak higuingarri dire Jaunarentzat, bainan atsegingarri zaizko lañotasunean eta 

leialtasunean dabiltzanak. Zerb IxtS 58. 

leialtasungabe, leialtasunbage (Añ). 1. "Desleal" Añ. 2. "Deslealtad, leialtasunbagea" Añ. 

leialtate (SP), leialtade, leialdate, leialdade, lealtade. Fidelidad, lealtad. Hark nigana eztaduka unsa 

leialdaterik. E 167. Fede eta leialtate gauza guzietan begiratzen draukazularik [senharrari]. Lç Ins B 6r. Zerbitzu 

leialtatez bethea. EZ Man I 40. Fedez eta leialdadez bethe aita-bitxia. EZ Man II 31. Lealtadeagaz ondo 

jagonik. EgiaK 86. Bataren amorioa eta bertziaren leialtatia. Tt Onsa 126. Ezkondubak bere galduten dabee 

euren leialtade lagunari zor deutseena. Mg CO 252. Ogia ematen duenari zor zaiola leialtadea. VMg 28. 

Zeñaren leialtade ta balorea izanik gaiñ gañekoak. Izt C 479. Leialtadeak bere altzoan goian daukala. AB 

AmaE 445. v. tbn. Leialtade: CrIc 70. Ud 86. 

- LEIALTADEAN. Fielmente, lealmente. Leialtadian juan zaizkiyo / Aita Relijiosuak. Ud 137. Jarrai 

dizaiegun / zintzo zuzenkiro / zure arrastoai / leialtadean. AB AmaE 116. 

leialtategabe. Desleal. Ezen izanen dituk gizonak bere buruentár [...] afekzione natural gabe, leialtate 

gabe. Lç 2 Tim 3, 2. 

leialtsu. Fiel, leal. Bere mendeko leialtsutzat gu ezagutzea. Inza Azalp 138. Bere mendeko edo eskupeko 

leialtsuak ba-gera. Ib. 136. 

leiar (Lar Dv y H, Izt VocC, VocCB). Tr. Documentado sobre todo desde finales del s. XIX, aunque se 

encuentra ya en Iztueta. 1. Cristal, vidrio. "Crystal" Lar. "Cristal de roca, meatzeko kristala, leiarra" Ib. 

Badira meatzeak leiar arrokazkoa ematen dutenak. Izt C 74. Kare aitzari ixurten zaiozkan ur iragazietatik 

sortutako leiar distiatu ikusgarriakin. Ib. 66. Eguzkiaren ziargia leiarretik edo kristaletik [...] ateratzen den 

bezala. Legaz 16. Leiar edo kristal batetik. A Cat 13. Leio erdikea leiarren zidar-ots tintintsuagaz zatitu zanez 

batera. Ag Kr 13. Luikiak, abereak, gudarozteak erakusten dituan leiarretik begira daude. Zink Crit 28. Leiar 

landuzko ontzi mioi. Laux AB 75. Leiarra bezain garden erakutsi zion biotzondoa. TAg Uzt 187. Leiar-ezkil 

(fanal, campana de cristal) batean sartuta. Etxde Itxas 25. Leiar lanketaren lenengo aztarnak. Etxde Egan 1961 

(1-3), 74. Zeinek hautsi du zurubi ondoko leiharra? Osk Kurl 169. Zillar-leiar orretan. Or in Gazt MusIx 198. v. 

tbn. Ayerb EEs 1915, 292. IPrad EEs 1915, 121 (arrokazko leiarra). Inza Azalp 57. Altuna 74. ZArg 1954, 86. 

Anab Poli 62. Gand Elorri 213. 2. (Adj.). Cristalino. Garbiagoak Lamiñ-errekako ur garbi leiarrak 

(cristalino) baiño. Ag AL 11. Garden azala, diztiz ondarra, / garbi azpia, gaña leiarra! Loram 81. Zabaldi barri 

leiarrez. 'Fresco cristalino espacio'. Gand Elorri 61. Oi iturri leiar bizi. "Cristalina". Onaind in Gazt MusIx 205. 

3. (Adv.). Veladamente. Cf. leiartu. Burua eroria, besoak zurrun, begiek leiar ikuski. 'Ses yeus comme 

voilés'. Or Mi 149. 

- LEIARREZKO. De cristal; (fig.) cristalino. "Crystalino" Lar. Leiarrezko arri ikusgarri eder au. Izt C 74. 

Ibaiyak [...] ez dira, len bezela, leiarrezko arpa-soñulariyak. Etxeg EE 1883b, 551. Erreka eta iturri 


mende. 

584


leiarrezkoak. Otag EE 1884b, 523. Leiarrezko edanontzi batzuk. Ag Kr 19. Leiarrezko bitxi ugariak. TAg Uzt 

123. Leiarrezko ontzien aurrean. Erkiag BatB 104. v. tbn. Altuna 74. Otx 18. 

lehiarazi (H), lehierazi (H), lehia erazi. 1. Apresurar. Sakramentü honek [oliadürak] herioa lehia eraziten 

dia? Bp I 78. 2. (Dv, A), lehia arazi. Provocar, empujar a. "Faire naître le désir, exciter, pousser, provoquer à" 

Dv. Hertxatzen gaitu gauzarik handienetarat, eta lehiarazten berthuterik perfetenetarat. Ch III 5, 3 (SP 

iratzartzen, Mst erakharten, Ol zirikatzen). Hura [kolera] da arimaren bizitasun handi bat, zeinak lehiarazten 

baikaitu mendekatzera [...] injurioez. CatLav 177 (V 92). Aphezpikuen egiñ bidea dela arimak perfekzionerat 

lehia araztea. He Phil X. Bere salbamenduaz hartuak diren arimen lehiarazteko bilkhua saindu huntan sartzera. 

JesBih 392. Nola lehiarazi ditu haurrak bere ganat? Hb Egia 149. Gure eginbidea dela orotan giristinoen lehia 

araztea [...] lagun detzazten misionestak. Prop 1881, 6. Pikoen hatzemaitera beharriak berek uste etzutelarik 

lehiarazten zituela. JE Bur 80. Beren buruen ardura izaten leiarazi nai zituen. Zait Plat 103. Zugatzen izardia 

noiz leiarazten noiz geldiarazten duen [ilargiak]. 'Quand pousse-t-elle?'. Or Mi 90. 

lehiarazle (Dv A). "Excitateur, moteur" Dv. Bera izan zan, Gaztelaniako elerti-izkera berria sortu izan 

zaneko alegiñetan, leiarazlerik garaienetako ta eragikorrenetako bat. Gazt MusIx 63. 

leiardi. Vidriera. An ageri duzu / leiardi baten. Ldi UO 38. 

leiargi (Lar H, Añ). "Luminarias, leiargiak" Lar y Añ. 

lehiari (SP, H y A (que citan a Ax)). 1. Provocador. "Qui presse, qui sollicite" H. Pouvreau traduce el ej. de 

Axular "hâtif, pressant, qui fait à l'étourdi" y Azkue "voluble". Eztiazozula beha emazte arin, airatu, 

leihariari. Ax 392 (V 256). 2. (Lar), leiatari (Lar H). "Emulador", "contendor" Lar. "Opositor a cátedra, 

&c., jakindezko leiaria" Ib. 3. "Envieux" Dv. 4. Insistente. Erle zuri ta leiari batek / ikutu zidan barrena. 

EA OlBe 86. 

leiarka. "Luneta" Lar. 

leiarki. 1. Cristal. Diruditela [iturriak] / leiarki garbi biziak. AB AmaE 54. Kristal edo leiarkien erruki 

bage. Ag Kr 12. Elizako leioetan leiarki (kristal) ikusgarririk nabaitzen ez da. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. Leiarki 

edo kristaleri lana antolatu eta tajutu zezan. Ayerb EEs 1915, 292. Mokoz bai egoz otoikor astindu ditu / leiarki 

lausoz beteak. Ldi BB 38. Didar zorroztu leiarkiz. 'Con optimistas gritos de cristal'. Gand Elorri 213. 2. (Adj.). 

Cristalino. Beren kolko leiarkiyan (cristalino) / illargiya pintarik. Etxeg EE 1883b, 526. 

leiarri. Hielo, bloque de hielo. Etxeak be leiarriz egin daroez [Iparburuan]. Karmengo Amaren Egutegi 

1952, 14 (ap. DRA). 

leiartsu. Acristalado. Jaunaren gogo dontsuak nai ainbat eta zenbakitu ezin ditezkean sutarioen oñaztuak, 

sutaka bizian dauzkan ate leiartsuen sarreran, aditu ditezkean doñurik gozoenak aditzen dira. Elizdo EEs 1929, 

175. 

leiartu. Cristalizar, convertir(se) en cristal. (Iltzeko zoriyan) begiyak, erdi itxi ta leiartubak. Elizondo 

KristPE 321 (ap. DRA). Zoramen leiartu, / leiar zoramentsu. Gand Elorri 129. 

leiartza. Vidriera. Eliza guztietako ateak, leioak, leiartzak eta beste ainbat gauza eder. AEmil AndreM 

121. Txano berria izan zun abadeak, eta leiartza joriak elizak. Txill Egan 1956 (2), 28. 

leiasare. v. LEIHO-SARE. 

lehiataka (H). Apresuradamente. Haren [kürütze seinhaliaren] egitia moldegaiski, lehiataka. CatLan 19. 

Lehiataka etxetik jalgiten duzu, eta mezalat apariatzen. AR 244. Jiten zauzkigun seindimendu hunak eztitugula 

azaletik eta lehiataka hartu eta utzi behar. Ib. 136. 

leiatari. v. lehiari. 

lehiatasun, lehiatarzun (S ap. A). Apresuramiento. 


mende. 

585


leihatera, leatera (AN-larr ap. Asp Leiz (sin trad.)). Ventanilla (?). 

lehiati (H). 1. Pronto, presto. Biz gizon guzia enzutera lehiati, berantkor minzatzera eta berantkor 

aserretzera. Lç Iac 1, 19 (He, Dv erne, TB laster, Ol, IBk e IBe azkar). 2. (V-gip? ap. A; Lar, Izt, H), leiti 

(Lar). "Reacio" Lar e Izt. "Contencioso, porfiado" Lar. "Temático, temoso [...] leitia" Ib. "Qui est porté à la 

contention, à la dispute, qui est opiniâtre. [...] Nor ere dan leiati, arekin itz gitxi" H. "(FSeg), constante, tenaz" A. 

"Zélé, ambitieux" H. 

lehiatikeria. "Action, parole qui est le propre de quelqu'un de trop pressé, trop empressé, trop zélé, trop 

ambitieux, trop contentieux, trop opiniâtre" H. v. lehiatsukeria. 

leihatila (G-goi-bet-nav; Lar H), leatil (AN-larr), leioteila (G-to), leiotila (G-to-bet-nav, -il AN-araq; T-L), 

laiotila (G-nav). Ref.: A (leiatilla, leiosko); Asp Leiz (leatill); Iz Als (laiyotili); Satr VocP (leiotill); JMB At. 1. 

Ventanilla. "Saetera, ventanilla angosta por la parte de afuera" Lar. "Ventanica, ventanilla" Ib. "Portas, en el 

navío" Ib. "Lucarne, leihotilla" T-L. "Ventanuca en las contraventanas" Asp Leiz. "Ventanilla de la puerta 

principal" Satr VocP. "Ventanilla en una ventana. Era una abertura pequeña en una ventana" JMB At. Noek 

idikirik arkarén leiatilla. LE Urt ms. 32r. Jetxi zanean gure Mañu ollotegiko leiotilla irikitzera. Baserritarra 5-2- 

1907 (ap. DRA). Txabolako leiatilla batetik buruba ateraurik. Otx 107. Ideki nion [txoriari] leiatil xarra! Loram 

59. Arek izen-txartela eman zionean, leiatilla itxita, barrualdera ezkutatu zan otseña. TAg Uzt 177. Bankuko 

leiatillan dagoan ogipeko zuurrak. Erkiag BatB 162. Beatz bat [...] tellatu leiatillatik ateratzen du. Lab SuEm 

193. En DFrec hay 4 ejs. de leihatila. v. tbn. EA OlBe 26. SMitx Aranz 81. Arti Ipuin 66. Anab Aprika 50. NEtx 

LBB 103. 2. (G-bet), laiotila (G-nav ap. Iz Als). Contraventana. "La tabla de la ventana" Iz Als. Kamis 

utsikan guri begira / leiatillaren txulutik. Tx B 172. "Hoja de puerta (AN-5vill-ulz)" A Apend. 

lehiatsu (Lar, H). 1. "Contencioso, porfiado" Lar. 2. (Lecl, H, A). Presto, pronto, dispuesto. "Prompt, 

empressé" Lecl. Ungira bethi uzkur eta gaizkira bethi lehiatsu denaren borthitzteko. He Gudu 31. 

Ezazoltzerat eta gurikerialat hain lehiatsu, gorputzaren nekatzerat eta arimaren khartsutzerat hain nagi. Leon 

Imit IV 7, 2 (SP y Mst agudo, Ch laster, Ol zoli). Batak baña bestiak leiatsubago aginddu eben bialdu egijoezala 

Bertoldineri osagilliak agindduriko osakaiak. Otx 165. "Presuroso" A. Pozaren pozez abazuzaka nator 

leiatsu. Zait Sof 34. 3. (c. sg. A; Dv, H), leitsu. Celoso, fervoroso; apasionado; afanoso. "Jainkoaren egun 

orozko ongiek lehiatsuago egin behar gaituzte haren zerbitzurako" Dv. Urrikalmendu maithagarri hark haren 

ondotik egin dituen urhats lehiatsuez. Dh 136. Norbeit fedearen alderat lehiatsu denik eta misionest izaitera 

ekharria denik. Prop 1881, 6. Kemen berria sartzen diote gure zaldunai, arrera leitsua, aserre zitala, garaitu 

nairik gogotsuena. Ag EEs 1917, 214. Joxe-Mariren zaletasun bizi-bizi ta leiatsua. Garit Usand 9. Bizizale 

zuhur eta geroago lehiatsuago batetik eginez [diruak] gozazale iztil bat. JE Ber 85. Poesi osertza zabaltzearren 

leiatsu dabiltza. Aitzol in Laux BBa X. Erle danak, leitsu, ager ixkutuka... Loram 131. Ta an dago gradan otoi 

bizian / sorterri-alde leiatsu. SMitx Aranz 159. Piarresen begiratu leitsuari erantzuki. Etxde JJ 33. Aren 

jarraian "Artizar" eta beste enparaukoak [untziak] ere, leiatsu, azkor [yoiazan]. Erkiag Arran 84. Jaunaren 

gauzen aurrean [...] / --barri ta leiatsu-- nago. Gand Elorri 48. Basatar erasoaz / zure kaltez leiatsu dabilla. 

Gazt MusIx 99. Olerti bizi, sentikor, leiatsua berarena. Ib. 68. En DFrec hay 4 ejs. de le(h)iatsu. (Uso adv.). 

Iñoiz ez bai naiz zure yarrai yoango, naiz ta zu irrikaz leiatsu egokitu. Zait Sof 39. Zioten sui-alabak leiatsu 

(ansiosamente). Etxde AlosT 68. Beren begi lausoak osertzera leiatsu begiratzen zuten. Etxde JJ 216. 4. leitsu. 

Violento, fuerte. Ekaitz ujolde leitsu negargarriak. Ag G 259. 

lehiatsukeria. "Action, parole qui est le propre de quelqu'un de trop pressé, trop empressé, trop zélé, trop 

ambitieux, trop contentieux, trop opiniâtre" H. v. lehiatikeria. 

lehiatsuki (Dv A), leitsuki. 1. Afanosamente; ardientemente. "Cupide, ardemment, avec un violent désir, 

une extrême envie" Dv. Gehienik estimatzen dugun kalitatea, eta lehiatsukienik xerkhatzen duguna. Jaur 207. 

Lanari lotuak goiz guzia, lehiatsuki. Zub 97. Piarresek berak itz egin zion leitsuki. Etxde JJ 34. Euskera 

ikasteari leitsuki ekin omen zion. Etxde 16 Seme 159. 2. Diligentemente, sin demora. Baiñan lapiz-kopiak 

diralako itsabasitzeko arriskuan izaki, norbaitek leiatsuki kopiatzen ezpaditu. AIr EuskIp 6. 

leiatu. v. 2 leitu. 

lehiatu (V, G, AN, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, VocS 134, Gèze, H). Ref.: A; Lrq. Tr. Apenas hay 

testimonios vizcaínos. En DFrec hay 20 ejs. Es frecuente la construcción con complemento en alativo. 1. 


mende. 

586


Apresurar(se). "Lehiazazu, hâtez-le" SP. "Lehia zaite, hâtez-vous" Ib. "(Darse) priesa", "apresurar" Lar. 

Lehiadi eta ilkhi adi fitetz Ierusalemetik. Lç Act 22, 18 (TB lehiatu; He lauster egizu, Dv higi zaite). Ezen 

lehiatzen zen baldin posible balitzaio Mendekoste egunean Ierusalemen izatera. Ib. 20, 16 (IBe presaka zen). Eta 

zaite othoi ene / libratzera lehia. EZ Eliç 283. Eztut oraiño zer lehiaturik. Ax 68 (V 45). Lehia zaite 

erremedioaren hartzera. SP Imit IV 10, 4 (Mst lehia; Ol laster artu). Zina egin behar dela [...] dakigünaz onsa 

orhitürik, lehiatü gabe. Bp I 89. Lehia zaite zure arimaren purgatzerat. Ch IV 10, 4. Alaba hau lehiatu zen 

yoaterat bere ama gana. Lg II 161. Irakurtzen baduzu lehiatu gabe. Brtc 4. Alik lasterrena Jainkoaren grazian 

jartera leiatzen ez diranak. Ub 183. Laster bazter guziak phozoa eta izurrizta letzakena, ezpalire lehiatzen luphe 

batean harren zarratzera. Dh 119. Lehiatuz zuen deseoez Jainkoaren egunaren ethortzapena. TB 2 Petr 3, 12 

(Lç lehiatu; IBk aurrerarazi). Laster lehiatu ziren / [...] bisita egitera. Gy 212. Lehiatü ziren hanitz, jakitera 

egia zenez haurrek errana. Ip Hil 200. Hoberena dugula egoitzarat lehiatzea. Prop 1907, 170. Nun debetü, 

kabaliak hat [= harat] lehiatü. GH 1933, 89. Guziak leiatzen ziran zein lenago putzura sartzeko. Ir YKBiz 103n. 

Ark zirika ta, leiatzen dira. Or Eus 75. Paseiantak beren egoitzetara lehiatzen ziren. Mde Pr 152. Batean 

hurritzen zaio lasterra, bertzean lehiatzen [Axular]. Lf ELit 118. Hilkizunetara berandu beldurrez lehiatzen 

diren txori-saldoak. MIH 175. v. tbn. In Tt Onsa 183. ES 148. He Phil 195. Mih 51. AR 80. MarIl 89. UNLilia 

4. Zerb IxtS 74. Zait Sof 146. Gazt MusIx 127. 

Zenbatenaz ere ikhusten baituzue zeuen azken eguna hurbiltzenago zaitzuela [...] hanbatenaz permago eta 

lehiago zaitezte. Ax 188 (V 127). 

(Part. en función de adj.). Apresurado; rápido, súbito. Zu beti lehiatu zira. 'Vous êtes toujours pressée'. O 

Po 16. So lehiatü bat aldiz egiten badeitazü. "Si autem subito me respexeris". Mst III 8, 1. Ez izatia lehiatü 

ihuren gaizki jüjatzera. Ip Hil 85. 

(S (Foix) ap. Lh; Dv). (Part. en función de adj.). Urgente. Egiteko lehiatürik bagünü. Bp I 126. Eiteko 

lehiatu zunbaitek ezteragutenian arterik uzten jateko. AR 16. Deus eztügü lehiatüagorik ükhen. Ip BulaS 10. 

2. (V, G, AN, L, BN, S ap. A; Lar, H, VocB). Afanarse, empeñarse; (con aux. intrans. bipersonal) insistir a 

alguien. "Cerrarse en hacer o no hacer, decir o no decir algo, gogortu, leiatu" Lar. "Être zélé, appliqué à. 

Onetara leiatu izan dira Elizako guraso Santuak" H. "Inclinar con insistencia a alguna cosa" VocB. Herrizka 

hartan terrible hango habitantak lehiatu zeizkan. Harb 417. Zergatik etzara zeruko zeure herri noble hartarat 

hobeki lehiatzen? Ib. 128. Nahi du eska gakitzan eta are lehia gakitzan, eta lehenbiziko ezean eta errefusean 

eztezagun etsi. Ax 460 (V 299). Zure akusatzaillea hala ere lehiatzen bazaitzu. SP Phil 193. Gerotik gerorat 

berthutean aitziñatzera behar dugula lehiatu. Ch I 25, tít. Alper alperrik leiatzea da. Cb EBO 63. Izanen zirela 

profeta faltsoak lehiatuko zirenak hekin enganatzerat. Lg II 246. Al duen bezala leiatu behar dira [...] orazioak 

enzutera ta aditzera. Ub 164s. Leiatu edo dentatu naiz onelako [...] etimolojietan. VMg XVI. Gere alegiñakin 

artara gogotik leiatu nai bagera. Gco I 416. Ainbesteraño leiatu zitzaion ama. AA II 227. Hari plazer egitera 

guziak lehiatuak. Jaur 199. Gauzak zuzentzera leiatu zan. Lard 154. Berriz ere leiatzen zitzaien, Jesus libratu 

naiez. Ib. 454. Bera leiatu zitzaioten txit gogorki gelditu zitezten bere etxean. Ur Gen 19, 3 (Urt khexarazi, Dv 

hertsatu, Ker erregu ta erregu egin, Bibl otoiztuaren otoiztuaz, BiblE hainbeste erregutu; Ol leiari alki izanik). 

Deputatu edo zerbeit sartzerat lehiatzen dire. HU Aurp 173. Artu-eman sakonagoetan pizkor leiatu. Ag G 255. 

Asmoa burutik kentzen leiatu zitzaion. Mok 9. Luma eskuan, hek [jakintsunek] bezala egitera lehiatuko da. JE 

Bur 179. Leiatu adi ire emaztearen lain izaten. Etxde JJ 98. Eztira alperrik leiatzen (erleak) zirrikitu 

kaxkarrenak [...] estaltzen. Ibiñ Virgil 108. Han, piskaren bat lehiatuz gero, aurkituko genduke nori galdegin. 

MIH 135. 

v. tbn. He Gudu 68. Brtc 243. JesBih 399. MarIl 80. Hb Esk 213. Laph II. Bv AsL 25. Arr May 123. Zby RIEV 

1908, 93. Arb Igand 33. CatJauf 21. Muj PAm 51. Iratz 71. Zait Sof 66. In SMitx Aranz 191. Vill Jaink 47. NEtx 

LBB 198. 

(V, G, AN, L, BN, S ap. A; Dv). "Devenir désireux, éprouver de l'entraînement pour une chose" Dv. 

"Apasionarse" A. Presuna ezkondua, berea utzirik, bertzerenera lehiatzen da. Ax 360 (V 238). Lehiatua nago 

jakitera. Dv Lab 111. 

(Part. en función de adj.). Insistente. Tentazio leiaturen batek ekitean. AA III 326. Ferviente; celoso. 

Erregelamenduaren begiratzeko izanen duten artha lehiatuaz. JesBih 420. Khar lehiatu eta miragarri bat. Jaur 

164. Gu uzkur bezain hek erne eta lehiatuak dire. Arb Igand 35. 

3. (Lar, Añ (G), Izt, H (V, G)). "Litigar, contender", "porfiar", "altercar" Lar y Añ. "Oponerse a alguna 

dignidad, cátedra, &c., goienderen bat eramateko jakindez leiatu" Lar. "Porfiar" Izt. Grezia oso-osorik 

lasterketetan eta saski-ioko norlenkan leiatuko da. "Decernet". Ibiñ Virgil 94. Italiako famatuenekin nor-obe leia 

lezateke [olerkiak]. Berron Kijote 83. 

4. Empujar, llevar a. v. lehiarazi (2). Egia horiez segürtatürik, arrazu horiez lehiatürik [...] suhetatzen 

günüke [...] debozioniaren emendatzia. Mercy 15. Ikurratz ezauskorraz itxitako gauzkiak barrentzera leiatzen 

gaituan yakinai oarkabe artatik berak yagongo gaitu. "Nos empeña". Zink Crit 76. Maitatzerat ardiak, heiekin 

herria, / lehia zazu, Jauna, gure gazteria! Xa Odol 237. 

5. (Urt II 429), leitu. Desear. Eldu zan egun leiatu ori. Garit Usand 59. Itxi, arren, eta ez leiatu goirik. "No 

ambiciones las cumbres". Laux BBa 2. Leituten dodan alaba baxen garbija. "La hija que mis anhelos añoran". 


mende. 

587


Ib. 46. 

- LEHIA-NAHIRIK. Deseando competir. Ez unan iñor Lalaganterekin leia-nairik. 'Nul [...] n'ose courir'. Or 

Mi 13. 

lehiatuki (L, BN ap. A; SP; Lar, Dv, H). 1. Apresuradamente. "Aprisa" Lar. v. lehiakara. Eta ethor zitezen 

lehiatuki. Lç Lc 2, 16 (He lausterrez, TB lehia handirekin, Oteiza y Brunet presaka, Dv lehiaz, Ol azkar, Leon 

haia-haia, Ker lenbailen, IBk e IBe lasterka). Hil zuen [...] hain arinki, laburki eta lehiatuki. Ax 300 (V 200). 

Añak Añetari lehiatüki: / "Lheille heben diñagü hiltzen sübitoki, / ekharran khürütxia ohe adarretik / zeña 

dezagün eta ezar Jinkuarekin". Etch 360. Goan zen lehiatuki basaburuetan gaindi Judako hirira. Dv Lc 1, 39 

(Leon lehiatuki; TB lehiaka). 2. Insistentemente. Zintki eta fintki, maiz eta lehiatuki behar gatzaitza azken 

fineko iraupenaren eta perseberatzeko donuaren eskatu. Ax 460 (V 299). 3. (L, BN ap. A; H). Ardorosamente; 

celosamente. Igurikitzen baiduzue eta lehiatuki desiratzen ere Jauna ethor daiteken denbora. He 2 Petr 3, 12. 

Lehen plazer egiten zeikün gaizak eta hobiago ustez lehiatüki egin nahi zünianak gerotik desplazer egin dizazün. 

Mst III 11, 2. Natürak segretien jakitia eta berrien entzütia lehiatüki desiratzen dü. Ib. 54, 7. Segitzen zaitut 

lehiatuki, o ene Jainkoa! JesBih 206. Jesusen erranak osoki aditu nahi dituenak eta barnea hetaz goxatu, bere 

bizia harenaren arabera moldatu behar du lehiatuki. Leon Imit I 1, 1. Mihia hain lehiatuki luzatuz bere 

khardoaren ondotik. Lf Murtuts 15. 

lehiatukiro (H). 1. Apresuradamente. 2. (H). Celosamente, ardorosamente. 

lehiaturo (SP, H). 1. Apresuradamente, rápidamente. Iauna, fabora nazazu lehiaturo. Harb, ed. 1690 (ap. 

H, que traduce "avec zèle"). 2. (H). Ardorosamente, con celo. 

leiatza. "Ventanaje" Lar. 

lehiatzaile. "Porfiador" Lar. 

leiatze. v. 2 leitze. 

lehiatze. 1. Concurso, certamen. Leiatze onroso onetan garaiena agertzen danari (Donostia, 1879). JFlor. 

2. (B ap. A; VocB). "Inclinación. Leiatze gaisto oriek ke[n]diko ditiok [sic], le quitaré esas malas inclinaciones" 

VocB. 

leiaurre. v. LEIHO-AURRE. 

lehiazale. "Contendoso", "litigante" Lar. 

leiberekor. Liberal. Cf. Lar, que s.v. libre deriva esta voz de un supuesto vasc. leibere, "lo que puede ser y 

hacerse suyo". Zeintzuk dira irakatsi liberalak edo leiberekorrak? Itz Azald 210. 

leiberetsutasun. Liberalismo. Liberalismoa edo Leiberetsutasuna. Itz Azald 212. Badago 

Leiberetsutasunen bat katolikoa deituten jakona? Ib. 209. 

leida. v. 1 leira. 

leidun. (Lo) que tiene escarcha. Orri leidunai eguzkiaren begiak jota / badeutse negar gaur erazo. AB 

AmaE 177. 

leigarri (Chaho), leagarri (Lar). "Legible, [...] leakizuna, leagarria" Lar. 

leigintza. Creación, fabricación de hielo. Gaur dario epeltxoa [aizea], biar leigintzakoa. AB Olerk 548. 

leigo. v. leiho. 

lehikide. v. lehiakide. 


mende. 

588


leikitza. v. lehiakitza. 

leiko (AN-gip). Ref.: A; Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 1. Alubia. "Aza-leiko, potaje, litm.: berzas y alubias" 

A. 2. "Leikua, Pasaiko portuan lehen ugari aurkitzen zen moluskoa: luzea (6-8 zmkoa batzuetan) bi 

koskolekoa" (comunicación personal). 

leikoi. "Lugar en que hiela mucho (V-ger)" A Apend. (Se trata, obviamente, de un adj., no de un sust.). 

leikor. v. lehiakor. 

leiliza. "Tribuna" Lar. 

lein. v. lehen; leun. 

leina. "Leiña (B), variedad de manzana" A. "Leina (B), manzana menuda, tierna y de poca duración" Ib. (s.v. 

sagar). 

leinabentu. v. lehenabendu. 

leinakor. v. leirakor. 

leinargi (-eñ- Lar Chaho), leinuargi (Lar). 1. Nobleza, hidalguía; estamento nobiliario. "Nobleza" Lar. 

"Calidad, lustre, nobleza, leñuargia" Ib. Etzen hiriko lehen leñargitik, bainan aberatsa zen. Birjin 377. 

Eleizgizonak, serorak, donedea, Gipuzkoako leñargia, leñargi akiatua eta Aide nagusiak. Ag Lar 554. Ezagutzen 

dezute zuen animaren leñargia edo nobleza. Kortazar Serm 32. Pobre-aitzakiz ez euskaldunoi / leñargia uka, 

ordea! SMitx Aranz 77. [Arimak] azturik zeukan goi-leñargira. Gazt MusIx 83. 

2. + leinargin. (Adj.). Noble. Dakidalakoz dierri leiñarginagorik mündian eztela eziez enia. Egiat 37. 

Nasterik gabeko [españar] garbienak, piñenak, leialenak eta leñargi edo nobleenak. Izt D I. Gipuzkoako probinzi 

txit leñargian (noble). Ag Lar 546. Deba leñargiko seme argidotarrak arduratsuak ziran. Ag EE 1895b, 169. 

Gazte leiñargiak Hausburgtarren ikurrinpean aintzarako biltzen diralarik. Goen Y 1934, 184. Etxe leñargi ta 

aberats batean. Etxde JJ 17. Noble (de espíritu). Arnoldo zarraren biotz leiñargiak. Ag AL 16. Ezin ukatu 

diteke Iparragirre leñargia izan zala bere arlotekerian. Lab Y 1933, 193. 

- LEINARGIZKO. Noble, franco. Begi andi leiñargizkoak. Ag AL 11. 

- LEINARGIZKO ESKUTITZ. Carta de hidalguía. Erosirik leñargizko eskutitz bat. Iza EE 1881a, 126. 

leinargitasun. Nobleza (cualidad, virtud). Zuen biotzetan benetako leiñargitasunari toki emon eiozue. Ag 

AL 162. Bere begi gozoen leñargitasunak. Ag G 358s. 

leinargiti (-eñ- Lar). Noble. Tolosako erri leñargitiko batzartar jaunak. Izt D 172. Doña Ana de Molina 

Andre leñargiti Torrejimenokoagan. Izt C 462. 

leinargitsu. Noble (de espíritu). Euskalduna ta leiñargitsua, / piztikerien etsaia. Ag AL 103. Irabazteko 

asmo leñargitsuagaz indartuta. Ag Kr 30. 

leinargitu. "Calificarse, ennoblecerse, leñargitu" Lar. (Part. en función de adj.). Aztu mesede au, / 

Leñargitu (noble) ta eskerti / Izan gure badau (1814). GavonC Eusk 1995 (1), 71. 

leindu. v. leundu. 

leinetan. v. LEIRETAN, s.v. 2 leira. 

leinko. "(BN-ciz), comilón, voraz, ogro" A. 

leintu. v. leundu. 

leinu (AN, L, BN, S ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr (-eñu), Dv, H), linu. 1. Linaje, estirpe; tribu (de 


mende. 

589


Israel). "Race" Ht VocGr. "Baldiñ leiñua akhitzen bada, si la posterité vient à failir" Ib. 359. "Ascendencia", 

"casa, linaje", "casta", "estirpe", "tribu", "genealogía" Lar. "Descendiente [...] onelako edo alako leiñukoa" Ib. 

Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga y al Sur en Uriarte y algunos autores del s. XX. En Ayerbe se 

encuentra la forma leiru, seguramente errata por le(i)ñu. En DFrec hay 29 ejs. de leinu y 3 de leiñu. Leinu 

humano guzia. Lç Ins C 4r. Israeleko hamabi leinuak. Lç Lc 22, 30 (He, Dv, Ol, Leon, IBk e IBe leinu; Oteiza y 

Brunet tribu, Arriand gixeli, Ker jatorri). Nazione, eta leinu, eta mihi eta populu guziari. Lç Apoc 14, 6 (He, Dv 

y Ol leinu; Ker jatorri, IBk e IBe arraza). Hiltzean etziezán leinurik utzi. Lç Mc 12, 20 (He, Dv y Leon haurrik, 

Ol e IBe semerik, Ker e IBk ondorengorik). Hara igan ohi dire / Iaun onaren leñuak. EZ Eliç 386. Etzara zeure 

leiñutik eta ethorkitik hastandu. Ax 7 (V 4). Leinua xuxenago liña bano edo thindaria bano. Saug 36. Gerthuz, 

arrazak eta leinuak gure hitzkuntzaz deitzen dira etxeak. SP Phil 402 (He 406 leiñu). Eskualdunen leinu 

ohorezkotik [...] ethorkia dutenak. ES 117. Haren leinuko apez Nobeko hirian aurkhitzen zirenak. Lg I 283. 

Daviten leñutik ilkia ziñen arren. Mih 83. Dürollanten liñiaz nüzü orai mintzo. Etch 568. Zer leiñutarik zeruak 

sor-arazia othe zen. Gy 175. Israelko amabi leñuak. Ur (G) Mt 19, 28 (Ur (V) etxadijak, Echn, Hual, Samper 

tribu, Ip kasta). Akitaniako leinutik jalkitzen den egiazko Kantabroa. M. Guilbeau EE 1880a, 166. Latin leiruak 

[sic, ¿por le(i)ñu?] (kastak) beti izango diran letxe. Ayerb EEs 1916, 262. Israeleko leinu edo gizalde guzien 

artean. Zerb IxtS 44. Gipuzkoako leñurik (ascendencia, abolengo) aundiki ta aberatsenetakoa. Etxde AlosT 69. 

Leñu, erri, izkuntza guzietako auek. Or QA 209. Leinu ohoragarri bateko seme. Mde HaurB 6. Arabe-leinukoak. 

Arti Ipuin 46. Sortu ninduzun iainkoen leiñu argitsutik. Ibiñ Virgil 114. Ez zirela gure leinukoak antzinako 

kantauriar sonatuak. MEIG VII 68. v. tbn. Hm 128. Monho 152. Etch 542. Ir YKBiz 436. Zait Plat 146. 

Tribu. Paraver-en "leinurat" heldu zelarik. "La 'tribu' des Paravers". Ardoy SFran 161. 

(Fig.). Iakitun-leinuarentzat min-bizi, izurrite ta idi-zila izan-arren [Sokrate]. Zait Plat 103. 

2. (H). Generación. "Leinutik leinura, de génération en génération (CatLan [ed. 1815])" H. Zeina baita 

errezibitua [tradizionea] aita ganik semea gana, leinutik leinura. CatLav 420 (V 200). 

3. "(S; Foix), chaîne de 12 fils" Lh. 

- LEINU-BURU. "Cabeza de linaje, leñu burua" Lar. 

- LEINU-BURUZAGI. Jefe de una tribu. Dorre madarikatu haren egitera biribilatu ziren aitzindariak eta 

leinu-buruzagiak. ES 391. 

- LEINU EGIN (A, que cita a Lç). (Aux. trans. tripersonal). Perpetuar el linaje (de). Har dezan haren anaiak 

haren emaztea, eta egin diezón leinu bere anaieri. Lç Mc 12, 19 (He leinu egin; Dv y Leon ondore eman, Ol e 

IBe ondorengoa sortu). 

Etim. Para su posible origen en lat. linea, v. FHV 115. 

leinu. v. leinuru. 

leinuargi. v. leinargi. 

leinukide. "(L, BN, S), gens de même race, parents" Lh. Ta ara, Saulen leñukide gizon bat andik irteten 

zan. Ol 2 Sam 16, 5 (Dv ahaidegoko, Ker etxeko, BiblE senitarteko). 

leinulari. "Linajudo" Lar. 

leinun. "Hidalguía, [...] leñuna" Lar. 

leinunkiro. "Hidalgamente, leñunkiro" Lar. 

leinunti. "Hidalgo, [...] leñuntia, noblea" Lar. 

leinuru (-nh- S ap. A; SP, H; -eñh- O-SP 227 Dv, Gèze, H), lleinhuru ( Dv y H (que citan a AR)), 

leinu. Tr. Propio sobre todo de la tradición suletina y mixana; en el s. XX se encuentra en autores 

meridionales de léxico cuidado. 1. Rayo (de luz). (La forma leiñu de Gandiaga se debe tal vez a una 

confusión). Begi leinhuru goriek / lasto-legez garturik [ileak]. O Po (ed. Michel), 227. [Iguzkiak] leiñuriak 

mundu huni agertzen dutian pundu berian. Tt Onsa 56. Nuizere zure argiak bere leñhüriak hedatzen beitzütian 

haren bürün gaña. Mst III 50, 2. Ekiaren lleinhuriak . AR 76. Zure leinhürien libreia / mündü güzian düzü 

hedatzen. Mustafa (ap. DRA). Zelütiko leiñhüriez argitürik. Ip Hil 52. Iguzkiaren leinhuru edo arraioetarik. Prop 

1903, 81. Leñuru bero ta garrak. Leonzio A. EEs 1925, 45. Illunabarreko eguzkiaren leiñuruak. Sabiag Y 1934, 

29. Gorri-petiko leinuruari esker, ilunean ere gertatzen den guziaz kontura diteke. Mde Pr 332. Itxaropenleinuru 

bat. Mde HaurB 43. v. tbn. Mercy 4. Arch Fab 93. Gazt MusIx 123. (-nh- S ap. A). Brillo, fulgor. 

Enikezü uste zihaurtarik dela zütan ageri den leiñhüria. Chaho AztiB 12. Goizetan eder dizü ekhiak leiñhürü. 


mende. 

590


ChantP 44. Ürhe eta zilharrezko leinhürüz üngüratürik. Ip Hil 100. Egiaz daude ikusgarri zaldun gazteak eguzki 

leiñuruan dizdiraka. Ag EEs 1917, 213. Izar orretxen goi-leñurua (brillo, fulgor). EA OlBe 111. Ezti horrek 

urhe-leinhuru... ezti bat [bazuela]. Lf Murtuts 25. Leñuru orizta banatuaz ketan. SMitx Aranz 142. Izar-urre 

leiñuz. Gand Elorri 212. Illargiaren leñuruan. NEtx LBB 347. Igorten bere argia [argitegiak] / baita ere 

leiñhüria. Casve SGrazi 74. Reflejo. Munduaren iduri batetik jaikitzen da idurizko munduaren leinurua. 


2. (Fig.). Indicio. "Signe précurseur. Haur horrek bazizün goizik aphez jalkhitzeko leiñhüria" Lh. Nahi uken 

dizi lurrian uken gindezan urositate haren lleinhuru edo ezagutze arhin bat. AR 68. Zük erraiten 

deitadazüt ni ere banizala [agota]: / egündano ükhen banü demendren leiñhüria / enündüzün ausartüren begila 

so'gitera. ChantP 174. Bazakikeen, leinhuru eta oiharzun itxura-pean, ederra ez dela ederrago baizik. Lf in Zait 

Plat XIV. Pequeña cantidad. Lehen apainduratzat haurrari eman eskuara leinuru maiteño hura ez uztekotan 

goizegi. HU Aurp 217. 

3. "Leinhuru (S), rango, línea de parentesco. Askazi-leinhürian gituzu, estamos dentro de la parentela" A. v. 

leinu. Zeren desuhura benio / emazte leinuria. AstLas 57. Zeren / Dabid-en leinurua / galdurik zegoen. 

Azurm HitzB 32. 

4. "Leinhuru (S), urdimbre de doce hilos" A. 

5. "Aurore [...]. On dit aussi argi-leñhürü (S)" Lrq. 

- LEINURU EGIN. Brillar. "Ekhiak egiten du goizetan leinhürü" A. 

- LEINURUPEAN. Bajo el rayo. Artizarraren aurreneko leiñurupean. Ibiñ Virgil 100. 

leinurutasun, leinhurutarzun (H (+ -eñh-, -eñu-)), lleinhurutarzun (H). "Qualité de ce qui rayonne, scintille" 

H. 

leinurutsu (-einh- SP, H; -eñh- O-SP 227 Dv, H; -eiñh- A), leinuratsu. Radiante. "Rayonnant" O-SP. 

Emetasunaren ezin agortu ithurria / eta iakintasunaren leiñhurutsu zuzia. EZ Man II 15. O begi leiñhüratsia! 

Chaho AztiB 6. 

leinurutu (-einh- H (+ -eñh-)), leinhuratu (T-L), lleinhurutu (H). Brillar. "Luire" T-L. 

leinurutze (-einh- H (+ -eñh)), lleinhurutze (H). "Rayonnement, action de lancer des jets de lumière" H. 

leinutar, leinutiar. "Qui appartient à la tribu désignée (contribulis). Berautzue atsekaberik eman zuen 

leinutarreri" Dv. [Roncalli] kardenalak nai zuen burua argitu bere abizenaz edo deituraz, susmok beitzituen 

bere leinutiar bat iri [Erronkari] artatikoa ote zen. Herr 13-11-1958, 3. 

leinuzale (Lar). Genealogista. "Linajista" Lar. 

lein-zur. "(Sal), tronco de árbol" A. 

leiño. v. laino. 

leiho (gral.; Volt 78, SP, Deen I 329, Urt I 133, Lar, Mg Nom (G), Añ (G), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, 

VocB), leixo (R-uzt), leigo (AN-olza), leho (AN-gip-erro, Sal), lego, lexo (R-is-uzt), leia (Sal), laio (G-nav, ANolza). 

Ref.: Bon-Ond 151; A (leio, leixo, leia, leo); JMB AEF 1926, 17; Lrq; ContR 520, 531; Iz Als (laiyoti), To 

(leiyua), R 292, Ulz; Etxba Eib; CEEN 1970, 333; Holmer ApuntV; Gte Erd 191. 

Ventana. "Generalmente se entiende en V por esta palabra la ventana triangular antigua, la saetera y la 

tronera" A. "Txóriak xítan dutzu [...] léixoara" Iz R 294. Tr. De uso prácticamente general, aunque es menos 

frecuente entre escritores vizcaínos, al menos antes de finales del s. XIX. Hay leho (tal vez errata) en Jauretche 

(168), y leo en algún texto navarro; lexo en Mendigacha (135), y lego en textos salacencos: en una adivinanza 

recogida por Azkue (EY III 403) y Z. Moso (42). En DFrec hay 46 ejs. de lei(h)o y 1 de leyo. 

Leiho batetarik saskian erautsi izan nenzen murrutik. Lç 2 Cor 11, 33 (tbn. lei(h)o en las demás versiones). 

Arren, agir zaitesk[e], / zakuskedan leiotik. Lazarrraga (B) 1204r. Eta zeruan sartzeko / zu egin zaizkigu 

leiho. EZ Eliç 384. Leze handi bat [...] alde guztietarik hertsia, atherik eta leihorik eztuena. Ax 580 (V 373). 

Bere kanberaren bortak eta leihoak zerratzen ditu. Tt Onsa 103. Dorreko leihoa. INav 22. Atera zen leiora. Mb 

IArg II 312. Sermoia enzuten leio batean zegoela. Cb Eg II 174. Ikhusi zuen leiho batetarik. Lg I 301. Leihorik 

hautse bagetarik. Egiat 185. Bi leio idikirik párean pár. LE Matr4 533. Eguzki zabalai leioak itxita. Mg CC 150. 

Botatzen ditue leiotik bera. AA III 376. Komentoko bentana edo leio batera. Añ MisE 166. Leihoak zarratzen 

baditugu. Dh 215. Zeren etzen leihoti jauzi. Etch 416. Bere gelako leijo edo bentania. Ur MarIl 66. Noek 


mende. 

591


kutxaren leio bat idikita. Lard 9. Zurubiari gora igaiten da, leihoan da, leihoaren hausterat doha. Laph 132. 

Egüntto batez nindaguelarik maitenareki leihuan. ChantP 76. Eta leio txikira urtenik San Pedrok. AB AmaE 

321. Leioetan ainbeste zapi euki oi ditualako. Ag Kr 18. Leioko lora ontziyak. Iraola 118. Kanpoko leihoak 

nunbait-han hetsiko. Barb Sup 122. Leihoa zabal-eta hatzeman zian soka. Const 19. Zato biar goizian, nik leotik 

botatzen dudan diruen arrapatzera (AN-erro). Inza Eusk 1926 (III-IV), 5. Leiora atera zan apaiza. Or SCruz 38. 

Leihoak oro zabal idekirik. JE Ber 98. Leioak lauso dira, / eguraldiaren / antzo. Ldi BB 70. Leio estu luzangak. 

Erkiag Arran 134. Leihoak zabal eta usu. JEtchep 99. Autobuseko leiho zabalduek. Osk Kurl 85. Gelako leioan 

egon nintzan zeletan. Salav 57. Leioa zabaldu ta begira zegoela. NEtx LBB 142. 

v. tbn. (Para autores vizcaínos): Zav Fab RIEV 1907, 531. Azc PB 344. A BGuzur 107. Echta Jos 71. Altuna 73. 

Enb 173. Kk Ab II 180. Laux BBa 118. Otx 42. Bilbao IpuiB 236. BEnb NereA 149. Gand Elorri 89. Alzola 

Atalak 84. Etxba Ibilt 461. 

"Leihotik etxea arthikitzea, jeter la maison par la fenêtre, [...] dissiper follement" H. "En todas partes cuecen 

habas [...], an ere leioak atari-begira (G-to)" A EY III 297. Ire leiotik begira zak lenik barrena (AN-ulz). 

'Iñoren utsak ateratzen asi gabe, nork bereak ikusi ta garbitu bear'. Inza NaEsZarr 1408. 

Orificio, agujero, abertura. Jhs. Joane, obera noa, miña sentitzen det buruan, / medizina bat arren indazu 

nere bigarren leioan. LasBer 576 (con sentido sexual). Xelina pelatua, kapa leihoekin. Hb Esk 204.Onek 

[pistolak] irikiko dik ire buruan atea edo leioa. Apaol 102. Txapela be koipez beterik, erdi-erdijan leio biribil 

bat ebala, bertatik ule pillo bat agiri yakola. Kk Ab I 6. Soiñekoen urratu eta tarratadak, gorputzeko narruak 

aizea artzeko leio askatuak izan oi zituan. Erkiag BatB 35. (Referido a los órganos sensoriales). Gure 

gaztetasunetik gaitzera makurtuak dira gure begiak, gure belarriak eta gañerako gure animaren leio edo sentidu 

guziak. Mb OtGai I 36s. Segan puntakin leio bakar oi / igual aterako diyo. Tx B I 233. Gorputz-leioen bidez 

baitu landakoen berri. Or Aitork 176. 

(Dv, H). Contraventana. 

"Leiuak (Caro Los Vascos), galería de mina" Zubiau Burd 106. 

- ATE-LEIHO. v. 1 ate. 

- LEIHO-AITZIN. Espacio (interior) frente a la ventana. Gizona salaren bestaldean, leiho-aitzinean zutik. 

Mde HaurB 53. 

- LEIHO-ALDE. Zona de la ventana. "Fenêtrage, leiho-alde" T-L. Lo-gelako atea iriki ta leio-aldera egin 

zuan. NEtx LBB 15. 

- LEIHO-HARRI. Antepecho, repisa de la ventana. Leio-arrian yausi zan [txoria]. Ldi BB 38. 

- LEIHO-ATALAS. Repisa de la ventana. Kolaiua bezela, leio-atalaxian, zintzillik jarri bear niñala. Inzag 

RIEV 1923, 506. 

- LEIHO-ATETXO. Hoja de la ventana. Draska! Ertsi eban leio-atetxua. Erkiag Arran 49. 

- LEIHO-AURRE, LEIAURRE. (En casos locales de decl., en sing.). a) Espacio (interior) frente a la ventana. 

Bere gelako leiaurrean illargitan eseri. Arr GB 15. Bere leiaurrean jarrita bordatzen zituen loreen gañera. Ib. 

14. Leio-aurrean [...] bizarra kentzen. NEtx Antz 137. b) Espacio (exterior) frente a la ventana. Apaiz jauna 

leio aurretik igarotzen da. Alz Ram 65. Txori laguna leio / aurrean da ari. NEtx LBB 374. Lorez loretsu 

lorategia leio aurrean. Alzola Atalak 85. Ez zen karnaba bat besterik, leiho-aurrean kantari. "Outside his 

window". MEIG IX 103. v. tbn. Ldi UO 14. 

- LEIHO-AZPI. Espacio exterior bajo la ventana. Mutillaren leio-azpijan azten zan arkakaratzeraño. Altuna 

33. 

- LEIHO-BEGI. Hueco de la ventana. Ementxe dago [Arantzazu]. Argia jakon / leio-begien zalea... Gand 

Elorri 218. 

- LEIHO-BURDINA. Reja. Leio burdina batzu erakatxirik. HerVal 144. Elizkizun artara bituriko guztiak [...] 

leio-burni ondora pillatu dira. Ag G 341 (v. tbn. 83). 

- LEIHO-HEGAL. Antepecho de la ventana. Leiho-hegalak elgarri hurranduak. JE Ber 53. 

- LEIHO-HEGI. Borde de la ventana. Harri-pikatu beltzaan desbardinekin leiho-hegietan. JE Ber 77. 

- LEIHO-ERTZ. Borde de la ventana. Ioten Kontze galantan / leio-ertzeko zura. Azc PB 141. Leiho-ertzean 

eseria zegoen. IBe Act 20, 9 (Lç leiho gainean). 

- LEIHO-ETXE. "Bâti de fenêtre" T-L. 

- LEIHO-GABE. Desprovisto de ventanas. Etxe eder leio bage onetan. Balad 47 (tbn. en Or Eus 116 y Etxde 

AlosT 95). 

- LEIHO-GAIN. a) Repisa, antepecho de la ventana. Iarririk zegoela gizon gazte bat [...] leiho gainean. Lç 

Act 20, 9 (Ker leio-gaiñean, Arriand leiogane; He y Dv leiho baten gainean, Ol e IBk leioan, IBe leiho-ertzean). 

San Pablori aditzen leio-gañ batean jarri zan. Lard 520. Papurrak leio-gainean. Elzb Po 181. b) Parte superior 

de la ventana. Leio-gañeko iñarari / [...] zioskan. 'Moradora arriba de la ventana'. Ldi BB 30. 

- LEIHO-GIZON, LEIHA-GIZON (SP). Hombre aficionado a mirar por la ventana. 

- LEIHO GURUTZADA. "Croisée, fenêtre en croix" Dv. 

- LEIHO-MAHAI. "Leiho-mahain (Hb), appui de la fenêtre" Lh. 

- LEIHO-MARKU. Marco de la ventana. Gurtetxe, leio-marku ta orlakoetarako oso ona da. Munita 54. 


mende. 

592


- LEIHO-NESKA, LEIHA-NESKA (SP). Joven aficionada a mirar por la ventana. 

- LEIHO-OHE. "Feuillure" T-L. 

- LEIHO-OIN. Repisa de la ventana. Leio-oñari besoak egotziz egon zan gauerdirarte. TAg Uzt 68. 

- LEIHO-ONDO. (En casos locales de decl., en sing.). a) Espacio (interior) junto a la ventana. Dugun itza 

leiho ondoan. Hb Egia 20. Leio onduan kristaletik kalera begira. Kk Ab II 73. Bere emaztea leio ondoan 

kokatuta billatu zun argi-egarri. Etxde JJ 79. v. tbn. Ugalde Iltz 20. Osk Kurl 82. NEtx LBB 16. b) Espacio 

(exterior) junto a la ventana. Leio-onduan abestuten eguan kardantxorija. "Outside his window". Altuna 47. 

- LEIHOPE. (En casos locales de decl., en sing.). a) Espacio (interior) bajo la ventana. Leiopean lurrezko 

pegar aundi bat. Alz Ram 110. b) Espacio (exterior) bajo la ventana. Leiopeko kale-zatian. Erkiag BatB 157. 

Neska zarren leiopean pasa. NEtx LBB 144. 

- LEIHO-SARE (V-m, G-goi-to; O-SP 230 Dv y A, SP (que cita a EZ)), LEIASARE (Lar). Ref.: A; A DBols; 

Arin AEF 1932, 93. Celosía. Zein baitire [kanpoko sensuak] arimaren leiho sare deithuak. EZ Man I 16. Gure 

hormaren atzean gelditu da, leihoetatik zelatan, leiho-sareetatik kirika. BiblE Cant 2, 9 (Ker leio-saretik; Dv 

xareten artetarik, Ol saretik). 

- LEIHO-SARETA (L-ain ap. A). Celosía. 

- LEIHO-UKALDI (-kh- Lh). Golpe de ventana. 

- LEIHO-ZAPI. Cortina. Leio-zapi saretik lipar batez begiratu ondoren. TAg Uzt 140. 

- LEIHO-ZULO. Ventana, hueco de la ventana. Azari gisa eizian dabill / leio-zulotik sartuta. PE 138. Leio 

zulo danetan atorrak eta gonak. Ag Kr 18. Leio-zulotik beiratzen zuen. Tx B II 158. Leio zulotik argia sartzen 

zan beziñ len. JAIraz Bizia 20. Bagoiko leio zulotik. Ugalde Iltz 45. 

leihogile (Lar, H). "Ventanero, que hace ventanas, leyogillea" Lar. 

leihokada (Lar, H). "Ventanazo, leyokada" Lar. 

leihokatu, leokatu. Odei oiek leokatu(r)ik daude, ta ez da euririk (AN-erro). 'Odeiak berex samar daude, 

le(i)okaturik, tartean leio antzeko utsuneak dituzte". Inza NaEsZarr 2239. 

leihokereta. v. leihakereta. 

leiholari. Ventanero. v. leihozale. Emazte leiholari, guti jarraikia lanari. GAlm 1961, 61 (ap. DRA). 

leihopareratu. Llegar a la altura de la ventana. Apaizak zeletan zeuden leio pareratu zanean saskia. Etxde 

JJ 18. 

leihor. v. lehor. 

leihora(tu). Acercarse a la ventana. Berriro leiora da gure Etxeko-jauna. Or Eus 131. Leiora da, ta zerualdera 

begiratzen dau. Erkiag BatB 110. Orduan Nikanor leioratu da. Ib. 144. 

lehios, lehius. Presuroso. Eriak lehius hara juaiten. Eskual 31-7-1898 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

Goxtiar dena ohian sartzeko / lehius, goizan, hantik jauzteko. Eskual 25-2-1910, 3. 

leihosko. v. leihoxko. 

leiotila. v. leihatila. 

leihotxi. "Lucarne" Lh. 

leihotxo (SP, Lar, Lh (BN)), leiotxu. Dim. de leiho. "Ventanica, leyotxoa" Lar. "Lucarne" Lh. Igas ioiala 

gero / leiotxu bateti. Azc PB 257 (in Ur PoBasc 216 bentana). Atearen gañean leiotxoa. JAIraz Bizia 40. 

[Bankuko] beste ogipeko gazte bat urreratu yaka leiotxura. Erkiag BatB 163. 

leihoxka (Hb ap. Lh, A Apend, T-L), leihoska (T-L), leozka (A Apend). Dim. de leiho. "Lucarne" T-L. 

Gauean norbait leioxka baten sartu da Declide anderearen magasinan. Herr 23-10-1958, 2. Ez dut etsitzen 

hortxetako leihoxka hortarik ikusten baitut zeru kantail bat. Etcheb Zeruari 15 (ap. DRA). Telebixtaren 

leihoxkan. SoEg Herr 24-9-1959, 1. [Telebixtako] leihoxka horri beha emaitzu familia osoak afal-ondoan. Herr 


mende. 

593


16-3-1961, 1. 

leihoxko (Ae), leihosko (S, R), leoxko (Ae), legoxko. Ref.: A (leiosko); A Aezk 295. Ventanilla. Laur aizpa 

konbentu batean; ezpaitu ez legorik ez legoxkorik (Sal). A EY III 403 (adivinanza de la nuez). 

leihoxkot (S ap. A Morf 314). Dim. de leiho. 

leihozale (Lar, Añ, H). "Ventanera, leyozalea" Lar. "Ventanero, que mira a las ventanas" Ib. 

leipintza. "Preposición" Lar. 

1 leira (Sc ap. A), leida (S (Foix) ap. Lh). "Costra de hielo" A. v. lei. "Glissoire" Lh. 

2 leira. "(BN-baig; Lf), balançoire (s'emploie au pluriel)" Lh. "Escarpolette" T-L. 

- LEIRETAN. "Leinetan (?), columpiando" A. Fika batzu, beren buztan luzearekin bethi leiretan ari. Barb 

Piar I 114. Xori papogorriak leiretan sasian. Barb Piar II 249. 

leira. v. laira. 

leirakor, leinakor (S ap. A Apend). "Escurridizo (¿lerrakor?)" A Apend. 

leiratu. "(BN), 1.º se balancer; 2.º balancer" Lh. 

? leiru. v. leinu. 

leistor. v. 1 listor. 

leita. "Leitha (S; Foix), défense du sanglier" Lh. 

? leitharina. v. letaria. 

leiterdi. "Postigos [...] de ventanas [...], leiterdia" Lar. 

leitezin. "Inlegible, leatezgarria, leateziña" Lar. 

leiti. v. lehiati. 

leitsu. "Majadero" Lar. Relacionado tal vez con lehiatsu. 

leitsu. v. lehiatsu. 

leitsukeria. "Majadería" Lar. 

1 leitu (V-arr-gip, G-nav, AN-mer; SP, Añ, VocBN, H, Lh (L, BN, S)), letu (G-azp; H), leatu (Lar, Añ, Chaho, 

H (V, G)), legitu (H), laitu (G-nav). Ref.: Bon-Ond 158; Iz Als 49, 72; Elexp Berg (leidu); Gte Erd 169. Leer. 

v. irakurri. Libru [...] onak leitzen ditugula. Ber Trat 92v. Batak irakurtzea, bertzeak leitzea. Ax 17 (V 8). 

Ikasi dezatela txikidanik orazioak, leitzen eta eskribitzen (1699). ConTAV 5.2.9, 139. Apezek eta leitzen 

dakitenek erakusteko. El 1. Pulpitutik edo aldaretik leituz. Mb IArg I 54. Libürü hun leitzen. CatLan 89. Leitu 

gabe an dagon doktrina (B, s. XVIII). BOEans 855. Eztéla leitzen Ebanjelioan. LE Ong 137r. Libru au 

kuidadoarekin leizazu. CatB 9. Letzen, naiz kantatzen. Echve OngiB 69. Orain letzen badezu / segiruan dena. Bil 

114. Ahaide hurbil baten izena leithu zuen. Laph 87. Nire damu au [...] / leidu daiten. AB AmaE 166 (412 letu). 

Eztud leitako tenprarik. Mdg 139. Paper au letu artian. Tx B I 67. Eztozu leidu periodikuetan? Kk Ab II 141. 

Leitzen dakite Misala. Mde Po 34. Baxakik leiduten da eskribiduten. Osk Kurl 113. v. tbn. FLV 1989, 109 

(Munarriz, 1749). Izt Po 144. Arrantz 79. FLV 1988, 269 (Larrainzar, 1905). Noe 87 (leidu). Inza Azalp 10. 

ZMoso 74. Letu: PE 24. Ud 111. Bv AsL 17. Iraola 45. JanEd II 105. 


mende. 

594


2 leitu (Mic 6v, Añ (V)), leiatu (Lar, H). Helar(se), congelar(se). Gure biotz otz epel leituak. Añ MisE 185. 

Batzuk sartu ziriala pozu leituetan. Ur MarBi 24 (ap. DRA). Baina izurriak deutso / biotza leituten. Azc PB 277. 

Mendi ta murubetan edur da, / lettu iparrak latsak dittu (1896). NeolAG. Itxasganeko edur-mendi, azpia leittuta 

eukenak. Echta Jos 144. Odola zanetan leituta istekuak. Basabe San Inazioren ejertzijuetako gogartiak 65 (ap. 

DRA). Alako otz mallak lobelak leitzen dituala. Zink Crit 35. Negubak odola lettu eustan. Altuna 34. Egakijak 

(lumak) lettuta eukezan. Ib. 90. Otzez leituta gelditu etzaitezan. EEs 1928, 10. [Ura] lettu artian itxaron. Otx 13. 

leitu. v. gehitu; lehiatu. 

leituga. v. letxuga. 

leitura. v. lektura. 

leitza. v. leize. 

leitzaile (SP, H, Lh), leizale (Arch VocGr), leitzale (Lh), leatzaile (-alle Lar, Añ, H). Lector. Zer zaik, nere 

leitzalea? Gy 298. Frasa modorrotsu eta korapillotsuak leitzalea nekhatzen. Ib. XII. 

1 leitze (H), leatze (Lar), leetutze. "Lecture, leçon" H. Argitu zitzaizkan adimentuko begiak leetutze aiñ 

probetxu ta Jainkozkoarekin. Aran SIgn 11s. Ez dakit leatze oiekin progotxatuko geran. Kortazar Serm 423. 

2 leitze, leiatze (Lar). "Helada" Lar. 

lei(t)zione. v. lezio. 

lehius. v. lehios. 

leixar. v. 1 lizar. 

leixar. v. 1 lizar. 

leixiba. v. lixiba. 

leixtafin. v. listafin. 

leixume. v. leihakume. 

leiza. v. leize; lixa. 

leizafin. v. listafin. 

leizagoa. "Prioridad" Lar. 

leizamin. v. listafin. 

leizanditar, lezaunditar. Abismal. Illunpe lodi, lezaunditarrak. Loram 92. 

leizar. v. 1 lizar. 

leizarfin. v. listafin. 

leizatu (Lar H). 1. Abismar(se). 2. lezatu. "(V-m), enterrar un ganado" A. 

leize (G, AN, L, B, BN, S; Lar, VocS 130, Añ, Dv, H), leze (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip, G, AN, L, B, BN-ciz-adbaig-lab, 

Ae, S; SP, Urt IV 457, Ht VocGr 407, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, VocB), leiza (V-gip, G-azp-to- 


mende. 

595


bet, AN-gip-5vill; Lar, Dv (V, G), H), leiz, leitza (G-to-bet; Dv (G)), leza (V, AN-ulz-gulina; Dv (V)), lexa (Vger-ple-arr-arrig-m), 

lexe (V-ger-ple-arr), lize (G-goi; VocZeg 285, H (V, G)). Ref.: A (leize, leza, leze); EI 302; 

Iz ArOñ (lezía), Ulz (lézia), To; Etxba Eib (leizia); Elexp Berg (leza). Tr. En la tradición septentrional, y hasta 

finales del s. XIX, domina el empleo de la forma leze; posteriormente alterna con leize, variante que antes sólo se 

atestigua en Lopez y Monho (102). En la literatura guipuzcoana la forma más usual es leize; leiza se documenta 

en menor medida, y lize sólo lo emplea Aguirre de Asteasu. En textos vizcaínos hay leze (RS, Añibarro (LoraS 

173), J.J. Moguel y autores modernos) y, algo más, leza; emplean además lexa aquellos de mayor influencia 

aranista. En textos alto-navarros (o de autores de origen navarro) domina, ya desde Mendiburu, leze. En DFrec 

hay 14 ejs. de leize, 2 de leza y 1 de leiza. 

1. Cueva, caverna; sima, abismo (sentidos prop. y fig., a menudo ref. al infierno). "Antre, caverne [...]. 

Hondalezea, abîme" SP. "Abismo", "cueva" Lar y Añ. "Abismo sin suelo, leize ondar bagea, leiza ondorik 

bagea" Lar. "La grotte, le précipice" Arch VocGr. "Abîme" Gèze y Dv. "Sima" VocB e Iz ArOñ. Cf. VocNav: 

"Lecea, nevera, pozo o sima donde se conservaba la nieve del invierno para el verano (Sierra de Urbasa)". En 

Leçeeta (1258). Arzam 324. Zuek [etxe] hura gaixtagin leze egin duzue. Lç Mt 21, 13 (Echn leze, Ur (G) 

leize; Dv y Leon zil(h)o, Ur (V) kobau, Ol obi, Ker zulo). Baldin [...] lezera eror badadi [ardia]. Lç Mt 12, 11 

(Ur (V) leza; He putzu, Dv, Echn, Ip, Hual y Samper zil(h)o, Ol, Ker, IBk e IBe zulo). Otsailean urteiten daroa 

arzak lezerean. "De la cueva". RS 368. Lezetako meak. EZ Man II 18. Hondar gabeko lezera, sekulako penetara. 

Ax 570 (V 365). Jainkoa egiñik gizon / sorthu zen leze batean. Gç 71. Ondaturik egondu etzan leize izugarri 

batean? Lar SAgust 6. Aphal beno aphalago jarri behar, Jauna, zure jüjamentien leze handiaren pian. "Sub 

abyssalibus judiciis". Mst III 14, 3 (Ch tulunbio). Bota zuten putzu idor leze izugarri batera. Mb IArg I 335. Zer 

leize barna eta ilhuna ezta bekatia! AR 284. Kaxoterik lizunenak, lezerik phozoatuenak. Brtc 146. Abranen Seno 

edo Lezan. CrIc 24. Laur léku edo léze kontatzentúte lur bárnean fabrikátuak ortáko Jangoikoaren éskus. LE 

Doc 253. Otsoaren leizara. VMg 52. Infernuko dragoiaren lizean. AA I 423. Hire barneko leze beltz hortan. Dh 

149. Ondatuko diran pekatuko lezeetara. JJMg BasEsc 14 (238 leza). Ifernüko leziala. UskLiB 220. Infernuko 

leza sakoneruntz. Ur MarIl 49. Horla phermatuz sobera / etxeak doaz lezera. Gy 7. Zuen eta gure artean leize 

andi, emengoak orrera edo orkoak onara aldatzea eragozten duena dago. Lard 419. Han-hemenka leize batzu, 

itsuski barna. HU Zez 16. 

(s. XX). Geroztik leize hartan bizi da gaixtoa. Ox 77. Lexa barru ontan. Laux BBa 2 (102 leza). Yetxi nazu 

lezera. Ldi BB 162 (UO 21 leize). Ikaragarrizko leiza zegon "maitearena" jauregian bizi zan senditik 

Dorronsorokora. TAg Uzt 197. Sorginak dabiltza / leize hospelean. Mde Po 17 (Pr 112 leze). Leize barne artatik 

iauzi egin zun. Or Aitork 138 (v. tbn. QA 56; Mi 75 leze). Gizonaren eta abereen artean dagoen leizea. Vill Jaink 

56. Zentzu-leze sakon illunak. "Profundas cavernas del sentido". Gazt MusIx 213. Leze güziak ikhertü. Casve 

SGrazi 52. Bere arimaren lezean. MIH 19. 

v. tbn. Ub 156. Gco II 10. Izt Po 53. Aran SIgn 87. Bv AsL 148. Arr May 108. Zby RIEV 1908, 769. Arb Igand 

156. Goñi 100. JE Bur 97. Jaukol Biozk 1. JMB ELG 85 (50 leiza). Iratz 12. Lf Murtuts 2. SMitx Aranz 21. 

Etxde JJ 179. Txill Let 41 (145 leitza). Gand Elorri 133. Ibiñ Virgil 60. NEtx LBB 22. Xa Odol 225. Azurm 

HitzB 61. Lasa Poem 108. Leze: SP Phil 473. Tt Onsa 95. ES 208. He Gudu 163. Lg II 237. Mih 6. Egiat 201. 

AstLas 30. Monho 122. JesBih 459. MarIl 36. Jaur 172. Dv LEd 232. Hb Egia 38. Jnn SBi 116. Lap 17 (V 10). 

Inza Azalp 115. FIr 167. Otx 27. Ir YKBiz 308. EA OlBe 9. Zerb IxtS 70. Zait Sof 94. Erkiag Arran 116. Arti 

MaldanB 210. Inza NaEsZarr 1902 (AN-ulz). PPer FLV 1987, 188 (AN-gip). Leiza: Mg CC 247 (CO 168 leza). 

Leiz: Altuna 109 (tbn. 109 lexa). Leza: fB Ic III 21. AB AmaE 439. Azc PB 30. Itz Azald 15. Enb 103 (107 lexa). 


"Lezako azeria baiño zitalagoa zara (V-ger), sois más terco que el raposo de la sima" A EY III 337. 

Egiaren bila, leizako azeria baino zitalagoa zan. Zait Plat 89. 

2. (Fig.). Pozo, manantial. Hobiago da zühürtarzün aphür bat [...] eziez jakiten leze handiak banaloriareki. 

"Thesauri". Mst III 7, 3 (SP y Ch tresor). Monstrokeriazko bilduma bat eta leze bat egina agertzen duk nere 

begietan. Dh 147. 

- LEIZE-ARO. Edad de piedra, edad de las cavernas. Zuek leze-aroan bizi zarete oraindik, dirudienez. Mde 

Pr 135. 

- LEIZE-HARTZ. Oso de las cavernas. Hyaena eta leize-artza. JMB ELG 39. Leiza-artzaren [...] ezur 

batzuek. Ib. 18. 

- LEIZE-IKERLE. "Spéléologue, leize-ikherle" T-L. 

- LEIZE-KATU. Gato de las cavernas. Leiza-artza eta leiza-katua. JMB ELG 16. 

- LEIZE-MIATZAILE. Espeleólogo. v. leizekari. Hogoi leze-miatzaile izan zaizkote Santagrazin aurthen ere. 

Zerb Herr 8-9-1955, 4. 

- LEIZE-ONDO (leizondo Lar, H). Fondo del abismo. "Profundidad" Lar. Et vineam de Leçaondoa (1216). 

Arzam 324. Kontu, infernuko leiza ondoan eman ez dezazun. Cb Eg II 51. Leizaondo edo zulo andi illun bat. 

Ib. 93. Bazirudian ortze-lurrei (zeru-lurrei) ta leizondoari (inpernuari) zemaika zegozkiela. "Abismo" (Quijote 

IX). Ldi RIEV 1929, 210 (AIr RIEV 1928, 605 leze, Anab ib. 611 amildegia). Nor bizi da izarretatik, / leize ondo 

latzenetatik hainbat hurbil? Mde Pr 305. 


mende. 

596


- LEIZE-ZOLA. Fondo del abismo. Zoin erori izan baitira biziuen leize zolala. AR 402. 

- LEIZE-ZULO (G; leiza z. V-gip, G-azp-bet; leze-zilo Lh; leza-z. V-ger; leixaz- V-gip; leza-zilo V-ger; leitz-z. 

G-bet; lezezubo [?] AN-ulz; leizulo G-to). Ref.: A; EI 302; Iz To (leizea); Etxba Eib. Cueva, gruta; sima. Beti 

dizekan leiza zuloan. Lar STomas 2. Ondo gabeko leiza zulo txit beltz izugarri bat. Cb Eg II 158. Zati bat janda, 

darue enparauba dandarraz euren abija edo leza zuluetara. Mg PAb 110. Ezkutatuko dira lize-zuloetan. AA III 

478. Beste leze zulo anitz ere badira. Izt C 72. Mazedako leize-zulo batean gordeta. Lard 116. Erretiratu zan 

leize-zulo batera. Bv AsL 45. Gizon basatiai euren leize zuloetaraiño iarraitu. Ag AL 165. Aldi joanaren leizezulo 

ondargabean. Mok 5. Leizezuloen sarbideak. JMB ELG 114. Txarri bat erori omen uan bein leiza-zulo 

ontatik. TAg Uzt 91. Erensugearen leiza-zulo aurrera. Etxde JJ 94. Jausi zan leza-zulo edo inpernuren baten. 

SM Zirik 18. Lur-azpiko leize-zuloetan. Anab Aprika 48. Altamirako leze-zuloak. MIH 149. v. tbn. Arr May 54. 

EEs 1918, 85. Etxeg in Muj PAm 29. Or BM 74. Ibiñ Virgil 115. Berron Kijote 169. Leze-zulo: FIr 167. Ir YKBiz 

226. Leiza-zulo: Basarri 161. Lab SuEm 201. 

- LEIZE-ZULOPE. Cueva. Leize zulope ituna zirudian, mutil gizajoaren biotz barrenak. MItziar Larraundi 

77 (ap. DRA). 

leizedun, lezedun. (Lo) que tiene sima. Azalei maxela, eta harren erdixetan harpe lezedün bat. ArmUs 

1892, 160 (ap. DRA). 

leizekari, lezekari. Espeleólogo. v. LEIZE-MIATZAILE. 17 urtetako lezekari gazte bat, 350 metra lürpian 

barna zelarik, destrenpütü da. Herr 16-11-1972, 7. 

leizepe, lezepe. Abismo. Hondaturik nagoen lezepe hunetarik ataratzen lagun nezazu. Dv LEd 52. 

leizeratu (T-L), lezeratu (Dv A). Ir al abismo; (aux. trans.) llevar al abismo. "Aller à l'abîme" Dv. 

"Engouffrer" T-L. Zu gabe zer dezaket, bada, neure burua leizeratu besterik? Or Aitork 76. Euskara galtzen, 

ukatzen eta leizeratzen dutenetan. Larre in Xa Odol 15. 

leizeratze. Hundimiento. Sobera jende bizi dira zinematik, aberats edo pobre, leizeratze horren 

gutiziatzeko. Herr 1964 (ap. DRA). 

leizetar, lezetar. Cavernícola. v. harpetar. Burtzoro gera, lezetar, itxu. EA OlBe 99. 

leizetsu (T-L), leizatsu. Lleno de abismos. "Caverneux" T-L. Itsasoko bide leizetsuetan dabiltza. Arb Igand 

157. Itxasoko muga leizatsuak / urratuaz, lurbirari jira. Elizdo EEs 1928, 5. 

leizetxo. Dim. de leize. Arkitu zuen unz-artean leizetxo bat. Arr GB 42. 

leizondar. Fondo del abismo. Elizaren mallarik goienengotik gaiztakeriarik ikaragarrienaren 

leizondarreraño amiltzeko. Arr Orac 302 (ap. DRA). Infernuko leizondarreraño amilduak. Ant ZerBid 32 (ap. 

DRA). 

leizondo. v. LEIZE-ONDO. 

leizor. v. 1 listor. 

leiztafin. v. listafin. 

leiztarkeria. "Leiztarkerixia, lenicismo, particularidad del vascuence de Léniz" Iz ArOñ. 

leizu. "(V-och), catarata, opacidad de la lente cristalina del ojo" A. v. lauso. 

leizulo. v. LEIZE-ZULO. 

lejar. v. 1 lizar. 

lejia. v. lixiba. 


mende. 

597


lejio, lejione (Urt I 237, Chaho), lejion (VocBN, Chaho). Legión. Hamabi lejione baino gehiago Aingeru. 

Lç Mt 26, 53 (He, Ip, SalabBN, Echn, Hual y Samper lejione; Ur (G), Ol, Or, IBk e IBe talde, Ur (V) aldra, Dv 

aralde, Leon andana). Lejio bakoitzak sei milla ditu. Lard 444. 

lejionari. "Légionnaire, soldat d'une légion romaine" Chaho. 

lejisladore. Legislador. Ez zitzaion iduritu posible Solon deitu zen Atenasko lejisladoreari (B, s. XVIII). 

BOEans 770. 

lejislator. Legislador. Hire Krist gure Iaun, Rege eta Lejis[l]atora. Lç Ins A 8r. 

lejitima. v. lejitimo. 

lejitimamente. Legítimamente. Zelebreetan daudena lejitimamente eskondu eiten direnean. VJ 11. 

Lejitimamente ezkondu baño leenago. OA 161. 

lejitimatu (-du Lcc). Legitimar. 

lejitimo (Urt IV 337), lejitima (Ht VocGr 379), lejito (V-arr ap. Totor Arr), lesitimo, lijitimo. "Legítimo, 

auténtico. Euskaldun lejitoa da ori" Totor Arr. Halako kargu lejitimo eta saindu baten exerzitzeko eta 

gobernatzeko. Lç Ins G 8r. Ezkontzaz landan eta kanpoan eginak, lejitimo eztirenak [umeak]. Ax 361 (V 239). 

Exkusa lejitimorik kanpoan. Tt Arima 51. Semea edo alaba lejitimoa ez zalarikan ere. OA 155. Seme lijitimoai. 

Ib. 161. Zerbait arrazu lejitimogatik. Mercy 31. Moien lejitimo eta posible diren güziez. CatLan 97. Haur 

lesitimoak. Monho 68. Haien etxe lejitimua guri saltzen deikiela. Etch 306 (tbn. en ChantP 182). Gobernamendu 

lesitimo guzien kontra. Elsb Fram 173. v. tbn. Revol 95. BOEans 726 (B, s. XVIII). JesBih 430 (421 lijitimo). 

UskLiB 78. lejitima (Lcc). (Con marca de género). "Legítima cosa, lejitima gauzea" Lcc. Bihur adingabei 

irabazi lejitima partea. Harb (ed. 1690), 472. (Uso sust.). Apezküpiez, zuin beitira Apostolien ondotiko 

lejitimuak. CatS 33. 

lejitimoki (Urt IV 437). Legítimamente. Ministrea da lejitimoki eta bidezki deithu izanik Elizaren kargua 

duena. Lç ABC I 6r. Lejitimoki irabazirik. Lç Ins E 6r. Ezta koroatu izanen koraioski eta lejitimoki konbatitu 

eztena. Tt Onsa 83. Eraiki düiela [...] lejitimoki eta reglen arau. Mercy 5. Ezpagira lejitimoki enpexatiak. 

CatLan 88. Bisitaren egitetik lejitimoki gibelatuak direnean. JesBih 471. 

lejito. v. lejitimo. 

1 leka (gral.; SP (-kh-), Lar, Añ (V, G), Izt 18v, VocBN, Lcq 26, Dv, H), laka, leko (BN-lab). Ref.: A (leka, 

leko); ZMoso 65; Echaide Nav 92; Iz Ulz, Als, UrrAnz, ArOñ, To; Satr VocP (zirtoin); Etxba Eib; EAEL 77; 

Elexp Berg; Gte Erd 289. 

1. Vaina, cápsula de legumbres y hortalizas; legumbre. "Silique" SP. "Camisa, hollejo de semillas" Lar. "Vaina 

de legumbres", "silicua, vainita de cualquier fruto" Ib. "Botón, en las flores, lora motea, lora leká" Ib. "Mats 

txuriak, leká meedunak" Ib. (s.v. albillas; cf. Lcq 62: "Albillo, mats-txuria. [...] item. lekameduna"). "Vaina de 

legumbres; (V) zeruka, (G) leka; de habas, (V) lekea" Añ. "Enveloppe de graines, de fèves, de haricots, de pois 

qui ne sont pas encore bien formés et que l'on mange en sauce avant leur maturité" VocBN. "Mailhar lekak jatea, 

manger des haricots verts" Dv. "En V concretan la significación de leka o su sinónimo teka a la vaina que por su 

excesiva madurez no se come, llamando zeruka a la vaina tierna y comestible" A. "Chaucha o vaina. Quizá tenga 

relación con siliqua o vaina en Botánica" Garate 6. a Cont BAP 1949, 360. "Alubia verde" ZMoso 65. "Ilarren 

lekako zirtoin beltxa, mancha negra que a veces traen las alubias" Satr VocP (s.v. zirtoin). "Lekak, patategaz eta 

orixo naikuagaz, afari lege ederra. Zugatz onek lekia emoten dau" Etxba Eib. "1.º vaina, judía verde. Aurten 

karu dabill lekia. 2.º vaina, cápsula de las legumbres. Idarrak leka gutxi dauka aurten. Baba-leka, idar-leka, 

etab." Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. leca. v. teka. Tr. La forma general es leka; leko no está documentado en 

los textos, y hay, salvo errata, un sólo ej. de laka en Ugalde. Eta han nahi zukeen sabela bethe xerriek jaten 

zituzten leketarik. Dv Lc 15, 16 (Leon leketarik; Lç maginxa, TB theka, Or azkurri, IBk, BiblE ezkur). Babarrun 

eta lekako ale sikuak. GipNek 1906, 43. Txerriak yaten zituzten lekaz bete nai zukean bere sabela. Ir YKBiz 300. 

Maiatzik leunena / loren lekatara / mosu samurrez eldu [zan]. 'Las yemas de las rosas'. Laux AB 36. [Baba] 

aleak ondo bat eman; ondoak leka bat, / lekak aleño bat. Or Eus 49. Santu guzien egunetik eguerrietara aize ta 

euri gutxi, lekak ganbarara (AN). A EY III 36. Gari-aleak, babarrun-aleak ere alaxe, jalkitzen dira galburu edo 


mende. 

598


lekatik. MAtx Gazt 19. Azia leka maltzurretan. Ibiñ Virgil 73. 

Abar leka samurrak dardar egitian / euri tantak dixuri oroldi ganian. "Las tiernas yemas". Laux BBa 90. 

Babarrun lakak esku garbiekin aletzen oitua. Ugalde Iltz 52. 

(Fig.). Euzkerea da gure gogoaren leka. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

2. (Vc, ... ap. A; Lar H). "Caxa de cuchillos, navajas" Lar. "Vaina de instrumentos cortantes" A. Gizon 

batek dauka ezpatia leka edo bainan sarturik. Astar I 68. Atera eban ezpatea bere lekatik. Itz Azald 122. 

- BABA-LEKA, ILAR-LEKA. v. baba, 1 ilar. 

- LEKA-HARITSU. "Vainitas con fibra leñosa. Gaur ekarri dozuna, leka-aritsua" Etxba Eib. 

- LEKA-HAZIDUN. (Adj.). Con vaina con semillas. Cf. lekazi. Abono berdetzat artzen diran landareak beti 

leka-azidunak behar dute izan. NekIr 26. 

- LEKA-HAZIGABEKO. (Adnom.). Con vaina sin semillas. Bear aundiko jangaia irabazten da, lekaazigabeko 

landareekin aidetik artu ezin litekena. NekIr 26. 

- LEKA-BELAR "(G-to), acedera" A. 

- LEKA BERDE (Ae, Sal ap. Echaide Nav 92). Judía verde. 

- LEKA-BIHI. "(L-ain), legumbre" A. 

- LEKA-GAUZA (V ap. A; Dv (V, s.v. lekazia)). Legumbre. Leka gauzak egositeko [ura]. Ur Dial 85 (It 

lekazi, Dv baratzekari, Ip belhar). 

- LEKAN. "Las flores están en botón, loreak lekan daude" Lar (s.v. botón). 

- LEKA-PATATA. (Pl.). "Judías verdes con patatas. Leka-patatak jan ezkero, bazkaixa eindda" Elexp Berg. 

"Lekapatatak (V-gip), lekak eta patatak (AN-gip)" Gte Erd 289. 

- LEKA-SALDA (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Caldo de vainas. "Asierarako, leka-saldia" Etxba Eib. 

- LEKA-USAINTSU. Vainilla. Isotzora leka usaintzuarekin. (1894). Egan 1955, 45. 

- LEKETAKO (AN-larr-5vill ap. Echaide Nav 92). Judía verde. 

Etim. Para su origen en lat. theca (cf. sul. théka), v. FHV 257. 

2 leka (L-ain ap. A; Dv, H). 1. "(Adj.), moite" Dv. "Oihal leka, étoffe moite. Harri leka, pierre qui a quelque 

humidité. Larru leka, peau moite" H. "Húmedo" A. v. lika. 2. "Au fig.: mintzo leka, parler doux, en mauvaise 

part" Dv. "Lent, sans vivacité. Higi zaite zaren bezalako leka, remue-vouz, donnez-vous du mouvement lent, 

mou que vous êtes. Utz nazazu zure elhe lekekin, laissez-moi avec vos discours traînants et sans vie" H. 3. 

"(BNc), baba o líquido viscoso de anguilas, limacos. Eskuak leka tut (BN-baig), tengo viscosas las manos" A. 

4. Liga, visco. Hainbertze erabil-aldien buruan, leka (bizka) eta zikina darizko lihoari. Lf GH 1924, 396. 

- IZERDI-LEKA. v. izerleka. 

leka. v. 1 laka. 

lekaari (V-gip). Relinchador. "Aitta lekáarixa, ama kantáarixa, eta úmiak biotza gorrixa" Iz ArOñ (s.v. 

arráutzia). Cf. 2 lekaio. 

lekabihur. "Vara para desgranar alubias" Asp Leiz. Cf. nekabihur. 

lekada. "(BN), humedad. Lekada bat badu murru onek, esta pared tiene cierta humedad" A. Cf. lekeda. 

lekadatu (Lar H). "Cocer en agua" Lar. Cf. lekedatu. 

1 lekadun (T-L). Que tiene vaina o botón. "Siliqueux" T-L. Landare, osto biribil, lekadunek (luzerna, 

trefla...) badituzte erroetan trunpilo batzu, azotaz aberats diren mikrobez beteak. Gatxitegi Laborantza 33. 

(Uso sust.). Legumbre. Txinan ere, lekadun zenbait makilaz edo beste lankaiz naiz zapalkilluz aletzen ditute. 

P. Etxeberria EG 1956 (9-10), 76. 

2 lekadun. Baboso. [Azekian] ez beita sartzen gaiza zikhinik baizik; han beita süge, apho, erluri eta ihize 

lekadün hanitxen bizitegia. Eskual 11-4-1913, 3. 

? lekagarri. "Bellus locus, lekhu pulita, [...] agradagarria, lekhagarria" Urt III 297. Estará probablemente por 

lakhegarri (cf. laketgarri). 

lekaiari. "Lekaixari, irrintzilari. Dana lekaixua; lekaixari edarrak zien, bai Olabarriko Jose Leonen aitta be" 

Elexp Berg. 


mende. 

599


lekaidaba (Bera). "Superior de religiosos. Lekaidaba nausi, Superior General" Bera. Lekaidaba ta 

lekaimeak. Alz Ram 135. Lekaidabak gazta ta pikuak bi plateretan ekarriko ditu. Ib. 121. 

lekaide (Bera). Neol. creado por AG en 1897, de lekaro 'desierto' e -ide (AG 1408). Monje, fraile. "Lekaide 

gipuzkoarra, religioso guipuzcoano" Bera. Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX y en Lhande. 

Ana (Anai edo Fray) Belaustegitar Pantzeska eritxon lekaide [bat]. AG 1526. Itxasgizon argi eta lekaide (praile) 

ongirotsuba. IPrad EEs 1915, 105. Euzkotar lekaide [bat]. EEs 1916, 221. Apaiz ta lekaide edo prailleak. EEs 

1917, 74. Ekandu on oroz apaindu bear da lekaide zintzoaren bizkera. Ol Imit I 19, 1 (Pi lekaide; SP fraide, Ch 

relijioneko presuno, Mst fraide edo relijius, Ip relijius). Eleiz-gizon, lekaide ta lekaime askok. Belaus LEItz 109. 

Lekaideen soñeko agurgarria eroan. GMant LEItz 56 (58 lekaide soñekoa). Ezkondutako lekaide ziñausle bat. 

"Un fraile apóstata". Zink Crit 72. Antxiñako mendetan lekaidiak, [...] Eleizari itzuri zebiltzan jendeak biltzen. 

Lh Itzald II 103s. Gerriak soka luze batez inguratuak, fraidek edo lekaidek eremaiten duten gisan. Zub 77. 

Jaupari ta lekaide. Enb 32 (v. tbn. EEs 1920, 126 yaupari ta lekaideak). Ezkondu edo lekaide juan. Ib. 130. 

Kaisar eraillea, lekaide yantziz. Goen Y 1934, 91. Lekaide bat edo beste gure dotriña erakusteko asmoetan. 

JAIraz Bizia 31. Lekaidetara bañan lenago Bogotan irabazitako txanponak. Ib. 70. v. tbn. TAg GaGo 85. Ldi 

UO 13. Zait Plat 60. 

- LEKAIDE-BATZA. Congregación de religiosos. Zarauzko lekaide batza be sakabanatu bear izan zan. 

Eguzk LEItz 16. Asistar Pantzizko Deunaren lekaide-batzan noz eta non sartu zan. Ib. 15. 

- LEKAIDE-BAZKUN. Sociedad de religiosos. Lekaide-bazkun oroetan, irasi-berriak ziranean, zein gori zan 

lekaide oroen ataza! Ol Imit I 18, 5 (Ch fraide eta serora guzien, Mst relijiusen ororen, Pi lekaidi guren, Leon 

komentuetako guzien). 

lekaide-buru. v. lekaipuru. 

lekaideme. v. lekaime. 

lekaidetxe. "Convento, monasterio" BeraLzM. Lekaidetxe ta lekaimetxe (convento) batzuetan, 

irakaslegaientzat tokia egin [da]. JBDei 1919, 260s. Ez legoke [...] lekaidetxetan ainbeste nasaikeririk. Ol Imit I 

3, 5 (Pi lekaide etxe). Zarauzko lekaidetxean lekaipuru edo Iagole-Aba birritan izan zan. Eguzk LEItz 15. 

Lekaidetxe ta lekaide artean bizi, [...] ta eriotzaraño zintzo irautea ezta gauza txikia. Pi Imit I 17, 1 (SP 

monasterio, Ch, Mst, Ip, Leon komentu, Ol lekaretxe). Lekaidetxeko eskale onarentzat ere, esku-zabal izan. 

Goen Y 1934, 100. Lekaidetxe lasai galanta Eliza berriari ezarrita. AEmil AndreM 22. Lekaidetxetako jaiak. 

NEtx Nola 37. Bi aldiz eraman zutela txispa artean Getariraiño [beltzak] eta lekaidetxeari ere birritan ustualdi 

ederra eman ziotela. Etxde 16 Seme 160. 

- LEKAIDETXEKO. "Conventual" BeraLzM. 

lekaidetza. Convento. Lautan erretzen ikusiko zan / Aloñako lekaidetza. SMitx Aranz 97. 

lekaidi. "Orden religiosa. Eren lekaidia, orden tercera" BeraLzM. [Intzar Damaso aba] Kaputxinoen 

Lekaidian sartu zan 1902an. Eusk 1919-1920 (I), 25. Euren Lekaidi guren asierean, lekaide guztien gogoa bai 

bazan beroa! Pi Imit I 18, 5 (Ch fraide eta serora guzien, Mst relijiusen ororen, Ol lekaide oroen, Leon 

komentuetako guzien). 

lekaime (Bera Apend, A DBols), lekaideme (Bera Apend). Monja. Tr. Documentado en textos meridionales 

del s. XX. En DFrec hay 6 ejs. de lekaime. Berrogei lekaime euskaldun dauden komentu [bat]. A Ardi 81. 

Beraren aizpa lekaimea (monjatxoa) ikustera Lasartera joana zan. Ib. 9. Guraso askok, euren seme-alabak [...] 

eleiz gizon eta lekaime edo mojaren artera bialtzen [dituzte]. JBDei 1919, 316 (v. tbn. ADonostia Itzald II 14 

lekaime edo monja). Eleiz-gizon, lekaide ta lekaime askok. Belaus LEItz 109. Bermeoko Karmeldar Lekaimien 

ikastolan. Ort Oroig 63. Ama Loiola, lekaime zintzo. Enb 150. Lekaidaba ta lekaimeak. Alz Ram 135. Ire 

naikundea lekaime (monja) joatea [da]. TAg Uzt 296. [Mirentxo] etxeaurreko lekaimetara sartu zan. Lekaimeak 

pozik artu zuten. JAIraz Bizia 52. Apeztegi hortan, lekaime gazte bat bizirik horman hesitua izan omen zen. Mde 

Pr 338. Munduko lipizta eta arloetan ez dabe lekaimeak, aurki, larregi jakingo. Erkiag BatB 199. v. tbn. EEs 

1926, 43. Gazt MusIx 162. 

- LEKAIME-BURU. "Abadesa" BeraLzM. Jesusen Ana Ama, lekaime-buru [zan]. Gazt MusIx 162. 

lekaimekide. Compañera de orden religiosa. Lekaimetxoa iturrira joan zan, eta [...] beste bere 

lekaimekidiak etorri zitzaizkiyon. EEs 19126, 45. 


mende. 

600


lekaimetxe (Bera Apend). Convento de monjas. Lekaidetxe ta lekaimetxe (convento) batzuetan, 

irakaslegaientzat tokia egin [da]. JBDei 1919, 260s. Esan dizudan eliz ori lekaimetxe (monja-etxe) bateko 

txaunoa da. EEs 1926, 43. Zumaiako lekaimetxe batera joan zan Malentxo. TAg Uzt 315. Gurutze Doneko 

lekaimetxean. NEtx Nola 38. Olorongo lekaimetxe batean ezkutatu. Etxde JJ 97. 

lekaimetxo, lekaimetxu. Dim. de lekaime. Ontan lekaimetxo bat etorri zan. EEs 1926, 44. Bi lekaimetxo 

etorri dituk eskera. ABar Goi 18. Jagola dituan lekaimetxuak ondo baiño obeto zainduten [dabe]. Erkiag BatB 

198. 

1 lekaio (V-m, L, BN, S ap. A; VocS 137; -kh- SP, Urt I 11, Ht VocGr 310, Arch VocGr 197, VocBN, Dv, H 

(L)), lakaio (Lar, Añ, H (+ -kh-), A Apend). Lacayo. Cf. IC II 409: "Lequeitio, dicho de antes Lecaitegui por 

los muchos hombres baldíos y malhechores, llamados antguamente lekaiak, y en castelano 'lecayos', que allí se 

acogían". Lekaio alfer, xaz esteiari, aurten haur eder, geurz iaun, han hara lander. "Laquais fainéant". O Pr 

301. [Iainkoaren] lekhaio, karga-garraiatzaille, axelari [gara]. SP Phil 187 (He 189 lekhaio). Ni nintzan egiliren 

lekhaio. 'Le laquais des auteurs'. Etch 426. Etzare egiña ukhaiteko / bizar zuri bat lekaio! Gy 200. [Makhila] dute 

bidean lekhaio bezala. Hb Esk 218. Portugaleko enbaxadorearen lekhaio. Laph 194. Lekhaio maitea, dio errege 

Karlomanok. Dv Orreaga 26 (Ip ib. 34 bereter). Jaun lekhaioa, orai berean ikhasi dut [...] gure prinzesa 

maitearen bizia irrisku handian dela. Elzb PAd 60 (v. tbn. 62). Ikusia dugu Kamelua, bere lekaioarekin heldu 

hura ere. Barb Sup 57. 

- LEKAIO LEHEN. Lacayo mayor. [Athezainak] segitzen dik andre hori erregeren lekhaio lehenarengana. 

Elzb PAd 60. Yauregira heldu diren bezain sarri, jaun lekhaio lehenak sar-arazten dik Paxeko ganbara eder 

batean. Ib. 62. 

2 lekaio (V-gip-al, G-goi). Ref.: A; EEs 1912, 61; Iz UrrAnz; Elexp Berg. "Clamor, relincho humano" A. "El 

grito largo" Iz UrrAnz. "Aber zeiñek itten daben lekaixo luziaua" Elexp Berg. Cf. Irurita 1585 in Homenaje a J. 

Urquijo 456: "Salió a danzar toda la gente, comenzó a hacer son de lekaio, Joanot Mendiondo, jular, con su 

tambor y flauta". Cf. VocNav: "Leco. Grito (Romanzado)". v. irrintzi, irrintzina. Gaitza zenduan leinztarrok 

Urruxolako lekaioa, / sendo zenduan odolori biurtu jatzu gatzatua. TAV 3.1.3. Kantau asko egin, da lekaixoa 

sarri. AB AmaE 419. Gaztetuta, alaituta, lekaio bana egiteko gogoetan. Ag G 70. Lontziok egiñ zuen ujuju edo 

lekaio aundi bat. Urruz Zer 98. Irrintzi, poz dardar, lekaio ta laztan. Or Poem 552. Bi ordu luze ibilli ziran oju ta 

deadar, lekaio ta zinka. Etxde JJ 251. Kreatzailleak barrenean jarri zigun lekaio ori, ezdezagula ezaditu iduri 

egin. Vill Jaink 153. Orra adimenaren galdera eta lekaioa. Iñork eta ezerk isilduko eztuen karrazia. Ib. 37. 

Mendi iñausgabeak ere izarretara beren lekaioak ialkitzen ditute. Ibiñ Virgil 47. Ez da ori garaitza-zarata, 

[...] yolas-lekaioak dira entzun ditudanak. Ol Ex 32, 18 (Dv kantarien boza, Ker jolas-abestiak, BiblE festaoihuak). 

- LEKAIO EGIN. "Lekaio egin, ujuju egin" A Apend. Irrintzi edo lekaio egiten ari dan gizona. Ayerb EEs 

1915, 293. 

Etim. Para su relación con cast. lacayo, etc., v. DCECH s.v. 

lekaioka (V-gip ap. Elexp Berg). Relinchando. "Lekaixoka jatxi giñan San Marzialdik" Elexp Berg (s.v. 

lekaixo). Aurreskulariak lenengo dantzea amaitu ebanean, abadinotarrak ujuika edo lekaioka asi zirean. A 

Ezale 1897, 45b. Oreste lekaioka aipaturik, Eladeko gudoste ospatsua bildu zun. Zait Sof 29. Zireunka andregizon 

oi zituen atzean, lekaioka ta goraka, ta erientzat osasun-eske. Zait Plat 76. [Oreinak] iltzen ditute, poz 

lekaioka gero eramateko. Ibiñ Virgil 101. 

lekaiotegi. Coro. Lekaio-tegia, Eliz-ganbara edo Korua. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. 

lekaipuru (Bera), lekaide-buru. Neol. creado por AG en 1897, de lekaide 'monje' y buru 'cabeza, jefe' (AG 

1408). "Superior de religiosos (abad, etc.)" Bera. Laburpenak. / [...] lp. = lekaipuruba. AG 1410. [Zabala] 

Zarauzko lekaidetxean lekaipuru edo Iagole-Aba birritan izan zan. Eguzk LEItz 15. Lekaide-buru zalarik, 

konbentu-inguruetara [...] daramaz prailegaiak. Gazt MusIx 166. v. tbn. Eleiz Euzkadi 1913, 436 (ap. NeolAG). 

lekakeria. "Manière d'agir, de parler avec lenteur, mollesse, sans vivacité. Lekakeria hoiek utzirik, egizu, 

errazu laster" H. 

lekandi. "Campi, [...] larreak, lekhu lanoak, lekhandi zabalak" Urt IV 116. 

lekantzatu (Lar H). "Prefigurar" Lar. 


mende. 

601


lekaña. "(V), même sens que leka" H. v. 1 leka. 

1 lekao. "Enfundar, [...] lekaoan, azalean sartu" Lar. Cf. 1 leka (2). 

2 lekao. "(G), gibecière, besace dans laquelle les ouvriers et les bergers mettent leurs aliments de la journée" H. 

lekaotu (Lar H). "Enfundar" Lar. 

lekaratz. v. 1 laratz. 

lekaretxe (Bera). Neol. creado por AG en 1897, de lekaro 'desierto' y etxe 'casa' (AG 1445). "Casa de 

religiosos, convento, monasterio" Bera. Pantzeskarren lekaretxe edo konbentu bat. AG 1577. Ango 

lekaretxiaren eskaratzeko orma batan sartuta. Ib. 1526. Ez da gutxi lekaretxetan naiz launbatzetan bizi izatea. 

Ol Imit I 17, 1 (SP monasterio, Ch, Mst, Ip, Leon komentu, Pi lekaidetxe). Nola burutzen al dira, lekaretxeko 

araupean ain ertsirik dauden ainbeste lekaide? Ib. 25, 8. Arantzatsuko lekaretxean Prantzisko deunaren soñekoa 

artu ebala diñoe. [...] Gero Valladolid ondora, Abrojoko lekaretxera yoan zan. GMant LEItz 61. Agur, 

karmeldar, [...] / lekaretxeko Aba nagusi / ta bere menbekoeri! Enb 85. Elexak eta Lekaretxiak euki nai doguz 

zutunik. Ib. 55. Lurrean ez da garbitokia dan bezelako lekaretxe edo konbentu ixil ta baketsurik. Ibarg Geroko 99 

(ap. DRA). v. tbn. Kk Euzkadi 1906, 276 (ap. NeolAG). Eleiz Euzkadi 1913, 439 (ap. NeolAG). 

lekari. v. lakari. 

lekaria (-ari AN-egüés ap. A; H (G, AN)). "Toute humeur purulente, dartre vive, etc." H. "Dolor, penalidad" 

A. Tanto Harriet como Azkue citan el ej. de LE y parece que lo interpretan de forma distinta. Persona bat 

lekariaz betea, oñazez, martirioz. LE Urt 429 (ms. 154r beterik lazerias). 

lekaro (Bera). Neol. creado por AG en 1897, de leku 'lugar' y -ero o ero 'vacío' (AG 1408). Desierto. Cf. Eleiz 

JEL 1907, 148 (ap. NeolAG): "En Lekaro (desierto: entra en el nombre local Lekarotz, desierto frío) el cual aro 

es posible que indique idea de rodeo o circulación. [...] Y finalmente lekaro, si como hay motivos de vehemente 

sospecha, la raíz la es el nombre indígena de la arena, significará un 'lugar rodeado de arena', [...] 'arenal' o 

'desierto'". Según NeolAG "en la prensa nacionalista de la primera época los ejs. son escasos (vid. por citar 

alguno, Euzkadi 1907, 238; Eleiz Euzkadi 1908, 155; etc.)". [Umia] lekaroetan egon zan bere buruba Israeleri 

erakutsi eutson artian. AG 1529. Erensugeakin lekaroan bizi be obe da. Eguzk LorIl 212 (ap. DRA). Asaba 

deunak lekaroan egin zuten bizkera estu ta gorria! Ol Imit I 18, 2 (SP, Mst, Ip desertu, Echve eremu, Pi 

basamortu). Lekaruan (basamortuban) bixi da. Altuna 22. Lorea bezela / lekaro (desierto) onetan ilko naiz 

bestela. Jaukol Biozk 67. Lekaro zabal lurraren gerri, / ondardi kixkal eriogarri. Ldi BB 138. Lekaro gorri. Ldi 

IL 21. Kendu basoa... Lekaroa, basamortua dator. Munita 136. Lagatu erria, lekaroan (desertuan) jarri bere 

bizitokia. Etxde JJ 11n. Lekaroko baso [mardula]. Or Aitork 196. Gizon / or akuskat lekaro beroan zutik. EG 

1959 (1-2), 6. 

lekaroti. v. lekauti. 

lekarotz. "Desierto frío" Bera. Cf. Eleiz JEL 1907, 148 (ap. NeolAG; citado s.v. lekaro). Mintzorik ez zen 

ezin mugatuzko lekarotz zabalean gaindi. Mde Pr 121 (v. tbn. 120). 

lekarraldotu. Helar(se). Sortalderantz negua guztiz otza da. Pekin aldian errekak eta itxasua bera be 

lekarraldotu eiten eidira. EEs 1913, 75. 

lekat (L; Lar, Dv, H; -kh- SP, Urt I 507, Ht VocGr 319, Dv, H (L, BN)), lekot (BN; H (+ -kh- BN)), leko. Ref.: 

A (lekhat, lekot); A Morf 680. Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina desde Dechepare 

(lekot) hasta mediados del s. XIX; vuelve a aparecer más tarde en Mirande y Oskillaso. Al Sur lo encontramos en 

el Cantar de Lelo (leko). La forma más general es lek(h)at: sin aspiración sólo en INav, Arambillaga y Mirande 

(en éste junto a lekot). 1. "Excepté, hormis" SP. "Excepto, exceptuando ésto o lo otro, [...] lekat au edo hori" 

Lar. "Hil ziren guziak, lekhat bat, tous moururent, excepté un. Har ezatzu oro, lekhot enea, prenez-lez tous, hors 

le mien" H. "Salvo, fuera de, exceptuando" A. 

(Antepuesto a sintagma nominal). Amoria itsu da eta eztazagu zuzena, / eztu uste berzerik dela, lekot maite 


mende. 

602


duiena. E 140. Batre minik heben eztuk, lekot ialgi nahia. Ib. 242. Atsegiñaren hirritsak bagarabiltza maiz [...], 

zer handik ekharriko dugu lekhat konzienziaren pisutasuna? Ch I 20, 7 (SP, Leon bertzerik, Mst, Ip baizik, Ol, Pi 

izan ezik). Adoratua naiz lekhu horiek guzietako populuez, lekhat, yuduez. Lg II 131. Halako asko badugu 

Frantsesez, ez ordean eskaraz, lekhat buru edo kapitulu bakhar batzu Filotean. Dh 110. Denek erretzen eta 

edaten zuten gogotik, lekot (salbu) batek. Mde Pr 134. Eremu guztian mintzatzen zen, lekot hiri handietan. Ib. 

236. Denak, lekhat ama, prest zauden karrikara irtetako. Osk Kurl 189. v. tbn. INav 97. He Phil 288. HeH Lc 8, 

51. 

(Antepuesto a sintagma verbal, especialmente con suf. -t(z)ea). Berzen emazte alabak ez desira gaixtoki, / 

ezetare unhasuna lekot bedi iustoki. E 48. Oktabiano / munduko jauna / leko bidi / Bizkaikoa (Cantar de Lelo). 

RIEV 1922, 474 (versión de Ladislao de Velasco, que traduce "excepto de Vizcaya"; de aquí surge la leyenda de 

Lekobide; v. SHLV II 851). Deus eztiat galdetzen, / lekhat, gogotik enplega adin haukin ikhasten. EZ Man I 5. 

Guziak banaloria dire, lekhat Iainkoa maite izatea. SP Imit I 24, 7 (Ch lekat; Mst, Ip salbü, Ol izan ezik, Leon 

bertzeak; tbn. en Lg II 92). Nihoren hitzaz eztela erran behar hura eztela hala, lekhat bekhatu bada [...] haren 

konsentitzea. SP Phil 363 (He 366 baizen). Ez baitut izanen bertze egitekorik lekat ikhustea eta gustatzea zeiñ 

estia eta gozoa zaren. Ch III 21, 3. Ez dute bertze xederik lekhat Jainkoaren gogara egitea. He (ap. Dv). Etzuen 

egin ahal han mirakuilurik batere, lekhat (ezpada, ezperen, baizen) zenbait eri bakhanen sendatzea. HeH Mc 6, 

5 (He lekhat [...] baitzituen sendatu; Lç, TB baizen, Dv non-ez, Leon baizik-ere, BiblE hala ere). 

(Precedido de sintagma nominal). [Oxala] entzuten dauden guziak ere egiten bazinezte egun, ni naizen 

bezala, gathe haukiez lekhat. Dv Act 26, 29 (He landan, TB salbu, BiblE aparte). Britaindar gobernuak hilerazi 

egin zituen, Eamon de Valera lekat. Mde Pr 299. 

2. (No)... sino... "Excepté que, si ce n'est que. Eztezaket erran zer ordu zen, lekhat ilhuntzea zela, je ne puis 

dire quelle heure c'était, excepté que, seulement que c'était l'entrée de la nuit" H. Askok predikaturen du hura 

dela Mesia / eta oraiño etzela zeruetarik iautsia, // lekhat harotz baten Seme zela Nazarengoa, / ez ordean 

Iainko. EZ Man I 64. Tristezia ezta bertzerik, lekhat bihotzean dugun damua. SP Phil 459 (He 465 lekhat damu 

bat baizen). Deusere aurkhitu ezpaitut fede katholikoaren [...] kontrakorik, lekhat guzia iuiatu dut konforme dela 

siñeste egiazkoarekin. In Arg DevB II. Izaren dira zeinbat Thaula zeinetan ezpaitu behar egin deusik lekat 

lehenbizirik, ioan behar du marea kontra. INav 136. 

- LEKAT... BAIZEN. Salvo. Ebatsia dela dakizun gauza [...] ezta enplegatu behar, lekhat Iaberik nor duen 

iakin gabean baizen. Harb 183. Zer nahi duzu geiago hobenduria eta bekhatore esteiarraganik, lekhat bere 

bekhatuakgatik [...] humil dadin baizen? SP Imit III 52, 3 (Ch baizen, Mst eziez, Ip baizik ere, Ol, Pi baño, Leon 

baizik). Guziarekin ere hori ezta egin behar, lekhat kontuzko gauzetan eta Iainkoaren loriak edo serbitzuak hala 

nahi dutenean baizen. SP Phil 362 (He 365 baizen). Ez zuen utzi berekien sartzerat nihor, lekhat Piarres, 

Jacobe, [...] baizen. He Lc 8, 51 (HeH lekhat; TB baizen, Dv baizik-ere, Leon baizik, BiblE izan ezik). Zeiñetan 

deus espaitut neure buruaz kausitzen, lekat, manera guzietan esteus bat nazela [sic] baizen! Arbill III 14, 15. 

- LEKAT ZEREN. Sino porque, sino de que. Guk ikhusten eta sufritzen dugun gaitz guzia eztela berze 

kausagatik, lekhat zeren Iesus Krist [...] dela gure salbadore eta redenptore bakhoitza. Lç Ins F 7v. Eztu 

arrankurarik, lekhat zeren Iainkoa ezten onetsten. SP Phil 301 (He 302 ez aski maitatua izanaz baizen). Eztut 

damurik [...] zeren pobretu naizen, lekhat zeren pobreziak trabatuko nauen ene adiskideen serbitzatzetik. Ib. 

191. 

lekatako. "(V-gip), frac. Llámase así por analogía a la saya algo remangada, que gastan las mujeres al recoger 

vainas" A. 

lekatasun (BN ap. A Dv). "Humidité de la peau" Dv. 

lekatetxe. Convento. v. lekaidetxe, lekaretxe, leketxe. Ondarribiko kaputxino edo buruñurdunen 

lekatetxean (convento). Ayerb EEs 1915, 293. 

lekatgarri. "Lekhatgarri, qu'il se peut excepter" H (s.v. lekhoragarri). 

lekatkizun. "Lekhatkizun, qu'il faut excepter" H (s.v. lekhorakizun). 

lekatsu (c. sg. A Dv), lekazu. "Cossu, qui a des cosses" Dv. "Lleno de vainas" A. Artoak mardul, babak 

lekazu, / gariak legor txoxetan. "Repleta de vainas el haba". Or Eus 326. 

1 lekatu (BN ap. A; -kh- SP Dv, H (L, BN)). Reservar(se); dispensar, eximir. "Nihor lekhatu gabe, sans 

excepter aucun" SP. [Iainkoaren Semeak] galdegiten baitrauzu, gure arima bere odolaz erosien gaineko 

puisanzá eta iaurgoá hari reserba eta lekhat dakión. Lç Ins F 8v. Eztut deus ere enetzat lekhatu. SP Imit IV 17, 2 


mende. 

603


(Ch itxeki, Mst, Ip begiratü, Ol berezi, Pi itxi, Leon atxiki). Eztut deus ere lekhatzen, baina nahi zaitut kausitu 

gauza guziez billusirik. SP Imit III 37, 1 (Ch beresten, Mst, Ip, Pi ber(h)ezten, Ol ateratzen). Deusek ere ezin 

itzulitu hetarik; [...] mantenatu ituste bat ere lekhatu eta utzi gabe. SP Phil 529 (He 537 atxeki). [Birjina 

Saindua] lekhatzen zela guzientzat egin zen legetik. SP POB 90. Zeren nihor eziñ exzepta edo lekha baitditeke 

edo kanpoan jar, [...] hei obeditzeko egiñbidetik. He Phil 249 (SP 247 libra diteke). [Elizak] lanetan eta 

trabailluetan hari direnak lekhatzen eta dispensatzen baititu. Ib. 320 (SP 318 libratzen). 

- LEKATURIK. Excepto, exceptuando. v. lekat. Batzuek utzten dute bere burua, baina zerbait lekhaturik. SP 

Imit III 37, 2 (Mst, Ip berhezten, Pi bereziaz, Ol eutsirik, Leon atxikiz). Khexadura edo pausugabetasuna da 

arimari etor dakidikeon gaitzik handiena, bekhatua lekhaturik. SP Phil 461 (He 467 bekhatuas landan). Ezta bat 

ere legezko traburik partaletasun saindu hari ekhar diozokeon legezko traburik, [...] eritasuna lekhaturik. Ib. 

166s (He 169 lekhat [...] zenbeit eritasun baizen). 

2 lekatu (G-bet; Dv, H). 1. "Produir la cosse. Ilharrak lekatzen hari dire, les pois forment leurs cosses" Dv. 

"Allobria lekatzen denian ematen tzaio beiai. Baño askoi etzaiote gustatzen ark esniai emateion usaia" (G-bet). 

Ilarra zaiku loratu, / orainik ezta lekatu (AN). "Todavía no tiene vainas". A EY IV 346. (Fig.). [Artzaia] 

larruzko zango-zorro belauneraño lekatuekin. 'Les genoux boutonnés'. Or Mi 43. 2. Desgranar. Emakumealdrak 

biltzen ditue otartxoetara baba-leka igartuak, [...] amonak astiro lekatu ditzan. TAg Uzt 290. (Fig.). 

Arin, zailu, zulaka dijoazkio neurtitzak. Bata bestearen atzetik lekatuz gogaiak. TAg Y 1933, 25. 

3 lekatu (BN ap. A; Dv, H). 1. Humedecer. "Lekatzen baduzu oihala, hobeki lisatuko duzu" H. 2. (BN-mix, 

S; Chaho, H), llekatu (Chaho, H (S)). Ref.: A; Lrq. Lamer. Zakü bat bera, hüts eta hala hala, abere batek 

atzamaiteko lekhian ütz dadiala. Lekatüren du behiak, gatz khozü bat beitü zakiari lothü erhautsak. Eskual 14-2- 

1908, 4. Behiak ez badu lekatzen umea, zahizta edo gatzazta aratxea, jinen zaio lekatzeko deia. Egunaria 14-11- 

1961 (ap. DRA). 3. "Avec adjonction de izerdi, sueur; entrer en transpiration. Ezta izerdi, izerdi lekatua baizen 

ezta" H. Cf. izerleka. 

- LEKATUZ. "Solasak lekatuz erratea, parler en cherchant à donner aux paroles une molle douceur" Dv. "(BN, 

Sc), haciendo ruido con la lengua" A. 

- LEKATU-ZALE. "(S), 1.º (chien) qui aime à lecher; 2.º fig., gourmand" Lh. 

lekatupi. "(S-saug), index. (Cf. béarn. lèque-toupin)" Lh 

lekatxistu. "Lekatxiztu (V-ple), silbido que se hace con los dedos metidos en la boca" A. 

lekatxo (Lar Lcq 26). "Vainica, vainilla" Lar. "Corzuelo, granos de trigo con su cascarilla, aleak beren 

lekatxoetan" Ib. "(Silicula), vainilla" Lcq. 

lekatzaile, lekazale (S ap. Lrq). "Qui lèche" Lrq. Lekatüren du behiak, gatz khozü bat beitü zakiari lothü 

erhautsak. Eritüren lekazalia, ezpada hiltzen. Eskual 14-2-1908, 4. 

lekatze. Excepción. Erraiten derautzut garbiki eta lekhatzerik gabe, etzaitezila bat ere haserra. SP Phil 

230s (He 232 exepzionerik gabe). Has ezazu orazione suerte guzia [...] Iainkoaren presenziatik, eta erregla hau 

idukhazu lekhatzerik gabe. Ib. 92. 

lekauti (Bera), lekaroti (Bera). Neol. creado por AG en 1897, de lekaro 'desierto' y -di (AG 1408). Eremita, 

ermitaño, anacoreta. "Lekauti bat atsegintera juan zan, fue un anacoreta al Paraíso" Bera. Laburpenak. / [...] 

l. = lekautija. AG 1410 (v. tbn. 1500). 

lekaxin (BN-mix, S; H), lekazin (BN; VocBN). Ref.: Alth Bot 5; A (lekazin, lekaxin). "Petit champignon 

jaunâtre" VocBN. "Especie de seta comestible pequeña, amarillenta y temprana" A. "Chanterelle" Alth Bot. 

Gure Xuberoko lekaxiña, gorrintxa ta zuen Gipuzkoko Kurrintto ta arraultz-perretxikoak, zartagiñan olioakiñ 

erreak. Lh Itzald II 105. Etzuen norbeitek lekaxin edo beste zerbeit onjo mota bildu. GH 1935, 14. 

Etim. Del gasc. lecassine. 

lekazale. v. lekatzaile. 

lekazi (Gc ap. A; Lar, Izt C 45, Lcq 26, Dv (G), H). Legumbre. Lekazia egosteko sufrea daukan ura. It Dial 

85 (Ur leka gauza, Dv baratzekari, Ip belhar). Uztan eragin lekaziari ta segari, Madalenak mantalari, 

intxaurrak ugari. EgutAr 2-7-1956 (ap. DRA). Lekazi dardaritsua, illar-ale kaxkarrak edota ostoxe zaratatsua 


mende. 

604


erein dituzun soroan. Ibiñ Virgil 71. 

lekazin. v. lekaxin. 

lekea (det., Lar Sup H). "Carta" Lar Sup. "Lettre, missive, épitre" H. 

lekeda (L, B ap. A; SP Dv, Lar Sup, H). 1. Cola. "Bi ogol elkarri lekedaz itxiki, pegar con cola dos tablas 

entre sí" A. Elkharri lotzeko kola, biska eta lekeda. Ax 397 (V 259). Luxuriósoa dágo préso aragiarén 

amóres Deabruarén lekeda górtan. LE Urt ms. 72r. [Deábruak] injeniatudú milla injénio, [...] zeñén amóres 

itsuturik arimak arrapatze(n)tuén nola txóriak lékedan. Ib. 74v (ed. 1846, 206 lekedan edo lakioan, y 

seguramente, de ahí Harriet interpreta lekeda como "(AN), lacs, rets, filet" (s.v. lakhio), aunque este ej. lo cita 

bajo "glue"). Goarda gaitzen guziok kodiziain lekedatik (207). LE-Ir. Lekeda lerdotsuzko lokarri batez. Dospital 

GH 1927, 336. Au lekeda baiño etxekarriago duk (AN-erro). "Este es más pegajoso que la goma". A EY III 295 

(tbn. el mismo refrán en Inza NaEsZarr 2235). Zumezko saski bat atondu ta, luiz ta lekedaz istindutakoan, 

aurtxoa bertan ipiñi ta ibai-ertzeko seska tartean utzi zun. Ol Ex 2, 3 (Dv, Bibl, BiblE bik(h)ez, Ur pikez, Ker 

uiaz). 2. "(Sal, R...), humor viscoso de limaco, caracol, gusanos. Barangaren lekedara (Sal), la baba del 

limaco" A. 3. "(Sal, R), suciedad que se forma en la superficie de las aguas estancadas" A. 4. (B). (Adj.). 

Gomoso. 5. (AN-5vill, B). Ref.: Inza; Gte Erd 257. "Pesado, aburridor (B)" Inza EsZarr 177. "Zinez, gizon 

lekeda! Olako lekeda! (AN-5vill), [...] gizon gogaikarrixa! (V-arr-gip)" Gte Erd 257. Iñork ez dik ixila(ra)ziko 

lekeda ori (B). 'Nork ixillarazi itzontzi ori?'. Inza NaEsZarr 2045. Au, au lekeda! (B). Ib. 1986. 

lekedari. "Colleur" H. v. lekedatzaile. 

lekedatu (AN, L, BN, R ap. A; Lar, H). "Encolar" Lar. "Eriak lekedatu zaiztad (R), se me han apegado los 

dedos" A. 

lekedatzaile. "Lekedatzalle, colleur, qui englue" H. 

lekeitiar. "La sota en el juego de naipes (V)" DRA. 

lekeltxor. v. legeltxor. 

lekenegobia (det.). "Predeterminación" Lar. 

leketxe. Convento. v. lekaidetxe, lekaretxe, lekatetxe. Ango Leketxean (Convento de Religiosos) 

aitortzeko asmoa [zeraman]. Arruti EEs 1913, 201. 

leketxeta-. "Le fait de se plaire progressivement (S)" Lrq, que da las formas laketxetako, laketxetan y laketxetaz. 

lekina (det.). "Primigenio, lekiña" Lar. 

lekinde. "Instancia, de instar, insistir" Lar. "A instancias de mi padre lo he hecho, nere aitaren lekindez, 

eragokiz egin det" Ib. 

- LEKINDEZ. "Instantemente" Lar. 

lekindu. "Instar", "insistir" Lar. 

leko (Dv A). 1. "Le dehors" Dv. "El exterior" A. Cf. lekora, lekore. Ezin zuan igari egin. [...] Ankak 

lekoan (kanpoan) eduki ezkero ezere egin ez zezakeala gogoak eman ziyon. Anab EEs 1920, 69n. 2. (Tema 

nudo, con valor adv.). Fuera (de), lejos (de). v. LEKORERA. Esau, beste bazterralde batera, bere anai 

Yakob-en begitandik leko yoan zan. Ol Gen 36, 6 (Urt gibelera goan, Dv berezi, Ur alde egin, Ker, Bibl urrun 

joan, BiblE aldendu). 

leko. v. 1 leka; lekoa; lekat. 

lekoa (L; Lar, Arch VocGr, Gèze 337, Dv, H; -kh- Volt 90, SP, Urt Gram 458, Ht VocGr 380), legua (V, G, BN- 


mende. 

605


baig, R; H (V, G)), lekua (BN, S; Chaho, H (det.)), leku (R), leko (L), legoa (Lcc , Lar, Añ, H), lego, 

legu(e). Ref.: A (lekua, leku, leko, legua); Lh (lekoa); Lrq (lekua); Elexp Berg (legua). Legua, medida de 

longitud. "Lieue de 5 kilomètres. Egin gintuen hamar lekoa bide, nous fîmes dix lieues de chemin" Dv. Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos, ya desde Leiçarraga. Al Norte, la forma general es lek(h)oa (tbn. 

en Iraizoz). Emplean leko Voltaire (junto a lekoa), INav (junto al más frec. lekoa), Hiribaren (in BOEl 134 y 138 

lekho, transcrito en ambos casos lekhu por el editor), J.B. Elissamburu (PAd 83 -kh-) y Arradoy; aunque sg. el 

editor también se encuentra en la Doctrina de Lizarraga de Elcano, sólo hemos hallado lekoa en este autor. Hay 

lekua en Xarlem (1175), Goyhetche (137), Inchauspe (junto a lekoa), Prop (1880b, 9 y 130; 1906, 52), M. 

Elissamburu (Fram 90 -kh-), Lapeyre (218 (V 98)), Barbier y un ej. de Berrondo (junto al más frec. legua), y 

lek(h)u en Balad (139) y Zerbitzari. En la tradición meridional se documentan las formas con oclusiva sonora (en 

Bordel tbn. legua). Legua es la forma más empleada entre los autores vizcaínos y guipuzcoanos, seguida de 

legoa. Hay lego en Mendiburu (IArg I 198), legu en N. Etxaniz (Antz 144), y legue en una canc. pop. (in SMitx 

Aranz 124). 

Nahi ukhanen baihau bortxatu lekoa baten egitera. Lç Mt 5, 41 (TB, EvL lekoa bat; He, Ur (G), Echn milla 

pausu, SalabBN, Ip, Dv, Leon mila urhats, Samper urrats, BiblE kilometro bat). Barulitango portutik milla 

lekoa urrun ziren marinelak. Harb 400s. Zanbat lekoa dire [...] lehenbiziko ostatu edo herriraño? Volt 135s (152 

leko batez). 100 brasetan izaten da leihorrat 10 lekoa, [...] 10 brasetan lekoa bat. INav 23 (23 leko). Liburu 

hunetan konprenitzen direla arrutak, lekoak, zundak eta marea kontubak. Ib. 3. Irureun legoaren aldean oñez 

[ibilli zan]. Cb Just 108 (Eg III 344 legua). Diano Jaun Erregiak egorri mila lekoetara ürrhün. Egiat 200. 

Joánze ibilis berreún ta iruogei ta yágo lékoa Romaráño. LE JMSB 495. Lurgañetík dagóna milla berregún ta 

berrogei ta améka lékoa bide. LE Doc 268. Bere zabaltasuna du bederatzi legua, sort-aldetik sart-aldera. Izt C 

24. Ogeita lau leguaz nago aparte. Izt Po 79. Haxeri usaina / lekoala senditzen ziena. Arch Fab 159. Nafarruak 

galtzen du / bere terminotik / iru legua kanpo. Bordel 149. Baditu hoita hamar lekhoa luzean. Hb Esk 78. Hiru 

ehun lekhutan / dago itsas leihorra. Balad 139 (122 legua). Zeña arkitzen dan Erromatik bi leguara Florencia 

bidean. Aran SIgn 95 (69 legoara). [Debatik] Iziarra dago leguaterdiko bidea kamio errealez. Ant EE 1884b, 

41. Hamabost lekuaren bidian. Ip Hil 89 (144 lekoa). Sei legoa-barruan / gurasoakanik. Azc PB 321. [Badire 

ontziak] iye beste berreun legua gorantz joaten direnak. EEs 1913, 75. Untziya amar leguan aurrera juana. Enb 

80. Zazpi leguan kuadruan ez da / iñor bizirik gelditu. Tx B I 125 (v. tbn. II 114). Hamar lekua egin zituzten 

arratsalde hartan. Barb Leg 143. Grenobleko hiritik lauzpabortz lekutan altxatu [zuen] komentu handia. Zerb 

IxtS 104. Au, zoritxarrez legoa ta legoetan ikasten dana da. Munita 22. Mila legoako kamino hau, luzea, / ibili 

behar duk orain. Arti MaldanB 205. Ehun leko urrun, egungo lau ehun kilometra. Ardoy SFran 219. 

v. tbn. Lg II 101 (-kh-). Dv Lab 133. Prop 1906, 19. Ir YKBiz 125. Lf Murtuts 6. Legua: DurPl 63. AA III 581. 

fB Olg 73. Astar II 247. Echag 259. It Fab 166 (121 legoa). Lard 172. Xe 373. Sor AuOst 73. Bv AsL 151. Arr 

May 182 (192 legoa). Goñi 70. A Ardi 18. IPrad EEs 1915, 101. Kk Ab I 40. Arrantz 99. Noe 129. Inza Azalp 33. 

Or SCruz 76 (Tormes 93 legoa). Otx 38. Uzt LEG II 309. Berron Kijote 93. Legoa: TAg Uzt 213. 

- LEKOA-ERDI, LEGUA-E. Media legua. "Leku erdi bat bidetan aditzen zituzten [...] yenden garhiñak, à demilieue 

de distance, [...]" VocBN (s.v. garhiña). Khanalak badirau lekoa erdi bat hegoarat bien artean. INav 38. 

Botatzen du ogei ta lau librako bala legu-erdi. Mb IArg I 255. Legua bat bidian, edo legua erdijan, edo 

geijaguan etxeetara artian. fB Olg 73. Erritik legua-erdiko bidastian. Izt C 82. Aren usiña sumatzen zuten / 

leguerdi bat bidean... Or Eus 384. Sastraka ontatik legu-erdira zun bere etxea. NEtx Antz 136. [Emendik ara] 

legua-erdirik ez da. Berron Kijote 140. v. tbn. Legua erdi: Bv AsL 207. AB AmaE 251. Sor Bar 95. Legoa-erdi: 


- LEKOA-LAURDEN, LEGUA-L. Cuarto de legua. Legua laurden batez atzerago. Lard 109. Etxetik legua 

laurengo ingurua beria eban Darik. Echta Jos 308. Ez zuten noski legua-laurdenik egin. Berron Kijote 141. v. 

tbn. Legua-l.: Izt C 71 (lauren). Bv AsL 182. 

Etim. La forma lekoa acaso no suponga necesariamente un lat. *lecua; podría explicarse por ensordecimiento 

del grupo gw en rom. legua: cf. G, AN okendu, ukendu 'ungüento', S ünküntü "perfume". 

lekoatsu (SP). Aprox. de lekoa. "Hogei lekhoatsu penaturik ibillia" SP. Ordena saindu hau hasi zen [...] 

Canariako herrian, Asiza hiritik lekoatsu bat apartean. Harb 415. 

lekoatxo. Dim. de lekoa. Bi milla urrhets, Franziako lekoatxo bat baino gutixiago. Lç Decl a) 2r. 

lekobidi. v. lekat. 

lekoiti (Lar Chaho). "Protervo" Lar. "Insolente" Ib. Cf. tbn. Lar lekoitiro s.v. insolentemente y 

protervamente. Nun dago zure anai Abel? Galdetzen dio. Baña bere erantzuera lekoitia izandu zan bere 

galtzera. Kortazar Serm 94. 


mende. 

606


lekoitia (Lar H). "Insolencia, protervia" Lar. "Protervia, protervidad" Ib. 

lekona. v. lekune. 

lekontari. "Habitador", "morador", "residente" Lar. 

lekontu (Lar), lekondu (H). "Habitar" Lar. 

lekora (Lc ap. A; Lar, H; -kh- SP, Urt I 54, H (L, BN)), lekura. Tr. Documentado en la tradición 

septentrional, ya desde Leiçarraga. En el s. XX se encuentran algunos ejs. de autores meridionales: F. Irigaray, 

Olabide, Anabitarte, Orixe y Villasante. La forma lek(h)ura se documenta en un ej. de Orixe y, salvo errata, hay 

tbn. un ej. en CatLav, junto a otros dos de lekhora. En DFrec hay 1 ej., septentrional, de lekora. 

1. Fuera (de); sin. "Dehors, excepté" SP. "Fuera, afuera" Lar. "Excepto, fuera de" A. Cf. leko. Hala 

daramate illhunbean denbora, / ezportzu eztutelarik illkhitzeko lekhora. EZ Man I 128. Gora zoaz, bera zoaz, 

lekora zoaz, barrura zoaz. Ol Imit II 12, 4 (SP, Ch, Ip, Leon kanpora(t), Pi atera). Esku-azpiak gorputzaren 

aldera eragin biarrian okerrakoara bultzatuko dute, ori da, lekora. Anab EEs 1920, 70. (Precedido de 

ablativo). Tr. Documentado en Leiçarraga y Etcheberri de Ziburu, no vuelve a encontrarse hasta mediados del 

s. XIX. Badazagut gizon bat Krist Iaunean hamalaur urthe baino lehen (ala gorputzetan, eztakit; ala 

gorputzetik lekhora, eztakit; Iainkoak daki) hirurgarren zerurano harrapatu izan denik. Lç 2 Cor 12, 2 (He, Dv, 

gorputza gabe, TB gorputzez kanpo, Ol soin-gabe, BiblE gorputzik gabe). Ilkhi gaitezen bada harengana, 

tendetarik lekhora haren ignominiá ekharten dugula. Lç He 13, 13 (He, BiblE kanpora(t), Dv kanpo). Fedez 

Sarak ere haziaren konzebitzeko indarra rezebi zezan, eta adinetik lekhora erdi zedin. "Hors d'âge". Lç He 11, 

11 (He adinaz kanpoan, TB adinez kanpo, Dv adinetan iragana, BiblE sasoia joana). Bide egin behar diat, [...] 

ezen eztuk gerthatzen Profetarik batre hil dadin Ierusalemetik lekhora. Lç Lc 13, 33 (He kanpoan, TB, Dv, Leon 

kanpo, HeH baizen, Brunet, Ker, BiblE kanpora). Heretikoa da sekta berezirik apart egiten duena [...], 

Kristinoén unionetik eta batasunetik lekhora. Lç Decl a) 4r. [Salbadore] haren ezagutzetik lekhora ilhunbean 

[dirade]. Lç Ins A 7v. Bere etxetik lekhora atheratzean. EZ Man I 93. Zure esparantzan illkhi gare kanpara, / 

arren eraman gaitzatzu perilletik lekhora. EZ Man II 143. Ora multzo batek egortzen du handik / herbi gaixoa 

lekhora. Gy 221. Persiako zen, Indietan ibilia, eta handik lekhora, Magoek adoratua suaren itxuran. Hb Egia 

72. Erekusten dauku Fedeak, badela bizi huntarik lekora, bertze bizi bat. Lap 51 (V 28). Eliza hartarik lekora, 

ithurriño baten inguruan jarri [ziren]. JE Ber 61. Ikastetxetik lekora karriketan barna bixirriken gañean atera 

[zen]. FIr 132. Biotz-eragin sendoa baitute ordea, aitzaki ortatik lekura daude. Or BM 22. [Gizona] arimako 

astindu batek darama mundu ontako gauzetatik lekora. Vill Jaink 133 (v. tbn. Vill in Gand Elorri 13 mundutik 

lekora). Heien lagundian hogoi urtetan sarturik, frailegai etxetik lekora. Lf ELit 156. v. tbn. HU Aurp 163. 

2. (Precedido de instr.). (SP, H). Aparte (de), además (de); a excepción (de). "Zutaz lekhora, hormis vous" SP. 

"Nitaz lekhora, à l'exception de moi, hors moi" H. Tr. La construcción con instr. parece ser la más empleada 

en el s. XVII (antes en Leiçarraga) y primer tercio del s. XVIII (algo más tarde tbn. en Mihura, último testimonio 

de la tradición sept.); es tbn. la que emplea Orixe, en el único ej. meridional encontrado. Predika ezak hitza, 

persebera ezak orduz eta orduz lekhora. Lç 2 Tim 4, 2 (He ordu onean eta ordu gaixtoan, TB parada on eta 

gaistoetan, BiblE garaia denean eta ez denean). Zeren Iainkoaz lekora, Saindurik handiena Andre dana Maria 

baita. Mat 92. Lekhu Sainduak erromeriaz lekhora bisitatze[n] direneko otoitzak. EZ Man II 66. Zu ohoratu 

nahiz enplegatu naiz gehienik, eta zutzaz lekhora, Birjina Maria zure Ama Andrea laudatzeagatik. Harb 317. 

Othuruntzetan behar baño gehiago ian dut eta hetzaz lekhora ere premia gabe ian eta edan dut. EZ Eliç 160. 

Bazkoz lekora igande guziaz. Hm 185. Ezta nihor onik Iainkoaz lekhora. SP Imit III 9, 3 (Ch, Leon baizen, Mst, 

Ip, Ol baizik, Pi izan ezik). Hortaz lekhora, behar da oraino [...]. SP Phil 358 (He 361 hortas landan). Pena 

hetaz guziez lekhora, bada oraino handiago bat. Ib. 56 (He 58 guziez berze alde). Aitzineko kapituluan erran 

dudanaz lekhora, maiz behar gare egiaz eta eginez pobre iarri. Ib. 270 (He 273 ditudanez landan). Lothek 

horditzeaz lekhora, gorputzez egin zuen bekhatu. Ib. 355. Hartaz lekora irakurtzen eta aditzen dudan 

guziak ez nau konsolatzen. Arbill 158 (III 56, 3) (SP kanpoan, Mst, Ip, Leon kanpo, Ol alde). Pronoaz, aitzineko 

9. igantian erranez lekhora. Bp II 10. --Berboen moduak zenbat dira? / --Laur, indikatiboa, [...]; hautaz lekhora 

dira jerundioak eta supinoak. ES 365. Eztu berzerik deusere nitaz lekhora desiratuko. Ch III 49, 6. Jesus zure 

semeaz lekhora, laudatuko eta benedikatuko zaitugu. Mih 6. Emen gertu ditut zeru-lur itsasoak, aietan oartu 

ditudanekin, ahantzi ditudanaz lekora. 'A excepción de'. Or Aitork 254. v. tbn. Lekhora: CatLav 337 (V 165). 

Lekhura: CatLav 436 (V 206). 

(Precedido de ablativo). Gorago izendatu ditudanetatik lekora, beste zenbaitek aipatzea merezi luke. Mde 

Pr 317. Gizagogoa gorputzaren senetik lekora zerbaitek eragin [dezake]. Ib. 323. 

3. (SP, Dv, H, A). (Precedido de ablativo). Fuera (de), después (de). "Handik lekhora, hors de là, après cela. 

Konfesiotik lekhora, hors la confession" SP. "Immédiatement après. [...] Jorratzetik lekhora, aussitôt après avoir 

sarclé. Ohetik lekhora, immédiatement après cela" Dv. "Hortarik lekhora, après cela" Ib. (s.v. leko). 


mende. 

607


"Barazkaltzetik, othoitzetik, ohetik lekhora" H. "Ohetik lekhora, al punto de salir de la cama" A. Tr. Es la 

construcción mejor documentada en textos septentrionales (no suletinos), sobre todo a partir del s. XVIII. 

Kofesiotik lekhora lekhu sekeretu batean iar zaitea. Harb 154s. Hazi eta handitu direnean, atseginetarik lekhora 

gaitz eta buruzgora zaie estudioaren nekhea. ES 181s. Gudutik lekhora, Dabit eramana izan zen Saulen 

aitzinerat. Lg I 280. Hitz hautarik lekhora, Elia urrundu zen. Ib. 363. Zenbait egun bakharretako eritasunetik 

lekhora eternitatean sartzen direnak! Lg II 250. Nolakoa izatu zare haurtasunetik lekhora? Nolakoa 

gaztetasunean? Brtc 247. Presondegirik ilunenak / izan dire hautatuak. / Handik lekora, gillotinak / ditu egotzi 

buruak. Monho 64. Nihor ez ahal da, ehun urthe thormenta handitan iragan nahi lituzkenik, hetarik lekhora 

oren-laurden batez atseginetan egotekotan? Dh 199 (96 lekora). Lehen sozietateko presuna ezkontzen direnak, 

handik lekhora pasatuko dire bigarrenera. JesBih 404. Heriotzean, amets batetarik lekhora bezala, ez dugu deus 

aurkhituko gure eskuetan. Jaur 104. Abereak ez direla jan idorretik lekhora jan hezeaz bat-batean ezarri behar. 

Dv Lab 258. Goiz-mezatik lekora, meza-nagusia baino lehen. Elzb PAd 21. Ezin jakin norat dohan, zer egin 

behar duen, zer bilhakatuko den heriotzetik lekora. Lap 15 (V 9). Igandeko bezperetarik lekhora behar du 

jendeak deskantsatu. Arb Igand 141. Bilkhuratik lekhora, lagun guziak bildu dire Miramar deritzan 

Ostaleriarat. "Après la clôture de l'Assemblée". Lander RIEV 1907, 100 (v. tbn. Lander EEs 1916, 60). Aro 

txarraren ondotik iguzkia, garizumatik lekora Pazko. JE Bur 120. Partidatik lekora, jozak eta emak 

fandangoetan arizan ziren oro. Zerb Azk 36. Mezatik lekora, zer egin? "Après la messe". Ardoy SFran 115. Ene 

andreak aldiz, ohetik lekora, / ez du salda egiten pasatzen denbora. Xa Odol 148. 

v. tbn. Jnn SBi 22. HU Aurp 217. Lf Murtuts 6. Lekhora: Hb Esk 8. Prop 1881, 139. Prop 1899, 202. Zby RIEV 

1908, 83. 

(Precedido de instr.). Después (de). Hogoi urthetarik huna, Iainkoaz lekhora, zordun naiz. "Viginti annis, 

post Deum". SP Phil a) 2v. 

- LEKORAKO. a) "Egotzazue lekhorako ilhunbera, jetez aux ténèbres extérieures" SP (tomado de Leiçarraga, 

pero éste trae lekhoreko). Sortetxetik lekorako ezkondu ziren eta lan eske Donostirat eman zuten. FIr 131. b) 

"Qui suit immédiatement une action. Ohetik lekhorako lehen urhatsa abereen ikhustera egin behar du 

laborariak" Dv. Konfesatzerik lekhorako othoitza. EucolT 23. 

lekoragarri (H (+ -kh-)). "Qu'il se peut excepter" H. 

lekorakizun (H (+ -kh-)). "Qu'il faut excepter" H. 

lekoratu (-kh- L ap. A; Dv, H). Reservar(se), exceptuar, apartar. Emadazu ahoan egiazko eta zinezko hitza, 

eta eztiazadazula utz bi aldetako mihirik. Eta lekhorazazu eneganik mihi [...]. SP Imit III 45, 4 (Ch urrun zazu, 

Mst, Ip hürrünt ezazü, Ol uxatu itzazu, Pi zaindu nagizu). Ahal bagintez bertze artharik gabe Jainkoaren eta 

gure arimaren alderakoez lekhora, orduan hagitzez dohatsuago bide gintezke. Ch I 25, 9. Horixe da [...] hartzen 

dudan borondatea, xedea eta erresoluzionea, deus ere lekhoratu edo erresalbatu gabe. He Phil 78. (Part. en 

función de adj.). Espiritu lekhoratu eta gogoetatsu batekin mintzatzen. He Phil 313 (SP 312 pisu). Ene 

baitharik osoki lekhoratua, ez dezaket bertzerik. Gy Visites 99 (ap. Dv, que traduce "tout hors de moi-même"; 

Azkue, sin embargo, traduce "distraerse"). 

lekore (Dv, H; -kh- L ap. A; SP, Dv, H). Tr. Documentado en Leiçarraga y Etcheberri de Ziburu, no vuelve a 

atestiguarse hasta mediados del s. XIX. Ya en el s. XX, lo emplean algunos autores modernos meridionales. En 

DFrec hay 2 ejs. 1. Exterior, parte de afuera. "Le dehors" Dv. "Lekhorea, mintzaia zaharrez, erran nahi da 

kanpoa" HeH nota (Mt 25, 30). Leiçarraga (Decl a) 7v) da elgoria como equivalente suletino de lekhorea; de aquí 

lo toma Pouvreau. v. leko, lekora. Guztiz hain ederra denaz geroztik lekhorea, / ederragoa dela du iuiatzen 

barrenea. EZ Man I 132 (v. tbn. 133). (Como primer miembro de comp.). Laranja gañeko azala bezela 

duzu kizkiñaren lekore-aldeko kizkin azala. Zait RIEV 1933, 63. Etxe-barruko filmeak baiño lekore-gaidunak 

gogokoago [ditu]. Erkiag BatB 35. 

2. (-kh- L ap. A). Fuera (de). (Precedido de ablativo). v. lekora. Aurkittu eban bere buruba jauregittik 

lekore. Otx 83. (Precedido de instr.). Mugaz lekore iraulka egotzi [zenuten]. Zait Sof 62. 

- LEKOREAN (-kh- L ap. A; SP, Lar, Dv, H). a) Fuera, en el exterior; en el extranjero. "Lekhorean etzatea, 

coucher dehors" SP y H. "Fuera, en, como fuera está, kanpoan, lekorean, landan dago" Lar. Haren ama eta 

anaieak zeuden lekhorean, harekin minzatu nahiz. Lç Mt 12, 46 (HeH, Ol lek(h)orean; He, Dv, Ur (G), Leon, 

Ker, BiblE kanpoan). Iesus ezin sar baitzaiten hirira, baina lekhorean lekhu desertuetan zen. Lç Mc 1, 45 (HeH 

lekhorean; He, Dv, BiblE kanpoan). Bizia lekhorean fiñatu [zaio]. EZ Man II 157. Lekhorean datzanari / 

emokek ostatua. EZ Eliç 45. Aurkez izaki, beaztopo zatzakit iztar-mugaz; lekorean, ausaz ez nauzu areago 

aserretuko. Zait Sof 69. v. tbn. Lekorian: Arriand Mt 12, 47. (Precedido de tema nominal nudo). Araulekorean 

bizi dan lekaidea galbide larrian dago. Ol Imit I 25, 7 (Ch erregelatik urruntzen dena, Mst xedetik 

kanpo). [Lekaideak] Yosu-lekorean ezer oberikan billabearrik ez du. Ib. 25, 6 (SP Iesusganik kanpoan, Mst, 


mende. 

608


Leon Jesusez kanpo). (Precedido de gen.). Ezti baitzaio gogoari gaitzen lekorean bizitzea. Zait Sof 96. 

Errezel orren lekorean, berriz, maia iparraldean yarriko duzu. Ol Ex 26, 35 (Dv kanpo, Ker kanpoan, BiblE 

aurrealdean). (Precedido de ablativo). Aldi-aldeetarik lekorean zorabioan [dago]. Mde Pr 372s. Hiritik 

lekorean bertan baitzeuden. Ib. 89. 

b) (SP Dv, H). Fuera (de), a excepción (de). (Precedido de instr.). "Zutaz lekhorean, hormis chez vous" SP. 

"Iainkoaz lekhorean ezta bizien nausirik, à l'exception de Dieu [...]" H. Zeren den zure azpian hobe 

muthilltasuna, / ezen zutzaz lekhorean berzeren iauntasuna. EZ Man II 14. Begiraukek hain balderna / saindutik 

illkhitzetik, / hortzaz lekhorean eztuk / baizen honda lezerik. EZ Eliç 85s. Elizaz lekorean. EZ (ap. Dv). Estakuru 

hortaz lekorean, gogoa betetzen zion haren haizkora-jokuak. Mde Pr 136. (Precedido de gen.). Erkin eta 

koloka ez danik zure lekorean ez [dakust]. Ol Imit III 59, 3 (SP zureganik kanpoan, Pi zugandik ataz, Leon zutaz 

bertze guziak). 

- LEKOREKO (-kh- L ap. A; Lar; -kh- Dv, H). a) (Adnom.). "(El de) fuera" Lar. "Lekhoreko, qui est de dehors" 

Dv (que cita el ej. de HeH). "Lekhoreko gauzak, les choses du dehors. Lekhoreko iduriak, les apparences 

extérieures" H. "Exterior" A. Zerbitzari alferra egotzazue lekhoreko ilhunbera. Lç Mt 25, 30 (HeH lekhoreko; 

He kanpoko). Zuek Farisauok, gathiluaren eta ophorraren lekhoreko aldea garbitzen ohi duzue. HeH Lc 11, 39 

(He, Dv, Oteiza, Brunet kanpoko, Ol azaletik, BiblE kanpotik). Lekoreko ziñalben-eske iñor ezpa-dabil, 

Yainkoari burua ziero eman duala nabari da. Ol Imit II 6, 4 (SP kanpotik). Aurrerantzean ikusi ez nagikezuen 

lekoreko nonbait eskutatu [...] nazazue. Zait Sof 96. Norberaren barnean lanean ari bear zukean erabat 

entzuleak, azalekoa eta lekorekoa sailez-sail bazterretsiz. Zait Plat 153. (Precedido de tema nominal nudo). 

Gogo-lekoreko gertariak. Mde Pr 329 (343 tbn. gogo-lekoreko). [Mediuma] bere berjakintza-lekoreko izanean 

da. Ib. 349. (Precedido de instr.). Zentzuaz lekorekoa. Mde HaurB 87. Adinaz eta aldiaz lekoreko [izan]. Ib. 

59. b) "Au plur. et substantivement pris, les étrangers" H. 

- LEKORERA (SP Dv, Lar, H). "Lekhorera ioaitean" SP. "Fuera, afuera" Lar. "Ilkhi zen lekhorera, il sortit 

dehors" H. Gauza haur gizon bat bezala da, zeinek lekhorerat ioaitean dei baitzitzan bere zerbitzariak. Lç Mt 

25, 14 (He herriz kanporat, HeH herritik urrun, Ol urrutira, BiblE atzerrira; Lç Mt 25, 15 lekhorrerat). Egotu / 

zen tenplu barrenean, / gero lekhorera ilkhi / zen illun nabarrean. EZ Noel 91. [Aberetegiko] lurrak leun eta 

berdiña bear du, ta albait pixa lekorera (kanpora) eramateko erretenakin. NekIr 87. (Precedido de tema 

nominal nudo). Parti gentezen, guziék emaztekin eta haurrekin lagunzen gentuztela hiri lekhorerano. Lç Act 

21, 5 (Dv, BiblE kanporaino). (Precedido de ablativo). "Bilkuratik lekhorerat iraiztea, jeter quelqu'un hors de 

l'assemblée" H. Zaurthurik, egotzi zuten mahastitik lekhorerat. HeH Lc 20, 12 (He, TB kanporat). Mintzo 

naiz hula, zeren sakramendu hunek bainerama nere baitharik lekhorera. Gy Visites 96 (ap. Dv). Ur-azpitik 

lekorera aterata. Anab Poli 43. 

- LEKORETIK. "(De) fuera" Lar. Iraitzak kanpora tenple lekhoretik den salá, eta eztezála hura neurt. Lç 

Apoc 11, 2 (He kanpoko alde, BiblE kanpoko atari). Populu guzia lekhoretik othoitzean zagoen. He (ap. Dv). 

Baña barnean maiz zerbait kukatzen zaigu, ala lekoretik datorkigu bere ondoren garamana. Ol Imit I 14, 2 (Pi 

atetik (kanpotik)). 

- LEKOREZ. Fuera. Jun eta berialaxe, ate-aurrian, lekorez (ataz, kanpuan), bidegurutzetan, jarrugi leben 

astakume lotuba. Arriand Mc 11, 4 (He, Dv kanpoan, BiblE kanpotik). 

lekoreratu (Lar, H (-kh-)). 1. "(Echarle a uno) fuera" Lar. "Mettre dehors" H. Jaunaren gotzonak zijegaatiaik 

zabaldurik, lekoreratu leuzan [beldubaik]. Arriand Act 5, 19 (He, Dv ilkhiarazi, Ol atera, BiblE kanpora 

atera). 2. "Sortir d'une habitation, une enceinte" H. 3. "Venir au jour, se produire" H. 

lekoretxe (-kh- H), lekoritxe (Lar H (G)). "Casa de campo" Lar. 

lekortar (L ap. A; -kh- Dv (que cita a EZ, Hm y Ch), H), lekortiar. Foráneo, extranjero. v. atzerritar, 

kanpotar. Ezen lekhortarrak zaizkit / neure kontra altxatu. EZ Eliç 205s. Lekortarrak iaiki dira / ene kontra 

bortizki. Hm 116. Giristiño guziak bizi ditezen lurraren gaiñean lekhortar eta bideante bezala. Ch III 53, 1 (SP 

kanpoko, Mst, Ip, Ol, Pi, Leon arrotz). Erosi zuten diru hartaz eltze egille baten landa, lekhortiarren ehorzteko. 

He Mt 27, 7 (TB, EvL, HeH, Ip, SalabBN, Dv, Echn, Ol, Leon arrotz, Samper, Hual estranjer(u), BiblE 

kanpotar). Fidel lekhortar eta barraiatuak. He 1 Petr 1, 1. Ihesi igorri izan dituzte lekhortarren armadak. He He 

11, 34. Kanpotarrari, lekortarrari ostatu [eman]. CatBurg 32. 

lekot. v. lekat. 

lekotz. v. leotz. 

lektore. Lector (eclesiástico que leía los evangelios en la Misa). Lelengo laurak [sakramentubaren mailak] 

dira: [...] Ostiarijua, Lektoria, Exorzistia ta Akolituba. fB Ic III 284. Bigarren mailia da Irakurlia edo Lektoria. 


mende.


[...] Emoten jako gizonari, [...] alizate espirituzkua Eleisan irakurteko Jaungoikuaren berbia altu. Ib. 284. Aita 

Fr. Pedro Astarloa S. Franziskubaren seme, lektore jubiladu. Astar II I. 

lektura, leitura. Lectura. Haién adimenduak gogortu izan dirade: ezen egungo egunerano estalki bera 

dago Testamentu zaharreko lekturán khendu gabea. Lç 2 Cor 3, 14 (He, Dv irakurtzen dutenean, TB 

irakhurtzan, Ol, Ker irakurt(z)ean, BiblE irakurtzen dituztenean). Debozionezko irakurtza edo lektura bat [egin]. 

Dh 55. Iragan fablegille guzien obren leituraz neurritua, egiñ izan ditu fableak nonbre handian. Gy 277n. 

Egizue baltsan zenbeit lektura on. EgunO in Arb Igand 187. 

leku (gral.; Lcc, Mic 7v, SP, Lar, Añ, H, VocB; -kh- Volt 90, Urt I 5, Ht VocGr 310, VocS 133, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, Gèze 267, 337 y 344, H). Ref.: Bon-Ond 153; A; EI 16; Lrq (lekhü); AtSac 54; Iz R 395 y 404, 

UrrAnz, ArOñ, To; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 2, 46, 55, 56, 171, 198. Tr. De uso 

general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 495 ejs. de leku y 1 de lekhü. 

1. Lugar, sitio, parte; plaza, puesto; paraje, región. "Zein lekutara ioan da? En quel lieu est-il allé? Zein 

lekutarik heldu da? En quel lieu est-il allé?" SP. "Parte, sitio, lugar", "(en todas) partes, leku guzietan, edozein 

lekutan" Lar. "Paraje" Ib. "Adonde aquel está, hura dagoanera, hura dagoan lekura" Ib. "Espacio, de lugar, 

artea, lekua" Añ. "Lekhü baxadün, pays très tourmenté" Gèze (s.v. baxadün). "Badire mahainean hamar lekhu, 

il y a dix places à la table. Huna zure lekhua, iar zaite, voici votre place, [...]. Lekhu ederrak dire hauk, ce pays 

est beau" H. "(c., ...), equivale a 'donde' fuera de interrogaciones" A. "Erri au leku zelaian dago (B), este pueblo 

se halla en sitio llano" Ib. (s.v. zelai). "Mendietan ere badira leku zelaigune batzuek (B), aun en las montañas 

hay algunos parajes algún tanto llanos" Ib. (s.v. zelaigune). "Zoazie bakotxa zeuen lekure (V-arr), zoazte 

bakoitza zuen lekurat (BN-arb)" Gte Erd 55. "Utzi, utzi, saltsa hortan ez sartu. Zu zure lekuan egon! (G-azp, 

AN-gip, BN-arb)" Ib. 56. "Toki, bide segurutik ikasi dut ori (AN-gip), leku segurretik (BN-arb, S), leku 

segurutik (AN-5vill)" Ib. 171. AxN explica egoitzan (473) por lekuan. Según J.A. Arana-Martija en V-ger se 

distinguen leku y toki: "tokia: ez du espazio zentzurik. Txakea jartzeko tokia; lekua: espazio zentzua. Denak 

sartzeko lekurik ez dago hemen". v. toki. 

In Amurlecu (1000). Don Arnalt de Echalecu (1254). Peita de Echaleco (1280). Arzam 325. Emazterik 

ezten lekuian eztakusat plazerik. E 121. [Romanoak] arrasaturen duté bai gure lekhua, bai nazionea. "Lieu". Lç 

Io 11, 48 (TB, Dv, LE, Leon lek(h)u; He, EvS herri, HeH hiri, Ol lur, Bibl tenplu). Itzul ezak eure ezpata bere 

lekhura. Lç Mt 26, 52 (EvL, Ip, SalabBN, Or, IBk lek(h)u; He, Dv, Echn, Ur (G), Ker, BiblE toki, Leon tegi). 

Eldurik Sirena eta Silvia eozen lekuan. Lazarraga 1144r. Ya bizi onegaz aspertua [nago], / minez mila lekutan 

zulatua. Ib. (B) 1154vb. Gero biurturik almiranta zen lekura. (c. 1597). FLV 1993, 457. Paradisuko lekua 

(1610). TAV 3.1.21. Lekhu lizunean eta nardagarrian. Mat 252. Orik ezten lekuan, azearia errege. RIs 71. 

Denbora batzuetan eta leku batzuetan. Volt 259s. Bethiere lekhu berera bihurtzen [dira]. Ax 97 (V 66). 

Egurra dagienak leku gaitzean, ekarri beharko du soñean. O Pr 126 (tbn. en Mg PAb 172). Lekurik hoberena 

eta ederrena preparatzen dio bere maiteari. SP Imit IV 12, 1 (Ch, Mst, Leon lek(h)u; Ip gela, Ol egoitza, Pi 

toki). Lekhu kruel orroadun, / Luziferren lekhua. Arg DevB 18. Infernua da, leku edo puesto arrigarri bat. OA 

40. Zaude tiñko zure lekhuan, hari zaite bethi borroka. He Gudu 91. Gorputzaren parte edo sentiduen leku 

jakiñak. Cb Eg III 248. Bere lekuan biotza ezin kabitu zitzaion. Ib. 234. Josuek ezarri zituen gauaz [tropak], 

lekhu gordetan. Lg I 194. Dretxuen biltzeko bureua edo lekhua. Lg II 82. Atsekabezko leku artara erori ziran. 

Ub 156. Mártirak martirioen lekuetán. LE Ong 56r. Biotzeko lekurik illunen eta ezkutatuenak. AA III 471. Ea 

mezatan zeure guraz egon izan bazara gogoa beste lekutan dozula. Añ EL 2 138. Dauden lekutik atera gabe. It 

Dial 6 (Ur, Dv, Ip lek(h)utik). Etxe-gañeko leku ageri batera eramanerazo. Lard 198. Lekhu heze eta 

aintziratsuen baliatzeko. Dv Lab 326. Zeren denbora eta leku guzietan gure etsaiek tentatzen eta persegitzen 

beikituzte. CatAe 16 (Ber Doc 98r, VJ 3, Iraz 11, Cb CatV 72, Añ CatAN 13, CatLlo 13, CatLuz 8, CatBus 10, 

CatSal 17, CatR 17, Legaz 9, Itz Azald 11, CatUlz 12 leku). Altzürükü Urrutia / ala lekhü famatia / [...] phenaz 

hiltzeko lekhia. Balad 175. Ark asko lekutara zabaldu zituan Españan bere lagunak. Bv AsL 203. Leku ezkutu 

poz bageetan. AB AmaE 439 (v. tbn. Añ EL 1 59, Mg in VMg 109, Astar II 288. Zav Fab RIEV 1907, 537, Lard 

143, Mde Pr 179 leku ezkutu). Othoitzeko lekhu. Elsb Fram 151. 

(s. XX). Besoa eta eskua bere lekuan jarri zizkaten. Goñi 70. Zorigaiztokoen leku edo gaiztoki. Inza Azalp 72. 

Giltza itzi neban ak esan-lekuan. Or Tormes 77. Eskualde hau dukete industriaren lekutzat hautatua. JE Ber 90. 

Zuk zeure lekuan egizu lo, nik neure lekuan egingo dot eta (V-ger). "No se meta usted en camisa de once varas. 

Litm.: usted duerma en su sitio, pues yo dormiré en el mío". A EY III 230. Iainkoaren itza betieran da: ez du 

lekurik, ez orai-gerorik. Or Aitork 310. Ez zuen dudarik leku bat gorde ziola bere haur-amets garbietan. Mde 

HaurB 24. Agon lekuan agola, agur! NEtx Antz 103. Pozarentzat, noizik bein, leku labur bat daukan / gure 

bizitza zarpilla bezela eder. Gand Elorri 30 (194 kantuarentzat leku bat dauka). Ori ez emen. Okerreko lekura jo 

dok. SM Zirik 88. Aphez nausi bat igortzen du lekuen ikertzerat. Othoizlari 1961, 347. Lehio ondoko leku bana 

hartu genuan. Osk Kurl 82. Olerki au bere lekutik aterea dirudi. "Está fuera de su verdadero enfoque". Or in 

Gazt MusIx 52. Beti bear ez dan lekuren batean sartuta ikusten aut. Lanak ez au i galduko, ez. NEtx LBB 158. 


mende. 

610


Bonberoak beren lekuetara antxitxinka doaz. Lab SuEm 199. Izlari oiek jartzen dituzte / gaur gauzak beren 

lekuan. Lasarte in Uzt Noiz 127. Bidea libro behar lukela, nahi lekurat joaiteko. Xa Odol 174. Den lekutik 

eramaten da ez den lekure (AN-larr). 'Jenden arteko artu-emanak nai ta naiezkoak dire'. Inza NaEsZarr 733. 

Mintza bedi behar den lekuan eta garaian, ez desorduan eta deslekuan. MIH 224. 

Propiedad, hacienda. Iduritzen zaut bazukeiela hortaz bertzelakorik / izan ez balitz hunat jina bere lekuak 

galdurik. AstLas 65. Galdü dük bi lekhü, bi gizon galant. 'Tu as ruiné deux propriétés'. Etch 108 (v. tbn. 188). 

Gorde nin lekia / lotsaz nausi lekhidan hartan jüstizia. 'Je mis mon bien à l'abri'. Ib. 184. 

"Aldea" Lcc. Zure lekuan ederra nor dan / zeur ezpazara, ez dakit. Lazarraga 1195v. Igaro ninzan basoti, / 

Iruraizko hermandadean / leku on baten aldeti. Ib. 1170. 

Momento, lugar preciso. S. Matias. Bisextaren lekhua. Lç Cal a) 3v. Kofesioaz osoki tratatzeko ezta hemen 

orai lekhua eta ez ene borondatea. Harb 185. Iguzkia illkhitzen den / lekhutik sartzerako, / lauda bedi iaun 

onaren / izena mugaraño. EZ Eliç 259. Enseia zaite hekin [egitekoen] egitera, zein bere lekuan, bata bertzearen 

ondoan. SP Phil 243 (He 245 arrimuz). Gure Iaunak lekhu huntan abertitzen gitu eta mehatxatzen, herioaren 

beldurra [...] eduki dezagun. Tt Onsa 58. [Ene Jainkoa] ez zintudan maitatu nahi / ahal nukeen lekhuan; / nahi 

zintuzket orai egiñ / ezin dagidan orduan. Gç 183. Zaude isilik, esta au lekua jardukitzeko (Urdanoz, 1687). "No 

es este lugar de hablar". ASJU 1981, 102. Nai etzuela esan bear zukean lekuan, eziñ zuelako apukoa emanaz. Arr 

May 123. --Zer daruak or? [...]. --Eskubidia daukozun lekuan ikusiko dozu, baña ez ordura arte. Kk Ab II 91. 

Misteriyuan gidariyak "Gloria" deitu barik, danak "Gloria" zintzo esaten eben bere lekuan. Ib. 170. Ondarroako 

kantatzeko erak, baditu bere bereizkuntzak. Arraunean balijoaz bezela. [...] Beren ixil-uneak beti konpasean, 

beti leku jakiñean, arraunaren joan-etorriak agintzen duan lekuan. Lek SClar 105. 

(Como segundo miembro de comp.). Forma parte de innumerables compuestos más o menos lexicalizados, 

como agerleku, argileku, hazleku, bakarleku, basaleku, bazkaleku, biaoleku, bizileku, dantzaleku, egonleku, 

helduleku, ehortz-leku, eserleku, eskuleku, etzaleku, ezkutaleku, ezleku, geldileku, gertaleku, gordeleku, ihesleku, 

igerileku, ikasleku, ikasteleku, irar-leku, jaioleku, jarleku, jesarleku, jokaleku, jolasleku, jostaleku, juntaleku, 

laketleku, lanleku, sorleku; ATSEDEN-LEKU, BATZAR-L., BILKURA-L., ERABAKI-L., ESEKI-L., 

GATAZKA-L., GERLA-LEKU, GUDA-LEKU, etc. "Lugar, cuando viene con otro nombre, como lugar de 

pájaros, etc., entonces se pospone lekua, [...], txori lekua" Lar. "Audiencia, lugar, [...] entzunde lekua" Ib. 

"Fregadero, (V, G) garbitokia, -lekua" Añ. "Mentidero, guzur, gezur [...] lekua" Ib. "Paseo, el sitio, ibil lekua" 

Ib. "Etzan, ihes, dantza, othoitz lekhua, lieu où l'on se couche, étable, lit; lieu de refuge; de dance; de prière. 

Iratze lekhua, fougeraie, lieu à fougère" H. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Iesus 

Iaunaren kruzifika lekhua. Lç Decl a) 2r (v. tbn. Lç Mt 9, 9 peaje lekhu). Iguzkia iaikitzetik etzite lekhuraño. EZ 

Man I 78. Korputz leku askotan daukaz azala [...] ta mintzak. Mg PAb 85. Hobeki zaiten deithua / karnizerialekhua. 

Gy 176. Lerratu ziren utziz eskaldun lekhuak. Hb Esk 48. Eguzkiaren jagi lekutik sartu tokira. AB AmaE 

445. Masima, itxasora, atxetara edo galbide lekuetara joango ete zan. Echta Jos 293. Zolan, pentze eta alhor 

batzuentzat bada doi-leku. JE Ber 12. Arantzazu! / Ames-kabi, erti-leku! SMitx Aranz 192. Aundiki leku artatik 

Piarres aizatzeko [agindu zion]. Etxde JJ 271. Sartu zan geixo bat medikuaren konsulta-lekuan. SM Zirik 102. 

Klaustroa, zein dan kabi / eta kantu leku. Gand Elorri 77. Neskameari eros-lekura lagundu. Osk Kurl 48. 

Ezagutu neskak pesta-lekuan. MAtx Gazt 75 (64 erromeri-lekuan). Danak illeta-lekura zijoazela jakin zuten. 

Berron Kijote 141. Ez da agertzen neutralizazio-lekuetan. MIH 198. Bere lan-jokotan asmatzen duen zer-gertako 

istilu-lekuetan baino gutxiago arrixkatzen da. "Espacio a conquistar". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Arg DevB 49 (othoiz l.). SP Imit IV 12, 1 (ostata-l.). Añ EL 1 130 (ordi-l.). It Dial 87 (txuka l.). Izt C 89 

(urleku, 313 su-l.). Lard 1 (ur-l., 151 batalla-l.). Zab Gabon 101n (zuze-l.). Alz STFer 112 (sal-l.). A BeinB 60 

(oillo-l.). Kk Ab I 97 (pelota-l., 30 bola-l.). Or Eus 393 (txanpa-l.). NEtx Antz 68 (otso-l.). Arti MaldanB 204 

(pausa-l., 191 hezur-l.). Vill Jaink 179 (urlia l.). Gazt MusIx 109 (pozkida-l.). Salav 100 (belaze-l.). Mattin 119 

(pausa-l.). Xa Odol 12 (jo l.). 

Oker lekutik / ardijak txabolaratu. Enb 123. 

Euskal perpausaren predikatua, [...] n-leku edo argumentuduna omen litzateke, n horrek 0 balio dezakeelarik. 

MEIG VI 164. 

(Sin ningún sintagma que le preceda). "Hoa lekhura! va à ta place" H. Cf. LEKUAREN GAIN. 

Andramendiko jauregian, bagilaren emiretzi egun garrenean, [...] lekuan dagos batuta, [...] (1588). "En este 

lugar estaban". TAV 3.2.9. Othoitzez nagotzu neure Andrea, arren [...] ene heriotzeko orenean lekhuan ediren 

zaitean. Harb 86s. Iesus lekuan denean, guzia on da. SP Imit II 8, 1 (Ch bihotz batean denean, Mst, Ip gureki 

denian, Ol aurki dagonean). Hitz darotzut, aita maitea, ez-dudala xara ebakitzetan onborrik lekhuan utziko. Dv 

Lab 370. Lekhiak erakutsi zeien gabezia osoa. Ip Hil 106. [Arkaitzerako bidean] jartzen dira. Lekuan 

ziradenean, [...]. Goñi 30. Elurra lodi izana gatik, / han da lekura heldurik. Etcham 243. Ez da lan bera hezur 

ateratuaren lekuan ezartzea eta hautsiaren antolatzea. Zerb Azk 87. Zortziak eta erditako zuen galdea eta 

tenoreko xuxen nahi zuen lekuan izan. JEtchep 81s. Kapitainak sablea ateratzen du maginatik eta [...] 

jaurtikitzen ditu lekutik. Arti Tobera 266. Nai badu jakingo dau / lekura juanda. BEnb NereA 202 (215 lekuan 

dagonak). [Amikuze, Ostibarre eta Xuberoa] izan dira Akizeko apezpikuen gain... bikario jeneral eskualdun bat 

lekuan zagola haatik. "Résidant sur place". Ardoy SFran 14. Haizea izanagatik, lekutik ez higitu nahiz. Ib. 209s 


mende. 

611


(v. tbn. Or Mi 113 lekutik igitu gabe). v. tbn. EZ Man II 32. AB AmaE 443. Zanpa ta dardar, bereizten dira / 

auke ta alea lekuan. "Hacen desprenderse el grano y la granza sin esparcirse". Or Eus 338. (lekuan bertan). 

Paketearen azal lodia beingoan urratu, eta banakoak lekuan bertan etzunik, asi zan oneri ta areri egunkaria 

eskeintzen. Erkiag BatB 31. Hobe duzue lekuan bertan / gero-re saiatutzea, / andre pulit bana hartu eta / bertan 

egin ohantzea. Mattin 123. 

2. (V-arr-oroz-m, Gc, L, B ap. A; Añ, H). Sitio, cabida (sentidos prop. y fig.). "Capacidad, ámbito, extensión" 

Añ. "Consentimiento" A. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, ya desde Leiçarraga. Ezen 

grazia hunek ezin duke gutan lekhurik. Lç Ins A 8v. Ni hil nahiz zabiltzate, zeren ene hitzak ezpaitu lekhurik 

zuek baithan. Lç Io 8, 37 (LE etzuten lekurik zure baitan; He errezibitu, EvS zien beithan hartu, Ker tokia 

aurkitu, IBk kokatu, BiblE itsatsi). Baldin lehen [Alianza] hura deusen falta izan ezpaliz, bigarrenari etzaikeon 

bilhatu lekhurik. Lç He 8, 7 (BiblE ez zegokeen bigarren batentzat lekurik). [Erregearen] ordenantzek baizen 

eztukete lekhurik. EZ Man I 68. Nihor beraz, ezta egonen lekhu faltaz kanpoan. Ib. 95. Bekhatu izaiteko 

arrazoiñak behar du lekhu eta parte. 'Debe tener parte e intervención'. Ax 274 (V 183). Etzuen lurrak lekhurik / 

Madalenaren baithan. Arg DevB 103. [Ez zuten] lekhurik aski, Armeniako herrian bizitzeko. ES 388. Deabruak 

aren anima garbian parte edo lekurik etzuela. Cb Just 98. [Erdextekó] leku puxka bát sanduen értean. LE Prog 

96. Haiñ eder dü obra egiten, non lekhü beitüke zelü enpiratian. Egiat 205. Euskaldunen artean etzuala 

idolatriak lekurik izan. AA II 5. Olgeeta guztien artian lekurik zabalena ta zer pensau geijeen daukana da 

dantzia. fB Olg 9. Kolpea nai erara emateko lekurik zezenak etzeban. Izt C 251. Mugape guztian ez da arkituko 

oña bete leku, alper dagoanik. Ib. 26. Onelako bazkarietan emakumeak [ez zuten] [...] lekurik izaten. Lard 398. 

Zokho guziak bethe dire; ez da gehiago bat bakharraren lekhurik. Laph 239. 

(s. XX). Eztauka lekurik bestien pozak gure barruan. Ag Kr 202 (201s leku gitxi euki). Bekatian denaren 

lekürik ez da seminariuan. Const 22. Jel-areiuak eztau lekurik / Euzko-aberrijan. Enb 173. [Etxeak] obia an 

dauka barrenagorik, / artan leku dutenena. "La sepultura de los que la ocupan". Or Eus 409. Zenbateko lekua du 

jenero onek, humoredun literatur-gai onek gure bertsolari errikoietan? Lek SClar 140. Txakur onentzako lain 

leku ba ete dozun. SM Zirik 118. Etekiñaren Moral ortan ezta ortarako lekurik. Vill Jaink 85. Oiñak nun jarri 

lekurik gabe. Gand Elorri 164. Ez dauka hoien baitan bakeak lekua, / errabiak gidatzen diote eskua. Xa Odol 

251. Olerkiek ba ote dute behar adina leku EGAN-en? MIH 141. Direlako hots bustiez hau esan daiteke: arras 

leku gutxi gelditzen zaiela, daramagun bidetik bagoaz. Ib. 101. Berez dator euskarak gure artean behar lukeen 

lekuaren auzia. Bizirik irauteko adinbat den leku opa diogu, gutienez. MEIG VIII 40. Bada, nik uste, guztientzat 

lekua eta guztien premia gure artean. MEIG IX 60. 

v. tbn. INav 126. ZBulda 58s. Brtc 193. Monho 72. VMg 2. Dh 127s. JJMg BasEsc 96. Astar II 199. It Fab 236. 

Elzb Po 197. Bv AsL 211. AB AmaE 290. Sor Bar 75. HU Zez 39. Azc PB 59. Echta Jos 323. Iraola 131. A CPV 

1002 (B). FIr 118. Etcham 195. In Tx B 158. Lab EEguna 85. Ir YKBiz 21. ABar Goi 74. SMitx Aranz 33. Etxde 

JJ 263. Bilbao IpuiB 89. Ugalde Iltz 58. Ibiñ Virgil 112. NEtx LBB 48. Ataño TxanKan 182. -kh-: Tt Onsa 21. 

Bp I 32. Ip Hil 90. 

3. (SP, Añ, Dv, A Apend). Tiempo disponible; ocasión, oportunidad. "Loisir" SP. "(No tengo) tiempo, astirik, 

lekurik, [...] ez dot, det" Añ. Tr. Documentado al Norte en textos de los ss. XVI y XVII; al Sur, aparece a 

principios del s. XVII y su uso disminuye en el s. XX. El significado de los textos septentrionales parece 

corresponder más a "ocasión, oportunidad", mientras que los del Sur, podrían equipararse más a "tiempo 

disponible". Orano, amorea, gazte gituzu, / Ieinkuaz orhitzeko lekhu diguzu. E 199. Maiestateari aditzera 

emaiteko lekhurik oraindrano ez ukhanik, [...]. Lç Ins F 7r. Ezagutzen dut eztela lekurik zureganik errezibitzen 

ditudan ontasunen ezagutzeko. Mat 296. Geure obren kontu hertsia / daroku galdegiñen, / ezta disimulatzeko / 

han lekhurik izanen. EZ Noel 128. Hillez gero, eztela [bekhatuen] erremediatzeko lekhurik izanen. Ax 616 (V 

396). [Behar luke batbederak] ernerik egon othoitzetan, beldurrez etsaiak aurki dezan lekurik haren 

enganatzeko. SP Imit I 13, 1 (Mst arte, Ol garai, Pi bide). Ioan diren urthe hetan ez othe zenduen epherik eta 

lekurik aski zure arimaren onean aitzinatzeko? SP Phil 41 (He 41 epherik eta astirik). Nola nahi zira salba 

dadin, ezta lekhurrik [sic], ez remediorik. Tt Onsa 125. Gaitzak ezpadu ematen lekurik, eta bekatu mortalean 

badago, [...] zer eginen du? El 71. Lekurik badezu irakurri zazu. Mb (ap. Dv). Besteren batek, nik baño osasun 

ta leku geiagorekin euskerazko gauzak obeto moldatu artean. Cb EBO 21. Egunen baten lekurik ezpozu 

luzetuteko Oraziñoa. Añ EL 1 19. Pekatu benial baizik ez egitea gertatzen da, osoro konsentitu eztuenean edo 

ondo oartzeko lekurik izan eztuenean. Gco II 13. Landare bitore maitagarria izkutatzea bat batean [gertatu zan], 

beraren azirik gordetzeko ere lekurik gabe. 'Sin dar lugar ni tiempo'. Izt C 161. Atseden luze bat egin zuen, 

arteraño batu etzitzaiozkanak etortzeko lekua izan zezaten. Lard 202. Oraindik leku dago: Nere Aitagana orain 

bereala ez noa. Ib. 468. Ezertarako leku gabe bat-batetan irten [zan]. Ib. 514. Ondo begiratu eta pensatzeko leku 

gabe gauz au egiñaren barkazioa [eskatu]. Arr GB 30. Orretarako eskatu zuten / ordu beteko lekua. Xe 376. 

Leku ona zalakuan, neukana galdu nuan. Ayerb EEs 1916, 155. v. tbn. TAV 5.2.9, 125. VJ 11s. AA III 531. 

Tasun bat dute azkeneko hauekin: etxe soilari erantsi beharrean badutela leku etxe, etxea, etxeak oinarri 

hartzeko. MEIG VI 177. 

4. (Lar, H). Posición, puesto (en una clasificación, jerarquía...); cargo. "Puesto, sitio" Lar. "Lenen, ori bera 

esan nai deu principe, nola latinez badiogu, principem locum tenere, lenengo lekua, edo leku lenena idukitzea, 


mende. 

612


eukitzea" Lar Gram 7. "6. lieu, rang. Egitekoetan lehenbiziko lekhua dauka zuzentasunak, [...]. 8. lieu, extraction. 

Lekhu handitik iaioa, né de haut (grand) lieu. 9. place, en parlant de domestiques, condition. Lekhu on bat 

aurkhitzea, trouver une bonne place. Lekhuz maiz aldatzen den sehia, domestique qui change souvent de 

condition" H. Cf. LEKUAN (c). Tr. Documentado desde Leiçarraga, sobre todo en textos meridionales. 

Hura da Eliza gorputzaren burua, [...]: gauza guzietan lehen lekhua eduki dezanzát. Lç Col 1, 18 (He, BiblE 

lehentasuna, TB lehen herronka, Dv buruzagi, Ol aurrena, IBk lehenengoa). Orain nork okupatzen deu / zeruan 

zure lekua? (1610). TAV 3.1.21. Aita saindua, lurrean Iainkoaren lekhuaren edukitzaillea. Mat 68. Orain han 

goititik, loriatik, hanbat kredit eta esku duen lekhutik, bere debotei [...] bothere eta garazia [erdietsiko deraue]. 

'De un puesto donde tiene tanto crédito y poder'. Ax 365s (V 241). [Non dire] Iaun eta Dotor hek guziak? 

Bertzeek orai dadutzate hekin lekuak, eta eztakit hetaz orhoit direnz ere. SP Imit I 3, 5 (Ch kadirak eta 

benefizioak, Mst, Ip kargiak, Ol opideak, Leon ontasunak). Amorioak lehen lekua daduka arimako pasioneen 

artean. SP Phil 281 (He 282 lehenbiziko herrunka). Gomendatzen dügü Jaun Patron, Jüje eta Zinegotzi herri 

hontako güzier, nork bere lekhietan eskü etxek dezen, [...]. Bp I 22. [Etzauteke bethi] gradürik gorenian; bena 

behar düzü [...] lekhü aphalaguetarat jaitsi. Mst III 51, 1 (SP, Ch gradu, Ip berthüte). Zuek zeruan ta lurrean 

munduak duen estadu ta lekurik altuena dezute. Cb Eg II 4. Zer egin duzu kausitu zaren lekhu eta enplegu 

diferentetan? Brtc 247. [Gezurtiak] igo oi dute sarri leku goietara, agindupetik agintari izaitera. VMg 73 (32 

leku beetuan dagoana). [Sazerdoteak] Jesu-Kristoren izenean eta aren lekua okupatzen duenak bezela esaten du 

Amen. Gco I 452. [Apaizen artean] beti izan dira, [...] eren honra eta leku goiari begiratzen ez diezanak. AA II 

225 (III 627 leku andi). Bat edo biren esanak nik iminiko ditut, [...]. Leleengo lekuba errazoiagaz euki biar dau 

Benedikto [XIV.ak]. fB Olg 89. [Altaran] gustien artian leleengo lekuba euki biar dabee Maria Santisimiaren 

Imajinaak. JJMg BasEsc 68. Jangoikoak zelango [...] leku eregian imini gura zaituzan. Abisu (1860), 12 (ap. A, 

s.v. eregi; v. tbn. leku eregi en Astar II 269 y AB AmaE 294). [Kardinal jauna] uste osuan zeguan, etzirala 

txarrenak izango leku garaiak betetzeko. Bv AsL 189. Munduko erregiñ andienen artean leku onenetakoa berari 

ematea. Arr May 184. [Arimazainak] erratuko baleu, Obispo Jaunak kenduko leuke bere lekutik. Itz Azald 49. 

(s. XX). Orra itz gutxitan istori onetan bigarren lekua izan bear duena, Bernardotxo. Goñi 23. Zeñek geiago 

yakin ekitaldiz, leku goi-gorengo bat irabazi eban. Kk Ab II 72. Ola andi batean kontu-artzale gisaz leku polita 

eskeiñi zion. FIr 132. Aberastasuna eta gizarteko leku gaillen bat ekarriko dizkit. Mde Pr 182. Olertitz-pataska 

guzi ortan, olerti jatorrak du leku berezienik. Gazt MusIx 159. Egin dauazan lanakin, leku on bat irabazi dau 

Zinkunegik euskalarien artean. Alzola Atalak 104. [Larzabal jaunak] ongi merezia baitu euskal teatroan daukan 

leku garaia. MEIG III 95. Azkuek hartu zuen, [...] artean Larramendik zeukan lekua eta agintea. MEIG VII 55. 

v. tbn. Mih 110. Izt C 493. Basarri 22. Vill Jaink 95. NEtx LBB 94. Ardoy SFran 309. Lekhü: Mercy 17. Egiat 

244. 

Lugar, situación. Apostolu berri ta martiri oen kontaira leku egokiaguan jarri da. Bv AsL 208. Bioletea 

izanik berez / be-zale umill benetan, / [...] bertsolariak baña alan bere / umilltasuna goietan / ez dabe jarten 

euren kantakaz / lekurik ederrenetan? AB AmaE 422. Euzkelerria goratziarren, euzkeldunen izena leku onian 

ipintiarren sortu yakon bere gurariya. Kk Ab II 188. Leku onean ote daude, ordea, gure aurrerazaleak ere 

Europaren bihotzean zer gertatzen den jakiteko? MIH 340. 

5. (H). Pasaje, parte de un libro. Desplegatu zuenean liburua, eriden zezan lekhua, non skribatua baitzén, 

[...]. Lç Lc 4, 17 (He, TB, Dv lekhu; Ol idaztune, Ker txatal, BiblE pasarte). Guztiarekin ere nola anhitz 

lekhutan, erraiten baitu Skritura Sainduak, [...]. Ax 101 (V 69; tbn. en Cb Eg II 10 y fB Olg 75). Berak dioen 

bezala bere Salmoetako milla lekutan. SP Phil 123 (He 126 lekhutan). Bere erran gaixtoa eta falsia, nahi luke 

porogatu eskirituraz lekhu hontarik eta pasaie hontarik. Tt Onsa 143. Zuin Ebanjelioko lekhütan gure 

Salbazaliak kontseillatzen gütü [...]? CatS 60. Zabaldu zuen liburua ta topatu zuen arako itz aiek idatzirik 

dauden lekua (Is 59, 1). Ir YKBiz 77. Santa Teresaren olako leku irakur zezala agindu [zion]. "Un pasaje de 

Santa Teresa". Or in Gazt MusIx 42. [Ulibarriren Gutunliburuak] pasarte trakets gehiago eskaintzen baitu leku 

atsegingarri baino. MEIG V 115 (v. tbn. MEIG VII 84). Esku-izkribua iluna baita zenbait lekutan eta maiz 

zuzendua. MEIG I 232. v. tbn. ES 171. Mg CO 128. AA III 290. Astar II 263. A BeinB 36. Itz Azald 62. Enb 

191. Gazt MusIx 165. Lekhu: He Gudu 83. AR 81. Dh 253. Jaur 162. 

6. (V, G, AN, L-côte, BN-baig). Ref.: A; Etxba Eib; Etxabu Ond 118; Elexp Berg; Gte Erd 286. "Lejos. Para 

esto es preciso que la frase sea admirativa y lleve el infijo indeterminativo -ta- aplicado a la palabra leku. 

Lekutara daramate! (G), ¡cuán lejos lo llevan! Lekutako amaren etxean bizi da! (V-m), lekutako amonen etxean! 

(G-bet), ¡cuán lejos vive! litm.: en casa de la madre (abuela) alejada. Lekutatik ekarri dabez oiñetako-soiñekoak! 

(V), ¡de cuán lejos han traído el calzado y los vestidos!" A. "Lekutakoa! (Vc, G), ¡cuán lejano!", "lekutan! (Vc, 

Gc), ¡cuán lejos!", "lekutara! ¡a cuán lejos!", "lekutatik! ¡de cuán lejos!" Ib. "Lekutakua, adj. Enfático denotando 

lejanía. Lekutakua ekarri dozu emaztia!, [...]" Etxba Eib. "Lekutan zabiz aren billa! ¡en buen sitio le buscas!", 

"Lekutara jo dau atzoko arro putz onek!", "lekutatik dator zoro aundi ori!" Ib. "Lekutan, cuán lejos. Aspirinia 

bia dozula? Lekutan dago farmazia. // Lekutako, de cuán lejos. [...] Lekutako kontuekin zatoz oiñ. // Lekutara, a 

cuán lejos. Almeriara? Lekutara eruan bia zaittue soldau. // Lekutaraiño, hasta cuán lejos. Lekutaraiño aillegau 

zien urak. // Lekutatik, desde cuán lejos. Lekutatik etortzen da jentia UNEDera" Elexp Berg. "Lekutara fuen da 

(V-arr-gip, AN-gip)" Gte Erd 286. Cf. MEIG VI 141: "Badela mugagabe franko eta mugagabe horien azentu 


mende. 

613


modua harako 'markagabe' hura dela: [...] esate baterako, tokitán edo lekután, gaztelaniaz '¡en buena parte!'". 

Ezer nahi izanezkero, lekutan zara guztiok. A Ezale 1897, 45a. --Zenbat eskatzen dezu idiakgatik? --Emezortzi 

ontzako. --Lekutan ziok. Ag G 88. Ura ikusita, nora joan da nere gogorra? Lekutan zeuden ordurako atzoko 

nere asmo "tinkoak". Txill Let 67. Nork begiratu ez orduan, alako ikuskairik! Baita ezkonduak eurak ere...! 

Lekutan! Erkiag Arran 43. Lekutan egozan [...] neskatxa gurbil orbanbakoak eta ikutu-bageak. Erkiag BatB 136. 

Ez eliz eta ez apaiz. [...] Lekutan zeuden Basaburuko amaren kezkak eta lege estuak! NEtx LBB 34. Nere garai 

bateko ametsak lekutara joan itun! Ataño TxanKan 246. Egin dezagun kontu duela bost edo sei mila urteko 

gorabeherak direla. Lekutan zegoen orduan ere harako Bungek aipatzen duen Big bang hura! MEIG VI 112. 

Ba-joian keia gora, / urreraiño lodi, / megatx urrutira, / lekutara eme, / goragora ezer / etzan gauza bat lez. 


(Vc, G ap. A). "Lekutakoa! [...]; 2.º ¡cuán hermoso! Se usa más en la segunda acepción, por lo menos en V. 

Lekutako mutilla da berau! ¡qué hermoso muchacho es éste!" A. "Lekutan ddakik kafea egiten! ¡cuán bellamente 

sabe hacer café! (V-m). Lekutako mutilla dok! ¡cuidado que es guapo ese muchacho! (V-m)" A EY III 308. 

7. (c. sg. A; -kh- H). "Lekhu! place!" H. "(c.), se usa como exclamación significando 'corro'. Leku! corro, paso 

" A. Lekhu goldiari! Lur berriak nahi eta behar etxaldek. GH 1934, 9. Futro, emadazue bakea 

azkenean, leku, leku! Lf Murtuts 28. Izarño jolastiak: / Birjiñari leku. SMitx Aranz 206. 

8. Excepto, salvo. Cf. 1 lekutu (3). Gaurkotik au gelditu diteke, Biblia leku, euskal-libururik bikaiñena. Or 

Aitork 5. Bakar batzuek leku, milla xoxokeri asmatzen dute. "Salvo contadas excepciones". Or in Gazt MusIx 46. 

- HAREN, HAIN LEKUTAN, LEKUTARA. A, en tal sitio. Aiñ lekutan sartuko dot neure seme edo alabia. 

JJMg BasEsc 247. Alako gixon itxurarik aren lekutan ikusten ottuta ez egonik, [...] gotortu egin eban bere 

buruba. Otx 105. Burdikada bete txatarra eroan eragin deutsa [...], ain lekutara. Erkiag BatB 154. 

- LEKUA HARTU. a) Coger el lugar o el puesto (de). v. LEKUA EDUKI. Artu begi berorrek bere lekua, ze 

neuk artuko dot neurea. Mic 13v. [Kalte da] hain afekzione [...] erhorik ereitea; hartzen dute ereitza onen eta 

espiritualen lekua, eta trabatzen dute gure arimaren gozoa. SP Phil 84. Zapaltzen duenak beetua, / artuko du 

bere lekua. VMg 48. v. tbn. Gy 55. Constantin errejent gaztiak hartü zian haren lekia. Const 41. Teknika horren 

lekua beste eraite metodu batek hartu [du]. Mde Pr 77. Zure lekua hartu duen andereak, / gurekin behar ditu 

pairatu bereak. Larre in Xa Odol 16. Bilbaok kultura gaietan, euskaldun guztion ezerezaren neurrian ere, ez 

duelako berez zegokion lekurik hartu. MIH 380. Urruzunok hartu du poliki-poliki euskal literaturan zor zitzaion 

[...] lekua. MEIG III 68. Labayen jauna [...] euskal teatroan agertu zenez gero, [...] ez du hutsik utzi aurreneko 

hartan hartu zuen leku jasoa. Ib. 97. Gogortu ziran beren leku artuetan, eta asi ziran gudariak gudan. Bv AsL 

213s. b) Ocupar un sitio, acomodarse. Zure bihotzean sarturik eta lekua harturik. SP Phil 450. Amabi t'erdik 

inguru ortan / Eliz-Ondo teatruan / pesta zala ta jendia antxe / lekurik ezin artuan. Uzt Noiz 19. c) Coger 

tiempo o espacio. [Sartu zan] Wolfio prestua, eta beste gañerakoak beren diosal eta ongietorria ondo egiteko 

lekurik artu gabe, Nere Etxekoandre noblea, esan zion bere malkoaz [Jenobebari]. Arr GB 113. Ez bazauzte 

segurik leku gehiegi hartzen, galde egiten zauztet Herria astekarian agert araztea. Mattin 49. 

- LEKUA(K) BETE. a) Ocupar la plaza o el puesto (de). Cf. RS 69: Lapiko ezin dana / estalgi lizate, / ze 

edozeinek dauko / bere lekua bete. "Cada cual tiene su lugar lleno". Orai beteko dira / zeruan gure lekuak. / 

Ango ateak ireki digus / ogi konsagratuak (1610). TAV 3.1.21. Ainguriak zelian alegeratzen zirela, ainguru 

gaixtoen lekhu hustiak bethatzera zoatzala. Tt Onsa 167. Jainkoak Jentillai [egin zien deia] [...] Judu 

sinisgorrak utsik utzi zuen lekua betetzeko. Ub 104. [Espetxean] eguan gixajo errubakua azkatu egijela. Laster 

juan zan Prakerre aren lekuba betetera. Kk Ab I 48. Len e Ernaniñ gizon bat bazan / kontrariyo gabekua, / orain 

zuk bete bearko dezu / Eltzekondoren lekua. EusJok 147. Nola bete dezake Evoluzioak, biraldakuntzak, 

Jainkoaren lekua edo zeregiña? Vill Jaink 51. v. tbn. Etxde JJ 171. Alzola Atalak 126. b) Ocupar (sitio). 

Guzia auts egiñik ikusi zuen, ezpazan Estanislaoren gorputzak betetzen zuen lekua. Cb Just 92. Gipuzkoako 

Probinzia non arkitzen dan, zenbat leku betetzen deban. Izt C 23. 

- LEKUA EDUKI (H). (Precedido de gen.). Ocupar el lugar o el puesto (de). v. LEKU HARTU (b). Baldin 

benedika badezak espirituz, ignorantaren lekhua dadukanak nolatán erranen du Amen hire remerziamenduaren 

gainera? Lç 1 Cor 14, 16 (Dv jende xehearen tokian denak). Aphezei ekhar diezek behar errepestua, / zeren 

idukitzen duten Iainkoaren lekhua. EZ Man I 31. Bisitadoreak edo hunen lekhua dadukanak. Harb 441. Desir 

alfer hek behar nituzkeien desiren lekua dadukate. SP Phil 387 (He 391 daramate denbora). [Iduri zegokan] 

bere amak zedukala Andre Dana Mariaren lekua, eta anaiek Apostoluena. Ib. 380 (He 383 Mariaren lekhua 

zedukala). 

- LEKUA EGIN. v. LEKU EGIN. 

- LEKUA EMAN. v. LEKU EMAN. 

- LEKUAK HARTU. "Lekuak artu (L-ain, Sal), aclimatarse" A. 

- LEKUA KENDU. Quitar el puesto (a), no dar cabida (a). Gorrotoari kendu / diogu lekua. NEtx LBB 288. Ez 

ote gabiltza guztiok elkar ezin-ikusirik, lekua kenduko diguten beldurrez batzu, lekurik uzten ez diegulako 

amorruz besteak? MIH 228. 

- LEKUAK HUSTU. Marcharse, huir, abandonar (un lugar). "Lekuak hustu hemendik (BN-arb)" Gte Erd 211. v. 

LEKUA(K) UTZI. Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros, a partir del último tercio del s. 


mende. 

614


XIX. Oihu hori entzutearekin, lekhuak hustu zituen, ez nahi bezain laster. Laph 65. Etzaio laket herri xumea, 

eta bizpairu aste iragan ondoan, lekiak usten ditu. Zub 66. Ah! Oizu eta lekuak huskitzu hemendik zalukara edo 

bertzenaz... JEtchep 116. Bera mututua egonik istan bat, lekuak hustu zituen laster zalukara. Othoizlari 1961, 

345. Gerla pizturik, [...] lekuak hustu zituzten, goiz-aldera, arrabotsik gabe... "Ils vidèrent les lieux". Ardoy 

SFran 122. [Koblariak] lekuak hustu zituen eta Espainiarat ihes egin. Lf ELit 179. Leizarragak ere, Eliza 

katolikoa utzi ondoan, Eskual-herritik lekuak hustu [zituen]. Ib. 107. v. tbn. Barb Sup 11. Zerb IxtS 19. Mde Pr 

248. Larz Iru 30. (Con dem.). Ez badituzte laster lekhu hauk husten, hetaz izanen gira jujatuak. Prop 1876- 

77, 34. LEKUA HUSTU. "Huir, lekua ustu (V), ospa egin (V)" A EY III 301. Lekhua, ixil ixila, hustu zuen 

Madalenak. Ox 73. Handik lekua dut hustu. M. Arratia Cancionero Popular del País Vasco I 28 (ap. ELok 253). 

Emanik behar dirua, / hustu bainuen lekhua. NafEKZ 30. 

- LEKUAK HUTSARAZI. Hacer marchar(se). v. LEKUAK HUSTU. Lekhuak hutsarazi ziotzaten Migeli. 

Laph 180. Atxatxo Frantseseri lekuak hutsarazi ziozkaten Uztaritzeko oihanetaraino! Zerb Azk 34. Zuzen kontra 

zeraukan bere kargua. Lekuak hutsarazi nahi izan ziozkan Urtubiako jaunak. Ib. 62. 

- LEKUAN (V-gip, L, BN, S; Lar, Añ, H; -kh- Ht VocGr 380, H). Ref.: AtSac 20; Elexp Berg. a) (Precedido de 

gen.). En vez (de), en lugar (de); en el puesto (de), en el cargo (de). "(En) lugar de uno viene el otro, bataren 

lekuan bestea dator" Lar. "(En) vez de, bearrean, lekuan, pospuesto" Ib. "Kabiarran lekuan angulak egon izan 

balie" Elexp Berg. v. LEKURA, LEKURAKO (b). Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. 

Arrainaren lekhuan suge bat emanen drauka. Lç Lc 11, 11 (Oteiza, Brunet lekuan; Ol orde). Arkelausek 

regnatzen zuela Iudean bere aita Herodesen lekhuan. Lç Mt 2, 22 (SalabBN, Echn, Samper lek(h)uan; He, Dv 

orde, TB plazan, Ip ordari, Leon ordain, Or, Ker, BiblE ordez). Ogiaren lekuan ematen diozu Kristo gure 

Iaunaren gorputza. Ber Trat 59r. Baldin gaixtoak baditugu, utz hek, eta har heken lekhuan onak. Ax 369 (V 

243). Hitz arrotza khendurik, haren lekhuan herrikoa ezarriko zela. ES 165. [Aita Santua] zeña eutzi zigun aren 

Majestadeak bere lekuan. OA 43. Aragiaren amuriuaren lekhian, jin erazi zadazü zure izen saintiaren amuriua. 

Mst III 26, 3 (SP, Leon orde, Ip plazan, Ol, Pi ordez). Ondasunen lekuan arkitzen dute geienak nekezko bizitza. 

Mb IArg I 221. Zükiala kastigoaren lekhian dohaiña. Egiat 172. Oná nere eskuetán ikustenduén trajegáu aldatu 

beárdu zatargoien lékuan. LE in BOEanm 113. [Medikuak] osasunaren lekuan, eriotzea emon oi dabe. Añ 

LoraS 73. Saltzen dezula gauza bat bestearen lekuan, katua erbitzat, esan oi dan eran. AA II 183. Erregeen eta 

eureen lekuban dagozaneen agindubak. fB Ic I 22. Erromara etorri zan agintea artzera, eta bere lekuan eta 

ordez utzi zuen [...] bere semea. Lard 541. [Nik uste dot] ezaiñaren lekuan nazala ederra. AB AmaE 319. 

Santuak biraldu baitzuen ontarako bere lekuan eta izenean. Goñi 113. Bere lekuan nai du / ordezkua utzi. 

Arrantz 132. [Badirudi] euskararen ordez eta euskararen lekuan beste zerbait dugula maite. MEIG VII 131. Nik 

ez dut uste erdal hiztegiak euskal hiztegiaren lekuan sartu behar duenik. MEIG IX 71. 

v. tbn. Gç 103. Mong 590. El 61. Cb EBO 31. Gco I 429. JJMg BasEsc IV. Ur MarIl 64. Izt C 19. Zab Gabon 69. 

Arr May 37s. Azc PB 168. Moc Damu 28. Itz Azald 213. CatUlz 34. Iraola 45. Urruz Zer 91. Inza Azalp 24. Kk 

Ab II 26. Enb 92. Mde Pr 268. Or Aitork 368. SM Zirik 38. And AUzta 106. Vill Jaink 163. Etxba Ibilt 457. -kh-: 

Harb 431. EZ Eliç 65. He Gudu 162. Mercy 15. Dh 92. JesBih 444. Zerb IxtS 51. 

Au egitearen lekuan, [...] bere Aitari erregutu zion. Arr GB 83. 

(Precedido de radical o participio). Gure etsaiéz mendeka lekhuan, haién ona prokuratzen [baitugu]. Lç Ins 

A 3v. Nuena galdu lekuan, len baño esku geiago [dut]. Mb JBDev 176. Oriek sendatu lekuan, ill ta obira botako 

lituke. Mb IArg I 334. Ez ditzala gal bekatariak, dio Iesusek Aita eternoari, ta galdu lekuan atera ditzala bekatu 

petik. Cb JMJ (ap. H). Amatu lekuan berriro ill nai izan dezu. AA I 423. Debekatu lekuan, Jaunak berak eman 

digu gauz oek jateko eskua. AA II 104. v. tbn. Ub 50. (Con behar). "Au lieu de faire, egiñ behar lekhuan. Au 

lieu de dire, erran behar lekhuan" Ht VocGr 380. 

(-t(z)eko lekuan). Zenbat huts ez dut egin beraz, huts guzien erreparatzeko lekhuan? Brtc 162s. Badu 

zunbait urte / ezkuntu izan ninzala, / untsa izateko lekin / hanitz malerus da ene izatia. AstLas 20. 

(Precedido de tema nominal nudo). Tranpian ere dakust oraintxen mirua, / jatearren otan lo zegoan ollua; / 

baña, ollo lekuan billarik katua, / bizirik nekez egan irten da gaixua. AB AmaE 410. Artoa ebaki igitaiakin eta 

bizkotxo-lekuan aora ematen zion, [...] eta irugarrenak ispillu-lekuan talopalia erakutsi. And AUzta 70. 

b) (Con verbos como egon, aurkitu, jarri... y precedido de gen.). En la situación (de), en el lugar (de). Tr. 

Documentado en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XIX, aunque aparece antes en Pouvreau. Lo 

emplean tbn. Kirikiño y Xalbador. Iar zaite bethi lagunaren lekuan, eta hura emazu zurean, eta horrela ongi 

iujeatuko duzu. SP Phil 385 (He 389 plazan; v. tbn. en la misma pág. haren lekuan bazinunde). Ur onetatika nik 

/ ez det bear edan. / Usterik gutxiena / guk degun orduan, / arkitu oi gerade / besteen lekuan. It Fab 89. Orren 

lekuan egon nai ez nikek. Arr GB 94. Burleti asko aren lekuan egon balitz, etxera prakak bustita eruan baietz! 

Kk Ab II 89. Errexa zirudik kanpotik begiratuta, baña jarri adi bere lekuan eta ikusiko duk. Txill Let 83. Ai, 

Martiñen lekuan banengo! NEtx LBB 21. Egokixeago mintzatuko nintzake ni, [...] zure lekuan banego. Berron 

Kijote 187. Aheztar hunen eskutitza hain zen hunkigarria, [...] haren lekuan ene burua emanik, egin niozkan 

eskatzen zauzkidan pertsuak. Xa Odol 291. (Con el vb. elidido). Gixon otza da benetan aitori. Beste askok 

bere lekuan, a zelako agirakak! Kk Ab I 110. Nik, ire lekuan, [...] neska utzi egingo niken. Etxde JJ 58. Beste 

zenbaitek zure lekuan, lapurretara ta bide galdutara joko zuan. NEtx LBB 45. Aren lekuan zer egingo genduan 


mende. 

615


etzekiñagu. Ib. 58. 

c) En (primer, segundo..., último) lugar. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos a partir de 

mediados del s. XVIII. Aguirre Asteasu y fray Bartolomé lo emplean con mucha frecuencia. Galzen du 

bigarren lekuan animako atseginz eta atsedete andi bat. Mb IArg I 161 (v. tbn. JBDev 6 lenbiziko lekuan). 

Lurreko gauzak, edo ez eskatu eurok, edo eskatu bigarren lekuan. Añ LoraS 45. Begira Kristaua, lenengo 

lekuan, izan ote dezun gogorazio gaiztoai leku emateko oitura. AA II 140. Debekatzen due seigarren lekuan, 

usura esaten zaion bekatu itsusia. Ib. 168. Laugarren lekuban dinue dantzaarijak; [...]. fB Olg 165s (v. tbn. Ic II 

275 lelengo lekuban). Zein da, guztiaz-ganetik eta lenengo lekuan billatu bear [dana]? Itz Azald 64 (v. tbn. en la 

misma pág. bigarren lekuan). Aitta Betikoaren ondorean len-lenengo lekuan [dago Jesus]. Inza Azalp 79. 

Lenengo saria irabazitakoak dira azkenengo lekuan jarri ditudan Irratirako Ipui Antolatuak. NEtx LBB 127. 

Etxekoa dugulako azken lekuan aipatzen dugun [Antonio Valverde]. MEIG II 93. Horrelako zerbait esaten 

denean, lehenbiziko lekuan behintzat adierazi nahi da, [...]. MEIG IV 53. 

- LEKUAN LEKUAN. En todas partes, de trecho en trecho. Tr. Documentado a partir de principios del s. XIX 

en autores vizcaínos y en Lardizabal y Urruzuno. Lekuban lekuban ardijak, baltzen artian zurijak. Mg PAb 

122. Orduban orduban ta lekuban lekuban Sazerdote Jaunak prest eukitia. fB Ic III 305. Lekuan-lekuan 

atsedentxoak egiten zituztela [zijoazen]. Lard 86. Ebillan zabal zabal, lekuan lekuan, / ekiela guztiak Manurena 

zala. AB AmaE 289. Alperrak ezpalira / lekuan lekuan, / elitzate eregiko / gudarik munduan. Azc PB 273. v. tbn. 

A BeinB 64. Estalia or-emen edo lekuan-lekuan altxatzen dan kiaz. Urruz Zeruko argiya 106 (ap. DRA). Gixon 

bizkorrak dagoz / lekuan-lekuan. Enb 200. Zinetxe bikaiñak dagoz lekuan lekuan. Erkiag BatB 126. 

- LEKUAN LEKUKO (Lh). De cada lugar, de cada tierra. "Lekhuan lekhuko gisa, chaque pays a ses habitudes" 

Lh (s.v. lekhuko). Cf. MEIG VI 141: "Bai toki-k eta bai leku-k ohi ez bezalako azentua dutelarik Errenterian: 

tokiyàn tokikuà eta lekuàn lekukuà". Bisitadorek, superiorek eta kargudunek dispensa ditzake abituaz lekhuan 

lekhuko gisa eta ungi iuiatuko duten bezala. Harb 425. [Katiximaren egiteko] oren bat hautatu behar da, erraxen 

dena lekhuan lekhuko gisa. CatLav A 5r (V 6). Lekhuan lekhuko legeak begiratu behar dire. Dh 77. Lekuanlekuko 

gora-behera, lege, hango eta hemengo berri, ez da deus harekin iharduk ez dezakenik. JE Bur 69. Lekunlekuko 

notintzak eziñ ikusi izaten ziraden orduban. IPrad EEs 1912, 279. Lekuan lekuko hizkeraz dakiguna 

hiztegi eta hiztegitxoei eskerrak [dakigu]. MEIG VIII 108. Gerta daiteke gaia, ikergaia, lekuan lekukoa izatea, 

euskal lurrean euskal lurrekoa, beraz. Ib. 65. 

- LEKUA ONDU (H, Lh; l. huntu H, Foix ap. Lh). "Rendre libre, vider une place" H s.v. ondu. "Lekhia huntü 

dü, il a vidé les lieux" Lh (s.v. huntü). "Bertan lekhia ondu behar zinuke, il vous faudrait vider la place sur 

l'heure" Ib s.v. ondu. 

- LEKU-APAINTZE. Composición de lugar. Cf. Lç Io 14, 2: Banoa zuei lekhu aphainzera. Bada hirurgarren 

bat, Meditazione suerte guzietara hedatzen eztena: hari batzuk erraiten diote leku apaintzea, bertzeek, 

barreneko lekzionea. SP Phil 101 (He 103 toki apaiñzea). 

- LEKUAREN GAIN (Ht VocGr 433). (En casos locales de decl., en sing.). "Se transporter sur les lieux, 

lekhuaren gaiñera goatea" Ht VocGr 433. Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros, sobre todo 

en el s. XX; aparece tbn. en Pouvreau, Larreguy y en Prop. Iainkoak gizon saindu hura iaio arazi zuen 

lekuaren gainean, Villareteko herri xumean. SP Phil 145 (He 148 lekhu berean). Nahi zuen ordean geldi zadin 

lekhuaren gaineko zenbait frogatzekotzat bere populuaren leihaltasuna. Lg I 199 (v. tbn. II 286 lekhuaren 

gainean gelditu). Denak ukur eta xuti, xuti eta ukur, lekuaren gainean tente dagozi. JE Bur 29 (v. tbn. 20). De 

Gaulle ez dago lekuaren gainean. Hiriz hiri dabila, jendea beretu beharrez. Herr 14-5-1959, 1. Erretoraren 

predikuak ez zituela gostukoak, eta talo bat bezala lokhartzen zela lekuaren gainean. Lf Murtuts 12s. Erakutsia 

dugu segur etzagola luzaz lekuaren gainean. "Qu'il ne demeurait pas longtemps en place". Ardoy SFran 317. 

Bere koinataren etxean apairu txarra eginik, bertsuak ez ziozkan etxeko andreari lekuaren gainean adi-arazi. Lf 

ELit 182. Eta hotza! Ez duk aro lekuaren gainean egoiteko! JEtchep 79. Ixtaño baten buruan papo gorria 

itzultzen da lekuaren gainean jauxi bat eginez. Ib. 26. Hori egiten da meditazionea egin dugun leku beraren 

gainean. SP Phil 108 (He 110 lekhu berean). (Pl.). Igorri zuen bere azpikoetarik bat bere phartez, lekhuen 

gainian har zetzangatik ahal ziren argi guziak. Prop 1876-77, 13. Badoha beraz lekhuen gainera, eta froga 

guziak arthoski bildu ondoan, [...] joan da bera Pekinera xehetasun horien emaitera. Ib. 31. 

- LEKU ARIN. "El lugar soleado" Iz Ulz (s.v. leku muspéla). 

- LEKU ARROTZ (B). Extranjero, lugar desconocido, lejano. "Leku arrotzean trebetasun gutxi izaten du nornaik 

ere (B), quien quiera que sea, suele tener poca familiaridad en lugar extraño" A (s.v. trebetasun). v. 

ARROTZ-LEKU. [Utzi zuen] Judeako erresuma predikatzekotzat ebanyelioa lekhu arrotzetan. Lg II 94. 

Tristuraz iltzera noa leku arrotzean (1 Mach 6, 13). AA III 571 (Dv lur arrotz, Ol, Ker atzerri, BiblE herrialde 

arrotz). Ill zan mutill gazte au bere Amagandik leku arrotz ta urriñian, soldautzan. Ur MarIl 39. Eztiyo onik egin 

/ leku arrotzak. Xe 298. Korajez ebilli naiz / leku arrotzian. EusJok II 129. Leku arrotz delakoetan hainbertze 

jasaiteko [dute]. JE Bur 207. 

- LEKU HARTU. a) Tener oportunidad, ocasión (de). Eztutela Romanoék kostuma nehoren heriotara 

liuratzeko, [...] defendatzeko lekhu har dezakeeno hogenaz. "Qu'il ait lieu de se défendre du crime". Lç Act 25, 

16 (He libertatea eman, TB ahala izan, Dv bidea izan, BiblE aukera eman). Arima gazteek eta uzterrek hartuko 


mende. 

616


dute leku bere buruaren largatzeko zerbait halakorik egitera. SP Phil 358 (He 361 hartuko dute aitzikia). b) 

Situar(se), tomar posición. Gogoratzatzu zinetan zure bihotzean leku hartu zuten plazergarri maiteenak. SP 

Phil 525 (He 533 zure bihotza hartua zedukaten). Baldin baduzu munduko onhasunik, idukhazu bihotza [...] 

libraturik; har beza bethi leku hekin gainean. Ib. 264 (He 266 jar bedi). --Nik ez dut ezeren usairik sumatzen. 

[...] --Oiturak bere sudurrean leku artu bait du. Lab SuEm 192. 

- LEKUA HUNTU. v. LEKUA(K) UTZI, LEKUAK HUSTU. Marcharse de un lugar. Bertan lekhia huntü 

behar zünüke hanko detxema lürretik. SGrat 3 (citado por Azkue). Ahalkiak emaiten beitzeitzon emaztetto harek, 

lekhia huntü behartü zeion eta [...] Atharratzerako bidiari arra lothü. GH 1930, 420. 

- LEKUA(K) UTZI (S ap. Gte Erd 303). a) Abandonar un lugar, marchar(se) de un lugar. "Lekia ütz ezazü (S), 

zoaz nahi duzun lekura (AN-gip)" Gte Erd 303. v. LEKUAK HUSTU. Lekhu hura utzirik, joan zitezin 

munduaren jendaztatzera. ES 389. Aiekin Jerusalenera itzuli nai izan etzan, bere Jaun maitea obiratutako lekua 

uzteko miñez. Lard 468. Jarri zen zitzailuan, Theresak utzi berri zuen lekuan. Mde HaurB 15. v. tbn. Anab 

Aprika 71. (Pl.). Zeuden lekuak utzita, emen agertu ziran. Lard 407. b) (V-arr, B, S ap. Gte Erd 211). Dejar 

o hacer sitio, hacer un hueco, dar paso. "Ütz izozü lekia (S), [...] tokia, lekua utzi (B), lekua itxi! (V-arr)" Gte Erd 

211. Areei leku iztearren orma-ondora baztertu nintzan. Or Tormes 87. Utzi zaiogun, bada, lekua gure 

Leturiari. Txill Let 76. Arnasa artzeko lekua utziaz, estali zuan bereala. NEtx Antz 139. Negu zitalak lekua utzi 

ziola primaderari. Xa Odol 197. Ez ote gabiltza guztiok elkar ezin-ikusirik, lekua kenduko diguten beldurrez 

batzu, lekurik uzten ez diegulako amorruz besteak? MIH 228. Ugaritasunak lekua utzi zion noizpait batasunari. 

In MEIG VI 28. v. tbn. Zub 101. c) Dejar el puesto. Etxeko nagusitzan hik daukak eskua, / denek utzia ditek 

hiretzat lekua. Xa Odol 202. 

- LEKU EDERREAN. (En frases exclamativas, con el sentido de 'en mal lugar, lejos'). v. LEKU ON. Lengo 

pelotariak / daude erdi negarrian, / esanez: "gure joko polita / dago leku ederrian!" Uzt Sas 326. Gizajoa hi! 

Leku ederrean habila ortzemugaren bila! Ez al duk ikusten [...] ez hitzakela sekulan zerura iritsiko? PPer Harrip 

48. 

- LEKU EGIN (B; SP; -kh- AN-gip, BN-arb, S; Dv, H, A). Ref.: Gte Erd 211. a) Marchar(se), alejar(se), 

escapar(se). "Leku egin du hemendik, il s'est retiré d'ici" SP. "Lekhu egin zuen eta laster, il vide les lieux (fit 

place), et vite" H. "Leku egin du hemendik (B), [...] lekhü egin ezak (AN-gip, BN-arb, S)" Gte Erd 211. v. 1 

lekutu. Iesusek hori ezaguturik lekhu egin zezan handik, eta iarreiki zekión jendalde handia. Lç Mt 12, 15 

(He aldaratu, TB, SalabBN, Ip, Dv joan, EvL partitu, Echn, Samper erretiratu, Ur (G), Or alde egin, Leon 

urrundu, BiblE aldendu). Jente hunak, otoi, / leku egizie, / edo bestelan bertan / doluturen zaizie. AstLas 39. 

Hiliki usteldu bat baninukek bezala, leku egiten duzue niganik. Larz Senper 100. Lekhü egin zian hortik 

zalhekara, arresak ützirik. Herr 7-8-1965, 4. v. tbn. SP Imit I 24, 4. 

b) (V-arr-gip, G-goi, AN-gip, BN-ciz; -kh- L, BN, S; SP, Ht VocGr 403, Dv, H). Ref.: A (lekhuegin); Gte Erd 

211. Hacer sitio, dar paso (a). "Egiozu leku, faitez-lui place" SP. "Faites place, egiñ ezazu lekhu" Ht VocGr 403. 

Tr. Documentado a partir de principios del s. XVII, sobre todo en autores labortanos, bajo-navarros y 

guipuzcoanos; aparece tbn. en Lizarraga de Elcano, los suletinos Eguiateguy e Inchauspe, y en autores vizcaínos 

a partir de finales del s. XIX. Egiozu lekhu sehiekin artean. EZ Man II 97. Afekzioneak presenta 

dakizkitzunean, begitarte eta leku egin behar derauezu. SP Phil 112 (He 114 errezibitzatzu). Izarrek egun 

ederrari / aldiz lekhu egitean. Gç 120. Ona delakoan, leku egiñen diozu zere bihotzean asmo gaiztoari. Mb 

JBDev 144. Munduko amodio zoroak lekhu egin baitzion zeruko amudio zuhurrari. Lg II 157. Ez erresisti, in 

léku, pasatuko dá. LE Matr4 533 (v. tbn. LE Ong 57r). Ordu da egin dezon leku / tristeziak gozoari. Monho 66. 

Bultzaka, ezin leku / iñolaz egiñik. It Fab 30. Jendea nastu eta leku egingo zuela, bera Errege jartzeko. Lard 208. 

Hautse zien mendi ondoa, lekhü egiteko eliza bati. Ip Hil 201. Galai bat etorri zan larri eta estu / josten giñan 

artean egiteko leku (V-m). A CPV 89. Egizu beraz leku Jesusentzat, eta hets athea bertze guzier. Leon Imit II 1, 

2 (SP leku eman, Ol tokia eman). Zaharrak bazijoazen belaunaldi gazteai leku egiñaz. Etxde JJ 233s. Mintza-ala 

itza galduz ez badoa besteari leku egiñez, ez da izketa. Or Aitork 87. Or saka ta emen bultza, bientzako lain tarte 

ta leku egin eben. Erkiag Arran 139. Gaur Gabon dala ta, pozari leku egiteko gure biotzetan. NEtx Antz 127. v. 

tbn. Cb Eg III 314. AA III 273. Zab Gabon 52. Bv AsL 45. HU Aurp 157. Azc PB 318. JE Ber 43. Ir YKBiz 294. 

-kh-: MarIl 127. Dv LEd 278. Elsb Fram 96. 

(Lekua egin). [Onhasunak] edukitzeko lekhua franko eginen dut. Ax 75 (V 50). Zer ziniro, [...] bere ontzian 

belloki delakoz nahi dela egon ta berzer ez lekhürik egin? Egiat 166. [Goruntza doaz] franziatarrak guztiz ugari 

ta pilloka. / [...] Ibarrak bere larritzen dira zirealako, / eurai lekua egiteko duiñ naiko ozta. AB AmaE 448. -- 

Ikusten du nola zeguan lekua denentzat? --Bai, guk egin degulako. Iraola 131. A sartzeko lekua eingo bazan, 

euretariko batek urten biar izaten ei eban. SM Zirik 105. v. tbn. JE Bur 35. Ataño TxanKan 182. 

c) (-kh- S). Ref.: Lrq; Lh. "Glisser (expr. pittoresque). Ex.: huñak lekhü egin deñ (litt. 'le pied t'a fait place'): le 

pied t'a glissé" Lrq. "Manquer, glisser" Lh (que cita Eskual). 

- LEKU EGINARAZI. a) Hacer alejar(se). Othoitzean hasirik, lekhu eginarazten dio debruari. Laph 188. b) 

Hacer dejar sitio. Txerreroa dabila ororen aitzinean, [...] erhatz bat eskuan. Hari dago leku egin-araztea. JE 

Bur 141n. [Gathia eta xerrerua] lekhü eginerazteko eta behar den lekhila kanpotiarren lagüntzeko xedetan jinak 

dira. GH 1933, 300. 


mende. 

617


- LEKU EGINKA. Haciendo sitio, dando paso, apartándose. Iru andre Yainkozko eder, zeruti datoz. [...] 

Elizatxoaren zutabeak eta sapai-zubia leku eginka asi ziren aien aurrean. 'Pour leur ouvrir chemin, s'écartaient 

devant (elles)'. Or Mi 123. 

- LEKU(A) EMAN (G-azp, AN-gip, S; A; emon V-arr-oroz-m-gip; Añ (G, AN), Izt). Ref.: A (leku emon); Lrq 

(lekhü eman); Etxba Eib (leku emon); Gte Erd 211. a) Dar lugar, consentir, dar consentimiento; dar ocasión, dar 

tiempo. "Admitir, leku emon, etartu. Que no se les admita, eztakiela lekurik emon" Izt. "Elkarri leku eman eziñik 

(G-azp), [...] leku, toki eman (AN-gip), egin tokia horri (AN-5vill)" Gte Erd 211. "Lekhü eman, donner lieu, 

fournir prétexte" Lrq. "Loari buruan leku emon, conciliar el sueño; litm., dar al sueño lugar en la cabeza (V)" A 

EY III 263. "Zeuk leku emon detsazu, lotsagabe bat izan deiñ" Etxba Eib. Tr. Al Norte se documenta en 

Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular, Pouvreau, Tartas, Belapeyre, Haraneder, TB y Duvoisin, normalmente 

con leku indet. Al Sur, donde se documenta ya en Lazarraga, su uso es más frecuente, y se encuentra tanto la 

forma det. como indet. Lekhurik eztemozuela deabruari. Lç Eph 4, 27 (TB, Ker, IBk ez eman lek(h)urik; He 

sarpiderik ez eman, BiblE ez eman inolako aukerarik). Zeñak exilik egoterako / ez dit emaiten lekurik. Lazarraga 

1175v. Egon bear dot exilik: / flakezeonek / eztit emaiten lekurik. Ib. 1202r. Oi ta obato esango eben / egon 

bazina exilik; / oi badabere, berbagureak / ez dizu emun lekurik. Ib. 1201r. Gogeta banoei lekhu eman daroet. 

EZ Eliç 162. Guztiak heldu dira [...] orhoitzapen hari lekhu eta ostatu emaitetik. Ax 370 (V 243). Konfesaetako 

lekurik Iangoikoak emon balegio, bear da jakin eiten Akto Kontriziñoekoa. VJ 15. O noiz osoki libraturik 

emanen zait leku eta esku neure buruarekin iarteko. SP Imit III 21, 3 (Ol nagoke opor-oporrik). Konsidera zazu 

ea zure borondatez eman duzunz lekurik tentatua izaiteko. SP Phil 446s (He 451 eman duzun lekhurik edo 

biderik; v. tbn. 179 leku franko eman). Bere arimaz eta bere egitekoez pensatzeko lekhurik, ez denborarik eman 

gabe. Tt Onsa 139. [Eskolaz] arrankura berhezi bat ükhenen baitie bere erretorietako eginbidek lekhü derieno, 

auher eztaudian. Bp I 23. Kastidadearen kontrako pensamentua [...] konsentitu nai izatea, edo bere gogoan 

permititzea eta leku ematea. OA 159. Mundura biurtzeko lekua emango balizute, zer egingo zenduke? Cb Eg II 

110 (Dv LEd 198 ahala bazindu). Nere onerako, au nik ondo pensatzeko lekua ematen [didazu]. Ib. 130 (Dv LEd 

233 astia ematen). Pensamentu deunga guztiyai leku emon. Zuzaeta 46. [Konfesatzeko] uste det emango didala 

Jangoikoak asti ta lekua. Mg CC 136 (CO 68 emoten deutseezu leku). Nai baditugu buruak gorde, iges egin bear 

degu, [...] nagitasunari lekurik eman gabe. VMg 71 (v. tbn. Gco II 47 lekurik eman bage; CatBus 25 lekurik 

emon baga; Ur MarIl 5 leku emon bagarik). Arrotasunari eren biotzetan leku eman ziobelako, erori ziran pekatu 

lotsagarrietan. Gco II 24. Etzitzaion iñori Meza entzuteko lekurik ematen, beste Eliza edo Parrokiakoa bazan. 

AA III 408 (I 600 leku geiegi ez ematea). Sosigurik ezari lekurik geijeen emoten deutsana, au da, Kristinau 

izaten ez jakitia. fB Ic I 4. Komulgau zan bein baño geijagotan, geiso luziak leku emon eutsalako. JJMg BasEsc 

283. Zerbait jausiko balitz bere ganian, Jesus esateko bere lekurik emon baga, [...]. Astar II 225. [Eguzkiaren] 

berotasunak kiskaltzen ditu [...] aza guztiak, burubiltzeko lekurik eman bagez. Izt C 158. Etsai galgarri oni eman 

zioten burua goratzeko bidea eta lekua. Lard 124 (190 leku eman). [Morroiak Erregeari] eskatzen zion, arren, 

leku emateko eta dana pagatuko ziola. Ib. 411 (v. tbn. en la misma pág. leku piska bat emateko). [Kondea zan] 

zakar-aldi eta supitoko aserreari leku ematen ziona. Arr GB 18. [Jakiñ dau] diru asko galtzen, / auziari lekurik 

emote ez arren. AB AmaE 224. Bere sentiduaz baliatzeko lekurik ematen etzion sormiñ edo perlesiak. Arr May 

195. 

(s. XX). Gogorapen gaizto ta zirikaldiai leku ematen Jaungoikoak utzi ez gaitzala. KIkG 33 (KIkV 50 e Inza 

Azalp 148 leku eman). Griña gaiztuai leku emanik / asko gabiltza munduan. Auspoa 94, 116. Lagarik ziero 

amatauta aren suak, lekurik emon gabe igartzeko zeiñ zan. Etxba Ibilt 464. Leku eman zetsan onek egi illunian 

esan zeixan onetara: [...]. Ib. 476 (464 lekua emon). Neri ez zidaten lekurik eman orrenbeste ikuskatzeko; [...] 

nere tizonari eldu nioneko, ekin baitzidaten burutik asi-ta sorbaldetan barrena. "No me dieron a mí lugar". 


v. tbn. Leku eman: CrIc 181. Añ EL 2 61. Or in Gazt MusIx 42. Lekua eman: OA 75. LasBer 7. Con partitivo 

(lekurik): Mb JBDev 308. Cb CatV 34. Legaz 21s. Auspoa 82, 62. Itz Azald 66. Kk Ab II 136. BEnb NereA 168. 

Izan bedi au denborari lekurik eman gabeko zure sentzenzi azkenekoa. Arr GB 30. Denborari guk eman / bear 

diogu leku. Auspoa 130, 54. [Irlandarari] ikastetxe zenbaitetan egunean ordubeteko lekua ere emaiten zaio. Mde 

Pr 243. 

(Part. en función de adj.). Ikaratuten da kristinau bat konfesetan pensamentu zantar konsentidu edo 

lekuemona. Mg CO 118 (v. tbn. 195). 

Hacer sitio, dar cabida. v. LEKU(A) EGIN. Emozu beraz Iesusi leku, eta herts diezezu bertze guziei athea. 

SP Imit II 1, 2 (Leon egizu beraz leku Jesusentzat; Ol tokia emaiozu). [Jainkoa dago] beti guri deiez, biotzeko 

atea idiki ta sartzeko leku eman nai badiogu. Cb Eg II 183. Salomonek begiratu eutseen emakumiai. Leku emon 

eutseen bere etxian. fB Ic II 275. Nere emazte zana lurpetzeko lekua indazute. Lard 26. [Nere arimari] lekhu 

emozu zure hautetsien artean. Dv LEd 277. Iauna, emoidazu zeure eskumati / lekua ardien tartean. Azc PB 30. 

Beroa aidean gora igotzen da, aize otzari leku emanez. Anab Aprika 85. Ustu lenbailen barruko illuna, ta eman 

leku argiari. NEtx LBB 208. v. Leku emon: Enb 206. [Arima] begitartez errezibi / zazu zeure kortean, / eta 

lekhu hautu eman / dohatsuen artean. EZ Eliç 78. Trinidade Santisimak zeruetan emon eutsun gloria da 

lekuagaz, koronetan zinduzala. Urqz 68. [Bibliografia] istilu askoren iturria izan da eta gure euskal literatura 


mende. 

618


liburuetan leku handia eman zaio. MEIG IV 59. 

Hacer caso. Guziarekin ere leku emaiten dio Zuhurraren abisuari, erraiten deraukunean, [...]. SP Phil 221 

(He 223 nahi du zuhurra, konseillatzen daroku). [Etxekoandreak] etzion egun bat ere pakean uzten, baña Josek 

etzion beñere lekurik ematen. Lard 51s. 

b) (Det.). Dar el puesto, la posición. Maiestatearen plazera bada, zer gure kongregazionetan egiten den, 

batbederak ikhus dezakeen bezalako lekhurik eman dakigun, ikhuste berak defendaturen gaitu [...] akusazione 

falsuetarik. Lç Ins F 8r. Uste duen egia ta alabearra bat diran arren, egiari zor zaion lekua ematen dio. Zait Plat 

35. Aurreneko lekua emango zaio beti lodierari. "Una preferencia exclusiva". MEIG IX 128 (en colab. con 

NEtx). Egiten dabena da, argitu edo azaldu, [...] egia sinisturikoak, onei emonagaz sinismenen lekua. Itz 

Azald 50. 

- LEKU GIBELARA. "(Sc), lugar sombrío adonde el sol no entra nunca" A. 

- LEKU-IZEN. Nombre de lugar, topónimo. Ondarribin dago "Frailearri" leku-izena, itxaso-ertzean. Alzola 

Atalak 147. Artikuludun leku izenetan. MIH 102. Euskal leku izenak euskaldun guztion aberastasun eta 

aberasgarri [dira]. MEIG VIII 117. Euskarazko izen propioak, pertsona eta leku izenak. MEIG I 241. 

- LEKU IZUN, L. IXUN. "Terreno acotado" BeraLzM (s.v. ixun). Aruntzegi zaude! Leku ixunean zaude! [...] 

Ortik atera! Eurt zaite! Zait Sof 109. 

- LEKU-KASU. Caso (de declinación) local. Jakina da leku izenak leku kasuetan agertu ohi direla batez ere. 

MEIG VII 123 (v. tbn. 107). 

- LEKU KOMUN. Lugar común, tópico. "Gutariko bakoitzak mila eta milaka zio badauzka gaiztagin 

bihurtzeko". [...] Amets egin zuen luzaz leku-komun hortaz. Mde Pr 156. 

- LEKU KONSAGRATU. Lugar consagrado. Estimatzak Erromeria Elizaz laudatuak / zeren bisitatzen diren 

lekhu konsekratuak. EZ Man I 25. Argitan den arimaren / lekhu konsakratua / egoitza da Ienkoaren, / nola baita 

zerua. Arg DevB 33. 

- LEKU LARDAKA. "Leku lardakia, lugar donde hay fango, barro, malezas, etc." Iz ArOñ 160n. 

- LEKU-LEKUAN. En el lugar preciso. [Mutikuok] bildurtutiarren, ortura sartzen diran leku-lekuan ormatik 

dingiliz ol bat ipiñi dau. Kk Ab II 119. Habala khaldüz dütügü / hitzart eta, han berian, / lekü lekian, moxkoiltü. 


- LEKU-LEKUTAN. En algunos sitios. "Ama-Birjiñ-iturri" abek ez dira nun-nai izaten, leku-lekutan baizik. 

Salav 13. 

- LEKU MADURA. "Leku madúria, leku madúraak, lugar de buena tierra cerca de un río" Iz ArOñ (s.v. 

madúra). 

- LEKU MOSPEL (B; -muspel AN-ulz; -nospel B). Ref.: Iz Ulz e Izeta BHizt (leku). "Leku muspéla, el lugar 

sombrío" Iz Ulz. "Sitio sombrío. Leku mospela dugu hau. Leku mospel hoietan beti hotzak" Izeta BHizt. 

- LEKU ON. (En casos locales de decl. en sing. y en frase exclamativa, con el sentido de 'mal lugar, lejos'). v. 

LEKU EDERREAN, L. TXARREAN. --Arpegiko narrua urratuko neuzkio. --Bai, leku onera joango ziñate. 

Echta Jos 183. Baxilik bialdu zuan ba bere ama [...] erretratuarekiñ. Leku onera! Urruz Zer 79. --Iya matxiñada 

osua yagi yakok misiolariyari. --Leku onera!... Misiolariyak egin dau orduan [...]. Kk Ab II 54. [Osalarijak] esan 

yeustak: "Leku onetik / iñes dok oingo aldijan". Enb 199. An aldabil onezkero errian gure ugazaba, [...] nire 

galdez. Leku onean dago! Erkiag BatB 111. --Dionixio! Atoz laguntzera! [...]. Leku onean zegoen ordurako 

sakristaua, [...] an dijoa igesi bizian. NEtx LBB 174 (v. tbn. 41). v. tbn. EusJok II 70. PE 150. Lek EunD 20. Alz 

Bern 73. 

- LEKU PUBLIKO. Sitio público. Zein gauza edérra apartátzea leku publikoetáik. LE Prog 124. 

- LEKURA. (Precedido de gen.). En lugar (de). v. LEKUAN, LEKURAKO (b). Gabonez gugaz eztago, / 

eskutetan da lenago: / aizta azkanena / ta gogorrena / an dator bere lekura, / otzak ezteutsala ardura. Azc PB 

290 (v. tbn. 286). Arrauna jaso zerura; / autsi zaio ta ordezkoa du / autsi dun aren lekura. "Sustituye otro en su 

lugar". Or Eus 394. 

- LEKURAINO. (Con relativo). (Hacer, dar...) hasta donde (se pueda, se necesite...). [Iainkoak] galdegiten 

dugun guzia beharra dugun lekhurano emanen draukula. Lç Ins E 3r. Ministre fidel eta egiazko baten ofizioa da, 

[...] egin ahal dezan lekhurano partikularki-ere batbederaren admonestatzea. Ib. B 7r. [Aita-amak] beharrean 

daudenean faboratu behar ditugula ahal dagigun lekhuraiño. Mat 112. 

- LEKURAKO (SP; -kh- Dv). a) "Nahi duzun lekurako naiz, j'irai au lieu où vous voudrez" SP. "En destination 

ou direction du lieu" Dv. Zeramazkiten bideak, opa zuten lekurako laburrenak ez bide ziralako, len-lengo 

erausi eta gaizki-esateak berriztu zituzten. Lard 100. b) (Precedido de gen.). En lugar (de), para el puesto (de). v. 

LEKUAN, LEKURA. Heli-ren lekurako Samuel, amabostgarren Jueza autu zuten. Lard 154. Zestio-ren 

lekurako Vespasiano bialdu zuen. Ib. 540. Il zan aita ta aren lekurako erdalerritik etorri zan [botikaioa]. NEtx 

LBB 17. 

- LEKURIK LEKU IBILI. v. LEKUZ LEKU IBILI. Lekurik-leku irudimenaz ibiltea! "Volar con la 

imaginación por los espacios". Arriaga Lekob 38. 

- LEKU SAKRATU. Lugar sagrado. Trinitate sainduaren tenplua eta lekhu sakratua. Harb 79. Athor 

Jainkoak deitzen auen / lekhu sakratu huntara. Gç 38. Pekaturik obraz egin ote deban leku sagraduren batean. 


mende. 

619


OA 162. v. tbn. Leku sagradu: Cap 92. 

- LEKU SANTU, SAINDU. Lugar santo. Iesus ezta lekhu saindu eskuz eginetan sarthu, [...] baina zeruan 

berean. Lç He 9, 24 (He santuario, TB toki saindu, Dv, BiblE saindutegi, Ker etxe santu). O arima dohatsuak 

lekhu saindu hunetan! EZ Man I 87. Moises bezala leku sainduan sartzen bazare hari konseillu eske. SP Imit III 

38, 2 (Ch, Mst, Ip tabernakle, Leon Jainkoaren etxe). Jesus Jaunak bere urratsez / sakratu lekhu sainduak. Gç 

170. [Ikusiko duzue] desolazionezko abominazionea [...] lekhu Sainduan. He Mt 24, 15 (EvL, SalabBN, Echn, 

lek(h)u saindu, Ip lekhü saintü, Samper leku sandu). Hek dira, gauza Seindiak, lekü Seindiak profanatzen 

ditüztenak. CatLan 85. Ez du leku santurik bear nere korputz madarikatuak. Mg CC 118. Kalbarioko lekhu 

sainduaren bisitatzean. Jaur 364. Elizan, leku santuari ezdagozkion gauzak egiten [zituzten]. Lard 431. Apaizek 

eta lebitek behar zuten lekhu saindua zaindu. Zerb IxtS 40. v. tbn. Leku saindu: Hm 88; -kh-: Harb 458. Tt Onsa 

162. Mih 23. MarIl 74. Laph 62. Arb Igand 181. Leku santu: AA III 402. Astar II 132. Aran SIgn 38. Bv AsL 80. 

Azc PB 146. Lekhü saintü: FPrS 28. Bp II 50. UskLiB 102. Ip Hil 187. 

Asarratu egin ei yakan Olarratz jaunari... baiña ostikopunteaz leku "santu" onetan jotea! Erkiag BatB 62. 

- LEKUTAN. a) (-kh- Ht VocGr 380). En vez (de), en lugar (de). "Au lieu, lekhutan, lekhuan" Ht VocGr 380. v. 

LEKUAN. Tr. Documentado en textos suletinos y mixanos. Baten lekutan, / neke biga itut. O Po 46. 

[Iesusek] guk meritatu gundian pena eta tormenta, berak, gure lekhutan bere personan igaren baitu. Tt Onsa 

130s. (v. tbn. 178). Iesüs-Kristen lekhütan, Elizako Bürü ageri zaikün [Aita saintia]. Bp I 37 (v. tbn. 19). 

Dekretaren irakurtia egiten ahal dükeie, [...] Xapeletaren lekhütan. Mercy 43. --Zer egin behar da neor 

malhüros denian Ezkonzan? --Iroien eta maradikzionen lekütan, behar da aplikatü othoitzari. CatLan 160. Bera 

jarri zen apezaren lekütan. Const 35. Sobera jan eta edatiaren lekhütan, hari egin merexi dütian ohoreskiak. 

Bp II 26. (Precedido de radical). Instrükzionia gabe, zeremoniarik ederrenak, bihotzak hunki lekhütan, eta 

[...] amuriozko sendimentiak phitz eraz lekhütan, [...] eztirela ikhusgarri hüts ezpiritiaren libertitzia [baizik]. 

CatS VIII. (Precedido de -t(z)eko). Bekhatien pharkamentiaren ükheiteko lekhütan, sakrilejio bat egin liro. 

CatS 87. b) En algunos sitios. Californian mutilen soldatak lekutan ttipitu tie; mutilak ere ba gutitu. JE Bur 

120. Bertzelako arak dituzte Nortamerikako laborariek, lekutan bederen. Ib. 171. c) Para lekutan dago, etc., v. 

supra (6). 

- LEKUTIKAKO. "Lekhutikako, qui provient du lieu" Dv. 

- LEKUTIK ALDARATU. (Aux. trans. e intrans.). Cambiar, hacer cambiar de sitio. Cf. Lç Apoc 6, 14: Mendi 

eta isla guziak bere lekhuetarik alda zitezen (BiblE beren lekutik aldatu; He bere lekhuetarik higitu, Echn beren 

lekutik igitu, Ur (V) euren lekubetatik aldendu, TB, Dv beren tokietarik higitu), y Mong 590: Ez ditu bere lekutik 

mobiaraziko. v. LEKUZ ALDARATU. Baldin banu ere izan ahal daiteken fede guzia, mendiak bere lekhutik 

aldaratzeraiñokoan, karitatea ordean ez badut, deusik ez naiz. He 1 Cor 13, 2 (BiblE lekuz aldatu; Dv tokiz 

aldatu, Ker leku batetik bestera aldatu). Osoki bertze bat litake, den lekutik aldara balezate gure ithurri maitea. 

JE Bur 34. Ene izpiritua errex aldaratzen da nik atxiki nahiko nuken lekutik. Xa Odol 67. v. tbn. Monho 114. 

Batere aldaratu gabe bere lekhutarik. Lg I 214. 

- LEKUTIK LEKURA. a) En muchos sitios, en todos los sitios. Izanen dirade lur ikharatzeak lekhutik 

lekhura, eta goseteak eta nahastekamenduak. Lç Mc 13, 8 (He lekhu haiñitzetan, TB lekhu batetik bertzerat, Dv, 

Leon, Or tokika, Ol alderik alde, Ker bazterretan, BiblE han eta hemen). b) De un sitio a otro. Iduritzeak eta 

lekutik lekura aldatzeak hainitz enganatu dute. SP Imit I 9, 1 (Ch lekhu aldatzeko gutiziak, Mst lekhien 

khanbiuak, Ip lekhüz khanbiuak, Ol toki-aldak, Pi toki aldatzeak, Leon tokiz aldatzeko ametsek). Gauza bat 

mobitzen denian, eta lekhutik lekhurra [sic] igitzen [...]. Tt Onsa 98. 

- LEKU TTIPIAN EGON. Estar lejos. v. LEKU EDERREAN, LEKU ON. Nik nahi baino lehen jo zuen 

orenak; / [...] goiz aldean gintuen hartu abionak, / leku ttipian zauden ene zorionak! Xa Odol 229. 

- LEKU TXARREAN. (En frases negativas, y frecuentemente con sentido irónico). En mal lugar, en mala 

situación. Ha gizajoa! Ez daukazu burua leku txarrean! '¡En qué estará Ud. pensando!'. Izt C 163. Eztago leku 

txarrean gauzea. Nora? ta Erriojara, nor? da Txanton, bai zera! A BeinB 58. Etzan leku txarrian / Jodetres 

aurkitu, / bere enfermedadia / eitteko kuratu. Noe 112. Nola dagoen bakarrik eta / senar baten biarrian... / 

inozentia izan banitzan / ez neguan leku txarrian. Gaztelu Auspoa 61, 94. O, Jenobeba, kontsolatzeko / 

etzeunden leku txarrian! Zapirain Auspoa 123-24-25, 90. [Iturriagaren prosa] ez dut uste leku txarrean geldituko 

denik geroko gehienen aldamenean. MEIG III 112. Zartu ezkero sartu ziñaden / aizkorarako arretan, / makiña 

batek esaten zuan; / "ez dabill leku txarretan!". EusJok 146. 

- LEKU URRUN (SP), L. URRUTI. Lugar, país lejano. "Leku urruna, lieu éloigné" SP. Cf. Gand Elorri 89: 

"Urrun lekutan jarria". Cf. LEKU ARROTZ. Tr. Emplean leku urrun los autores septentrionales, leku urruti 

los guipuzcoanos y leku urrin los vizcaínos. Gizon noble bat parti zedin lekhu urrun batetara, resuma baten 

konkestatzera. Lç Lc 19, 12 (TB lekhu urrun, Oteiza, Brunet leku urruti; He herri urrun, Dv urrungo herrialde, 

Leon nonbeiko herri, BiblE urrutiko herrialde). Leku urrunetiko berria, lehen iina da egia. O Pr 302. Hainitzek 

laster egiten dute hainitz leku urrunetara Sainduen errelikiak bisitatzeagatik. SP Imit IV 1, 8 (Ip lekhietara; Ch 

haiñitz lekhu suertetarat, Mst lekhü orotara, Pi leku askotara, Leon tokiz toki). Aingeru batek beste leku urruti 

batera eraman zuen. Cb Eg II 209. Arrotzak heldu dire lekhu urrunetarik. Lg II 115. Jaunak bidaldu zinduala zu 

leku urrutietatik onera, ni bekatutik ateratzeko. AA III 533. Ogeitamar urtean leku urrutian / bizitu naiz. AB 


mende. 

620


AmaE 282 (167 leku urriñean). Bere uritik leku urrin batera joan zan. Itz Azald 147. v. tbn. Lekhu urrun: Ax 

107 (V 71). Leku urrin: Añ LoraS 76. Azc PB 168. Leku urruti: VMg 87. 

- LEKUZ ALDARATU (BN-lab ap. Gte Erd 10). (Aux. trans. e intrans.). Cambiar, hacer cambiar de sitio. 

"Ardiak lekuz aldaratu ditugu (BN-lab)" Gte Erd. v. LEKUTIK ALDARATU. Hirrisku handirik gabe lekhuz 

aldara zitekela. Laph 13. Higitzen edo lekuz aldaratzen nautenean. Jnn SBi 80. Harria lekuz aldaratu [du]. Barb 

Leg 129. 

- LEKUZ ALDARAZI. Hacer cambiar de sitio. v. LEKUZ ALDARATU. Fedeak lekuz aldaraziko zuen 

berdin Leireko mendi-alde zabala. Ardoy SFran 150. v. tbn. Mde Pr 79. 

- LEKUZ ALDATU (BN-lab ap. Gte Erd 10; -kh- Ht VocGr 433). (Aux. trans. e intrans.). Cambiar, hacer 

cambiar de sitio. "Transporter" Ht VocGr 433. v. lekualdatu, LEKUTIK ALDATU. Ardia orenetik orenera 

lekhuz aldatzen da. Ax 78 (V 52). Ioan zara, lekhuz aldatu zara, hemengo aldia egin duzu. Ib. 10 (V 5). Lekuz 

alda dezakezu, ezin ordea hobe zaitezke hargatik. SP Imit III 27, 3 (Mst egongüz, Ip egonlekhüz, Leon tokiz). 

Apez andana bat aldatu baitira lekuz. JE Bur 182. Maiz bear zuten lekuz aldatu. FIr 145 (166 lekuaz aldatu). 

Zerua lekuz aldatzen / ari ote-dan, det kezka. NEtx LBB 228. [Azkuek] jaso zuen itxuraz lekuz baizik aldatu ez 

zuen ipuin batean. MEIG VII 121. v. tbn. Or Eus 422. Lf Murtuts 20. BiblE 1 Cor 13, 2. 

- LEKUZ KANBIATU. Cambiar de sitio. "Eroan, transférer. [...] orain eroan-entzat lekhüz khanbiatü genioke" 

Peillen in VocS 143n. Zergatik erliak diren hiltzen, hil zireienaian Erregiña, lekhüz ezpadirade kanbiatzen? 

Egiat 178. 

- LEKUZ KANPO. Fuera de lugar. Hitz batek hitzaldi batean erran nahi duena, beste batean, bera lekuz 

kanpo da, funtserik gabekoa. Zub 93. 

- LEKUZ LEKU IBILI (SP). "Lekuz leku dabilla, il va de lieu en lieu" SP. Ibill zaite lekhutz leku nahi duzun 

bezanbat. Ch I 9, 1 (SP huna edo horra, Mst, Ip horrat eta hunat, Ol or ara). Lurraren gainean ihes eta lekhuzlekhu 

ibiliko zare. Dv Gen 4, 12 (Ur (G) tokiz toki, Ol alderrai, Ker ara-ona, BiblE noraezean). 

Etim. Puede explicarse partiendo de una forma romance diptongada (cf. lueco 'repente' en las Glosas 

Emilianenses), lo mismo que erregu 'ruego'. 

lekua. v. lekoa. 

lekualdara. (Sust.). Cambio de lugar. Mediatarrak, igeska burruka oi dutenak; Arabiarrak, leku-aldara 

erraxekoak. "De mudables casas". Berron Kijote 199. 

lekualdatu. (Aux. trans. e intrans.). Cambiar, hacer cambiar de lugar. Lekhu aldatzeko gutiziak eta 

bertzetan hobeki izateko usteak hañitz enganatu ditu. Ch I 9, 1 (SP lekutik lekura aldatzeak, Mst lekhien 

khanbiuak, Ip lekhüz khanbiuak, Ol toki-aldak, Pi toki aldatzeak, Leon tokiz aldatzeko ametsek). Bere 

borondatearen kontra bazan ere, [...] leku aldatu eta bere aire nataletara biurtzera obligatu zuten. Cb SIgn 73. 

Paris-tik laster Erromara lekua aldatu [zan]. Ib. 76. Bere Aita-lenari eskatu zion, gizonen itz leunak adituko 

etzituan tokira leku alda zezala. Bv AsL 87. Leku aldatzera / genduen bialdu, / Naparruako Etxarrin / gero da 

azaldu. Ud 103. Bistan da, hor eta beste edozein tokitan, enfasi hori lekualda dezakegula. MEIG VI 145. 

Aurre-atzelariek alda dute leku. "Han cambiado de lugar". Or Eus 22. 

lekualdatze. Cambio de lugar. Leku aldatzea paregabeko erremedio da. SP Phil 306 (He 308 lekhu 

aldatzea). Zazpi urte bearreko eta eriak sendatzen Josefak eginta, leku-aldatzea Jainkoak nai zuen. Cb Josefa 

82. Ollarrari egingo ziela nobedaderen bat leku aldatzeak. Urruz Zer 28. Galduak galdu, Ramuntxo-ren leku 

aldatze hori euskaldunen onerako izan denik ezin uka. MEIG III 81. 

lekuar. "Local, lekukoa, lekuarra" Lar y Añ. 

lekuarazi. Hacer marchar(se), hacer apartar(se). Bazen herrian bazterretxe baten ontasunak saltzekoak 

zirenak, yabeak biziaren gora-beheren ezinbertzeak lekuarazten zituenak. Zub 86s. 

lekudun. Eskultura, gai eta lekudun ertia (antzea, artea) duzu. "Arte de la materia y del espacio". MEIG IX 

115 (en colab. con NEtx). 

lekugei. Eginen diozu amor aphur bat nordesteko Elizari eta gero handik harat lekugeiak onak dire eta 

garbiak. (Interpr?). INav 18. 

lekugi. "(msLond), marrubio blanco, planta labial que crece en abundancia en lugares secos" A. Crau 

legorraren zabaldi izugarrian, zumel-txartaka batzuen azpian, ezagutzen ditu urrutira ardiek abaroan. Artzai 


mende. 

621


gazteek eta artzai nagusiek lekugi-gañean zear-etzana zuten. 'Courbés sur la charrue'. Or Mi 110. 

lekuguztikotasun. Ubicuidad. Iainkoaren leku-guzikotasuna gogoan sartzea, erran nahi da, Iainkoa dela 

gauza guzietan eta non nahi. SP Phil 96. 

lekuka. Acá y allá. Egun hotan hemen ginituen gure artzainak menditik jautsiak neguko bazken 

arrangurarekin. Ikusi dute lekuka belharra epaiteko heinean. Herr 29-10-1959, 3. Oihanak aphürtürik, / segürki 

lekhüka zunbait / etxalde ere zentürik. "Par endroits". Casve SGrazi 32. 

lekukide (AN ap. A (s.v. -kide)), lekukida (LE Urt voc.). Compatriota; convecino. Ene anáiak, orái yá 

etzaráte arrótz eta kanpoko, baizik zaráte Sanduen lekukide, ta Jangoikoaren etxékoak (Eph 2, 19). LE Ong 98r 

(He, Dv herritar, TB hiritar, Ol, Ker errilagun, BiblE herriko kide). O ene Jesus óna, [...] gure lekukíde, aide, ta 

anáia lenbizikoa. Ib. 138v. Gú gaitu lekukidéak, / baitaré bere etxekóak, / bere aide ta adiskidéak / gure gizon 

Jangoikóak. LE Kop 142. Geien komun makurtzen da jendea lekukideen kostunbretara (350). LE-Ir (v. tbn. 

(331) emengo aideak, aiskideak, leku- ta adinkideak). Etzarate arrotz ta kanpokó, baizik sánduen lekukida. LE in 

BOEanm 554. 

lekuko (L, B, BN; Volt 119, Lar, Añ (AN), Izt, H; -kh- Ht VocGr 310, Arch VocGr, Dv, H). Ref.: A; Izeta 

BHizt; Gte Erd 198. 1. Testigo. "Lekhuko athera da, il s'est présenté comme témoin. Lekhukoak athera ditu, il 

a présenté des témoins" Dv. "Lekuko izanen zarete, io nauela, vous serez témoins qu'il m'a frappé" H. v. jakile, 

testigu. Tr. De uso general en la tradición septentrional, aunque en suletino se documenta sólo en Belapeyre. 

Al Sur, aparece ya en Ubillos, haciéndose más frecuente desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 83 ejs., 77 de 

ellos meridionales. Iujearen etxera, / ioan zintuzten lekhukoez gaizki akusatzera. EZ Man II 43 (v. tbn. 23). 

Lekhukoren aitzinean prometatzen duela, [...]. Harb 424. Iuramentu egitea da erraiten dugun gauzaren sinhets 

arazitzeko, Iainkoaren lekhuko deitzea, ekhartzea eta ibentzea. Ax 262 (V 175; v. tbn. en contexto similar: Harb 

410, Gy 66, MEIG VII 57 lek(h)uko deitu; Gy 189, Larz Senper 36 lek(h)ukotzat deitu; Mat 110 lekhuko ekharri; 

Lard 471 lekukotzat ekarri; Bp I 89 lekhüko ezarri). Lekuko dira zure Apostoluak. SP Imit III 22, 4 (Ch, Leon 

lekhuko; Mst, Ip jakile, Ol, Pi ziñaldari). San Augustino da lekuko eta ikusle, San Anbrosiok beregainki maite 

zuela Santa Monika. SP Phil 298 (He 298 lekhukotasuna errendatzen du). Lekuko egiten dut [...] Iesus iauna, 

eztudala gezurrik erraiten. Ib. 184 (He 186 lekhuko hartzen dut). Lekhuko da Tacito, Erromarrek Anglesen [...] 

kontra izan zuten gerla hartan. ES 112. Gure bihotzeko lekhuko eta iuieari bezala zuri bethi behatzea. Ch III 45, 

5 (Leon lekuko hartzea; SP, Ip jakile, Mst ikhusle). Akzioneak egitean orhoitu behar gara Jainkoa lekhuko 

dugula, eta hark [...] jujatuko tuela. CatLav 344 (V 167). Agertu natzaizu ezen, zu egiteko ministre eta lekhuko, 

ikusi ditutzun gauzez. He Act 26, 16 (TB lekhuko establitzeko, Dv lekhuko ezarri, BiblE lekuko bihurtu; Ol 

aitorlari yarri, Ker autorle egin). Lekhuko gertatu ziren Jesusek, [...] obratu zituen mirakuillu guziez. Lg II 223. 

Harekin bakharrik eta lekhukorik gabe edireten da. Mih 24. --Zer da Martiria? --Lekukoa edo testigua. Ub 102 

(v. tbn. Lard 52 y Aran SIgn 82 lekuko edo testigu). Gizon galantik ere bazen / lekukotzat igorririk. Monho 42. 

Hilarazi zuen Xatxen, bera lekhuko. Hb Egia 68 (6 lekhuko hartu). Ostia saindua lekhuko, guziek [...] 

pobreziazko botuak [egin zituzten]. Laph 139. Lekuko sinisgarrietatik agiri dana da, [...]. Aran SIgn 5. Erlisione 

sainduaren lekhuko bezala. Jnn SBi 156. Gertakari horiek bermatuak [dira] [...] lekuko segurez. Lap 39 (V 22). 

Ez dezazuengatik uste izan ez naizela egiaz mintzo, han dire lekukoak oraino bizi. HU Zez 70. Dagoz lekuko / 

diruz erosiak, / inos iausi ezteitezan / deunga nagosiak. Azc PB 356. 

(s. XX). Lekuko askoren aurrean aittorturik daukazun aittormen ona. Inza Azalp 28. Gure erranaren 

seguratzeko Jainkoa lekhuko hartzea. CatJauf 78. Dohakabeak, ez baitu nehor so dagoenik lekhuko. Ox 78. 

Leenaren ziñaldari (lekuko). Ldi RIEV 1929, 210 (tbn. en AIr RIEV 1928, 605 lekuko). Ni harentzat lekuko / 

nahi nintzen jarri / eta Mañexen lana / kopletan ezarri. Etcham 79. Karrika zahar eta mehar horiek lekuko dira, 

nola orai ehun urte [...]. Zub 89. Lekukoak (jakilleak, testiguak), [...] aitor egin baitzuten Piarres etzela igitu 

Igelutik. Etxde JJ 194. Iñor lekuko eukiteari naskagarri eretxi eutsan. Erkiag BatB 106. Friedrich ere goan zen 

[komisarira], behar bai zuten lekuko. Izeta DirG 122. Nehor ez da hor lekuko, nehor, zazpi "lekukoetarik" kanpo. 

Ardoy SFran 114 (el segundo "lekuko" se refiere a los mártires). Zigorrez lurperatu zuten / lekuko dira: 

osteguna eta bosondoak, / euria, bakardadea eta bideak... Lasa Poem 106. Leudungo mirakuiluen lekuko [bat]. 

MEIG VIII 30. [Lauaxeta eta Lizardi] ez ziren lekuko izan, igarle baino, [...] bide eta giro berrien igarle. Ib. 44. 

Altunak Etxepareren bertso-neurketaz ari zuen lanaren lekuko izan nintzen. MEIG VI 138. 

v. tbn. AB AmaE 319. Barb Leg 144. Ldi UO 56. Or Eus 282. Iratz 125. Lf Murtuts 11. Zerb Azk 101. JEtchep 

61. Zait Plat 19. Mde HaurB 106. Arti MaldanB 209. Othoizlari 1961, 347. Gazt MusIx 97. Azurm HitzB 52. 

Ibiñ Virgil 43. Lekhuko: Gç 65. He Phil 186. Brtc 241. EucolT 24. Dh 132. Dv LEd 272. Zby RIEV 1908, 419. 

Arb Igand 182. Dih GirLeg (ed. 1897), 49. Lander EEs 1916, 61. 

Mirei iltzera doa, Birjiñ eta maite-lekuko. 'Martyre d'amour'. Or Mi 139. 

"Recors, rekorsak, sariant, lekhukoak" Ht VocGr 415. 


mende. 

622


2. Testimonio, prueba, ejemplo. v. lekukotasun. Lekhuko ditugu zuen / relikia sainduak, / zein baitire 

aldaretan / gutzaz ohoratuak. EZ Noel 130. Huna, Ierusalemeko, / zuk iragan gustiak, / karrikak dire lekhuko, / 

odoletan bustiak. Arg DevB 185. Azkendu diren seinaleak eta ondarrak orai ere lekuko dire, hek gizon konpliak 

eta sainduak zirela. SP Imit I 18, 5 (Leon hor dira lekuko; Ch erakusten darokute, Mst, Ip jakile dira). [Badira 

hainitz debozione] perfekzionearen emaiteko onak. [...] Sara, Errebeka eta Iudith lekuko dira Lege zaharraren 

liburuetan. SP Phil 14. (He 13 exenplu ederrak ditugu). Frogantzatzat eztut nahi ekharri bertze lekhukorik baizik 

hekien beren mintzatzeko manera. ES 167. Sinhetsgogortasunaren bentzutzeko, ekharriko diotzat lekhuko herri 

hautako [arbolak]. Ib. 121 (v. tbn. Or Eus 209 y MEIG VIII 59 lekuko ekarri). Egia hunen lekhuko, fiador edo 

berme, [...] emaiten dut ene seme Agustin. Ib. 400 (v. tbn. Monho 160 lekuko eman). Edateko ohitzari, 

darraikona luzesko, / haren esklabo dagola, hilltzeko orduraino, / [...] fableko giza lekhuko. Gy 103s. Haren 

Yainko izena aski da lekhuko, / ezduela bertzerik izan goragoko. Hb Esk 43. [Fedea] bizi dela, horra lekhuko, 

[...] odolaren ixurtzea herabe ukhan ez duten giristino horiek. Prop 1880b, 129. 

(s. XX). Bizkor dabil hor [jakintzan] ere Eskualduna. [...] Lekuko ditugu astekariak, gure aldizkingi maite 

hau. JE GH 1934, 235. Orain ene zotiña lekuko baitut ene buruaz nardatu zaidala. Or Aitork 244. Or ditugu 

lekuko, berak idatzi zituen idazti zoragarriak. Zait Plat 6. Zerbait izan girela nork du ukatuko? / Arbasoen obrak 

hor baitaude lekuko. Xa Odol 93. Komedietan "turkeriak" 1578a baino lehen agertu ziren, orduko Jean de Léry 

idazlea lekuko. Lf in Casve SGrazi 10. [Ormaetxeak] bizkaiera zeharo ikasi zuen --Tormes-ko itsu-mutilla eta 

zenbait olerki lekuko. MIH 260. Ezagun baino ezagunago den izen bat aipa nezake, diodanaren lekuko. Ib. 367. 

Gizaldi berria --Txillardegi eta bere seme Leturia hartzen ditut egia horren lekuko-- gurea baino hobea, 

jatorragoa, iruditzen zait. Ib. 303. Euskara eta euskal literaturaren lekukoak (tít.). MEIG IV 107. Hemen ezin 

azal ditzakegu froga eta lekuko horiek banan-banan. MEIG VIII 115. Fededun osoa zen erlijio gaietan: hor da 

lekuko [...] Lourdesera egin zuen joanaldia. Ib. 54. [Saio hau] giro berrien lekuko dugu. MEIG III 154. 

Lekukorik zaharrena, formaz bestelatsukoa, Leizarragarena da, dirudienez. MEIG VII 97. Hauek bederen aipa 

daitezke, saiatu zelako lekuko: [...]. Ib. 31. v. tbn. Inza Azalp 82. FIr 152. Etcham 136. Vill Jaink 157. 

3. (L, BN ap. A; H). Sustituto, suplente, sucesor; representante. "Nausiaren lekhuko den sehia, le serviteur qui 

tient la place du maître, le représente" H. v. AITA-LEKUKO. [Prelata] errespeta dezagun ohorezki, / eta zure 

lekhukoa den bezala obedi. EZ Man II 104. Huna bildurik non den hemen / zure populu fidela, / laudatu nahiz 

ohorezki / zure lekhuko leiala. Gç 190 (ref. al obispo). [Ezkonzen dire] erretoraren edo haren lekhükoaren, eta 

laur iakileren aitzinian. Bp I 81. Apezak haren [Jesüs-Kristen] manüz eta lekhüko bezala erraiten baitütü. Ib. 71. 

Frantziak Chinan duen lekhukoaren medioz, hel arazi zuten berria. Prop 1880b, 113s. Zure lekhukoak eman 

zautan manua. Ib. 130. Heietarik bat eman zen katixima irakaslearen lekhuko. Prop 1881, 150 (v. tbn. 1899, 51). 

Zeruko Jainko Aitaren / Ordaina, lekhukoa. Zby RIEV 1908, 410. Haurraren aitak ukan beza, bere lekuko, bera 

bezalako aita bat; amak, ama bat. JE Bur 56 (v. tbn. 210). Zuen gañera etorriko dan Espiritu Santuaren indarra 

artu ta nere lekukoak izango zerate Jesusalemen. Inza Azalp 78. Pelerin eri bat, konpainia lekhuko zena, 

espantuz zegoela, salbatu zenduela. Harb 400. "Izenaren thokian yarten den hitza, deitzen da izenaren 

lekhukua, pronom" Arch Gram 26 (v. tbn. en la misma pág.: "Presunen lekhukuak, pronoms personnels"). v. 

izenlekuko. 

4. (Lar, Añ, H, VocB; -kh- S ap. Lrq; Urt I 36, Dv, H). (Adnom.). "Local" Lar y Añ. "(Adj.), qui est de 

l'endroit. Lekhuko jendea, le peuple de l'endroit; avec le pluriel les gens de l'endroit" Dv. "Qui est du lieu, du 

pays. Lekhuko gizonek (diote) larre hoiek arthaldeentzat kaltekorrak direla, les gens du pays [...]" H. "Del lugar" 

VocB. "Local, régional (litt. 'de l'endroit')" Lrq. Hartan dabilza pilotu edo maistru lekuko berria eztakitenei. 

INav 132. Parropia Mezala bilzen baitira lekhüko Jinkoaren haurrak. Bp II 11. Tropela baitzihoan herronkan 

hedatua, lekhuko paraia hestuak permetitzen zuen eredura. ES 114 (v. tbn. en la misma pág. lekhuaren paraia). 

Irabazten dituzte alogera onak txit, lekuko barri ondo ikasiak daudelako. Izt C 55. Trebesak orduan du, 

lekhukotan menta; / ezbalitz pariatzen, hotz liteke besta. Hb Esk 214. Lekuko abitantek / nahasten zituzten, / 

titulu errestorik / nehon ezpaitzuten. Bordel 155. Donibanen eginen dira bi arrantza mota. Urruñekoa; [...]. 

Lekukoa; gizon adineko eta untzi ttipiekin. Herr 22-3-1956 (ap. DRA). Zer erakuts zezaken lekuko jenden 

mintzaira ez balinbazakien? "La langue des indigènes". Ardoy SFran 163. Predikuetan, ez gaizkirik egin lekuko 

buruzagier. "Les gens qui ont autorité dans le pays". Ib. 339. Gerta daiteke gaia, ikergaia, lekuan lekukoa izatea. 

[...] Oker jokatuko genuke, halaz guztiz, lekuko gai hori lekuko ikuspegi meharrez tratatuko bagenu. MEIG VIII 

65. Gaurko euskeraren erio-krisisak [...] jokaera lekukoagoa eskatzen digu. 'Más actitud situacionista'. LMuj 

BideG 30. 

- LEKUKO FALTSU, L. GEZURREZKO, L. GEZURTI. Testigo falso. "Lekhuko gezurrezkoak, faux témoins" 

H. Neure laguna akusatu dut eta haren kontra lekhuko falso izatu naiz. EZ Eliç 156. Hañitz lekhuko 

falso dire / Jesusen kontra altxatzen. Gç 84. Ez zuten aurkhitzen nahi bezalakorikan, hainitz lekhuko falso 

ethorri ziren arren. He Mt 26, 60 (TB, EvL, SalabBN, Leon lek(h)uko fal(t)su, HeH lekhuko gezurti, Ur (G) 

lekuko gezurrezko; Ol aitorlari, Or, IBk testigu, Ker autorle). Irabaz ezazue bi lekhuko faltso, erranen dutenak 

[...]. Lg I 361. Banderiza da formatzen, / eraikiten laster lekhuko faltsoak. "On suscite accusateurs". Gy 319. 

Lekhuko falsu bat, [...] dihuruz enganatua. Prop 1876-77, 133. Ea malezioski lekuko falsorik altxa-arazi duen, 

paper falsorik egiñ edo produitu duen. EucolT 18. Gezurrezko lekuko. BiblE He Mt 26, 60. 


mende. 

623


lekukoera (Lar H (V, G)). 1. "Atestación, deposición de testigo, dakirasia, lekukoera, lekukotasuna" Lar. 

"Atestar, testificar, dakirasi, lekukoera eman" Ib. v. lekukotasun. 2. [Azkueren Particularidades del dialecto 

roncalés] idaztia bederatzi zatitan emana da, baño neri atseginago eta jakingarrienak zaizkitanak, Esakerak, 

Lekukoerak eta Iztegia. FIr 178 (parece que se refiere al cap. "Documentos"; v. Eusk 1931, 507). 

lekukotasun (G?, L, BN ap. A; Lar, H; -khu- Urt II 295, Ht VocGr 310, H), lekukotarzun (Arch VocGr). 

Testimonio. "Atestación" Lar. Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina. Al Sur se encuentra 

en Ubillos y más tarde en Uriarte (G), Iturzaeta, Kirikiño, Zaitegui, Aresti, Villasante e Ibiñagabeitia. En DFrec 

hay 21 ejs. de lekukotasun. [Konzientziaren] lekhukotasunaz, hark barren hartan dioenaz egin kontu. Ax 444 

(V 290). Egia hunen lekhukotasunean sinatu dut presenteko aprobazionea. In Arg DevB II. Gizonen 

lekukotasunak hainitzetan enganatzen du. SP Imit III 46, 4 (Ch, Leon lekhukotasun; Mst, Ip jakilego, Ol 

ziñalben, Pi ziñalpen). Eliza Ama Sainduaren lekhukotasunaz eta jujamenduaz. CatLav 161 (V 82; 142 (V 74) 

lekhukotasun falso). Lekukotasun segurak. He Gudu 75. Etzuten lekhukotasun beharrik Jesusen kondemnatzeko. 

Lg II 261. Bere konzientziaren lekhukotasunak sustengatzen du. Dh 133. Lekhukotasuneko tabernaklea izan da 

gure aitekin eremuan. TB Act 7, 44 (Dv lekhukotasuneko; He testimonioko, Ol itun-txabola, BiblE itunagiriaren). 

Errezibi zaitzu amultsuki gure zure alderako debozionearen lekhukotasunak. JesBih 445. Paulok 

erakhusten zioten Jainkoaren erresuma lekhukotasunak atheratuz. Dv Act 28, 23 (TB lekhukotasunez; He frogak 

ekhartzen zaroztelarik). Beren lekhukotasuna izkiribuz utzi baitarokute. Laph 230. Italia gainean izurritea ari 

zelakotz, nihor ez zuten sartzerat uzten, osagarriaren baimenik edo lekhukotasunik gabe. Ib. 58. Jaungoikoaren 

lekukotasunari eta esanai sinistea emotea. Itz Azald 15. 

(s. XX). Gauza kontsolagarri hortaz, [...] lekhukotasun bat badugu. Prop 1906, 205 (v. tbn. 135 presunen 

lekhukotasunak). Euren testigantza edo lekukotasun barik be siñistuko dozu. Kk Ab II 10. XVII-garren mendetik 

ere baditugu lekukotasun batzuk, hizkuntza zaharra oraindik bizi samar zela. Mde Pr 255. Gure almenen aitorra 

ta lekukotasuna ezetsi. Zait Plat 121. Zure lekukotasuna laguntza haundikoa izanen zaigu. Arti Tobera 274. 

Gogoarekin bakarrik ere zerbait egin ditaikela, badut ahatik lekukotasuna. Xa Odol 58. Ez dakigu, 

lekukotasunik ez izanez, ea Euskaldunek antzerki modu zerbait ukan duten. Lf in Casve SGrazi 8. Hor dugu hiru 

liburu lodi eta aberatsen [...] lekukotasuna, lekukorik behar bagenu. MEIG IV 113. Euskal izen horiei dagozkien 

lekukotasunak oro biltzen eta ikertzen. MEIG VIII 115. 

v. tbn. Lap 301 (V 136). JE GH 1933, 131. Vill Jaink 25. Ibiñ Virgil 54. -kh-: MarIl 128. Hb Egia 37. 

- LEKUKOTASUNA EMAN. Dar testimonio. "Lekhukotasun egitea ou ematea ou bihurtzea, rendre 

témoignage, déposer en justice" Dv. Berak lekhukotasuna ematen duen bezala, erraten duenean: [...]. He Phil 

405 (SP 401 bera lekhuko den bezala). Zer ginen aitzineko denboretan, Nafarroa erresuma berexi bat zelarik, 

Oliteko gaztelu ederrak emaiten dauku lekukotasun bat. Zub 81. Giza-bizitza osoak emango liguke lekukotasun 

auzi ontan. Vill Jaink 131. (Con complemento en instr.). [Joannesek] irakatsi izan baidu Jainkoaren hitza 

eta lekhukotasuna eman Jesukristo ganik ikusi izan dituen gauza guziez. He Apoc 1, 2 (Ur (G) lekukotasuna 

eman zion Jaungoikoaren itzari; Dv lekhukotasun ekharri; TB anontzatu, Ip jakilegua ekharri, Echn testimonioa 

eman, Ur (V) autorreria emon, BiblE aitortu). v. tbn. He Rom 3, 21. (Con complemento en gen.). Ene 

erresinazioneak emanen datzu ene obedientziaren eta ene errespetuaren lekhukotasuna. JesBih 450. [Ethorriko 

naiz] zuri ene amodioaren lekhukotasuna emaitera. MarIl 69. Ez daiteke egia baizik izan; hori baita, gu baino 

goragoko norbeitek gu baitan eman duen argiaren lekukotasuna. Lap 65 (V 33). Emoten eben Jesukristoren 

biztuerearen ezaupera, barri eta lekukotasuna. Itz Azald 36. [Ez baitugu] Sabando inguruko euskararen 

lekukotasunik eman digun besterik. MEIG V 115. v. tbn. supra Ur (G) Apoc 1, 2. Testificar a favor (de). (Con 

complemento en dat.). Argiari eman ziozon lekhukotasun, orok haren ariaz har zezaten sinheste. Dv Io 1, 7 

(HeH eman ziozon argiari lekhukotasun). 

- LEKUKOTASUNA ERRENDATU. Testificar a favor (de). (Con complemento en dat.). v. 

LEKUKOTASUN(A) BIHURTU. Deitzen dire Martirak, erran nahi da lekhukoak, zeren hek bere odolaren 

gostuz lekhukotasuna errendatu baitiote Jesu-Kristoren fedeari. CatLav 229 (V 116). Zaude fermu, ezen 

Jerusalemen lekhukotasuna errendatu darotazun bezala, behar darotazu oraiño errendatu Erroman ere. He Act 

23, 11 (TB, Dv lekhukotasuna bihurtu baituzu nitaz, BiblE nire testigu izan zaren bezala). v. tbn. He Io 1, 8. 

(Con complemento en instr.). Apostoluek ere indar handirekien errendatzen zuten lekhukotasuna Jesus Kristo 

gure Jaunaren phizteaz. He Act 4, 33 (TB, Dv lekhukotasun(a) bihurtu; Ol aitortu, Ker autortu). v. tbn. He Io 1, 

15. (Con completiva). San Augustinek lekhukotasuna errendatzen du San Anbrosiok bereziki zuela maite 

haren ama Santa Monika. He Phil 298 (SP 298 da lekuko eta ikusle). Neronek ikusi dut hori eta lekhukotasuna 

errendatu dut hori dela Jainkoaren Semea. He Io 1, 34 (TB, Dv lekhukotasun(a) bihurtu). Testificar. Zuen 

urrea eta zilharra herdoildua da eta hekien herdoildurak lekhukotasuna errendatuko du zuen kontra. He Iac 5, 3 

(TB lekhukotasuntzat izan, Dv, BiblE lek(h)uko izan). 

- LEKUKOTASUN(A) BIHURTU. Testificar a favor (de). (Con complemento en dat.). "Lekhukotasun egitea ou 

ematea ou bihurtzea, rendre témoignage, déposer en justice" Dv. v. LEKUKOTASUN(A) EGIN, L. EKARRI, L. 

ERRENDATU. Tr. Los ejs. sin artículo son más escasos y más modernos. Ethorri izan zen hura 


mende.


lekhukotzat, argiari lekhukotasuna bihurtzeko, guziek hartaz sinhets zezatentzat. He Io 1, 7 (TB bihurtzeko 

lekhukotasuna argiari; Dv, HeH argiari eman ziozon lekhukotasun; LE ematekó testimónio argiarén, EvS 

jakitate errendatzeko argiari, BiblE argiaz testigantza egitera). Sorthu naiz eta etorri mundurat egiari 

lekhukotasuna bihurtzeko. Lg II 269. Etzen baratzen haltoki bihurtzetik lekhukotasuna Jesusen Jainkotasunari. 

Ib. 136. Mezprezio guziek ez naute gibelatuko ene sinheste egiazkoari lekhukotasunaren bihurtzetik. Brtc 22. 

Jainkoaren yustizia agerarazia da legea gabe, hari lekhukotasuna bihurtuz legeak eta Profetek. TB Rom 3, 21 

(He zeinetaz lekhukotasuna eman baidute). [Fedeak] lekhukotasun bihurtzen dio [...] Ama dibinoaren 

puxantziari. MarIl 3. Apostoluek lekhukotasun bihurtu diote Jesu Kristori hitzez pederikatuz haren Jainkotasuna. 

Jaur 189. Hirur gizon gazteak ez ziren ixildu Iñazioren berthuter lekhukotasunik laudagarrienaren bihurtzetik. 

Laph 106. [Jainkoari] populu guziek bere sinhesteaz lekukotasun bihurtzen diote. Lap 62 (V 32). v. tbn. Dv Io 1, 

8. 

(Con complemento en instr.). Ez dute errezebituko nitaz bihurtuko diotezun lekhukotasuna. TB Act 22, 18 

(He nitaz errendatuko diozuten lekhukotasuna, Dv nitaz egiten duzun lekhukotasuna). Nitaz lekhukotasun 

bihurtuko duzue. Jaur 189. Apostoluek khabu handirekin lekhukotasun bihurtzen zuten Jesu-Kristo gure 

Jaunaren bizteaz. Dv Act 4, 33 (TB bihurtzen zuten lekhukotasuna [...] pizteari, He errendatzen zuten 

lekhukotasuna [...] phizteaz). 

Jainkoak lagundurik iraun dut egungo eguneraiño, lekhukotasuna bihurtzen daroedalarik txiperrei eta 

handiei. He Act 26, 22 (TB bihurtuz lekhukotasuna txikiei eta handiei, Dv ttipi-handien aitzinean lekhukotasun 

eginez, BiblE handi eta txikien aurrean testigantza egiten). 

(Con completiva). Ikhusi dut, eta bihurtu dut lekhukotasuna, hura dela Jainkoaren Seme dena. TB Io 1, 34 

(Dv lekhukotasun bihurtu dut; He lekhukotasuna errendatu dut, HeH lekhuko izatu naiz). 

Testificar. Ohoin bat zen yuien aitzinean. Lekhuko bati galdetzen diote zina. Ez du egin nahi. [...] Duela bi 

urthe ere etzuela egin, ez lekhukotasunik bihurtu. Hb Egia 27s. Hortik beretik lekhukotasuna bihurtzen duzue 

zeben buruen kontra, profetak hill izan dituztenen umeak zaretela. He Mt 23, 31 (TB, EvL, HeH lekhuko zarete, 

SalabBN, Leon, IBk, BiblE ait(h)ortzen duzue). 

- LEKUKOTASUN-EGILE. Cf. LEKUKOTASUN(A) EGIN. Etzen hura argia, bainan lekhukotasun egilea 

argiari. HeH Io 1, 8 (He zen argiari lekhukotasuna errendatzerat ethorria). 

- LEKUKOTASUN(A) EGIN. Testificar, dar testimonio. "Lekhukotasun egitea ou ematea ou bihurtzea, rendre 

témoignage, déposer en justice" Dv. v. LEKUKOTASUN(A) BIHURTU. Tr. Duvoisin es el único autor que 

emplea la forma sin artículo. Ene hobenek egiñen dute ene kontra lekhukotasun bat, zeiñari eziñ deusik 

ihardetsiko baitiot. Ch III 8, 1 (SP ene gaixtakeria egia hunen lekuko dire, Mst jakilegua bat ekharri, Ip jakile 

altxatzen dütüzü). Huna hitzez hitz Mathiuk Juiearen aintzinean egin zuen lekhukotasuna. Prop 1906, 137. 

(Con complemento en gen.). --Zeren testiguanza edo lekukotasuna egin zuen Martiriak? --Ebanjelioan zeuden 

egiena. Ub 103. Testificar a favor (de). Jainkoaren laguntza heldurik, badiraukat, ttipi-handien aitzinean 

lekhukotasun eginez, deusere erran gabe bertzerik, profetek eta Moisesek gerthatzekoak zirela aiphatu 

dituztenak baizik. Dv Act 26, 22 (cf. supra). (Con complemento en dat.). Legea gabe Jainkoaren ganikako 

zuzentasuna agertua zaiku; legeak eta profetek lekhukotasun egiten diote. Dv Rom 3, 21 (He zeinetaz 

lekhukotasuna eman, TB hari lekhukotasuna bihurtu, BiblE adierazi). (Con complemento en instr.). Zerere 

ikhusi eta aditu baitu, hartaz lekhukotasun egiten du. Dv Io 3, 32 (v. infra HeH lekhukotasuna ekharri). 

- LEKUKOTASUN(A) EKARRI. Testificar a favor (de). (Con complemento en dat.). v. LEKUKOTASUN(A) 

BIHURTU. Apostoluek lekhukotasun ekharri diote Jesu Kristori bere biziaren saindutasunaz. Jaur 189. 

[Joanesek] lekhukotasun ekharri baitio Jainkoaren hitzari. Dv Apoc 1, 2. (Con instrumental). Ikhusi eta 

entzun duenaz ekhartzen du lekhukotasuna. HeH Io 3, 32 (He l. errendatu, TB l. bihurtu, Dv l. egin). Dar 

testimonio. Ez duzu aditzen zenbat lekhukotasun ekhartzen duten zure kontra? TB Mt 27, 13 (Dv zenbat 

lekhukotasun ekhartzen duten zure kontra, HeH zenbat lekhukotasun derasaten zure gain; He zenbat gauzez 

akusatzen zaituzten). Gaitzeko lekukotasun baliosa ekhartzen daukuzu Antonen alde. Larz Senper 82. 

- LEKUKOTASUNEKO. Testimonial. Lekukotasuneko proba gertuak dira... Baina honekin etzoazi aurrera. 

Arti Tobera 280. 

- LEKUKOTASUN-EMAILE. Cf. LEKUKOTASUNA EMAN. Hiru dire lekhukotasun emaile: Aita, Semea 

eta Izpiritu-Saindua. Hb Egia V. 

- LEKUKOTASUN FALTSU, L. GEZURREZKO, GEZURREZKO LEKUKOTASUN. Falso testimonio. 

Erraz da gezurrezko lekhukotasunik ez erraitea iujeen aitzinean. SP Phil 453 (He 458 lekhukotasun falsorik 

Justizian ez errendatzea). Zein da Jainkoaren zortzi-garren manamendua? --Lekhukotasun falsorik eta gezurrik 

erran eztezagula. CatLav 141 (V 74). Aphezen prinzeak eta batzar guzia lekhukotasun falso baten bilha zebiltzan 

Jesusen kontra, hura hillarazitzekotzat. He Mt 26, 59 (TB, EvL, CatLan 97 y CatJauf 85 lekhukotasun fal(t)su). 

Zertara da obligatia lekhükotasun falsü bat ekarri diena? CatLan 97. Lekukotasunik ez dezu, / ez hitza esango 

falsoki. Ub 170 (tbn. en CatLuz 19 y CatJauf 6 (erran)). Ea, gezurraren gaiñean lekhukotasun falsorik ekharri 

duen. EucolT 18. Ez dezu lekukotasun gezurrezkorik esango. Ur (G) Mt 19, 18 (TB ez duzu l. falsorik erranen, 

HeH, Dv l. gezurrezkorik ez duzu eginen, Leon ez l. faltsurik eginen; He, Echn faltso testimonio, SalabBN 

testimonio faltsu, Ip jakile-faltsugua, Ker guzurrezko aitorrik, BiblE gezurrezko testigantza). Ez duk eginen 


mende. 

625


gezurrezko lekukotasunik. Zerb IxtS 38. 

lekukotu (BN-baig). "Hallarse; aclimatarse" Satr VocP. Juduak izan dira ez bakarrik Baionan, bainan 

Bankan, Bastidan, [...]. Emeki emeki lekukotu dira eta bertzeak lekutu. Egunaria 1-5-1962 (ap. DRA). 

lekun. "La personne lente dans l'action, traînante et sans vivacité dans le parler. Gure Maria lekun, nôtre Marie 

lente" H. 

lekune (V?, G?, AN? ap. A; Lar, Añ, H). 1. "Capacidad, ámbito, extensión" Lar y Añ. "Ambito" A (que cita a 

Añ). Orain ortze-ludijak, zeru-lurrak diran lekunia itxaso zabal sakona zan. ZA Euzk 1929, 6. Toki 

bakoitzeko lekuneak, zein abere-mota dan ta beronen aunditasuna nolakoa dan, izan bear du. [...] Aberetegiko 

lekunea txikiagoa bada, esandako araberan abereak gutxitu. NekIr 87. Jai-tokia, ordea, Foruen plazan zan. Ura 

lekune zabala bai-dan, jostagarri guztiak aratu zituzten. Anab Poli 81. 2. + lekuna (Lar H (V, G)), lekona 

(Lar H (V, G)), lekuona (det., Lar H (+ -kh-)). Compartimento. "Habitación" Lar. "Habitation, domicile" 

H. Azkarra trena ta ederra. Gu bakarrik ginjoazen lekune batean. Anab Aprika 34. 3. Esfera. Ifernu 

guzia askatzen da gure ontzixka iresteko. Labeche ikaragarriak ziztuka, orroka, lekune-gaiñera bekokia 

makurtzen digu. 'Contre le pont bat nos fronts'. Or Mi 130. [Anima garbitzeko] zein musika? Zerutar lekune edo 

gurpil edo oboetarikoa, alegia. Lekune diralako oiek, ibilliz ibilliz, doñua sortarazten dute. Gazt MusIx 69. Jaso 

begi oriek / betiko zerutar lekune onera. "A aquesta celestial eterna esfera". Ib. 107. 

lekunegabe. "Incapacidad de lugar, e incapaz lugar, [...] lekunebagea" Lar. 

lekunti (Lar H). "Capaz, lugar, extensión, lekuntia, [...] lekuntsua" Lar. "Qui a de la capacité, espacieux" 

H. 

lekuntsu (Lar H). v. lekunti. 

lekuona. v. lekune. 

lekur. "(Hb), arome, parfum, eau-de-senteur" Lh. 

lekuratu (c. sg. A; SP (sin trad.), Dv (kh-)). Tr. Documentado en Mendiburu, autores meridionales del s. XX 

y en J. Etchepare. En DFrec hay 3 ejs. 1. (Aux. intrans.). "Se rendre à la place, au lieu voulu" Dv. "Llegar al 

sitio" A. Bidean, bakarrean, esan, esan eta berresaten jardun, eta lekuratzean, orra, kittu, dana aaztu, burutik 

joan. Erkiag Arran 98. [Mirua] luma ta gorputz guziarekin al egiña aizearen kontra egiñaz ez da nai duen 

lekuratzen. Mb JBDev 9. Lepo-egille trebea jendeari eskerrak egiñaz bere lekuratu zen. Etxde JJ 205. 2. (Aux. 

trans.). "Colocar, se, jarri, lekuratu" A DBols. Lenengo erdiratu eik txisillua, [...] zatitu gero arto bero ori, 

lekuratu aulkiak eta ez lo egon. A BeinB 45. Antzau Markiña-aldean esaten da, gauzaak euren lekuratuaz, 

gela nai etxe bat iasean ipinteari. A Ezale 1897, 141n. Artzaiak edontzia lengo lekuratu zuen. 'Renferma son 

vase'. Or Mi 44. Kataia bere lekura ebanean, eskuak koipe baltzez loiturik eukazan. Erkiag BatB 86. 3. (Aux. 

intrans.). Alejarse, apartarse, retirarse. v. 1 lekutu. Leonen berriak zearo eman al izateko, Garagarrilari 

lekuratzen utzi diot. A Ardi 29. Medel gero baino gero ikasgarriago nuen eta enintzan urrats bat ere 

berarengandik lekuratzen. Ib. 59. Bihurgune bat edo bietan apur bat iziturik, eskuin-alde lekuratzen gira, ahal 

bezain eskuin. JE Ber 92. Karrika-bazter baterat lekuratzen dira gure otoak. Ib. 85. Illunarekin, lizar-ostora / 

lekuratu zan eulia. "Se había retirado". Or Eus 346. 

lekuratzaile, lekuratzale. Zure ideiez ez dut axolarik. Bainan, solas makurrak ateratzen dituzuno, hor izanen 

niz lekuratzale. Herr 31-1-1963, 3 (DRA traduce "el que ahuyenta, manda lejos"). 

lekutsu, lekutzu. Espacioso, amplio. Etxea ikaragarrizkoa zen. [...] Begiratokiak, zabal eta lekutsu, gelak 

izango bailiran. Etxde Itxas 73. Auzaberri ederretako karrikak zabal eta lekutzuak nola diren Iruñan, ageri ziren 

zer nai motako moto-karruez beterik. Herr 18-10-1956, 2. 

lekutto (Urt II 331). Dim. de leku. 

1 lekutu (AN-ulz, L-ain, B, BN-baig, Ae, S; H (-kh-)). Ref.: A; A Apend; Lrq; Satr VocP; Iz Ulz (bidéjia, 

lenágo); Izeta BHizt; Gte Erd 87 y 211. Tr. Documentado desde Laphitz en autores labortanos, alto- y bajo- 


mende. 

626


navarros. Se encuentra tbn. en Orixe, Zaitegi, Ibiñagabeitia, Gaztelu y Txillardegi. En DFrec hay 3 ejs. 1. 

Alejarse, apartarse; marcharse, escaparse. "Lekutu da hemendik, se ha ausentado de aquí" A. "Lekutu dira, se han 

escapado (Ae). Lekutu, trasladarse. Eztira emendik lekutuko" A Apend. "Ce mot très pittoresque est expressif; il 

n'a guère d'emploi que dans le sens de 'disparaître sans tambour ni trompette'" Lrq. "Agoko miñe zuela, aspirina 

bat artzeko errán eta lekutu mentzén [medikue]" Iz Ulz (s.v. bidéjia). "Lenágo itten ziren góizian emen meza 

mán ta lekútu, antes solían tener aquí la misa a la mañana y se alejaban" Ib. (s.v. lenágo). "Ausentarse. Lekutu 

dire denak" Izeta BHizt. "Iduzkia fite lekutuko da (B)" Gte Erd 87. "Hortikan lekutu adi (AN-gip)" Ib. 211. v. 

LEKU EGIN, lekuratu (3). Iñazio lekhutzerat zohalakotz, ez xoilki Barzelonatik, bainan Espainiatik. Laph 

98. Yuntatu zira 12 Apostoluak eta lekutu baindo lenago bata besziengandik, [...] konpondu zuten Kredoa 

(Larrainzar, 1905). FLV 1988, 272. Aurdiki zioten tiroa gure gizonari eta bereala lekutu ziren. FIr 145. Etxetik 

lekutu behar da deus onik egiteko. Zub 35. Lekutu zan aiengandik eta urrundu zan arri-urtiki bat bezelatsu. Ir 

YKBiz 467. Joanes preso sartu zutela jakitearekin, Galilearat lekutu zen Jesus. Leon Mt 4, 12 (Or lekutu zan; He 

aldaratu, TB (y-), BiblE joan, SalabBN (y-), Ip juan, EvL, Echn, Samper (er)retiratu, Dv, Ol, Ker baztertu, Ur 

(G) alde egin). Leku zaitezte arrotasun aundiaren ankerkeritik. Or Aitork 402. Nere bizitza betetzen zuen utsunea 

lekutu da. Txill Let 80. [Zezen] biga eman dira ihesari eta hiriko karriketan gaindi abiatu airoski. Jendea [...] 

bazter guzietarat nola ez ziren denak lekutzen, elgarren poxolu, elgarri pusaka, ikaragarriko sorkan. Herr 11-9- 

1958, 2. Onbera utsa ezta lekutzen, adibidez. Erabateko ederra beti berdin da, len, orain eta gero. Zait Plat 39. 

v. tbn. JE Ber 91. (Part. en función de adj.). Atsegin baizitzaion Santuari landa zabalean, baratzan edo 

eremutegiko bazter lekutuetan [...] bizi ta otoitz egin. Gazt MusIx 166. 

2. (AN-5vill, L, BN, Ae, S). Ref.: A; Lh; Lrq; Gte Erd 307. (Aux. trans.). Mandar de un lugar, alejar, apartar. 

"Handik lekhutu zuten, on le renvoya de là" Lh (que cita Eskual). "Zerbait baztertu zuen (AN-gip-5vill), zerbait 

lekutu zuen (AN-5vill)" Gte Erd 307. Ezin sufritu zun demoniuaren presenzia bere aurrean eta lekutzen zittun 

gurutze santuaren bidez (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 269. Egin aalak egin dituzte eskuara uxatzeko eta ardi 

bordetara lekutzeko. FIr GH 1921, 133. Gure gizona lurrari josia, [...] ulitxoek ilduratzen zutela, aurpegiko odol 

zorta idortuetarik ezin lekutu. FIr 147. Olerkari onak ere ori du: buruak iduritu asko ta gezur asko iraultzen 

dizkio, txarrai bezela, baiña lekutu egiten ditu. Or Y 1933, 406. Bat besteren orde gogora bazaigu, lekutzen dugu 

nai duguna buru egin arte. "La rechazamos". Or Aitork 267. Kaxkarra bikaiñagandik lekutuz, Iainkoarenago 

gertatu zerate. Ib. 399. Otzak ederki lekutu zituen denak beren etxetara. Izeta DirG 53. [Juduak] emeki emeki 

lekukotu dira eta bertzeak lekutu. Egunaria 1-5-1962 (ap. DRA, s.v. lekukotu). Ostoai zerien eztia berak kendu 

zien, berak sua lekutu eta [...] errekatxoak agortu zituen. Ibiñ Virgil 72. Gero eta gorago ihesi goaz, jakinik ere 

asko igoagatik azkenean harrapatu eta lekutuko (erauzi, bota) gaituela. In MEIG VI 37. v. tbn. Mde Pr 112. 

(Ref. a la venta). Urthe ona loake lur-langilearentzat, baldin bere mozkin soberakinen lekutzeko bidea balu. 

Zorigaitzez ordea, saltzapenak sekula bezain neke dira. JE GH 1934, 415. Salgeien lekutzeko, nundik ordea, 

sortuko da erosle? Ib. 235. Or dauzka ikaskizun aitorrak oraiño ahantzi gabe, barnago lekuturik, lekurik 

gabe. 'Aquí están como en un lugar interior remoto'. Or Aitork 256. (Part. en función de adj.). Hamar apez 

lekutuetarik zazpik dei egin zuten Erromarat apezpikuak egin zioten [= zien] bidegabeaz. Lf ELit 227. 

3. Excluir, exceptuar. Cf. leku (8). Eliz-literatura lekutzen badugu, gainerako guzia ortan ari dela dirudi. 

Or EEs 1927, 150. Zure otseiñaren itz laburretan ez dagola lekuturik. "No estaba excluída". Or Aitork 369. 

Orregatik baitiogu "oinbeste egun dira", beren gauekin, gaurik lekutu gabe. "Sus noches, no contadas aparte". 

Ib. 327. Donibane Gurutzen eresiak lekutu ezkero, gaztel-lirikurik alderatzen zaionik ez [da]. "Fuera de las 

canciones de San Juan de la Cruz". Or in Gazt MusIx 12. 

2 lekutu. "Habiter, lekhütü" VocS. 

lekutxo (Urt II 330), lekutxu. Dim. de leku. v. gordelekutxo. Errotara, olara, basuetara ta beste lekutxu 

batzubetara. Mg PAb 110. Obeto biziko zarean / lekutxo batera zuaz. AB AmaE 152. Labe aldean, alako lekutxo 

bat itxiko zuan. NEtx LBB 99. Madrilera bidali zituen paper-metak. Zertarako, eta lekutxo baten eske jende ustel 

horren artean. MEIG I 260. 

lekutze. Sitio (?). Hemen gare Ekuatorioaren, edo orobat dena, lurra bi alderdi berdinetarat zathitzen 

duen eretzean. Lekhutze hau mariñelek [...] "Beltz untzia" deitzen dute. Prop 1896, 107. 

lekuzi-belar (Lcq 129), lekuzi-bedar (Lar H, Lcq 133), lekuziberar (Izt C 45). "Marrubio, hierba muy 

común, lekuzi-bedarra" Lar. "(Lycopus europaeus), marrubio de agua. [...] Quiere decir planta de parajes 

húmedos, como es esta especie, que habita los pantanos y bordes de los arroyos; Larramendi y Aizkibel dan esta 

denominación al 'marrubio' que vive en lugares secos y estériles, pero según su etimología le conviene a la planta 

de que aquí se trata y que también se llama 'marrubio'" Lcq 129s. 

lekuzko. Común, general. Sendi-aloger ori bitarikoa izan daiteke: berezkoa, au da, aitatu dogun sendi 


mende. 

627


ertain orri dagokiona, eta lekuzkoa edo edozein sendi andiagoa elikatzeko be naiko litzatekena. Eguzk GizAuz 

175 (v. tbn. 181). 

lekuztatu, lekustatu. Colocar, asentar. Zimendatzen eta lekustatzen zituenean lurra, itsasoa eta hondar 

gabeko lezeak. "[Il] fondoit la terre". SP POB 53. Alemaniatik hamar milium jendez goiti lekustatu behar eremu 

hertsi batean. SoEg Herr 13-4-1961, 1. 

lekzio. v. lezio. 

lela (V ap. A; Lar, Añ (G, AN), Izt, H (V, G), Duc[ange] ap. Lh). 1. Insípido, insulso, soso. "Zelan jan 

daikezue onen lela dagoan gauzea? ¿Cómo podéis comer cosa tan insípida?" A. "Lelago (V, ...), más insípido" 

Ib. Gaurko egunean ezda bada irteten anziñako dantza lela pisu aietara. Izt D 26. [Artoa] guztiz lela eta txit 

pisua dala, indarrik ez debala, abereen janaria dala. Izt C 28. [Unamunori] geiegizkotzat joko dizkiozu agiz 

zenbait ateraldi; baña, ziur egon, lelatzat sekula ez. SMitx Unam 17. 2. (V-gip; Lar, Añ, H, Bera). Ref.: Etxba 

Eib (lelia); Elexp Berg (lelo). "Camueso, insensato, simple" Lar. "Lelo, fatuo" Lar y Añ. "Chocho. Atso lela, 

vieja chocha" Bera. "Lelia, adj. boba. Lelia califica a la hembra, lelua al varón, y así todos los derivados. 

Zegozer zalakuan zan a lelia, se creía algo aquella boba" Etxba Eib. (lelantoni). Azeri zarrak laster igarri 

eban zelako lelantoni eukan aurrian, eta bada-ezpadan, jarraitu eutson onen oker-aditziari. Kk Ab I 6s. 3. 

(Sust.). "Insipidez" Lar. "Insípido, insipidez" Añ. 

lelagarri (Lar H). "Lo que sirve para poner algo o alguno insulso" Lar (s.v. insulso). 

lelago. v. lehenago. 

lelaida (Lar H). "Desabor " Lar. "Insipidité, fadeur" H. 

lelakeria. v. lelokeria. 

lelakiro (Lar H). "Insulsamente" Lar. 

lelantoni. v. lela. 

lelaro (Lar H). "Insulsamente" Lar. 

lelatasun (Lar H). "Insipidez" Lar. 

lelatu (AN ap. Asp ANaf; Lar, H). 1. "Desazonar un manjar" Lar. "(Poner, ponerse) insulso" Ib. (que 

podría corresponder tbn. a la segunda acepción). "Rendre ou devenir insipide, fade. Il se prend tant au prop. 

qu'au fig." H. "Desalar pescado, carne" Asp ANaf. 2. (Lar, H). "Alelarse" Lar. Cf. 1 lelotu. 3. "Humedecerse. 

Belar idorra lelatu zaiku. Ogi au lelatu de ta ezta ona" Izeta BHizt2. 

1 lele (L, B, S ap. A), llelle (L, S ap. A). 1. "Leche, no la materna (voc. puer.)" A. "Llelle, leche (voc. puer.)" 

Ib. 2. "(BN-ad), juguete (voc. puer.)" A. 

2 lele. v. 2 lelo. 

leleengo. v. lehenengo. 

leleka. v. leloka. 

lelen. v. LEHENEN. 

lelexka. Dim. de 2 lelo. Platon aitoren seme zagon bere gogoeta eta hitz guzietan: asmu edo atheraldi 

arrotzak, alegia gaixo lelexka batzuen ahotik jalgi-arazten zituen. Lf in Zait Plat XIV. 

lelikot (SP Dv y A, H), lerikot (SP, H), lelikotia (det., SP). "Pois chiche. Lelikot hazia, semence de pois 


mende. 

628


chiche. Hango lelikotia! Qu'il y a là de pois chiches" SP. "Garbanzo" A. 

leli-leli. "Lelilles de moros, mairuen ojuak, deadarrak, leli leli Mahomari dagozkanean" Lar. 

1 lelo. Tr. Atestiguado, como voz sin sdo. en estribillos, en cantares antiguos vizcaínos, en Dechepare, en 

Lazarraga y en algunos autores modernos. Como sust. aparece ya en RS; en el s. XVII se documenta al Norte, en 

Etcheberri de Ziburu, Axular y Oihenart. No vuelve a aparecer hasta el s. XIX (únicamente en textos vizcaínos; 

cf. tbn. infra (4) el posible ej. de Barrutia) y, ya en el s. XX, su uso se extiende entre los autores meridionales y a 

unos pocos septentrionales. En DFrec hay 16 ejs. de lelo. 

1. (Voz sin significado, que aparece en estribillos). Lelo lirelo zaraileroba / yazoegia ninzan / aurten erua / 

ai joat gabiraia / astor usua / lelo lirelo zaraileroba (Cantar de Perucho, 1536). TAV 3.1.15. Etai lelori bai lelo, 

leloa zarai leloa. / Heuskara da kanpora eta goazen oro danzara. E 261 (v. tbn. 174). Lelorilelo sara y leloa, / 

Bilbaon katigu dago Salinasgoa (Cantar del conde de Salinas, c. 1566). TAV 3.1.11. Itai lelo, ibai lelo, / etxean 

arai leloa. / Damarika dan galantaena / Belagai Butroekoa. Lazarraga (B) 1205r. Lelo! il Lelo, / Lelo! il Lelo, / 

Leloa! Zarak / il Leloa (Canto de Lelo, crónica de IC). RIEV 1922, 460. Pelo zagon artzain, / aita zuen Argain; / 

beraz Argain Pelo, / lelo, leri, lelo. Ox 128. Pelok egin du lo, / lelo, leri, lelo. Ib. 129. Banoa bati hurrupa / 

bertzeari pa, / lelo lerilo, / penak oro baititut lo. Iratz 78. 

2. (c. sg. A; SP (sin trad., que cita el ej. de EZ), Dv, H). Canción; estrofa, estribillo. "Adi detzagun zuen 

bozkariozko leloak, faites-nous entendre vos refrains joyeux" Dv. Cf. TAV 3.1.3 (s. XVI): "Se decía de él que 

venía cantando aquel lelo viejo que aún al presente dura". Leloa berri dan artean aita. "En tanto que es nueva 

la canción, es nombrada". RS 515. Hango kantuak, leloak eta bozkarioak. Ax 588 (V 378). Bere leloari eragiñaz, 

negar itxurako espa leun luzea joaz, tsiio, tsiiio, tsiiio!... zearo urtu zan karnabatxoa. Ag EEs 1917, 212s. Ona 

Unanuko andre batek abestu zidan [bertso] bat. [...] Iru lelo ditu. Inza in Jaukol Biozk VII (se refiere a la estrofa). 

Leloa: lara, lara-lai, lara-rai. Or Eus 24 (se trata del estribillo; v. tbn. NEtx LBB 303). Arek beti agoartean 

zeramakin bertso-marmarra ta lelo alaia. TAg Uzt 203. Bertsolaririk ospatsuenak erabiltzen duen lelo jakiñari 

bersoak maillatuz. Ib. 243. Oñak geldiarazi eziñik zerabiltzkien leloaren arira dantza-eske. Ib. 294. Lelo ezagun 

bat esaten edo entzun [du]. Or Aitork 337. Badute beren arioko adierazpide bat mintzoan eta leloan. "In voce 

atque cantu". Ib. 284. Bertso ta lelo, ta "Medea egan" onuratsuago dira, [...]. Neurkitz eta lelo ta olako ere 

ianari dira. "Versus et carmen" Ib. 62. Tarra-pa-ta-tan egiten zuan trenak bere leloa utzi gabe. Osk Kurl 113. 

Animaren leloa, Jainkoa siñismenez ezagutzeaz poz dalako. "Cantar del alma". Gazt MusIx 219 (160 lelo 

mistikuak). [Igelek] euren betiko leloa abesten dute lokatzartean. "Cecinere querellam". Ibiñ Virgil 77. Non duke 

nere / zalantza onek / azken-portuko leloa? NEtx LBB 232. 

v. tbn. GH 1934, 104 (tít.). Lab SuEm 210. 

[Irrintziak] dei larri baten antza du; artzaiak elkarri jotzen dioten lelo-aideren bat dirudi, [...] urrutitik 

datorren txistua bezelakoa. "Melopea que lanzan los pastores". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 

(Como segundo miembro de comp.). v. ERESI-LELO, MAITE-LELO. Kanta-leloak iñoiz emaiten dit oro, 

ixiltzen diranean. Or Aitork 286 (v. tbn. Or EEs 1927, 172 ileta-leloak). Dabiden Salmu oriek, siñes-lelo oriek. 

Ib. 217. Galai-lusitar lirikako lagun-leloak. Gazt MusIx 161. 

Iainkoak berak emaiten digu eskubide beure liburuetan, batez ere Salomonen Leloen Lelo artan. Or in Gazt 

MusIx 12 (se trata del "Canticum canticorum Salomonis" de la Biblia: Dv kantiketako kantika, Ol, Ker abestirik 

ederrena, BiblE kantarik ederrena). Leloen leloa-ren jainkoratzea. Gazt MusIx 159. 

3. (V-och, G-azp-goi, L, BN-baig, Sal, R ap. A; SP (sin trad.; cita el ej. de O), Mg PAbVoc, Izt 22r, H). Tema, 

cuento, historia, excusa, tópico; lema. "Betiko lelua, canción o sonsonete continuo" Mg PAbVoc 233. "1.º 

sonsonete, cantilena; [...] 3.º tema, porfía" A. "Trabajan bajo ese lema: lema orrekin (G-azp), asmo orrekin (Gazp), 

[...] beti lelo orrekin dabil (G-azp)" Gte Erd 211. "Beti gauza bera aitzen aspertuta nago (AN-gip), betiko 

leloa orrek (G-azp)" Ib. 154. Cf. MEIG VI 187s: "[Frantsesez] leloa bezala har daitekeen zerbait omen da 

'refrain': hots, bertso azkenean errepikatzen diren hitzak, [...] edota behin eta berriro ahora datorkiguna, betiko 

leloa alegia". Guardia egin gabez dik gaitzak hartzen erhoa, / orhoit adi nola ioan zen bortz Birjinen leloa. 

EZ Man I 137. Geroa, alferraren leloa. "Le refrain". O Pr 189. Nok atera bere lelo ta temati? Mg PAb 219. Au 

da esesino, atxakija, betiko lelo ta soñuba. Mg CO 137. Zer esan gura dau bada, gaztiak olgau biar dabelako 

lelo orrek? JJMg BasEsc 148 (VII ikasteko leluak). Menditarrakaz darabilgun gudea, tema ta lelo zar bat. Ag AL 

161. Beti lelo (tema) bati eragiñaz. Ag Kr 194. Lelo, zio edo gai orregaitik. Ib. 94. Geroa dela geroa, / buru 

arinen leloa. Ox 88. Zortzi ordu lan, zortzi ordu atseden, zortzi ordu ikasi: orixe izan da sozialisten aspaldiko 

leloa. Eguzk GizAuz 32. Apezekilako betiko tehenta (leloa, errepika, tartarika)... Dantza ez haizu. Lf Murtuts (2 


mende. 

a 

ed.), 108n. Alipik ikus zer lelorekin eragozten zidan andrea artzea: [...]. 'Diciéndome repetidas veces'. Or Aitork 

146. Belarrian dantzut oraindik lelo zentzugabea. Txill Let 55 (v. tbn. 27). Beti lelo batera jotzen dezue. NEtx 

Antz 38 (v. tbn. LBB 86). Mutil, barriro be lelo bardiñegaz? Gogaituta be banayagok ia. Bilbao IpuiB 106. 

Euren leloarekin jarraitu ziran muttikoak luzaro. Osk Kurl 161 (v. tbn. 50). Sistema egin ondoren, adimenduak 

balio eztuelako leloaz etorri, zer da ori? Vill Jaink 91. Bibliak ainbeste aldiz aipatzen duen lelo ori. Ib. 106. Zer 

zerasan? Beti lelo bera. Ardoy SFran 104. Gazte batzuen leloa: / "Zaharrendako salda ona ta gaztentzat


amodioa". Xa Odol 303. Gaurko irakurlerik gehienak ez ditu aspertu etengabeko lelo horrek. MIH 272 (v. tbn. 

Txill Let 100 eten gabeko leloak). Berriz ere lehengo eta betiko lelora natorren, badirudi [...]. MEIG IV 130. 

Lelo bat du jendeak beti, ea nor den gehiago. MEIG I 68. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 537. Añ EL 2 64. Lek EunD 43. ABar Goi 62. TAg Uzt 143. Zait Sof 140. Or QA 

156. Etxde JJ 140. Erkiag BatB 192. BEnb NereA 108. Lab SuEm 209. 

Ez al da geiegi, ez ote larregi, beti gauza bera, beti negar-lelo bera [...] esaten eta berresaten jardutea? 

SMitx Unam 127. 

4. (BN? ap. A VocBN). "Habitude, usage" VocBN. "Hábito, uso, costumbre" A. Diruak ez atara ze ori 

eztok egungo leloa. Acto 82 (Latxaga lee beloa). Urte guztietako / betiko Lelua, / da atera biarra / Gabon 

Zortzikua. VMg GavonC 1819 in X. Altzibar Bizkaierazko idazle klasikoak (Bilbao, 1992), 316. 

- LELOA JO. Amenazar, avisar. Leloa jo ezeze, bete be egin eben, arranuok, buruak emon eutsen au: sabela 

jan-edan barik itxi eben. Bilbao IpuiB 209. 

- LELOTAN. Cantando. "Daldai" lelotan ari zala, "la lai" ordez, "daldai" esaten baitzun. Or Eus 90n. 

2 lelo (V, BN-baig, Sal; Añ), lele (L; Dv, H (L, BN, S)), llello (S). Ref.: A (lelo, lele); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp 

Berg; Gte Erd 287. 1. "Lelo, fatuo" Añ. "Insípido" Ib. "Sottement naïf" Dv. "Neskatxa ederra, bainan lelea, 

fille qui est belle, mais insipide, niaise, sotte. Ene semea adinetan delarik eta heldua, oraino lele handi bat da, 

mon fil [...] est encore un grand niais. Zeri ago beha, ez iakin lana nondik has eta nola egin, lele bat bezala" H. 

"Lele, cándido, simple" A. "Bobo, soso, insípido, calificando a varón. Zegozer zalakuan eguan a lelua! ¡Estaba 

creyendo ser algo aquel bobo!" Etxba Eib. "Ixilik egon ari leluoi" Elexp Berg. Aita hordi batek seme 

arloteari, / ama lele batek alaba ariñari, / nondik egiñ erreportxu? Gy 271 (86 abre lele). Lele handi hori, / 

abade yaun bat iduri. Ib. 200. Kaporalak bere aditzaille leliak begiztatzen ditu. Atheka 74. Orain lelo eta gor 

papela egin nai al dek? Sor AKaik 129. Gure medikua, / erdia zoroa da, edo da lelua... AB AmaE 248. Zurtasun 

eta jakituria gitxikoak eta leloak. Itz Azald 54. Irakurtzen eztakigunok lelo batzuen antzera gagoz munduan. 

Ezale 1899, 4a. Ut, etzarie ezetako be ta, lelo uztelok! Kk Ab I 16. Barre egiuek eskubideai, lelo orrek! Kk Ab II 

116. Inguruan azaltzen diran lelo arpegidun guztiak neuk pillatuko jituat. SM Zirik 44. A gizajo leloa. Aita baiño 

semiak listoago izan bear likek. And AUzta 104. Leengo zaarrok leloak izan dituk. Ib. 83. Zure gaztetasunak 

darion argia ikusita igesi? Leloa bear nuke ortarako. NEtx LBB 21. v. tbn. Enb 129. 

Erdaraz mintzo da, lele-aire batekin, bere zereginaz iduri bailuke nardatuxea. JE Ber 58. 

(No ref. a personas). Eskola zaharreko hitzkuntza leleak, / ixilarazten ditu ahalkez fedeak. Hb in BOEl 163. 

Ez othe zuen erhoek duten irri lele zozo hura. JE Bur 136. Zuri buruz susta ezadazu bihotza eta nere nagikeria 

leletik iratzar nezazu. Leon Imit IV 4, 1 (SP toldi, Mst, Ip phezü, Ol, Pi gogor). Alde batetik jenderi eman deete 

mintzaire lele bat. Herr 1-2-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 2. (Sust.). "Insipidez" Añ. 

- LELO-USAIN. "Lo mismo que lelokerixia. Lelo usaiña badarabizu beintzat! ¡Al menos ya te traes tontería!" 

Etxba Eib. 

3 lelo (L? ap. A Dv; HeH voc). 1. Fama, honor; gloria, entusiasmo. "Renom, bruit, gloire. Orotan zutaz lelo 

da, on vous vante partout" Dv. "Omena, ospea, deithatzea, aiphamena, aiphua" HeH voc. [Iesus] itzuli zen 

Galilearat eta barraiatu zen haren leloa herri hartan guzian. HeH Lc 4, 14 (He, Leon fama, TB, Ol aip(h)u, Dv 

omen, Ker entzute, BiblE berri). [Salbatzailea] izan dadin nazioneak argituko dituen zuzia eta Israel zure 

populuaren leloa (omena, ospea, fama). HeH Lc 2, 32 (He gloria). Zein lelo tzarrekoa den bere aita trebes uzten 

duena. Dv Eccli 3, 18 (Ol (3, 16), Ker biraolari, BiblE biraogile). Ohorea eta leloa darraizkio zuhurraren 

solasari. Dv Eccli 5, 15. Lelo atheratu behar bada, [...] Jaunarenganikako ikhuspen eta agerpenen aipatzen 

abiatuko naiz. Dv 2 Cor 12, 1 (He gloriatu, TB lorifika(tu), Ker, BiblE (h)arrotu). Ezin erranezko lelo batean 

bagoazi Itxasuko zubi berri ederraren gain-arku azpietarik harat. Zer aro xoragarria! JE Ber 8. Pilotari 

batzuek, bere ahal guziaz ari diren ber, harrigarri da zer leloa duten pizten. JE GH 1932, 399. 2. "Renommée, 

chose qui l'on renomme, que l'on cite" H. 

- LELO EGIN. "Bere aberastasunaz lelo egiten du, il se targue de son opulence" Dv. 

- LELO EMAN. Dar fama, dar renombre. Bere burutarik mintzo dena, bere buruari lelo ematera darraikio. 

"Gloriam propriam quaerit". Dv Io 7, 18 (He bere gloria propialaren bilha dabilla). 

lelodun (L? ap. A Dv). "Fameux" Dv. "Famoso" A. Cf. 3 lelo. 

lelogose (Dv (s.v. lelogura) A). "Qui aime le renom, à faire parler de sa personne" Dv. v. lelogura, lelokoi. 

lelogura (Dv A (s.v. lelogose)). "El que gusta de la fama, de que hablen de su persona" A. v. lelogose, 

lelokoi. 


mende. 

630


leloka (BN-baig, R ap. A), leleka (L-ain ap. A Dv). "Sottement naïf" Dv. "Lelo, tontuelo" A. "Leleka, 

tonto" Ib. 

lelokatu. Cantar, tararear. Negar-ibarretik gora zurubi-kanta lelokatuz gindoazala. 'Cantábamos el cántico 

de los grados'. Or Aitork 213. 

lelokeria (V, B; T-L), lelekeria (L; Dv, H), lelakeria (H). Ref.: A (lelokeria, lelekeria); Etxba Eib; Izeta BHizt; 

Elexp Berg. "Parole, action sotte" Dv. "Lelakeria, ce qui dénote ou sent l'insipidité, sottise, niaiserie" H. 

"Lelekeria, bobería, acción tonta" A. "Tontería, imbecilidad" Ib. "Platitude" T-L. "Zuk oiñ esan dozun gauzia, 

lelokerixia, lo que acabas de decir es una tontería" Etxba Eib. "Bobada. Zu beti lelokeri hoiekin. Hoi lelokerie 

duk" Izeta BHizt. "Tontería, estupidez" Elexp Berg. Cf. 2 lelo, lela. --Ia ia zer diñoan albistari orrek. --Onek 

lelokeria asko. Ezale 1899, 4a. Ezaite ibilli olango lelokeriak erantzuten. Kk Ab II 111. Betiko lelakeriak aoan. 

Txill Let 87. Amaika lelokeria Diputazioak egin ditu emen. And AUzta 95. Ez gaozak lelokeriak entzuteko. Ib. 

73. Orrelako lelokeriak entzun izan dira. Baiña utzi ditzagun alde batera. Vill Jaink 53. Munduan egin 

dezakedan lelokeriarik haundiena iruditzen zait, ene ahuldade honen defentsan altzatzea. PPer Harrip 52. v. tbn. 

Itz Azald 178. 

leloki, leleki (Dv A, H). "Sottement" Dv. "D'une manière niaise, nigaude, sotte, simple" H. "Tontamente" 

A. 

lelokoi (Dv A (s.v. lelogose)). "Qui aime le renom, à faire parler de sa personne" Dv (s.v. lelogura). v. 

lelogose, lelogura. 

lelokote. Aum. de 2 lelo. Azeria beti azeri! Eta otso lelokoteari zer egin eutsala uste dozue? Bilbao IpuiB 

188. 

lelorea. (Voz sin sdo., que aparece en estribillos). v. 1 lelo. Ihar, ihar, lelorea lelo, / ihar, ihar, lelorea. / 

Heturarrok egin dabe / zezen adarbagea. Lazarraga (B) 1165vb. 

lelosina (det.; Lar Lcq y H). "Galiopsis, planta" Lar. "(Galeopsis tetrait), cáñamo bastardo, lelosiña" Lcq 

133. 

lelotasun (V-gip ap. Etxba Eib), leletasun (L? ap. A Dv; H). "Caractère sottement naïf" Dv. "Qualité de 

quelqu'un qui est niais, sot, simple" H. "Carácter tonto" A. "Tontez. Gurasuengandik dakar bere lelotasuna, de 

los padres trae su bobería" Etxba Eib. 

lelotegi. Cancionero. Azkueren eta A. Donostiaren lelotegietan ediren ditezke polit askiak, maite-leloak 

beintzat. Or EEs 1927, 172. Fray Anbrusi Montesinoren lelotegi polita, eta 1549-go Barne-Lelotegi-ko eguerri 

kantak. Gazt MusIx 160 (tbn. 160 eliz-lelotegi, 164 erri-lelotegiko koplak). 

lelotsu (Ht VocGr 359 H). 1. Famoso. 2. "(L), orgulloso" A. 

1 lelotu (V), leletu (Dv A, H). Ref.: A Apend; Elexp Berg. "Devenir sot" Dv. "Egunetik egunera leletuaz 

doha, il va devenant niais de jour en jour. Eztakit zerk leletzen duen horrela" H. "Volverse tonto" A. "Alelar(se). 

Lelotu eiñ aiz, ala?" Elexp Berg. Praille auek iñusentetu edo lelotu dira nunbait beren txoko orrekin. Vill in 

Gand Elorri 10s. Zartzaroko ajeak: / [...] adimena lotu, / kaskarra lelotu, / okotza kakotu. And AUzta 135. 

2 lelotu. 1. Enaltecer, cantar (a). Neurthislari izan niz eta lelotu dut gizon leial hura, / Anchisen semea, 

Trojatik jin zena. Ip Dante (ap. DRA). 2. Cantar. Lelo, eztaiak, lelo / Birjin Amarekin, / toberak jo detzagun. 

"Cantemos, bodas, cantemos con la Virgen María". Or Eus 366. 

lelotzaile, lelotzale. Estupefaciente. Mozkorreria hedatzen dute, alkoolak ez bezela, stupéfiants edo 

lelotzaleek. Lelotzale erosle haundienak dira Amerikanoak. SoEg Herr 4-2-1965, 1. 

lelotzar, lelozar. Aum. de 2 lelo. "Ze jiñok lelozar orrek?" Elexp Berg. Lelotzar ori! Bildurti ori! Kk Ab I 

14. [Baziran] makiñatxo bat arlekin, narritari ta arlote, lelotzar itxurak egiñaz jendeari par egiñarazteko. Etxde 

JJ 173. 


mende. 

631


1 lema (V, G, AN, L; Volt 83, SP, Deen I 17, Urt I 113, Lar, Añ, Izt, Dv, H). Ref.: A; JMB AEF 1960, 31 y 48; 

Holmer ApuntV ASJU 1977, 32. 1. Timón (sentidos prop. y fig.); dirección, gobierno. "Gouvernail" SP. "Lema, 

vela" Deen I 17. "Gobernalle, timón" Lar. "Timón del navío" Lar y Añ. Cf. Echaide Orio, lema y llema. v. 

gobernail, gobernari (2). Leman sartzean. / [...] Othoi gidazazu, Iauna, untzi gurea. / [...] Lematik 

illkhitzean. / Iongoikoa, duzula esker hañitz ene mihian, / zeren gobernatu duzun untzia ene aldian. EZ Man II 

134. Untzia itsas-zabalean, [...] alde batera eta bertzera errazki lemaz itzultzen eta gobernatzen da. Ax 217 (V 

145). Largatu zituzten lemen amarrak, eta [...] abiatu ziren kostarat. He Act 27, 40 (Dv, IBk, BiblE lema; Lç 

gobernail, TB buztega, Ol, Ker endaitza). Bijoaz zuzen argi-itxaso onetan dabiltzan artean, lema zuzen 

badaramate, ez dira galduko, ez-da ondatuko ere. Lar SAgust 10. Onziak bere gobernurako badu, [...] ol luze 

urean gainbera sartu lema deritzan bat. Mb IArg I 199. Bere lema galdu duen onzia itsasoko aizeak eta bagak 

darabilte nai duten eran. Ib. 199. Untzi batek du kosta jo, nihoiz hala harritu / lema gaixki gobernatuz (San Juan 

de Luz, 1765). RIEV 1923, 154. Untzi gaixo bat emagun, [...] orratza galdua, mastak eroriak, lema zathikatua. 

Lap 15 (V 9). Josetxok jaurti eban lemea ta [...] jarri zan txalupearen atzeko karelai oratuta. Echta Jos 253. 

Oraintxe ezin menderatu dut lemea, dio lemazainak. Or Mi 62s. Yainkoa, zaite gure lema! Ib. 130. Gessler-ek, 

Tell lemari trebea dala yakiñaz [...] Tell-i damaio lema. Goen Y 1934, 90. Agerrek artu zun ordukoz lema, eta 

aren aginduen neurrira zeramakien ekiñaldia Balendiñek eta Joxek. TAg Uzt 135. Lemaren erabiltzean baitu 

zuen bisaiak / itsaso azkarrari darion ederra. Iratz 111. Aize-oial eta belak urratuta, lema ta endaitzak okertuta 

edo zatiturik. Erkiag Arran 78. Uste dau askok gizona dala / mundu-bizitzaren lema. BEnb NereA 224. [Ama,] 

beti izan zaitugu / sendiaren lema. Ib. 264. Indar horrek eragin behar dio ontziari eta guk gehienez ere lema 

pixkaren bat eskubira edo ezkerrera okertu, baina besterik ez. MEIG IX 50s. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Astar II 

109. SMitx Aranz 238. Ardoy SFran 259. Ontzi-lema galtzen den aldian, [...] arkitzen dira ontziko gaisoak 

eriotz izugarriaren atzapar gogorrean. Mb IArg II 277. Lema-tresnarik egokiena arraun aundi bat zan. TAg 

Uzt 136. 2. "Lema, peautre" SP. 

- LEMA-ARRAUN. Remo que se emplea de timón. [Lemazaiak] arraunlariari ere ermo lagundu bear zion 

eta orretarako, lema-tresnarik egokiena arraun aundi bat zan. Ez da, orratio, gabetik goizera ikasten dan lana 

lema-arrauna bear bezela [erabiltzea]. TAg Uzt 136s. 

- LEMA-BURDINA. "Lemaburdiña (Vc), lemaburni (AN-gip), hierros del timón" A. 

- LEMA GABE(KO). Sin timón. Untzi lema gabe bat uhiñek norat nahi [darabillate]. Ch I 13, 5 (SP lema 

gabeko, Pi lema bako; Ol, Leon lemarik gabeko; Mst, Ip gobernari gabe). Izpiritu kasko gabeko, untzi lema 

gabeko. "Vaisseau sans gouvernail". Hb GH 1928, 401. 

- LEMA-KANA (V-ger-m, G), LEMA-KAIÑ (V-m). "Caña del timón" A. 

- LEMA-OIZU. "Lema-oizua, caña del timón (L-côte)" Larz (ap. DRA). 

- LEMA-ZULO. "Jaumière, lema-zilo" T-L. 

2 lema (V-m ap. A; Añ (V), Mg PAbVoc, Izt, H (V, G)). "Satisfacción" Añ. "Lema emon, dar satisfacción" 

Mg PAbVoc 233. "Euron lemara, a su satisfacción" A. Bear dala guzien aurrez bezela, artu leengo bizitza 

gaiztoaren igui edo gorroto sendo bat, lema edo satisfakzioa emateko gogoarekin. Mg CC 31. Eman nai izatea 

Iangoikoaren Iustiziari bere gaizki egiñen ta animako zorren satisfakzio edo lema osoa. Mg (ap. H). 

3 lema (G-azp). Lema. "Trabajan bajo ese lema, lema orrekin (G-azp), asmo orrekin (G-azp), [...] beti lelo 

orrekin dabil (G-azp)" Gte Erd 211. Baserrietan eskonduteko / etxaguntzara semea, / euki bear da sasiletradu 

/ guztiak dauken lemea, / ta ez atzeratu diruagaiti / bein artuezkero temea. Azc PB 115 (Ur PoBasc 168 

lemia). En DFrec hay 14 ejs., meridionales. 

lema. v. lima. 

lemadun. Timonel. v. lemazain. Or ikusiko duzu beste gudaloste onen aurrelari, Karkajonako Lema-duna, 

beti garaille. "Timonel de Carcajona". Berron Kijote 196. 

lemako (SP Dv, H, A). 1. Timonel. v. lemazain. Lemakoak bethiere. / [...] Niri ere egidazu othoi, Iauna, 

grazia, / ungi gidatzeko untzi itsasora illkhia. EZ Man II 133. 2. "(Adj.), qui appartient au gouvernail" Dv. 

lemami, -mani. v. legami. 

lemari (L? ap. A; SP (s.v. lemakoa), Lar, Dv, H, A Apend). Timonel. "Timonero, timonel" Lar. "Pilote" Dv. v. 

lemazain. Itxas ekaitsuan dabil Pedroren ontziya, ala ere ondatuko ez da, lemari artezak baidarama. EEs 

1913, 162. Izugarrizko ekaitzak nasten du aintzira. Gessler-ek, Tell lemari trebea dala yakiñaz [...] Tell-i 


mende. 

632


damaio lema. Goen Y 1934, 90. Beste itsasketa larri bat burutu du gure hizkuntzak Zaitegi lemari duela. MEIG 

III 77. 

lemasotin (L ap. Lh FauMar 49), lema-txotin (L ap. A), lematesin. 

"Korkoiñak lau gisatakoak dirade: [...] lema-txotinak, maxel-ori txiki txikiak: oberenak dira hoik (L)" A (s.v. 

korkoin). "Dabeta, alisa, lisa" FauMar 49. "Muge doré" Lh. "Lematesin, muge doré" Lf GAlm 1957, 33. 

lema-sudur. "(L-côte), nariz grande" A. 

lemategi (Lar H). "Timonera" Lar. "Timonerie, partie du pont où se tient le timonier" H. 

lematesin. v. lemasotin. 

lematu. "Tenir le gouvernail, être au timon. Diriger un vaisseau à l'aide du timon" H. "Piloter" T-L. 

lema-txotin. v. lemasotin. 

lemazain (L? ap. A; Lar Chaho, Dv (s.v. lemari), H), lemazai (H). Tr. Documentado al Norte en Duvoisin 

y Xalbador; al Sur no se encuentra en los textos hasta el s. XX. T. Aguirre, E. Arrese, S. Mitxelena (junto a 

lemazain) y Etxaide emplean la forma lemazai. Timonel. "Timonero, timonel" Lar. "Pilote" Dv. v. lemadun, 

lemako, lemari. Izanen zare itsasoaren erdian lo dagoena bezala, eta lema galdu duen lemazain 

lohakhartuaren iduriko. Dv Prov 23, 34. Jarriten ebazan ogetalau arraun edo erramu, beste orrenbeste 

gizonentzat, eta ganera eukan atzekoa edo lemazaña. Echta Jos 114. Oraintxe ezin menderatu dut lemea, dio 

lemazainak. Or Mi 62s. Joxe jarri zan lemazai. [...] Lemazaiak, ibilbidea zuzendu ezetzik, arraunlariari ere ermo 

lagundu bear zion. TAg Uzt 136. Zarrena beren lemazai / arturik laister abitutzeko / tankeraz daude. EA OlBe 

76. Txanton, "Otoiope"-ren lemazaiñaz landa, jabekide ere bazan. Erkiag Arran 88. Ontzigile naiz lemazain bat. 

Zait Plat 94. Andra eder Mari, / zuzen-orratz argi, / arrizko ontzi santuko / lema-zain ta begi. Gand Elorri 57. v. 

tbn. Laux BBa 136. (Uso fig.). Jainkoa degu lemazain eta / jomuga ere Jainkoa. SMitx Aranz 177. Amaren 

gonapeko izan bazan, garaia urbildu zitzaion aurrerantzean etxeko lemazai (timonel) izaten ikasteko. Etxde JJ 

234. Euskal literaturaren lemazaia: Aitzol. SMitx Unam 15. Etxeko nagusitzan hik daukak eskua; / [...] 

kontsidera dezakan, jina duk ordua, / hemengo lemazaintzat hiauren burua. Xa Odol 202. Badirudi Urkixok 

hizkuntzalaritzari [...] ondorio larriagoa aitortzen diola, gidari eta lemazain gisa. MEIG VI 47s. Aintzaaparrez 

Elkano-ontziak / inguratzean lurbira, / aren gañetik Goi-lemazaia / zaintzen bear da begira! SMitx 

Aranz 178 (ref. a Dios). 

lemaztatu (Lar H, Hb ap. Lh). "Timonear" Lar. "Gouverner un navire" Lh. v. lemeatu. 

lemazurrun (Lar H), lemazurruma (Lh). "Pinzote del timón" Lar. "Barre de gouvernail" H. Parece que 

Lhande, quien dice tomarlo de Harriet, leyó erróneamente lema-zurruma. Lema uzkaltzen zen eskoin eta ezker 

lema-zurruma zelarik hunkitzen. GAlm 1961, 53 (ap. DRA). Hartzen du beraz lema-zurruma, eta untzia 

zeiharkarazten du leihorrari buruz. Etcheb MGaric 177 (ap. DRA). 

lemeada (L? ap. A; SP, Dv). "Travail du gouvernail" Dv. "Trabajo del timón" A. 

lemeatu (L? ap. A; SP (sin trad.) Chaho, Dv). "Conduire le gouvernail, piloter" Dv. 

(lemera). "Es una lumbrera en la popa de la nao por donde sale un madero que llaman caña, a encajarse en el 

timón" Tomé Cano 109. 

lemira (Lar Izt y H), lemir. "Precaución" Lar. Haren amak nahi izan zuen ukhan zezan egon-toki bat 

etxean, etzedintzat hastan ber-anaia ganik [...]; bainan horren gatik bera gatik alfer zen lemir hori. Birjin 453s. 

- LEMIRAZ."A prevención, beakiñez, lemiraz" Lar. 

lemiratu. "Precautelar" Lar. 

lemoro. "(V-ger), limera, aro de hierro en que se mete el timón" A. 


mende. 

633


lemorratz. "(V-ger-m, G, ...), aguja, pernio, pieza puntiaguda de hierro en que se fija el timón" A. 

len. v. lehen. 

lena. v. lana. 

lenabendu. v. lehenabendu. 

lenakai. Bein Santa Kataliñ eguna ezkeroz, lenakaiak errekalara (ondora) botatzen zituztela, bixigutan 

abiyatzen ziran. (Interpr?). Elizdo EEs 1925, 246. 

lenari. v. lehenari. 

lenaste. v. lehen-aste. 

len bait len. v. lehenbailehen. 

lenbreiña. "(R-uzt), (animal) que tiene el vientre muy metido" A. 

lendakari. v. lehendakari. 

lendaztanik. v. lehenaztandik. 

lenen. v. LEHENEN. 

lengaje. v. lengoaje. 

lengoadu. v. lenguado. 

lengoaje, lengoaia (Volt 89, Urt III 337, Chaho), lenguaia (SP, T-L), lenguaje (Chaho), lengaje. Lengua. 

"Lenguaia arrotzez minzatzea, parler d'un langage étranger" SP. "Idiome" T-L. AxN explica lengoaia (260), por 

lenguajea. v. hizkuntza, mintzaira. Tr. Documentado sobre todo al Norte y en textos antiguos. Emplean la 

forma lengoaje Dechepare, unos versos del s. XVI (-aie), Leiçarraga, Beriayn (Trat 91r) y Cardaberaz; hay 

lengoaia en Axular, CatLav, Haraneder, Mihura, Monho (58), MarIl y Jauretche (200); lenguaia se encuentra en 

textos labortanos y bajo-navarros (Etcheberri de Sara (junto a ejs. aislados de lengoaia y lenguaje), Goyhetche 

(193n), Laphitz, M. Elissamburu y Xalbador), y lenguaje en autores meridionales: Lazarraga, Beriayn (Doc 

84v), Cardaberaz, Zuzaeta (94), Mogel (PAb 157, en boca de Maisu Juan), Guerrico (I 451), Xenpelar (226) y D. 

Agirre (Kr 122, marcado despectivamente), y suletinos. En Tartas hay además lengaje, junto a ejs. de lengoaia, 

lengoaje y lenguaie. En DFrec hay sendos ejs. de lengoaje, lenguaia y lenguaje. 

Berze nazione orok uste dute ezin deusere skriba daiteiela lengoaje hartan. E 6. Lengoaie orok badiote baron 

handia zarala. (1554). Iker-2, 261. Lengoaje arrotzez [...] minzo. Lç 1 Cor 14, 27 (He lengoaia; TB hitzkuntza). 

Euskel Erriau oi nola eben / errege batek pobladu / jente noblez da lenguajeaz. Lazarraga 1196v. Zeren hori da 

ifernuko erdara, lengoaia eta hitzkuntza. Ax 260 (V 173). Lenguaie franzesian. Tt Onsa 41 (25 lengoaje, 24 

lengoaia, 6 lengaje). Errezibitu zuten dohaina lengoaia suerte guziez minzatzekoa. CatLav 403 (V 193). 

Zien lenguajetarik / españul üdüri düzie. Xarlem 1432. Lengoaia batean ortografak ez du behar zerratu lengoaia 

hartako hitzetan aurkhitzen ez den soinua. MarIl X. Lengoaje edo izkunde ori Hebreoa zala. Cb EBO 6 (9 

lenguaje). Ez dakizu ez latin, ez italiano; harrazu beraz lenguaia horiek dazkien norbait, bertzenaz galduko zare. 

Laph 50. Zer lenguaietan meza entzun / Jeinkoak ez dauku erran. Xa in Mattin 118. v. tbn. Lengoaia: ES 192 

(93 lenguaia, 101 lenguaje). Gazte (Juin 58) n.º 17, p. 6. Lenguaje: Mst XV. 

Lenguaje, modo de hablar, de expresarse; medio de expresar las ideas. Amuriua iratzarririk dago eta [...]. 

Maite dianak badaki zer erran nahi dian lenguaje hunek. Mst III 5, 5 (Ip maite dianak daki zer den amurioa). 

Librien lenguajia ororentako orobat da; bena eztütü oro bardin jakinsützen; zeren ni beiniz egiaren barnian 

erakuslia. Ib. 43, 4 (Ip mintzajia). [Munduak umore ona deitzen duen hizkuntza suertea] sobra maiz baizen ez da 

hura pasionearen lengo[a]ia bat. Mih 65. Artexki horla lenguaia / mudatuz, gure xoriak / bi kasutan hill 

beharrak / salbatu zuen bizia. [...] / Kantatzen ahotaraka / zirkonstantzien arauka. Gy 277. Zapataiñaren 

lenguaia phoz eta naturala, / gustaturik bankerari, baderro berehala [...]. Ib. 80. Haritu naiz emaitera 


mende. 

634


lenguaiarik klarena [...] eta endelgatzeko errexena. Ib. XI. Egia salbagarri hen bere haurren ezpiritietan sar 

eraztera iseiatzen da arterik gabe. Goraki mintzatürik ere perfeitzionezko lenguajia perfeiteki. CatS VI. Poesia 

dela khantuzko edo koblazko lenguaia. Elsb Fram VII. 

lengoradu. v. lenguado. 

lengosu. v. lehengusu. 

lenguado (Vc, Gc ap. A; Arzdi Peces), lengoradu (Izt C 206), lengoadu, lenguadu (Añ, FauMar 102), lenguau 

(Arzdi Peces, FauMar 102), lengoadu (Lar Chaho). Lenguado. "(Solea vulgaris), el lenguado o suelo, 

lengoadu" Labayru Hist I 516. v. mihi-arrain. Legatza, barbariña, lenguadu edo xabalua. Elizdo EEs 1926, 

10. Ona emen lengoradua à la basquaise-n prestaera: [...] Ipintzen dira gero lengoradu-xerrak perrejil eta 

baratzuri pittin batekin. Egan 1965 (1-6), 106. 

lenguana. Lenguado. "Sole" Lf GAlm 1957, 33. 

lenguenin. v. LEHENGO EGUNEAN, s.v. 1 egun. 

lengunean. v. LEHENGO EGUNEAN (s.v. 1 egun). 

lenijaio. v. LEHENIK JAIO. 

lenka (V ap. A Añ (V)). Escabel. 

lenkeria. v. leunkeria. 

lenkusu. v. lehengusu. 

lenmen. v. lehenmen. 

lenpizte. "Historia" Lar. Gutiziatzeko da haren lenpiztea irakurturen dutenek har dezaten haren gainean bere 

buruen moldatzeko gogo zin bat. Birjin 43. Nere bekhatuak erraten nituen, ez axolazko lenpizte bat erauskidatu 

banu bezala. Ib. 272. 

lentaina. "Caparra (Amescoa)" J.L. Elcarte. 

lentan. "(Nadar) bajo el agua" A. 

lenteja (AN-ulz, Ae). Ref.: VocPir 654; EAEL 77. Lenteja. v. dilista. Lenteja plater bategatik. Gco II 63. 

Txiliste edo lentejak. Lard 31. Ze zapal-biribilla dan! Lentejia dirudi. Ur Dial 19 (It dilista, Dv, Ip ilhar-xabal). 

Baburrun edo lentejak egosi eta iragazten dira pasadorean. Cocinan 4. Peluse, Aigitoko errixka, tilistaz 

(lentejaz) ospetsu. Ibiñ Virgil 81. v. tbn. Berron Kijote 31. 

lentilla. Lenteja. v. dilista. Lentillak. Ongi garbitu onduan, egosarazten dituzu urian, eltze batian. ECocin 

26. 

lentilla. v. lantina. 

lentiña. v. lantina. 

lento. Lento. Pensátzea tostatunautéla bát trillabátean sú lentorá, dá lotsatzekó. LE Doc 280. Jai artan 

bertan soldadu zarrak / jarri ziran guardian, / fuego lentuan jardunak dira / iru egun da erdian. Noe 74. 

lentoi (V-m), lentoe (V). Ref.: A (lentoi, lentoe); AEF 1960, 21; FauMar 74. "Aligote, pez parecido al besugo, 

de cabeza más pequeña, muy sabroso. Abran kabrak, Sagustanen lentoiak, cabras en el Abra, aligotes en 

Sagustán" A. 


mende. 

635


lentxa. v. arentxa. 

lentxurigo. "Clarión, pasta de yeso y légamo" Lar. 

lentzeju. v. dentzeju. 

leñ. v. leun. 

leña. Leña, golpes. Bere egin bearrari leña ekion: kiski ta kaska, emonalean. Bilbao IpuiB 148. Distraidu 

egiten nintzala-ta, ala! Zigorra leña! Ib. 149. Ostikoka asi zan [astoa] leña, kateak apurtu ta iges egin gurarik. 

Ib. 67. 

leña. v. 1 lera. 

leñargi. v. leinargi. 

leñtu. v. leundu. 

leho. v. leiho. 

leoe. Leo (constelación). Iguzkia Leoean. Lç Cal a 6r. 

leoe. v. lehoi. 

leofito. v. neofito. 

lehoi (leoi V, G, AN; Lcc, Lar, Añ, H (G)), lehoin (L, BN, S; Volt 90 (lehoñ), Urt II 324 (lehoñ), SP, Ht VocGr 

380, Arch VocGr, VocBN, Dv, H; leoin AN-arce, L-sar-arcang, BN-ciz-arb-baig-lab), leoe (H (V), A), legoi (Gazp-goi-to), 

legoe, lioe (V-arr), lioi (V-gip), lion, lehuñ (L, BN-mix, S; H), lehu (S; Gèze, H (S)), leon (G-nav, 

V-ger, AN-larr-5vill-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza, B, Ae, Sal, R), leo, liu. Ref.: VocPir 386; Bon-Ond 143; A 

(lehoin, leoe, lioe, lehu); Lh (lehuñ); Lrq /lehu) [oxítona]/; Etxba Eib (lioi); EAEL 90. 

León. "Leoncillo, leoi txikirra" Lcc. "Lehoin arraparia, lion ravissant; lehoin errabiatua, lion enragé; lehoin 

zaharra, vieil lion; lehoina orroaz dago, le lion rugit; lehoin gastea, jeune lion" SP. "Leonino, leoiarena" Lar. 

"Lioia be, zartu ezkerik, astuen barregarri" Etxba Eib. Tr. Documentado desde Leiçarraga. Lehoin es la forma 

propia de la tradición labortana y bajo-navarra; en textos suletinos hay lehon (Eguiateguy 266; seguramente mala 

lectura de por parte del editor), lehu (Xarlem e Inchauspe), leho (Archu Fab 105) y liu (GH 1930, 459). 

Entre los meridionales leoi es la forma general. Hay además leoe no ambiguo en J.J. Moguel (BasEsc 59), 

Astarloa (II 98), Uriarte (leoi en guipuzcoano) y un ej. de Orixe (Mi 136, junto a leoi); legoi en Arrese Beitia 

(AmaE 187, junto a legoe (ib. 205)), Xenpelar (207), EusJok (II 129), Alzaga, Barandiarán (ELG 38), Anabitarte 

(Aprika 24), B. Enbeita e Ibiñagabeitia (en éste junto a leoi); lioe en Uriarte (Cant 4, 8 (ed. 1862)), lion en un 

texto de Aralar del s. XIX (ETZ 198) y leon en Lizarraga de Elcano (Ong 56r), en un texto baztanés del s. XVIII 

(BOEans 923) y en Echenique (junto a leoñ). En Zuzaeta (155) hay leo. En DFrec hay 25 ejs. de le(h)oi y 1 de 

lehoin. Ezen zuen etsai deabrua, lehoin marrumalari bat bezala, zuen inguru dabila. Lç 1 Petr 5, 8 (He, TB 

lehoin; Ol, Ker, IBe, IBk le(h)oi). Spirituak / lotzen zaizko nola lehoñ sukharrez zoratuak. EZ Man I 93. 

Pintatzen zuten lehoin bat emazte begitartearekin. Ax 355 (V 235). Hume bereak galdu dituen leoi aserretua 

zirudiela. Mb IArg I 172. Berez, artz edo leoi bat baño gogorrago. Cb Eg III 372. Lehoin errabiatu baten pare 

zirela. Lg I 226. Lehoina baino kruelago zen [populu bat]. Ib. 226. Harek üdüri zia / lehu errabiatia. Xarlem 

893. Ta irtengo degu leoi batzuek eginda, indarrez beterik. Mg CC 223. Lenago egingo da bat leoi eta dragoi 

batekin bizitzera. AA II 94. Gure inguruan dabill gure etsai amorratua leoi aserre baten eran. AA III 360 (v. 

tbn. en contexto similar Gco I 446, Ag AL 144 leoi). Gogorki gerla egiten dauku ifernuko lehoin, borthitz bezain 

amarrutsuak. Dh 219. Leoi gazte portitz bat. Lard 140. [Zer] sendoagorik leoia baño? Ib. 141. Eta lehen aberia 

zen lehua üdüri. Ip Apoc 4, 7 (Echn leon, Ur (V) leoe, Ur (G) leoi). Abiatuko [ziren], lasterka, kuraiez, lehoinen 

pare. Elsb Fram 119. Eguberdijan lunak (leoiak) erreka-aldera jasten dira. Altuna 19. Bere burua legoi egin nai 

luke baña uxo bat besterik ez da. Alz Burr 22. Leoia baxen bizkor? Ala bilddots epela baxen koiskor? Otx 68. 

Leoiak bezela burrukatuz. TAg Uzt 85. Lehoinaren pare ari izan dira. Lf Murtuts 51. Errege Rikardo Lehoin 

Bihotzdunari. Mde Pr 46s. Itxas-orruak / dauke legoiaren antza. BEnb NereA 149. Arma-oridun zaldun ura, 


mende. 

636


bere ikurdian leoi koroiduna dakarrena. Berron Kijote 196. Venezian bigarren Zilarrezko Lehoia eraman du 

aurten. MEIG I 142. 

v. tbn. GavS 24. Ub 115. VMg 18. Zav Fab RIEV 1907, 542. It Fab 124. Gy 52. Azc PB 288. Camp EE 1882a, 

36. A BeinB 55. EEs 1913, 162. Laux BBa 138. Bilbao IpuiB 197. Ol, Ker y BiblE Cant 4, 8. Arti Tobera 274. 

SM Zirik 86. Osk Kurl 128. Gazt MusIx 189. Lab SuEm 170. Ibiñ Virgil 43 (85 legoi). Lasa Poem 55. Lehoin: 

Mat 359. Harb 270. SP Phil 154. Tt Onsa 65. Gç 175. Urt Gen 49, 9. He Phil 156. Mih 106. Brtc 268. Monho 

92. JesBih 461. Gy 52. Hb Esk 28. Dv Eccli 28, 27. Zby RIEV 1908, 762. Jnn SBi 160. Barb Sup 182. Ox 129. 

Zub 83. Etcham 82. Iratz 102. Zerb IxtS 48. JEtchep 40. Leoia (det.): fB Ic I 57. Enb 136. Legoi: A EY II 81. 

(Como primer miembro de comp.). Leoi-larru zar batez / erdi estalia. It Fab 151. Lehoiñ larruz bestiturik. 

Gy 23. Eta aren agoa leoñ agoa bezalakoa. Echn Apoc 13, 2 (Bibl lehoin ahoa; Lç lehoinaren ahoa). Etzetz 

leoi-irudia artu? Bilbao IpuiB 198 (197 leoi-itxura). Leoi-aitzuloz bilbil ertsia. "De cuevas de leones enlazado". 

Gazt MusIx 189 (Onaind ib. 207 leoi-leza). Arrano-egatsak eta leoi-soiña zeukaten. Ibiñ Virgil 58. 

(Uso fig.). Cf. infra LEHOIZKO. Larrea, Hiribarren, bertze zenbeitekin, / eman ditezke gora itsas 

lehoinekin. Hb Esk 135. Zenbait athorragorri, itsasoko lehoinak, hurbildu zitzaizkoten eta erakutsi zioten alfer 

handienak xutikarazten zirela [...]. Hb Egia 150. Eta ni ene harmadak ahanzten nau bizirik, Anibal ahantzi zuten 

bezala bere gerlako lehoinek. Ib. 92. Haren etsaiek dute ez behin aithortu / pare gabeko zela mendetan 

agertu; / hura hekin begitan gerlari lehoina, / nihoren uztarririk yasan etzuena. Hb Esk 34. 

- LEHOI-AMA. Leona madre. Leoi amarekin aizulora itzulitakoan. Or Mi 97. Leoiama betokerrak. Ibiñ 

Virgil 35. 

- LEHOI-ANTZEKO (Lar H leoiantzako). "Leonado, color, leoiantzekoa" Lar. 

- LEHOI-ARRANO. "Grifo, animal fabuloso, leoiarranoa" Lar. 

- LEHOI-HARTZ. (Pl.). León y oso. Leoi-artz auska indargetuak ta lukia. Zav Fab RIEV 1907, 541. 

- LEHOI EME (leoi Lcc, Lar, Añ; lehoin SP, Hb ap. Lh). Leona. v. lehoisa. Lehoin emea. SP Phil 154 (He 

156 lehoiñ emea). Erraietako umearen guda ikusten duan leoi-eme baten irudira. Ag G 100. Leoi-eme lepo 

oridun biurtuko da. Ibiñ Virgil 115. 

- LEHOI-GISAKO. "Leonino, [...] leoigisakoa" Lar. 

- LEHOI-KATAMOTZ. (Pl.). León y tigre. Ai, ai, ai zitalak / eta gizatxarrak. / [...] Ai, ai, ai likitsak / leoi 

katamotzak. Echag 166s. Leoi-katamotzen atzaparretan txirtxillatuta gelditzeko. Etxde JJ 179. 

- LEHOI-TOKI. Leonera. Leoi-tokian sartu eben (Dan 14, 30). Ker EMeza 183 (ap. DRA). 

- LEHOIZKO. (Adnom.). Siliok erakusten gizon Eskalduna, / lehoinezko harmaden buruan emana. Hb Esk 

28. Han elkhar ezagutu, harmadak berezi, / nola balitz eragin lehoinezko hazi. Ib. 50. 

- LEHOI-ZULO (leoi- Lar; lehoin-zilo Hb ap. Lh). "Leonera" Lar. Leoi-zuloz ertsia. "De cuevas de leones 

enlazado". Or in Gazt MusIx 200. [Daniel] leoi-zuloan sartu eben. Ker Dan 14, 31 (Or MB 289, Ol, BiblE 

le(h)oi-zulo; Dv lehoinen zilho, Ur leoien koba). 

lehoiarre (leoiarre V? ap. A, que cita a Mg), leoearre, lioearre (V ap. A). Leopardo. Cf. Mg CO 112: 

Leopardo edo arriak aldatuten ditubanian bere kolore edo mantxak. v. lehoinabar. Eta ikusi neban pistijia, 

zan leoearriaren antzekua. Ur (V) Apoc 13, 2. Lioeen kobauetatik eta lioearreen mendietatik. Ur (ed. 1862) Cant 

4, 8. [...], erantzun zion leoi arre gosearen begiratu batez. 'Léopard'. Or Mi 56. v. tbn. Ezale 1898, 278a. 

lehoiarreme. "Onza, animal" Lar. 

lehoikari, lehoinkari. Cazador de leones. Odol hustu zen arthaldeko akherrik ederrena, eta guziek bere 

zathiak, bai lehoinkariek, bai lehoinak berak, bozkariorekin jan zituzten. Prop 1900, 169. 

lehoikume (T-L), lehoinkume (L, BN ap. A; SP, Dv), legoikume (V ap. A EY II 228), leokume. Cría de león. 

"Lionceau" T-L. Iuda lehoin kume bat duk; ene semea bihurtu izan aiz zathikaturikan. Urt Gen 49, 9 (Ur 

leoiaren umea). Urten eutsan Sansoni Leokume batek murruzaka. fB Ic III 204. Legoikumea andi ta indartsu 

egin zanean [...]. A EY II 228. Eiztari mairu batek eraman dio leoikumea. Or Mi 97 (v. tbn. MB 174). 

lehoin. v. lehoi. 

lehoinabar (Lar, Añ, Dv, H, A), leoenabar, leoin-ñabar. Leopardo. v. lehoiarre, leopardo. Katamotza ta 

leoin-ñabarrak bezala. Egiat 225. Ikhusi nuen abreak lehoinabar bat iduri zuen. TB Apoc 13, 2 (Ur (G), 

leoenabar, IBk, Bibl, IBe lehoinabar; He leoparta). Lehoinen etzan-lekhuetarik, lehoi-nabarren mendietarik. Dv 

Cant 4, 8 (Ol, Ker leoinabar). Xehakaturen ditu lehoinabarrak bezala. Dv Eccli 28, 27. v. tbn. AEmil AndreM 

240. 

lehoinkari. v. lehoikari. 


mende. 

637


lehointsa. v. lehoisa. 

lehoisa, lehointsa (BN ap. A; Dv). Leona. v. LEHOI EME. Lehoisa madama hill zen. Gy 212 (v. tbn. 251). 

leoitar. v. leondar. 

leoitar. v. leondar. 

lehoitegi (Lar), lehointegi (L, BN ap. Lh). Leonera. v. LEHOI-ZULO. Aidean eraman zuan Abakuk 

iragarle santua Daniel zegon leoitegira. Inza Azalp 42. Botatu zuten Daniel leointegirat. Elizako liburua (1961), 

220 (ap. DRA). 

lehoitto, lehointto (Dv). "Petit lion" Dv. 

lehoitu, lehoindu, legoetu, ligoetu. Convertirse en león. Harmetako indarrak galdu Kantabriak / Zerutik 

agertzean Yesusen graziak! // Lehoinduren da berritz, sarri ikustean / moro goibel nahia haren sinhestean. Hb 

Esk 34. Hain laguntza xumekin kasik bera dela, / etsaia gerlatetan lehoindua zela. Hb in BOEl 77. Bildots 

mantsotxo batzuk ziralakoan [...]. / Baña bildotsak legoeturik ekiñ eutsen. AB AmaE 186. Erri ligoetua odolez 

aseturik. AB EE 1887a, 318 (lo que se lee en Olerk 288 es leigoetua, que no acertamos a interpretar). 

lehoitzar, legoetzar, leotzar. Aum. de lehoi. Mai Santu onetatik urten eruen Leotzarren indarrakaz edozein 

martirio [...] igaroteko. CrIc 146. Leoitzar izugarri bat zebillela basoan. VMg 40. Ezta Afrikan sututen / leoitzar 

emea / ikusten badau ilik / ondartzan semea. Azc PB 140. v. tbn. Legoetzar: AB AmaE 175. 

lehoizain (leo- Lar), leoizai (Lar), lehoinzain (Hb ap. Lh). Leonero. "Gardien de lions" Lh. [Leoia] biurtu 

zan bere kortara, kiñuekin adierazo zion leoizaiari, zijoala andik bere zeregiñetara. VMg 42. 

leokadia (det.). "Escritorio" Lar. 

leokatu. v. leihokatu. 

leokume. v. lehoikume. 

leon. v. lehoi. 

leona. Leona. Cf. lehoi. Leona baten kostadoan / jarririk legez baegoan. Lazarraga (B) 1182rb. 

leondar, leoitar. Leonés. [Ordoño gaiztoa] leoitar eta asturiatarren buru jarririk. Otag EE 1881b, 59. 

Leondarrak galduta / euren nagosia / mendirik mendi igeska / gorde eben bizia. Azc PB 201 (Ur PoBasc 225 

leonesak; v. tbn. Azc PB 200). 

leones. Leonés. v. leondar. Leonesak galduta / euren nagusija, / gitxik mendi urriñetan / gorde eban bizija. 

Azc in Ur PoBasc 225. 

leon-kastillo. A cara o cruz. León-Castillo botatzen / formal ziran asi, / Txertubik suertia / ziyon irabazi. 

Ud 152. 

leopardo, leopard(a), leoparta. Leopardo. v. lehoiarre, lehoinabar. Eta nik ikhusi ukhan nuen bestiák 

leoparta irudi zuen. Lç Apoc 13, 2 (He leoparta bat, Echn leopardo bat, Ip leopardua). Lehoin emea 

leopardarekin batu denean [...]. SP Phil 154 (He 156 leopardarekiñ). Eztezazula imita leopard animal poltron 

hura. Tt Arima 42. Leopardo edo arriak aldatuten ditubanian bere kolore edo mantxak. Mg CO 112. 

leoparta. v. leopardo. 

lehor (G-azp-goi, AN-larr (pero v. Echaide Nav 248s.); Lcc, Lar, Añ, Dv (leo- G), H (+ leor V, G)), legor (V, G; 


mende. 

638


vEys, Dv (G), H), leihor (L, BN; Lar, H), lior (V; vEys, Dv (V), H (V, G)), ligor. Ref.: A (legor, leihor, lior); 

AEF 1955, 82; Asp Leiz 335. Tr. Documentado en autores meridionales (para Mendiburu y Lizarraga de 

Elcano v. infra LEHORREZ) y septentrionales no suletinos. Leihor es la forma propia de la tradición labortana y 

bajo-navarra (junto a lehor en Etcheberri de Ziburu, INav y Prop). Al Sur, leor y legor son las únicas formas 

documentadas en textos guipuzcoanos, siendo algo más frec. la segunda. Para autores vizcaínos hay sólo leor en 

Refranes y Setencias y Añibarro, y lior en autores de los ss. XIX y XX (alternando en algunos de ellos con legor 

y, menos frec., leor). Hay además ligor en Anduaga. En DFrec hay 39 ejs. de lehor y 8 de legor, todos ellos 

meridionales, y 2, septentrionales, de leihor. 

I (Adj.). Seco; árido. "Estéril cosa, gauza sikua, leorra" Lcc. "Val de Leorra, que quiere decir 'enjuto y seco'" 

IC II 31. "Amojamado, acecinado, igartua, idorra, leorra" Lar. "Seco", "árido" Lar y Añ. "Enjuto " Añ. 

"L'adjectif est tombé en désuétude dans la Vasconnie française et s'est maintenu dans l'espagnole" Dv. "La 

diferencia que hay entre legor, idor e igar, consiste, según Añibarro, en que legor e idor se referieren a 

vegetales, igar a animales y sus huesos. No se dice azur legorrak o ezur idorrak, sino azur igarrak 'huesos 

secos', ni besoa legortu o idortu, sino igartu 'secarse el brazo'. Sin embargo también se dice igar hablando de la 

arena, ramas" A. v. agor, ihar, idor, siku. 

Tr. De uso general en autores guipuzcoanos desde principios del s. XVIII. En la tradición vizcaína se 

documenta en RS, Añibarro, J.J. Moguel (BasEsc 242 lior), Uriarte (Dial 60 lior) y autores del s. XX. Hallamos 

tbn. algún ej. Lazarraga (en sdo. fig.) y en Lizarraga de Elcano. El único ej. septentrional corresponde a 

Leiçarraga. 

Martin de Eguirior (1357); Vilas de Eguirror (1350); Hegilior eta Abulanga (1025); Igusquiçaga Liorr 

(1284); In Villa Ulibarrilior (952); En Leorlatz (1283); In vineas de Ligorreta (1045). Arzam 323. Eximino de 

Gazolaz in Leior (1025). Ib. 324. Sanso Lehoarriç. Arig SM 34, 222. Lekhu leihorréz dabila. Lç Mt 12, 43 

(Ur (G), Ker legor, Ur (V), Arriand lior; He agor, TB, Echn, Hual, Samper, SalabBN, Ip, IBe idor). Oñak leor, 

haoa eze, sendari doke. "Los pies secos y la boca húmeda tendrás gallardía". RS 87. Itsasoko úrak erretiratuzíre 

barnerát lekoabát bide utzirík leór edo seko lúrra. LE JMSB 307. Ur bien erditik egintzan bide leorra. Añ LoraS 

6. Arbola berdean au egiten badute, legorrean zer egingo da? Oteiza Lc 23, 31 (He, Dv, IBk, IBe ihar, Brunet, 

Ol, Ker igar, TB idor). Iturri leor bat. Izt C 103. Bear zaio abereari eman bazka ona eta legorra. It Dial 81. 

Mats eta piku leorrak. Lard 175. Etzauntza bustia kendu eta leorrago bat ipintzeko. Arr GB 79. 

(s. XX). Jantzi eben soñeko leorrakaz. Echta Jos 79. Ogi legorra jan. Ag G 123. Orduaren zai, [...], lerden ta 

ixill, bero ta ikara, larri ta legor [...] biotzaren taupadak ezin geratuaz. Ib. 339. Ezur leor elkortuaz. Inza Azalp 

109s. Aitonaren / begi legor zar aietan. Jaukol Biozk 40. Eguzkiak kixkaltzen dituen lur legor aietara. Alz Ram 

52. Jantzi eutsan soñian alkondara legor bat. Otx 160. Arrizko orma txiki legorrak, eta oen gañean isuribiko 

estalia. JMB ELG 69. Eztul legorra. Or Eus 237 (v. tbn. Mi 100). [Gizonezkoak] mingainpetik ateratako ziztu 

legorra ortzartetik jaurtitzen zuen. TAg Uzt 83. Eguzki-galdak eta aize leorrak. Munita 16. Ote zakarra eta 

txillar leorra. Ib. 106. Iturri agortuak, erreka ta ibai legorrak. Ib. 21. Uda legor batian. SM Zirik 65. Bizkotxo 

legor batzuk. Anab Aprika 12. Egualdi otz eta legorra. Etxde JJ 249. Gastaiñakin afaria. Eta eguardian berriz 

baba ligorrak. And AUzta 46. Kaixo, mandazai. Bideak legor al dira? NEtx LBB 182. Bota bitez putzu leor 

batera. Berron Kijote 80. Iparraldeko gizon hezea zen: Hego-alde lehorrak ez zuen gehiegi kilikatzen. MIH 273. 

Fruitu lehorra. MEIG VI 133. Mexico Berriko lurralde zabal-lehorrak. MEIG I 131. 

v. tbn. Ub 25. AB AmaE 409. EA OlBe 31. Lasa Poem 67. Legor: Echag 148. Zab Gabon 40. Sor Bar 35. Bv 

AsL 109. JanEd II 40. Muj PAm 61. Ldi RIEV 1929, 209. Laux BBa 126. Tx B III 45. TAg Uzt 258. Zait Sof 168. 

Gand Elorri 143. Arti MaldanB 197. Ibiñ Virgil 104. Azurm HitzB 68. 

(Ref. a un vino o licor). Bustitzen da ondoren guzia ardo zuri legorrarekin. Egan 1965 (1-6), 106. 

(Con reduplicación intensiva). Eta arkitu zituen illea leor-leor eta inguru guziak bustiak. Lard 128. Lurra 

legor-legorra ez bada. Munita 152. 

Seco, sediento. Lan asko, ta legor zan jendia. Indar berritzeko ardo pixkatxo bat eskatu zioten. Bv AsL 152. 

(Aplicado a personas). Seco, parco, poco expresivo, antipático; insensible. "Au fig., sec, qui n'a pas de 

sensibilité" H. Zerren aita neben guztiz gogorra, / senideak labur, ama leorra. Lazarraga (B) 1181vb. Beñere 

ejerzizio santu au utzi bear ezta: leor ta otza zaudenean irakurri puska bat. Cb Eg II 11. Ez dezu sentitzen 

gozotasunik? Zaude leor, gogor, pensamentua ezi ezinda? Ezda ansi. Aurrera. Mg CC 188 (CO 282 lior). Ze 

prestu-eza, ze otz-orra ta leorra nasan zuri esker onak emoteko! Añ EL 2 177. Legorra ta illuntxoa dago 

Gaixpar: bestetan lango arrera onik emen bere eztaukat. Ag AL 134. Alegiñak eginda be, ezin eban iñok euki 

aregaz izketa luzerik, gixon legorragorik! Kk Ab I 51. --Ta Mitxel? Gaur oso "legor" zegon. --Gaxoren bat zearo 

gaizkitu zaio ta. Lab EEguna 74. Zer eguerdi goxo ditudan burura! Berritzen didate / oroi utsarekin orduko 

zirrara, legor naizanean. Or Poem 529 (v. tbn. QA 142). Mutil zar legor onek eztu bere bizitzan elkor-bidea 

besterik. NEtx LBB 86. Mutil ura, narru zarra baiño legorragoa zaio neskatillari, ta Ireneri eztio arreta pittinik 

ere artzen. Ib. 136. Orixe, lehortzat geneukan gizona, ez zuen inolako lotsa gaiztok lotu bere adiskideaz mintzo 

zenean. MIH 265. Halako lehor-antxa ere aurkitu izan zaio. Ez zitzaion atsegin Orixeri erromantikoen 

biguinkeria ozena. Ib. 263 (v. tbn. MEIG I 191 lehor-antxa). Axalez bakarrik baitzen lehorra, hotza eta xekena, 

ez barrenez. Ib. 294. 


mende. 

639


(Ref. al corazón, espíritu, alma...). "Biotz leorra, cœur sec" H. Samurtu egizu Zeruko iñontzaz nire biotz 

gogor, leor, agortua. Añ EL 1 165 (v. tbn. en contexto similar fB Ic I 53, EgOn 23 (ap. DRA) bi(j)otz lior). Ama 

ill zanetik aurrera, otza, legorra ta beastunez betea gelditu iakon arimea. Ag AL 110. Biotz legorra bear litzake 

[...] aren gogo-oñazea norberarena bezaintzat ez artzeko. TAg Uzt 161. Orregatik ligor / Ta amodio gabe / 

Segall ta erkituak gaude. Iñarra Ezale 1897, 212b. Meza-entzule askoren biotz gogor eta legorretan. MAtx Gazt 

97. 

"Itz leorrak, paroles sèches" H. Betoker eta mintzo legorrez esan zion: [...]. TAg Uzt 103. Legorrak izaten 

dira gure alkarrekiko maitasun-agerpenak. NEtx LBB 71. Ai! Etxe otza dek au, ostatu legorra dek au. [...] 

Urdallarentzat zerbait baziok, baña biotzak eztezala ezer eskatu. Ag G 328. 

(H, que cita a Lard). Estéril. AxN explica defota (407), por leorra. Zuri andreak esaten dizu nere Janes 

leorra. 'Seco e impotente'. LasBer 574 (v. tbn. 576). Leorra zera, baña seme bat izango dezu. Lard 139. Ainbeste 

illabete ta ezkontza-ondorenik ez? Errain legorra ekarri ote zuten ba etxera? NEtx LBB 24. Ontzeko asmoa 

ezta asmo antzua edo legorra, baizik eragillea. AA III 512. 

"Sec, qui n'a pas d'embonpoint, maigre: opposé a gizena gras et guria, cédant sous la pression de la main, qui 

se dit des animaux, agneau, mouton, veau, etc. Bei, zekor leorra, vache, veau secs. Samea leorra dauka, il a le 

cou sec" H. 

"Desséché, séché en parlant d'une partie du corps rendue à telle par maladie. Oiñak leorrak dituen gaxoa" H. 

"Sec, aride, en parlant de mamelles. Ugatz leorra, [...]. Errape leorrak" H. "Iñude liorra, aiña eskia, el ama 

seca" Iz ArOñ (s.v. iñude). 

"Sec, seul, sans accompagnement d'autre chose. Ogi leorrez oturuntzatu, avoir dîné du pain sec" H. 

Tacaño, mezquino. Urrutitik eskuzabal diruditenak, gerturaezkero agitz ardagaia baino legorrago izaten 

dira. A Ardi 24. 

(Aplicado a sonidos). Zintzarri, marru, beka ta karaka legor. "Estéril cacareo". Or Eus 130. Ostots 

legorrak. "Los truenos secos". Ib. 262. Kurrinka legorra zegien arraunak ere espartzuzko eraztunaren igortzian. 

TAg Uzt 230. [Olloen] mokoka zorrotzen takateko legorra. Ib. 13. 

(Ref. a una narración, historia; al estilo, forma de escribir). Seco, sobrio, parco. Parmeniderenak dira itz 

legor eta zailok. Edea baino zailagoa zan aren idaztankera. Zait Plat 44. Espartzua baiño leorragoa kondaira, 

eta irudimenik gabea, [...] idazkera eskasekoa. Berron Kijote 18. Ez da bestetarako bere idazkera zakar ta 

leorra. "La dureza y sequedad de su estilo". Ib. 79. Eta ez kondaira hotza eta lehorra, bizia eta umoa baizik, 

gertakarien kontaketari iritzien beroa erasten dion herri periodismua. MEIG III 110. Itun zaharrean bertan [...] 

ez dira behar bezain urriak pasarte gogor eta lehorrak. MIH 351. 

(Sed) abrasadora. Une artako nere egarri legor idor amurratua. Txill Let 39. 

Sobrio, no ebrio. Gizon bat mozkor dadinean [...], gogoa bustirik baitu; gogo legorra da iakitunen eta 

oberen. Zait Plat 34. 

(En la expr. busti edo lehor 'a cara o cruz'). v. BUSTI ALA LEHORKA. "Musti edo lior? [...] Es la manera de 

echar a suerte (G-nav)" CEEN 1969, 85. 

(Uso adv.). Secamente, ariscamente. [Larrain ta Rekalde] patata errea baño legorrago biak "Uitzi"-ri 

berebizikoak botatzen. Ldi IL 49. --Oi? I ere emen? Ongi al ago, Petri? --(Legor) Ongi; ta i? Lek EunD 17. -- 

Zer dagizu emen? --galdegin zion legor. TAg Uzt 166. Mattin, zentzatu adi! Esan zion legor osabak. Etxde JJ 

115. Berarekin mintzatzen ziran askok ezi-legez (por educación) egin oi zuten, legor eta zindotasunik gabe. Ib. 

266. v. tbn. ABar Goi 35. Lab EEguna 105. [...] erantzun zion osabak legor-antxean. TAg Uzt 121. (Con 

reduplicación intensiva). "Secamente, leor leor" Lar. Eskatu zion predikatzeko baimena Obispo jaunari. 

Ukatu zion onek legor-legor: Ez. Bv AsL 118. 

II (Sust.). (L-côte; Urt II 284, Dv (leo- G), H (+ leo- V, G)), legor (V, G; H (V, G)), leihor (L, BN; SP, Urt 

Gram 16, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), lior (V-gip; Dv (V), H (V, G)). Ref.: A (leor, legor, leihor); Etxba Eib 

(legor, lior); Holmer ApuntV; Iz ArOñ (liorrera); Elexp Berg (lior); Gte Erd 214. 1. Tierra, tierra firme (en 

contraposición al mar, al agua; empleado en singular y sin determinantes, principalmente en casos locales de 

declinación). "Ligorra, significa tierra cimera, tierra sorda" Poza 17r. "Leihorra, terre ferme; leihorrera, à sec; 

itsasoan edo leihorrean, en mer ou en terre" SP. "Desembarco, desembarcación, [...] leorrera jaistea" Lar. "(En) 

seco, leorrean" Lar y Añ. "Untzia leihorretik urrundu da, le navire s'est éloigné de terre" Dv. "Lanhoarekin ez 

gintuen ikhusten leihorretikako seinaleak, [...]" Ib. "Leorra iotzea, toucher terre. Leihorrera, leorrera iaustea, 

descendre à terre" H (s.v. leihorreratu). "Liorrera, a la tierra firme" Iz ArOñ. "Txalupan jarri orduko liorrera 

bueltau nai giñuan" Elexp Berg. Cf. LEHORREZ, LEHORREKO, ITSAS-LEHOR. Tr. Documentado en 

autores meridionales y septentrionales no suletinos desde el s. XVI. Itsasoa eta leihorra inguratzen dituzue. 

Lç Mt 23, 15 (He leihor, Ur, IBk lehor; Dv, Leon itsas-leihorrak, TB, Hual, Samper, SalabBN lur, Ip lühidor). 

Leorrean artu ez doa arrankaria. "En lo seco no se toma la trucha". RS 229. Ugaraxoen triskea, leorrerean 

ezera. "De lo seco a lo húmedo". Ib. 436. Su, Aire, Itsaso eta Lehor zimenduzkoan. EZ Man I 79. Lehor eta 

uraren Iongoikoa. EZ Man II 145. Bañan uholdeak nola / zelhaiak estaltzean / gizonak aurkhitzen baitu / leihor 

mendi gañean. / Halaber [...]. EZ Eliç 321. Nork erran zukeien gizon bat hirur egunez da gauez balearen 

sabelean ibiliz gero, bizirik leihorrera iltkiko zela? Ax 130 (V 86). Lehenbizirik egorri behar duzu xalupa 


mende. 

640


leihorrat. INav 130. Eta hurbil zakisko istriborreko leihorrari eta muillatuko duzu 5 edo 6 brasetan. Ib. 14. 

Ioaten zarela hegoan Kabobieso gaiñean leihor guziak egiten du arraso. Ib. 97. Arriturik ikusi zuen nola 

santutxoa leorrean baliz bezala urtan ibaiean zebillen. Cb Just 106. Urak txikitu ziranean, irten zan Noe 

leorrera. Ub 13. An daramate ontzia kaiera, / leorrera. It Fab 203 (tbn. en Aran SIgn 217). Bildu bitez toki 

batean zeruaren azpian dauden urak eta agertu bedi legorra. Ur Gen 1, 9 (Urt, Dv, Bibl leihorra, Ol, Ker 

legorra, BiblE lehorra). Ur-lekuari deitu zion itsasoa eta leorrari lurra. Lard 1. Itsas-urean abiatu zan, lurleorrean 

bazijoan bezala. Ib. 474. Mundu os-osoan / aren izen ona / leor ta itxasoz / barreatzeko. AB AmaE 114 

(5 lior). 

(s. XX). Leorreruntz igari etozan. Ag Kr 62. Arranondon, itxasorako eztanari, legorrean emoten jako lana. 

Ib. 78. Jaurti eben uretara leorrean egoan batela. Echta Jos 189. Lenago sinistuko niken arraiak legorrian 

dabiltzala. Urruz Urz 60. Modu ortako deskalabrorik, / legorrian da bustiyan / etzait goatzen gertadu danik. Tx 

B II 48. Ugarte deritzanez / itxas-erdiko legorra. Ldi UO 37. Legor, itsaso ta zeruak. Erkiag Arran 8. Itsas 

zabaletik legor bazterrera. Anab Aprika 12. Erran gabe doha, leihorrerat jautsi orduko lanean hasi zela 

Frantses. "Sur la terre ferme". Ardoy SFran 156. Poz geiago bear ukek, leorrean izanik. "En tierra firme". 

Berron Kijote 118. [Probetxu] ateratzen ere zuten lurretik, zertan lehorretik, mugitu gabe irabaziak bil zitzakeen 

burjesak. MEIG IV 120. Lintzura lintzuraren hurren eta zenbatenaz ere lehiatzen zaren oinak lehorrean landatu 

beharrez, hanbatenaz murgiltzenago zara lokazpean. MEIG IX 95. 

v. tbn. EusJok II 31. Inza Azalp 35. Legor: AA III 377. Sor Bar 42. Xe 277. Bv AsL 212. A BeinB 59. Arrantz 

153. Noe 43. EusJok II 31. Mok 8. Enb 45. Alz Ram 98. Ir YKBiz 400. Eguzk GizAuz 22. SMitx Aranz 221. 

Munita 146. JAIraz Bizia 42. Or Aitork 159. Txill Let 130. Etxde JJ 150. Gand Elorri 133. Osk Kurl 117 (48 

leihor). BEnb NereA 150. Ibiñ Virgil 77. Etxba Ibilt 455. NEtx LBB 369. Uzt Sas 221. Alzola Atalak 41. Leihor: 

Hm 225. Gç 144. SP Phil 245. Lg II 163. Laph 162. Arb Igand 153. Jnn SBi 153. Elsb Fram 84. Balad 88. Barb 

Leg 138. Etcham 169. Zub 22. JE Ber 79. Iratz 111. Zerb IxtS 66. Mde HaurB 104. Lior: fB Ic I 11. Ur MarIl 25. 

A BGuzur 132. Kk Ab I 81. Laux BBa 136. Enb 55. Otx 135. 

(Ejs. en plural o con determinantes; ref. en algunos de los casos a tierras, regiones o territorios de ultramar). 

Tr. Documentado sólo en textos septentrionales no suletinos y en Echeita. Biaia lehorretako othoitzak. Biaia 

ungi egiteko. EZ Man II 120 (cf. infra LEHORREKO). Partitzen zarela [...] portutik, [...] kausituko duzu leihor 

bat zeinak baitaduka [...]. INav 62. Eta hunela ezagutuko tutzu leihorrak eta [...] itsasorat lekoa heren bat [...]. 

Ib. 97 (v. tbn. 134). Zabulongo leihorra eta Nephtaliko leihorra, Jordanez haratago itsasorako bidea. He Mt 4, 

15 (HeH leihorrak). [Colon] Amerikako leihorra deskubritu zuena. Gy 255n. Afrikako leihor handietan. Prop 

1881, 52 (Dv traduce: "dans les vastes contrées de l'Afrique"). Haizea alde ginduen eta [...] heldu ginen leihor 

bazter batetara. Prop 1888, 170. [Amerika guzia] bi leihor handi dire, delako lur zerrenga hartaz elgarri josiak. 

HU Zez 44. Madagaskar delako [...] leihor handi hartako [...]. Ib. 101. [Ez duela] ez Txinan, [...] ez Afrikan, ez 

nehon, urrungo leihor hoitan halako langile onik. Ib. 101. Ikhusi ginituienian / Montebideoko leihorrak [...]. 

Balad 243. Hong-Kong-go irla handia Xinako lehor handitik hurbil. Prop 1906, 158. Euri landurraz estaldu 

zirean leorrak. Echta Jos 339 (v. tbn. 204). Urrungo leihorren ezagutzeko tirria. JE Bur 174. Erran dezakegu 

Ameriketako leihorrak deramala arrotzerat doan Eskualdun keta guzia. Ib. 206. Gu berexteko zerbeit direa / 

itsaso, leihor, ibaiak? Ox 149. Portugaleko erregek zuen bidali Frantses Javierekoa aipatu ditugun leihor 

berrietarat. JE Ber 68n. Ameriketako leihorra parrean jada zutelarik [...]. Barb Leg 138. Hirugarrenean, ur 

guziak bildu zituen batetarat eta agertarazi leihorrak. Zerb IxtS 7s. Zazpigarren mendean baizik [ez ziren] 

etorri, Europako lehorretik [Bretaina Handira]. Mde Pr 247 (248 legor). Behartu zitzaioten lehenik gelditu 

Melindako leihorretan. "Sur la côte de Melinda". Ardoy SFran 157. 

(Sin que se contraponga al mar o al agua). Tierra; territorio. "2. terre, contrée, pays. Israeldarrei agindu 

leihorra (He), [...]; 3. terre, domaine, fond rural (EZ)" H. Zergatik da aberatsa aziendez bantatzen / eta 

gerlaria leihor banatuez prezatzen? EZ Man I 47. [Parabisuan] arima dohatsuak [...] izanen du parterik / zenbat 

erresuma batek baitaduka lehorrik. Ib. 133. Lehor agindua; zelhai loratua; baratze zarratua [...] EZ Man II 197. 

[Iainkoak] manatzen du leihorra / ekhar dezan bihia. Hm 158. 

Tierra, mundo. "Terre, globe terrestre. Zenbat leihorra zabal baita, / Ehon erakutsiko zaita / Ni nizan bezain 

zori gaitzetakorik? (O), [...]" H, que cita tbn. a EZ. Orain ere hemen leihor planean / kantatua zaradela nola 

hedoi gaiñean. EZ Man I 18. Bu gloria Iainko honak / bu gizonak / bakea leihorretan. O Po 59. 

"Leihor (L), port" Lh. 

(Como primer miembro de comp.). Legor-gudari ere mundu zabala erabilli diat. Or Mi 94. Legor-egaztiak. 

"Los pájaros de tierra". Or Eus 389. Legor-erririk aipatuenak [...]. Ara or Tolosa, Azpeiti [...]. TAg Uzt 93 (v. 

tbn. otro ej. en la misma pág.). Itsaserdian legor-egarriaz yoiazan ontzigizonei [...]. Erkiag Arran 68. 

(Uso adv., en la expr. itsaso eta lehor). Jarraitzaille bat irabaztearren itsaso ta legor zabiz eta. Ker Mt 23, 

15 (IBe itsaso eta lehor zabiltzate). 

"Ez estutu. Ori beintzat ez da legorrian galduko, no te preocupes, ése no se perderá" (V-gip). v. la misma 

expr. en LEHORREZ. 

2. (G-goi), legor (B), leihor (L, BN; Ht VocGr (leio-), Dv). Ref.: A (legor, leihor); AEF 1929, 38; Izeta BHizt 

(legor); Gte Erd 30. "Abri" Ht VocGr. "Uria heldu da, ezar zatzu aziendak leihorrean, la plui arrive, mettez le 


mende. 

641


bétail à l'abri. Etxe txarrak leihor txar, pauvre maison, pauvre abri. Au fig. Emadazu othoi gaurko leihorra, 

donnez-moi, [...] l'hospitalité pour cette nuit" Dv. "Par opposition à ce qui mouille, abri contre la pluie, la rosée. 

Uritik leihorrera ihes egitea, se réfugier contre la pluie en lieu sec, abrité" H. "Nahi nuke, Jainkoaren izenean, 

gaurko lehorra" Lander (ap. DRA). "Legor, [...] cobertizo, en general, p. ej. un paraguas, una tejavana" A. 

"Refugio, cobertizo, albergue. Eskaleak galdatzen du gau hontako leihorra, el mendigo pide albergue para esta 

noche" Ib. "Pilota plazai man diogu legorra" Izeta BHizt. v. etxelehor. Tr. Documentado al Norte en 

Duhalde, Hiribarren, Laphitz, Zalduby, Lapeyre, Joannateguy y, ya en el s. XX, en J. Etchepare y Herria. Al Sur 

se encuentra en Beovide, Txirrita, T. Agirre, Akesolo, Munita y A. Irigaray. Belharra janari, ura edari, 

harroka etzauntza, zerua leihor. Dh 453. [Agotak] borda tzarrak dituzte yauregi hautatzen [...] / ongarri meta 

batez egiten tronua, / ezbada haitz zaharra leihor hautatua. Hb Esk 227. Nexkato gaztentzat egin duena nahi 

luke orai emazteki galduentzat egin; heier ere nahi liokete leihor bat ideki. Laph 238. Jakobaren etxian arkitzen 

zuten legorra eta arkitzen zuten ogia. Bv AsL 104. Hango jende onek beren etxetan leihorra eta mahaina ematen 

zioten. Zby RIEV 1908, 83. Arrotz, leihorrik gabeen / abere atherbia, / gerthatu zen Bethelemen / Jesusen 

sorthegia. Ib. 410. Piaiantentzat egina zen leihor edo heia txar baterat. Jnn SBi 11. Hargatik etzioten hirian 

nihork leihorrik eman nahi izatu. Ib. 39. [Maria eta Josep] bortxatuak izan ziren, hiri inguruetan leihor baten 

bilhatzera. Lap 179 (V 79). [Neguan] egun argi deno, badauka leihorrak gozo: athetik [...] ikusten baitituzu [...]. 

Bainan ilhuna etorri denean dauka etxe barneak bere gozorik handiena. JE Bur 75s. Biziki zabal nahi zutelarik 

leihorra, barnetik zango azkar batzuen gainean eraikitzen zituzten [...] bi harresi lodi. JE Ber 21s (ref. a una 

catedral). Etxe, karrera, ola, telleri / legorrak dauden tokira / jeneralian gauetarako, / erretiatutzen dira. Tx B II 

67. Etxeaurreko estalpean billatu zuen [...] babesa eurialdian eta ango legorrean [...]. TAg Uzt 259. Ezkur ori 

ganbarara edo beintzat leorrera jaso. Munita 40. Atea yoaz, legorra galde egin zuen. Etxekoak [...] etzioten 

lekurik eman. AIr EuskIp 76. Tantai eder batzuk zutunik imini, bitarteak arri-ormaz bete, ganean leorra edo 

tellatue ezarri. Akes Ipiñ 8. [Artzaiñek] eguraldi txarretan ermitako elexpe ta suitean aurkituten deudie legorra. 

Ib. 20. Ez ginuen uste [...] suak etxe bat suntsituko zuela eta Pepintoeneko familia leihorrik gabe suntsituko zela. 

Herr 18-4-1957 (ap. DRA). Afera horren gainean garbitasuna egin artean, gure gizona leihorrean dago, 

Baionako presondegian. Herr 25-11-1965, 2. 

3. (Dv, que cita el ej. de Cb), legor (V-gip ap. EAEL 227). Sequía, tiempo seco. "Itzebaixak, euri-ondoan 

legorrakin egiten diran lurraren pitzatuak" Iz ArOñ (s.v. itzebaixak). Cf. BUSTI-LEHOR. v. lehorte. Leorrak 

erdiratzen duen lurra bezala zure egarriak dago nere anima. Cb Eg III 309. Ujola aldi gogorrenetik / ark 

[Jainkoak] gaituala atera [...] / leorra oso agertu arte, / euskaldun zarren lurrera. AB AmaE 56. Naiz legor 

ikaragarriak edo izotzaldiak. 'Des sécheresses ruineuses'. Or Mi 90. Larre ezea, legorrak dularik zoztortu. "La 

sequía". Or Eus 251. [Arbolak] ekartzen digute poza, alaitasuna, otzean beroa, leorrean euria. Munita 22. 

[Españiako izaia] beroari ta legorrari eusten gogorra da. Ib. 82. Legorrak egarrituta dauzka lendik alorrak. 

NEtx Antz 30s. Ugolde batek uxatu digu / aspalditako legorra. Basarri 103. Beuren ogasunak oro galduxe 

zituzten, eze-legorrak ianda. Zait Plat 22. Etxeak itukin asko ditu [...] eta legorrak aisa galtzen dizkigu jarioak. 

NEtx LBB 112. --Esan zaitza, eudiya astian [...] dala engaño bat. --Orduan esango diyot legorra ari duela, 

diyo farrez. Iraola 117. Uste zuan erreten artatik errez bialiko zituala legorteko ur pixkak oso legorrean lana 

egiteko. [...] Ori guztia euritan legortea asterako dena antolatua euki nai zualako. JAIraz Bizia 84. 

4. Forraje seco, comida seca. Urte bustietan eman bear zaiote jaten legor pixka bat [abereei]. It Dial 60. 

Legor-apurra jan ta ur-ase bat egin. "Habiendo gustado un poco de empanada". Or Eus 251. Apari legorra 

zegoen lekuan utzita, jo zuan bidetan zear. NEtx LBB 97. 

5. "Leihor (L?), muro" A, que cita el ej. de Dv. Hurbildu zitzaizkon bere dizipuluak, tenploko leihor ederren 

erakhusteko. "Aedificationes templi". Dv Mt 24, 1 (Lç edifizio, Ol, BiblE eraikinak). 

6. Tierra árida, seca. Leorreko, toki goseko zuaitzak [...] ur geiago bear dula. Munita 75. Zenarrutza aldean 

[piñu] sail aundiak sartzen [asi zan] eta legor aietan gogoz zetozen batzuek. F. Labayen in Munita 8. 

7. Sequedad. Etzitzaidan ere egingo neri eztarriko legorrik. Urruz Urz 53. Eztarriko legorra. TAg Uzt 294. 

Eta orrela betetzen da gizaldiz lurra, bere legorra kezketan agertzen dula. "Cuius ariditas". Or Aitork 410. 

- BUSTI-LEHOR, IRUNTZ ALA LEHOR. v. busti, iruntz. 

- LEHOR-ALDE. Zona de tierra firme, zona de costa (mirada desde el mar); zona del interior, de tierra adentro 

(en contraposición a la costa o al mar). Utziko duzu lehor aldetik Salmedine leku sanoa da itsaso aldetik [...]. 

INav 21. Hareasko puiu batzubek dire leihor aldetik. Ib. 60. Leorraldetik etorren gorutz illuntasun bat. Echta 

Jos 138s. Aize gogorra bekarren leorraldeko illuntasunak. Ib. 139. Legor aldetik eta itsasaldetik. Or Mi 144. 

Naiz itxas-errietan, naiz legorraldean. TAg Uzt 237. Legorraldeko aizea. Ib. 123. Legorraldeko semea. Ib. 214. 

Legor-aldera azkarrena arraunean egitea. Anab Poli 36. v. tbn. Erkiag Arran 170. 

- LEHOR-BARRU, L.-BARRUALDE. Tierra adentro; zona del interior (en contraposición a la costa). Urrun, 

leor-barruan ebillen gudua zoli. Etcha Jos 187 (v. tbn. 186). Legor-barrukaldeetan ezin iraun izango leukee 

arrantzaleok. Erkiag Arran 85. 

- LEHOR EGIN. Hacer tiempo seco. Baña Agozto aldian / egin zigun legor, / orain neguan otzak / asi dira 

gogor. Uzt Auspoa 22, 140. 

- LEHOR-GIRO, LEGORGIRO (Gc ap. A). Ambiente seco. "Temperatura apropiada al secamiento de la ropa" 


mende. 

642


A. Erabateko legor-giroari noizbait aurre artu zion orratio euriteak. TAg Uzt 258 (v. tbn. 224). 

- LEHOR-IDOR. Tierra firme. Lehor idorra uraz inguratua. EZ Man II 123. Fedearen eragintzaz iragan 

zuten itsaso Gorria leihor idor bat bezala. Dv He 11, 29. Goranaiko egoak ausita, jo dau legor idorra, ontzi 

gobernubakoak atx gogorra legetxe. Erkiag BatB 171. 

- LEHOR-ITSASO. Tierra y mar. Zelaiak eta mendiak, / lior-itxaso, arrain abere. Enb 98. Ortzantza ori ortzi 

deitu zenun, baiñan irugarren egunean egin zenun legor-itxasoen ortzia. Or Aitork 345. 

- LEHOR JOAN. Dirigirse, ir hacia tierra firme. v. lehortu (2). Gero ioanen zare lehor arras amor egiten 

diozula lehor belzari zeure plazerera. INav 50. Eta gero buia doblatu ondoan joanen zare ababorreko alderat 

plazer duzun bezain leihor. Ib. 134. Eta ioaten bazare lekoa bat leihorrago kausituko duzu 60 brasa. Ib. 23 (v. 

tbn. otro ej. en la misma pág.). Eta gero zoaz ahalik leihorrena 5 edo 6 brasetaraino. Ib. 21 (v. tbn. 11 y 53 

leihorrena). 

- LEHORRA HARTU. Tomar tierra. "Ligorra artu ebenian jarri eben kurutzia, cuando tomaron tierra plantaron 

una cruz" Etxba Eib. 

- LEHORREAN. a) "Leorrean lan egin, avoir travaillé a la journée sèche" H. b) En seco. Salda igurtzikan 

naiz legor-legorrean. "Remojado en el caldo tanto como en seco". Or Eus 369. 

- LEHORREKO (lior- V-gip ap. Etxba Eib). Terrestre, relativo a la tierra. "Qui appartient à l'abri, à la terre" Dv. 

"Liorreko mariñela" Etxba Eib. Cf. UR-LEHORREKO. Ofizio gaitzena duk ere itsasokoa, / zeñak erraxki 

ahantzten baitu lehorrekoa. EZ Man II 129. Leihorreko baxen kontra. INav 48. Itxaso zabal orietan [...], 

leorreko bazter orietan. Cb Eg III 282s. Itsasoko eta leihorreko armadak. Revol 57. Almirante jeneral itsasoko 

ta leorrekoa. Izt C 477. [Kantauritarrak] naiz dala liorreko, zeiñ itxasokuak, / guztirik izan dira biotz andikuak. 

AB AmaE 95. Begira bezaio, legorreko langosta dirudi. Sor Bar 42. Juaten ziran / zuloren batera, / legorreko 

arrantza / antxe partitzera. Iraola Kontu 113. Leihorreko bideetan. Arb Igand 155. Ur ta legorreko aberastasun 

aundiak. Inza Azalp 32. Liorreko lokatzok, geure malkoz egiñak. Laux BBa 136. Leihorreko arkaitzak erdi janak 

daude. Iratz 62. Legorreko andreak / [...] itxasokoen kezkaz. SMitx Aranz 206. Leihorreko keltak. Mde Pr 189. 

Kai aldeko ta legorreko neskatilla jator askoren artean. Erkiag Arran 16. v. tbn. Legorreko: Ag Kr 57. Mok 8. 

Osk Kurl 126. (Uso sust.). "Liorrekuak eztakigu arraiñ kontuan gauza aundirik" Elexp Berg. v. lehortar. 

Lehorrekoek uste arren basatuak garela / alabañan bide onaz gidatzen gaitutzula. EZ Man II 144. Begiak ernai 

ta besoak irme dituela, legorrekoen ziñuai jaramonik egin bage. Ag Kr 31. Itsasoak doi isil lezake / legorrekoen 

takela. "El alboroto de los espectadores de tierra". Or Eus 395. Zein da legorrekoan bizimodua. Erkiag Arran 

116. Emazte zintzo ta ume errubageok legorrekoen kontura, gu itsasoak austen gabiltzan artean. Ib. 83. v. tbn. 

Liorreko: Laux AB 62. 

- LEHORREZ, LEIHORREZ (SP). Por tierra. "Leihorrez, luhidorrez, por tierra firme" Saug Voc. "Itsasoz edo 

leihorrez, par mer ou par terre" SP. "Itsasoz da legorrez, por mar y por tierra" A. Tr. Documentado desde 

Leiçarraga en autores septentrionales no suletinos, occidentales, y en Mendiburu y Lizarraga de Elcano. Fedez 

iragan zezaten itsas gorria leihorrez bezala. Lç He 11, 29 (He, IBk le(i)horrez; Ol, Ker legorretik). Itxasotati eta 

leorrez. (Cantar de Lelo). IC II 90. Oñez ala zamaz, ala itsasoz ala leihorrez zoaz? Volt 205. Egiten du itsasoz 

eta leihorrez [...] hanbat [...] ioan ethorri. Ax 492s (V 319). Hari itsasoz eta leihorrez iarraiki ondoan. SP Phil 

403. Itsasoz eta leihorrez suharragorik eta bihotz hobetakorik [eztelarik]. ES 399. Ta andik ekartzeko, legorrez 

ekartzekoak diranean, badira bideak. AA III 349. Itsasoz ta leorrez, Gipuzkoako mugape guztia osotoro arkitzen 

da [...]. Izt C 33. Jendetza andi bat ere leorrez eta oñez joan zan. Lard 399. Leihorrez egin zuen Lizbonarako 

bidea. Laph 194. Ezin leiteke leorrez bada / arraiñik iñoz ibilli. AB AmaE 57. Nabegantiak uzten baditu / 

arrixkuaren beldurrez / portunaren bat egin lezake / agiyan ere legorrez. Xe 190. Emen da Lekeitio, / leorrez ta 

itxasoz / bardinik eztaukana. Azc PB 227. Franzisko etorri zan leorrez, ez itsasoz; eta etorri zan oñez. Bv AsL 

120. Ta beingoan biraldu zan gizon bat leorrez Elantxobera. Echta Jos 255. Deskalabruak pasatzen dira / uretan 

eta legorrez. Arrantz 154. Hori zuten bide errexa eta laburrena leiorrez. Zub 125. Itsasoz edo leihorrez berdin 

luze. Ardoy SFran 219. Lehorrez, itsasoz eta airez. MIH 338. v. tbn. Mb OtGai 9, 304. Añ NekeA 218. Legorrez: 

Aran SIgn 216. Ag Kr 215. Or SCruz 66. Ol Mt 23, 15. Erkiag Arran 182. Basarri 8. Leorres: LE Matr3 227. 

Ai zer indianoa / nagoen legorrez! Auspoa 135, 87. Uste genduben amerikano / egin giñala legorrez. Auspoa 

139, 39. 

(En la expr. lehorrez ez galdu (litm. 'no perderse por tierra'), con el sentido de 'saber desenvolverse por sí 

mismo, saber salir adelante'). Gaztena, Madalen [...] aren ondorengotzakoa eta [...], legorrez ez galtzekoa. 


- LEHORREZKO, LEIHORREZKO (Dv). Terrestre. "Qui est de terre. Leihorrezko bidaia, voyage par terre, par 

opp. à urezko bidaia, voyage par eau" Dv. Serbikintzak millazka / Donostiakoak / dira guztiz argiak [...] / ala 

itxasozkoak / non legorrezkoak. Echag 214. 

- LEHORREZ LEHOR. De un sitio a otro. Eskualdunen aipamena zoin eder [...] leihorrez leihor, menderen 

mende. HU Aurp 160s. Untziz iragan ziren Afrika beltzera eta gero, bidean ez errebelatzeko, leihorrez leihor 

joan, iguzkiari buruz bethi. Barb Sup 164. Elizaren erakaspenak leihorrez-leihor hedatuak izan ziren lurreko 

bazter urrunetaraino. JE Ber 66. 

- LEHORRIK. Seco. "Begiak leorrik dago, il tient les yeux secs" H. Garbirik barrua, / berorik burua / leorrik 


mende. 

643


aua. AB AmaE 340. Igar, leorrik aurkietan zan basartera. Ib. 447 (v. tbn. 208). Ezpaitzun aski otz egiten [elurmalutak] 

legorrik irauteko. Etxde JJ 25. 

leordegi. v. lehortegi. 

lehordi, legordi. Tierra firme. Aiñ leial legor billa / joan zan egaztiya / [...] laster igaro zuben / legordi 

guztiya. Otañ EE 1895a, 9. 

lehorgabe, leihorgabe. (El, lo) que no tiene tierra firme. [Mariñelak] bethi urak ditu ikhusten, bethi uhinak, 

bethi ezin asmatuzko eremu leihorgabe lotsagarriak. Arb Igand 153. 

lehorgarri, legorgarri. (Lo) que seca, enjuga. Malkoen legorgarririk onena areriuai parkatutea da. Ag AL 

72. Negarrez dagonak nai dau zerbait malkoen legorgarritzat. Ib. 72. 

lehorkai (leor- H), legorkai (H), leokai (Lar, H), liorkai (H). "Toalla" Lar. v. 1 lehorki (2). Esku ojal edo 

legorkai bat bere gerrian ipiñi, onzi batean ura ezarri eta [...]. Gco I 235. 

lehorkaitxo, leokaitxo (Lar). "Toalleta" Lar. 

1 lehorki. 1. "Quita aguas, leorkia" Añ (s.v. guardasol). 2. legorki. Toalla. v. lehorkai. Sei oestalki [...] 

zamau andi bat sei txikirekin ta sei legorki batere erabilli gabeak. Ag G 52. 

2 lehorki (H), liorki (H). "1. d'une manière sèche, sans humidité et mouillure; 2. sèchement, sans sensibilité, 

avec dureté. Leorki artu nau, il m'a accueilli sèchement" Ib. 

lehorkiro (Lar, H), liorkiro (H). "Secamente" Lar. "1. d'une manière sèche, sans humidité et mouillure; 2. 

sèchement, sans sensibilité, avec dureté" H. 

lehorkizun (H), liorkizun (H). "Qu'il faut, qui est à essuyer, sécher" H. 

lehorkor, legorkor. Propenso a secarse. Zergatik eztarria dan / legorkorra ta latza. JanEd I 31. 

lehorleku, legorleku. Secadero. Antiguako Amaren orubea, malkoen legorlekua, naigabien gozategia. Ag 

Kr 215. 

lehorpe (V, AN-gip-egüés; Lar, Añ, H (leo-)), legorpe (V, G, AN-gip, B; H), leihorpe (Lar, H), liorpe (V-gip; 

H). Ref.: A (leorpe, legorpe); AEF 1924, 11; Iz ArOñ (liorpeia); Elexp Berg (liorpe); Gte Erd 30. Lugar 

cubierto; cobijo, refugio. "Pórtico", "recova, cubierta", "sotechado", "tinada, tinado", "colgadizo" Lar. "Portales 

de plazas y calles para pasearse, leorpeak" Ib. "Asilo", "cubierto, defendido" Añ. "(A la) inclemencia: (c.) etxekanpoan, 

barru edo leorpez kanpoan" Ib. "1.º (AN-egüés), pórtico (LE); 2.º [...] Akerraren buztanpean leorpe 

gitxi, debajo del rabo del chivo hay poco refugio" A. "Inguruko arri-leorpe batzutaa eaman giñuzten (AN-gip)" 

AEF 1924, 11. "Legorpe, y mejor, legorpeia, dicen en el barrio al apeadero que acaban de inaugurar en 

Guesalza, para esperar al auto bajo cubierto" Vill (comunicación personal). v. aterbe. Tr. Documentado en 

textos meridionales desde la segunda mitad del s. XVIII. Portiku edo atariko leorpea. Cb Just 4. Dá 

Jerusalenen ur-balsa bát [...] zituéna bortz leorpe. "Porticus". LE Io 5, 2 (Ir YKBiz 102 legorpe; He aldamio, TB 

arkha azpi, Dv, Leon lorio, Ol, Ker, IBk, IBe aterpe; v. tbn. LE Io 10, 23). Ostaturik edo liorperik inok emon 

gura ez. fB Ic I 73. Jana ta erariya, / oia, legorpea ta / jantzi-erantziya. Echag 32. [Elizaren] atari-aurreko 

leorpe begitangoa. Izt C 58. Gauaz leorpera sartzeko lekuari billorra [esaten zaio]. Ib. 224. Komentu zar baten 

legorpean [...] lo egiten zuten. Aran SIgn 92. Baserri bat or dago zuek lakoentzat, / emongo deutsuela badakit 

leorpea. AB AmaE 388s. Eskatu zuten [...] legorpe bat gau ura igaro arteko. Bv AsL 108. Euriak ez bustitzeko, 

legorpea ona da. Oñatibia Baserria 39. Ez noski leorpean, zeru-soil-pean baizik. Berron Kijote 146. Obe izango 

da onezkero leorpera joaten bazera lo egitera. "Debajo de techado". Ib. 140. Lo egitera joan giñan belar 

onduarekin beteta zegoan legorpe zar batera. BasoM 119. v. tbn. Ag G 154. Or Tormes 33. Otx 183. Liorpe: Ur 

MarIl 42. 

lehorpeki. "Sobradillo de ventanas y balcones para defenderlos del agua de las canales" Lar. 


mende. 

644


lehorpin (Lar H). "Ala de tejado, tellatuaren egala, leorpiña" Lar. "Socarren" Ib. 

lehorraldi, legorraldi. Sequedad, aridez (sentido fig.). Orain oso aldapa gora egiten zaie oroitze maite soil 

ortan geldi egotea. Legorraldi ortatik atera nairik [...]. Or QA 142. [Gorputzeko pozaldi aundiak] osasunaren 

kaltegarri dira; baiña legorraldiaren mugan dagon fede gurizko poz ori dugu osasungarrienik. Ib. 176. 

lehorrarazi, lehorrerazi (H), legorterazi. 1. Desecar. "Leor, legor, leior, lior erazotzea, eraztea, rendre sec, 

faire perdre l'humidité" H. Izurritea zustraitik kendu omen zuen, bertako aintzira ta zingira legorterazirik. 

Zait Plat 76. 2. "Naves appellere ad littus, untziak leihorrera, kostara arribatu, [...] leihorrarazi" Urt II 215. 

lehorrera(tu) (leo- H), legorreratu (V, G, AN ap. A; H), leihorreratu (L, BN ap. A; Dv, H), liorreratu (H). 1. 

(Aux. trans. e intrans.). (Hacer) tomar tierra, (hacer) llegar a tierra firme; desembarcar; atracar. Tr. 

Documentado al Norte en Leiçarraga, Larreguy, algunos autores del s. XIX y en Herria. Al Sur se encuentra en 

textos vizcaínos y guipuzcoanos desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 3 ejs. de lehorreratu y 1, 

septentrional, de leihorreratu. Eta unziak leihorrera zituztenean guzia utzirik, hari iarreiki izan zaizkan. Lç 

Lc 5, 11 (Ol legorreratu; He leihorrerat ethorri, Dv, IBk le(i)horrera(t) ekarri, Leon leihorrerat ereman, Ker 

legorrera eroan, IBe lehorrera atera; Oteiza lurrera bota, Brunet lurrera atera). Dizipulu arrantzaleak 

leihorrerat zirenean [...]. Lg II 293. Tubal maitagarri au leorreratu izan zan bere jendearekin Gipuzkoako itsas 

bazterretan. Izt C 1. Leorrera ziranean ikusi zuten su-brasa bizi bat. Lard 475. Leorrera zanean, aurrenengo 

lanbidea izandu zuen [...]. Aran SIgn 41. Genovan leorreratu baño leen. Ib. 87. Ez eutsen leorreratuten itxi. A 

Ezale 1897, 269 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Ezin izango zireala leorreratu urrengo urberenarte. Echta Jos 

34. Guk porturatu dogu a galdu bear eban ontzia ta leorreratu dogu a gizon zoro errukarria. Ib. 268s. 

Keaztauriko angira-azalak untzijetarik liorreratuten dittubezan alde aretan. Otx 139. Orduan legorrera zituzten 

beren ontziak. Ir YKBiz 88. Aal eukean untzirik etzeitean legorrera barik geldituko. Erkiag Arran 164. 

Legorreratu-erria Pasaia zan. Anab Poli 69. Amerikano eta Anglesak Normandialat leihorreratu zirenean. Herr 

12-1-1961, 4. Laster dabil Matxin, untzitik legorreratuta. Erkiag BatB 196. Zurubiak zeuzkaten txalupetatik 

legorreratzeko. Osk Kurl 161. Poli [...] itsasora darama egileak [...]. Gero, lehorreraturik [...]. MEIG II 105. v. 

tbn. Leihorreratu: Gy 285. Leihorrera(t): Laph 215. Jnn SBi 104. Legorreratu: Arr GB 61. Ibiñ Virgil 99. 

Leihorreratu ginen Kiosen parrean. "Venimus contra Chium". TB Act 20, 15 (BiblE Kio pareraino iritsi 

ginen itsasoz). 

2. leihorreratu (Dv, H). "Se mettre à l'abri de la pluie, de l'orage. Leihorrera gaiten baino lehen bustiko gare" 

H. 

lehorreratze (H), leihorreratze (H). Desembarco. "Atterrisage; débarquement" H. [Koronel Don Santos de 

Antia arkitu zan] Amerika eguerdi-aldekoan egin izan zan leorreratzean. Izt C 489. (Con -ko, adnom.). 

Eraman zeban Flandesa eskuadra bat ogei ta bi ontzirekikoa tropa leorreratzekoakin. 'Con tropas de 

desembarco'. Izt C 482. 

lehorretara(tu), legorretara. Atracar. Arkaitz bageko egi batean [...] ontzia legorretara da. Or Mi 131. 

lehorrune, legor-una. Zona de tierra firme. Eta urreratuaz legor-una txiki batera errixuan erdixan [...]. 

Etxba Ibilt 455. Ta batela aldendu zan beste legor-una baterutz. Ib. 455. 

lehorrustu, liorrustu (V-gip). "Liórrustuta (lurra), reseca (la tierra)" Iz ArOñ. 

lehortar, legortar (G-azp ap. A). "Terrestre, en contraposición al 'marino'" A. Itsas gizonak ta leortarrak, 

euskaldunak ta arrotzak. Ag EE 1895b, 169. Neguan, legortarrak epel epeletan lo dagozan bitartean, potinandirik 

astunenak kalara ezin eruanik eta kalatik ezin ekarririk ibiltea. Ag Kr 36. Nik, ama, itxastar ez 

leortarregaz eztaukat ezkontzeko gogorik. Echta Jos 288. Iesuren izenean zerutar, legortar, ifernutar oro 

belaunikatu dedin. Or Aitork 167. Arrantzale ta legortar, antxen ebiltzan. Erkiag Arran 67 (16 leortar). 

Itsastarrek asko ikusten dute mundua legortarrek ez dakiten aldetik. Anab Poli 59. Yainkoak erdi-legortar 

egin zituen [Maitagarriak]. 'Demi-terrestres'. Or Mi 71. 

lehortasun (Lar, Añ, Dv (G), H), liortasun (H), leiortasun (H). "Aridez" Lar. "Sequío", "sequedad" Añ. 

"Ogiaren leortasuna, la sécheresse du pain. Bidiaren liortasuna, l'état sec du chemin. Bedarraren leortasuna" H. 

[Jaungoikoak] bialdu leikezala legortasuna, sikutea, arriya, gorriñea. Itz Azald 94. Ezta legortasunak ere 

ezpaitu ezer busti egiten, alderantziz baizik. Zait Plat 98. (Fig.). "Sécheresse de cœur, de paroles, d'accueil, 

etc." H. [O espiritu animen konsoladore] nere leortasuna eze ezazu. Cb Eg III 304. Liortasunagaz egiten dan 


mende. 

645


gauza on batek geiyago baliyo dau, samurtasunagaz egiñiko askok baño. Ur MarBi 163. Emendik legortasun eta 

tristura aundi bat sortu zitzaizkan. Aran SIgn 26. 

lehortatu, legortau (V-arr ap. A). "Refugiarse" A. 

lehorte (G-bet, AN-gip-larr; Lcc, Lar, Añ, Dv (G), H (V, G), A), legorte (V, G), liorte (V-gip; H (V, G)). Ref.: 

A (legorte); Eusk 1956, 227; Asp Leiz2 (zanbro); Iz ArOñ (liorte); EAEL 227. Sequía, estación seca. 

"Esterilidad" Lcc. "A gran seca, gran mojada, leorte andia len, bustite andia aurten" Lar (s.v. mojada). "Seca, 

tiempo de seca" Lar y Añ. "Sécheresse, temps de sécheresse. Leortia edo euririk eza (Astar)" H. "Leorte gaitze 

ari do; arbik lanbrotuko zaizkigu" Asp Leiz2 (s.v. zanbro). "Liórte aundixa, sequía" Iz ArOñ. Tr. 

Documentado en autores occidentales, principalmente guipuzcoanos, desde principios del s. XIX. En DFrec hay 

5 ejs. de lehorte y 2 de legorte. Liortia edo euririk eza. fB Ic I 137. Liortiak, gose urtiak, pestiak. fB Ic III 

264. Udako bero ta leorterik andienetan. Izt C 100. Legorte urtean ikusi izan det [...]. Ib. 158. Leorteak, urak 

txikituta [...]. Lard 109. Nekezka jaten ogia, / urte askoko leorteagaz. AB AmaE 34. Udako bero ta leorte 

aundienetan. EEs 1915, 16. Zugatz-orria, legorte luzez / ain baitzegoen igarra. Or Eus 265. Zuaiztiak galtzeaz, 

euri gutxiago, leorte aundiagoak eta [...]. Munita 16 (105 legorte). Udako legortez ura urri-samar ebillela. 

Erkiag Arran 137. Naiz izan urte euditsua eta naiz legortea. Salav 13. Lehorte gogorrenaren erdian hozituko zen 

ernamuina. MEIG VIII 44. 

v. tbn. Legorte: Sor Bar 22. Ag G 259. Enb 44. Ldi BB 110. Jaukol Y 1934, 18. TAg Uzt 82. SMitx Aranz 57. 

JAIraz Bizia 84. Gand Elorri 74. NEtx LBB 119. Ibiñ Virgil 80. Azurm HitzB 67. 

- LEHORTE-ALDI. Época de sequía. "Andra-Mari zuria"-rentzat izan oi ziran ordun [...] letariak alako 

legorte-aldietan. SMitx Aranz 51. 

lehortegi (leor- Lar, H (V, G)), liortegi (H (V, G)), leordegi. 1. "Desembarcadero" Lar. [Itxasoaren] urmendi-sallak 

tontorka datoz / lerkoi, aserre / leordegira zurrunbilloka / irauli-zale. EA OlBe 74. 2. (H (V, G)), 

liortegi (H (V, G)). "Lieu ou l'on sèche, sécherie" H. 3. Lugar seco. Noizbait iritxi ziran / Ararat-mendira / 

"lenbizi egokitu / zan legortegira". Otañ EE 1895a, 8. 

lehortegitu. "Desembarcar, [...] leortegitu" Lar. 

lehortezin (leor- Lar, H (V, G)). "Insecable, [...] leorteziña" Lar. 

lehorti (leor- Lar H). "Sequeroso" Lar. "Qui est facile à sécher, à essuyer" H. Zer dek, ene biotza, 

legorti eta ixil? / Ire kanta-iturria betiko ote dek il? Jaukol Y 1935, 257. 

lehortoki, legortoki. Secadero. Arranondoko emakume garbi zaleak ezin izaten dabie beste legortokirik 

billatu. Ag Kr 18. 

lehortsu. "Sequeroso, leortsua" Lar. 

lehortu (G-to; Izt, Dv (G), H, A), legortu (V, G; Lar, Añ, Dv (G), H), leihortu (Lar, H), liortu (V; Dv (V), H), 

ligortu. Ref.: A (legortu, liortu); Etxba Eib (legortu, liortu). 1. Secar(se), desecar(se); enjugar. "Desecar", 

"enjugar " Lar y Añ. "Agostarse los campos, soroak, alorrak, landak igartzea, [...] leortzea" Lar. 

"Avellanarse, ponerse enjuto, arrugado, seco a modo de avellana" Ib. "Orearse" Ib. "Desaguar", "desahogar", 

"orear" Añ. "Secarse. Otzaran dagoz alkandorak erdi leortuan, a medio secarse" Izt. "Tarir. Iturri inos bere 

liortuten eztan bat, [...]. Soñeko bustiak leortzea [...]" H. "Ibar aura, itxasora baño len, liortutzen dabe egarrixak 

diran lurrak" Etxba Eib. "Holandan zeregiñ nausiña, itxas adarrak legortutzia. Españia diran lurrak legortziak, 

milla gizaldi asko iraun eban" Ib. v. agortu, ihartu, idortu, sikatu. Tr. Documentado en autores occidentales 

desde finales del s. XVIII (tbn. en F. Irigaray). Leortu zuan Jordan zeritzan ibaia. Ub 34. Negarrak leortzen 

dira ta erriak biurtzen anziñako bizitza lasaira. Mg CC 183. Leortu ta ugartu [zitzaion] mingaña egarriz. VMg 

60. Zerua ta lurra gogortu, agortu ta leortuko dira zuretzat. Añ MisE 144 (70 leortutea). Ustai gaia berde dan 

artean [...] erraz zuzenduko da, baña zartu bada ta legortu [...]. AA III 384. Israeltarrai itxasua liortuten 

deutsee, Faraoneganik libreetako. fB Ic I 57. [Lorea] biotzean daukagu / legor ez dedien. Echag 135. Baldin 

gazta geiegi legortzen bada edo lizuntzen asten bada [...]. It Dial 89 (Ur sikatuten; Dv, Ip idortzen). Bazka 

bustia badago utzi bear da legortu arteraño. Ib. 75 (Ur liortu). Oñak urarekin garbitu eta zapiarekin leortzeko. 

Lard 439. Urtan garbitu, eguzkitan leortu. Arr GB 65. Ereinda zeukaten azia dana leortu ta galdu zuen. Aran 

SIgn 101. Bazter guziak legortu eta nekazari gaxoa zegoan bere urteko [...] izerdi guzien saria galtzeko 

perillean. Zab Gabon 101. [Txindurriak] leortu leike pozu bat sekula? AB AmaE 231. Abua ligortuta, bijotza 


mende. 

646


zartadaka, arnasarik artu eziñik. Kk Ab I 38. Ats anditua, aoa legortua eta mingaña [...] txukatua. FIr 146. 

Udan Egoak legortzen dula / zokoenik dan baztarra. Or Eus 213. Ez al zaizue eztarria legortu? TAg Uzt 79. 

Bere eskuz izerdiak / legortu. SMitx Aranz 204. Lorondoak legortzen / direan garaian. Gand Elorri 82. Basuan 

gera aspertu / elurrik ezin atertu, / egun guzia lanian eta / ez gera legortu. Uzt Sas 71. Artzai arrotz onek orduko 

birritan erasten ditu ardiak, abere gaizoak legortuz eta bildotsei esnea lapurtuz. Ibiñ Virgil 37. Lo gutxi ta asko 

irakurri, garuna leortu zitzaion. Berron Kijote 32. 

v. tbn. Munita 95. Legortu: Apaol 114. Arr GB 111. AB AmaE 162. Bv AsL 222. Echta Jos 60. Iraola 137. Ag G 

26. Kk Ab I 15. A Ardi 114. Laux BBa 58. Tx B II 169. Otx 158. Ldi BB 122. Ir YKBiz 157. NEtx Antz 205. 

Munita 30. JAIraz Bizia 39. Etxde JJ 259. Txill Let 89. Erkiag Arran 107. Arti MaldanB 205. Osk Kurl 66. Anab 

Aprika 98. Uzt Sas 241. Liortu: Mg PAb 138. AB AmaE 9. And AUzta 144. 

"Devenir terre, n'être plus sous l'eau. Noe ilkhi zen arkatik lurra leihortu zenean, [...] (CatLoi). [...] Urpean 

zen lurra leihorturik agertu zen, la terre qui était sous l'eau apparut devenue terre ferme (Rob)" H. Eta urak 

aphaltzen eta jautsten hasi zirenean eta lurra leihortzen eta xukatzen [...]. ES 388. 

(Part. en función de adj.). Seco, desecado. "Seco" Lar. "Eremuak, geixenetan, itxas legortuak" Etxba Eib. 

Eutsi au gure izenian sabel liortu orreek busti daizubezan. Mg PAb 132. Busti nairik amaren ezur legortuak. AB 

AmaE 283. Ontzi asko joaten zirean [...] okela legortu, azur da adarrakaz zamaturik. Echta Jos 137. An, or da 

emen, odol legortuak egozan bean; atze aldean topa ebezan ilda gizon bi. Ib. 264. Berrogetabi egunetan 

ezkendoan jantzi soñeko legorturik. Ib. 95. Artadi luze legortuak. Arti MaldanB 207. Ibai-ertze legortuak. Ibiñ 

Virgil 105. Mahats-adar legortuetan. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx.). 

(Ref. a un miembro del cuerpo). Secar(se), quedar(se) yerto, rígido. v. ihartu. Sortu zitzaion belaun batean 

gaitza [...] ta ala ixtar zankoak legortu ta erren gelditu zan. JAIraz Bizia 72. 

(Ref. al corazón, espíritu...). Secar, dejar insensible. Gurari gaistuak eztakatu ta liortu egiten dabee geure 

bijotza. fB Ic II 273. Kodizijaz bijotza liortuta daukazuna. Ib. 235. [Pozaldiak] legortzen digute barrena. Or QA 

145. Ainbeste [...] ondamendi ikusiaz, geldi egongo dira, ez dakiela zer egin, eta beldurrez leortuko dira. 

Kortazar Serm 7. 

Agotarse. Lenagoko denporetako mirariakaz eztira agortu, leortu, amaitu [...] Santuen graziak [...] ta 

mesedeak. Añ MisE 229. Nik ere poltsa gaur det ekarri txikia [...] / ta bera nola dedan leortua iya / kontua jakiñ 

arte nago txit larria. AB AmaE 406. 

Estreñirse. Jan ederki egiten du, baña badirudi legortua dagola. Iraola 65. Nola ezta legortuko orla 

gixagaixua! Ib. 67. 

2. Dirigirse hacia tierra firme. v. lehorreratu, LEHOR JOAN. Eta nahi baduzu ioan handik hesteko 

parterat, etzare sobera leihortuko, zeren leihorrean baitire baxak. INav 14. 

lehortxo, legortxo. Dim. de lehor. Zelaietan errolla andiak iriki ta urai igesbidea emanaz eta goi 

amilkorretan euskarri orma leortxoak unetik unera egiñaz. 'Muros secos'. Izt C 26. [Igaz odolkiak] legortxo 

gertatu / ta aurten eze-gurian sasoia nai artu. "Salieron un tanto secas". Or Eus 138. 

lehortza. "Sequío, (c.) leortza" Añ. 

lehortzaile (leor- Lar, H (V, G)), liortzaile (-alle H (V, G)). "Secante, que seca, sikatzallea, leortzallea" Lar. 

v. lehorgarri. Gotzontxuaren / ikusgarria, / ainbat malkoren legortzallia. Tene "Aurtxuaren irriparria" (ap. 

DRA). 

lehortze (leor- H), legorte, leihortze (H), legortze (H), liortze (H). "L'action de sécher, d'essuyer" H. 

Basajaunak [...] esan zien: "orri-irtete, arto-ereite / orri-legorte, arbi-ereite" (G). "Sequía de hoja, siembra de 

nabo". A EY II 311. 

? lehos. La expr. lehos egin figura en unos versos labortanos recogidos por Azkue en EY IV 153: Ez ordian 

hiretako / bi sei liberako / galeretan bederen / lehos egiteko, que traduce el pasaje "pero para tí ni dos de seis 

francos, para estallar siquiera en las galeras". DRA relaciona lehos con leotz y propone la traducción "para al 

menos ponerte preso en las galeras". Azkue lo tomó de una fuente escrita, por lo que bien podría tratarse de un 

error de lectura, quizá por leher egiteko. 

leoskoi. "Estíptico, estítico" Lar. 

leostu (Lar, H). "Estíptico, estreñido, idorsia, leostua" Lar. "Devenir styptique, constipé" H. 

leostura. "Estipticidad" Lar. 


mende. 

647


leotz (Lar Sup A, Hb ap. Lh, H (V)), lekotz (Lar H (G; + -kh-)). Calabozo. "Prison. Proprement prison 

souterraine" H. [Presondegi zainak] laster egin zuen lekotzarat. TB Act 16, 29. Mauleko lekhotzaren atheari 

zagon Herio beltza. Lf GH 1924, 735 (en nota glosa "cachot", y remite al ej. de TB). Aphez dohakabea 

hatzemana izan zela eta lekhotz (cachot) baten zolarat aurthikia. GH 1925, 542. Dorrepeko leotzak (gela-zuloak) 

ikusi izan bazenitu! Goen Y 1934, 102. Ta leotza arki dut ondoaren sabel. Ldi BB 164. Ango leotzean [dezu 

Colona]. / Zirgillu latzak soñean / goseak il-bearrean. SMitx Aranz 223. Gela, leotz eta ziega asko dituzute 

bertan. Amez Hamlet 67. 

leozpe. Calabozo, mazmorra. v. leotz. Leozpe ederrik bazegok an, ik oñak larrakillotan ditukala lastogañean 

lo egin dezakan. NEtx Antz 141. 

leozpetu. Encerrar. Ene leozpetu yare-berri. 'Prisionera mía recién libertada'. Ldi BB 166. Nere itxasoan 

leozpetu ondoren. "Discludere". Ibiñ Virgil 49. 

lepa-arbendol. "Amygdala faucium, lepha arbendolak, lephoko xuríngoak" Urt II 71. 

lepaari (G-goi), lepari (G-azp). "Tortícolis (Legazpia)" Vill (comunicación personal). 

lepa-belar. Lampazo. Lepa-belar berdeen ostoz egiñak. "Hojas verdes de lampazos". Berron Kijote 125. 

lepabeltz (G-bet; Lh (L)). Ref.: A; Arzdi Aves 165. "Limosa negra, pájaro de la numerosa especie de las 

limosas" A. "(Pluvialis varius), chorlito" Arzdi Aves 165. "Uri-xoriari bertze izenik ere ematen diote hanhemenka: 

hala-nola moko-laburra, lepa-beltza eta bereziki kurlinka-tipia" Dass-Eliss GH 1925, 33. 

lepabilkai. v. lepobilkai. 

lepabilkaitxo. "Corbatín" Lar. 

lepaboil (Lar H). "Cuello de eclesiásticos, kuelloa, lepaboilla" Lar. 

lepada (V-ger, G-to), lepa(r)a (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (lepára, lepáka(r)a). "Carga que se lleva al hombro" 

A. v. lepakada. 

lepaezur. v. lepo-hezur. 

lepagain (L ap. Lh), lepo-gain, lepagan (V-gip ap. A), lepogan. "Cerviz" A. "Nuque" Lh. Los ejs. ambiguos 

de Etxaide y Etxaniz podrían tbn. incluirse en lepo (2). Cf. LEPO-GAINEAN. Ikusten du [...] / [zakurrak] 

lepo gaina [...] / haragi bizi duela. Ox 104. [Astua] lepo gañian palakatuaz. Tx B I 154. Lepagañean eguzkiak 

ateratako erremiñak. TAg Uzt 99. Zakurrari lepogañeko larrutik eutsiz. Ib. 102. Makilla lepagañetik artuta, 

Piarres atera zen bere abere saldoak ikustatzera. Etxde JJ 11. Besoa nexkaren lepa-gaiñetik jartzen duala. NEtx 

LBB 205. Saturnik ere, bere zaldi-lepo gaiñean illepilla iñarrosten du. Ibiñ Virgil 96. 

lepagazta. "(G), cerviguillo, pescuezo" A. 

lepagorri, lepogorri (-ph- Dv A). 1. "Rouge-gorge" Dv. "Petirrojo" A. --Txantxangorria! --Lepagorria! 

NEtx LBB 131. 2. (G-bet ap. A). "Limosa roja, pájaro que emigra del Norte de Europa" A. "(Limosa 

rufa), lepagorri" Arzdi Aves 165. 3. lepogorri (-ph- L ap. Lh). "Maubêche canut" Dass-Eliss GH 1925, 96. 

Ez da primadera eta udazkenik gure itsas-hegietan lepogorriak huts egiten duenik. Dass-Eliss GH 1925, 96. 4. 

Nombre de una clase de gallina. "Dos estirpes de gallinas marradune y lepogorri auténticamente representativas 

de Euzkadi" Deia 21-12-1979. Ainbeste ipui [...]. Oillo lepa gorriarena, azeri maltzur eta oillar moko 

txuriarena [...]. NEtx LBB 92. 5. "Serpiente, sube, lepagorriya (AN-5vill)" EAEL 95. 

lepaila. v. lepoila. 

lepajan. "(V-m), se dice de una bola que rueda mostrando los agujeros en que se meten los dedos para lanzarla, 


mende. 

648


litm.: comiendo la espalda" A. 

1 lepaka (G-to, AN-5vill ap. A; -ph- L, BN-baig ap. A; Dv), lepoka (B ap. A Apend). "Petit col de montagne" 

Dv. "Loma de montes" A. "Collado" A Apend. Cf. lepo (3). Kalbarioko lepakan. Ezale 1897, 123b. 

Lepakaren eskuñeko aldetik [...] dago trapari nagusiya. EEs 1916, 318. Yaurmendi derraioten mendi-lepaka 

zabal samar batian dago usategiya. Ib. 318. Tregoarriak gañetan, lepakaetan, arrate inguruetan. JMB ELG 89. 

2 lepaka (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 66. 1. "A hombros. Lepaka betik gora, mardotu dittue goiko 

lurrak" Etxba Eib. "Egur oiek danak lepaka atereak dira (G-azp) [...]. Lepaka zebiltzan egurretan (G-azp)" Gte 

Erd 66. 2. Cantidad de carga que puede llevarse al hombro. "Lepaka bat egur eraman zuen (G-azp)" Gte Erd 

66. v. lepakada. Belar lepaka bat ekarri zak. JAIraz Joañixio 36. 

lepakada (G-azp), lepokada (V), lepaka(r)a (V-gip). Ref.: A (-kada); A Morf 102; Iz ArOñ (lepaka(r)a); Gte 

Erd 211. 1. "Lepokada egurra, hombro (lleno) de leña" A (s.v. -kada). "Lepáka(r)a bat, una carga al hombro" 

Iz ArOñ. "Lepakada bat belar ekarri (G-azp)" Gte Erd 211. v. lepada, 2 lepaka (2). 2. lepokada. Golpe en la 

espalda. Tximista bat baiño ariñago urten eban [...] estudiantiari diruak kendu edo lepokada on bat emoteko 

ustez. Bilbao IpuiB 162. --Lepokada bat artu barik, ez deutsue ezer egingo alper orrek! [...] Zigorradea bear 

orduan? Emongo yakon ba. Ib. 227 (v. tbn. 23). Onak egundoko lepokadea emon gaizto guztiai! Erkiag BatB 20 

(v. tbn. 88). 

lepakai. "Collera" Lar. 

lepakari. "(G-to), cargador" A. 

lepakatu. "Formarse una especie de cuello a la "meta" de hierba, helecho. Tiene lugar cuando la parte superior 

del montón queda sujeta al palo vertical y el resto baja por la humedad y el tiempo" Asp Leiz2. 

lepaketan (AN-gip). "Lepaketan, llevando cargas al hombro" BU Arano. v. zamaketan. Sorotako lurrak 

urtero lepaketan jaso bear. JAIraz Joañixio 10. 

lepalde, lepo-alde. 1. Parte de detrás. Uriko atzenengo etxea lepo-aldean itxi ebenean [...]. A BeinB 90. 2. 

Zona del cuello, del hombro. Kolorezko galartzuz lepaldea apainduta jeisten dira erromeritar gazteak. TAg 

Uzt 91. [Zaldiak] illepil arroa astintzen duenean eskuiko lepaldera erortzen zaio. "Dextro armo". Ibiñ Virgil 96. 

Ño-ren lepaldea ta besondo guriak begiz jaten ari da. NEtx LBB 104. Txanbrak, lepo aldean, atzetik eta 

aurretik, iriki aundia du. Ib. 104. 

lepaldeki. "Mediana en el carnero" Lar. 

lepaldu (Bera). Neol. creado por AG en 1897 (AG 2335). "Poner en hombros; hacerse responsable" Bera. 

Argittaldu ezkeroko kalte ta gatxak beraxek lepaldu legikezan. AG 1504. Lo-aldi orretan egin dodazanak / 

lepalduko daustaz gogoen Jaun danak? "¿Me hará responsable?". Laux BBa 134. 

lepalpen. Responsabilidad. Esku orrek baiyok lepalpen geiago. "Carga con mayor responsabilidad". Laux 

BBa 132. 

- LEPALPENGABEKO, LEPALPENBAKO. Irresponsable. Bixitza onena lepalpen bakua. "La 

irresponsable". Laux BBa 134. 

lepalune (-ph- H (S)), lepoune (lephoüne S-saug ap. Lh). "Petite gorge entre deux hauteurs, montagnes ou 

collines. Syn. lephoilla" H. 

lepaluze (V-gip), lepoluze (V-gip; Lcc, Urt V 360), lepoluz (Urt). Ref.: Elexp Berg. Cuellilargo. "Cervigudo" 

Lcc. "Carchesium, lepholuz errementa, lepholuz ingiña" Urt IV 233. Xori xuri handi batzuk [...] lepho luzeak. 

INav 120. Zikoina lepho luzia. Arch Fab 143. Jakiña da zigoña / dala egaztia, / lepa luze, moko me, / andi beltzzuria. 

It Fab 86. Amiamoko lepo-luz, / moko-luz eta zangar luz. Gy 29. [Amiamoko] lepho luz, kaxko laburra. 

Ox 128. Atso lepa-luze bat / dala nere ama. Tx B 73. Arrosa koloreko egazti aundi bat, lepo luzea. JAIraz Bizia 

42. Luis Miguel lepaluzea. MEIG I 181. v. tbn. Or LEItz 36. Apairia izan zen zerbitzatia / unzi lepho luze 

batetan. Arch Fab 147. Botoila lepoluze batzu. StPierre 16. 


mende. 

649


- LEPO-LUXEXKO. "Collum oblongum, lepho luxexkoa" Urt V 360. 

lepamagal (G-to), lepamaal (V-gip), lepomaal (V-gip). Ref.: A (lepamagal); Iz ArOñ (lepomaal, maal); Elexp 

Berg (lepomaal). "Piel que cuelga en el pescuezo del ganado" A. "Papada del vacuno. Lepomaala, narrua 

eukitzen dau sobrante" Elexp Berg. v. lepatxintxil, lepogingil. 

lepamin. "(G-nav), papera" A. 

lepamotz (V-gip), lepomotz (V-gip; -ph- Hb ap. Lh), lepomutz (-ph- S). Ref.: Lrq (lepho-mutz); Elexp Berg. 

Cuellicorto. "Dont le cou n'est pas haut" Lh. Euli lepa-motza. "La mosca cuellicorta". Or Eus 355. 

- LEPOMOTZEKO. Cuellicorto. Besa labur, lepomotzeko giza motrolloa agertu da: Balzola errotaria. Ag 

EEs 1917, 202. 

lepamoztu. v. lepomoztu. 

lepande (Lar VocCB, Izt 26r, Dv, H). Collar. "Collier, chaîne, ornement que l'on porte autour du cou" H. 

Ikusi zuen otso andiak / zeukala ark lepandea, / artzen ziona lepo guztia / burni-arantzez betea. It Fab 138 (v. 

tbn. 126). Kollare edo lepande urrezko bat. LE Urt 39. Jarri zion bere lepoaren inguruan urrezko lepande bat. 

Ur Gen 41, 42 (Urt urrelephoko). Ederrak dira zure masallak ala nola usatortolarenak: zure lepoa lepandeak 

bezela. CantCS (G) 1, 9 (V y V-m lepande). 

lepandi. v. lepo-handi. 

lepaori. "La marta" Iz To. 

lepape (R-uzt ap. A). Escote, pecho. "Papada de cerdo" A. v. LEPO-AZPI. Nere lepapean lumatxo gorri 

batzuek nai nituzke. NEtx LBB 130. [Txantxangorriaren] lepapeko lumatxo txikiak. Ib. 131. Lepape gorrixka. Ib. 

31. 

leparaia (-ie det.). "Papo del cerdo" (G-nav). 

lepardatz. Espinazo. Egozten diozkee [zezenari] suzko banderillak eta bere miñarekin botatzen ditu 

askotan beregandik lepardatzari dardar eragiñaz. AA III 423. 

lepari. v. lepaari. 

lepasamar. v. lepazamar. 

lepasare. "(B), hilo de grosor desigual" A. 

lepasendo (V-gip), leposendo (V-gip). Ref.: Elexp Berg. "Cogotudo. Ze moduz, lepasendo, majo bizi aiz i" 

Elexp Berg. Bigantxarik onena, betoker, buru zakar, lepa sendo ta [...]. Ibiñ Virgil 95. 

lepatrapu. Pañoleta. Lepatrapu galantori. 'Ese paño labrado galano'. fJZ 98. 

lepatsu (V-gip ap. Etxba Eib), lepotsu (Añ (V)). "Espaldudo" Añ. "Corcobado. Jaiotzatik zan lepatsu" Etxba 

Eib. 

lepatu (V, G-to-nav). Ref.: A; Iz ArOñ (lepaatu); Ond Bac. "Cortar de un árbol la rama del medio para que 

crezcan las laterales" A. Ondarra (Bac) da el significado de "poder", sin duda errata por "podar". 

lepatxiki. "(G-to-bet-nav), cerviguillo" A. 

- LEPATXIKI-HEZUR. "(G-bet), axis, segunda vértebra del cuello" A. 

lepatxintxil. "Lepatxintxílla, el cuero colgante del cuello de los vacunos" Iz UrrAnz. v. lepamagal. 

lepatxira (Lar), lepaxira (H (G)), lepoxira (-ph- H). "Sedal, fuente en el colodrillo" Lar. "Cautère au cou" H. 


mende. 

650


lepatxoko (G, AN-gip-5vill; Lar), lepaxoko (L?; SP Dv, H), lepazoko, lepatzoko (AN-ulz), lepozoko (Lcôte), 

Ref.: A (lepatxoko, lepozoko, lepaxoko, txoko); Iz Ulz (lepatzokua); Gte Erd 211. "Chignon du col" SP. 

"Nuca" Lar. "Desnucar, lepatxokoa autsi" Ib. "Cerviguillo, articulación del cuello" A (s.v. txoko). Zerorren 

lepatxokoa auts ezazu lur yotzean. Amez Hamlet 120. Adats orail dizdizaria, xingola batek lepatxokoan baturik. 

Erkiag Arran 97 (v. tbn. 26). Kolpe on bat eman zion lepazokoan. Berron Kijote 55. 

lepatxuri. v. lepazuri. 

lepatzaki. v. lepazaki. 

lepatziri. "(R), pescuezo" A. 

lepaustai. v. lepauztai. 

lepauztai, lepaustai (Gc, L-ain ap. A), lepustei (L-côte, R ap. A). 1. "Omoplato, cierto hueso" A. v. LEPOKO 

USTAI. 2. lepo-ustai, lepo-uztai. Collar del ganado para colgar el cencerro. Bikainki lantzen zitun artaldea 

zuzentzeko kriskitiñak eta lepo-ustaiak. 'Le collier des clarines'. Or Mi 44. Ederki zegokiok gero, lepo-uztaia bei 

oni! Goen Y 1934, 94. [Bi idi eder] lepo-ustai ederrekin eta oihal xuritan. Herr 5-1-1961, 2. 

lepaxerlo. v. lepaxerto. 

lepaxerto (SP vEys (L) y Dv; leph- H s.v. xertoa). 1. "La nuque du col" SP. Azkue, que cita a SP, lee 

lepaxerlo, y de áquel pasa a Lhande. 2. lepoxerto (-ph- H). "Cautère au cou" H. 

lepaxilo (Sal, R ap. A), lepoxilo (Sc ap. A; Deen I 86 ), lepozilo (-lh- SP). "Chaînon du col" SP. 

"Hueco en la nuca" Deen I 86. "Hueco junto al gaznate" A. 

lepaxoko. v. lepatxoko. 

lepazaki (AN-ulz-egüés-olza, L, B, BN, S, R; Lar, Dv (-ph-), H, VocB), lepozaki (-ph- L, S; H), lepatzaki (G, 

AN-gip), lepo-saki, lepaitzaki (Lar, H), lepozaku (S), lepatzoki (Ae). Ref.: VocPir 242; Bon-Ond 140; A 

(lepazaki, lepatzaki, lephozaki); Lh (lepozakü); Izeta BHizt. "Cerviguillo" Lar y A. "Pestorejo" Lar. "Jointure 

du cou au corps" Dv. "Chignon, nuque, partie postérieure du cou. [...] Il s'emploie surtout pour exprimer un cou 

épais. Zer lephozakia! quel cou gros et épais" H. "1.º gorge; 2.º nuque; 3.º creux du cou sous la pomme d'Adam" 

Lh. Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales, donde sólo se emplean formas con -o-. [Otsoak 

arkumea] harturik lepo-zakitik / badarama oihan-pera. Gy 10. Adarrak lodi, ilea latz, lepho-zakhia motz eta 

lodi. Dv Lab 250. Bainan horra nun harotz bat lotzen zaion lepho sakhitik dioelarik: zer dretxo duk [...]? Prop 

1876-77, 18. Hara non ordu berean sumatzen duen norbeitek ezartzen diola eskua lepho-zakhian. Prop 1904, 

198. Eta lagün hortz gaxtoko hari, lepo zakütik har eta emaiten zeron ilasaldi bat. Const 26. Urtean bein or 

ortxe ziztor ta tripaki / ezur bearko dugu berriz lepatzaki. "Nuestro pescuezo se convierte forzosamente en un 

hueso". Or Eus 370. Euskadiko zabalaren mugarria nork daki? / Ori dugu auziaren betiko lepatzaki. Zait 

BGold 12 (ap. DRA). 

- LEPATXAKI. "(AN-ulz), cerviguillo pequeño (dim. de lepazaki)" A. 

lepazallu. Cisne. Lepazallua, pelekena, zertzeta. Ol Lev 11, 18 (BiblE zisnea). 

lepazamar (Lar, H (V, G); -ph- Hb ap. Lh), lepasamar (V-gip, G), leposamar (G), lepozamar (Hb ap. Lh), 

lepazama. Ref.: A (lepasamar, leposamar); Elexp Berg (lepasamar). "Cerviguillo" Lar y A. "Pestorejo", 

"tozuelo" Lar. "Protubérance de graisse de la nuque" Lh. "Lephozamar, nuque" Ib. "Gargüero" A. 

Lepazamarretik elduta [...] nai zuen zapadu leiuari jota. Iraola 66. v. tbn. Urruz Zer 53. [Aren kapelak] ere 

badio alako basaka-uxai [...] bat; gañera gutxienik uste dezula [...] lepazamarreruntz diyoakio. Ldi IL 40s (v. 

tbn. 43). Eguzkiak gogotik berotzen zun ta agureak bai sentitu ere lepazaman. AGoen Agurea 40. [Sugeak] 

zemaika ta txistuka lepasamarra antutzen duenean. Ibiñ Virgil 102. Nolaz ikusi dezakezu [...] non dauden aren 

muturra ta lepa-zamarra? "Colodrillo". Berron Kijote 217. 

- LEPOZAMARREKO. "Tozolada, tozolón, golpe en el tozuelo" Lar. 


mende. 

651


lepazildai. "(G-to), collar que se sujeta con el candado rústico llamado txurrill" A. 

lepazintzur. v. lepozintzur. 

lepazoko. v. lepatxoko. 

lepaztun, lepoztun. 1. Collar. Lephaztun eta ukharaiztun perla distirantenez eginak. Prop 1902, 183. 

Aphaingailu zerbeit, lephoztun perleriazko edo oihal zerrenda gostuko bat. Prop 1906, 85 (1896, 157 lephoztun). 

Bertzalde baziren kobrezko eta letoinezko ukharaiztundunak, bai eta ere perlazko lephoztundunak, eta orobat, 

zango-sagarraren behere aldean, zangoztun kobrezkoarekin zabiltzanak. Prop 1897, 282. 2. lepostun. Cuello 

de vestido. Emaztiek baskiña gorri, barreneko soin lepostun eder eta buruku biloa ongi txirikordatrik. Garral 

EEs 1923, 82. 

lepazur. v. lepo-hezur. 

lepazuri (V-gip), lepatxuri (V-gip, G-to). Ref.: Iz To, ArOñ (mixarra); Elexp Berg. 1. "Marmota" Iz ArOñ. 

"La garduña" Iz To. Cf. VocNav: "Lepatxuria, nombre vasco de la fuina, garduña". 2. (Ref. a las prostitutas). 

"Lepatxurita juango uen" (G-to). 

lepazut (Lar; -ph- Hb ap. Lh), lepozut (-ph- Hb ap. Lh), lepazuti. "Cuellierguido" Lar. "Qui a le cou raide, 

droit, long" Lh. Lên il dudan lepa-zuti / ikusi duk? "Al cuellierguido". Or Eus 182. 

lepazuti. v. lepazut. 

lepeda, lepera. v. LEPO-HEDE. 

lepei. v. lapin. 

1 leperia (det.). Liebre. Cf. Zerb Azk 63: Baina latina lepus, leporis ez dakienak, nola asma leperia erbia 

dela? Emoik, xapo bat eta leperiak. Hb in Zerb Azk 63. 

2 leperia (det.). Paperas. Lepheria (oreillons) balinbaduzu, zaude beroki. Larz GH 1934, 409. 

lepertu. Bainan kinka lepertu hori ezeztatu bezain laster berritz ere lothu zen lanari. (Interpr?). Etcheb 

MGaric 221 (ap. DRA). 

lepertz (Lar H). "Cabezón de camisa" Lar. 

lepestalki (G ap. A Aq 218 (G)). "Gregorillo de mujer" Aq 218. "1.º gregorillo, prenda de lienzo con que 

las mujeres se cubrían pecho, cuello y espaldas; 2.º manta para cubrir la espalda" A. Cf. ConTAV 5.3.1, 160: 

"Mas quatro lepestalguis del mismo lienzo nuebos (Motrico, 1634)". 

lepeun (Lar H). "Gregorillo de mujeres" Lar. v. lepestalki. 

lepezur. v. lepo-hezur. 

lepitxuli (G-bet ap. Arzdi Aves 161; Lar, Izt C 199, H (G)), lepitzuli (-ph- Hb ap. Lh), lepaitzuli (-ph- Hb ap. 

Lh), lepixuli (Hb ap. Lh). "Torcecuello, ave" Lar. "Turcot" Lh. "Lephitzuli, torticolis" Ib. "(Yunx torquilla), 

[...] chimbo hormiguero, chimbo, torcecuello" Arzdi Aves 161. "[Xinaurri-xoria (le torcol)] lepitxulia ere deitzen 

da" Dass-Eliss GH 1923, 418. Okill, txintxort, lepitxuli ta txirriskilloen sorterri. Ag G 211. 

lepo (V-ger-gip, G, AN, L, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc 171, Volt 64, SP, Deen I 87, Ht VocGr, Lar, Aq p. 63, Añ (G, 

AN), H, VocB; -ph- Urt II 71, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H). Ref.: VocPir 241 y 243; Bon-Ond 140; A; Lrq; 

ContR 520; Iz Als, To; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 4, 5, 164, 180 y 275. 1. Cuello, pescuezo. "Debe 

callar el que tiene porqué, lepoan sarna duenak, buruakur (AN)" Aq p. 63. "Degollar, [...] (G) lepoa ebaki, [...] 

(G) lepoa moztu" Añ. "Lepoa, unos aplican esta voz al cuello, haciéndola sinónima con iduna. De aquí lepoa 


mende. 

652


ebaki. Otros la aplican al hombro y la sinoniman con solbardea, besaburua, soña. Asi dicen: Gurutzea lepoan 

eraman zuen Kristok" VMg 102. "Lephoko mina, mal du cou, de gorge. Lephoko ioarea, le sonnette du cou" H. 

"Lepoa moztu ta txapelara eseri (Sal), cortar el cuello y ponerse el sombrero (se dice de quien emprende cosas 

que están fuera de su alcance)" A. "Lepo(ra)ño badu illia (AN-5vill), leporañoko illia dauka (G-azp, AN-gip- 

5vill) [...] lepo erditik bera (V-arr) [...], lepoa betean illea dauka (AN-gip), illea lepotik bera (G-goi), lepoari 

beheiti baditu ileak (BN-arb)" Gte Erd 164. "Orrek lengo lepotik dauka burua (G-azp, AN-gip-5vill)" Ib. 180 

(cf. la misma expr. en Inza NaEsZarr 1418 (AN-ulz)). v. idun, sama. Tr. De uso general, ya desde Leiçarraga, 

en autores de todas las épocas y dialectos salvo en vizcaíno (donde sólo lo hallamos en en CrIc, Altuna y D. 

Agirre); sí aparece en los alaveses Lazarraga y Gamiz. La forma con oclusiva aspirada es general al Norte. 

Johane Lepoa (1350). Stephanus filius de Martino Lepoa (1218). Arzam 325. 

Hark hobe luke urkha lekión bere lephoan asto-errota harri bat eta hunda ledin itsas hundarrean. Lç Mt 18, 

6 (He, Dv, Ip, Samper, Ur (G), SalabBN, Ech, Ol, Leon, IBk, IBe lep(h)o; Ur (V) idun, Hual kuello, Ker sama). 

Soka bategaz esku delikatuak loturik lepora. Lazarraga 1153v. Orkhatz lasterlaria / [...] orek lephotik asikia. EZ 

Man I 74. Beraska bezala dira haren ezpaiñak, eta olioa baiño leunago haren lephoa. Ax 355 (V 235). Lepo, 

bulharra / elhurra bezain xuri. O Po 32. Lepoa hautsi zaio gainetik eroriz. SP Imit I 23, 7 (Ch, Mst buru). Idiak 

edo behiak [...] lephoa hantua duenean zer egin behar den. Mong 591. Gipuzkoan goraturik / mendiak euren 

gañean / bera ikusteko luzatzen / zuten lepo gogorra. Lar Gram 1. Zoazte lepo ta buru humill meekin ta damuz 

beteak konfesor jaun baten oñetara. Mb IArg I 92. Goratzen zion lepoa ta burua [...] edaria ar-erazteko. Mb 

IArg II 342 (v. tbn. 330 lepoa ebaki). Eskuak duzu leun, / lepoa txuri. Gamiz 204. Estolia lepotik kurutzeturik 

artu darua, adierazoteko Jesus irugarren [aldian], kurutzia artzeko soka gogorrakaz lepotik lotu ebela. CrIc 148. 

Ezi bear dirala umeak lepo biguña daukaten artean. VMg 58 (v. tbn. Mg in VMg 96). Atzenean kendu zioen 

Santuari lepoa Herodiasen gorrotoari atsegin egiteko. AA III 481 (v. tbn. lepoa kendu en Ub 30, Xe 333, Ill Pill 

31, Izeta DirG 122, Uzt LEG I 190). Lephotik erabiltzeko medaila xume bat. MarIl 90. Buhurtu zutela / oillarrari 

lephoa. Arch Fab 163. Lepoa biurriturik jo erazo omen zion buruaz lurra. Izt C 249. (v. tbn. lepoa biurritu en 

Ldi IL 85). Ganibita eskuan arturik, semeari lepoa ebakitzeko asmoan. Lard 25 (v. tbn. Cb EBO 10, Elsb Fram 

79 y NEtx Antz 46 lep(h)oa ebaki). Zezenak izan behar ditu sorbaldak zabal, lephoa lodi eta yunta motzak. Dv 

Dial 92s (It, Ip lep(h)o, Ur idun). Bere lepoan perla ederrezko kollare bat. Arr GB 121 (v. tbn. 31). Hortan 

gezurrik bada lephoa phika. 'Qu'on me coupe le cou!'. ChantP 92. Montbrisoneko tribunalak lepoa mozterat 

kondenatu zuela. HU Aurp 45 (v. tbn. lepoa moztu en Dv y Ol Mt 14, 10, Xe 375, Ir YKBiz 204, Zerb IxtS 14, 

Larz Senper 106, Ardoy SFran 230, Azurm HitzB 32 y Berron Kijote 113; lephua muztü en Mustafa (ap. DRA) y 

CatS 109). [Ugala] sorbaldatik lepora / zedukan jarriya. Ud 121. Ixo! --esan zuan Inaziok, lepoa luzatuta-- Ez 

ote dira erak an [...] datozenak? Apaol 29. Maria Birjinaren medalla hau ekhar ezazü lephoan. Ip Hil 10. 

(s. XX). Eziender lepuetan txintxerrieki isartako. Mdg 131. Aren lepo lodi baltzak izurdearen antz pixkat 

badauka. Ag Kr 135. [Haurrer] buru zabal gaitza, lepo meheak nekez bezala jasaiten deielarik. JE Bur 164. Lepo 

gañera botako diat [zakurra] auetatik ezpaua. Ag G 309. Zoaz laster, Mariaño eta oilasko bati lephoa 

bihurrozu! Barb Sup 104. Sansonek bezala, lephoko zainetan, lephoko ileetan zuela bere indar guzia! Ib. 146. 

Lepoko pañuelua. Moc Damu 31. Urkha bilhurrian du jadanik lephoa. Ox 76. Ez dikiat zer debru dutan lepo 

huntan, arras nekez higitzen ahal diat buria. Zub 42. Zaldi huni tatxarik / atxemaiten badiozu / [...] ala motz eni 

lepoa / zintzur ondo-ondotik! Etcham 67. Lêngo lepotik burua / datorren urtean zuk. Or Eus 64 (v. tbn. expr. 

similar en Apaol 33, Ag G 98, FIr 160, JAIraz Bizia 17 y Etxde JJ 65). Zintzarria dilindanga dabilkie lepoan. 

TAg Uzt 99. [Mutiltxoa] lepora jasota [...] mosu mardul bi egotzi ziozkan. Ib. 156s. Joan zen alegerarik, 

alportxak lepotik eta sosak sakelan. Lf Murtuts 40. A zein otsori lepoa kendu dioten (G) [...]. 'Se dice cuando se 

causa daño a persona pobre y sin apoyo'. A EY III 273. Urrekate bat zekarren lepoan. Mde Pr 165 (v. tbn. 70). 

Besoa haurraren lepo-inguruan ezartzen zuela. Mde HaurB 57. Zuzendu itzak itz oriek baldin lepoa biurritzea 

nai ezpaduk. Etxde JJ 14 (v. tbn. lepoa bi(h)ur(ri)tu en Muj PAm 49, StPierre 32, Alz Burr 26, Or Mi 57 y Lab 

SuEm 177). Ezagut erretxa da arrano beltza bere buru eta lepo larrutuetarik. Zerb Azk 37 (IxtS 23 lepho). -- 

Entzun al diek [...]? --Bai, Fortun jauna, oiei etzaie aldatu leporik. NEtx Antz 15. Mutil jatorra dator, baña 

burua lepa-gañean ondo sartu gabea. Ib. 34. Lepo meia, esne-iduri; esku biak, elur txuri. NEtx LBB 341 (v. tbn. 

204). Bideak legor eta lepoak bustiak lanetik bizi geranok. Ib. 182. Retorikari eta hitz-jarioari lepoa bihurtzen 

saiatu zen beti Baroja. MIH 273. Entzungo zizun itxuraz behintzat, baina... bai zera: lehengo lepotik hark burua. 

Ib. 268. 

v. tbn. Ber Trat 11r. Harb o) 4r. Hm 168. Tt Arima 77. Egiat 201. AstLas 31. Xarlem 923. VMg 8. Gy 72. Bil 37. 

Aran SIgn 71. Zab Gabon 69. Sor AKaik 110. Apaol 101. Bv AsL 100. Goñi 57. Iraola 21. A Ardi 40. JanEd II 

115. Inza Azalp 15. Altuna 94. Mok 4. Const 40. Tx B II 255. Alz Bern 70. Lab EEguna 108. Lek EunD 49. 

ABar Goi 16. JMB ELG 64. EA OlBe 111. Lf Murtuts 35. SMitx Aranz 21. Munita 127. Txill Let 38. Anab Poli 

82. Ugalde Iltz 38. MAtx Gazt 46. JEtchep 79. SM Zirik 85. And AUzta 67. Arti Tobera 285. Zait Plat 151. Gazt 

MusIx 189. Onaind in Gazt MusIx 209. Salav 105. Ibiñ Virgil 104. Salav 33. -ph-: He Gudu 93. Mst III 50, 5. Lg 

II 88. Dh 232. Etch 182. Arch Fab 83. Hb Egia 12. ECocin 13. Laph 241. Elzb PAd 1. Zby RIEV 1908, 770. Jnn 

SBi 115. 

(Como primer miembro de comp.). "Cuello de eclesiásticos, kuelloa, lepaboilla" Lar. "Cabezón de camisa, 


mende. 

653


anokia, lepo-anokia, etc. (AN)" Aq 1066. Askotan lepo-sahetsean aurkitzen diren pikor hek [...]. JE Med 119. 

Ez dituzu gero nola-nai jantziak lepo-biurritzalleok. Etxde JJ 204. [...] baldin ta bere zaldiari lepa-kalparretik 

itxatxiko ez balitzaio. "Crines". Berron Kijote 147. 

(Como primer miembro de comp. copulativos; en pl.). Esauren arropakin / du Jakob jantzitzen, / lepoeskuak 

larruz / diozka estaltzen. It Fab 245. Piltzarrez, lepo beharriak kukutuak. JE Bur 76. Maria, Mari-Eder, 

lepho beharriak luzaturik emaiten dire. Barb Sup 90. Ezpañak dardar, lepo-zañak ler bearrean. Ldi BB 164. 

Lepo-begiak biurkoi. "Sus movibles cuellos y ojos". Or Eus 420. 

(Como primer miembro de comp. exocéntricos). "Pescozudo, lepalodia" Lar. "Aguamanil, uronzi lepa extua" 

Ib. v. lepagorri, lepaluze, lepamotz... Puña-lepotxuria, puña-lepaoria, erbia eta igaraba. Izt C 191. 

Iruzpalau andre / arta-kordaketan [...] // gerri mako, lepa-kupi, minbera azkazala. "Cuelli-acontecidas". Or Eus 

59. Lepame gangaildun ori. "Cuellidelgado". Ib. 182. Ni Gianetto Sampiero nauk, ba; ta lepa-oriak ondoren 

dizkiat. NEtx Antz 138. Sokrate begi-gorria, larru-ximur, lepo ta zango lodi. Zait Plat 99. Zenbat eta lepaharroagoa 

den bestea [...]. "Cuanto más rebelde". MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). 

Cuello (de camisa). v. ATORRA-LEPO. Lephoko bottoina zilharrezkoa zuen. Elzb PAd 6. Eskua pijamalepoaren 

pean [...] sarturik. Mde HaurB 16. Atorra xuri izanik han hemenka ubeldua, lepo itzulia higatua. 

JEtchep 80. v. tbn. JAIraz Bizia 20. 

(-ph- S ap. Lrq; H). "Cou ou col d'une bouteille. Lepho gabeko bonbilla, [...]; goulot de tout autre vase ou 

vaisseau, cruche [...]" H. Tuntokeria baten egitea da eziez eta biziaren yokatzia flasko baten lephoaren trükü. 

"Le goulot". Arch Gram 26. 

(-ph- S ap. Lrq; H). "Il se prend aussi pour gorge, gosier. Lephoan zuen gelditua hezur bat, [...]. En ce sens le 

syn. zintzurra est plus usité" H. Au esanik aguro / saltoka ta dantzan, / lepua bustitzera, / sakristaba juantzan. 

Iraola Kontu 33. 

Zañez goitik gertuena gerriak duan lodiari deitzen diogu "landara-lepoa". EEs 1916, 338n. 

Oinetan oihalezko zapatak, oin-lepoan goiti estekatzen diren hetarik. JE Bur 141n. 

2. (V; Lcc, Lar, Añ (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; EAEL 10; Elexp Berg; Gte Erd 66. Hombro; espalda; 

cerviz. "Cerviz" Lcc, Lar y Añ. "Espalda", "hombro" Añ. "Espalda. Peru dubakok... eskatu eban emon eioela 

lepoa bete dubarik, [...] pidió le diesen de balde una carga (de bacalao) que le llenase la espalda (canc. pop.)" A. 

"La espalda del cuello o cogote" Iz ArOñ. "Propiamente cuello, pero se entiende comúnmente por hombro" 

Etxba Eib. "Lepora jaso, levantar al hombro. Ez dakit zenbat arruako arrixa, ogei bidar lepora jaso dau" Ib. v. 

infra LEPOAN. Tr. Documentado en textos vizcaínos desde mediados del s. XVII. Para su empleo por 

Mendiburu y autores guipuzcoanos en las acepciones 'a cuestas, al hombro', 'a costa de, a expensas de', v. infra 

LEPOAN, LEPO GAINEAN, LEPOTIK. Kaltea dagianak bizarra lepoan. (Escudo de la Iglesia de Santa 

Maria de Getxo). TAV 3.3.1, 169 (tbn. en Otx 32 y Erkiag BatB 169). Amituak, zein da pañu bat leelengo 

Sazerdoteak bururean lepora ifinten dabena. Cap 137s. Sabelpian ta lepo ganian niri igorzten oi dabill, ta bere 

poza da nik ondo jaatia. Mg PAb 89 (en boca de un cerdo). Gaur konfesinuan bularra joten, lepo makurragaz 

negarrez legez damu dot esaten. Mg CO 80. Komunioko lotsagaiztoko bat eginda, karga berriz lepora, esan nai 

det [...] okasioetara. Mg CC 209. [Ardijak] txakurrari ezteutso / emoten bakerik / lepuan daukan lania / guztiz 

kendu barik. DurPl 85. [Txakurrak] malletue faltarik / etzuan lepuan; / alan da guzti bere / eztau gure juan. Noe 

111. [Mutillak] ezarten deutso [neskari] besoa / erregu barik lepoti. Azc PB 115s. Asi zan negar baten, / 

eskatuten Iaunai / ego bi ondo lotuta / bere lepo biai. Ib. 295. Ikuste labur, / lepoa makur / [...] eta tximurrik 

mosua. Ib. 285. [Itxas-kabrari] ezarri notsan lepo-ganean, ezpi-ondo ondoan: 1864. A BGuzur 139. [Ule] 

gaztaiña margokoa lepotik bera. Ag AL 23. Liburuentzako zorrotxua lepotik bera ebala. Ag Kr 64. [Idiak] euki 

ezpaleitue / lepo mailletuak / ordu erdiko biarrik / etzan orrentzat. EusJok II 118. Kapa-muturra lepo-ganera 

[...] yaurtiz. "Sobre el hombro". Or Tormes 73. [...] jaurti eban lepora. "Sobre su desnuda espalda". Laux AB 20. 

Asi yakazan eulijok kiña ortik eta kiña emetik, ointxe lepuan, gero sorbaldan. "Ora su una spalla ora sull'altra". 

Otx 160. Lepua makillaka birrinddu biar eutsela. Ib. 86. Etxauk orrek esan gura bakanderea sorbaldara edo 

lepo ganera igongo yakeenik andrai. Ib. 127. Ekatxari iñotsi eutsan iñotsi, baña bestetzuren lepo ganiak 

iñarrosi. 'La tormenta descargó sobre otros'. Ib. 37. Ta ontzat emoten eztauanari lepoko narrua kendu. Erkiag 

Arran 35n. Bizar zuriz, lepoa makurtuta, makilla-adakia eskuan. Alzola Atalak 74. Labainkada astun bat lepagaiñean. 

"Encima de un hombro". Berron Kijote 105. v. tbn. Gand Elorri 168. Etxba Ibilt 490. Sokil gogor eta 

lur-lepo gizenak [...] idi sendoekin urratu bearrak. "Terga". Ibiñ Virgil 87. 

3. (V-gip, AN-ulz, B, BN, S; vEys, Dv (-ph-), H). Ref.: A; Iz Ulz, ArOñ; Etxba Eib. Collado, paso; collado, 

colina. "Cou, col de montagne" Dv. "Gorge, passage étroit entre deux montagnes. Orrierako lepoa" H. "Collado. 

Lepo baten gañian zan aren jauregiya. Aizgorritik begiratu eta jira guztian lepo utsa, [...] es todo cimas en 

derredor" Etxba Eib. Ibañetaren lepoan harabotz bat agertzen da. Balad 261. Lepo ala meaka ori bere bi 

egaletan zuaitzez yosiya da. EEs 1916, 318. Begiztatuz mendi heien lepoa. Ox 100. Espainia eta Frantziaren 

artean diren mendietako lepo apalenak. Zub 125. Euntzaroko lepoa, mendi ederra! Ib. 102. Mendi lepoeri buruz. 

Ib. 101. Iragaiten dugu azkenekotz Ibañetako lepoa. JE Ber 14. Arlabango lepotik, Gazteizko landan zear. JMB 

ELG 98. Atharratzera erten zan Sustarriko lepoan barrena. Etxde JJ 38. Kaillatietako lepo ta zelaiak seireun 

metro ingurutsu dituzte. Ib. 8. Goizeko bostetan atera ziran bost gizasemeak Sustarriko lepo aldera. Ib. 259s. 


mende. 

654


Korotako lepoa deitzen diogun toki batean. Xa Odol 233. Urdaite lepho gaiñian. 'En haut du col d'Urdaite'. 

Casve SGrazi 102. Bi mendi aundiren bitarteko lepotik beera zetorrela. "Por la quiebra de dos altas montañas". 

Berron Kijote 149. v. tbn. StPierre 25. Barb Sup 46. Const 31. FIr 166. SMitx Aranz 60. "Partie étroite à 

l'entrée d'un port. Pasaiarako portu lepo lepoan galdu ginduen gere ontzia" H. 

4. "Il se dit des endroits où un fil, une corde ou chose semblable offre des étranglements, des parties plus 

minces. Irule onak eztu lephorik egiten bere harian" H. "(BN-baig), hilo de grosor desigual" A. v. lepasare, 

TXORI-LEPO. 

5. "Lepo, matadero (V-m). Leporako, para el sacrificio, matadero" A Apend. 

6. (Tema nudo, precedido de gen.). A cuenta (de), a costa (de), a expensas (de). v. LEPOTIK. Jan eta edan 

dezente, iñoren lepo. Erkiag BatB 155. Lagunak burle ta barre egiten eben aren lepo. Ib. 183. 

7. (Tema nudo). Mucho, en abundancia. "Lepo jan genduen (G-azp), [...] lepo eman ziguten (G-azp)" Gte Erd 

58. "Lepo jan da joan zan (G-azp)" Ib. 143. "Jendea lepo zebillek gaur" (G-azp). v. LEPO EGIN (b). 

- LEPA-GOGOR, LEPO-GOGOR. a) Obstinado, testarudo; estirado (litm. 'de cuello rígido'). Ezagutzen 

zaituet eskurakaitz eta lepagogor zeratela izugarri (Deut 31, 27). "Cervicem tuam durissimam". Or MB 406 (Ol 

lepo-gogorra; Dv burugogortasun, BiblE lepagogorkeria). Zenbait harroxko lepa-gogor [...], herri xume 

jatorrari goitik behera begiratzen dioten horietakoak. MIH 171. b) "Lepho-gogor (L, BN, S; Hb), torticolis" Lh. 

- LEPA-GOGORKERIA. Obstinación, testarudez. Ezagunak ditut zuen errebeldiak eta lepagogorkeria. BiblE 

Deut 31, 27. 

- LEPA-KORKOIL. "Lephakorkoil (Hb), torticolis" Lh. 

- LEPA-KURKULLA (Lar, H). "Espibio, espibión, estibia, enfermedad de bestias" Lar. 

- LEPA-SASKI (G-goi-to-nav). Ref.: A; EAEL 142; Gte Erd 66. "Cesto grande, como de dos fanegas de cabida, 

que se lleva al hombro" A. "Lepa-saski, edo lepa-otarra. Izen auekin ezagutzen dira arto, sagar eta beste gure 

baserriko gauzekin erabiltzen diranak. Nekazariak bere bizkarrean erabiltzen du otar au" Garm EskL I 64. 

"Lepasaskia bizkarrean artuta (G-goi)" Gte Erd 66. v. lepozara, LEPO-OTARRE. 

- LEPA-SOKA. a) Lepa-soka autsi ta zuzen-zuzen / iges baitoa [beorra]. "La soga del cuello". Or Eus 233. Lepasokaz. 

"Con la soga que ahorque mi cuello". Ib. 123. b) "Cuerda que se utiliza sobre todo para acarrear haces de 

hierba al hombro" Elexp Berg. v. ESKU-SOKA. 

- LEPA-TXARRANTXA (Lar, l.-xarrantxa H (V, G)). "Carlanca de mastín" Lar. 

- LEPOA BEROTU (V-gip). "Tundir a palos, calentarle las espaldas. Bere biziko onduen lepua berotu zetsen" 

Etxba Eib. Eta negu dollorrai berotu lepua / nai daulako berentzat iñoren lekua. Enb 179. Manu, gurok bioen 

artean lepoak berotu daioeguzan onei? Kk Ab II 11 (v. tbn. 62). Gela baten sartu ta lepua berotu arte astin-astin 

egitteko asmoz. Otx 33. 

- LEPOA EGIN, IPINI, JARRI, JOKATU, UTZI... Jugarse el cuello, el pescuezo. "Apostaría el pescuezo, lepoa 

egin nezake (G, L)" A EY III 247. "Orduko gora-beran, lepua jokatu eban, naiz bildurtixa izan, [...] se jugó el 

cuello" Etxba Eib. "Jugarse cualquier cosa. Lepua jokatuko nostake ezetz biar sasoiz jaiki" Elexp Berg. "Lepoa 

jokatuko nuke (AN-gip-5vill) [...], lepoa autsiko nikek irabazi baietz (AN-gip), lepoa paria nezake ez dela jinen 

(BN-arb)" Gte Erd 183. Eta egia onen prenda nere lepoa ipiñiko nuke. Arr GB 90. Peru Odolkik lepoa nai 

zuan jokatu. Ag G 102. Kuia hoik ebatsiak ditu, Jauna! Lephoa utz nezake. Barb Leg 70. Aren billa gatozek eta 

lepoa egingo nikek emendik pasa dala. NEtx Antz 140. Lepoa jarriko zukean ezetzaren alde. NEtx LBB 124 (146 

lepoa egin). Zoritxarrez, lepoa egingo bagenuke ere horrelakoxe jolas-bertsoak onduko zituela Larramendik 

[...], ez daukagu [...]. MEIG I 216. (Con el vb. elidido). --Etzira ohartzen zer den? --Ni ez, batere. -- 

Gurekilako otoa da. Gaur ez dela etxeraino heltzen, lepoa. JE Ber 101. "Gaur olako bat erosteko, lepoa eman 

bearko litzake" Gketx Loiola. 

- LEPOA EMAN, ERAKUTSI, JASO. Volver la espalda, despreciar. "Lepua jaso se dice por desdén o 

menosprecio, como gesto con el que se desentiende uno de alguna cosa. Artzekoduneri, lepua jaso eta kitto" 

Etxba Eib. "Aittatu jat berai tokatzen jakola sankristautzia, baiña lepua jaso ta alde ein ddau" Elexp Berg. 

Igesi ioan, lepoa erakutsi, begiratu bere ez egin gura? A BeinB 45. Zarrak, [...] [jolasaren deadarrari] lepoa 

emon edo erakutsi oi dautsie geienetan. Ag Kr 50. Zorrari ortzak erakutsi, lotsari lepoa eman, oar onari gaizki 

erantzun. Ag G 165. Kopeta goibeldurik eta españak dardar zituala, lepoa eman zion sendakiñari. Ib. 119. 

(Lepo eman). Goiko gauzari lepo-emon dautselako goirantz begiratzeko be gauza eztala aurkitzen da. JZ 

1921, 18. Lengusu, aolku bat ematen dizut. Luzaro emen bazaude, Gianetto sastrakara elduko dala ta orduan 

zureak baño begi obeak bearko dirala ari lepo emateko. 'Pour aller l'y chercher'. NEtx Antz 142. 

- LEPOAN (V-gip; Aq 693 (G, AN), Añ (V)). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. A cuestas, al hombro, a hombros. 

"Tomar a cuestas, lepoan, soinean, bizkarrean artu" Aq 693. "A cuestas: [...] (V) lepoan eroan, artu" Añ. 

"Lepuan artu, tomarle a hombros (al niño). Gaixua, lepuan artuta eruan eban ostatura" Etxba Eib. "Jertsia 

lepuan artu ta Urkiolara" Elexp Berg. Cf. LexBi: "Alepo [...], en brazos cogido por la espalda". v. LEPO- 

GAINEAN. Tr. Documentado en autores vizcaínos ya desde Capanaga. Lo emplean tbn. Mendiburu, GavS, 

Xenpelar, Orixe, Azpillaga, Zaitegi y Berrondo. Kurutzea lepoan eroan ebana. "A cuestas". Cap 139. 

[Arzaiak ardia] lepoan artu ta badarama besteetara. Mb IArg I 310. [Ardia biurtuko dezu] lepoan arturik. GavS 

27. [Seinak] ez lepuan, ez etxera / ez ibilli gura / beriaz urtetiarren / uletatik tira. DurPl 50. Zaragitxu bat esku 


mende. 

655


edo lepuan dabeela ardaua olagizonai eruateko. Mg PAb 128. Krutze astuna lepoan. Añ EL 1 196. Zeure lepoan 

daroazula, Zeu ilgo zarean oea ta egur santua! Ib. 184. Kurutzia lepuan dabela. fB Ic I 76. [Umiak] nai dau 

alzuan edo lepuan egon. Astar II 201. Bekatu egin badot, lepoan daukat gura eta gurezko penitenzia egin 

bearra. Añ EL 2 42 (EL 1 37 bearturik ta premiñaturik nago penitenzia egitera). Ta ilten dabe beingoan / ta artu 

pozik lepoan / mutilak etxera eroateko. Zav Fab RIEV 1909, 30 (v. tbn. Mg in VMg 100). Eta zitualako berrogei 

lepuan, / bizarra zuritua erdia mosuan. AB AmaE 277. Jartzeko gurutze bat / berari lepuan, / kalbarioko 

mendira / arekin dijuan. Xe 356. Eruango neuke nik oraiñ lepoan geure etxea be. Ag Kr 210. Esne ontziak 

lepoan artu. Ag G 7. Ene artzaiak lepoan naramake zurera. "In humeris". Or Aitork 355. [Ardi-narrua] lepoan 

ipiñita, ardi banintz lez urtengo dot kanpora. Bilbao IpuiB 177. Oraintxe etorren atxurra lepoan artuta, 

etxerantza. Ib. 168. Alpargatak lepoan jarri ta ortozik joaten giñan. And AUzta 106. Esku batian argi txiki bat / 

eta lepoan zakua. BEnb NereA 149. Asto gaxoak arrantza baña / zaku astuna lepoan. Ib. 103. Alkate eta 

sekretaiuak / kulpak dituzte lepuan. Azpillaga in Uzt Noiz 44. Aixkora eskuan, zakua lepoan. Berron Kijote 108. 

Lepoan artu ta segi aurrera. Canción de Monzón. v. tbn. Kk Ab II 117. Enb 101. Gazteek, goraka ta aldarrika 

beren lepoetan eroaten zituzten ziralako sofistok. Zait Plat 111. Urte asko lepoetan eta bildurra azurretan. 


- LEPO-AURRE. Belaunikatu zan Poliri lepo-aurreko txamarreko txuloan lorea jartzeko. (Interpr?). Anab 

Poli 135. 

- LEPOAZ. A cuestas (?). Berrogeta sei bandera peleakoak / arkabuz da pistola muniziñokoak, / arzobispoen 

oea, prinzipen baxera / gureak ekar dezan lepoaz etsera. EgiaK 88. 

- LEPO-AZPI, LEPA-AZPI. Escote, pecho. v. lepape. Guztizko gorri politekua / petxuba eta lepo azpiya. 

Iraola EEs 1913, 40. Lepa-azpiko lumak. NEtx LBB 131. 

- LEPO(A) BETE. Aldatz, / ipurdi-latz, / Etxarri, / lepoa bete zintzarri. "Los de Aldaz [...], los de Echarri, 

collar de esquilas". Or Eus 61. Esaera zar batek / onela dirausku: / Lepo bete palugaz, / esku bete diru. BEnb 

NereA 123. 

- LEPO BETEKO. (Agua) hasta el cuello. Estu zebillen Antonio Muñagorri, lepo-beteko uretan. Inzag RIEV 

1933, 413. 

- LEPO-BETEN. Somanta, tunda, paliza. Amurru bizija artu eutsan gure gixonari ta lepo betenak emon biar 

eutsezala erabagi eban. Otx 31. Emon eutsen lepo betena, eta an utzi eben, kale bazter illunean etzanda. Erkiag 

BatB 88. 

- LEPO-EBAILE. v. LEPO-EPAILE. 

- LEPO-EBAKI, L.-EPAKI (Lar). Degollado. Hamiltegi batean azkar eroria, / lepo ebakia, / buru itzulia, / 

hatzamar gabea, / agin aterea. Arti MaldanB 226. 

- LEPO-HEDE, LEPERA (V ap. A), LEPEDA (V-arr ap. A), LEPOERA (V ap. A), LEPOEDA (V ap. A). 

"Correa que se ata en las astas de los bueyes uncidos" A. 

- LEPO-EGILE. Degollador. Antzarari lepo egiten ziona zaldun trebe zan [...]. Erne deia egin diote lepoegilleai 

eta [...]. Etxde JJ 204 (v. tbn. 205). 

- LEPO EGIN. a) Degollar, cortar el pescuezo. Conde Erraimun lepo egitera etorri zirenean. Or Mi 110. Bat 

orain, bestea gero, / egiñik antzarak lepo. "Habiendo degollado todos los gansos". Or Eus 180. Kondenatuen 

eraiteko metoduak, urkatzea eta lepo egitea dira. Mde Pr 76. Gure alde Zure apaiz eta iaureskeiñi egiña; ta lepo 

egiña dalako apaiz [...]. "Quia sacrificium". Or Aitork 300s. Iauntxokeria erakutsi zutelako, biak gaitzetsi ta lepo 

egin omen zituzten. Zait Plat 76. Etzuten zilegi oilarrik lepo egiterik ezta ogirik apurtzerik ere. Ib. 53. Lepo 

egindako zekorren odol usteletik. Ibiñ Virgil 113. Urbiltzen zaizkie eiztariek eta bertan lepo-egiten ditute 

[oreinak]. Ib. 101. v. tbn. Ol Gen 37, 31. Etxde JJ 204. Alakoen batez aituko duzie lepo-in dutela (AN-erro). 

"El mejor día oiréis que me he suicidado". Inza Eusk 1927, 143. b) Hartarse. "Lepo egin arte jan genduen (Gazp), 

lepo egin arte eman ziguten (G-azp)" Gte Erd 58. Cf. supra (7). 

- LEPO-EPAILE. "Degollador, lepo, idun epaillea, ebaillea" Lar. 

- LEPO-EPAITZA. "Degollación" Lar. 

- LEPO-EPAKI. v. LEPO-EBAKI. 

- LEPO-GAINEAN, LEPA-GAINEAN (G-azp ap. Gte Erd 66). A cuestas, al hombro, a hombros. "Karga 

lepagañean artuta zihoan (G-azp)" Gte Erd 66. Cf. lepagain. v. LEPOAN. Krutze astun bat lepo ganean. Añ 

EL 1 222. Bere lepo ganean arzai on baten antzera eroateko. Añ LoraS 79. Nire gizona atzo goizeko umea ezta: 

bere lepo-gaiñean larogei urte daroaz. Ag AL 12. Sispa luziak lepo-ganian! "Sobre el hombro". Laux AB 80. 

Naiago zun milla bider [...] emazte berbera erail eta gerokoak lepo gaiñean artu. Etxde JJ 185. Nere urte-zama 

lepa-gaiñean dudala. "A cuestas". Berron Kijote 18. Ez baita arina gainerako hautatuek lepagainean eraman 

beharko duten uztarria. MEIG VIII 27. [Zama] errez deramakegu lepoen gaiñean. "Sobre nuestras cervices". 

Or Eus 146. 

- LEPO-GOGORDURA (-ph- L, BN, S ap. A; Dv (-ph-), H (L)). "Tortícoli, dolor inflamatorio o reumático del 

cuello" A. 

- LEPO-IGURTZIKA. Dando palmadas en el hombro. Agurka, kaixioka, esku-joka ta lepo-igurtzika jarduten 

dabe gazte ta zaarrak. Erkiag Arran 189. 


mende. 

656


- LEPO-ILE, LEPULE. Pelo del cuello, de la espalda. Oiz-gaineko / bildots zuriak / [...] etzaiz izutu / 

jatortzunean / lepule billa / txoririk. A Vizcaitik Bizkaira (ap. DRA). Pelo del pescuezo. [Oilloak] lepo-illea 

laztu, el nai ta ausar ezin. Or Eus 114. 

- LEPO-INGURU. "Cuello clerical, idungurua, lepo ingurua" Añ. 

- LEPOKO HEZUR. "Nuez del cuello, lepoko ezurra" Lcc. Cf. lepo-hezur. 

- LEPOKO OIHAL. "Pañuelo: (AN) [...] lepoko oiala" Añ. Anderiak eman zereioan erhaztüna lephoko 

oihalian troxatürik zereioan erakhutsi. Egiat 173. 

- LEPOKO PENA. Pena a morir degollado. Nik eskatzen det gizona orrela iltzen dubenarentzat lepoko pena. 

Sor AKaik 130. 

- LEPOKO UZTAI (ustai AN-ulz, B). Ref.: A EY III 300; Iz Ulz. "Clavícula, hueso del cuello" A EY III 300. v. 

lepauztai. 

- LEPO-LEPOAN. A cuestas, al hombro. v. LEPOAN. Ara non datorren arik lasterrian urun zorro bat lepolepuan 

ebala. Otx 137. Artu upela lepo-lepuan, ekarri aska ganera [...] ta [...]. Ib. 155. 

- LEPO-LEPOTIK HELDU. "Coger de lleno. Alako edo olako gaitzak lepo lepotik eldu omen dio" Gketx Loiola. 

- LEPO-MAKURTU. Encorvado. v. lepomakur. [Gizon] erren, begi ezkel ta lepo makurtua. AB AmaE 323. 

- LEPO-MANTAR (lepho-manthar BN, S ap. Lh). v. lepo-aitzin. 

- LEPO-OPIL. "Nuez, prominencia de la laringe (S)" Broussain sg. DRA. 

- LEPO-OTARRE. v. LEPA-SASKI. Lepo-otarrian sartuta dute / txala etxera ekarri. Ud 69. 

- LEPO-PAPARDA (lepho- L ap. Lh). v. lepo-aitzin. 

- LEPORA. (Precedido de gen.). a) A cuenta (de), a costa (de). v. LEPOTIK. Kostubak nire lepora [ezarri]. 

Mg PAb 79 (v. tbn. 80 lepora ezarri). Asteazkenian daukee edanaldi bat ola-jaunaren lepora. Ib. 131. b) (Echar, 

recaer una culpa, castigo; tomar, caer la responsabilidad... ) sobre (mis, tus, sus...) los hombros, las espaldas (de). 

"A cuenta de alguno irse, ser responsable, iñoren lepora joan" Izt 5r. "Bere lepora kalteak, sobre el los daños, a 

sus costillas" Ib. (s.v. daños). Zerren zure lepora doaz, eurak, zure erruz, eginiko bekatuak. Añ EL 1 133. 

Elitzake nire damu ori iñoren lepora iausiko. A BeinB 65. Kulpa beti botiaz / besteren lepora. JanEd I 70. Zigor 

ori [...], mutil onen ganera jausi biarrian, neure astuaren lepora dator. Otx 177. Eta irabaziak banatzeko 

ardurea bere lepora artuko baleu, zer jazoko ete litzake? Eguzk GizAuz 119. Langille orrei jaten emoteko 

ardurea iñoren lepora jaurti. Ib. 161. Gizadiaren lepora jausi dan zigorrik astunena dirudi. Ib. 88. Ta ordurik 

gora neke gogorra / iatorke lepora biai. Azc PB 115 (in Ur PoBasc 168 jatorke ganera). [Iratxoak] galgarriak 

balira, ordea, etsaien lepora itzazu. 'Remítelas de nuevo a los enemigos'. Zait Sof 28. Orrela gainera, etzukean 

inoren erantzukizunik bere gain eta bere lepora bearrik. Zait Plat 102. 

- LEPORAINO (V-gip, G, AN-gip, L, BN-arb; H). Ref.: A EY III 308; Elexp Berg; Gte Erd 277 y 288. 

(Meter(se), llenar(se), estar...) hasta el cuello; hasta las narices. "Lephoraino sarthua da egitekoetan, il est plongé 

(entré) dans les affaires jusqu'au cou" H. "Leporaiño ase (L), leporaiño bete (G), dar la lata; litm.: llenar o hartar 

hasta el pescuezo" A EY III 308. "Politikan leporaiño sartuta dago" Elexp Berg. "Leporaiño egon, estar harto" 

Ib. "Leporaño nazkatu nau oraintxe (G-azp, AN-gip). [...] Leporaino asea niz zutaz (BN-arb)" Gte Erd 277. v. 

infra LEPORAINO EGIN. Zer egiñen duk faltetan lephoraño sarthua / ardiasten zaikenean fin gabe 

gaztigua? EZ Man I 115. [Mahomet] bazioan ligan lephoraino, errenkurei erakutsiz [...] bere hasarreduraren 

kharra. Hb Egia 79. Biriak loiez betiak daude leporaño. Sor AuOst 70. Etzaretea leporaino aseak ondoriorik 

deus ez dakarketen solas lizun alfer hoitaz? JE Bur 111 (v. tbn. leporaino ase en HU Zez 91, Zerb Azk 17). 

Demonio harek ederki enganatu zaitu, eta lephoraino gero! Barb Sup 11. Jestuez eta othoitzez / asea naiz 

lephoraino. Ox 51. Bañan diruz leporaño zeudelakoan banegon ni. Alz Bern 73. Kopla ezagun-ezagunak, 

humorismoz leporaño anpatuak. Lek SClar 136. Trena leporaño betea zetorren. Ugalde Iltz 31 (v. tbn. leporaño 

bete en Lek SClar 103, MAtx Gazt 81). Nazio danak errezelotan, / leporaño armaturik. Basarri 64. Lephoraino 

badiat zuen danga eta danga zikinarekin. Larz Senper 110. Legatz preskua ipiñi zazu / nik jarriko det txuleta, / 

eta etxera juango gera / gu leporaño beteta. Lazkano in Uzt Noiz 79. Ez dirudi, haatik, egiteko larri horietan 

erabat bere gogoz leporaino murgildu denik. MEIG VIII 35. v. tbn. Elsb Fram 177. Or QA 103. (Con -ko, 

adnom.). Eta hek kixkaili dira bide bazterrean, lephorainoko erhautsean. Barb Sup 72. 

- LEPORAINO EGIN. Hartar(se). "Leporaiño eiñ, hartar(se), cabrear(se). Gaur umiak leporaiño eiñ doskue" 

Elexp Berg. Engrazi urdanta orrek leporaño egin natxeok. Etxde JJ 148. Astean bi edo iru saio bertsotan egin 

bear izaten giñuzen. Bertsotik leporaño egiñak egoten giñan. Uzt Sas 19. Izeba aspergarriagorik! Leporaiño 

egiña du bere illoba Endrike. NEtx LBB 137. 

- LEPO-SAGAR (-ph- S (Foix) ap. Lh). "Cogullada" Darric (ap. DRA). "Goitre" Lh. 

- LEPOTIK (V, G-azp, AN-gip; Izt). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 66 y 69. (Precedido de gen.). A expensas 

(de), a costa (de), a cargo (de), a cuenta (de). "A cuenta nuestra, gure lepotik" Izt. "Ori majo bizi dok aittan 

lepotik" Elexp Berg. v. BIZKARRETIK. Tr. Documentado en autores vizcaínos y en Urruzuno (Urz 47), 

Orixe, Etxaniz, Etxaide, Anabitarte (Poli 30), Zaitegi, Azpillaga y Berrondo. Iñoren lepotik ondo edaten 

dabeela. Mg PAb 53. Zuben lepotik jan eta edan nai dabe, ezer nekatu baga. Astar II 38. Nire lepotik aspaldion 

barriketa da zurrumurru diarduenak. A BeinB 67. Zer barriak egingo dituen oraiñ nire lepotik! Ag Kr 115. 

Zenbat olako egiten ei dabe jente gaixoaren lepotik, guzurti oneik! Or Tormes 117 (41 llepotik, sin duda errata 


mende. 

657


por lepotik). Guk irebazi ta betekada bat eingu euren lepotik. Zer deritxozu? Kk Ab II 65. Eta onelan iñoren 

lepotik aberastu egiten da. Eguzk GizAuz 58. Askoren lepotik gitxi batzuen ona egitea. Ib. 99. Beren lepotik asto 

lasterrak egiñaz. Etxde JJ 266. Bataren alde besteren lepotik ez bedi iñor arrotu. Or Aitork 367. Nere 

esperientzia exkaxean, (besteen lepotik artua au, jakiña) [...]. Txill Let 84. Bestela auzoak gure lepotik parre 

egingo du. NEtx Antz 39. Alare iseka [...] onik egiten du Platonek aren lepotik. Zait Plat 118. Norbaiten lepotik 

afari dotoria ein eban. SM Zirik 37. Badira senarrak emaztearen lepotik bizi diranak. Erkiag BatB 151. 

Alperrak lasai jango dau / langillearen lepotik. BEnb NereA 53. Bizi nai dutelako / oik gure lepotik. Azpillaga in 

Uzt Noiz 35. Bereala ikusi zuan bere ezkutariaren lepotik ari zuten joko gaixtoa. Berron Kijote 191. v. tbn. JJMg 

BasEsc 276. fB Ic II 211. AB AmE 327. Altuna 99. Otx 159. Mde HaurB 41. Bilbao IpuiB 188. Osk Kurl 85. 

- LEPOTIK ARIN. "Lephotik arin, courageux, loyal" Hb GH 1929, 86. 

- LEPOTIK HARTU. "Au fig. Etzaitut lephotik hartuko, je ne vous prendrai pas au cou, je ne vous presserai pas" 

H. 

- LEPOTIK EGON. Estar de la cabeza, chiflado. "Lepotik ziok ori (AN-araq), burutik nasia, erauzia zegok ori" 

Inza NaEsZarr 61. 

- LEPOTIK GORA (G-azp), L. GOITI (AN-5vill, B). Ref.: Gte Erd 277. a) Hasta el cuello; hasta las narices. 

"Lepotik goiti asea naukazu (AN-5vill, B) [...], zorretan sartua niz lepotik goiti (BN-arb)" Gte Erd 277. Ori 

lepotik gora ardoz eta sagardoz betea zioken. Ataño TxanKan 131. Bañan oraintxen ernegatuta / bizi naiz 

lepotik gora. Agirre in Xa EzinB 125. b) "Con falsía, insinceramente. Lepotik goora bada're, ik itzegiok" Gketx 

Loiola. 

- LEPOTIK GORA EGIN (V-gip, G-azp), ERAGIN (V-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 277. "Lepotik gora eiñ, 

hartar(se), cabrear(se)" Elexp Berg. "Lepotik gora eraiñ dostazu" Ib. 

- LEPO-UHAL. Collar de animales. Panpalin zilharrak eta lepho-uhalak, Espainiako jauregitako 

mandoenetarik. Larz GH 1959, 87. 

- LEPO-ZAIN (T-L), LEPA-ZAIN (G-azp ap. Gketx Loiola). "Carotide", "jugulaire (veine), lepho-zain" T-L. 

"Lepa zaña [...] tendón cervical" Gketx Loiola (s.v. illea). 

- LEPO-ZAKU. a) Saco colgado al hombro. [Txori-artzalleak] dauzkan sareak, dira gu barrunbean 

arrapatzeko; ta bere lepo-zakua, edo buru-jakea, gu gordetzeko. VMg 71. b) LEPA-ZAKU (AN-larr). "Saco que 

se coloca entre el cuello y el hombro para no lastimarlos con el objeto que se lleva en ellos" Asp Leiz. 

lepo-aitzin (-ph- L, BN ap. A). "Parte anterior del cuello" A. 

- LEPO-AITZINEKO. Alzacuello, golilla. Sotana laburra [...] batere lepo-aitzinekorik (rabat) gabe. JE Bur 

128. 

lepo-alde. v. lepalde. 

lepo-handi. 1. "Espaldudo, (V) lepo andi" Añ. 2. "Lepho-handi (S), goitre" Lh. 3. "Lepho-handi (S), 

goitreux (litt.: qui a le cou gros)" Lrq. 

- LEPANDIDUN. De cuello grande. Ugollo txikia, gallineta pequeña; Ugollo-lepandiduna. Izt C 200. 

lepobilkai, lepabilkai (Lar H), Bufanda. "Corbata" Lar. Batuizak ondo burua ta kokota lepobilkai 

andienagaz. Ag Ezale 1897, 67a. 

lepoeda, lepoera. v. LEPO-HEDE. 

lepoera. "(V-arr), disposición que se tiene para llevar más carga en uno que en otro hombro" A. 

lepo-hezur (Añ (G, AN), H (-ph-)), lepezur (G, S, R-is-uzt), lepaezur, lepazur (V; vEys (V), H), lepoazur (H 

(V)). Ref.: A (lepazur, lepezur); Iz R 404; Elexp Berg (lepazur). "Nuca" Añ y A. "Les vertèbres cervicales. Il 

s'emploie au singulier. Lepho-hezurra hauts niro, je lui casserais l'os du cou" H. "Lepezurra autsiko aldik [...] 

(AN-gip), así se rompa el pescuezo" A EY I 128. "Testuz, nuca. Ixa lepazurra apurtu neban arbolatik jausitta" 

Elexp Berg. Cf. LEPOKO HEZUR. Aulkitik atzeronz erori zan; lepo-ezurra autsi zitzaion. Lard 151 (v. tbn. 

en contexto similar It Fab 211, Or Eus 79, EgutTo (ap. DRA) lepezurra autsi, Sor AuOst 73, Ag G 352, Zub 75, 

Mde Pr 184 lepo (h)ezurra ausi / hautsi, A Txirrist 31, Zait Plat 151 lepazurra autsi, NEtx LBB 364 lepa-ezurra 

ausi). Irurak bein banan da lepo-azurra arras minberaturik eroan eben ume astuna. A BeinB 77. Euskalerriak 

sekula etzuan iñoren aurrean bere lepezurra makurtu. EEs 1912, 249. Eta giranoiaren gibelean zer da? Lepohezurra. 

JE Med 64. Gaztetan janari gitxigaz asitakoa zalako edo, lepo azurra etzetorren zuzen. Alzola Atalak 

67. Euskal-erriko uztarria, lepaezurrean ezarri ta adarretan lotzen da. "Sobre la nuca". Garm EskL I 118. 

Belaun-gozo hoberik behar, lepezurra hautsiko ez badut. MIH 253. "Lepaezurreraño beteta zeuden (G-azp, 

AN-gip)" Gte Erd 288. v. LEPORAINO. 


mende.


lepogabe, lepobage (Lcc). "Decervigado, lepobagea" Lcc. 

lepogabetu (Añ (G)), lepobagetu (Lar). Degollar. v. lepomoztu. (Lar). (Part. en función de adj.). 

Degollado. Abere lepo-gabetu bat aldarearen gañean erretzen zala. Ub 32. 

lepo-gain. v. lepagain. 

lepogaineratu. Poner sobre el cuello. Naiz ta uztarririk lepogaineratuko ote zien beldur izan. Ibiñ Virgil 

49. lepoganeratu. (Fig.). Venir(se) encima. Lepoganeraturiko ezbearra zelanbait arinduteko [...] laguntza 

billa. Erkiag BatB 116. 

lepogako. "(L-ain), nuca" A. 

lepogate. "Lephogathe (L, BN, S; Hb), collier" Lh. 

lepo-gibel (-ph- ANc, BN, Sc ap. A). Cerviz, parte posterior del cuello. "Pescuezo" A. Harrobiak jauzi 

egiten diola gizonari lepo gibelera. HU Aurp 99. Sanson zenak bezala, ez othe zuen lepho-gibela, xara beltz bat 

iduri, alimaleko ile batzuz estalia? Barb Sup 145. 

lepogingil. "(L-ain), piel sobrante que cuelga del cuello del ganado" A. v. lepamagal. 

lepogorri. v. lepagorri. 

lepoila (det.; lephoilla H (S) Lh lephoil), lepaila (lephalla S). Ref.: Lh (lephoil, lephalla); Lrq (lephalla). 

"Petite gorge" H. "Jadis, petit col entre deux collines [...]. Ce mot n'est plus connu comme nom commun, en 

Soule" Lrq. 

lepokada. v. lepakada. 

lepoker (V-oroz-gip), lepo-oker. Ref.: A; Elexp Berg. Jorobado. "Corcovado" A. "Orren aitta, surluze 

lepoker bat zuan" Elexp Berg. Cf. Erkiag BatB 14: "Lepoker jauna" (empleado como apodo). Lepokerra da 

berau. Ort Oroig 24. Lepoker, elbarri, erren eta ostantzekuai irri [...] egitten eutsezan. Altuna 95. Txikia ta 

apur bat lepokerra zan izan. Bilbao IpuiB 250. Erren edo lepooker bat sartu [iturrian] ta osasunez urteten eban. 

EgutAr 11-6-1964 (ap. DRA). [Aritz] errozabal, gerri lodi, lepoker [...] gorengo abarrak ia zeruetan zituana. 

Ag G 208. 

lepoketa. Degollación. Ta danak erri-barrura sarturik, egundoko lepoketa (itoketa) egin zuten. S. 

Barandiaran in MEIG II 69. 

lepoko (G-azp-goi, L, B, BN; Lcc 70, Deen I 43 y II 105 , Lar Sup; -ph- Urt Gram 26, 

Dv, H). Ref.: A; VocZeg 288; Bon (ap. DRA). 1. Pañuelo (del cuello); bufanda; chal. "Corbata" Lar Sup. 

"Châle" Dv. "Lephokoa tinkegi dut, j'ai la cravate trop serrée. Lephoko xuri bat, un mouchoir blanc de cou. 

Setazko lephoko eder eta nasaia, un châle de soie [...]. Collet, rabat. Aphezek, abokatek darabilaten lephokoa, 

[...]" H. [Emakumeak] ipintzen omen ditue lepokoak , baña orratzik bage eta guzia estaltzen ez duela. 

AA II 120. Kasakina, buruko eta lephokoa. Hb Esk 180. Izan zetzaten aldagarri, zapata, lephoko [...]. Hb Egia 

130. Sudur eta beharri, oro kukutzen zituen lephoko handi batekin. Barb Sup 68. Espos egunean ez zen 

lehenagoko Eskualdun lephoko gorrast eder hetarik emaiten gehiago, ez eta kapa beltxik lephoko-tapiaren 

gainean. Barb Piar II 257. Zure lepokoa. "Votre châle". Barb Leg 23. Lepokua (bufandia) sama-inguruban 

ezarri. Altuna 67. v. tbn. Anab Don 103. Soñeko ta oñetakoak beltzak; atorra, lepokoa ta galtzerdik zurik. 

JAIraz Bizia 34. Lephoko hau nihaurek trikotatu dautzut. Larz Iru 96. Beren kaleko lepokoa, esku-larruak, 

txapel eta kapelak. NEtx LBB 193. 

2. (G-azp, L, B, BN ap. A; Lcc). "Pescozada" Lcc. "Espaldarazo, golpe de espalda" A. v. lepakada (2). Poz 

aundiz eskua guztiai eman zien; batzuri lepoko ederrak ere bai. A Ardi 64. 

3. (G-azp, L, B, BN ap. A; H (-ph-), Lh). Collar. "Collier armé des chiens. Xakur lephoko" Lh. Eman zuen 

urrelephoko bat haren lephoan. Urt Gen 41, 42 (Bibl urrezko lepoko; Ur urrezko lepande, Dv urhezko gathe, Ol, 

Ker urrezko kate, BiblE urrezko lepoko kate). Itze-puntez garnitu lepokoa. Gy 143. Perlazko lepoko ederra. Arr 


mende. 

659


GB 97. Larruzko lepokoan bizi diren kukusoak. Mde Pr 103s. Kolier edo lepokorik gabe kausitu zakurrak 

berehala hartuko dituzte. Herr 21-1-1960, 2. Benetako lepokoak ipiñi ezazkiezu zekorrei, biñaka uztartu izatzu. 

Ibiñ Virgil 97. v. tbn. Ox 104. "Entrave que l'on met au cou des animaux pour les empêcher d'entrer dans les 

propriétés gardées" H. Lepoko au --eta erraiterakin, altzairuzko hari mehe bat atera zuen sakelatik-- gizagaizo 

baten lepo-inguruan [...] tinkatzen dudanean [...]. Mde Pr 137. 

lepoluze. v. lepaluze. 

lepomakur (V-ple ap. A). Encorvado. "Corcovado" A. v. LEPO-MAKURTU, lepoker. Giusseppe txartesgorria 

[...] / itsas-lapurra / lepo-makurra. Azc PB 214. Uztabiltzaillearena ta goldari lepomakurrena. Ibiñ 

Virgil 38. 

lepomakurka. Encorvándose. Lepo makurka, sendo ankazaiña, / erretzen dala eguzki garrekin [nekazaria]. 

Elizdo Eskual 1911, 4. 

lepomotz. v. lepamotz. 

lepomoztu, lepamoztu. Degollar. v. LEPO EGIN. Iru egunen buruan Erregeak lepomoztuko zaitu. Lard 

53. San Pablo, lepo-moztuta, garagarrillaren ogeita bederatzigarren egunean [il zan]. Ib. 533. Zure etxea erre, 

zure artaldeak lepo-moztu, zure alorrak desegiñ. Camp EE 1882a, 67. Ikusi nituen [...] Jainkoaren hitzarengatik 

lepamoztu izandakoak. IBe Apoc 20, 4 (BiblE lepamozturikoak; IBk lepoa moztu). 

lepondo (V-oroz, L-ain, Sal, R; -ph- BN-baig, S; Urt IV 440, Lander sg. DRA), lepo-ondo (S; -ph- Hb y Foix ap. 

Lh). Ref.: A (lepondo); Lh (lepho ondo); Lrq (lephondo). "Cerviz, occipucio" A. "Lepondo, pescuezo" Mdg 

162. "1.º (Hb), nuque. Lepho-ondo lodia, qui a le cou gros; 2.º (S; Foix), col, collet, encolure" Lh. "Tour du cou, 

encolure" Lrq. [Artzanora eta otsoa] beti [...] elkar persegitzen / eta lepo ondotik letagiñak sartzen. It Fab 

260. Lepondua ta kaxkua beltxak [...] / guztizko gorri politekua / petxuba eta lepo azpiya. Iraola EEs 1913, 40. 

[Karga] artu ta bere lepo onduan / aguro zuen jarriya. EusJok 46. Nafarruako serbil / lepondo gorriak. Bordel 

52. Mendi aiñako gizon, lepondoa guri, / besoa kozkortsu [...]. "De reluciente pescuezo". Or Eus 32. Begi 

gaztaiñak eta lepondoa motza. "Cuellicorto". Ib. 29. Burua, ez luze eta ez zabal [...]. Lepondoko zuloaren aurreertza 

oso sartua. JMB ELG 64. [Idiskoaren] lepondo guri biribillean. Erkiag BatB 51. Lepo ondotik mantela ken 

bezaio berarekin burua estaliaz. (Acot. escén.). Lab SuEm 208. Neska-motz bat: aurpegi-zabala, lepondoordeka. 

"Llana de cogote". Berron Kijote 173. 

lepo-ondo. v. lepondo. 

leporatu (Vc ap. A). 1. Cargar al hombro. Tr. Documentado en autores meridionales de léxico cuidado del 

s. XX y en Lafitte. En DFrec hay 24 ejs. Nere atzetik iñork etorri nai badu [...] lepora beza bere gurutzea, ta 

betorkit (Mt 16, 24). Or MB 724 (Ol leporatu). v. tbn. Or Tormes 65. Bere burua ukatu ta bere gurutzea leporatu 

beza. SMitx Aranz 113. Jaungoikoak leporatu zion gurutze samiña. Etxde JJ 267. Karga orrie leporatu ta 

etzeratu ei oan. Akes Ipiñ 32. Berreun killoko arria leporatu baietz. Bilbao IpuiB 207. An ikusi zegikezan, jakia 

leporatuta [...] bost baserritar jator areik. Ib. 221. [Astoari] gorputz guztia garbitu [...], urrezko apareju 

dizdiratsuak leporatu ta [...]. Ib. 20. Asi zan [...] adarrak moztu ta Nabar-i egur-zama leporatzen. NEtx LBB 

184. (Fig.). (Empleado principalmente en la acepción 'cargar, echar la culpa, hacer responsable'). "Lan txarra 

leporatu diote (AN-gip)" Gte Erd 286. Kristorenak esan daidazala; leporatu beidaz, guzur da bar [...]; baiña 

[...]. A BeinB 72. Iñori guzurrezko pekatua leporatuaz. Itz Azald 110. Geu gara, geu, euron egikizun zarra 

leporatuta, jagola ta zaintzailetu bear dogunok. A EEs 1916, 109. v. tbn. GMant LEItz 70. Lairen eriotza 

etzidala leporatuko. Zait Sof 73. Eta orra orain Piarres gizajoari leporatu erraustearen kulpa. Etxde JJ 192. 

Piarres, ogei urte doi-doi leporatu zitun gazte ergela bere aurka oldartzen ausartu zen. Ib. 40. Juanesi leporatu 

zitzaion abereen kargu egitea. Ib. 233. Ta jende guztiaren irri-barreak leporatuta, oso lotsaturik [...] joan bear 

izan eban. Bilbao IpuiB 22. Baiña gaixo bi leporatu yakozan koitauari: gorrik eta ikuste barik egoan. Ib. 85. 

Zertan uts egin dizut, orrenbesteko ogena niri ta nere erriari leporatzeko? Ol Gen 20, 9. Hitzaldi izpiritualen 

emaiteko lana leporatu zioten. Lf ELit 156. Paperok bananduten ibilteko ardurarik ez eban leporatu. Erkiag 

BatB 104. Boxelaria zerala ta besterik gabe zer nai gauza leporatzeko gertu nagola uste baldin baduzu, oker 

zaude. Lab SuEm 184. Orfeu duzu zigor ori leporatzen dizuna. Ibiñ Virgil 116. Hamabi urte eta eguna lepora 

zizkioten. MEIG IX 97. Zure biraoen zama astuna zure bizkar leporatzen duzula yakin eragiten dizut. Zait Sof 

66. 2. (BN, S ap. A; -ph- Dv). "Arriver au col, au cou" Dv. 


mende. 

660


leposamar. v. lepazamar. 

lepostun. v. lepaztun. 

lepota. "Variedad de manzana (Itza 83)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. 

lepotu. Degollar. v. LEPO EGIN. Batzuk lenengo saioan, bestetzuk bigarrenean [...] orok lepotu zituzten 

beren antzarak. Etxde JJ 205. (Part. en función de adj.). Arresi pareta eta piramide lepotua (truncada) 

bitarteko zabalgunea. Etxde Egan 1961 (1-3), 77. 

lepotxa. "(V-ger-m), corcovado" A. v. lepoker. 

lepotxo. "Cervicula, lephótxoa, lepho txikia" Urt IV 440. 

lepotxuri. De cuello blanco. Puña-lepotxuria, puña-lepaoria, erbia eta igaraba. Izt C 191. 

lepoune. v. lepalune. 

lepo-ustai. v. lepauztai. 

lepo-uztai. v. lepauztai. 

lepoxango. "(BN-baig), a horcajadas" A. 

lepoxerri (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (lepho-). "Escrófula" A. 

lepoxerto. v. lepaxerto. 

lepoxilo. v. lepaxilo. 

lepozaku. v. lepazaki; LEPO-ZAKU. 

lepozale (V ap. A). "Cobarde" A, que cita el ej. de Moguel. Soldautegija nagi, burugiñ ta lepozalia bada, 

irauntsi jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da. Mg PAb 203s (VersBasc 8 nagi ta buruzalea bada). 

Zaartzaroan nor eztek lepozale? "¿Quién no es conservador a la vejez?". A Ortzuri 104. 

lepozaletu. Acobardarse, evitar arriesgarse. --Lepozaletu zaigu Txili. --Zaartzaroan nor eztek lepozale? 

"Txili se nos ha hecho conservador". A Ortzuri 104. 

lepozara. "(V-m), cesto grande como de dos fanegas de cabida" A. v. LEPA-SASKI. 

lepozilo. v. lepaxilo. 

lepozintzur (BN ap. A), lepazintzur. Cuello; garganta. "Gargüero" A. Orduan gaizkilleetako batek 

kutxillada bat lepazintzurrean eman [...]. Arr Bearg 454 (ap. DRA). --Ahuntza ontsa alhatu duk? --Bai, aita, 

lephozintzurreraino asea da. GaztAlm 35 (ap. DRA). Gogoak eman zion antxe bertan lepo-zintzurretik elduta, 

[...] mutillari burua [...] lertzea. TAg Uzt 102. [Dorronsoroko dorreak] ez al dirudi gizaundi baten lepo-zintzur 

makurgaitza? Ib. 11. 

lepoztun. v. lepaztun. 

lepozut. v. lepazut. 

lepra (Urt II 289, Gèze), lepro. Lepra. v. legen, legenar. Ordu berean garbitua izan zen haren lepra. He 

Mt 8, 3 (Ip, Echn, SalabBN, Hual, Samper, Leon lepra; Ur (V) legen). Arkitzen zen guzia ezkabiz ta lepraz 

betea. Mb IArg I 319. Bekhatua da arimeen ondikozko lepra. Lg II 153. Aita Adameren bekhatuaz belztua, lepra 


mende.


huts egina. Brtc 83. Lepraz beteriko bat etorri zala. Zuzaeta 65. Burutik biatzera lepraz josita. JJMg BasEsc 

282. Bere burua legenez (lepraz) [...] ikus baleza. Dv LEd 65s. Gizon lepra edo legen arrak juak. Bv AsL 37. 

Leproaz estaliak zirenak sendatuak dire. Lap 212 (V 95). Ezkabeak edo leprak hartua zen bati. Jnn SBi 81. v. 

tbn. Tt Arima 41. Cb Eg II 30. Mg CC 248. Gco II 56. AA I 403. fB Ic II 234. Lard 412. CatJauf 84. Ir YKBiz 

142. Zerb Azk 13. 

lepradun (Gèze). Leproso. Lepradun batek [...] adoratzen zuen. He Mt 8, 2 (TB, Ip, Leon lepradun). 

Zenbatak ez dire gure lepradunen idurikoak! Lg II 174. Gizon lepradun, legenartsu bat. Bv AsL 36. Gixon 

usteridun (lepradun) bat. Altuna 106. Atera zitzaizkion amar gizon legenardun (lepradun). Ir YKBiz 337. 

Zonbait lepradun gazte [...] arras sendatuak izan dira. Herr 1-10-1959, 4. Lepradun gaixo horren zauritik [...]. 

Ardoy SFran 130. En DFrec hay 3 ejs. de lepradun. v. tbn. Mb IArg I 186. AA III 480. Añ LoraS 73. Laph 136. 

Prop 1876-77, 43. CatJauf 119. 

lepraduntegi. Lazareto, leprosería. Han frantsesak badira, errient, laborari, Semenario gidatzale, 

lepraduntegiko serora eta holako. Herr 30-9-1965, 4. 

lepratsu (S (Foix) ap. Lh). Leproso. v. lepradun. Gelditu zen [...] garbi-garbia lepratsu gaisoa. Mb IArg I 

186. Arras sendatu zuen lepratsua. Lg II 141. Barneko gaitzak sendatzen / Eta garbitzen lepratsuak. Monho 114. 

Simon lepratsua. Lard 437. Eritegi bat lepratsuentzat. Prop 1896, 31. 

lepro. v. lepra. 

leproi (R-is), lleproi (R-uzt). Ref.: Iz R 292 y 310. Liebre. 

leproso (Lcc), lepros (Hb ap. Lh). Leproso. Prinze sorhaio eta lepros hura etzen sendotu bere lepratik. Tt 

Arima 41. Paratuzékio béin leprosobát belauríko. LE Ong 14r. Gizon leproso edo bururik oñetara sarnaz 

beteriko bat. Zuzaeta 65. Eta 'torri zitzaion leproso bat. Echn Mt 8, 2 (Hual leproso). 

lepule. v. LEPO-ILE. 

lepurka (Lar, Hb ap. Lh, H). "Horca de perros, cerdos y antiguamente de los esclavos", "horcajo de mulas 

para arar" Lar. 

lepurten. "De espaldas salientes" A Morf 612. 

lepustei. v. lepauztai. 

leputza. "(V-och), lodazal" A. 

ler (Sal, R; Aq 49 (R), Lcq 155, H), leher (S; SP, Gèze 344), lerra (Dv), leherra (Dv). Ref.: VocPir 564; A (ler, 

leher); Alth Bot 17; ZMoso 70. 1. Pino. "Pino, y particularmente el que arde" Aq 49. "Lerrak albara ta korala 

txu [...] (Sal), el pino tiene la albura y el leño" A. v. lerrondo. Cf. llerko. Saion Peire Guilem de Lerraga 

(1164). Arzam 326. Leerriço, Leherreaga, Badagarra (1193). Ib. 322. Auial, Lerraegui, Larraondo (1193). Ib. 

325. En Lerraga (1350). Ib. 326. Lerra edo pinoak, aberasten du Kaskoinia. Dv Lab 320. Izeia eta lerra 

aztandra oxezkietan. Mdg 130. Ler-ostrotzan. "En la fronda del pinar". Laux AB 47. Ler beltzen abarrak ebaki. 

Or Mi 90. Ler-adaburuan. Ib. 27. Ler-basora igesegin. Ib. 48. Jakin bear dezu ler edo piñu-mota asko dirala. 

Munita 56. Insignis-lerrak bezin azkar. Ib. 79. Baditut emen laratza eta ler-abar guriak. Ibiñ Virgil 52. 

Zuberoako leherrak, Errongari-Zaraitzuetako ler eta llerko lerdenak. MIH 375s. v. tbn. Zerb Azk 41. 

2. "Leher (S-saug), champignon vénéneux" Lh. v. infra LEHER-ONDDO. 3. "Leher (S), amadou" Lh. 

- LER-ABAR. Rama de pino. Baditut emen laratza eta ler-abar guriak. Ibiñ Virgil 52. 

- LER-HAR. "Chenille, lerâr (?) (R)" VocPir 528. 

- LER-HAZI. "Pignon, [...] lerrazi (R)" VocPir 683. 

- LEHER-ONDDO (S; leherrondo S). Ref.: Alth Bot 5; A (leherrondo); Lrq. "Setas venenosas" A. Bigerren 

plata agertü zeneko / [...] jin ziren muxeruak [...] / eni hobe beharrez, aldiz leher onddo. 'Des champignons 

vénéneux'. Etch 324. 

- LERREZKO. (Adnom.). [Izeia] bustitik guardatan delarik, izaintan du, lerrezko koralak bikain bat. Mdg 

130. 

- LER-SAGAR. "Piña" A EY III 405. 


mende.


- LER-XAGARKO. "Pomme de pin, [...] lerxagarko (R)" VocPir 682. 

- LER-ZUHAITZ. Pino. Ler-zugatzetara igo ziren. 'Sur les pins'. Or Mi 136 (v. tbn. 111). 

ler. v. 1 leher. 

1 lera (V-gip, G-goi-to, AN-5vill-araq-ulz, L, B, Sal; Lar, Dv), lea (Sal), leria, leña (L-côte), liña (BN-ciz; 

VocBN Dv, H), leda, lega (G-azp-to-bet-nav, AN-5vill), liga (L; H (BN)), lia (BN-mix, S). Ref.: A (lera, lea, 

leña, liña, lega, liga, lia); Lrq /liák/; Satr VocP; Arin AEF 1960, 61; Izeta BHizt; Iz ArOñ (lurkateia), To (lega), 

Ulz; Elexp Berg. Narria, trineo. "Viniendo parte del camino en carros y parte en leras (que es en que se 

portean las cosas en Guipúzcoa y Vizcaya por no poder andar carros por la aspereza y fragosidad de la tierra) 

(1648)" Historia de Aránzazu atribuida al P. Fr. Gaspar de Gamarra. "Traîneau" VocBN. "Narria, carro rústico 

sin ruedas" A. "Liak, n. plur., le traîneau sans roue, pour descendre du fourrage sur les pentes" Lrq. "Ni aberatsa 

banitz leran ibilliko nintzake, leran; aberatsa banitz norako presa izango nuke ba?" Zt (comunicación personal). 

"El carromato" Iz Ulz. "Len, leran karrio-lan asko eitte zan basarrixan" Elexp Berg. Cf. Echaide Orio 122: 

"Lega, narria", y VocNav: "Lera, especie de trineo". Goldartea; idikatea; lera [...]. Izt C 232 (en una lista de 

aperos de labranza). Larda edo liga baten gainean jarria. Prop 1895, 187. Lothu nere zakhurrak birazka nere 

larda edo lerari eta haren gainean jarria [...]. Prop 1903, 91. Iru bei-uztarrikin arrastaka eraman omen ziten 

bein lera montzean kañoe bat. TAg Uzt 86. Baso-zuaitzak eman dizkitzu [...] burdi eta lerak. Munita 29. 

Simaurra ukullutik simaurtegira egunero eramateko [...]. Errexena, lega edo leda batekin egiten da. Oñatibia 

Baserria 26. Lera baliatzaileek zioten aldiz, urhats guziz, hango patarretan, guurdiak irauliak izanen zirela. 

Larz GH 1959, 93. Hekieri erraiten zaijote heuskal-herrietan [...] lardaijak, lerak, leriak, narrasak, baita asko 

bertze izenik ere. Darric RIEV 1912, 225. 

- LERA-HATZ. "Liñahatz (BN-ciz), rastros de la narria" A. 

- LERA-BIDE (AN-5vill), LEABIDE (G-goi). Ref.: EI 326; Arin AEF 1960, 59. Camino de narria. "Camino 

ancho" EI 326. "Los lorbideek, narrabideek y leabideek son caminos utilizados para [el arrastre de géneros 

resbalando sobre el suelo]" Arin AEF 1960, 59. Arizti-buru hortarik, lera-bide goiti ardi-borda bat. FIr 158. 

- LERA-HEREXA. "Liaerexa (Sc), narria" A. 

- LERA-HERRESTA (BN-baig ap. A; lia-herresta S-saug ap. Lh). Narria. 

- LERA ETA GURDI. "Tambaleándose por la borrachera. Atzo afaixa euki juan da lera ta burdi jetuan etxeko 

bidian" Elexp Berg. 

- LERA-GURDI. "Sistema de acarreo consistente en atar la narria detrás del carro. [...] Sarrittan garuakin da 

ekartze zien lera-burdixak" Elexp Berg. 

- LERA-FERRA (AN-5vill, B). "Especie de eskí para la rastra. Leraferrak Arlako errekan iten tugu" Izeta BHizt. 

- LERA-SABEL. "(B), maderas laterales en las que se apoya la narria" A. 

- LERA-SAIHETS (l-sahets BN-baig, Sc ap. A; lia-saiets S (Foix) ap. Lh). "Maderas laterales en las que se 

apoya la narria" A. "Montant du traîneau" Lh. 

- LERA-ZOLA (Hb ap. Lh; lia-zola Sc ap. A). "Ramas de haya, roble o castaño que sirven de suelas a la narria" 

A. "Doublure inférieure de l'aile du traîneau" Lh. 

- LERA-ZUBI. "(L, BN, S; Hb), échelle du traîneau" Lh. 

Etim. La forma primitiva sería *lena. Se trata de un préstamo románico; cf. bearn. eslees 'trineo', arag. 

eslenarse, eslená 'resbalar, caerse' (v. DCECH, s.v. deleznarse). 

2 lera (V ap. A; Izt, H (V, G)). Pasión, inclinación. "Condición" Izt. "(Tener vehemente) inclinación para 

hacer eso, ori egiteko lera izan" Ib. "Lera izan (V, msOch), tener vehemente inclinación" A. v. grina. Tr. 

Documentado en Añibarro, CrIc y en autores occidentales de léxico cuidado del s. XX. Betiko atralaka, ospe, 

lera gogor, gorroto, [...] ta ernegazinoian [iñardungo dabe]. CrIc 36. Beti lera bizian, erroiduban ta atralaka 

ibilliaz, alkarganako amodiorik eztaukela. Ib. 70. Ta bizi oi dira lera ta atralaka gogorrian. Ib. 170. Zure 

gorputz okerrari deungerako etxuntasuna, garramorea eta lera txarra galerazoteko. Añ EL 2 82. Munduko 

zorakerien zaletasun ta lera gaistoa. Ib. 204. Lera deungaak. Ib. 86. Orrela erne zitzaion [...] Malentxoganako 

jas, lera edo zaletasun berria. Ag G 140. Lera donge ta oben guztien sustraiak. KIkV 60 (KIkG 41 griña txar). 

Zeuben griña ta lera txarren suba. Otx 27. Irrits edo lera ori bere berea dau. Eguzk GizAuz 111. Ernaberritu 

baitzaizue niganako lera. Or Aitork 411. Dizudan lera aitortzen dizut. Ib. 303. Engraziganako lera sutsua. Etxde 

JJ 267. Griña ta lera guziak mendean arturik zeukaten. Ib. 39. Lerak (pasiones) gañezka egiten zioten. Ib. 153. 

Tarteka izan naiz zoriontsu, bai, lera asetu deño. Txill Let 79. Lera biziak itsututa. Ib. 79. Besterenganako lera, 

norbere kidearekiko griña. Erkiag Arran 94. Iñorentzako leraz egotea. Ib. 149. Amatasun-lera sakona. Erkiag 

BatB 131. v. tbn. Ldi RIEV 1929, 210. Zait Sof 182. Gand Elorri 142. Gazt MusIx 63. Orditurik jarten 

dirianak, lera gogor, atralaka, diadarka [...] dabiltzanak. CrIc 67. 

3 lera. "El instrumento de hierro de cerca de un metro, con un travesaño de madera para agarradero; termina en 


mende. 

663


una gancho con dos filos laterales, para hacer apatzak, perrétaak, etc." Iz ArOñ. 

1 lerada (Lar, Hb ap. Lh, H (G)). "Cagada" Lar. "Privada, plasta de excremento" Ib. 

2 lerada. "Carga de la rastra" Lar DVC 258. 

leragabeko. Desapasionado, imparcial. Cf. lerragabe. Zentzuzko eta leragabeko (desapasionado) irizpide 

au eman nulako, konponketari eta lardaskaritzat jo ninduten. Etxde Itxas 108. 

leralde. "(B), maderas laterales en las que se apoya la narria" A. 

leratsu. Apasionado. --Xalbat-- esan zion Engrazik leratsu (apasionada). Etxde JJ 207. Aldiune leratsu 

artan emaztea ta sendi guzia salduko luke. Ib. 266. [Urretxindorra] leratsu ta maitakor gau osoan erosta joten. 

Erkiag Arran 102. Soiñu eme ta leratsuak. Erkiag BatB 172. 

leratu, leatu (BN ap. Lh). "Porter en traîneau" Lh. 

leratzun. v. leaxun. 

lerazpa. "(BN-baig), contrafuertes de las maderas laterales de la narria" A. 

lerda. "Lerda, nagia, lerdo" Izt C 206 (en una lista de nombres de peces). 

lerdadera. "Lardoire" SP. Cf. 1 lerdatu. 

lerdagarri. "Lubricum adolescentiae nostrae, gure gaztarasun lerdagárria, lerdarazgárria" Urt I 216. 

lerdakatu. v. lerdekatu. 

lerdakatu. v. lerdekatu. 

lerdakeria. "Lerdakeri, revancha (G-to)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. 

lerdamin (A DBols). 1. Acíbar, áloe. v. aloes. Eun bat libera mirra ta lerdamin (Io 19, 39). "Mixturam 

myrrhae et aloes". Or MB 375 (Or mirra ta altzibarra, BiblE mirra eta aloe). 2. Mirra. Artu lurringai 

bikaiñetatik bost eun sikel lerdamin yator. "Myrrhae". Ol Ex 30, 23 (BiblE mirra). Lerdamiña eta zumintzaz 

egindako nastaketea. "Mixturam myrrhae et aloes". Arriand Io 19, 39. 

lerdarazgarri. "Lubricum adolescentiae nostrae, gure gaztarasun lerdagárria, lerdarazgárria" Urt I 216. 

lerdarri. Ambar. Sardesko lerdarria ta Indiko urre gorria. Zait Sof 190. 

1 lerdatu (SP, Aq 1195 (AN), Dv), lardatu (V-gip, S, R-uzt ap. A; VocBN, Chaho, H). 1. Mechar; untar de 

grasa (una carne). "Engrasar pringando" Aq 1195. "Larder, mettre des lardons à la viande" Chaho. "Arroser (le 

rôti)" Dv. Ene ezpata krüdelaz / nahi zütiet masakratü / oro hatzaman eta / zihaurien urinian lardatü. Mustafa 

(ap. DRA). "Lerdatu (AN; Aq...), rebañar platos. (En esta segunda acepción es posible que venga del español 

lardo)" A. 2. "Glisser, [...] lerdatu, legundu" Urt Gram 387. 3. + lardatu (G-goi ap. Gte Erd 175). 

Manchar(se). "Argazkia izerdiz lardauta dago (G-goi)" Gte Erd 175. Beiñ euskera, beiñ erdera, beiñ latiñera, 

guzia leudatua [¿errata por lerdatua?], zikindua, baraustua. Lar, carta a Mb 279 (en la ed. de Arana de 1882 

(Mb JBDev XXI) corregido en lerdatua). Esan ere ezin ditezkean gauzetan esnatzen diranetik asitzen dira gogoa 

ta biotza loitzen, zikintzen, lardatzen. AA III 361. Ansotegiko Esteban ta Eizmendiko Paulo [...], kankallu 

zikiñak, zetakaz beti lardatuak. Ag EEs 1917, 202. 

2 lerdatu (V-m, G ap. A; Lar, H). "Aplastar", "achuchar", "despachurrar", "chuchurrar", "estrujar", "reventar" 

Lar. "1.º aplastar; [...] 3.º (G?), hacer desfallecer" A, que cita a Ur. Zuek beartsua menderatzen dezutenak eta 

erriko premiatsuak lerdatzen dituzutenak. "Deficere facitis". Ur Am 8, 4 (Ker, BiblE (h)ondatzen). Lerdatu 


mende. 

664


(aplastar), zeetu ta birrindurik azkenerako. Ag AL 85. 

lerdazkatu. v. lardaskatu. 

lerde (G, AN-gip, B, BN; Lar, Añ (G), Dv (G), H (G)), lirdi (G-bet; CancB 88 Dv, H (G)), lirde (CancB 88 

Dv). Ref.: A (lerde, lirdi); Echaide Nav 170; Iz To. Baba. Tr. Documentado en autores meridionales 

(sobre todo guipuzcoanos) desde principios del s. XIX. Hay lirdi, junto a lerde, en Iturriaga. Jartzen bada 

sukaldean lerdea eta itz loiak dariozkala, zer gustorekin biziko da emaztea onelako gizonaren aldean? AA I 588. 

[Onelako oitura duenak] dabiltzan lekuan uzten due lerde zikiñ puzoiez bete bat. AA II 145. Orduan [arrak] 

asten dira aotik botatzen lerdea, armiarmak bezela. It Dial 5s (Ur adur, Dv heldor, Ip elder). Zintzillika zerion / 

aotik lirdia. It Fab 66 (v. tbn. 161, 162 lirdia). Aotik amorroaren bitsa ta lerdea eriola. Ag AL 164. Californian 

izan duen bizikera, pozik, lerdea dariola jakineraziko digu. A Ardi 110. Zurekin egon da zu sortzean, zu 

sugearen lerde zikiñetik zaitzeko. Inza Azalp 155. Ura ez zan bertsotan egitea... Olerkia edo Lerdia! Utsa! Ura 

besterik edaten ez duan gizona bertsolari? Lab EEguna 96. Opil adardun arrauztatuaz / lerde daritela agotik. 

"Haciéndoseles la boca agua". Or Eus 185. Birau ta lerdea aoan, / amorru-sua kolkoan. SMitx Aranz 208. 

[Piztiak zaunkaz] agiñak ageri ta lerdea zeriotela. Mde Pr 101. Toki gurgarria oin zikiñez iraindu ta lerdez 

laidostutea. Erkiag BatB 21. v. tbn. Etxde AlosT 74. (Con -zko, adnom.). [Arrak] gelditzen dira lerdezko 

bolsa baten barrenean. It Dial 6. 

- LERDE-JARIO. a) (Adj.). "Lerde-iarioa, baveux" H. b) (Adv.). Echando la baba. Muturra lerde-yario. Or 

Mi 104. [Urte erdi doi-doi betetako gizontxoa] beti yaramon-eske, beti lerde-yario. Ldi IL 18. Aurrak dirudizute 

zozokeri oiek lerde-jario entzuten. Etxde JJ 96. 

Etim. Relacionado con elder; v. FHV 340. 

lerdedun. Baboso, lleno de babas. Mutur txiki lerdedun borobillean mosukatzen du [...] txaltxoa. TAg Uzt 

31. 

lerdeka, lerdika. Babeando. [Ume] diru-batzalle bat; lerdika, zikiña bere agiñ bitartetik ugari urteten 

diyola ezpañetan ziar. IArt Itzald II 45. 

lerdekari. (El) que empuja, estruja. Cf. lerdekatu. Txolarte polita ura mojak ikusteko. [...] Elizkizun 

artara bituriko guztiak, pixkor, lerdekari, zalapartaka, leio-burni ondora pillatu dira. Kabia usaindu nai. Ag G 

340s. 

lerdekatu (G-azp-goi-to-bet), lardakatu (V, G-to), lerdakatu (G-bet), lerdikatu (Sal), lirdikatu (R). Ref.: A 

(lerdekatu, lardakatu, lerdakatu, lerdikatu, lirdikatu); EI 171; Zt (comunicación personal). 1. "Apelmazar, 

calcar con el pie" A. "Lerdakatu, aplastar" Ib. "Lerdikatu, aplastarse (los frutos)" Ib. "Lardakatu, estrujar" Ib. 

"Saskian matsak lerdekatzen dire, eskuiten berdin (G-azp)" EI 171. v. 2 lerdatu. Txiroen astoa bezin 

lerdekatua, txakur gosea beziñ maiskar. Ag G 255. Bazetozen eriosuar irureun ta geiago zezen [...] lezka ta 

lubeazunak lerdakatuz. Or Mi 48. [Intxaurraren itzal medarrak] paretan lerdekatzen dira. "Se estrujan contra el 

muro". LMuj BideG 124. Ontzia xeetu, iruzpalau ortz-agiñ aotik kendu, ta eskuko beatz bi lardakatu-ta utzi zuan 

[arriak]. "Machucándole". Berron Kijote 201. 2. "Lardakatu (G-to), embrollar, hacer mal las cosas" A. 

Olakorik geiagotan ere lerdekatu zitun [Franco-k], lasai asko, lotsa aztarrenik gabe: "Aguirre miente. Nosotros 

hemos respetado Guernica [...]". (Interpr?). SMitx Unam 145s. 3. lardakatu. Alborotarse. Baiña orduan 

bear bada, gizon zentzudun, agurgarri ta onbera bat agertu baledi, gizatalde lardakatua ixillera dator bertatik, 

olakoari entzuteko gertu dala. Onaind EG 1956 (5-6), 107. 

(lerdeki). "Nombre popular del hongo Chroogomphus rutilus; voz vasca que alude al pino (ler) o pinares donde 

abunda esta seta comestible" VocNav. 

lerdel. "(Que echa babas), insustancial" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. 

lerden (gral.; SP, Urt I 323, Ht VocGr 351, Mg PAbVoc, Izt, VocBN, Dv, H (L, BN, S), Foix ap. Lh), li(e)rden 

(V-gip). Ref.: A; Lh; Lrq; Iz UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 215 y 286. 1. Derecho, tieso, recto, erguido; 

(aplicado a personas) esbelto, gallardo. "Alto, erguido y derecho", "largo y tieso" Izt. "Gerren lerdena, broche 

droite et mince" H. "Une personne svelte est toujours lerden, mais on peut être lerden sans être svelte" Lrq. 

"Neska lerden bat (G-azp, S)" Gte Erd 215 (junto a luze, luzekara, etc., de otras zonas). "Emakume lerdena (Gazp-goi, 

BN-arb)" Ib. 286 (junto a liraña y bikaña de otras zonas). Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de 

Ziburu, Oihenart y otros autores a partir de principios del s. XIX; al Sur no se encuentra en los textos hasta 


mende. 

665


finales del s. XIX. En DFrec hay 6 ejs. Zuhaitz itzaltsua. Zuhaitz lerdena. EZ Man II 197. Haren gorputz 

lerdena / da nik dudan maitena. O Po 35. Janetoy Haristoy lerdenak / Harozetxeko haur gaztenak / xarmatu du 

[jauna]. Monho 34. Idi irazki lerdenekoak dira gizentzeko errexenak. Dv Lab 233s. Hobeki aphaindurik ezbaita 

batere, / galtza eta maipolis lerdenak soinean. Hb Esk 171. Golkoz aberats eta lerden gerria. Elzb Po 190. 

Hiruretanhogoi urthetako gizon lerden erne bat. Arb Igand 53. Zoaz arako an dagoan atx lerdenaren gañera. 

Ag Kr 140. Makila gorrail lerden hazta ttipiko bat. JE Bur 145. Sudur luzea edo sudur motza, lerdena edo 

korkoxa, eztigu batere ajola. Ag G 332. Lurrunezko itxal-itxureak, maitagarri lerden-antzadunak, [...] urteten 

eta igoten ikusten dira. "Unas como sombras vaporosas que semejen esbeltas maitagarris". Arriaga Lekob 15. 

Orixe da gizon lerdena. Gaztañak biltzera ote dijua? Urruz Zer 135. Kale lerden ederra. A Ardi 32. Euskaldun 

lerdenak eta mantxatar kementsuak. "Gallardo vizcaíno". AIr RIEV 1928, 598. Euzko seme lerdena, bildur 

gabekua. Laux BBa 46. Haritz ondo gazteak [...] agak bezain xuxen eta lerden. Zub 119. Gizon bat zen lerdena 

luze eta mear. FIr 131. Zuaitz eder, lerden eta bikaña. Munita 100. Tximini luze lerdenak. Erkiag BatB 119. 

Piarrañoren esposeko jauntzi beltz lerden eta pollita. JEtchep 60. Sega makurra ezpata lerden billakatzen. Ibiñ 

Virgil 80. Mutiko lerden, jantzari xotil. Lf in Casve SGrazi 10. Iñork asma lezaken libururik ederrena, lerdenena 

ta argiena. "El más gallardo". Berron Kijote 17. Ur hegiko lizar nahiz makal lerdenen andanak. MEIG II 143. 

v. tbn. Gy 208. Hb Egia 151. Zby RIEV 1909, 108. Lap 391 (V 178). Elsb Fram 165. Echta Jos 233. Barb Sup 

165. Const 14. Elizdo EEs 1925, 214. Jaukol Biozk 48. Etcham 126. Enb 63. Ldi BB 132. Or Mi 6. TAg Uzt 134. 

SMitx Aranz 169. Mde Pr 119. Txill Let 54. Etxde JJ 243. Anab Poli 110. BEnb NereA 49. Lf in Zait Plat XIX. 

Ardoy SFran 90. Uzt Sas 326. 

(Con reduplicación intensiva). Gaistoak emen dabiltzak (sic) lerden lerdenak, zut zuta (B, s. XVIII). 

BOEans 877. Etxe ondoan eder duzute / intxaurra lerden-lerdena. Or Eus 142. 

(Uso predicativo y adv.). Landareak hastapenean elkharganik hurbil utziz, lerdenago eta legunago 

ethortzen dira. Dv Lab 330. Etxeratu zirean Sabas da alabak arro ta lerden euren zaldi ederraren ganean. Echta 

Jos 314. Jantzan iarduan zoli ta lerden. Ib. 19. Sartu dira ba Bizkai-mutillok txairo ta lerden. Kk Ab I 96. 

Elgarrentzat anai gauden, / Ait'amen aitek utzi legeak / beiratzeko bethi lerden. Ox 162. Burua ere, leen ain 

lerden ekarri duana, makur-askorik darama orain. Mok 20. Gaztiak beti dabiltza lerden / baña zaarrak ez ordia. 

Enb 50. [Libano-zedroak] ugari xamar badaude [...] gerriz lerdenago etortzen dira. Munita 84. Gaztarotik 

sendo ta lerden iraun zizkioten ortz ederrak. Etxde JJ 92. Orma sendoak zut eta lerden eukazan euki. Erkiag 

Arran 176. An ager zitzaidakan / [...] lerden, / esku emanaz erregin baten / gisa. NEtx LBB 264. Kementsu ta 

lerden jarri zan bidean. "Con gentil brío y continente". Berron Kijote 209. v. tbn. Ag Kr 8. Or Mi 53. Ldi UO 22. 

(Con reduplicación intensiva). Astiro-astiro, lerden-lerden [...] Manuelen besotik aurkeztu da. Ag G 360. 

(Uso sust., tras gen.). Amar gasteren lerdena, / makilla luzez bidian! "Muy esbeltos van por el camino". 

Laux AB 51 (v. tbn. 53). Egia da bai gorputzaren lerdenak osatzen zituala gaiñerako utsuneak. Berron Kijote 

173. 

Estirado, arrogante. Arrotxoa dala uste dot, apainduri zalea, lerdenegia. Ag Kr 110. 

[Echena margolariaren] iruimen ezetsua eta lerdena etzan igartzen. Anab EEs 1915, 294. 

2. "Derecho, acción, zuzena, lerdena" Lar. Agertuaz bere arraude edo lerdena uriaren gañian (Belaustegui, 

1899). JFlor. 

- LERDENIK. Derecho, erguido. Lerdenik etxeki duzu zuk bizkarra. "Résisté sans courber le dos". Arch Fab 

93. (Con reduplicación intensiva). Altxaturikan / lerden lerdenik burua. AB AmaE 102. 

lerdendu (SP, Urt II 95, Lar Sup, Dv, H). 1. Adelgazar, afinar. "Gerriaren lerdentzea" SP. Neskato bat, [...] 

gerriaren ere lerdentzeko bortitzki hersten zela. Ax 516 (V 332). Zuhamuak handitzean, ona bethi lerdentzean. 

"Quand les arbres croissent il y a toujours à émonder". Hb GH 1928, 396. 2. (c. sg. A). (Aux. trans. e intrans.). 

Enderezar(se), erguir(se). Zeren diradian [halako haur] haboroenak aizetsü ta ürgüillutsü da bigerren 

galthoa? Erran eztereitzen nondik diradian gerthü beren sortzepena dü hanitzi bardintzen dielakoz, dirade 

lerdentzen, da arrapostia. Egiat 276. Mendi eta bixkarrak oro aphalduko dira eta makhur direnak lerdenduko. 

HeH Lc 3, 5 (He, TB, Dv, Leon xuxendu, Ol, Arriand arteztu, Oteiza, Brunet, Ker, IBe zuzendu). Lepo makurtua 

lerdendu. A BeinB 55. Landarerik xumeena uda minaren indarrak harrotzen zuen eta bere erroen gainean 

lerdentzen. JE Ber 7. Ta eskuak gañean yarri zizkion. Bereala lerdendu (zuzendu) zan ta Yainkoa goraipatzen 

zuen. Ir YKBiz 289 (v. tbn. 320). 

lerdendura. "(Hb), sveltesse" Lh. 

lerdengarri. "Ce qui amincit. Gerriko bat ezartzea gerriaren lerdengarritzat, se mettre une ceinture pour 

amincir la taille" H. 

lerdenkeria. Estupidez, tontería. --Zertarako esaten dituzu orrelako lerdenkeriyak? --Lerdenkeriya dala 

uste dezu? --Bai, itxura gabeko gauza. Alz Txib 92. 


mende. 

666


lerdenki (S ap. Lrq; Urt I 324, H). "Avec sveltesse. Gerri lerdenki egina, taille faite avec sveltesse" H. "En 

restant droit, debout" Lrq. Pirogua [...] ur axalean lerdenki lerratuz. Prop 1898, 271. Oñatik eman zion 

sallari ezin-aaztuzko asibidea: Gernika, Iruña, Gazteiz yarrai zazkio, lerdenki. Ldi IL 124. Ginbail bulardetsuak 

[...] zutitu aurrea lerdenki bekoki-gañean. Ib. 43. 

lerdenkizun. "Qui doit être rendu mince et droit; qui doit être rendu svelte" H. 

lerdentasun (c. sg. A; Urt I 324, Dv, H). Esbeltez. Gure izaera guzia, gure lerdentasuna, gure osasuna, 

[...] gure oitura garbiak. LEItz 10. [Mandoak] bere joritasuna / bere lerdentasuna / zituenekotz galdu / [...] 

zuten saldu. Ox 97. Zeruari mun dagion mendi erpiñean kokatu berri dan Merkuri geznadunaren lerdentasuna. 

Amez Hamlet 115. 

lerdentsu. Erguido, tieso, erecto. Baña iraun begi lerdentsu emaitz batezko zugatzak. "Florezca ufano". 

Laux BBa 32. Edertasunez gañeztutako / mendigain lerdentsu baten. Basarri 11. 

lerdetsu (G-nav ap. Iz Als; H). Baboso. 

lerdeun (Lar, H), lerdun (Lh). "Babador" Lar. "Bavette" H. 

lerdi, lerdoi (R ap. A), lerradi. Pinar. Gobernuko korrek, Aragokoan, zakan erosirik berze lerdoi bat eta 

lerdoi kartan [...] emon zakan [...] zazpiein gizon. Mdg 138 (v. más ejs. en la misma pág.). Lerradi edo piñadi 

ederra. JZ 1921, 27 (ap. DRA). Lerdia (piñudia). Or Mi 5. Iturrijotzeko lerdijok. "Pinares de Fuente-Fría". Laux 

AB 44 (v. tbn. 82). Lerdiak illun, / Basoak itun. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 770. v. tbn. Lerdoi: I. Kerexeta 

in Onaind MEOE 763. 

lerdika. v. lerdeka. 

lerdikia (det.). Baba, saliva. v. lerde. Tankera ederra ematen dizu ba tabako orrek, adurra ta lerdikia 

darizula. And AUzta 72s. 

1 lerdo (SP Dv y A). "Vers de terre" SP. "Lombriz de tierra" A. 

2 lerdo (V-ger-arr, B ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh). 1. "Lerdo, pesado, tardo" Lar y Añ. Figura tbn. en Iz ArOñ, 

sin trad. 2. (G-azp-bet). Bobo, imbécil. 

3 lerdo (S ap. A). "Jueves lardero" A. Lerdoz matahamiak janen dütügü. Broussain ms. (ap. DRA). 

- LERDO-EGUN. "Lerdo-egün (S), jueves gordo" A. Lerdo egünian Barkoxeko maskarada jin da 

Atharratzera. Eskual 6-3-1908, 3. 

4 lerdo (Sal ap. A), lerdoi. "Resina" A. Cf. VocNav s.v. lerdo. Manak, tankeraz, txarrangil-azia dirudi; 

margoz, lerdoia. "Coloris bdellii". Ol Num 11, 7 (Dv bdelioaren kara, BiblE erretxina-kolorekoa). Ta mai ortan 

usai gozozko lerdoia erreko du Aaronek. Ol Ex 30, 7 (Gen 43, 11 lerdo). Galbanum, Siriako landare baten 

lerdoa, Kelidrak (sugeak) eta ukulluetatik uxatzeko erretzen zuten. Ibiñ Virgil 106. Egur-urrintsuek dariten 

lerdoa. Ib. 85. 

lerdodun. Resinoso. v. lerdotsu. [Zugatz] lerdodunak (erretxiñadunak). NekIr 61. 

lerdoi. v. lerdi; 4 lerdo. 

lerdoin. "Coteau à la fois allongé et arrondi" JE Ber voc. Lauzpabortz kilometraren buruko, lerdoin apal 

batzuen artetik igaiten gira Bidanian harat. JE Ber 50. Eta berehala jausten gira bi lerdoin larrutuek hertsatzen 

duten erreka bati behera. Ib. 17. Lerdoin gorasko batzuek inguratzen zuten. Ib. 84. 

lerdokeria (G-azp-bet). Bobada, imbecilidad. 


mende. 

667


lerdotsu. Resinoso. [Kalamuaren zura eta azala] lekeda lerdotsuzko lokarri batez elgarri eratxikiak 

direlakotz. Dospital GH 1927, 336. Zur lerdotsuz egizu [...] kutxa bat. Ol Gen 6, 14 (Ker erretxiñatsuz). 

lerdotu. "(Hb), 1.º engraisser; 2.º s'alourdir, au phys. et au mor.; 3.º s'encroûter" Lh. 

lerdotz (S-saug ap. Lh). "Actif, alerte" Lh Eusk 1919-20 (II), 79. v. erdots. 

lerdun. v. lerdeun. 

ler egin. v. leher egin. 

lerenburu. Director, directivo. "Euskal-Esnalea"ren lerenburu jaunak, bear bezela, argi ta sutsu itzegin 

zuen euskeraren alde. EEs 1912, 215. 

lerensuge. v. herensuge. 

lergai. v. lehergai. 

lergo (Lar, Hb ap. Lh, H). "Insulso", "vano, soberbio" Lar. 

lergogarri (Lar, H). "Lo que sirve para poner algo insulso" H. 

lergokeria. "Ce qui dénote [...] l'insipidité, sottise, niaiserie, impertinence" H. 

lergokiro (Lar, H). "Insulsamente" Lar. 

lergoro (Lar, H). "Insulsamente" Lar. 

lergotasun. "Qualité de celui qui est insipide, sot, niais, impertinent" H 

lergotu (Lar, H). "(Poner, ponerse) insulso" Lar. 

leria (BN-baig ap. A; Dv (BN), H). 1. "Balançoire. Ce mot sert au pluriel" Dv. "Columpio" A. "(Hb), 

berceau" Lh. 2. "Une sorte de saisissement mêlé de plaisir quand on est emporté par un mouvement rapide ou 

par un balancement [...]. Leria lakhet zaut, baina gehiegia denean eta luzakiegi badirau, bihotza iduri zaut 

biltzen bezala eta ttipitzen zautela" H. 3. Balanceo, vaivén. Eriegi zuen barnea jasaiteko untziaren ur 

gaineko leria. "Le balancement". Ardoy SFran 263. 

- LERIETAN. Columpiándose, balanceándose. Intxaur-ondo baten adarrari, / Kattalinek soka bat ezarri: / 

Zangoak luzaturik lorietan / Abian hasi da lerietan. Leon in Onaind MEOE 1123. 

leriatu (BN ap. A; Dv (BN), H). Columpiar, balancearse. 

leriazale. "Qui aime à se balancer à l'escarpolette ou qu'on le balance" H. 

lerikot. v. lelikot. 

lerin. v. lirin. 

lerki (BN, R ap. A; Aq 658 (AN)). 1. "Tea hecha de rama de pino" A. 2. Resina. Zugatzai tantaka erijen 

lerki edo erretxiñian [...] loturik. ZA Euzk 1929, 95. 

lerkoi. v. leherkoi. 

lerma. v. merma. 


mende. 

668


lero. "(V-m), porfía, tenacidad" A. 

lerra (Dv, H). 1. "(Adj.), glissant. Bide lerrak, chemins glissants" Dv. "Bide, aldats, harri... lerrak, chemin, 

côte, pierre.... glissant. Au fig. [...]. Bekhaizgotik etsaigora ezta urrun eta lerra da, [...] le pas est glissant. [...] 

Aingira eta omen ona gauza lerrak, hertsiki iduki beharrak" H. v. lerrakor, lerragarri. 2. "(L, BN, S), 

resbalón" A. 3. Propensión, inclinación. Lekunberrirat jiten da bertzalde gaztelar hanitz [...] udan. [...] 

Zertako othe duten gaztelarrek hunarateko lerra hoinbertze, zoazi zu. JE Ber 36. Lerra zantarraren 

atarramendua. 'El resultado de una cólera irracional'. Zait Sof 140 (quizá errata por lera?). 4. Trineo. 

Biharamunean behar baitzuten itzuliño bat egin Gourelte-ko elhurrean gaindi beren lerra eta arbekin. Herr 19- 

2-1959 (ap. DRA, s.v. arba; tal vez errata por lera). 

- LERRA-JOKO. Patinaje (?). Asteburuko hitzorduak. Angelun, lerra-jokoen erakusketa berezia, "glissexpo" 

delakoa. Herr 11-9-1997, 1. 

- LERRA-LERRA. Deslizándose con dificultad (sentidos prop. y fig.). Erriak gogortu zauzkit / laneko ez ditut 

kara, / zangoak ere doazkit, / ihintzean lerra-lerra. Etcham 163. 1855ean zorrez ithoak, eiheraren jabeak handik 

haizatzen ditu. Lerra lerra, gero eta errebesago, laster jo zuten erreka zola. Othoizlari 1958, 171. 

- LERRAN. Deslizándose, resbalándose. Bihitegia ez da bethetzen gain behera lerran jautsiz. Ox 75. 

lerra-aldi. v. lerraldi. 

lerrabide (L, BN, S). Ref.: A; Lh. "Tentación" A, que cita el ej. de Dv. Zaudezte erne eta othoitz egizue sar 

etzaitezten lerrabidetan. Dv Mc 14, 38 (He tentazionean). 

lerrada (L, BN, S; Dv). Ref.: A; Lrq. Resbalón. v. lerradako. Bideak gaixtoak eta lerrakorregiak ziren 

[...]. Ez nituen hargatik egin zonbeit itzul-iphurdi eta bi lerrada gain beherako baizik. Prop 1896, 161. 

Deslizamiento. Hasarre da maiz itsasoa eta ezti denean ere egin arazten dio untzitik lehorrerako barkuari 

lerrada bat soberaxe lasterra. Prop 1898, 144. 

- LERRADAN. "Haizkoraz lerradan jo zazu haritza, frappez obliquement le chêne avec la hache" Dv. 

lerradako. Resbalón. v. lerrada, lerrako. Ez nituen hargatik egin zonbeit itzul-iphurdi eta bi lerrada gain 

beherako baizik. [...] Ene lerradakoa egin zen alhor batean zoin baitzen [...]. Prop 1896, 161s. 

lerradazi (AN ap. A Aq 869 (AN)). "Achuchar" Aq. 

lerradura (L ap. A; Lecl, Arch VocGr, H). 1. "La glissade" Arch VocGr. "Glissement peu prononcé" H. 

"Resbalón" A. 2. "Facilité, mais pas grande, à échapper des mains. Le mot s'emploi principalement au fig. 

Yadanik badu haur horrek gaitzerako lerradura bat, [...] une disposition à glisser au mal" H. 

lerragabe. Imparcial, desapasionado. Cf. leragabeko. Ixtorigilea zintzo, egiati ta lerragabe bear baitu 

(Quijote IX). "Nada apasionados". Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 210 batere aldekerigabea). 

lerragarri (Dv, H, A). Resbaladizo (sentidos prop. y fig.). "Glissant" Dv. Zer ez othe zen iragaten haren 

[...] imajinazionean estatu lerragarri hartan. He Phil 443. Egizu urrun nadin behatztopatzeko bide 

lerragarritarik. Lg II 97. [Tentazione] guzietarik lerragarriena. Ib. 130. Egizu beraz beira nadin munduko bide 

lerragarrietarik. Brtc 82. 

- LERRAGARRIZKO. "Joint à un substantif, il signifie: 1. au propre, pas, lieu où on peut glisser, et chose qui 

glisse, échappe des mains. [...]. 2. au moral, ce qui peut causer une chute" H. 

lerragarritasun. "Qualité de ce qui peut glisser, échapper des mains, tomber en une faute" H. 

lerragune (H). 1. Propensión, inclinación. "Garbitu behar dela arima bekhatu benialenganako afekzionetarik 

eta lerragunetarik (He Phil)" H. Horietarako lerragunea eta afekzionea izatea debozionearen kontrako gauza 

bat da hagitz perillosa. He Phil 86. Gelditu zaizkitzula zure ariman haiñitz jaidura eta lerragune bekhatu 

benialetara. Ib. 82. 2. (S ap. Lrq; Dv A). "Lieu glissant" Dv. 

lerraka. Deslizándose, arrastrándose. Cf. LERRA-LERRA. Laboraria bereziki beheiti doa, nahi eta ez; 

batzu lerraka emeki, bertzeak lasterka tarrapatan. HU Zez 64. Bertze zerbait bazterka, lerraka, lasterka, 

aurkituko zutela Napoleon edo Zezar-ek. SoEg Herr 9-11-1967, 1. Jaunak dio: [...] / Neri goiti ez doana, lerraka 

leizera. Othoizlari 1968 (n.º 50), 28. (Con reduplicación intensiva). Ate gibeletan nigar hipa hipaka / xoko 


mende.


moko goibeletan ihes lerra lerraka / beti ene ondoetan inguru minguraka. Othoizlari 1958, 190. 

lerrakatu. Deslizarse. Iskiz lerratzaileekin bethiereko hormatea dagoen mendi bizkar gorenetan, iñadeak 

iduri, lerrakatzea. Prop 1906, 170. 

lerraketa. "Glissade, au propre et au fig." H. v. lerraldi. 

lerraketari. "Skieur" T-L. Lerraketari edo "ski"-tari. SoEg Herr 10-3-1955 (ap. DRA). Nor den Guy 

Perillat hori? Elhurren gainean kurtsetan dabiltzan lerraketari handiena. GAlm 1963, 22 (ap. DRA). 

lerrako. Resbalón. v. lerradako. Lerrako bat egiten du eta zola zolako lohirat itzulikatzen da. Prop 1901, 

45. Hostaila zonbaiten gainean egin zuen lerrakoa. Barb Sup 38. 

lerrakoi. "Resbaladizo. [...] Y significa el que resbala fácilmente" Lar. 

lerrakor (AN-araq, L, B, BN, S; Ht VocGr, Dv, H). Ref.: A; Lrq /leRakóR/; Satr VocP. 1. Resbaladizo. "Qui 

est exposé à couler avec facilité sur une surface glissante. Laphitzaren gainean egina den etxea lerrakor, [...]. 

Qui facilement glisse des mains" H. "Deslizable" A. Dirua lerrakor da; eskuetan ere urtzen zaiku nola ez 

dakigula. Dv Lab 187. Zer bilhakatzen da etxe bat, zimendu faltsoa eta lerrakorra duenean? Lap 365 (V 167). 

Bideak gaixtoak eta lerrakorregiak ziren zaldiz abiatzeko. Prop 1896, 161 (v. tbn. Prop 1897, 286). Harri 

puskak, firrindaka doatzinak leku lerrakor hartan errekaraino. Zub 30. Patarrak xut dira eta lerrakor. Lf ELit 

211. Gai lerrakorra berez. Ibiñ Virgil 34. Egia erran, lur lerrakor hortan nahiago zuen Frantsesek ez sobera 

berantu. "Terrain glissant". Ardoy Fran 185. Adin lerrakor artan, mintza-antzea ikasten ari nintzan. 

"Imbecilla aetate". Or Aitork 58. 2. Voluble, cambiante, inestable. Arrazureki arren gihaur ümiliatzen ahal 

gira [...] hañ erorkor eta lerrakor girenen gañen. "Instabiles". Mst I 22, 6 (Ip hain xabor eta hain khanbiakor). 

Ez fida, othoi, printzeeri: / lerrakor da bethi heien faborea. Gy 317. 3. (Dv, H, A). "Facile à se laisser aller" 

Dv. "Persona demasiado condescendiente" A. Badaki zein lerrakhor den bat-bedera eta zein errexki exenplu 

gaixtoak eror-araz dezaken bekhatuan. Lg I 195. Eliza gabe, oro lerrakor dire. Harekin emazteak har dezake 

laguna eta maita non nahi, arantzen erdian ere. Hb Egia 122. Gizaki dana, berriz, gezurti, makal, aldabera ta 

lerrakorra da, bereziki izketan. "Labens". Ol Imit III 45, 3 (SP, Ch, Leon erorkor, Pi laban). Mutiko gehienek 

[...] galtzen dute neska lerrakorraren errespetua. Herr 26-5-1966, 4. 4. Inclinado a, proclive a. v. lerrati. 

Beren baitarik lerrakor baitire makurreko alderat. HU Zez 140. Lanaren uzterat hain lerrakor, lan egiterat hain 

muthiri. Leon Imit IV 7, 2. Baitakite gaizkirat lerrakor dela gizona. Leon Imit I 4, 1. Edalea edarirat beti 

lerrakor. JE Med 151. Horrat lerrakor bai bihotzak / bai gogoak. Etcham 94. [Etchepare] nehor gutik edo 

nehork ez aipatu gauzetarat biziki lerrakorra zen. Lf ELit 277. Luixa bere andrea ere huts hortarat lerrakor. 

Othoizlari 1958, 171. Gogoa alde guzietarat lerrakor du. JEtchep 63. Errexenerat nintzan lerrakor gauza guzien 

gainetik. Xa Odol 214. 

- LERRAKORXAGOÑO. Cf. supra (4). Frantses eta eskuara [...] bi mintzaietan bardin trebe, sortzetikakorat 

lerrakorxagoño. HU Aurp 220. 

lerrakorki. "De manière à être sujet à glisser avec facilité, au propre et au fig. Lerrakorki ezarri duzu saski hori 

/ gantzutu duzu makhila hau / zabiltza lagun tzarren artean" H. 

lerrakortasun (Dv A, H). "Facilité à se laisser aller" Dv. Naturalezaren lerrakortasunak edo debruaren 

enganioak galdu eta koronpitu duena. JesBih 459. Naturalezaren lerrakortasunak egin arazi diozkan bekhatuak. 

Ib. 464. 

lerrakortu. "Devenir ou rendre sujet à glisser, à échapper des mains, à commettre quelque manquement avec 

facilité" H. 

lerrakunde. "Desfiladero" DRA. Harroka batzuek ziren zut zuta [...]. Aztaparka igan behar zen. [...]. Zer 

bozkarioa oinaren edo eskuaren betheko xilo bat atzemaitean! Zenbat aldi gidariari ez nion galdetu gehiagoko 

lerrakunderik atzeman othe zitaken. Prop 1893, 84s. 

lerraldi (S ap. Lrq; H), lerra-aldi (T-L). "Glissade, au propre et au fig. Lerraldi bat egitea bide buztintsu 

batean, berthutearen bidean" H. "1.º glissade, au propre; 2.º faute lourde" Lrq. "Glissement" T-L. Bihurgune 

batean, otoak egin du lerra-aldi bat eta bide-bazterreko pezoina jo du. Herr 7-6-1962, 1. 


mende. 

670


lerraleku (-kh- H, s.v. lerratokia). Resbaladero. 

lerrarazi (L, BN ap. A; Dv, H), lerra arazi, lerraazi (AN ap. A), lerrazi. Hacer resbalar, hacer deslizar. 

Hark zuen Tudelarat Ebro lerrarazi; / hartakotz, Erromano lan eginarazi. Hb Esk 70. [Kalexak] luma diruri. 

Lerrarazten dute lau garainok. Hb Egia 145. Bainan [...] bere zapata ederrak! hek ditu partida; noiz-nahi 

lerrarazten edo trebukarazten baitute. Prop 1904, 26. Gero, biraka, biraka lerrarazten du mendiari beheiti. Barb 

Leg 129. Jainkoaren bidean ausaraz edo lerraraz lezaketen lanjer guziak nahi ditu baztertu. Othoizlari 1960, 

274. [Harriphiñak] phaitetan lerraztez. 'Ont fait rouler sur les pentes'. Casve SGrazi 74. Orhoitzapen horrek 

espaiñetan lerrarazten zioen zorionezko irria. Atheka 45. Mertxika guria / yaterakoan, / ez duk lênen ozka / 

bezelakorik: / ark gozo-sabela / lerrarazten dik. Ldi UO 27. Arrastrar, llevar, empujar (a cometer una acción, 

gralmte. mala). "On emploie ce mot au fig. dans le sens d'entraîner. Nork lerrarazi zaitu ebastera, qui vous a 

poussé au vol?" Dv. Nork daki segurtainxareki gauza tipien enganiak eztiela uste etzien gauzetara 

lerraraziren? AR 362. Hire agintza enganiosez bekhaturat lerra-arazi naujana. Dh 161 (v. tbn. 126). Urra 

ditzagun harat lerra araz gaitzaketen estekamendu suerte guziak. Jaur 133. Bi nausi zaharkituek lerrarazi nahi 

zuten gaizkirat andre gazte bat. Hb Egia 26. Utz dezagun bekhaturat lerraraz gaitzazken jende harekilakoa. Jnn 

SBi 171. Egiñen lotsagarriak egitera beronek lerrarazten ditu. Zait Sof 169. Rusoek lerrarazi nahi lituzkete 

bertze hiru erresumak, gobernu gorri horren ezagutzerat. Herr 11-6-1959, 1. 

lerraraztaile. (El, lo) que hace resbalar. Ai! Zein errex den hutsian erortzia lerraraztaille aberatsak 

direnian! Atheka 8. 

lerrargi. "1.º (R-uzt), vela de resina; 2.º (Sal), luz de resina" A. 

lerrari. (El) que desliza, arrastra. Barkuan hurbilduz baikindohazin. [...] Neskatxak ziren gure barku 

lerrariak. Prop 1901, 94. 

lerrategi (H). Resbaladero. v. lerraleku, lerratoki. 

lerrati (Dv A, H (que cita a He)). (Con sintagma en alativo). Inclinado (a), propenso (a). "Qui se laisse 

aller facilement, enclin. Enganiotara lerrati dire (He), ils sont sujets aux tromperies. Lerrati da gaizki erratera 

(id.), il est enclin à médire" Dv. Harriet (de quien pasa a Lhande) da además lerrari dando como ref. el ej. de 

Haraneder (Phil 401). Baldiñ presuna bat lerrati bada gaiski erratera [...]. He Phil 360 (SP 357 gaizki 

erraille). [Yelosia da] dudagabeko seiñale bat amodio sensuesko eta grosier batena, eta itzalgaiskatzera lerrati 

denarena. Ib. 401. Ohi gabeko [...] estatuetara igan nahizko irritsak eta lehiak haiñitz enganiotara eta 

ilusionetara dire sujet eta lerrati. Ib. 190. (Sin complemento). [Dantzak] komunski egiten ohi diren 

moldean hagitz dire lerratiak eta gaiskiaren aldera itzuliak. He Phil 373. 

lerratitasun (Dv A). "Propension à glisser, à se laisser aller" Dv. 

lerratoki (Lar, H). "Resbaladero" Lar. v. lerraleku, lerrategi. 

lerratu (L, B, BN, S; SP, Ht VocGr 367, Lar, VocS 134, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), lertu (ANaraq). 

Ref.: A (lerratu, lertu); Lrq. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde la segunda mitad del 

s. XVII. Se encuentra tbn. en algunos autores meridionales modernos. En DFrec hay 14 ejs. de lerratu, 9 de ellos 

meridionales. 1. Deslizar(se), resbalar(se). "Zangoa lerraturik, la jambe ayant glissé" SP. "1. [...] Hormaren 

gainean lerratzea, glisser sur la glace. Ustekabean lerratu da eta erori, [...]. Behin lerratuz geroz, hondoraino, 

[...]; 2. glisser, échapper des mains. Uste nuen ongi nedukala bainan lerratu zaut, [...]; 3. glisser sur la surface, 

ne pas pénétrer. Harri xabal bat uraren gainean lerratzen den bezala, [...]. Basurdearen larru gogorraren 

gainean maiz lerratzen da bala, [...]" H. Beha eztagoena aitzinara, lerra daite gibelara. "Celui qui [...] est 

capable de glisser en arrière". O Pr 77. Berthutearen bidean ainziñat ez doana gibelat lerratzen da. Mih 11. Biak 

betan lerraturik, / urera ziren erori. Gy 185. Baionarat lerratzen Ihuri Bardoiztik / Biduzekin bidean delarik 

nahasten. Hb Esk 86 (tbn. en Zerb Azk 48). Indar guzia zion eman kolpeari, / adios erran zuken Larak biziari; / 

bainan orduan ere, hedatu haizkora / haltzairua lerratu ahoa behera. Ib. 36. [Ondoko bihiak] axala latzago du; 

eskutik nekhezago lerratzen da. Dv Lab 45. [Bihirik] pisuenak alde hartara erortzen dira. Eta berriz [...] hekiek 

bertze aldera lerratzen dira. Ib. 44s. [Omeleta] lerra zazu plegatuz burraz fretatu plat baten gainerat. ECocin 

28. Nikolasek eskua luzatu zarotan. Hartu nioen. Airatzen ninduelarik ezagutu nuen eskua lerratzen. Prop 1893, 

85. [Pirogua] ur axalean lerdenki lerratuz. Prop 1898, 271. [Pilota] zirristan lerratzen lur arras, bainan bethi 

bizi. JE Bur 30. Tipula axal baten gainean lerratu zen, eta zabal zabala erori. Barb Sup 38. Lotzen dira borroka. 


mende. 

671


[...] Azkenean lauak lerratzen dira teatrotik lurreraino. Ox 52. Bainan edozoin baita hutsean gerthatzen / den 

zaldi hoberena da noizpeit lerratzen. Ib. 176. [Bide] lohitsuan lerraturik, firristan bi gizonak badoazi maldari 

behera itzulipurdika. Zub 42. Lerdoinen mazelak bethi ta buluziago agertzen zaizkigu; legar-zuri-mokor batzu 

lerratzen zaizkote kaskotik zolaraino. JE Ber 17 (v. tbn. en contexto similar 39). Tanta ttikin freskuak arpegian 

beera lerratzen nabaitu ditut. Txill Let 63. v. tbn. Lf Murtuts 38. Zait Sof 30. Or Aitork 85. Zerb Azk 33. 

(Fig.). Suebo, Alan, Bandal sarthu Españian, / min handi egin gabe behin Kantabrian [...] // Arianoak 

ziren, guti argituak; / lerratu ziren utziz eskaldun lekhuak. Hb Esk 48. Illargia, lerratuz bi hedoien artian [...]. 

Atheka 7. Bere belarritik xuxen idaztortzara orri batzuetako gaiak lerratu zitzaiola esan dezakegu. Lh Itzald II 

108. Abiatzen balire / behin urrats hortan, / aise lerra litazke; / nola geldi bultan? / Hastapen bat behar da / 

gauza guzietan. Etcham 129. [Biak] zirimol-errabian, zorion-ahuenez, / etxez-etxe gau-dantzan lerratuz dabiltza. 

Iratz 131 (v. tbn. 117). Gauzok ezpaiñez-ezpain lerratzen baitira ta gizatxar baten belarritara eltzea aski [...]. 

Etxde JJ 42. Esphinjeak [...] urteak lerratzen (labaindu, deslizar) sorgor begiesten du. Etxde Egan 1961 (1-3), 

81. 

Colarse (un fallo, un error, una indiscreción...). "Ez nuen erran nahi, bainan lerratu zaut, je ne voulais pas le 

dire, mais ça m'a échappé" H. v. itzuri. Uste gaberik lerratü balin bazaikü lan hontan orotan hitz bakhoitz bat 

egiari ogen egin lerionik, hura maradikatzen dügü. Bp II 135. Zenbat huts lerratzen den egiten dugun ongirat. 

Dh 276. Ikhusia ta ohoratua izateko hirritsa hain biziak dire ni baithan [...]; hain errexki [...] lerra ditezke 

egiten dudan ongi gutirat ere. Ib. 108. Oizu!... Beha gazteak ez diren bermatzen / Ez dutenez pilota 

han harat airatzen / Zirti! Zarta! Zer joak! Bat ez da lerratzen. Ox 181. 

Arrastrar(se), deslizarse arrastrando. Booz [...] etzan zen belhar meta baten gainean: Ruth lerratu zen 

emeki-emeki haren oinetarat. Lg I 247. Untzia lagunzkatuz ur bazterrerat lerratu zuten. Prop 1908, 67. Baiña 

nor da, Iauna, bear danetik araxego lerratzen ez dana? "Qui non rapiatur". Or Aitork 283. Lerratu ziran bada, 

Iainko, Zure sagarakiak [...]. "Repserunt" [...]. Ib. 399. 

"Glisser, insinuer adroitement. Antze handirekin eta hitz estaliz lerratu zioen barkhatu behar zioela" H. 

Dirigirse, ir. [Gure aitzinekoak] lurraren gainean hedaturik zauzkaten estalgietarat lerratzen ohi ziren 

azken ahamenarekin, soinekoak laxaturik. JE Bur 93. Hiri-alderat / ez hadila othoi lerra... / Mendi gorenen 

maldetan soizak / nola bizi den epherra. Ox 140. Laister asi zen [...] Etxahuniara bear baiño geiago lerratzen 

(deslizarse). Etxde JJ 109. 

Escabullirse. Igandetan xoilki naiz etxetik lerratzen, / astelehen goizeko lanari paratzen / [...] Familia 

nasaiki hola dut arthatzen. Ox 167. 

2. (Con sintagma en alat.). Inclinarse (a); dejarse llevar (por). "Au fig., se laisser aller" Dv. Zeren ez-deus 

phuru batzu baizeñ ez garen arren, hala ere gure buruazko estimu bat hartzera lerratzen baitgare. He Gudu 39. 

Badirela asko presuna lasterregi lerratzen direnak botutarat. Lg I 221. Errexki lerratzen gara gaixkirat. Ib. 267. 

[Amorioa da] borhondadiaren nahia zerbaiten maite ükheitian dena Egia, edo haren üdüriala doana ta [...] doi 

zereikün gaizala lerratzen dena. Egiat 206. Jaidura gaxtoak nausiturik bekhaturat lerratzen bada ere [...]. Dh 

96. Huna zer duen batek nigarrez aithortu, / artzainkoa uzterat denean lerratu: [...]. Hb Esk 232. Kuriostasun 

lanyeros batetarat lerratu zen. Lap 16 (V 10). Ikusi ditugu lehenago xuxen zoazinetarik asko makurrerat 

lerratzen. HU Aurp 152. Beren mintzai ederra bazterrerat utzirik, bertzetarat lerratzen ohi dira. JE Bur 177 (v. 

tbn. 124). Lerratu gira gure eskualdetan ere alkoolerat, guziz gerlaz geroztik. JE Med 151. Badire batzu bertzen 

alderat gaitzestera lerratuago eken egitearen onestera baño. FIr 159. Abrahamen familian ere jainko 

faltsoetarat lerratzen hasiak baitziren. Zerb IxtS 17. Nere bihotza eletzarretara lerra etzedin. Or Aitork 117. 

Ikusten dun zer gogoeta bortitzetarat lerratua nizan bakartasun [...] huntan. JEtchep 71. Lerratuko da ba hori 

ere egiaren aithortzerat. Larz Senper 70. Has gaiten eskuaraz irakurtzen! Beti erdarazko liburuetarat lerratu 

gabe! Herr 17-11-1966, 3. Ez gaiten nehoiz gaizkirat lerra. In Ardoy SFran 357. Pertsularigoa hoin lan zaila 

izanik, errexenerat lerratu ziren. Xa Odol 271. Ez baitut uste erlisione hortarat lerratzeko irriskutan giren. Lf 

CEEN 1973, 132. Balia gintezkeen irizpideak erraz lerratzen baitira baten edo besteren gogora eta gustora. 

MEIG VIII 115. v. tbn. AR 71. JE Bur 74. Ol Imit III 45 tít. Ox 144. Vill Jaink 164. 

3. Cometer un desliz, caer en una falta, en un error. Egizu egiñ-ahala aiñtziña goatera ez uzteko eta ez dadiñ 

bihotza lerra. He Gudu 83. Atzarriak daudezala ez lerratzeko. Mih 25. Bekhatü egiteko kostüma kitatü [...] / 

berriz ez lerratü. Etch 652. Uste zuen lerratu gaberik / helturen zela / bai hiriala. "Sans encombres". Arch Fab 

185. v. tbn. Bordel 191. Lerratzeko beldur danarentzat, ederki esanak dituzu, errege! 'Para quien sea cauto en 

errar'. Zait Sof 74. Ire ta nire semea dun. Zer nai unan? Apika, lenengoz lerratu zanean etxetik kanpo jaurtitzea? 

Etxde JJ 100. 

4. "(S), forniquer" Lh. 

- MIHIA LERRATU. v. mihi. 

lerratzaile, lerrazale (S ap. Lrq). "Qui glisse" Lrq. Iskiz lerratzaileekin bethiereko hormatea dagoen mendi 

bizkar gorenetan, iñadeak iduri, lerrakatzea. Prop 1906, 170. 

1 lerratze (Lar, H). Resbalón, desliz. Harri batetan dizü egin lerratzia. 'Elle a glissé sur une pierre'. Etch 


mende.


428. Neskakin jolasean zintzo ibilli baledi edo ta lerratze larririk (labaintze, irristatze aundirik) izango ezpalu, 

gaitz erdi. Etxde JJ 97. 

2 lerratze. "Atze andia daude kalako oixanean: lerratzeak, izaiatzeak [...], árboles grandes hay en tal bosque, 

pinos, abetos [...] (R)" A (s.v. atze). v. tbn. A Morf 12, o). 

lerre egin. v. leher egin. 

lerrenka. v. leherrenka. 

lerro (V, G-to, L, B, BN-mix-baig; SP, Urt III 52, Ht VocGr 413, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H). Ref.: A; 

Izeta BHizt. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde la primera mitad del s. XVII. Al Sur se 

encuentra en Lizarraga de Elcano (ed. de Iturriaga; v. infra LERRO-LERRO), Iztueta (v. infra LERROKO) y 

otros autores desde finales del s. XIX. En DFrec hay 111 ejs., 89 de ellos meridionales. 

1. Fila, hilera. "Rang, ranchée" SP. "Acera de casas, etxe errenkada, lerroa", "fila" Lar. "Bigarren eta 

hirugarren lerrokoa, ceux du 2. e et du 3. e rang" Dv. "Bigarren lerrotikakoak, ceux qui viennent du second rang" 

Ib. "Etxe, zuhaitz lerroa, rangée de maisons, d'arbres. Ahakuan dohazen gizon eta emazte lerroak, [...]. Lertsunek 

lerroak nahasten dituztenean, orduan dira kharrankak, quand les grues mêlent leurs files [...]." H. "Sagar-lerro, 

fila de manzanos" A. AxN explica botean (232) por lerroak (¿por -n?). v. herronka, ilara. [Elizak] hiru edo 

lau lerro seilharu baditu. Hb Esk 200. Seigarren mendea zen eskas bortz urtheren / Laphurdin hedatzean 

Eskaldun lerroen. Ib. 85. Lerro ezin akhabatuak arthaldetan. Hb Egia 56. Drain lerroak aski usu ezarriak. Dv 

Lab 114 (v. tbn. LEd 185). Ikhusten ditu bi lerrotan jiten, jaun aphezak eta herriko buruzagiak aitzinean. Laph 

147. Proasionea izan dadin bi edo lau edo orobat zortzi lerrotakoa. Zby Pel 18. [Erregek] ezin trenka baitziron 

etsaien lerroa, / othoiztu zuen oihuz kristauen Jainkoa. Zby RIEV 1908, 605. [Karrikaren] bi bazterretan 

bazirela bi argi lerro. Jnn SBi 109. Jaun ihiztaria goizetan ernerik [...] / othe denez airean ihizi-lerrorik. Arb 

Igand 8. 

(s. XX). Hor bagoazi gero denak elizarat bi lerrotan. JE Bur 183. Zillarrezko kate luzea, ainbeste lerrotan, 

txilborretik bera esekita. Ag G 110. Korneta-otsera lerruak ausi ta sakabanatuten dira errijan. Kk Ab I 96s. 

Gure arbasoek garbitu ziozkaten Ibañetako lepoan bere armadako jateko guziak, gibeleko azken gizon lerroekin. 

StPierre 25. Mendi lerro andana gora batzuez inguratua. JE Ber 51. Eskuin eta ezker, etxe-pollit-lerro bat. Ib. 

36. Habe lodiari datxizkola gapirio-lerroak. Ib. 59. Zuhatz-lerroen hutsgunetarik [...]. Ib. 16. Urruntxago, lerro 

bakotxean elgarri lotzen dira mendixkak. Ib. 42. Txitta-lerro luzia. Otx 172. Arerioak laster oi dautse / gudalerrua 

ebagi. Enb 40. [Yantzariak] badoazilaik yantzan [...] lerroak galdu gabe. Zub 116. Matsondo ta 

gingillurritz lerroak. Or Mi 4. Irukoitzaren Elizattora / jende-saillaren lerroa. Or Eus 258. [Legebatzartokian] 

irugarren lerroan bainago. Ldi IL 20. Bi lerro lore / gorri ta ori. Iratz 78 (v. tbn. 156). Gudari-lerroak. Zait Sof 

180. Lehengo harri-lerroa [...] eraikirik. Mde Pr 114. Zenbait [bururakizun] errez eta lerro galdu gabe eskatu 

bezala datozkit. Or Aitork 253. Arrizko aulki lerroak urrenez urren zeuden. Zait Plat 21. Kandela ttipi bana 

eskuan, lerro luzean sartu ziran lau lagunak. Osk Kurl 193. Ta badoa jente-lerroaren musturrera. Erkiag BatB 

162. Gehienetan etsaiak bi lerrotan emaiten dira bisian-bis tauladan. Lf in Casve SGrazi 13. 

v. tbn. Elzb PAd 50. HU Aurp 220. SMitx Aranz 25. Ibiñ Virgil 88. Azurm HitzB 63. Lasa Poem 117. 

(V, G-to, L, B, BN-mix-baig ap. A; Dv, H). Rango, categoría, orden. "Série, ordre" Dv. "Rang, place qui 

convient à une personne ou à une chose. Zuhurren lerroan ezarri beharra, qui doit être mis au rang des sages. 

Salkerien lerrotikako ekintza, action qui provient du rang, du nombre des traîtrises" H. Dabitek kreatura 

guztiak gonbidatzen ditu, zein bere lerroan Iainkoaren laudatzera. EZ Eliç 190. Illhabeteen izenak dire zein bere 

lerroan. Urtharilla, otsailla, marxoa edo iorailla [...]. Ib. XXIV. Apostoluen lerrora / zinituen hautetsi. EZ Noel 

147. Errege puxantek bethi, / derrakioten zer nahi, / guziak beren oldean / dauzkate lerro berean. "Tout en 

même catégorie". Gy 223. Behar othe dugu eman Numa ere Yainko lerroan? Hb Egia 71. Errentak ttipi, bainan 

handi gutiziak / aberatsen lerroan agertu nahiak. Elzb Po 220. Mustafa izena zuen mahometano guziz lerro 

gorako batek [...]. Ducq Erroma 329 (ap. DRA). Eskuararen begiratzeko [...] lanari lotuko [...] direnen artean 

apezek atxikiko dute zuzenez eta eginbidez doakoten lerroa. HU Aurp 219. 

(s. XX). Zozoen lerrorat, alegia hori entzunik, nahi gintuzkezu gure oldez erortzen ikusi, aithorrazu bederen! 

JE Ber 81. Gaizkigillen lerroan yarri dute (Lc 22, 37). Ir YKBiz 448 (He gaixtagiñen nonbrean, TB gaistoen 

herronkan, BiblE bekatarien kidekotzat). Hamazazpigarren mendeko misionest jakintsun horietan ez du segur 

azken lerroa [Duhaldek]. Zerb IxtS 110. Aiengatik ez baiña on-doaiak gaiñeneko lerroan zitulako aitortu zutela 

santu. Or QA 172. Esan ere baituzu mendi ontan iritxi ziñala gaiñeneko lerrora. Ib. 177. Bikaindu ez diranek 

eztitute [...]; gain-lerrora igoek Iainko-ixuri ori pake ta maite goxoan sumatzen dute. Ib. 171. Horiek ezarri dute 

Breizal elertia, oraindar elertien lerroan. Mde Pr 285. Onela ezarri dituzu zein bere lerroan eta bere aldian, 

ondasun mota guziak. Or Aitork 190. Beuren lerroari zegokionez etzala on aieri gaiñak artzea. "Conditionis". Ib. 

228s. Egun batez Elizak behar zuela Dohatsuen lerroan ezarri! Ardoy SFran 95. Japoniako jaun handi bat 


mende. 

673


"zerrien" eta "zakurren" lerroan denen aitzinean ezartzerat menturatzen zena [...]. "Au rang". Ib. 289s. Nola 

bada nola Saindu lerro hortan ez den ez Lapurtarrik ez Xuberotarrik [galdatu]. "Dans cette phalange". Ib. 17. 

Orai artean bizi izanik haur denborako gradoan [...] / egundik goiti sartzen zaiztela kreatzaileen lerroan. Xa 

Odol 290. Egi haundien lerroan baita norbaitek erran zuena: [...]. Ib. 212. "Aberri": jeinu ez ezaguna; 

"Adarduna", Apolonen lerrokoa. Lf CEEN 1973, 125. Arrunt gaitzetsiak dira, etsai gaixtoenen lerroan ekarriak. 

Lf in Casve SGrazi 10. Euskal artisten lerroan ipini du bere burua. MEIG VIII 59. 

Emanik ere ehun urthe edo gehiago, guzien buru azken egunak argituko du. Bere lerroan heldu da egun hura. 

Ez dezadala ahantz. Dv LEd 164. 

Lista, serie; colección. "Série, sucession de choses. Ixilduko zire galdezko lerro luze horrekin? [...] long série 

de demandes?" H. "Lerroaren lehen izena, azken izena (BN-arb), listaren leenbiziko ta azkenekoa (AN-gip)" Gte 

Erd 139. Nola guziak aipha, lasterka batean? [...] / Eskaldunen lorea, Arxu Xuberoko / luma eta bihotzez, 

lehena lerroko. Hb Esk 156. Ez ditezke izkiriba [...] Elizan hemeretzi mendez Saindutu direnen lerroak. Hb Egia 

104. Aski da ikustea Aita Sainduen lerroa. Higaten da Yondoni Petriraino. Ib. 107. Laborari etxetan den / hauk 

haur eder lerroa! / [...] Aita ama leialen / ondorio gozoa. Zby RIEV 1909, 108. [Eskuarak] iraun duen mende 

lerroa. HU Aurp 210. Bere bi semetarik etxean bere ondoko zuenaren haur lerro ederra. Ib. 167s. Huts xehe 

lerroarentzat garratzago zela, ezin ez handi bakar batentzat. JE Bur 11. Oi, bepetan lehoinak erauntsi orroa! / 

[...] Hantxet ikusia du zimino lerroa; / jadanik hasi zaio goxatzen zorroa. Ox 130. Oi, hango izen handi lerroa! 

Zerb Azk 26. Eta on dukegu [Saindu] lerro horren aski xeheki lerrostatzea. "D'examiner assez en détail cette 

lignée". Ardoy SFran 10. 

Ba... hiru lerrotan adinez pasatua nuk. Larz Iru 54 (Lek: irurogei urtetikan igaroa nauk gero ni). 

2. (Lar, H, A). "Renglón" Lar. "Entre renglones, lerroartean" Ib. "Lerroartean irakurtzea, lire entre les lignes 

(Aizk)" H. "Línea, renglón de escritura" A. v. HITZ-LERRO. Hemen bada irakurtzak hitz gutitan emanak, / 

hirur lerroetan hirur misterio dauntzanak. EZ Man II 45. Ahanzi du inprimatzailleak lerro hau, bigarren 

lerroaren ondoan. INav 167. Zein liburu edo lerrotan irakurri duzu, Zeruko dohain hura zure eskuko [...] izanen 

duzula? Brtc 178. Ene xede guzia da, lerro hauk izkiribatzean [...]. MarIl 5. 89garren plaman, lehenbiziko 

lerroan. Dv Lab 390. Irakurri ziotzaten bi lerro bere liburu Zen-Abestanetik. Hb Egia 74. Koran mintzo da 

xeheki gauza ezdeusez, ergelkeria dario, galtzen da lerro hirrigarrietan. Ib. 84s. Hari edo huni lerro bat igorri 

edo hitz bat erran. HU Aurp 215. Bear bada norbaiti parra eragingo dio lerro auetan diotenak. Inza in Jaukol 

Biozk VII. Inaziok berak izkiriatu lerro batzu. JE Ber 65. Lerro hauk idaztean [...]. Zub 29. Zer egin nezakean? 

Lerro baldar batzuek idatzi. Munita 13. Hemengo lerro eta xehetasunak kofesio bat bezala hartuko ditutzue. 

Zerb Azk 70. Aaztu egin zait idazten. Denbora asko da lerrorik batere zirrimarratzen ez dudala. Txill Let 79. 

Neskatx garbi, bijoaz zuretzat onako lerro auek: [...]. MAtx Gazt 31. Zonbait lerro banitian izkiriatuak. Larz Iru 

78. Nere lerroek aspertzen baldin bazaitute, zoazte aren orrialde gozoetara. Ibiñ Virgil 26. Horrexegatik idazten 

ditut lerro hauek. MIH 119. Lerro-mataza ugari horien sorgin-izkutua ez dago nornahiren mendean, 

eskribauenean baizik. Ib. 152. 

v. tbn. Legaz 68. Elzb PAd 3. Arb Igand 226. Itz Azald V. Kk Ab I 123. Ox 201. Or Tormes 127. Barb Sup VII. 

Inza Azalp 28. Otx 72. FIr 156. Ldi IL 76. Markiegi in Ldi IL 10. Eguzk GizAuz 197. Lf in Zait Plat XV. Osk 

Kurl 128. Erkiag BatB 203. Or in Gazt MusIx 50. Basarri IX. Ardoy SFran 22. Alzola Atalak 23. Xa Odol 292. 

Larre in Xa Odol 15. Berron Kijote 18. 

Línea, verso. [Amalaudunaren neurriya] izan da amalau lerro, ta lerro bakoitzian amaika izkin. EEs 1913, 

194. Zazpirik zazpi elkartuak, eta orregaitik neurtitz edo erreskade edo lerro guztiak lauregun eta 

berrogeitazazpi dirade. RIEV 1928, 654. Euskeraren lerro bat bera neurtu diteke bi edo geio aldetara. "Un 

mismo verso". EEs 1928, 218. Lerroan berean dagon utsarte edo etenak egiten du neurtitza. Lerro auek bina 

eten ditut. Or Poem 518. 

3. (SP, Ht VocGr 380, Lar, Añ, Izt VocC, Arch VocGr, H). Línea, raya. "Ligne" SP. "Raie" Arch VocGr. 

Iguzkiak du ikhusten / bere arrai dibinoa, / pintadoreak miratzen / thiratu duen lerroa. Gç 74. Euren gorputzak 

lerroa legez / oker-unerik bakoak. Azc PB 151 (in Ur PoBasc 267 piñua legez). Karel ondoan edo gañertzean 

lerro urdin, zuri edo gorriz apaindurik. Ag Kr 37. Idun-mauketan lerro gorriak eta paparrean bera borlatxoak. 

Ag G 93. Kopet andi zabala [...] lerroz ta zimurrez betea. Ib. 200. Oñaztarraren susko lerroak ikusten. Ib. 152. 

[Elaiak] errekako ura egalakin ukutu ta zidarrezko lerruak egitten ebazan. Altuna 10. Lerro utsak, eskuerrañuak 

eta gizar-irudi antzeko marrezlanak. JMB ELG 49. Gerka-lerro zuriz [...] apainduak. Ib. 99. 

[Mikrolitoak] geienak lerro-zuzenezko tankeran egokituak [ziran]. Ib. 30. Oien mugak [...] gutxi-gora-bera orain 

giputz-izkuntza eta bizkaiera banakatzen diran lerroan. Ib. 97s. Itsasoa zabal dager, / lerro zuriz ertza. Ldi UO 

45. Bekain-lerroa aldero-antxa, itsusi aurpegiz. Ldi IL 23. [Itxasoak] bere bitsaren lerro zuriya / ondar-gañera 

polliki dakar. EA OlBe 56. Lerro beltz eta berdeak zittun zapi bat. Etxde AlosT 41n. Beiak ez labaindu edo 

irrixtatzeko, lerro edo raia batzuk egiten dizkiote [porlanari]. Oñatibia Baserria 20. Aren arpegi lerroak [...] 

aitaren berdin-berdiñak ziran. Etxde JJ 215. Ikusten aal dozu [...] itsasoak eta zeruak bat egiten daben ertza, 

lerroa? Erkiag Arran 192. Are auts artean lerroak eta marrak egiten. Erkiag BatB 55. Atzean markatuta zegoan 

lerro batetik igaroten ziranak irabaziak ziran. Osk Kurl 77. Firma beharrean, zentzu gabeko lerro bihurri 

batzuk imini zituen. Arti Ipuin 35. Ezpaita sekula naturalistarik azaldu, bizigabekoen eremutik bizidunetara 


mende. 

674


lerro jarraitu [...] ori aurkitu duenik. Vill Jaink 64. Aren eskuen lerrorik eztazaugu. Zait Plat 52. Klarionez-edo 

lurrean marraztutako lau lerro. NEtx LBB 320. Izarrak [...] gauaren bizkar illuna lerro luze diztiratsuz argitzen. 

"Flammarum longos a tergo albescere tractus". Ibiñ Virgil 77. Argi lerroraiño berez iekitzen [diran zuaitzak]. "In 

luminis oras". Ib. 83. Indar-lerro batzuek. "Algunas líneas de fuerza". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). Lerro 

mugatzailleen bidez. "Líneas definidoras". Ib. 119 (en colab. con NEtx). Berak, bi Unibertsitateak lerro paralelo 

gisa ikusten ditu. Ib. 31. Lerrorik laburrena lur-gainean ez da lerro zuzena. MEIG I 109. 

v. tbn. Ir YKBiz 545. Or Aitork 259. 

Línea, sucesión de acontecimientos (de una vida). Eskiribatzen dudala haren bizitzearen lerroa, ez 

laudorioetako liburua. SP Phil 184 (He 186 haren biziaren historia). Osaba aren bizitza-lerroaren zati onexek, 

lorratz sakona egin eutsan biotzean. Erkiag BatB 26. 

"Radio, línea del centro a la circunferencia" Lar. 

Marco (de un cuadro). [Pedro Migelen gizantza] urre lerroz inguraturik daukate. Ag G 370. 

Suburdi beltza bere burni lerrotik barruna laisterka. Ag G 12. Guztia elurrez txotildurik [...] Bide lerroak, 

bete betean ostenduak zeuden. Ib. 201. Trenentzako lerro biko burdiñari luzeak. Erkiag BatB 119. Trenean 

arantz onantz biurguneak bide-lerroa aldatukeran. Ib. 168. 

[Ârien] lênen-talka motxa da. [...] / Bigarrenez, lerroa beaute zuzendu. "Tienen que rectificar la línea". Or 

Eus 30. 

Zazpikote bat entzuten ari bazera, bakoitzaren mintzo-lerroa garbi entzungo duzu, ta zazpiak erabat ere. Or 

QA 127. 

Kondairaren lerro nagusiei bagagozkio, gizonak eztu ezer aundirik egiten bere kabuz edo asmoz. Vill Jaink 

174. 

4. Decena del rosario. "Arrosario bortz lerro erraitea, dire cinq dizaines de chapelet" H. 

5. "(BN), recua, conjunto de animales de carga que sirve para trajinar" A. 

6. (Tema nudo). En fila. v. infra LERROAN, LERRO-LERRO. Bere mutillak lerro darraizkon / begiratuaz 

atzera. Or Eus 180. Ontziak lerro dauden ezkero. "Una vez que las embarcaciones se han alineado ya". Ib. 392. 

Eultzian ala, lau beor, lerro; / laurak ozta doaz berdin. Ib. 233. 

- LERROAN (V, G, AN, L, BN; H). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 199. a) En fila, alineado. "Lerroan doaz, ils 

vont en rang" SP. "Hamar itzain lerroan, dix bouviers à la file, à la suite l'un de l'autre" H. Izenik ederrenak 

ageri lerroan: / Lehenbiziko Mina, Eraso, Duthary [...]. Hb Esk 158. Hamar gizon tieso badohaz lerroan. Ib. 

219. Harmada bat bezala heldu dire lerroan hitz miragarrienak. Hb Egia 93. Harmak har-arazten, / 

lerroan ezartzen / gerlarat igortzen. Elzb Po 214. Hura zen bezalako mera gaixto baten izenarekin bere izena 

lerroan ezartzen duen gizona [...]. HU Aurp 129 (v. tbn. 190). [Ithurriak] badauzka lerroan bortz latsa-harri 

gaitzak. JE Bur 35. Lerroan, soldado batzu bezala, jartzen dira sei haurrak. Ox 59. Bidearen eskuin-aldetik 

lerroan doazila. JE Ber 50. Pazkoaz nork norekin bazkal / irakur ditu lerroan. "Enuncia". Or Eus 184 (v. tbn. Mi 

42). Oraindik ere tinkatzen ditu / zango-belaunak lerroan. "Afianza sus piernas y rodillas en posición firme". Ib. 

171. Lan da zure obrak oro ezartzea lerroan. Xa Odol 158. [Arizaleak] aterako dira zoin bere atetik [...] eta 

lerroan emanen bazterrean. Lf in Casve SGrazi 12. 

v. tbn. Bordel 49. Barb Sup 148. FIr 143. Osk Kurl 167. 

b) (Dv A, H). Seguido, sin interrupción. "Hirur egunez lerroan, pendant trois jours consécutifs" Dv. 

"Bederatzi egunez lerroan edo hautsika, pendant neuf jours de suite ou en interrumpant (Jub)" H. 

Meditazionea orobat egin diteke asko egunez ere lerroan gei beraren gainean. Dh 52. Aurkintza hetan egiten 

duela uria berrogoi eta hamar bat egunez lerroan eta gero urthe guzian baterez. Dv Lab 20. Ardurenetik letra 

multzo bat, hamar hamabortzetaraino eginik lerroan, metatuak, askaldu gabe. HU Aurp 123. Gutxienez ogei 

urte lerroan [...] eultzilari ibillia duzu. Or Mi 46. Zazpi egunez lerroan eginaraz zezon hiriaren itzuli guzia. Zerb 

IxtS 43. 

- LERRO-ETEN. "Lerro-etena, erderaz 'cesura'" Or Poem 519. v. eten (II, 3). 

- LERRO-IBILERA. Procesión. Ara zer diyon batek lerro-ibillera (procesión) onen gañean. Iñarra EE 1893a, 

13. 

- LERROKO. a) Recto, derecho, en línea. Eta urtoki onetatik bi milla berreun ta berrogei ta amar oñ 

lerrokoetan joanik [...]. 'Una distancia de 2.250 pies en derechura'. Izt C 89. Zeñaren urak, eun ta irurogei eta 

amaika deztatu lerroko bidastia igarorik [...]. 'Después de recorrer un curso de 171 "deztatus"'. Ib. 78. 

b) Ordinal. Hitz lerroko kondazaleak moldatzen dira üskaraz, garren ezartez ürhentzian. "Les adjectifs 

numéraux ordinaux". Arch Gram 22. 

c) "Heldu den igandean eta lerroko lau egunetan ethorriko zarete hunat, vous viendrez ici dimanche prochain, 

eta pendant les quatre jours consécutifs" Dv. 

d) Gassarnaud Ezpeleta gazteluko jauna espos zen Gixa herrian lerroko (chevalier, seigneur, noble erdaraz) 

zaukan Jaunaren alabarekin. GH 1932, 311. 

- LERRO-LERRO (G-to, BN-baig; Ht VocGr, H). Ref.: A; Satr VocP. En fila, en orden, alineado, de seguido. 

"De suite" Ht VocGr 428. "Ethorri zaizkidan oro lerro-lerro, ils m'arrivèrent tous l'un à la suite de l'autre" H. 

"Lerro-lerro dagoz (V), están bien alienados. Lersoinak lerro-lerro dijoaz (G-to), las grullas van bien alienadas" 


mende. 

675


A. "Lertxuna lerro, lerro...! gritan los niños pensando que les hacen cambiar de posición" Satr VocP. v. kerrokerro. 

Geroago bertze batzuek, eta ala lerro lerro guziak, bata bertzearen atzetik. LE Urt 404 (ms. 143r 

kerro kerro). Menditik lerro lerro heldu direnean arthaldeak. Hb Egia 130. Urtsuan zazpi leio, / zazpiak lerro 

lerro (B). Balad 179. Hain urrun [...] heltzen baitu pilota non bortz kintzeak baiteramatza lerro lerro, bertze 

gehiagoko joiterik gabe. JE Bur 32. Etxe orrek eztu lagunik, battxo ere, lerro-lerro beintzat. A Ardi 129. Egun 

batez, ixtudiant guziak lerro lerro eman-arazirik [...]. StPierre 35. Ezko-xirio benedikatuak, lerro lerro, phizten 

ari ziren. Barb Sup 142. Jesus errezebitzen / denek lerro-lerro. Etcham 196. Orai lerro-lerro ikusten dituzun alki 

horietan dira jartzen. JE Ber 60. Berri hoiek lerro lerro idaztera saiatu zala. Ir YKBiz IX. Eskolarateko zeinuak 

jo eta, haurrak lerro-lerro bazoazin zoin beren barnetarat. Othoizlari 1954, 15. Lertsunak lerro-lerro airean 

doazi. Zerb Azk 101. Eta harriaren gibelean lerro-lerro gerlan hil Azkaindar guzien izenak Ib. 25. Lizar-ondo 

azixeak ere birlandatu zituen lerro-lerro. Ibiñ Virgil 110. [Hitzak] ahotik irten orduko, lerro-lerro antolatzen 

zitzaizkion zein bere tokian. MIH 46. Bildu zituen bereizgarri ohoragarriak lerro lerro ematea eginkizun 

luzeegia genuke. MEIG VIII 86s. 

v. tbn. Elzb PAd 53. Elsb Fram 72. HU Zez 38. Ox 184. Or Mi 63. Iratz 123. Lf Murtuts 2. Etxde JJ 44. Gazt 

MusIx 113. 

Bat, lerro lerro, jin zitzaion bataio galdez. Ardoy SFran 169 (cf. nota del autor: "assez intraduisible, signifie à 

peu près: un seul de toute la file"). 

- LERRO-LERROAN. En la línea misma, en el límite mismo. Zazpi kilometro sartalderuntz, desertuko lerrolerroan 

[...] iru piramide islatzen dira zeru urdinpean. Etxde Egan 1961 (1-3), 81. 

- LERRO-LUZEKA. En largas filas. Gizonen atzetik lerro luzeka, maasti baten anduak bezala, maillak ageri 

ziren. 'En longues files'. Or Mi 109. 

- LERRO-NEURRI. "Longimetría" Lar. 

- LERRO-SAIL. Párrafo. Antzerki hori nekea da emaiteko [...]. Lerro-sail luzeak ditu. Herr 30-3-1967, 2. 

- LERRO-UNE. Línea (sobre la que se escribe). Txeke berdeska bat bete dau, lerro-une utsak orniduaz. 


- LERROZ LERRO. "File à file" SP. Hainbertze iaun handi ederki lerroz lerro, nor bere graduaren eta 

tituluaren arauera iarririk. SP Phil 130. Madrilleko plazaladino / guziak lerroz-lerro / han khantatzen 

dugularik: / bego Euskaldun libro. Ariel 24-8-1845 (ap. DRA). Iakintzaleak gauzok lerroz-lerro ezarri nai 

lituzke. Zait Plat 43. Non-naiko era aldaketa oiek lerroz-lerro gertatu oi dira. Ib. 35. [Itsasoko] apar zuriak 

lerroz-lerro igerian zebiltzan. Ib. 51. Ango zugatzak, lerroz lerro jarriak dira, bai luze bai zabal. Erkiag BatB 

168. Patata ereiteko gertu dagon soloaren itxurea artu eben, lerroz-lerro zuloz eta potxiz beterik. Ib. 26. 

Mixeriazko txabolak / lerroz lerro lurrean etzanikan / doi-doiak muñoari atxikiak. Lasa Poem 66. 

lerroalde. Conjunto de líneas (de un texto). Karroez ari den lerroalde hau yahvetiar bi bertsetekin doa. 

Bibl Gen 45, 27n. 

lerroaldi (L, BN, S ap. Lh). "1.º paragraphe; 2.º article, lettre, etc." Lh. Irakurle maite: gure gizon 

eskualdunak berak erran bezala egin dut lerro aldi au. FIr 153. Liburutan ezarri behar zituela bere lerro-aldi 

hautuenak. Lf ELit 277. Lerro-aldia [...] igorri bezain sarri [...], hemendik labur, handik luza, hantxet berriz 

hitz-ordain bat ezar [...]. Ib. 276. 

lerrobil. Circunferencia. Zer-danak bere baitu oro. [...] Aren erdi-tokia non-nai legoke, aren lerrobilik 

inon ere ez. Zait Plat 44. 

lerroka (SP vEys, H). 1. En fila, en hilera; por filas, por hileras. "Lerroka, koplaka, par lignes, par vers" SP. 

"Azauak lerroka ezartzea, mettre les gerbes rang par rang, les ranger en plusieurs lignes" H. Hekin bada 

kostuma onaz orhoiturik lerroka / manuala eman diat, den bezala koplaka. EZ Man I 4. Erleak kofoinetan bezala 

Yainkoak lerroka dire haren zeruan. Hb Egia 64 (v. tbn. Esk 59). Ogia erain nahi laiteke lerroka arthoa bezala. 

Dv Lab 66. Anglesak eta Italianoak lerroka heldu ziren. StPierre 28s. Amalau mando lerroka bear dituzte [...], 

amalau mandoak elkarri sokaz josiak. FIr 135. Gudaketan ibili bear diagu! Ipiñi lerroka zaldizko auek. Sabiag Y 

1934, 24. Eraiteko badira bi molde [...]: barrastan eta lerroka. GAlm 1937, 89 (ap. DRA). Lerroka nere alde 

yarri ziran [...] gudari-oztea Teberen gain yoaz. Zait Sof 143. Bonbillak lerroka bazetzaten hauts gainean. Mde 

Pr 110. Lerroka igaro diren / azkenengo kai]n[uen [ed. 1993 kaioen] arabera [...]. Lasa Poem 104. Istarriz 

apainduko duzu, istarriak lau lerroka yarririk. Ol Ex 28, 17 (Ker lau lerroka; BiblE lau errenkadatan 

lerroturik). 2. (L ap. A; Ht VocGr 327, H (BN, S)), larraka (Asp Gehi), lerraka (Asp Gehi). (Sust.). 

"Alignement" Ht VocGr. "Rangée, action de mettre en rangs. Lerroka bat, bi lerroka, une rangée, deux rangées." 

H. "Fila. Arto-lerroka, fila de maíces" A. "Fila. Belar-larraka. Arto-lerraka" Asp Gehi. 

lerrokada. 1. Fila, hilera; renglón. Burdin-janzkidunen lerrokada mamintsuak burrusten dabez. Arriaga 


mende. 

676


Lekob 27. Argiago aditzeagatik zatitzen ditut euskeraratzean, Cervantesen lerrokada luze zenbeit. AIr RIEV 

1928, 598n. Nik esanikako "jeremikerien" argitzeari begira egon bitartean, or doazi lerrokada batzu. FIr 173. 

Etxe banakak; gero, bata bestearen urrengo, lerrokada luzeetan. Erkiag BatB 125s. En DFrec hay 5 ejs. 2. 

"Lista" A Apend. Irarkola-lerrokada edo katalogo bat ikusi det. EEs 1918, 25. Nere itz-zerrenda au 

laburregia dala ta, beste lerrokada luzeagoa legiken bat edo bat izango da noski. PMuj Y 1934, 163. Onek 

atzendu ta erabiauko dau aurtengo soldau-geien lerrokadatik Nikanor-en izena. Erkiag BatB 162. 

lerrokakizun. "Choses qui doivent être composées par rangs" H. 

lerrokatu (L ap. A; Ht VocGr 413, Dv, H). Tr. Documentado en Duvoisin y autores del s. XX. En DFrec hay 

3 ejs. Enfilar, poner(se) en fila, en hilera; juntar(se) con, estar en un grupo. "Aza ongi lerrokatuak, choux 

plantés en rangs bien alignés" H. "Alinear, enfilar" A. Ikhusiko duzu zure anaiak ongi direnez eta jakinen 

duzu norekin diren lerrokatuak. "Et cum quibus ordinati sunt". Dv 1 Sam 17, 18 (Azkue traduce "alistados"; Ur 

nolako lagunakin dauden). Orratza bezain xuxen lerrokatzen dauzkitzu behar diren hitzak. JE Bur 159. Idiak 

lerrokatzen dire eta guziak bideari lotzen zaizkio. Prop 1911, 92 (ap. DRA). Bordan ondoan lerrokatzen dira 

hamar edo amabi gizon, auzokoak. Zub 97. Oraiko yende apalak lehengo ahaldunen heinean eta herrunkan 

lerrokatuak dira. Ib. 90. Hobe du laster phorru lerrokatzerat norapeit joitea! Herr 21-3-1957, 3. [Erregeak] 

bildu eta burrukarako lerrokatu ziran. Ol Gen 14, 8. Txerta itzatzu udarondoak, mastiak lerrokatu itzatzu. Ibiñ 

Virgil 33. Etsaia eldu baiño lenago gudu zelaian ondo lerrokatuta egoteko. Ib. 101. [Erleak] elkar-lerrokatzen 

dira erlategitik erlanagien taldea iraizteko. Ib. 111. "Gar", mendi-jainko bat, Dianaren mailan emana; [...] 

"Horolat" (Etienne), Dianarekin lerrokatua, Oro lekuaren zain. Lf CEEN 1973, 126 (en una lista de nombres de 

divinidades paganas). Munduko obra guti dira horrekin lerrokatzeko gai litezkenak. StPierre 26. Transcribir 

(litm. 'poner en renglones'). [Axularrek] lauetan hogoi eta zenbait jakintsun aipatzen ditu [...] heien latinezko 

ahapaldiak nasaiki lerrokatzen dauzkula. Lf ELit 117. 

lerrokatze. Alistamiento. Gudari-biltze, lerrokatze ta gertakuntzak oro, aren menpeko tartean egiten 

baitira. "The lists". Amez Hamlet 23. 

lerroketa. Beren lerroketari [...] makotua izan dela igartzen zaio. "Su trazado". MEIG IX 129 (en colab. con 

NEtx). 

lerrondo (Sal, R ap. A). Pino. v. ler. [Zugatz] lerdodunak edo txoxak (lerrondoa, izaia ta abar). NekIr 61. 

Lerrondo baten pean etzan naiz. Amez Plat 21. Zure goratzarrez buztiñazko iduriak esegitzen ditute lerondoetatik. 

Ibiñ Virgil 90. Noiz den garai egokiena lerrondoak basoetan ebakitzeko. Ib. 75. 

lerrondotsu. Lleno de pinos. Aitz-gorripeko Menalu lerrondotsuak eta Likeu otzeko mendaitzak. Ibiñ Virgil 

62. 

lerroño. Dim. de lerro. Eskualdunak bethi ongi ethor egin dio arrotzari, arrotz hura bere lerroño hartan 

eta behar den neurriaz barnago sartu gabe agertu zaiolarik. Barb Sup V. 

lerroska. Línea, verso. Lerroska edo bertso baten bi neurkera. "Doble medida del verso". EEs 1928, 218. 

lerroti. "Lineal" Lar. 

lerrotto. Dim. de lerro (2). Egiliak lerrotto horik izkiribatüz geroz [...]. Lh in Const 14. 

lerrotu (Lar, Añ), 1. Trazar líneas. "Linear" Lar y Añ. Halatsu da tintaz betetako xipoak zimurrik gabeko 

zuritasun alorrean lerrotzen duen arraia. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 2. (V, G, AN, L, BN ap. A; Urt I 

94), lerratu (G-nav ap. A Apend). Enfilar, poner en fila, en hilera. "Alinear" A. Harribitxiz estaliko duzu, 

harribitxiok lau errenkadatan lerroturik. BiblE Ex 28, 17. 3. Alistarse. Ogei urtetatik gorako gudagizon 

guzien izenak arturik, lerrotutako errubendarrak, berrogei ta sei milla ta bosteun ziran. Ol Num 1, 21. 

lerrotxo. Dim. de lerro (2). Orain gutxi, adibidez, Bilboko arpidean lerrotxo bat agertu da [...]. Ldi IL 

106. 

lerrotze. "Lineamiento" Lar. 


mende. 

677


lerrozkatu. Enfilar. Hitzak xuxen arrimatuz / piko, soinu berdinez, / dohazila lerrozkatuz, / airez, hegal 

arinez. Zby RIEV 1908, 758. 

lerroztatu, lerrostatu. Enumerar los objetos de una lista. Hauxe dugu Saindu lerroa Eskual-Herrian! Eta 

hon dukegu lerro horren aski xeheki lerrostatzea. "D'examiner assez en détail cette lignée". Ardoy SFran 9s. 

lerrun. Azkue, que cita a SP, lee erróneamente lerrunean por lerrunkan , de donde infiere un tema 

lerrun: "Lerrun, rango. Lerrunean doaz, van en rango". v. lerrunka. 

lerrunka. "Lerroan doaz, ils vont en rang. Lerrunkan doaz, id." SP. v. herronka. 

lersoin, lers(t)un. v. lertsun. 

lertegi. Pinar. v. lerdi. Aren dirdaiaz, lertegi muskerra mindu egiten da, gorrituxerik. Amez Plat 12 (ap. 

DRA). 

lert-gai. v. lehergai. 

lertsun (Lar, Dv, H), lertxun (AN-5vill, L-ain, BN-baig, Ae), lertxin (Aq 1268 (AN)), lersun (Saug Voc, SP), 

lertson (Dv (BN)), lertxoin (B, BN-baig), lertxon (AN-egüés-ilzarb-olza), lersoin (G-to), lertzun (L; Izt C 199, 

T-L), lerstun (BN-lab), letsun (BN-lab; Arch VocGr), letxun (BN-mix), letson (VocBN, H (BN, S)), letxon 

(BN-mix), lexon (vEys). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 483; A (lertxun, lertxoin, lersoin, lertzun, letxon, letxun); 

Lh (lerstun); Satr VocP (lertxun). Grulla. "Lertsun lerro luzea, une longue file de grues" H. "Lertxoinak lerro 

lerro datza (BN-baig), las grullas van en fila" A. "Grue cendrée (ois[eau])" Lh. "Grue" T-L. "Lertxuna lerro, 

lerro...! gritan los niños creyendo que les hacen cambiar de posición" Satr VocP. Xori errebelatuen emaillea 

bidera [...], / itzul nazazu huts egin dudan bidera / basatua ez nabillan lersunen arauera. EZ Man II 124. 

Lertsunek ere bere jornada luzean bat hartzen dute gidaritzat. ES 142. Arranoak, usoak, lertxuñak eta añarak 

(B, s. XVIII). BOEans 845. Joan den urriko letsuna-lerro batek bezanbat luze du buztana gure [herrien] lixtak. 

Eskual 4-12-1908, 2. Lertsunak kaskoan eta begien inguruan ez du lumarik. Dass-Eliss GH 1925, 97. Lertsunak 

lerro-lerro airean doazi. Zerb Azk 101. v. tbn. Gy 111. Lersun: Hb Esk 234. Letsun: Elsb Fram 135. Letxun: L. 

Barbier Garaziko libertimendua (ap. DRA). Lertzun: Ibiñ Virgil 72. 

- LERTSUN-JARRAI. "Gruero, lertsun jarraia" Lar. 

- LERTSUN-KUME. "Gruau, gruon, lertzun-kume" T-L. 

- LERTSUN-MOKO. "(L; Hb), géranium, herbe à Robert (bot.)" Lh. 

lertsundi. "Troupe de grues. Syn. lertsun-araldea, -andana" H. 

lertu. v. lehertu. 

lertxin, lertxon. v. lertsun. 

lertxoin. v. lertsun; 1 lertxun. 

lertxori. Grulla. v. lertsun. Sari ona da erbi izu ta arrotzeko / lertxoria arrapatzea. ("Beatus ille" de 

Horacio). "Advenam gruem". Or JBDei 1919, 253. 

1 lertxun (V, G, AN-5vill; H (G), Lcq 153), lertxoin (B), lertzun (G), leurtzin (AN-ulz). Ref.: A (lertxun, 

lertxoin, lertzun); A Apend (leurtzin); Iz ArOñ. Alamo temblón. "Lizearen saiets batetik zabaldurik zeuzkan 

adarrak lertxun batek [...] (AA)" H. "Lertxun-orria baiño ikarago gagoz, estamos más temblorosos que la hoja 

del tiemblo (FSeg)" A. "Chopo silvestre" A Apend. La primera que es dita Lersuinna (1273). Arzam 326. 

Zergatik darabillak arat-onat burua lertxunaren adaburua bezala? Or Mi 75. Lerrondoa baratzetan, lertxuna 

ibaietan. Ibiñ Virgil 53 (82 lertzun). v. tbn. Izt C 124. Goñi 107. NEtx EG 1957 (7-8), 62. Lertzun: Laux AB 6. 

"Lertxuna, es otra yerba bien común" Aq 243. Beste lekuetan letxun egon oi diran zuaitzak ere sekaiñean, 

azkar erkitu ta igortzen dirala. (Interpr?). Ezale 1898, 51a. 

2 lertxun. "(V-gip), misántropo, hombre de poca sociedad" A. 


mende. 

678


lertxun. v. lertsun. 

lertxundi. Alameda. Baratzetik arin igaro ta lertxundi-ziar juan zan. Altuna 35. Lertxundi polit, xakon, 

biguna, / udaran izuma-toki. EA OlBe 60. 

lertxunondo. Tiemblo, álamo temblón. v. 1 lertxun. Lertxun-ondo txuria zintzilik dago leize baten gaingainean. 

Ibiñ Virgil 60. 

lertzo (AN-araq, L, BN-baig; Lar, Dv, H (V, G); lerzo L, B; VocBN vEys), lertzu (L-sar, B, BN). Ref.: A 

(lertzo, lerzo, lertzu); Satr VocP; Izeta BHizt (lertzu). 1. Suciedad; sarro, mugre, roña; poso, sedimento. "Sarro" 

Lar. "Reste d'un liquide sur une vase ou trace de malpropreté" VocBN. "Impureté qui nage dans les eaux 

corrompues" Dv. "Lertzu: 1.º (L-sar, BNc), mancha que deja el pericarpio de la nuez; 2.º (BN-baig), roya de las 

plantas" A. "Lerzo: 1.º (B), suciedad que deja en la mano del ordeñador la ubre de los animales; 2.º (L), suciedad 

de un vaso" Ib. "Lertzo, roña que dejan los malos vinos en la cuba" Satr VocP. "Untzi hok badute lertzue" Izeta 

BHizt. Galdegin diot Jainkoari martiroaren grazia, bainan [...] ez da aski gorri ene odola. Lurreko lertzoez 

zikhinduegia da. Prop 1898, 51. Iñor ez arloan / Iñor ez soroan / Sei asto saldoan, / Lau txerri lertzoan. JKort in 

Onaind MEOE 948. Uzten ditu zikin pisu guziak zolarat eta begiratzen du gainean, axalean, lertzo edo hagun ez 

deus bat. Eskual 24-9-1909, 2. Ez dela hoi arras garbi, bainan ez dire hemen lertzo den lodienaren lotsa! Prop 

1909, 39. [Lenazko oihal fabrikan] ile berexten, joiten harrotzeko, lertzoaz gabetzen, xuritzen (ehunarendako 

hamalau zikinkeria badauka, bana bertze, ileak). JE Bur 197. Euria ari zen jauts-ahala Rabateko hirian: zerua 

lertzo zikin batez estalia. SoEg Herr 9-3-1961, 1. "Au fig. Bekhatuaren lertzoa (Jnn), la souillure du péché" 

Dv. (L-sar, BN-baig ap. A; Dv, H). "Matière visqueuse qui suinte du corps des limaces" Dv. "Bave épuisse qui 

provoquent certaines maladies [...] de la bouche" H. "Bareak igarotzen du lertzoa, el tunante deja rastros de sí" A 

Apend. Haurretan, sudurretik agertzen ohi da mukueria puska bat; ahotik barna behatzen bazako gibeleko 

paretari, ikus ditake han lertzo zikin bat gain-behera dariola. JE Med 50. 2. "(BN-baig), humillo o resabio que 

toman algunos alimentos cuando se requeman" A. 

- LERTZOPE. Eta lertzope, zikinpe hartarik gero haren jalgitzeko nahasi gabe, zer egin? Eskual 24-9-1909, 

2. 

lertzoko. Angulo. Aldi aretan euzkotarrak gudaketara eroezan ikurriñak ikurratz motsa euken, lertzokoz 

ausitako lau besoduna. "Cuatro aspas quebrantadas en ángulo". Arriaga Lekob 11. 

lertzotasun. "(BN), saleté, malpropreté" Lh. 

lertzotsu (Dv). Sucio, inmundo. "(Liquide) muqueux" Dv. Kikoujouz-tarren artean da sorgiña 

botheretsuenik. Giza nolazpeiko lertzotsu okhastagarri hark [...]. Prop 1909, 41. 

lertzotu (Dv, A). "Se charger d'impuretés, en parlant des eaux qui semblent s'épaissir en se corrompant" Dv. 

Bere emazte eta haurrek utziesten dute, [...] ez nahiz haren notha higuinez lertzotu, den gutienik kutsatu. Prop 

1912, 126 (ap. DRA). 

lertzun. v. lertsun; 1 lertxun. 

lesarartu (Lar, H). "Preocupar" Lar. 

lesendakin (Lar, H). "Protomédico" Lar. 

leseñalpen (Lar (det. -penea), H). "Predestinación" Lar. 

lesiatu. v. lisiatu. 

lesiatu. v. lisiatu. 

lesitimo. v. lejitimo. 

lespada. v. ezpara. 


mende. 

679


lespara. v. ezpara. 

leste. Este. Cf. en Ondárroa el lugar llamado lesteko molla. Bermeotik lesterantz bizi direan arraintzaleak 

goitarrak dira: Lekeitiarrak [...]. Oesterantz bizi direanak barriz beetarrak. Berriat Bermeo 389. Eguzkia 

zarratu orduko asi gara lesteraka, plaierazka. Ib. 391. 

lesuin. v. lezoi. 

leta. "(V; msOch, Mg), condición" A. Pagau eragiten deutsa [...] leta edo kondizinoe onegaz. CrIc 84. 

Zeinbat beste leta edo kondizinoe euki biar ditu konfesinoiak onak [sic] izateko? Ib. 158. 

letagin (G, AN-gip-araq-olza, L, BN, Sal, S; Lar, Dv (V, G), H (G); -th- SP, Urt II 18, Arch VocGr, Gèze, H), 

betagin (V, G-bet; Aq 439 (G)), letain (L, B, BN, Ae; VocBN, H (L, BN, S)), litagin (AN, L; Dv (L, BN, S)), 

litain (B; VocB), litein (B), latagin (V-gip-al, AN-gip, BN-arb), lataagin (Dv (V)), telagin (H (s.v. letagin), que 

cita a Echve). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 235; A (letagin, betagin, latagin, litagin); Lrq; Iz ArOñ (latágiñ); 

Izeta BHizt (liteña); Gte Erd 221. Colmillo. "Dent canine" Gèze. "Dent molaire" Dv. "Muela" Iz ArOñ. 

"Otsoain liteñak zorrotzak dire" Izeta BHizt. "Latagiñeko miña (AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 221. Cf. RG B31: 

"Aguina llaman al diente, y lataaguina a la muela". v. betortz. Askotan hautsten diotza lethagiñak kolpeaz. 

EZ Man I 105. Nola basaurdiak telagiñak zorroztu nai dituztenian beste ortzakin gogotik igortzitzen dituzten ta 

onela ortzak telagiñakin zorrozten zaizkaten. Echve Dev 213. Beti gu ibiltzea elkar persegitzen, / eta lepo 

ondotik letagiñak sartzen. It Fab 260. [Agotek] beltza dute begia, arrosa ezpaina, / sendo eta zuria ahoko 

lethaina. Hb Esk 227. Tratulari angles bat, elefant letain erosteko aitzakian ethorria. Prop 1902, 273. Letagiña 

ez daukazu kolokan? Iraola 80. Atoz onera, gaiztoa da-ta / oien letagin zorrotza. Inzag RIEV 1923, 504. Pettan, 

bere letanien eta letainen artetik, hirriz ari zen goxoki. Barb Sup 138. Agiña fuerte eta / letagiñ zorrotzak. Tx B 

II 128. Letagiñak arteetan zorrozten ditu. Or Mi 53. v. tbn. Noe 120. JMB ELG 48. 

- LETAGIN-HEZUR. "Litain-azur (B), mandíbula" A. 

Etim. De bet- (< begi-) + (h)agin, litm. 'diente del ojo', con un *detagin intermedio, debido a asimilación. 

letagintsu. "Colmilludo" Lar. 

letain. v. letagin. 

letaina. v. letania. 

letania (Añ, Gèze, Dv, H), leta(i)ña (-aiñ- V-gip ap. Elexp Berg; Añ (-aña), Chaho (-thaiña)), ledania (Lcc, 

Lar, H (V, G)), letaina (-th- VocBN), litania (Chaho, T-L), litaina, latani. Letanía; procesión en la que se 

dicen las letanías. "Letanía", "rogaciones" Añ. "San Martzialera, goizian letaiñia egoten zan seitterdittan, [...]. 

Eta letaiñiakin igo, an mezia entzun da gero txokolatia" Elexp Berg. v. letaria. Tr. Documentado en todos los 

dialectos (en suletino sólo en Inchauspe). Litania es la forma de la tradición septentrional (Duhalde, CatLuz (42), 

Barbier (Sup 138) y Oxobi (100) emplean letania). En vizcaíno la forma más general es letaña, aunque hay ejs. 

de ledania (Capanaga) y letania (KIkV, Azkue (BGuzur 168) y Akesolo); en textos alto-navarros letania, y en los 

escasos textos guipuzcoanos en que se atestigua, se encuentran las formas letania, ledania (Cardaberaz), latani 

(Lekuona) y letani (Orixe). La forma litaina se encuentra sólo en A EY, en una estrofa que es "obra del 

folklorista". Litaniak edo kirieleisonak. EZ Eliç 344. Ledaniak. Cap 42. San Mark eguneko prozesionea, zeina 

deitzen baita halaber Litania handiak. CatLav 454 (V 212). Letaniak edo prozesioak. El 48. Esaten du Loretoko 

letania. Mb IArg II 278. Iltzekoen ledania asitzen da. Cb Eg II 91 (Dv LEd 165 hiltzerako othoitzak). Meza 

erasotea, Ama Birjineen Letañak eta beste orrelangoak. Cb CatV 112 (Eg III 266 letania). Esazu Maria 

Birjiñaren letañia. Añ EL 1 53 (CatAN 77 letañia). Debotki erratzu letania hek. Dh 260. Letañetako egunetan 

bakotxak jarraitu biar deutsa erriko oitura edo kostunbriari. Astar II 243. Lelengo errezetan da bost 

amarrekogaz errosarijua letaña bagarik. Ur MarIl 2. Adiraziz kantaz litaniak. Hb Esk 91. Sainduen Lithaniak. 

Lander EEs 1916, 60. Arrentza edo letaniak. KIkV 108. Geon errezu ta gañeako lataniik esan bae. Lek EunD 

35. Ez da aspertzen mingaiña letani bat joaz. Or Eus 113. Makila bat hartuz, / litaina berria hasten du: / alferra, 

nagia, gorotza, / zer aiz, egun? A EY IV 89. Bertati abietan zan errogatibea Adrian deunaren ermiterantza, 

bidean letaniek kantauez. Akes Ipiñ 21. Asensio letaiñak euritsu, urtia dator ogitsu. And AUzta 102. Gizon 

berriaren letaniak kantatzera noa. Lasa Poem 100. Zonbait hitz eta hizkuntza, erran zahar, ditxo eta zirto ez 

dituzu bildu, marinelen "litania beltzak" barne? Lf ELit 326. 

v. tbn. Iraz 70. CatB 87. Legaz 63. KIkG 81. CatUlz 62. Letaña: Urqz 69. Litania: Brtc 259. MarIl 41 (-th-). Ip 


mende. 

680


Hil 250. CatJauf 11. Lf Murtuts 9. Zerb Azk 69. 

"Sarta de maldiciones. Beixak ankia zapaldu ero, ta arek jabillan letaiñia" Elexp Berg. Orduan, 

baserritarrok, egundoko erri-letaiña luzean asten ziran. Erkiag BatB 51. 

- LETANIAKO. "Letañakua, se dice de la fiesta que en Arrate se celebra el primer domingo de mayo. 

Letañakuan etorriko zara Arraterako" Etxba Eib. 

letargo. Letargo. Oriek arkitu oi dira beren azken gaitz lo zorro, letargo, deritzan ta akordu guzia ta ibilera 

kentzen dituen eritasun galgarrian. Mb IArg I 301s. 

letaria, letarina (H; -thariña Chaho), letari, leterin(a) (-therin BN-mix ap. A; -therina Ht VocGr 409, Chaho, 

Dv), letei (H (G)), litarin(a). Letanía; procesión. v. letania. Tr. Documentado en todos los dialectos salvo 

en vizcaíno. Letari(a) es la variante meridional (excepto letei en Iztueta y Arrue); al Norte además de la forma 

más general let(h)arin(a), hay letherin(a) (en Belapeyre, en un devocionario de 1759 y en UskLiB (16)), y 

litharin(a) (GAlm). Respecto a la -a constitutiva es difícil precisar su empleo ya que gralmte. se documenta en 

determinado plural. Al Sur, el de Aresti es el único ej. seguro de letaria; entre los septentrionales, salvo el ej. de 

Gasteluçar (letarina), todos los ejs. son determinados. Salvo errata hay un ej. de leithariñak en Tartas (Arima 

VIII), que por lo demás emplea lethariñak. Erran itzazue Andre dana Mariaren letharinak. Mat 354. On da 

ere Iesusen, Andre Dana Mariaren, Sainduen letarinen eta liburu aprobatuetan diren bertze ahoko othoitz 

guzien erraitea. SP Phil 93 (He 95 lethaniak). Zazpi psalmu penitentzialak letharina handiekin. Gç 43. Zergatik 

letheriñak egiten dira Salbatore bestaren aitzinexian? Bp II 66. Jesusen Bihotz Sakratuaren letheriñak. JesBihD 

36 (ap. DRA). Santuben letaritan (Aralar, 1833). ETZ 186. Letei, illeta, ondra eta beste billera agiriko 

guztietara. Izt C 211. Jesüsen izen saintiaren lethariñak. CatS 121. Eliz artan egun guzietan kantatzen zan 

leteiera askotan joaten zan. Arr May 195. Andre Garaziz geroz egin da Letari / Iribas-en dagoen San Permin 

beltxari. "Las rogativas". Or Eus 247. Letari oien urrena, aldare / banari belauna bigun. Ib. 259. Ergiñako 

"Andra Mari zuria"-rentzat izan oi ziran ordun oñatiarren letariak (prozezioak) alako legorte-aldietan. SMitx 

Aranz 51. Letari idaztera Aralarra yoan nintxinan. Or QA 64. Etxek' anderek gaiñ gaiñetik lithariñak arrapikatü 

behar bazeitzen. GAlm 1958, 53. Urreratzen datoz letariak. NEtx Antz 53. Letaria hauekin. Arti MaldanB 223. 

Hitz lau eta neurtuaren arteko letari luzea. MEIG VIII 71. Pluraletik hartua behar luke izan (letariako Omnes 

Sancti Angeli eta antzekoetarik). MEIG I 253. v. tbn. Letharinak: Harb 477. Tt Onsa 180. CatLav 8 (V 13). 

CatLan 164. JesBih 491. 

- LETARIA-ATERBE. "Letherin-atherbe (BN-mix), el dosel" A. 

- LETARIAZ IBILI. Andar de romería, ir de procesión. Pestaz eta letariz ibilli da naiko. "Romerías". Or Eus 

25. Letariz ibiltzea / alperrik dezute, / ari dagon lekuan / aterpe eman arte. SMitx Aranz 54. 

letarjiko. Letárgico. Ez du erresponditzen indiferenzia batekin baizik, eroen sentido letarjiko espezie 

batekin baizik (B, s. XVIII). BOEans 794. 

letarta (Lar). 1. Providencia. Ezagutuko dezu ezin-obea dela zure Jangoikoaren letarta, gobernua ta 

probidenzia. Mb OtGai I 92. Zer nahi den den, oro uzten diotzat Lethartari. Birjin 64. Bena gaiza halakoak 

letartaren obrak dirade. Egiat 244. Mundu guziari adierazteko zeiñ letart edo probidenzia jakintsu eta zuzena 

izan duan gauza guzietan. AA III 468. Piatzea Jainkoaren letarta edo begirakizunean. Aran SIgn 44. Letartak 

moldatu du [...] allega dedilla denboraz. "El destino". Otag EE 1882c, 512. Letarta edo probidenziyaren lana. 

RArt EE 1887b, 22. Jaungoikoaren letart (providencia) maitatiak biraltzen zigun biarren genduanean. Ag Lar 

545. Zeñen ardura edo letarta amorosoa beti dago zaintzen. Kortazar Serm 424. 2. Disposición, medida. 

Ernaniko batzarre edo aiuntamentu prestuak egiteko onen gañean artu duen letarta edo probidenzia txit 

bidezkoa. Izt D 160. 

letartako. "Providencial" Lar. 

letartatu. Providenciar. Ezpadai Erondiak, / Zerbait letartatu, / Bizkaien Euzkeria / Laster galdukogu 

(1814). GavonC Eusk 1995 (1), 72. 

letarti. Providencial. Cf. Lar: "Providente, letartaria, letartatzallea". Igarri zuan deitzen ziola Jaun 

letartiyak neke, samintasun, naigabe ta eramankizun guztien sariya artzera. Ag Lar 560. 

letatu (-thatü S ap. A; T-L). "Hincharse tablones en el agua. Pethart bat bezala lethatürik düzü gizon hori" A. 

"Lethatu da barrika edo dupa, se ha hinchado la barrica o el tonel" RIEV 1908, 705. "Imprégner" T-L. 


mende. 

681


letegi. "Alcorán, Mahomaren letegia" Lar. Cf. Lar: "Alcoranista, Mahomaren letegiduna". 

letei. v. letaria. 

letera. v. 1 letra. 

letera. v. 1 letra. 

leterin(a). v. letaria. 

letoi (V-gip, S; Lcc), latoi, letoin (L, B, BN-baig; Deen I 297 , Urt I 347, Chaho, Dv, H (L, BN)), 

laton, letu ([-u acentuada y nasal] Gèze, Chaho, H (S)), letue (V-m). Ref.: A (letoi), EY II 34; Etxba Eib. 

Latón. "Azofar " Lcc. "Laiton, cuivre" Gèze. "Letoiñezko kidarra, mango de latón" A. "Letoia da burdiñ 

gorrixa eta estañua naste" Etxba Eib. Ezen badakigu kobre eta letoin puskak bat bederak joiatzat bezala 

altxatzen eta begiratzentuela. ES 97. Haren huñek üdüri zien letu xuria labe gorrian. "Aurichalco". Ip Apoc 1, 

15 (Ur (V, G) latoe, Dv, Echn letoin; Lç, He kobre fina, TB kobrea, Ol tupikia, Ker burdin-ori, BiblE brontze 

goria). Bel kanpotik dena letoina da, barnea lurrez bethea du. Etcheberry 162. Nork erran, zenbat burdin, berun, 

letoin eta zilhar ohatze. Prop 1906, 165. Aldaztorreak ateak dituz letuez, ango plater-pitxeruak zidarrez (V-m). 

"Tiene de latón las puertas". A EY II 35 (v. tbn. letuez en Balad 45). Latoi orizko krabestu fiñak / ipiñirik 

muturrian. Tx B 158. Latoi kaskoa ebagi eban galdaria maniatzeko. And AUzta 81. [Makillak] esku-lekua letoia 

du ta / isikia du eria. Saiburu in Uzt LEG I 234. (Con -zko, adnom.). "Aeramentum, kobrézkoa, letoñezkoa" 

Urt I 345. Letoinezko sugea nola izan zen alxatua desertuan. CatLav 24 (V 19). Harrek zerratzen dituen 

figurak, hala nola suge letoinezkoa, Pazkoko bildotsa. Jaur 360. Zeina izan baitzen harotz eta burdinazko eta 

letoinezko obra orotan langile. Dv Gen 4, 22 (Ur kobrezko, Ol tupikizko, Ker brontzezko, Bibl, BiblE brontze). 

Latoizko botoi, krabestu beltzak / dituela muturrian. Tx B II 207. [Huntziko leihoak] urrea bezain distiratsuzko 

latonezko estunez inguratuak. Osk Kurl 126. Letoizko bitxi politez apainduak genbiltzan. MEIG VII 71. 

- LETOI-HARI. Alambre de latón. Esko, larru, liñoa, kobrea, burdinxoria, leton haria [...]. Volt 179. 

- LETOIDUN. (Lo) que tiene latón. Bere makhila gorri letoidun ederra eskuan. Elzb PAd 56. 

letoitegi. "Aerifodina, kobretégia, letointegia" Urt I 347. 

letoiztatu. "Laitonner, letoineztatu" T-L. "Aereus, [...] letoinztatua, letoinztaturikákoa, letoiñez egiña" Urt I 

347. 

1 letra (V-gip; Lcc, SP, Ht VocGr 379, Lar, Dv, H), letera (Gèze, Chaho, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 

1. Letra (signo gráfico). El equivalente "lettre" de los lexicógrafos S. Pouvreau, M. Harriet (VocGr) y Gèze es 

ambiguo. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos; letera es la variante suletina (salvo Archu que 

emplea letra). En DFrec hay 83 ejs. de letra y 1 de letera. Heuskarazko hitzak, nola skribatzen, hala letra 

guziekin latinen anzora pronunziatzen ere dirade. Lç Adv * 7v. Hitz bakhoitz batzu letra xeheagoz textu artean 

ezarri izan dirade. Ib. * 7v. Urregorrizko letra batzugaz / egoan eskrebidurik. Lazarraga 1159r. Ene izena letra 

onetan LÇRGA / oi dago eskrebidurik. Ib. 1177r. Ezagutu zuen bere adiskidearen letra eta eskua. Ax 318 (V 

211). Dagoala letrea korrunpidurik zerren amairugaiti diñoala iru. Mic 14r. Egia huntaz fede gehiago egitekotz 

sinatzen tut letra hauk. In Arg DevB III. Urhezko leteretan. Tt Onsa 127. Zure eskuko letrak ekusi ditut atsegin 

anitzekin (1699). ConTAV 5.2.9, 139. A denaz geroztikan letra guztien artean hautuena eta abantaillatuena. ES 

131. Letera hunek, B, bürzagiaren elhesta señalatüren dü, eta beste hunek, C, zerbütxariarena. Mst III tít. G. 

Dugue eta J. Desbaratz beithan muldezko leteretan ezarria. Mst I. Itz asko laburtzen dira, bai ta letra asko 

trukatu ere. Cb EBO 26. Pauben, J.P. Vignancour inprimürrak letera muldezkuan ezariak. Mercy 1. Idoro eban 

urre-gorrizko letraz eskribidurik. Añ LoraS 170. Oraino gutiago behar laiteke zerbitzatu letra bera soinu edo 

boz diferentzat. MarIl XI. Hitza hasten bada letra azanzgile batez edo h mütü batez. Arch Gram 23. Bai eta ere 

aisa egiten / bide handian esa: / horixe da haren letra. Bordel 79 (lo recoge tbn. ChantP 310). Marmol zabalean 

/ urrezko letrakin / zure izena or / dauka jarria. AB AmaE 116. Arri zurizko ol eder batean urrezko letretan 

ezarri. Arr May 189. Jarri zioten eskribiturik letra andiekin. Urruz Urz 21. Badago ele franko erraiten baidra 

letra berberetaz bi eta irur gisatako. Mdg 134. Ondoren letra txikiakin jartzen dana, beta dezunean edo noizean 

bein irakurri zazu. ArgiDL 29s. Itz laidogarri orren letra bakoitzari indar bereixi bat emanaz. Etxde JJ 126. 

Oial zuriak letra beltzez beteak. Erkiag BatB 145. Emakumearen letrea dirudi. Ib. 200. Letra ederra, garbia eta 

bardiña. Alzola Atalak 63. Letra larritan ageri diren hitzak. MIH 187n. Moldezko letretan. Ib. 370. Bi kopien 

letra berdina den ala ez. MEIG I 234. v. tbn. EZ Eliç XXXIX. Harb 457. Ch III 2, 2. Zuzaeta 136. Monho 90. Mg 

PAb 201. JesBih 399. It Fab 126. Izt C 486. Arr GB 100. Xe 316. Moc Damu 34. AzpPr 77. Azc PB 146. Itz 


mende. 

682


Azald 113. Ag Kr 203. Ill Pill 13. Kk Ab II 79. Balad 205. Or Eus 334. Txill Let 42. Arti Ipuin 39. Osk Kurl 57. 

NEtx LBB 9. Berron Kijote 18. 

Letra (por oposición a espiritu). Testamentu berriko ministre sufizient ere egin baikaitu, ez letraren, baina 

Spirituaren, ezen letrák hiltzen du, baina Spirituak bibifikatzen du. Lç 2 Cor 3, 6 (BiblE legearen letrak). 

Aragikorrak Kristoren gañeko profeten itzetan aditzen zuen letrak azaletik ta kanpotik ziona. Ub 58. Izan ere, 

alakoxea zan garai artako exegesi-modua, letrari josiegia. Vill Jaink 42. 

Cf. infra (2). Nok irakatsi zion / lelengo letria, / ak bere bai izango dau / zeruban gloria. DurPl 103. Letra 

bat bakarra ere ezagutzen etzutenak. Izt D 172. Letra bat bakarra ere ezagutzen ez duten artzain, atxurlari, 

ikazkin eta oen gisako asko. Izt C 215. Ikasi barik / inos letrarik / izan zinean Kapitan. Azc PB 247. Pedagogoak 

diñoskuenez, ume-eskolak lenengo letrak irakasteko bakarrik ez dira izan bear. Belaus LEItz 111. Jesusen 

Bialdu edo Apostoluak, geienak, letrarik ez zekitten. Inza Azalp 90. Emen nabil estu ta larri, / letra bat eztot 

ezagututen. Enb 165. Ez dugu, beraz, letretan, letrarik ezagutzen ez bazuen ere, Xenpelarren pareko gizonik. 

MEIG II 106. Letrarik ezagutu gabe, irakurtzen jakin gabe. MEIG IV 121. 

Letra, tipo de imprenta. Letrak moldatzen dituenak euskaraz ez daki. Cb Eg III 394. 

2. (gralmte. en pl.). Letra, ciencia, saber, estudio. "Sabio, aunque no seas muy sabio, muy letrado, eskola andi, 

letra ta yakintasunik ezpadozu ere" Izt. Nolatan hunek letrák dakizki ikhasi gabe? Lç Io 7, 15 (LE nola daki 

onék letrarík; He nola du jakintasun hau, Dv nondik ditu jakitate horiek). Letretako iakin handiak zoratzen au. 

Lç Act 26, 24 (He, TB jakintasun handiak, Dv jakitate handiak, BiblE gehiegi ikasteak). Letra gabeko aisia, 

deus eztakienaren alferkeria. Ax 42 (V 26). Bere birtute eta letraak merezidu dabeen premioagaz. (Interpr?). 

Cap (ed. 1893), pról. Handirozki eta artha handirekin distiarazi diote zientzia eta letra suerte guztiei bere 

denboran. ES 178. Zer da au? Letragábeak goratzendire ta arrapatzendúte zérua, eta gu emén geuren letraéki 

arrastaká lúrrean ta lóiean! LE in BOEanm 919. Gizon aitu ta letra andijetakuak. JJMg BasEsc 196. Eibarko 

errian jaio ta aziak ezagutu izan dira gizon gogoangarri anitz letra ta armaetarako. Izt C 472. Gudako 

egikeraetan ez ezik, letraetako lanbidean ere. Ib. 478. Aitortu zituen Ignaziok tolesgabe zekizkien letra eskasak. 

Aran SIgn 59. Zoliak euren adimentuan / asko andiak letretan. AB AmaE 50. Aurtzaroan berean [...] ez nun 

maite letrarik. "Litteras". Or Aitork 24s. Ez eukean, ziur asko, letrarik ikasi bearrean zetan jardun. Erkiag BatB 

25. Orain, euskal-letrak umezurtz geldi dirala esan dezakegu. Gazt MusIx 5. Nerau emakumia / ofizialia / 

letrarik eskolarik / batere gabia. Balad 144. Orixe euskal letren aitagoiak. MIH 79. Larramendik euskal letretan 

utzi zuen hatza eta oinatza ez da berehalakoan galduko. MEIG VI 60. Letras (en oposición a "ciencias"). 

Guztiarekin ere zela zientzietara eta letretara hagitz emana. ES 177. Lengoajetako eta letretako jakitatean izan 

diren gizonik argituenek. MarIl IX. Inolaz ere, euskaldun batek letra sailean inoiz burutu duen egitekorik 

larrienetakoa. MIH 341. Letretako fakultatea zen hori Gasteizen sortu zela. MEIG IX 72. Salamankan burutu 

zuen gero Filosofi-Letretako lizentzia. MEIG IV 110. 

3. (Urt I 105, Arch VocGr, H), letera (Chaho, H). Carta. Tr. Documentado en autores septentrionales. Eta 

skriba zietzon letra batzu tenor hunetakorik. "Lettres". Lç Act 23, 25. Letra haur ezkiribatuz geroz enzun dut duk 

de Umena ere hil dela. (1595). FLV 1993, 449. Gomendiozko letra. Tt Onsa 1. Iondane Paulek hoier izkiribatü 

derien leteraren lehen kapitülian. Bp II 136. Egorri zituen guthunak edo letrak erregeren zigilluarekin. Lg I 361. 

Ene berri leteraz / düzie jakinen. Xarlem 331-332. Errezebitü nüen letra bat etxetik. Arch Gram 69. 

Gomendiozko letra bat. Laph 61. Bakhotxak hartzen ditu harentzat diren letrak. Prop 1880b, 379. 

Erremundegibeherek iskribatzen dik letra edo eskutitz bat. Elzb PAd 76. Eskual herritik Parisera letra bat helarazten 

ziola. HU Aurp 100. Letra letraren gainian / igorri behar dira. Balad 244. Ez du ez dirurik, ez letrarik 

izan bere senpertar adixkidearen ganik. Barb Sup VIII. Mayalenen letra bat ukan dut atzo. JEtchep 74. Postaz 

ethorri dituk bi letra. Larz Iru 94. Horra zer zion Frantsesek letra batean. Ardoy SFran 240. Letra horren lehen 

idaz-aldea Donaphaleun zagon. Lf ELit 122. v. tbn. Volt 225. MarIl 48. Gy 274. Hb Egia 114. Ud 74. Jnn SBi 

108. JE Bur 147. StPierre 36. Ox 148. Etcham 145. Letera: Etch 240. Const 43. Orden, mandato escrito. 

Aphezen prinzeak eman ziozkan letrak Damasko Hirira joaiteko, han kausituko zituen giristino guziak preso 

hartzera (Act 9, 2). "Epistolas". CatLav 428 (V 203) (Lç, TB letra; He buthunak, Dv, BiblE gutunak, Ol 

idazkiak, Ker agiriak). 

4. Letra (apostólica), encíclica. Tr. Documentado en textos septentrionales y meridionales. No hay ejs. del s. 

XX. Ohek dirade letra apostoliko batzuek exekutorialeak (Leitza, 1626). ETZ 47. Aita Santu Clemente 

amabigarrenak berak emon zituzan letrakaz. Urqz 20. Gük, ikhusirik heben gaiñeko letera apostolikuak, 

permetitzen dügü haien püblikazionia. Mercy 9. Benoit hamalaugarrenak eratxiki ziozkan hainitz grazia eta 

fagore berri bere letrez. JesBih 390. Bertze letra apostoliko batzuez. Ib. 470. Gure Jaun txit santu Pio 

bederatzigarrenaren Jaungoikoaren probidenziaz Aita Santu danaren apostolu letrak. EE 1885a, 504. Aita Santu 

beraren aginduz induljenzien kongregazioak eman zituen letretan. Arr May 5. Aita Santu Pio VII-ak 1815garren 

urteko martxoaren 21an eman zituen letretan. Ib. 5. Aita Saindu Pio IXak mundu katolikoari egin zion lehen 

letra edo enziklikan. Lap 26 (V 15). 

5. (V-gip ap. Etxba Eib). Letra de cambio. "Gaur tokatzen da Bankuan zor doten letria" Etxba Eib. Eman 

ziozkan eskura guziak eta eskatu zion beste mundurako orien letra ta papera. Mb IArg I 225. Ango 

ordaintzekoak jaso ditzadan, Banco Vizcaya-ren bidez 2095 pesetako letra (jaso-orria), zortzi eguneko epeaz, 


mende. 

683


jarri dizut. NEtx Nola 17. 

6. Letra (de una canción...). Orori kasu egin behar zaio, eta bereziki kantu honen letrari. Mde Pr 172. 

Zortziko orren letra bertsolari motel onen gain utzi dualarik. Basarri 41. Txakolin-dantziaren letria. And AUzta 

84. Banakua kantatzeko letria. Ib. 84. Kanta bezazkio itz eta letra oiek Jaunari edo Andre Mariari. NEtx LBB 

336n. Gazteak letra txarragotatik aldentzeko nere kantetan itz bizi xamarrak jartzea bearrezko zan. Ib. 336n. 

- LETRA EDER. (Pl.). Bellas letras. Onen semearenzat amabi libru, munduan txit estimatuak, orañ letra 

ederrak deriztenak ondo ikasten asitzeko egin zituen. Cb EBO 4. Letra eder guzien ikasteko bide ta lezioak 

begien aurrean klaro ifintzen ditu. Ib. 5. 

- LETRA-ERASLE. Cajero (de imprenta). Ez beingoan arritu libru onetan arkituko diran letra-eraslearen 

utsegiñak gatik. Mg CC 259. 

- LETRA-ESTALKI, L.-GAIN. "Enveloppe de lettre, letra-gain, letra-estalgi" T-L. 

- LETRA-GIZON. Hombre de letras. Letra gizona, eskolatua, ikasia. MIH 233. Pompidou politiko trebe eta 

hala-holako letra-gizonaren testu polita. Ib. 394n. 

- LETRA-IPINTZE, L.-IMINTE. Impresión. Liburu onen letra imintian aurkituko dituzu nai baño guzur 

geijago. JJMg BasEsc 286. 

- LETRA-HIZKUNTZA. Lengua escrita, literaria. Aitzineko mendean [...] izan zen halako mugimendu bat 

Euskal Herrian euskararen letra hizkuntza egiteko. B. Oyharçabal Lapurdum I (Baiona, 1996), 39. Letra 

hizkuntza guti arautua. Ib. 39. 

- LETRA-ONTZI. Buzón. Ate leioak hetsiak ziren, ta letra-untzia betea oraino hustekoa. Herr 28-6-1962, 4. 

- LETRA SAINDU. (Pl.). Sagradas escrituras. "Biblia, [...] Letra sainduak, Letra sakrátuak" Urt III 323. Eta 

nola haurradanik letra sainduak ezagutu ukhan dituán. "Les saintes lettres". Lç 2 Tim 3, 15 (BiblE Liburu 

Santuak). Deboxei hasi zinaizten / haurdanik apartatzen, / eta letra saindutara / zeure gogoa etxatzen. EZ Noel 

151. 

- LETRAZ. a) Por escrito. Azkenik edozeinbere atxakiya edo gauzagaitik letraz edo berbaz atrebiduko balira 

berba egiten. Ur BulaAl 20. Gogorrak eta latzak esanik dago neregatik molde-letraz. Or SCruz 141. b) Por 

carta. Maite nuke hango norbeitekin letraz gurutzatzea. Larz Iru 44. 

- LETRA-ZATIKATZAILE. Cartero. Bildozeko lettera zathikazalia. Herr 6-12-1962, 3. 

- LETRAZ EZARRI (Izt), L. IPINI. Escribir; publicar. Gai onetan letraz ezarriak daude ezkonduen arteko 

gauz itsusi asko. AA I 571. Amar aginte edo mandamentuak letraz ezarri zituan Jaunak arrizko bi oletan. AA II 

6. Letraz ezarritako legerik gabe mundua bizitu zan bitartean. Ib. 44. Irakurri bitza arretaz eskuaraz itz egin eta 

eskribatzeaz gañera, letraz ezarririk utzi digutena liburu galant ederretan. Aran SIgn 200. Nai neban ikustea 

letraz ipiñia, / askorentzat dalako ispiliu garbia. AB AmaE 245. 

- LETRAZKO. (Adnom.). Spirituzko berritasunetan zerbitza dezagunzát eta ez letrazko zahartasunetan. "De 

letre". Lç Rom 7, 6 (He, TB, Dv, Ol lege, BiblE lege idatziaren). 

- LETRAZKO HIZKUNTZA. Correspondencia. Ohore eskaldunek horren axkidantza, / erregekin badauka 

letrazko hizkuntza. Hb Esk 127. 

- LETRAZ LETRA. Letra por letra; literalmente. Izen-errenka osoa, letraz letra, zure liburuan ipiñi. Berron 

Kijote 21. Lehen testuari loturik, ordea, ahal denean letraz letra aldaturik. MIH 289. "Zer dio hitzez-hitz eta 

letraz-letra", zen gure galdera lehenbizi hartan. MEIG IV 80. Hor heldu dira, nola ez bada, letraz-letra irauli 

zaizkigun esaerak. MEIG VI 186. Egiazko aipamenak, hitzez-hitz eta letraz-letrazkoak. MEIG IV 82. "Letrazletrako" 

hizkerari dagozkio. MEIG VI 188. 

2 letra (SP Dv). "Ornement de tête de femme" SP. 

letradu. v. letratu. 

letradun (Lar, Añ, H). 1. Letrado, abogado. Abogadu letradun ta mediku osagilla onenen atzean banabil. 

Añ LoraS 157. Letradunak ziñoen eragotzi bear leuskioela esatea Jangoikoaren Semea zala. Añ NekeA 240. 2. 

(Añ, Chaho, H). Sabio, estudioso. "Literato", "sabio" Añ. Hala letradunez edo estudiatuez, nola 

estudiatugabez ongi errezibitua. ES 146. Largarik disputak letradun jakintsuen eskoletarako. Añ MisE 157. 

Bildurik ortarako zar da gazte letradun argienak euskalerriko uri buruetan! Aran SIgn 209. Toki izenen 

etorkiari buruz, euskaldun letradunak aspaldidanik ametsetan eta dostetan ari gara. FIr 165. Beaumarchais-ek 

esan zuan "letradunen errepublika otsoen errepublika zala". Lab EEguna 86. Mitologia klasikoaren ezagutza 

zedukaten letradun batzuek. Mde Pr 223. Letradunen nor-geiagoak. Gazt MusIx 60. Portuko belar-ketariak 

hartu zituen maisutzat: langile horiek ez zituzken latinak, ez grekak, ez italianuek kutsatu, letradunak bezala. Lf 

ELit 306. v. tbn. AB AmaE 255. 3. (El) que tiene una carta. Ezen letradunak badoatzi xokho batetara beren 

berrien berek lehenik gozatzera. Prop 1880b, 379. 

letragabe (SP), letrabage. Analfabeto; iletrado, inculto. Ezaguturik ezen gizon letra-gabeak eta idiotak 


mende. 

684


ziradela. "Hommes sans lettres". Lç Act 4, 13 (He letra gabeak; TB eskola gabeko, Dv, BiblE eskolagabe, Ol 

ikasgabe, Ker ezjakinak). Zer da au? Letragábeak goratzendire ta arrapatzendúte zérua, eta gu emén geuren 

letraéki arrastaká lúrrean ta lóiean! LE in BOEanm 919. Au enzun ebanean San Gil lego letrabageak. Añ MisE 

166. Ze mirari andiagorik ikustea baño amabi apostolu pobre letra bageak zabaldu ebela fede santea munduko 

lau aldeetan? Ib. 172. Erdi-ikasia ta letra-gabea izan arren ez dek txantxetan artzekoa kaukasiar biurri au. TAg 

GaGo 82. Letra gabearen aisia, gizon biziaren hobia. Zerb GH 1936, 306 (cf. Ax 42 (V 26): letra gabeko aisia). 

- LETRAGABEKO (SP). Analfabeto; iletrado, inculto. Izpiritu eta adimendu letragabekoak, alferkeriak 

garaiturik enorant gelditzen direnak. ES 179. Letragabékoak goratzendire, ta arrapatzendúte Zerua. LE JMSB 

116. Askotan gertatzen da teologorik andienak baño gizon edo emakume letragabeko batek obeto ezagutzea gure 

fedeko misterioak. AA I 611. 

letraia (Ht VocGr 430, Lar Sup H (letria), Arch VocGr). "Syllabe" Ht VocGr. 

Etim. Tendrá su origen en part. letraiatu, que figura en SP y Ht VocGr (v. letreiatu). 

letraiatu. v. letreiatu. 

letraiatu. v. letreiatu. 

letraketari. "Courrier, facteur" Dv. Letraketaria ethorri behar den egunean gure begiak ardura itzultzen 

dira hura jinen den bideko alderat. Prop 1880b, 379. Europan egun oroz, eta hirietan egunean behin baino 

gehiago heldu zauzue letraketaria. Ib. 379. 

letrakindar (Lecl, Chaho, H). "Grammairien" Lecl. 

letrakinde (Lecl, Chaho, H). Gramática. v. hitzekinda. Izkera onen letrakinde edo gramatika gauzetan 

orobat adituenak. Aran SIgn 200. 

letraldatu. Transliterar. Letraldatu behar denean, nola egin? Har ditzagun, esaterako URSS-ekoak. MEIG 

VII 192. 

letrant (L-côte ap. A (-ta); SP Chaho, Dv). "Letranta, mihi letranta, langue delicate et coulante" SP. 

"Lettré, instruit, érudit, disert, éloquent, savant" Chaho. "Letranta (S, Hb), lettré, instruit, érudit. Mihi letranta, 

langue diserte" Lh. "Elegante, de aire atrevido" A. Iaunak manatuko duke / huna berri letrantak. Hm 60. 

Apunki dabilla soinaz, kantari ona da, hitztun letranta da, begitarte ederra du. SP Phil 284s (He 285 hitz dun 

eder bat da). 

Etim. Préstamo románico; cf. prov. ant. letran "maître" (FEW 378b). 

letraño. Dim. de 1 letra (3). Soldadoaren kapitainari letraño bat izkiriatu diote. Herr 8-3-1962, 2. Jiten 

zitzaizkigun letraño batzu. Othoizlari 1955, 43. 

letra-orde. Figura en SP, sin trad. 

letrari. "Littérateur, homme de lettres" Chaho. 

letratu (SP), letradu, letrau. 1. Sabio, estudioso. v. letradun. Hetan izan baita eta baita zientzia guzietan 

letratu handirik. E 5. Eztut liburutto haur letratu handientzat egiten. Ax 19 (V 11). Letratu edo estudiatu baten 

iakintasunak. SP Imit III 31, 2 (Ch teologo, Mst jakitus, Ip jakintsü, Ol ikastun). Konfesore edo letratuaren 

juizioan. El 53 (letraduen Cap (ed. 1893), 46). Yakintasunak Yangoikoaren beldurra gabe, betetzen du soberbiaz 

gizon letradua (B, s. XVIII). BOEans 921. Praille letraduak itzaldietan ondo ba diardu. "Presentado". Or 

Tormes 3s. Basarrik baita esaten dizu / letrau bat balitz bezela. BEnb NereA 84. Eziñezkoa iruditu zitzaidan [...] 

aiñ zaldun zintzoak letraduren bat ez izana. "Sabio". Berron Kijote 107. Letraduak badaki, probatuak obeki 

(AN-larr). 'Liburuetan baño obeki ikasten bizitzean'. Inza NaEsZarr 758. Aurren aurrenik, letratua dugu 

Oihenart, letra gizona, eskolatua, ikasia. MIH 233. Letratuentzat argi eta besteentzat ilun izan daitezen. Ib. 256. 

Ez diote, ordea, kalterik egingo letraturik landuenari ere. MEIG IV 129. 

2. + letradu (G-goi ap. VocZeg 285; Lcc, Añ, H), letrau. Letrado, abogado. "Legista, letrado" Lcc. Cf. A Morf 

122: "[Llaman] letrauko en Lekeitio a una de las más antiguas de la villa que pertenecio al Letrado". Cf. 

sasiletradu. v. letradun. Tr. Documentado en la tradición meridional. Ordenatzen dio bere letratuak eta 

prokuradoreak leitzen du, eta ematen dio aditzera juezari zer eskatzen duen gizon onek. Ber Trat 44v. Gaiso 


mende.


danak ezteutsa begia ezarten edozein letradu ta medikuri, ezpada obetuen zuzendu ta osatuko dabenari. CrIc 101 

(tbn. letrau en la misma pág.). Auzi bat darabillonak billatzen du letradurik jakitunena. Mg CC 191. 

Ederki itzegiten dek, letradu bearrik ez dek. VMg 38. Erriko buruak, guardak, letraduak, medikuak [...]. Añ 

MisE 197. Zeinbat bidar, letraubak edo eskribaubak errazoia zeunkala esan eutsun auzija galdu dozu? fB Ic II 

167. Nik esaten deutsudana da letraubakin ta eskribaubakin balijetako. Ib. 170. Onelakuak dira eskribau, 

prokuradore, letrau, joskile, dendari eta eskribietan dabeenak. Astar II 241 (67 letradu). Nastariai eta letraduai. 

Zav Fab RIEV 1907, 542. Lau Benefiziadu eta letraduak. CartAnd 376. Batxiller Martinez Zaldibia, jakinduri 

andiko letradua. Izt C 497. Venezijan bizi zan letrau jakitun bat. Ur MarIl 13. Pobriak zeruban bakarrik 

dituztela letradubak. Sor AKaik 120. Letradu sonatu batek berari kontatu zion gertakari bat. Arr May 180. 

Letraduak gaur dira kantari / belarri-zur, baina itsuak. Azc PB 361. Ez apaizik bakarrik; baita letradu ta sasiletraduak 

ere. Lab EEguna 79. Esan eutsen azkenean neskazar "letradu" biak atso gaizto zimelari. Erkiag Arran 

144. "Itxi daiguzan", beraz, letraduentzat legezko diren kontuak. MIH 378. Letradua izan balitz, egin zuen 

gureak aspaldi. MEIG I 180. v. tbn. Letradu: It Fab 164. Xe 401. Bv AsL 86. 

3. (Vb.). Componer, imprimir (?). Euskeeran liburu egitia, markeetia edo ondo letratutia, asko kostata bere. 

fB Ic I VI. 

letratugabe, letraubage. Analfabeto, iletrado. v. letragabe. Presteetan ebeen nire arimia alkanzeetako 

munduko builleen artian letraubagei ezkuteetan jakeezan jakiturijako argitasunak. JJMg BasEsc 280. 

letratukeria, letraukeri. Comportamiento propio de un letrado (tomado negativamente). Letraukeri 

askotxo somatzen dizut. Zugatik pobriak larrugorrian ibilli bearko dute. Urruz Urz 43. 

letratxo, letratxu. 1. Dim. de letra. Letratxo bat bakarra ere ez kendu ta ez erantsi. Izt C 15. Iru letratxu 

bearko ditu / nire obiak ganean. Balad 123. 2. Dim. de 1 letra (3). "Breviculum, letratxoa, iskribu laburtxoa" 

Urt III 404. 

letrau. v. letratu. 

letrazale. Estudioso; aficionado a las letras. Zeñ ispillugarbi ederra gure santua agertzen zaigun, 

ikasikizun denboran ikasinaia ta letrazalea izanarekin. Aran SIgn 107s. Lamartinek barratu zun mundu guziko 

letrazaleen artean Mirei azaltzekoa zela. Or Mi III. 

letreiatu, letraiatu (SP, Ht VocGr 430), leteriatu (Chaho). 1. Deletrear, leer. "Épeler" SP. "Par syllabe, 

letraiatuz" Ht VocGr. Ungi eta trebeki lehen-bizitik letreiatzen haurrér irakats diezezuen. Lç ABC A 3r. 

[Profetek] irakasten dute letreiatzen, baina zuk erakusten duzu barreneko sensua. SP Imit III 2, 2 (Ch ematen 

dute letraren axala, Mst leterak emaiten zitizie). 2. Deletrear, transcribir. Paperera jaulki beharko ditugu, 

letreiatu, tresnaren batean jasoak daudenak ere. MEIG VI 130. Zertarako saiatu behar du bere alorrekoak ez 

direnak ikasten, fisiko batek, esaterako, apophthegma eta hendiadyoin zuzen letreiatzen? MEIG VII 183s. 

letrero (Lar, Añ, H). 1. Letrero, cartel. Bertan arlandu galantean letreruak egiztatzen duen bezela. Aran 

SIgn 85. Letrero aunditxo bat jarri zazu atian. Noe 24. Letrero bat esaten zuana. Urruz Urz 20. Ate aurrian edo 

ate-buruan letrero bat. SM Zirik 70. En DFrec hay 2 ejs. 2. Inscripción (de una moneda). Norna da imajen 

kaur edo letrero kaur? Hual Mt 22, 20 (Echn letrero au; Samper inskrizio kau; Ur gañean eskribatua dagoena). 

3. Texto que se inserta en las películas sin sonido. Ez naieunkek ikusiko letreroz bethetako pelikule bat... ez 

ta duen be! Osk Kurl 214. UFAko pelikuletan etxok agertzen ixe letrerorik. Ib. 214. 

letriu. Letrero, cartel (?). Itxi zuten olez iturriko bidea, jarri zituzten letriuak inguruan eta bete zituzten ez 

gabez eta ez egunez kentzen etziran armadun jendez bazter guziak. Goñi 73. 

letrizidade. Electricidad. v. elektrizitate. Letrizidaderik ezpa-daukozube, onek eztautzube balijo! Kk Ab I 

71. 

letro. (Llover) torrencialmente. "Letro ari du. Euria jasa jasaren ondotik ari du" (AN-larr) Inza NaEsZarr 458. 

v. etro, 2 uharka. 

letruzte (Lar, H). "Apostrofo, nota de sinalefa" Lar. 

lets. v. 1 lits. 


mende. 

686


letson, letsun. v. lertsun. 

letu (Michel LPB 145, Lh). "Prendre, letzia" Michel LPB 145 (en un voc. del habla de los gitanos vascos). 

(Boh.), prendre" Lh. Phiria hautsiz, erromenitzat / letu hindudan latziaz geroz [='rompiendo el puchero, te 

tomé como esposa desde la noche']. Mde Po 83. 

letu. v. 1 leitu; letoi. 

letxarreria. v. litxarreria. 

letxe. v. legetxe. 

letxera. 1. "(G, AN), molleja" A. 2. "(G-bet), pececillo de entre peñas, de piel muy lisa y delicados colores" 

A. "(En Donosti), es (Motella tricirrata) y (M. fusca) de la familia de los gádidos" Arzdi Peces 380. "Merlán, 

sarreta, plegonero" FauMar 52. 

letxero. Lechero. Nola Kalifornian artzain eskualdunak, / halaber Argentinan letxero lagunak. Ox 151. Ni 

letxero nuk eta hau rantxero... Larz Iru 58. Xalbadorrek salatu du / oraiko puntuan / frango abila dela / letxero 

kontuan. Mattin in Xa EzinB 103. 

letxigau. "(V-ger), irritarse" A. 

letxik. v. legetxerik. 

letxoi (Lcc), letxon (AN-larr-ulz). Ref.: Inza EEs 1915, 210; Iz Ulz (iráus). "Lechón" Lcc. "Lau letxon 

giñuzen ta laue batázi ta babakárrik nik uste ernári" Iz Ulz (s.v. iráus). 

letxon. "(V-arr-oroz-och-m-gip), botón grande" A. 

letxon. v. lertsun; letxoi. 

letxuga (V-gip, AN-egüés-ilzarb, Sal, R; Lcc, Urt Gram 22, Lar, Añ, Izt 111r, Lcq 111, H; lexuga Chaho), 

letxu(a) (G-azp-goi-bet, AN-gip), letxuge (AN-olza), letxuba (Ae), letxura (Dv), leituga (VocBN), litxuga (H 

(V)), litxuba (Ht VocGr 378, Chaho, Lcq 111, A Apend), litxura (T-L, s.v. romain), letuga (Chaho), litxu (ANaraq-ulz; 

SP, H (V)), litzu (Volt 92). Ref.: Bon-Ond 148; VocPir 617; Iz Ulz (litxúe); Elexp Berg; Gte Erd 99. 

Lechuga. "Laitue. Litxu-hazia, graine de laitue" SP. "Tomatea, porrua, letxu(a)k aldatu (G-azp-goi, AN-gip)" 

Gte Erd 99. Monja batek irunsi eban deabrua urraza edo letxuga baten. Añ MisE 7. Jan oi zan letxuga edo 

urraza garratz-minakaz nasturik. Añ LoraS 58. Egun oro narama / plazara berekin, / aza, porru, tipula / eta 

letxuakin. It Fab 128. Eltze batean ipiñi bitez letxuga motaiskak, illarrak, esparragoak, alkatxofak eta tipula 

berriak. Cocinan 33. Azak eta letxuk. Alz Bern 60. Landaketak: urazak (letxuk) eta loraza. ArgEgut 1922, 5. 

Gure nagusiak jan arazi zidan letxua ta arrai pixka bat. Lab EEguna 66. Emen letxua eta patata. Salav 53. Litxu 

ori ezta zure baratzan jaioa (AN-araq). 'Kontu ori besten batek esan dizu'. Inza NaEsZarr 63. v. tbn. Echag 174. 

Lard 438. Etxde Egan 1961 (1-3), 85s. Letxu: Sor Bar 68. 

- LETXUGA-LANDARE (Lar). Planta de lechuga. "Lechuguino" Lar. Egundañoko gaitza egiten dute 

[uxuak] janik letxu-landare guziya. Sor Bar 28. 

letxugatu. "Alechugar, poner a manera de lechuga, letxugatzea, letxugeratzea" Lar. 

letxugilla. 1. Lechuguilla, cuello alechugado. Lau alkandora euren idun letxugillaskoakas. Mic 14v. 2. 

(msLond ap. A). "Canónigos yerba, letxugilia (Valeriana locusta)" LandHizt 367. 

letxun. v. lertsun; 1 lertxun. 

letxura. v. letxuga. 


mende. 

687


letxurreria. v. litxarreria. 

letxuza (AN-ilzarb, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 441. Lechuza. 

letz. v. legez. 

letzale. "Mulet de six mois" Dv. "(G), poulain ou mulet qui tète encore" H. 

letzati. "Primitivo" Lar. 

letzio(ne). v. lezio. 

letzoria (det., Lar H). 1. "Precoz" Lar. 2. (Lar H (letzorea)). "Precocidad" Lar. 

leu. v. 2 lau; liho. 

leudatu. v. lerdatu. 

leugarri. v. leungarri. 

leukeria. v. laukeria; leunkeria. 

leun (V, G, L, B, BN-baig; O-SP 221, SP, Lar, Añ, Dv (V, G), H), legun (V, G, AN, L, BN, Sal; SP, Urt I 92, 

Lar, VocBN, Dv, H), lein (S; Lecl, H (S)), leñ (S; Gèze, Dv (S), H (S)). Ref.: A (leun, legun, lein); Lrq (leñ); Iz 

Als (leguna), To (latza); Etxba Eib (legun); ZMoso 71; Izeta BHizt; Elexp Berg. 1. Liso; suave, delicado. "Esku 

legunak, mains douillettes" SP. "Aurpei leune duzu" Izeta BHizt. AxN explica aratz (366) por leun. Tr. 

Documentado en todos los dialectos desde Etcheberri de Ziburu. La forma propia de la tradición suletina es lein 

(o leñ). En los demás dialectos se documentan tanto leun como legun (algunos autores emplean ambas formas). 

En DFrec hay 28 ejs. de leun y 7 de legun. Filius Sansa Leuna (1156); Pascoala Leuna (1360). Arzam 326. 

Zein legun da harrietan marbola legundua. EZ Man I 16 (89 leun). Ene uztarria leun, plazent eta aisit da. Ax 

498 (V 321). Zaldi maradikatuk bilhoa lein. Bela 12 (O Pr 423, Saug 69 leun). [Eskuara] da hagitz emea, leguna 

eta eztia. ES 98. Badator azkenean aize mee leun bat. Mb IArg I 368. Abarka oneek leun ta labanak dagoz. Mg 

PAb 118. Jazteko loi bitxitu guztiori baxen obe zenduke soñeko leun garbi bat. Añ LoraS 112s. Izan dedilla au 

naiz gozoa, naiz samiña, naiz lakatza, naiz leuna. AA III 442. Adarrak izan bear ditu leunak eta argiak. It Dial 

93 (Ur leunak, Dv legunak, Ip leñ). Zeren nere uztarria leuna da. Ur (G) Mt 11, 30 (IBk leun, Ol legun; He, 

SalabBN, Echn, Ip ezti, Ur (V), Arriand, Ker bigun, Samper, Hual suabe). Ille eta luma leunakin egiña. Arr GB 

59. Laster ikusi zuten, bere larru-arte leunetik beretik, gizon hura etzela edozein jende. Jnn SBi 91. Inguruetan 

danik itz leun da garbieneko abadea billatu oi daroe. Ag Kr 47. Olioa beziñ leuna, eztia beziñ gozoa. Ag G 134 

(298 legun). Aizeño ozkirri ta leunak. Zink Crit 34. Bazuen boz bat pullita, leguna. Barb Sup 1. Maindire leun 

artean bilduta. Ldi BB 8 (IL 44 legun). Gerrialde leuna. TAg Uzt 35. Zur lanthu legunez egina. Zerb IxtS 13. 

Neskatxaren matrail leunetan. Zait Sof 183 (Plat 112 legun). Itxi tut begiak muxu legun ori auznartu naiean. Or 

Poem 522. Ontziko oea ez zan oso leguna. Anab Poli 41. Galtzada legun batek honera ekarri nau. Arti MaldanB 

204. Liz-papel latza ta leuna daukaguz. SM Zirik 115. Baztango eskuara leunean. AIr in Izeta DirG 12. 

Zahartuz geroz, ixterrek toki lehunak nahi ditie. Larz Iru 58. Hemen kantatzen tugu / legun eta latzak. Mattin in 

Xa EzinB 100. Eskularru leunez tratatu ditudala maiz aski. MIH 371. Basarriren iritzia, zorrotza ala leuna, 

baina beti egokia. MEIG II 144. 

v. tbn. O Po 26. SP Phil 199 (296 legun). Gamiz 204. Astar II 279. fB Ic III 275. Zav Fab RIEV 1907, 95. Echag 

76. Izt C 5. Lard 534. Aran SIgn 202. Bv AsL 87. AB AmaE 5 (138 legun). Azc PB 311. Echta Jos 48. Mok 8. 

Kk Ab II 177. Laux BBa 38 (32 legun). JE Ber 39 (Bur 85 legun). EA OlBe 27 (48 legun). SMitx Aranz 134 (132 

legun). Munita 50. Etxde JJ 8 (27 legun). Gand Elorri 110 (217 legun). BEnb NereA 191. Onaind in Gazt MusIx 

206 (Or ib. 216 legun). Vill Jaink 43 (191 legun). Erkiag BatB 43 (171 legun). Ibiñ Virgil 111 (89 legun). Lab 

SuEm 212. Berron Kijote 145. Lehun: Osk Kurl 143. Legun: Mong 593. Lg II 230. Gy 32. Arch Gram 144. Hb 

Egia 145. EusJok II 59. Elzb PAd 4. Apaol 104. Zby RIEV 1909, 228. HU Zez 99. Goñi 27. A Ardi 4. Ox 68. 

Jaukol Biozk 93. FIr 156. Etcham 175. Tx B II 173. Zub 30. Enb 154. Lf Murtuts 45. Mde Po 95. NEtx Antz 78. 

Basarri 76. JEtchep 98. MAtx Gazt 87. Ardoy SFran 41. Etxba Ibilt 457. 

(Con reduplicación intensiva). "Leun-leuna, lo muy suave" Iz ArOñ. Baserritarrak hiritar bilaka balite, 

mendiak ordoki, oro bardin, legun-leguna. HU Aurp 200. Beste [atx] batzuk, leun leunak, odoldi berde bigunez 

jantzirik dagozanak. Ag Kr 139. Bereztasun ta elkarkidetasun garbi ta leun-leunez azaltzen da. Garit Usand 56. 


mende. 

688


Arpillerazkoa bazan ere, oial mee leun-leuna iruditu zitzaion. Berron Kijote 179. Pittikaren ilearen legunaren 

/ leguna. Ox 112. 

"Au fig., usé, vieilli, qui a perdu sa vigueur, en parlant des facultés. Zahartua da, bainan eztitu oraino ez 

adimendua ez orhoitzapena leunak" H. 

(Uso predicativo y adv.). "Erabiliago eta leunago doha" H. "Zein leun mintzatzen zaren" Izeta BHizt. 

Adarrak behar dütü leñ eta argi. Ip Dial 93. Gure aldean, baña, oso leun, / aingeru baten antzera. AB AmaE 

463. Igortziyaz txit legun. Iraola 132. Legun ta xuri daude eskualdun bazterrak. Ox 146. Ixiltxu ta leun, geldigeldika 

egitten eban. Altuna 76. Daukat etzela iguzkiaren errai samurretarik arroltzearen idurirat osoki biribil 

eta leun jauzi pikorra. JE Ber 52. Bata bestearen leiaka dira / nork leunago begiratu. Or Eus 84. Neguba baño 

leunago / udea yabilk baratzan. "Más delicadamente". Laux AB 58. Arek ukitzen nau legun. Or Poem 553. 

Arengana biurtu bear dituala bere begiak leun-maitekiro. Berron Kijote 146. Mintzatzea da aurrenik: leun 

mintzatzea atzerago dator. MEIG III 142. (Con reduplicación intensiva). Zelan ez dozun bere leun leun 

luziduko [ieltsoagaz], / zuk eiña dala danak deutse igarriko. AB AmaE 215. Leun-leun egingo dau-ta, eztau 

oñakin lurrik ukutuko. Altuna 32. Bürüzagík erraiten diék leñ léña: [...]. Lrq Larraja RIEV 1931, 239. Ontziko 

nagusia joan zitzaion bein leun leun ia zergatik ateratzen ez zan galdera egiñaz. JAIraz Bizia 108. Leun-leun 

borondatez aldatu azten zun. Etxde JJ 69. Piarresek legun-legun sartu oi zitun eztenkadak. Ib. 77. Leun-leun 

etxeko atia zabaldu eban. SM Zirik 25. 

2. (SP, Ht VocGr 367, H), legun (SP, Dv, H), leñ (S ap. Lrq). "Glissant. Bide leguna, chemin glissant" SP. 

Nahiz den gizona gezurtia da, flakoa, [...] leun eta erorkorra hitzetan behintzat. "Labens". SP Imit III 45, 3 (Ch, 

Mst erorkor, Ol lerrakorra). Leku anitz legun bathian jeusten dena, emeki emeki ibiliren dela uste dizi, eta 

ardurenik lekiaren legun izanak eta gorpitzaren piziak nahi beno fithezago eta aitzinago juan-arazitzen dizie. 

AR 362. 

3. (V-gip ap. Elexp Berg), legun (V, G, B ap. A; Dv). Dulce, afectuoso; adulador. "Flatteur, mielleux" Dv. 

"Persona remilgada, que habla con afectación de cultura, suavidad" A. "Berbetan leuna baiña txarrixa galanta" 

Elexp Berg. Mingaiñ gaisto madarikatuak ta Demonio leunak. AA III 558. Xuberoko yendea omenez leguna. 

Hb Esk 79. Begithartez itxusi bezain elhez leiñ dira (buhamiak). Eskual 61 [sic]-1-1908 (ap. DRA). Lora bat ibai 

erdijan, / bitsezko otzara zurijan / neska leunari bialdu eutson lugin gastiak. Laux BBa 72. Abestuten dautso / 

neskatil leunari. Ib. 86. Auxen da jende umilla eta / auxen da jende leguna. Uzt Noiz 49. 

4. "Sans poil, lisse, pelé. Larru leuna, ile gabea, peau lisse, sans poil. Buru kasko leguna, crâne chauve" H. 

Esau, nere anaia, larruz illetsua da, ni, berriz, leguna. "Lenis". Ol Gen 27, 11 (Dv leguna; Urt, Ur, Bibl ile 

gabea, Ker ule gutxikoa, BiblE azal leunekoa). 

5. (V-gip), legun (S), leñ (S). Ref.: Lh (legun); Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156; Lrq (leñ). "Faux" Lh. 

6. "Insinuant, persuasif. Ele leunak autsitzen ditu aitzak, la douce parole rompt les rocs" H. 

7. (Uso sust.). Dulzura, suavidad. Zibero gaineko mendiak ederragoak dira [...]. Bidarrikoak baitute ordean 

gozo bat, legun bat Santa Grazikoek ez dutena. Ox 206s. 

- HARRI-LEUN, HITZ-LEUN. v. harri, hitz. 

- LEUNAREN LEUNEZ. De puro suave. Burdiña zorrotz, leunaren leunez argi egitebana. Mg PAb 216. 

- LEUNEZKO. (Adnom.). Soñeko ederrak eta eun guztiz leunezkoak jantziten zituzana. Itz Azald 40. Larru 

lodi leunezkoa. JE Ber 47. 

Etim. Quizá de occit. teun(e) (lat. tenuis); v. DCECH s.v. leme. La variante bisilábica legun sería, pues, 

secundaria. 

leun. v. 2 lau. 

leunagotu. "Alisar más" Lar. 

leunaldi, legunaldi (Dv A). "Action de rendre lisse, d'adoucir" Dv. 

leunarazgarri. "Lubricum adolescentiae nostrae, gure gaztarasunaren leguntasuna, [...] gure gaztarasun 

legungárria, legunarazgarria" Urt I 216. 

leunarazi, legunarazi (L ap. A; Dv), legunerazi. 1. "Faire rendre lisse, doux" Dv. Aren ikasleen biotz-ikara 

ta lerak zirikarazi ta legun-erazteko bide zabala zuen. Zait Plat 54. 2. legunerazi. Amansar, calmar. 

Eguneko kristau bat, bera leguneraziko bazuten, leizera bialtzen emen zioten [iraunsugeari]. JMB LEItz 98s. 

leunbide, legunbide (Lh). "(L, BN), flatterie, paroles persuasives, etc." Lh. 

leundi, legundi. "Legundi (BN-ciz), maduro" Darric ms. (ap. DRA). Cf. Arzam 323: Item Pero Legundia 


mende. 

689


(1353). 

leundu (V, G, AN, L, BN; Lcc, Lar, Añ, H), legundu (V, G, AN, L, BN; Aq 944, Urt V 343, Dv, H), leindu 

(BN; Lecl (leintzea)), leintu (R, S; H), leñtu (Dv (S)). Ref.: A (leundu, legundu, leindu, leintu); EI 386; Lrq 

(leinthü); Iz ArOñ; Etxba Eib (legundu); SM EiTec1; Elexp Berg; Gte Erd 108. 

1. Alisar(se); suavizar(se); pulir. "Bruñir" Lcc. "Alesnar" Lar. "Ur lasterrak harriak leuntzen ditu, [...] rend les 

cailloux lisses. Lan egiten eztuten eskuak leuntzen dira, [...]" H. "Suavizar. Saskar arek ez dau ezer eiñ gauzak 

leguntzeko, [...]. Orixuagaz legundu biarra dauka giltz orrek" Etxba Eib. "Lañoak leundu dira; erasoko dio (ANgip)" 

Gte Erd 108. "Artuizu ezti puxkat eztarri ori leuntzeko" Elexp Berg. v. infra ej. de EZ Man I 16. Leint 

ahal beileite. Sakramentu Saintiaren... (1758), 32 (ap. A, s.v. leint). Anbat arinzen ta leunzen ditu nekerik 

gogorrenak ere amore onak. Mb IArg I 304. Gizon gai ori landu ta leunduko bada maisuaren erreglakin lan 

egin, ekin ta ekin bear da. Cb EBO 46. Probarentzat othoitzen jarraikiaz dütü limatzen, berdhüdez dütü leintzen. 

Egiat 205. Legunzendióte matrimonioaren bustárri látza. LE Matr2 86. Len lakatzak ziran bideak leundu. AA III 

536. Koipaatu ta leundu gura litukee dantza desonestubak. fB Olg 155s. Leint zak harria harriarekin. Arch 

Gram 56. Hek erosten ongentu ilen leguntzeko. Hb Esk 181. Keak eta urteak leundu zuten txisillu galanta. Ag G 

15. Baño dana leuntzen du maitetasunak. Ib. 48. Orain, basati izan nai ezpadegu, legundu bear gaitue, garratza 

ta miña kendu bear dizkigue. Or JBDei 1919, 365. Zintzurra legundurik arno-nafarrean. Barb Sup 179. Eztarria 

leuntzeko zerbait emango digu. Lab EEguna 109. Igurtzian besteak baño leunduagoa da-ta. Ldi IL 83. Ez da 

harri gogorrik pherekatuz leguntzen ez denik. Zerb GH 1936, 223. Segaren ezpañeko akatsak mallu-dangaka 

leuntzen ekin zion. TAg Uzt 108. Bide makurrak zuzendu eta latzak legundu. Or Aitork 217 (Eus 54 leun-). Ire 

mingain ori leuntzeko beste bide batzuek baditudala ez al dakik? NEtx Antz 141 (LBB 179 legun-). Mutillan 

edukaziñua leunduko zala pentsaurik. SM Zirik 79. Nik ere ganberaraino joan behar dut, bizar hunen poxi bat 

lehuntzerat. Larz Iru 54. Gurutze latz ori nola legundu? MAtx Gazt 39. Urre-kolorezko Tajo aberatsaren 

edaritan beren aurpegiko azala ezetu ta leundu oi dutenak. Berron Kijote 199. Hein batean gizartea legundu eta 

xukundu baitzen. Lf in Casve SGrazi 9. Lijarekin pin-pin legundutakoa. BasoM 47. Ez zituen ez hitzak leundu, ez 

gorrotoak estali. MIH 268. Legundu zuten ukaldien aztarnak. "De los golpes que la labraron". MEIG IX 129 (en 

colab. con NEtx). 

v. tbn. Mg PAb 48. Añ MisE 98. VMg 46. Zav Fab RIEV 1907, 91. Izt C 350. Ur BulaAl 27. Aran SIgn 212. Sor 

Bar 78. Laux BBa 98. JE Ber 59. Otx 121. JAIraz Bizia 96. Legundu: HU Aurp 164. Iraola 55. Zub 26. Aitzol in 

Laux BBa XII. Ir YKBiz 39. Etxde AlosT 33. Osk Kurl 102. Erkiag BatB 201. Ardoy SFran 288. Leinthü: Chaho 

AztiB 8. Ip BulaS 6. 

Gabaren begijok maitekorrak yataz, / legunduten nabe! "Me enternecen". Laux BBa 116. 

Refinar. Ez omen dute hek pentsatu irina leuntzeko zetabea. Larz Buruz-buru (ap. DRA). 

Alisar, planchar. Neu izan banitz bera jasteko, alkondarea obeto leundurik eruango eban. Ag Kr 43. 

Athorra xuria eskiaz ejerki leiñtürik. GH 1930, 418. 

"Au fig. et en parlant des facultés, user, s'user, s'affaiblir. Adinak burua leundu zioen, l'âge lui avait usé le 

sens. Ez naiz oraino diozun bezain leundua" H. 

(Part. en función de adj.). Zein legun da harrietan marbola legundua. EZ Man I 16. Badakizu zer agitzen 

zaion arri leundu marmol zuriari aize hau dabillen aldian? Mb IArg I 277. Nun daukat egogi / miñ garbi leundu 

bat oso? AB AmaE 145. Arri landu ta leunduzko izkilluak. EEs 1918, 85. (Ref. a personas). Beharbada 

zonbaiti idurituko zaiote, oraiko jende argitu eta lehunduentzat, antzerki huntako bozkatzaileak ez direla 

antzeko. Larz Bozak 9. 

2. "Leguntzea, glisser. Legundu naiz, j'ai glissé" SP. "Adrepere, lerdatu, legundu" Urt I 232. 

3. "Leundu, halagar" A. "Halagar, ilea leundu (G, AN)" A EY III 298. Ez geiegi dirua leundu, zeren 

aberastasunak arantzak dituzten. Bv AsL 131. [Ohoinak] elhia ezti eta hun dü; gaihajia gozo, badaki harek 

leintzen, bai arrastan gero bixkarratzen ere. Eskual 11-4-1913, 3. 

4. "Rendre ou devenir sans poil. Buru legunduak eztu nondik loth, une tête chauve n'a pas par où on la saisisse" 

H. 

5. (H), leintu (S ap. Lrq). "Rendre ou devenir glissant. Uriak bideak leundu ditu, la pluie a rendu les chemins 

glissants. Zihoztatuaz hedeak leuntzen dira, [...] les courroies deviennent glissantes" H. "Leinthü, devenir 

glissant" Lrq. 

6. "Rendre ou devenir insinuant, flatteur, trompeur en ses discours, ses manières. Egin ahala elheak legunduz 

mintzatu zaizkidan" H. 

leundu. v. 1 lautu. 

leunduagotu. "Alisar más" Lar. 

leunduegitu. v. leunegitu. 


mende. 

690


leundugabe. Rudo, inculto. v. landugabe. Badira bekatari batzuek añ leundugabeak, basati eta 

moldakabeak, non, araurreneko bekatuak baizik ezertan artzen ez dituen. AA III 150. 

leunegitu. "Alisar demasiado, leunegitu, leunduegitu" Lar. 

leuneska (Lar, H (+ legun-)). "Alisaduras, leuneskak" Lar. 

leungarri (V-gip ap. Elexp Berg; H), legungarri (V-gip ap. Etxba Eib; H), leugarri (H). 1. "Qui sert à rendre 

lisse, poli, doux au toucher, glissant" H. "Legungarri, grasa industrial. Legungarri apur bat eiñ biarko detsazu 

burdixari, ainbeste orrua ez deixan eiñ" Etxba Eib. Leungarriarekin / zapata apaintzen / nere guztizkotxua / 

ari da oraintxen. Echag 76 (leun gomarekin en otra versión). "Lubricum adolescentiae nostrae, gure 

gaztarasunaren leguntasuna, [...] gure gaztarasun legungárria, legunarazgarria" Urt I 216. 2. "Qui l'on peut 

rendre, qui peut devenir lisse, poli, doux au toucher, glissant" H. 3. "Leungarri bat, golosina. Leúngarri, 

condimento (de comida)" Iz ArOñ. "Leungarri, koipia, urdaia ta... (todo lo que se echa al puchero con el fin de 

dar sabor a la comida)" Ib. 163n. "Etxeko axuarixok gastau xaku ta dendara fan biakoot. Ogia, txokolatea, 

azukarra, kafea ta olako leungarrixakgatik esan oi da" Iz (comunicación personal). Aboaren azken-legungarri 

akeita ta koñak edo anisa aukeran. Etxde JJ 53. Ardo goxo ta pasta batzuk atera ondoren mingañaren 

legungarri. Ib. 22. 

leungo, legungo (Lh). "(L), subst., poli. Mirailaren legungoa, le poli du miroir" Lh. 

leunka. v. ESKU-LEUNKA. 

leunkari, legunkari (Dv A). "Celui qui a l'habitude de flatter par des paroles douces" Dv. "Adulador" A. 

Legunkaria etsai bera bat da. "Adulator". EEs 1929, 129. Ez isuri zure gogoan gantzurrin legunkari au. "That 

flattering unction". Amez Hamlet 118. 

leunkatu, legunkatu (Dv A). Acariciar. "Flatter en disant des douceurs" Dv. Ondarra legunkatzen duten 

ugiñak laisterka zoazin itsas-ertza ainbat zabal. Or Mi 125. Min-lekua legunkatuz artzen dan atsedena. Or Poem 

547. Limur legunkatzen ari zait oarkabe, bestetara nagola. "Blanditur". Or Aitork 286. 

leunkeria. 1. "Lisura" Lar, Añ. 2. (V-gip, G; H), legunkeria (V, G, AN, L; Dv, H), leukeria (H), leinkeria 

(H), leñkeria (H). Ref.: A (leunkeri, legunkeria); Etxba Eib (legunkerixia); Elexp Berg (leunkerixa). Adulación, 

lisonja. "Flatterie" Dv. "Adulación. Arrua zanetik legunkerixia izan ezik ez eban ezer ondo entzutzen" Etxba Eib. 

"Labankeri como leunkeri, likinkeri y lizunkeri, lascivia" A Morf 68. Nos nok dantzara eruango ete dituban 

goguan daukeen leunkerija ondo erakusten dabeela. fB Olg 65. Onelako leunkeria eta loseintxakin israeltarren 

gogoak irabazi. Lard 196. Heriotzeko orduan eztago lausenga eta leunkeririk. Arr BasEsc 196. Opillari eldu ta 

jerezari ekiñ, gezurrak esan ta legunkeriak irazi. Ag G 375. Leunkeria ta zukeria, / zerbaiten eskaria. Ayerb EEs 

1916, 172. Leunkeririk bigunenak nola egin. Etxde AlosT 62. Bere itzaldiak arrera obea izan zezan legunkeri 

batzuk esan zizkion. Etxde JJ 122. Onen legunkeri likitsez usteltzen zan gure gogoa. Or Aitork 85s. Esan bear 

zituzten legunkeri guziak agortu zitzaizkien. NEtx LBB 122. "Nerebixigarri" neskatxaren xuxperkeriak eta 

"Betigeldi" alargunaren leunkeriak. Berron Kijote 81. 3. (Izt), lenkeria (-ri V ap. A; Izt). "Acción baja, ruin, 

lenkeria" Izt. "Ruindad, acción ruin, baja, txatarkeria, leunkeria" Ib. 4. Capricho (?). Zoriona aientzat 

eguneko legunkeria da. "Delicias". Ol 2 Petr 2, 13 (Lç delizioak, He atseginpean, TB, Dv gozo, BiblE 

atseginkeriatan ibiltzea). 5. Blandura excesiva. --Ez naiz geiago jateko gauza. --Ez adi orain legunkerietan 

asi! Lab SuEm 204. 

leunketa (V ap. A). 1. "Caricia" A. Ara zer ta nolako palagu gozo eta leunketa eztitsuakin ekingo zaiozkan. 

Izt C 150. Izkiratzallien lumeak ikutu, palagu, txera ta leunketa gitxi egin dautsa gaur artean. Ag Kr 8. 2. (Vgip 

ap. A). Adulación, lisonja. Topau eban mutil lagunau, ta leunketa (caricia, adulación) gozoaz ittandu 

eutsan. Echta Jos 199. Leunketa gozoaz egitten eutsazan oarpenak. Ib. 226. Neskaren leunketa ta ipuiñakaz 

barre asko egitteko gogoaz. Ib. 317. Bai, Kastor; orrek dira akulakeriak, / Leunketa asko eta guzurrak erdiak. 

Echta in Onaind MEOE 627. 3. "Aseo" A. 4. Acción de pulir (sentidos prop. y fig.). Arri-leunketan 

argiñak ezebela lan andirik euki uste dot. Ag AL 10. Lehen falta zuen azken leunketa apur bat badu orain. 

MEIG II 123. 

leunki (H), legunki (G, AN, L ap. A; Dv, H (+ leu-, lein-, leñ-)). Suavemente. "D'une manière douce, 


mende. 

691


flatteuse" Dv. v. leunkiro. Malguki, leunki, emeki, nagiki eta balakuz. Ax 41 (V 25). Bertzeek bere omena 

hain leunki begiratu nahiz, hura osoki galtzen dute. SP Phil 223. Bere orenaren arroda, erresorta eta higigarri 

guziak legunkiago ibil eta gutiago herdoil dadintzat. Ib. 503 (He 510 legunkiago). Leunki ta meeki adiraziz ongi 

dagokana. Mb IArg I 121. Oso leunki, izuturik bezela erantzuten zioten mutill pardelak. Ag G 168s. Au irizten 

da gauzak legunki, geiegizka gabe, berez diran bezela agertzen badira. JBDei 1919, 296. Batere nekerik gabe, 

legunki, trebeki. Zub 103. Axiari itaundu dautsozu legunki. Laux BBa 16 (108 leunki). Dantzari ekin diote 

solairuan leunki oñak labainkatuz. TAg Uzt 60. Udazkenaren arnas epela / leunki datorren garaiz. EA OlBe 60. 

Batzarkide guzien mingaiñak leunki erabiltzen somatu arte. Etxde JJ 87 (76 legunki). Goizeko aize gozoak 

legunki ikutzen zuan. Anab Poli 51. Gau-mahaiko lanparak leunki argitzen zuen lo zen haurra. Mde HaurB 16. 

Esan zetsan legunki: [...]. Etxba Ibilt 475. Zerua garbi, eta legunki itsasoaren uina / biyak apaka an urrutiyan. 

Olaizola "Udaberriyari" (ap. DRA). v. tbn. Ayerb EEs 1912, 178. Garit Usand 26. Or LEItz 44. EEs 1928, 61. 

Enb 191. JE Ber 98. Berron Kijote 67. Legunki: Or Poem 545. Arti MaldanB 214. Osk Kurl 118. (Con 

reduplicación intensiva). Izakidako aur guzien atsegiñerako, baratx-baratx, leun leunki, zabaltzen dira. Elizdo 

EEs 1929, 175. Urlia yaunak, leun-leunki, au ere esaten digu: [...]. Ldi IL 60. 

leunkiro (Lar, H), legunkiro (H), leukiro (H). Suavemente, con suavidad. "Lisamente" Lar. v. leunki. 

Auziren batekin zijoazenai leunkiro eta loseintxa andian itzegiten zien. Lard 196. Leunkiro ta laster, / or erabilli 

gaituz / uri eta bazter. Enb 183. Udazken ori barnera sartuten yako leunkiro. Laux BBa 32. Menditik yatort 

leunkiro abots baten intzira. Ib. 38. Zaitegi eta ni, leunkiro adieraz dezadan, ez gentozen beti bat. MIH 371. 

Euskaraz lasai, jator, leunkiro eta irakurlearentzat nekerik gabe mintzatzen. MEIG II 123. (Con reduplicación 

intensiva). Arta-garauna amaitu ebanean, legun-legunkiro ankatatik oratu eta abian jarri eban olloa. Bilbao 

IpuiB 256. 

leunkizun. "Legun- leun- leu-, qui doit être rendu, qu'il faut rendre lisse, poli, doux au toucher, glissant. Id. lein- 

leñkizuna (S)" H. 

leunsko, legunsko. Dim. de leun. Hegia dago gorasko / eta pareta legunsko. Gy 42. 

leuntari (Lar H), leguntari (H), leutari (H). "Alisador" Lar. v. leuntzaile. 

leuntasun (V-gip; H), leguntasun (V, G, AN, L, BN; Lar, Añ, Dv, H (+ leu- lein-, leñ-)). Ref.: A (leguntasun); 

SM EiTec1; Elexp Berg. Suavidad, ternura. "Lisura" Lar y Añ. "Douceur, état de ce qui est lisse, uni, glissant" 

Dv. "Leuntasun gitxi akek onek piezok" SM EiTec1 (s.v. leundu). "Arek eztau leuntasun askoik ibiltzen umiekin" 

Elexp Berg. Gaur ezagutzen diraden izkera guziyetan euskara da arrigarriyena bere ugaritasun, leuntasun 

eta beste alderdi on askogatik. IPrad EEs 1915, 101. Ez bakarrik seaska, baita leguntasun-zerbait ere zor dizute 

nere semetxo kuttun onek. A Ardi VI. Indartuten nabe / begi polit samurren leuntasun izpijak. Laux BBa 44. 

Zuketaren leuntasuna urratu gogoz. Etxde AlosT 50. Aitaren irudi biziko arpegi leuntasunak eta ertzeki iaioak 

argiro salatzen zutenez. Etxde JJ 197 (244 leguntasun). Leguntasunarekin diz-diz egiten zuan [arriak]. BasoM 

48. Gogorki eta baldarki mintzatu beharko dugu, leuntasunera eta txairotasunera iritxi baino lehen. MEIG III 

142. "Aequatio, berdintasuna, [...] leguntasuna, legúntzea" Urt I 327. "Aequatio viae, bidearen leguntasuna" 

Ib. 

leuntatu (Arch ap. DRA), leintatu (-thatü S ap. A; -ñtatü S (Foix) ap. Lh). "Leunta nezazu. Billoak leuntatu" 

Arch ms. (ap. DRA). "Frotar" A. Alde batetako bizarra leñthatürik. Mazéris GH 1933, 304. 

leuntatzaile, leintazale (-th- S ap. Lrq). "Qui rend poli, uni" Lrq. 

leuntto, leintto. Dim. de leun. v. leuntxo. Elhia leintto düzüla üdüritzen zait. Eskual 25-9-1908, 3. 

leuntxo. "Abemolar, quebrar dulcemente el sonido o la voz, otsa edo soñua gozatzea, gozoro ta emeki, ta 

leuntxo austea" Lar. v. leuntto. 

lehuntz (BN-bard ap. A Dv), luhuntz (VocBN vEys y Dv, H; A Apend). "Lierre, herbe parasite qui 

s'accroche aux plantes, notamment aux tiges de froment et aux cannes de maïs" VocBN. "(BN-bard), liseron" Dv. 

"Corregüela o campanilla (bot.)" A. v. lurruntz. 

leuntza. Suavidad, dulzura. Orain datozkigu orrekin leuntza, dollor, txatar aiek? (Interpr?). Lar Fueros 48. 

Zeren dituen Sakramentu Aldarekoak beste sakramentuk ez dituen leunzak. Mb IArg I 272. Hau egin aldian duen 


mende. 

692


neke piska arinzen dio Jangoikoak bere graziaren leunz eztituarekin. Ib. 293. 

leuntzaile (-alle Lar, H), leguntzaile (V-gip ap. Etxba Eib; Dv A, H), leguntzale (T-L). 1. "Alisador" Lar. 

"Polisseur, lisseur" Dv. "Legun-, leun-, leu-, leintzailea, -tzallea, -tzalea" H. "Brunisseur" T-L. "Alisador, 

engrasador. Armerixan, leguntzallieri esaten jakue akabatzallia eta dultzitzallia" Etxba Eib. Dana zegoan 

zuri, eder, leun ta limuri, bada eder ta leuntzallea da beti elurra. Ag G 201. 2. "Leguntzallia, adulador. 

Uezaban leguntzalle ebillen, ipurdigarbitzalle ez esatiarren" Etxba Eib. 

leunzia (det.). "Escoplo" Lar, Añ. Konkistatzallearen ezpata baña arotzaren leunzia eta erregeren titulua 

baña maisuarena naiago izanaz. "Escoplo". Otag EE 1884a, 313. 

leurri. v. neurri. 

leurritu. v. neurtu. 

leurtu. v. neurtu. 

leurtzin. v. 1 lertxun. 

leusain. "Aceite de linaza" A Apend. 

leusentxa. v. losentxa. 

leusin (H (V, G) s.v. lausengu). Halago. 

leusindu (V arc. ap. A; Lar Sup, Izt 9r, H (s.v. lausengatu)). Halagar. Leusindu buztanaz ta esugi ahoaz. 

RS 372. Laztana ta apea? Leusindu ta kaltea. Ib. 205. Eztok eu leusintziarren, baña etxakiat eu lako beste bat 

idoro al ixango dodan. Kk Ab I 75. 

leusinga. v. lausengu. 

leuso. v. lauso. 

leuta. "(V, G), toile" H. 

leutadi. "Lencería, leutadia, eundia" Lar. 

leutari (Lar, H (V, G)). "Lencero" Lar. 

leutategi (Lar, H (V, G)). "Lencería, lugar" Lar. 

leutista (Lar H). "Terso" Lar. Cf. tbn. Lar: "Tersura, leutistasuna". 

leutistatu (Lar H). "Tersar, leutistu, leutistatu" Lar. 

leutistu (Lar H). v. leutistatu. 

leuza. v. lauza. 

lexa. v. leize. 

lexar. v. 1 lizar. 

lexar. v. 1 lizar. 


mende. 

693


lexatu (Urt Gram 386 A). "Dévorer" Urt Gram 386. 

lexatu. v. laxatu. 

lexi(ba). v. lixiba. 

lexiko. Léxico. Egoera eskas hau ez dela euskal hitz-altxorrarena ("kultoagoek" "lexikoa" deitzen duten 

horrena). MEIG VII 187. 

lexo. v. 1 laxo; leiho. 

lexontzi. v. lixibontzi. 

lexor. v. 1 listor. 

lextu. v. 1 listu. 

lez. v. legez. 

leza. v. leize. 

lezafin. v. listafin. 

lezagia-zanku. "Lezagia-zankhu (S; Foix), poutre verticale de la roue (moulin)" Lh. 

lezaunditar. v. leizanditar. 

leze. v. leize. 

leziatu. Enseñar, aleccionar, amaestrar. Jabiak ondo leziyatuba, / jai goiz batian Bretxan neguela / 

[bordoia] ikusi nuben mai txiki berde / baten gañian ttentte zeguela. Iraola EEs 1914, 139. Inozentiak leziyatzeko 

/ maisu gaiztuak eztia. Tx B I 262. 

leziba. v. lixiba. 

leziba. v. lixiba. 

lezino. v. lezio. 

leziñaka. "(S). 1.º en lésinant; 2.º en train de ramasser les restes (foin, etc.)" Lh. 

lezio (Lcc, Urt II 382), letzio, letzione (Ht VocGr 379, Chaho), lezione (Urt II 382, Arch VocGr), lezino, 

lei(t)zione, lekzio (Chaho), lekzinoi. 1. Lección, enseñanza. Lekzionearen studiatzerakoan erraiteko 

orazionea. Lç ABC B 1v. Egun guziez bi lekzione irakurtzen deraustet. SP Imit III 3, 4 (Ch, Mst lekzione, Ip 

letzione; Ol irakaskizun). Zure denbora orotan eztuzu behar ikhasi lekzione baikoitz bat baizi. Tt Onsa 68. Ikhus 

zazu hirur-garren lekzionea Jainkoaren hirur-garren manamenduaren gainean. CatLav 148 (V 76). Lezio jakiñ 

eta erregla errazak eman zituen [Larramendik]. Cb EBO 48. Eskerrak darozkitzut eman darozkidatzun lezionez 

eta instruizionez. Mih 46. Elexaan ikusi zitubeen gauzaak ta Aitaren lekzinoiak. JJMg BasEsc 72. Hainitz guti 

baliatu garela lekzione eder horietaz. Jaur 180. Egako lezioak / ekaizkitzu niri. It Fab 148. Bere leziyoa ikasita 

eraman ta buruz besteakiñ batean emateari ezer-asko begiratu bagerik. Aran SIgn 49. Ardüra khümita izatzie 

zien letzionen entzütera. CatS VIII. Hasi zen Dominikari lati letzione emaiten. Const 15. Letzioniaren hartzera 

jiten zenak. Ib. 41. Lezioa esateko agintzen ziotenean. Or QA 141. Lezioren bat ikasten ari zatekeen. Mde HaurB 

27 (Pr 87 leitzione). Txotxo: leziñoa ikasik, ikasik leziñoa! Bilbao IpuiB 149. Gure lenengo lezioa ixilik egoten 

ikastea dek. Ugalde Iltz 63. Leziyoa ikasi arte etzidan uzten oira joaten. Salav 29. Soñu jotzeko lezioak. Uzt Sas 

23. Groenlandiako lezioa. Tít. de una obra de B. Atxaga (Donostia, 1998). v. tbn. Xe 326 (263 leziyo). Apaol 60. 

Auspoa 82, 62. A. Zavala in Goñi 10. Leziyo: EusJok II 62. Sor Bar 16. AzpPr 25. EusJok 25. Leziño: Erkiag 


mende. 

694


Arran 88. SM Zirik 86. Lezione: Arch Fab 77. Leizione: BOEans 786 (B, s. XVIII). Lekzione: EZ Eliç 182. Hm 

49. Arg DevB 134. Bp I 24. Lg II 283. CatLan 66. Dh 255. 

Lección, (lo) que enseña o alecciona. Donzella bati igaro zitzaion lezio andiko ejenplo bat kontatu bear 

dizut. Cb Eg II 207s. Eskarmenta gaitezen eulien buruan, / lezioak artuaz al degun moduan. It Fab 259. Zer 

lezione handia! Arch Fab 175. Hartu duzu letzioa / nihoiz ez ahantztekoa. Gy 42. Bizitza honetan haunitz lezio 

hartu dut, itsu eta sogor izaten irakatsi didana. Arti Tobera 274. Gizon askorentzako / a zer leziua! Basarri 152. 

2. Lección, lectura. Gure Fedeko Ejerzizio santu oien gañean irakurteko gaia edo Lezio Espiritual puska 

bat. Cb Eg II 155. 

lezi-ontzi. v. lixibontzi. 

leziotxo, lezinotxu. Dim. de lezio. Pozik ganera, Txanton Piperren aotik leziñotxu polit bat ikasi nebalako. 

Bilbao IpuiB 254. 

lezka (G-to-bet, AN-5vill-ulz-egüés-ilzarb-olza; Lcq 168). Ref.: Bon-Ond 148; A; Iz Ulz. Junco. "Roseau 

délié" Bon-Ond 148. "Tallo de junco largo con que se guarnecen las sillas" A. "Lezka, juncia olorosa" Garate 6. a 

Cont BAP 1949, 360. "La planta con que se hacen sillas; lezká bat" Iz Ulz. Item el prado de Lezcayru (1408). 

Arzam 327. Ba zetozen eriosuar irureun ta geiago zezen eta ergi, aize-orroa bezala, lezka ta lubeazunak 

lerdakatuz. Or Mi 48. Aldiz aldiz zabaldian agertzen zen lezka-tartean artegiren bat. Ib. 101. Orduan korda 

lotzen du lastoz eta lezkaz. Or Eus 59. Oroldi lezka tarte zear noa pizkor. Zait Gold 32. Oinperako lezkak eta 

belarrak. Or QA 145. Ibaiko lezka arte oietan kabiak, zinzilik bezela egiñaz. MItziar Txoriak 101. 

- LEZKA-TXORI. "(Acrocephalus scirpaseus), carricero común" MItziar Txoriak 101. "Lezka-txoriaundia 

(Acrocephalus arundinaceus), carricero tordal" Ib. 101. 

lezkia (det.). "Primeriza" Lar. 

lezna. "Alesna para coser, leznea" Lcc. 

lezo (Lar H). "Fieltro" Lar. 

lezoi (AN ap. A), lezoin (L ap. A; Urt Gram 33 (-oñ), Dv (L-côte, s.v. pezoin)), lezon. 1. Seto, vallado. 

Etsai handiek lezonez / aute inguratuko: / eta hire dorre ederrak / lurrera etxatuko. EZ Noel 88. 2. (AN-gip ap. 

A; Lar, Aq 1455 (AN), Izt, H), lezoin (L-côte ap. A), lezon (H (L, BN)), lesuin (L ap. A vEys; SP), lezuin 

(H). Foso, trinchera. "Atrincherarse, lezoiaz ezkutatzea", "foso", "fosa" Lar. "Lesuin, foso que sirve de cercado" 

A. Franzes-etatik erori ziran illak lezoi edo fosora eun ta berrogei ta amar igaroak. Izt C 353. Larrituta, 

obietan, lezoietan, aitzetan, zuloetan ta urtegietan izkutu ziran. Ol 1 Sam 13, 6 (Dv gordegailuetan, Ker 

zuloetan, BiblE hartzulo). 

- LEZOI-ASKA (lezoiñ- L-côte ap. A), LEZONASKA (G-bet, AN-gip). "Foso" A. Non eztuten iragaiteko 

erreka xar zenbeit, edo oraino lezoin aska zenbeit. Prop 1897, 58. 

- LEZOI-KONKOR. Montón de tierra (que se saca de la trinchera). "Leku itsusiya, arriyakin eta lezoikonkorrak" 

(G-bet). 

lezoingile. Sepulturero, cavador. Lezoiñgille bat hortaz noizbait ohartu baitzen. "Fossoyeur". Gy 88. 

lezoitu. "Arroyar, llevar las lluvias la tierra" Lar. 

lezoiztatu. Lesuinztatzea figura en SP, sin trad. Cf. lezoi. 

lezoma. "Presentimiento" Lar. Bazirurien Birjinia horrela mintzo zela lezamoz [sic, seguramente error por 

lezomaz]. Birjin 80. 

lezomatu (Lar, Hb ap. Lh). "Presentir" Lar. v. lehendisomatu. 

lezon, lezuin. v. lezoi. 

lezor. v. 1 listor. 


mende. 

695


lezpada. v. ezpara. 

lezta. v. ezten. 

lezten. v. ezten. 

li. v. liho. 

lia. v. 1 lehia; 1 lera; 1-2 liga. 

liaberkin. Berbiquí (?). Liaberkina bati giderrak ezarri. HerVal 187. 

liagabetu. v. ligagabetu. 

lihaila. "(L, BN), quantité de lin formée de douze tas (multxoa), chacun de douze poignées (ahurtara)" H. v. 

LIHO-AZAU. 

lihaizi, lihaisi. Golpear, apalear. v. lihotu. Eta nik zehatzen bahindut eta lihaisten? Lihais nezazu, nahi 

duzun bezanbat. Prop 1901, 138. Zituztenetarik gabetu eta lihaizi zituztela biderantak. Prop 1907, 140. 

liajende. "Canalla" Lar. 

liamamu. "(BN-baig), espantajo de pájaros" A. 

lihantxaki (Sc ap. A), lihatxeki (S ap. Lh), lietxeki (H (S)). "Copo" A. "Quantité de lin" Lh. 

liar. v. 3 legar. 

liaskor. v. linaskor. 

lihaskor. "(BN-baig), envoltorio o espiga de la simiente de lino" A. Kokorikaturik jartzen dira, lihaskorreri 

jo ta jo. Lf GH 1924, 393. 

liatsu. v. ligatsu. 

liatu (Lar, Añ, H (G)). "Atar" Lar. "Ligar" Lar y Añ. 

liatura. "Ligazón" Lar. 

lihatxeki. v. lihantxaki. 

lihazi. v. linazi. 

lihazki. v. linazki. 

liazukre. "Cogucho" Lar. 

liba. "(G-bet), un pez de mar" A. "(G-bet), (Merlangus merlangus)" Arzdi Peces 380. 

libain. v. lirain. 

libazio, libazione. Libación. Harekin ezarriko dituzte isentsuntziak eta xurruttoak, xatak eta libazioneen 

egiteko untziak. Dv Num 4, 7 (BiblE isur-oparietarako azpilak). 

libera (S; SP, Urt II 475, Dv, H (L, BN, S)), libra (V-gip; Lcc, Lar, Añ, Izt 29r, H (V, G)). Ref.: Lrq; Etxba Eib 


mende. 

696


(libria); Elexp Berg (libra). 1. Libra (unidad de peso). "Libra, medio kilo. Plazako saldu-erosixetan libria 

izaten zan neurri" Etxba Eib. "Libra batek amasei ontza izaten ditu" BasoM 46. Tr. Documentado en todas las 

épocas y dialectos. Libra es la variante meridional y libera la septentrional (en un texto alto-navarro de Cildoz 

hay libra y libera en una misma frase). Libera bat ungentu. Lç Io 12, 3 (He, TB, Dv, EvS, Leon libera, LE, Ol 

libra; BiblE kilo erdi). Zazpi librako tremes andia. Lazarraga 1196r. Iakinik unza huts batek humiltasunaz 

geiago balio duela, milla liberek ohoreaz baino. SP Phil 227 (He 228 libera). Batek jan baleza bi libera ostia 

konsagratuak elizake sustentako? El 74. Eramanen dut kongregazioko argirako bi librako argizagi bat. Mb IArg 

I 328. Pisu arriak dirade sei librakoa eta iru librakoa eta bi liberakoa eta liberakoa (Cildoz, 1773). In AIr RIEV 

1932, 566. Agian ezarriren die / artua hirurna libera. AstLas 34. Sei librako kandelarekin dijoanak. Mg CC 230. 

Bere armaak piseetan ebeen berreun ta irurogeta amabi libra sendo. JJMg BasEsc 176. Aragi ta ezurrak pisatu 

omen zuten amazazpi erralde eta lau libra. Izt C 192. Zure aita eri da, igorri diot xokolat libera bat. Arch Gram 

142. Ontza bat gatz gaztai libra bakotxa gaitik. Ur Dial 88 (It libra, Dv, Ip libera). Makilla luze, amasei libra 

eta erdiko eztena erpiñean zuena zerabillen (1 Sam 17, 7). 'Sexcentos siclos'. Lard 164 (Dv sei ehun siklo, BiblE 

sei kilo baino gehiago). Ehun laurden uretan urtharazten duzu libera bat menaslora berde. Dv Lab 160. Eman 

dezagun ororen artean phisu dutela hamar libera. Ib. 76. Libera bat amanda. ECocin 37. Zortzitik amaseira / 

libra dan palenka. EusJok II 32. Eserita jan ditu / libra ta erdi ogi. Xe 207. Errekesuna saltan dei bira errial 

libra. Mdg 136. Libra bana baziren / aren letagiñak. Noe 120. Eun libra ukendu. Inza Azalp 71. Amak igortzen 

du libera bat gatzen bilha. Barb Leg 145. Ogiz lau libra, iru pinta ardo. Or Eus 416. Lau liberako haurño bat. Lf 

Murtuts 52. Harria galtzarrean bere tokirat ereman, bi liberako ogi bat bezen aise! Zerb Azk 103. Noizean bein 

eramaten zioten libra bat txokolate mesede orren ordez. And AUzta 48. 

v. tbn. Libra: Acto 209. Añ LoraS 169. AA II 108. JanEd I 103. Zab Gabon 75. Sor Gabon 31. Ud 40. Urruz 

Urz 25. Azc PB 263. Iraola 120. Ag G 85. Enb 165. Ir YKBiz 511. Munita 70. Basarri 80. SM Zirik 41. Garm 

EskL I 72. Uzt Sas 340. 

2. (S ap. Lrq; Gèze, H), libra (H), liera. Libra, franco. "Franc (monnaie), à partir de 3 L . On ne dit pas libera 

bat, ni bi libera, mais bien hogoi sos, berrogoi sos (20 sous, 40 sous), à moins qu'on ne soit passé aux dizaines, 

comme dans hogoi eta bi libera, 22 L " Dv. Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales. Libera es 

casi la única variante empleada salvo un ej. de lebera, quizá errata, en Voltoire (junto a libera) y otro de libra en 

AstLas (tbn. junto a libera). Hay tbn. liera en Arbelbide y un ej. de Herria. En DFrec hay 40 ejs. de libera, 30 de 

ellos septentrionales. [Talenta] gehién balio zuena zen sei milla drakmatako, baitirade Franziako kontura 

hamekatan ehun liberaren ingurua. Lç Decl a) 6v. Izanen duzu laurhogoi libera pieza agatik. Volt 258 (255 

lebera). Hogoi eta hamar diru peza, erran nahi da berrogoi eta hamar libera. Lg II 251. Jauna, nik behar dit / 

egunian hogei libera. AstLas 13 (57 libra). Diharü ederretan ehün libera. Etch 274. Etxeko yaun bakhotxak 

hamabortz libera ematearekin, etxe berria izanen da. Dv Dial 67 (Ip libera; It, Ur irurogei erreal). Galdetzen 

diotzate hogoi mila libera. Hb Egia 18. Eiarako iziak liberak 35. HerVal 256. Urthean hamar mila libera. Elsb 

Fram 145. Ostatuan burua beroazi-eta zortzi milaliera maileatu zazkoten. Arb Igand 133. --Bortz libera bortz 

liberaren! --Hogoi libera hamarren! JE Bur 27. Lau hogoi libera ez dire ez, gero, piko baten azpian atxemaiten! 

Barb Sup 155. Berrogoi'ta hamar liberako galtzerdi-sedak zangoetan. Ib. VII. Saran berrogoi-ta hamar liberaz 

emendatu zioten urtheko paga. Ox 192. Zortzi ehun liberaz goiti balio dik ba. Zub 41. Berrehun libera zen 

markatua eta hiru ehun galdatu dauku. JEtchep 96. Nigarrez hartu zituela Xaberriko andereak mendiz 

bestaldetik heldu zitzazkon 791 liberako horiek. Ardoy SFran 75s. 15 edo 14 liberetan. Herr 20-8-1970, 1. Zazpi 

ehün mila liera. Herr 23-12-1971, 6. Orduan ikusten ziren pinturak Parisen. [...] Sisley-renak, esate baterako, 

2000 liberan bakoitza. MIH 130. Nobel-saria eman eta 4000 libera ez gastatu nahi Sueziara joateko. Ib. 130. v. 

tbn. In CatLav pról. (V 1). Prop 1876-77, 97. Zby RIEV 1908, 767. HU Zez 204. UNLilia 1. Etcham 79. Lf 

Murtuts 50. Zerb Azk 21. 

Esan zaukon eta enpruntatu hirur hogei libera urhe paubrer emaiteko. Tt Arima 118. Aditu dukek nola Etats- 

Unisetako bankoak hetsi diren eta ehun libera paperrendako ez ditaken hor hogoi ta bortz libera urre baizik 

eskura. JE Bur 116. 

3. libra. Libra (constelación). Iguzkia Libran. Lç Cal a 7r. Aztagak (Librak) lo-aldi eta esna-aldiak 

berdindu ditukenean eta lurbira argi ta itzalen artean erdibi egin dukenean. Ibiñ Virgil 74. 

4. libra. Libra (esterlina). --Bat erakutsi ta asko gorde, asko; ontzurreak eta librak, Ana Josepa. [...] --Ori 

al dek libra bat? --Bai, libra esterlina. --Eskerliña, eskerliña... Ori, mutill, eun errealekoa dek Oñatiñ. --Baña 

libra esaten zaio. Ag G 263s. Inglaterrako Bazkun batek erosi zuan Etxenaren lanik bikañena, milla libra 

esterlinaz (bost milla durotan). EEs 1915, 279. 

- HAMAR LIBERAKO. Dinero de diez francos. Xerriari beharrian egiten dio hamar liberakoaren heineko 

xilo bat. Barb Leg 144. Goizean igorri baitautzut bere hamar liberakoarekin. Ib. 144. Berrogoita hamar 

liberakoño bat eta zapata pare bat. Barb Leg 142. 

- BOST LIBERAKO. v. bost. 

- EHUN LIBERAKO. Dinero de cien francos. Pierris, prestatzen diat / ehun liberakua. AstLas 55. Hire ehun 

librakua / eztuk ez galduren. Ib. 56. Atxemaiten badiozu / estakuru mikorik, / hiru ehun liberako / derauzkitzut 

beretik. Etcham 67. Ze, hain fite bete dituka sakelak, Ameriketako ehun liberako hetaz? Zub 49. Ehün 


mende. 

697


liberako ürhe bat / ezariko dük erroz gora. Casve SGrazi 44. 

- LIBERA-EGUZKI. (Fr.) écu soleil. 335 libera-iguzki xahutu zituzten Roxelan, orotarat heldu baita: oraiko 

10.000 libera berri, frantses dirutan. Lf ELit 110. 

- LIBERA-ERDI (libra erdi Lcc; liberdi V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; G-azp). Media libra. "Liberdi kafe 

ekarrizu dendatik. Liberdiko ogixa jaten dau armozutan" Elexp Berg. Argi gutxiago atera edo artuko du 

librerdiko kandela batekin dijoanak baño. Mg CC 230. Urtharazten da libera erdi bat burra kasola batian. 

ECocin 46. Liberdi bat gora bera etzaio ajolik. Sor Bar 89. Liberdi bat manteka urtua. Cocinan 49. Beste liberdi 

bat almendra. Ib. 50. Andiek emoteko / liberdi propiñe. EusJok 28. Pesa de media libra. Pisu arriak dirade 

[...] bi liberakoa eta liberakoa eta libera erdia eta kuartrona (Cildoz, 1773). AIr RIEV 1932, 566. 

- LIBRA-LAURDEN, LIBELAUREN, LIBERLAUN (V-gip ap. Etxba Eib). Cuarto de libra. Apaiteko 

libelauren gibel ekarteko diruba ixan ezik, etxeko gustijok or daroazuz. Kk Ab I 64. Ahotan hartzen dituzun 

gaiak, berriz, ez dira ez metroz ez kanaz neurtzen, ez kiloz ez libralaurdenez pisatzen. MIH 215. "Liberlaunka 

kafia" Etxba Eib. 

- LIBRA-SAGAR (V-gip ap. Elexp Berg). Cierta clase de manzana. Udare-sagarra, errege-sagarra, elgieta, 

libra-sagarra (aundiya, deitzen diote're mandaburua). Sor Bar 30. 

- HOGEI LIBERAKO. Dinero de veinte francos. To, huna hogoi liberako bat. Barb Leg 144. 

- HOGEI LIBERAKO URRE. Napoleón de oro. Lau hogoi liberako urhe sakelatik atheratu zituen prefetak. 

Barb Sup 177. 

- SEI LIBERAKO. Dinero de seis francos. Sei liberako bat ebatsi banu, obligatua ninteke haren bihurtzerat. 

Dh 231. Airea: bi sei liberako. Hb Esk 16. Haren begithartea konparatuz zilhar sei liberako batean zen 

potretari. Elsb Fram 91. Ez ordian enetako / bi sei liberako. Balad 215. 

liberakoño. v. HAMAR LIBERAKO, s.v. libera. 

liberal (Lcc, Urt II 66, Lar, Añ). 1. Liberal, generoso. Tr. Apenas hay ejs. a partir de mediados del s. XVIII. 

Abariziaren kontra liberal izatea. Ber Doc 91r. Faboreak isur esku liberal batez. EZ Man II 50. Zu zara 

emaille liberala eta laudorio behar duzuna. Harb 126. Zure alderakotzat frantko da eta liberal Iainkoa. Ax 181 

(V 123). Zer da liberal izaitea? Cap 74. Ziren bethiere liberal eta miserikordios paubretarat. Tt Arima 124. 

Jainkoa leial izanen da eta liberal zure golardoan. Ch I 25, 1 (Mst leial). On eta ungi guzien Aita liberal hari 

esker onezko akzione errespetuzkoenak. He Gudu 141. Guziz aberats, eder, gozo, ugari, liberal, ongille, 

emannai, emallea. Cb EBO 35. Aldeguneraño liberalak edo emalle onak izatea. Gco I 428. Katolikoak izan bear 

dabe liberalak, berba oni antxina emoten jakan esanguran. Itz Azald 212. v. tbn. Hm 214. Mih 11. Brtc 195. 

(Fig.). Abundante, prolífico. Zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 

1193rb. 

2. (V-gip ap Etxba Eib; T-L). Liberal (en política). "Gerra bittan parte artutako liberala zan" Etxba Eib. 

Liberal eta karlistak. Bordel 59. Liberalak diyote, / egoteko umill. Xe 400. Zeintzuk dira irakatsi liberaralak 

[sic] edo leiberekorrak? Itz Azald 210. Baziran Lurdesen gizon batzuek, liberalak eta Lurdesko gazeta liberala 

irakurtzen zutenak. Goñi 37. Liberal buru gogorrekuak / laja zazute kolera (AN-gip). AEF 1924, 35. Tolosan iru 

liberal pusilatu zitula. Or SCruz 90. Liberalak 1870garrenean preso artu zuten arte. Ib. 21. Bilboko liberal 

andikiak dirutza andien yabe ziran. Kk Ab II 46. Domukeri edo kapitalismoa ontzat dauken liberalak. Eguzk 

GizAuz 176. Politikaz liberal edo oitarikoa da, eta maiz izan oi ditu ezta-baidak, bai abertzaliakin, bai 

karlistakin. Alt LB 70. Gau batean, bizartegian entzun eban liberalen aldetik nor izango zan alkate-gei. Erkiag 

BatB 83. Karlista-liberalen arteko gerra aski alferrikakoa. MEIG VI 76. Iturriaga, liberal kutsukoa, 

moderatuetakoa, noski. Ib. 56. En DFrec hay 50 ejs. v. tbn. AB AmaE 332. Enb 62. Baiña ona emen nundik 

nora dagoan liberal-kume baten menpean. Erkiag BatB 159. 

3. "(Arte) liberal, arte liberala" Lar. 

- LIBERAL ARBITRE. Libre albedrío. Liberal arbitre gizona kreatu izan zenekoaz (tít.). Lç ABC I 3v. 

Gizonak kreatu izan zenean zuen liberal arbitrea zen, Iainkoak haren arimán hala hura ezarri ukhan baitzuen. 

Ib. 3v. 

liberalismo. Liberalismo. Liberalismoa izan da txartzat emona bere mueta eta era guztietan. Itz Azald 53. 

Zer da liberalismoa? Errazoekortasuna edo razionalismoa alkartasunaren erondean edo gobernuan. Ib. 52. Zein 

aginduen kontra da liberalismoa? Zuzen eta osoro doa agindu lenengoaren eta laugarrenaren kontra. Ib. 212. 

liberalitate (Urt I 533), liberalidade (Lcc), liberalitade (Urt I 533). 1. Generosidad. Tr. Los últimos ejs. son 

del s. XVIII. Behar dugun on eta prosperitate ororen hire graziatik eta liberalitate puretik ukhaiteko 

konfidanzarekin. Lç ABC A 8r. Bere borondate onez eta liberalitate graziazkoz lurreko nazione guzien artean 

elejitu eta hautatu ukhan baitzuen. Lç Adv ** 1v. Hura prest denzát liberalitate anzo eta ez zekhentasun anzo. 

Lç 2 Cor 9, 5 (Dv karitate, Ol esku zabalez, BiblE eskuzabaltasun). Zer da liberalidadea? Ber Doc 169r. Milla 


mende. 

698


esker darotzut bihurturen / eta liberalitate zurea kantaturen. EZ Man II 20. Sinheste handi bat harturik haren 

potere oso, liberalitate eta miserikordian. FPrS 16s. Zeren hark bere liberalitate phuruz ematen baititu gauza 

guziak. Ch III 54, 17 (III 54, 7 SP karitate hutsez, Mst largoki, Ol maitasun utsez). Abariziaren kontra 

liberalidadea. El 14. Zer errezibitzen dugun haren liberalitate eta frankiatik. Mih 36. v. tbn. Tt Arima 123. Gç 

126. Liberalidade: Iraz 43. BOEans 693 (B, s. XVIII). 2. Liberalismo. Mila zortzi ehun eta / ogei ta irurian 

/ zerbitzuan ginauden / Donostia hirian, / liberalitateko / bandera berrian. Bordel 38. 

liberalkeria. Liberalismo (en sdo. peyorativo). Bakoizkeri edo liberalkeri orren alde egon diranak eztauke 

onetan erru gitxi. Eguzk GizAuz 25. Ondasunetzazko bakoizkeri edo liberalkeri onen ondoren txarrok zeintzuk 

izan ete dira? Ib. 19. Sardà i Salvany-en harako Pekatua da liberalkeria hura irakurri zutenak. MEIG IX 43. 

Liberalkeriari aitzi, Perderikak itzulia. Ib. 43 (se ref. a la trad. de F. Krutwig). 

liberalki (Urt I 86, Chaho). Generosamente. Plazent zaizkio liberalki bere ontasunagatik rezebitzen dituen 

bezenbatean. "Liberalement". Lç Ins D 1v. Liberalki ereiten duenak liberalki bilduren ere du. Lç 2 Cor 9, 6 (He 

frankoki, TB frangoki, Dv nasai, Bibl oparo). Oren oro faboreak bidaldu liberalki. EZ Man I 86. Bere bizia 

liberalki eta bolondreski eman baitzuen. Ax 128 (V 84). Zorraren parte bat pagerazirik eta zorraren bertze 

partia liberalki hari barkhaturik. Tt Onsa 117. Hobeki behar du miretsi eta laudatu zure ontasun infinitua zeiñak 

haiñ liberalki, dohaiñik eta gogotik isurtzen baititu bere ontasunak gure gaiñerat. Ch III 22, 3 (SP bizarki, Mst 

largoki, Ol erruz). Gure indarren arabera pobrei eman ahal dezokegutena nobleki eta liberalki eman dezotegun. 

CatLav 172 (V 88). v. tbn. Harb 269. Hm 76. 

liberalkiro (Lar). Generosamente. "Liberalmente" Lar. Bear dirade ofratu liberalkiro eta prinzipalkiro 

Iaungoikoari, agradatzeagatik zeñek ain liberalkiro ematen baitigu bizia, osasuna, [...]. Ber Trat 58v. Carlos 

5.en alaba Margarita Austriakoa ta onen senar Octavio Farnesio Parmako Dukeak oparo ta liberalkiro bialdu 

[zitzuzten limosnak]. 'Con largueza'. Aran SIgn 104. 

liberaltasun (Lar, Añ), liberaltarzun (Chaho). 1. Generosidad. "Liberalidad" Lar y Añ. Abariziaren kontra 

liberaltasuna. Mat 27 (OA 98, CatBurg 40, Cb CatV 57, Gco II 21 liberaltasuna). Zeure liberaltasunaz zeren 

duzun usatu. EZ Man II 154. Lehen faltatu baduzu ere, eztezazula hiltzerakoan bedere falta, egizu orduan 

zenbait liberaltasun. Ax 240 (V 161). Zein gozo eta plazertsu den pazienzia mendekuaren aldean [...] 

liberaltasuna abariziaren [...]. SP Phil 527 (He 535 liberalitatean). O, liberaltasun guziz eragiña ta geiegia! Cb 

Eg II 44 (Dv LEd 88 liberaltasun). Liberaltasuna ondo exerzitatzeko zeri begiratu bear diogu? Gco II 37. Gure 

errege onaren liberaltasuna. Izt C 367. v. tbn. Harb 15. Oe 47. 2. Liberalismo, tolerancia. Inork ez zion 

debekatu, ez eta ukitu ere [darabilen idazkera]. [...] Gero, egia esan, ez da horrelako liberaltasunik. MEIG VII 

88. 

liberatu (Volt 71). Liberar, salvar. v. askatu, libratu (2). Harzaz orhoitzen garenok libera gaitzatzun gaitz 

suerte guzietarik. Hm 182. Bañan nik maitatu nitien / eta hekiñ liberatzeko, / liberatu Jesus tiranoei, / hekiñ 

penen sofritzeko. Gç 87. Jangoikoak libera gaitzan pensamentu gaistoetatik. El 23. Beren herri maitea 

liberatzeko gurutzada santua hasi zuten. Arti Ipuin 47. Nik libera nuen / Jerusalem galdua / nire ezpataz. Azurm 

HitzB 31s. Nik harrezkero, / denak ditut liberatu. Ib. 33. En DFrec hay 22 ejs., meridionales. 

liberazale. v. libratzaile. 

liberdi. v. LIBERA-ERDI. 

liberdika. v. ej. de Etxba Eib, s.v. 1 libraka. 

liber(e). v. libre. 

libertagile. "Libertador" Añ. Zelan ofendietan dogu ainbeste gatxerik librau gaituzan libertagille santua? 

Añ MisE 112. Emon euskulako [Ama Birjiñak] geure salbagillea, erredentorea, eroslea ta libertagillea. Ib. 129. 

libertasun. Libertad. v. libertate. Heren legea ta lenagotik zuen eskua ta libertasuna ez galtzeagatik eraso 

zien etsaiai. Ub 54. 

libertate (SP, Urt II 49, Gèze, Dv, H), libertade (V-gip; Lcc, Urt II 49, Lar, Añ, H (V, G)). Ref.: Etxba Eib y 

Elexp Berg (libertadia). 1. Libertad. "Kate guztietatik askatuta agertzia da libertadia" Etxba Eib. v. 


mende.


askatasun. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos: libertate en textos septentrionales, en Beriain y 

Zuzaeta (junto a libertade), y en Aresti e Izeta, y libertade en autores meridionales (muy poco frecuente en el s. 

XX). En DFrec hay 85 ejs. (55 meridionales) de libertate y 9, meridionales, de libertade. Libertatia nola 

baita gauzetako hobena. E 249. Hire izen sainduaren publikoki inbokatzeko libertatetik pribatuak baitirade. Lç 

Ins A 3r. Iaunaren spiritua non, libertatea han. Lç 2 Cor 3, 17 (He, TB, Dv libertatea; Ol yareitasuna, BiblE 

askatasuna). Zegaiti bein ezkonduzkero / galdu dot libertadea. Lazarraga 1195v. Ilhunbetik argitara, 

gathibutasunetik libertatera. Mat 240. Preso eta kautibo daudenendako dela libertadea. Ber Trat 53v (114r 

libertate). Hala galdu zituen bere libertatea, nabusitasuna, [...]. Ax 344 (V 229). Gure espirituak bere libertatia 

hobeki konserbatzen du gorpitza barur denian. Tt Arima 63. Erregenganik ardietsi izatu tuen libertate eta 

garazia bereziez. ES 157. Desiratzen zian libertatereki hegaltatzia. Mst III 31, 1 (SP libraturik hegaldatzeko). 

Ezin kenduko digula fueroak ematen digun eskua, libertadea ta bidea. Lar Fueros 227. Abereen gisako libertade 

eragabeak. Cb Eg II 42 (Dv LEd 86 libertate). Guztiyoen libertade ta salbaziñorako. Zuzaeta 79 (93 libertate). 

Etzué nai izándu kriátu gizóna [...] libertaderik gabe, baizik libertáde osoaréki. LE in BOEanm 95. Askok artu 

daruez ezkonduben libertade guztijak ezkondu baño leenago. Mg CO 241 (CC 164 libertade). Amábi fruitu 

gloriáko berextentú [...] Gastetasúna zartugábe. [...] Libertádea sujeziorikgábe. LE Doc 250. Nolako barruko 

libertade eta pake andian bizi dan. Gco II 32. Iges egiten dau erri urrinetara libertade andijaguan bizi izatera. 

JJMg BasEsc 9. Biotzeko nasaitasun bat eta libertade bat. fB Olg 22. Etxahun, nausi famatia, galdü dük 

libertatia. Etch 244. Zer gaztigu ez du merezi libertate oso batekin hori egiten duenak! Jaur 142. Mantenu onak 

zer gozo demake, / bada, libertate gabe! Gy 145. Arthoz asia hun düzü / libertatia bagünü. ChantP 204 (recogido 

tbn. en Balad 130). Pobriaren libertadia diruz ezta pagatutzen. Bv AsL 126. Zer gatik ematen diozue 

gaixtaginari libertatea eta nere Semeari gurutzea? Jnn SBi 47s. Dana libertade, / gaizki esaten trebe. AzpPr 84. 

Barrabas gizon donga eta lapurraren libertadea eskatuten eben denbora berean. Itz Azald 34. Libertateko egun 

ederra / guri etorri artino. Etcham 41. Azkatasun edo libertadea. Eguzk GizAuz 113. Zeren egiteko libertatia die 

egün üskaldünak? Mde Pr 51. Gizonarentzat libertade larregi ebala. SM Zirik 24. Irabazia zuen... Libertatea. 

Ardoy SFran 312. Gaztea / libertade gosez dago. Azurm HitzB 30. 

v. tbn. EZ Noel 60. Harb 104. O Po 23. SP Imit II 10, 2. Arg DevB 142. Gç 123. Ch I 21, 1. CatLav 39 (V 28). 

He Gudu 62. Lg I 346. Mih 57. CatLan 154. Brtc 223. Revol 145. Dh 270. JesBih 426. MarIl 112. Bordel 61. 

Arch Fab 141. Laph 4. Elzb Po 199. Zby RIEV 1908, 89. Lap 100 (V 48). Ip Hil 5. HU Zez 111. Xikito 9. JE Bur 

52. Barb Sup 60. Const 26. Arti MaldanB 215. JEtchep 110. Izeta DirG 87. Libertade: OA 161. El 89. Gamiz 

203. Ub 120. It Fab 178. AB AmaE 373. Arr May 135. Tx B 68. Or Eus 199. Etxde JJ 66. 

Libertinaje. Olgantzan eta libertadian / daukazu zeure burua. BEnb NereA 221. 

"Liberté politique. Orai libertatea badugu, nous avons maintenant la liberté" H. Libertatearen arbola. Elsb 

Fram 136. 

"Liberté, congé, permission. Igande arratsaldean libertatea duen sehia" H. Iru eguneko libertadea badiñat, 

eta oien protxuba ondo atera bear diñat. Sor Bar 57. 

2. Libertad, confianza, familiaridad. Jente hunak pharka / othoi libertatia. Xarlem 1547. Sira pharka 

ezadazüt / othoi libertatia / eginen dit bertan / Lombardiarako bidajia. Ib. 79. Sira pharkatü behar deitazüt / 

othoi libertatia / ene jauregialat juaiteko / hartü dit deliberazionia. Ib. 222. 

- LIBERTATEAN. En libertad. "Libertatean den xoria, l'oiseau qui est en liberté. Libertatean den xakhurra, le 

chien qui n'est pas à l'attache" H. Iges egin neban neure gurasueen etxetik, libertadian bizi izate arren. JJMg 

BasEsc 239. Usterik antxe bizi nintzala libertadean. AB AmaE 375. Asaba zarrak libertadean / bizitzen ziran 

Errira. Ib. 61. Libertadian dabiltz / aizia bezala. Urruz Zer 104. Eskual-Herrian libertatian / eder zen gure loria. 

Etcham 39. (Precedido de gen.). Haren Resumaren libertatean bizitzeko. Lç Ins B 1r. Paseiatüren ziradie / 

zien libertatian heben. Xarlem 1387. (Con verbos como utzi, jarri, ezarri...). (Dejar, poner...) en libertad. 

Suiekzionean ziradenak libertatean iarten. Lç Adv ** 5v. Gathibutasunetik ere atherarik libertatean ibeni 

ginituen. Ax 134 (V 88). Libertatean ezar nazazun eta zure begitarte amoltsua erakus diazadazun artean. SP 

Imit III 21, 4 (Ch libertatean eman; Mst libertatia eman, Ol yarei egin). O, Jinkuaren zerbütxü eder eta 

maithagarria, zuñek gizona saintützen eta libertatian ezarten beitü. Mst III 10, 6 (Ol yarein). Bainan Elizak 

uzten du libertatean gizona. Monho 48. Ezarten banündian jaun haiez libertatin, / enintzala egonen ene etsaien 

artin. Etch 144. 

- LIBERTATE(A) HARTU. Tomar la libertad (de). Bizitze gaixtoa neramalarik eta handik gehiago bekhatu 

egiteko libertate hartu dut. EZ Eliç 143. Zuregana jiteko / hartü dit libertatia. Xarlem 383 (v. tbn. 1424). 

Loikerija atsitu, soñu ero, ibilte zoro eta eskubide edo libertade inos arzen eztirianak. Astar II 54. 

- LIBERTATEZ. Con libertad. Aspaldi neure gogara / libertatez biz' izanik. O Po 20. Pensau orregaitik ondo, 

ta libertadez esan zeuben borondatia. JJMg BasEsc 254. 

- LIBERTATEZKO. (Adnom.). Hala egizue nola libertatezko legeaz iujeatu behar diradenék. Lç Iac 2, 12 

(He, TB, Dv libertate, Ol yareitasun, BiblE askatasuna). Orien jolas, joko, ibillera ta esaera libertadezko 

loietan. Cb Eg III 367. 

libertatu. Liberar(se). v. askatu, liberatu. Zuen kausaz [tormentu au] arzaiten dogun azkero, zuek bere 


mende. 

700


libertaduko zara. Lazarraga 1154v. Bazkoagátik / libertatzenzúten / bat presoetátik. LE Kop 92. Ze indarra, 

nolako seriotasun ikaragarria bere maitasunean / gorputz ahuldu hori libertatu garaiean. Lasa Poem 100. 

(Part. en función de adj.). Libertado. Zaute isilikan ezi esku libertatuen dako / Jaingoikoak badauzki 

kastigoak (Urdanoz, 1687). ASJU 1981, 103. Jangoiko onipotenteak daki kastigatzen / esku libertatuak leku 

ontan. Ib. 101. 

libertazio, libertazione (SP), libertazino (SP). "Libertinage" SP. 

libertezione. v. libertizione. 

liberti. v. libertin. 

libertialdi. "Divertissement (S)" Lrq. v. libertsio. 

libertiarazi, liberti(e)razi. Divertir. Libertirazten düzü zük egün mündia / eta irus ezarten alhaba lilia. Etch 

566. Egintza edo obra on beharrenetarik da gazteriaren onheski libertiaraztea. Zby RIEV 1908, 87. Lana zinez 

maite zian eta pausü artetan bazakian besten eta bere büriaren liberti-erazten. Const 22. 

libertigarri, debertigarri. "Amoenus, debertigarria" Urt II 52. 

libertimendu (L, BN, S; Chaho, Hb ap. Lh), libertimentu (S; Chaho), dibertimendu (Urt II 5, Chaho), 

dibertimentu. Ref.: Lh (libertimendu); Lrq (libertimentü). Diversión, divertimento. v. libertsio, libertizione; 

josteta. Alako dibertimenturako [...] motiborik. OA 152. Dibertimenduez. (Tít). He Phil 368 (SP 365 pasatienpoez 

eta alegera-aldiez). Baitezpada behar dire zenbeit aldiz utzi, bai gure spiritua, bai gure gorputza 

pausatzera eta zenbait dibertimenduaren hartzera. Ib. 368. Mündütik eta haren libertimendietarik urründüz. 

CatLan 105. Janean, edanean, loan eta zure dibertimenduetan ez duzu plazera bilhatu behar plazera gatik. Brtc 

13. Jente hunak, jiten niz / furia handi batetan, / libertimentu egin nahiz, / herri maitagarri huntan. AstLas 12. 

Libertimendu profanoak. JesBih 429. Behar bezala igantiaren igaraitetik enphatxatzen ahal züntükien 

dibertimentü, oküpazione eta bekhatier orori. UskLiB 78. Bena handitü zenian libertimentier eman zen. Ip Hil 

55. Horra muthil gazteentzat libertimendu guzietarik ederrena eta hoberena: Pilotan aritzea. Arb Igand 143. Ez 

naiz mintzo ere, igande egunetan egiten diren sal-erospenez, libertimenduez. HU Zez 12. Maulen den 

libertimentia / jiten denian ihautia. Xikito 11. Libertimendu ederragorik / ez da guretzat mundian. Mattin 59. 

Usaiako libertimenduak egiten dituzte alegeraki. Lf ELit 210. v. tbn. Ardoy SFran 91. CatJauf 12. 

libertin (Urt II 405, Chaho), liberti (Chaho). Libertino, licencioso. Nola da [ihautiria] deboxkeriako eta 

gaixtakeriako denbora bat libertinenzat? CatLav 380 (V 184). Libertinen konpainiak. Brtc 63. Mundutar arinek 

/ ez gazte libertinek / ez darotet ofritzen / atsegin jokorik baizen. Monho 138. Gormanda, libertina, auher, mihi 

gaxto. Etch 378 (110 liberti). Ez da giza galdu eta libertinik baizen erlixioneko materietan jakintsun eta sinhets 

gaitz egiten dutenik. Jaur 407. Badire gizon libertinak, lur huntaz gorago deus ikusi eta bilhatu nahi ez dutenak. 

Lap 4 (V 4). 

libertinaje (Chaho). Libertinaje. Hire libertinajik eraman din suita. Etch 127. 

libertinkeria (Urt II 404). Libertinaje. Beira zaitezte utztetik [...] libertinkeriak eta zoramenduak asmatzen 

dituen [berritasun ondikozkorat]. Lg I XI. Eskandalizatzen zuen bere libertinkeriez Galilea guzia. Lg II 155. Ez 

baduzu bertze ahalik haren solhasen libertinkeria baratzeko. Mih 66. Kondenatzen duzu hekien libertinkeria. 

Brtc 174. Hanbat solas, hanbat libertinkeria. Dh 127. Baiña libertinkeriak, / handik laster miseriak / ondoan 

gaitztakeriak, / badaramatza tristeak. Gy 29. Libertatearen mugarria, libertinkeria. Hb GH 1928, 403. Bere 

libertinkeriaren seinaleak begithartean ekhartzen zituena. Elsb Fram 83. 

libertinki. "Asotos, [...] prodigalki, arlotéki, libertinki" Urt II 405. 

libertitu (L, BN, S; Chaho, Hb ap. Lh), dibertitu (Urt II 5, Chaho, Hb ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq (liberti). 1. 

Divertir(se); distraerse. v. jostatu. Tr. Libertitu es la forma propia de la tradición septentrional --tbn. en 

Etxaide, Aresti y P. Perurena (Harrip 14)--, y dibertitu de la meridional (también en Tartas; en Bordel se 

encuentran ambas formas). Desde mediados del s. XIX el uso de dibertitu queda reducido a textos populares. 

Nork enzuten du Meza osoa? --Meza guzian presente dagonak, dibertitu bage bere borondates. El 62. [Orazioan] 

lau ta bost ordu egoten zan, ordu bat bederik batere diberti gabe, bete artean. Cb Just 37. Aioari gusto 


mende.


emateagatik, noizean beñ joko onestoren batean dibertitzen zan. Ib. 28. Bena gazte nizano ni ere / nahi nuzu 

libertitu. AstLas 15. Erakústea malizia gisaórtan inozentéi, ta alá dibertitzea, ta yágo déna, exkusatzeko errátea, 

dibertitzeagátik iteuntéla. LE Prog 112. Khiristi neskatileki / beiniz libertitüren. Xarlem 805. Parre egiten nuen, 

dibertitzen nintzan, baña esaten nion, egoteko geldi. Mg CC 110. Dibertitzeko edo pensamentua barraiatzeko. 

Gco I 404. Asko olgeetan dira, kaza, pelota, palanka, boleeta ta beste joko modu, interes gitxijan dibertietan 

dabeenetan. JJMg BasEsc 147. Bata gauza batian, ta bestia bestian dibertiduteko ta olgeetako. fB Olg 27. 

Egunaz eta gabaz / dibertitu nairik, / ez da kanta, dantza ta / soñuba besterik. Echag 70. Besta hartan ongi 

libertitzeko xedetan. MarIl 71. Ene ixter begiak ditian liberti. Etch 72. Neskatilla gaztiak / etziztela fida, / [...] / 

serioski diberti, / goizik erretira. Bordel 171. Etsaia aisa libertitzen da / beti gerla den etxian. Ib. 85. Ongi 

zoakon afera / libertitzen zen gogara. Gy 23. Alferrak liber[ti]tzen yauregietan. Elzb Po 215. Serorak 

balinbadire, dohazila hekien gana eta han beren lagunekin apur bat liberti. Arb Igand 145. Aitzindari andana 

bat, soineko arrunt batzuekin libertitzen hari, denboraren iragaiteko. Prop 1906, 37. Penak utzita umore onez / 

denak diberti gaitian. EusJok II 57. Denbora pasa dibertitzeko / kantak jarri al banitza. Tx B II 177. Oneski 

libertitzeko. Etcham 39. Bera konbidatu zuten maikideak oi zitun bertso eztentsu ta sentikorraz libertitzen. Etxde 

JJ 273s (51n dibertitzen). Orduan gobernuak futbola ekarri zuen, baina populua etzen honekin libertitzen. Arti 

Ipuin 48. Diberti zaizte al dan ondona. Lizaso in Uzt Noiz 100. Eskola libroa eta gazten libertitzeko plaza bat 

ere eraikiz. Xa Odol 88. v. tbn. ChantP 254. CatS VII. Const 25. Ardoy SFran 89. 

2. Desviarse, apartarse. Obstinaturik baitago bere malizian eta gaixtakerian halako moldez non ezpaita 

posible diberti eta separa ahal dadin bere obiektoaganik. Tt Onsa 29. 

libertizale. "Qui s'amuse (S)" Lrq. 

libertizione, libertezione. Diversión, distracción. v. libertsio. Ez diozozuela zuen burueri permeti ez lanik, 

ez libertezionerik, ez deboxkeriarik, egun hek profana detzakenik. EgunO in Arb Igand 175. Onhesten dut 

thunbako latzdura eta erretiramendua, ene barriamenduaren eta libertizioneen erreparatzekotzat. JesBih 447. 

Non ez duen errenontziatzen Elizak debekatzen dituen libertizione lanierosei. Ib. 429. Ez da aski ukho egina 

izaitea munduko plazerei eta hango libertizione banoei. Jaur 379. Gazterik nintzan airatu, / libertizionia maitatu. 

Ox 190. v. tbn. MarIl 4. 

libertsio, dibertsio, dibersino (Chaho), dibersinoe. Diversión, entretenimiento. v. libertimendu; josteta. 

Tr. Empleado por autores meridionales. A partir de mediados del s. XIX no se encuentra sino en textos 

populares. Las formas en d- son las más frecuentes. Hay liber(t)sio en algún ej. de Xenpelar, Udarregi, Txirrita, 

Uztapide y Aresti, que emplean más a menudo diber(t)sio. Estaike edán? Bai, baña biz dibérsio dezénte, biz 

edáte moderátua, ez pasiónes, ez bizios. LE Prog 112. Beraz larga bear dira dibersio edo olgantza peligrosoak. 

Mg CC 186. Ez eben inos urteten dibersinoe garbijetara bere. Mg CO 229. Zer bada, guztia emongo jako 

dibersiñoari? Añ LoraS 188. Lagun onakaz euki zituban konbersazinoe ta dibersinoe inozentiakaz. JJMg BasEsc 

161. Alan beste askok, ezer bere ez dirian gauzak, artuten ditubee dibersinoetzat. fB Olg 28. Prestaturikan nere / 

desiuetara, / baldin dibertsiyo bat / nai banuen para, / etorriko ziñala / Errenteriyara. Bil 154. Dibersiyo bat 

jartzera nua / gazte jendien artian. Xe 311 (235 libersiyo). Tristurak nago, asi biar det / libersiyua berritzen. Ud 

65 (72 dibersiyo). Gogokoen zaion jostaldi edo dibersioren bat uztea. Arr May 12. Gizon onradu batek / 

enkargatu nau ni / dibersiyo berri bat / nola dan konbeni. JanEd I 14. Ai zer libertsioa / an pasatu dedan. Tx B 

166. Dibersiyua / gaur etzait gutxi gustatu. Uzt Noiz 100. Danak zeukaten libertsiua / eztaitara juandakuan. Uzt 

Sas 107. Etorri garen soldado guztion alimentua, ostatua eta libersioa zuen kargura korrituko da. Arti Tobera 

265. v. tbn. Dibertsio: Arrantz 78. PE 60. 

libertsiogarri. Entretenimiento. Txakur orren kasuan / amar bertso berri, / gazte jendiarentzat / 

libersiyogarri. Noe 38. 

libertu (SP sin trad., que cita a Lç). Quedar, restar. Galdu ukhan du integritate eta perfekzione guzia batre 

libertu ez gelditu gabe. Lç Ins G 2v. Natura dibinoa bere proprietate bera edukiten duelarik libertu eta azkendu 

izan baita kreazione gabe. Ib. G 3v. Konplimendu guzia duenaren personán libertzen eta gelditzen zaiku 

zeremonietako substanziá eta egiá. Ib. G 5r. 

libiandade. Liviandad, ligereza. Kuriosidade edo biyotzeko libiandadez enzun. Zuzaeta 143. Tela eta 

bestidura kurioso, eder eta aberatzak beñere ez dire erematen, baizik banagloriaz, libiandades o 

probokatzeagatik luxuriara (B, s. XVIII). BOEans 860. 

libiar, libitar. Libio, de Libia. Libiarrak, Trogloditak eta Ethiopiarrak ezin kondatuak ziren. Dv 2 Par 12, 

3 (Ker, BiblE libiar; Ur Libiako). Bata akaitarra zan, bestea espartarra, bi libitar uztarridun gurdietan yaioenak 


mende.


ziranak. Zait Sof 29. 

libidinoso. Libidinoso. Guk, barriz, irabazten dogu / infamearen nonbrea [...]. / zuk eta zurelakook, barriz, 

/ finik eztaben penea, / sobrenonbre bat jenerala: / libidinos[o]en limea. Lazarraga (B) 1159vb. 

libido. Libido. Freud-en libido, gizaki-griña eta Adler-en indar nahikeria. Mde Pr 347. 

libirita. "Mariposa (SP)" A Apend. 

libiru. (Palabra sin significado preciso que aparece en canciones). v. labiru. Libiru labiru bai ganadu 

zaiña, bai ganadu zaiña, / malkorreko ganauak artoa guraiña, artoa guraiña (V-gip). A CPV 829 (v. tbn. 830). 

libitar. v. libiar. 

libra. v. libera. 

libradore. "Librador del peligro" Lcc. 

librai (Lar, H). "Atril" Lar. "Atrilera, librai estalkia" Ib. "Pupitre" H. Alfonbra bat, bi kandelero, meza 

ematen dan liburua bere librai edo atrillakin eta lau loreontzi euren lorakin. Otag EE 1885a, 30. 

libraia (SP, Urt II 39), librea (Lcc, Lar), libreia. Librea. Zaldunik asko ekusi neben, / guztiak oriz janzirik, 

/ zeña dan utra librea gatxa, / desesperanzaz beterik. Lazarraga 1159v. Errionetan bestek ezteu / ar[k ] oi deben 

librea; / Franziako armak dakaz / goian eta bean. Ib. (B) 1204v. Peregrinoa nola zatoz / habitua mudatua, / 

libreatzat artu dezu / ogi konsagratua (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 119. Zeren gurutzearen señalea da librea 

eta señale bat kristioarena. Ber Doc 97r. Nola soldaduak erregeren libraia / iauntzten baitu, berezteko 

bereganik etsaia. EZ Man II 68. Zu kapitainek zaituzte / ekhartzen libraietan, / monarka eta dukeek / Zu bere 

khoroetan. EZ Noel 104. Bezti nazazu libraia behar ditudan guziez ariman eta gorputzean. Harb 280s. Zure 

libraien ekhartzeko ohorea izatuz geroztik eztu bizi nahi zuretzat baizen. Gç 118. Haren libreia diferent da / 

beste jente orotarik. Xarlem 897. Erregen eta bertze handien zerbitzariek ohore batentzat daukate bere nausien 

libraiak ekhartzea, eta zuretzat Jesu Kristoren libraiak ahalkegarri izanen dire? Dh 212. Bere soñeko ta librea 

beraz jantzirik. Aran SIgn 44. 

libraieria. Figura en SP, sin trad. 

libraire. "Libraire, marchand de livres" Chaho. Dona Mariako martxant librairiaren etxen. UskLiB 3. 

1 libraka (V-gip ap. Etxba Eib (s.v. liberdi); Lar). Por libras. "Librear, vender por libras. Libraka saldu" Lar. 

"Libraka eta liberdika saltzen da okelia" Etxba Eib. Sei arrua pisuban / bazeukaten iya, / libraka saldutzeko / 

ai zer izokiya! JanEd I 77. Joosus! Libraka urrea! Orratik, ori ikustekoa izango da. Ag G 263. Arkumeakin da 

egaztiakin libraka ibiltzen ziran pisuan. BasoM 45s. 

2 libraka. "(R-uzt), cizaña" A. 

libramendu (SP), libramentu (Chaho). Liberación, salvación. Ifernuan ezta reskatik, ezta libramendurik. 

Ax 616 (V 396). Libramenduko eskerra. Hm 134. Eguneango janaria, bekatuen parkaziñoa, tentamentu ta gatx 

guztien libramentua. Añ MisE 19. 

librantza (Lcc, SP (s.v. libramendu), Lecl, Dv, H), librantxa. 1. Libertad, liberación; salvación. "Libranza" 

Lcc. Aita zaharren librantza. EZ Man I 129. Penetarik dute bada desiratzen librantza. Ib. 122. Penatuen 

libranza. Harb 106. Zu zare ene salbamendua eta libranza, ene esperanza eta indarra. SP Imit IV 3, 1 (Ch 

erresketamendua, Mst arreroslia, Ol yareikuntza). Zenbatenaz baitzait niri gaitzago, hanbatenaz da ene 

librantza errexago Jainko guziz goraren eskuarentzat. Ch III 29, 2. Eta erraten du aitziñetik bere ondorearen 

librantza. Urt Gen 48 (tít.). Yuduak zuzenetan ziren galdetzeko bazkotan gaixtagin baten librantza. Lg II 271. 

Jaun horier galthatü ükhen otoritatez / presu begiratzeko librantxaik ükhen gabez. Etch 142. Eta librantza 

bademo bere on-egilleari. Gy 53. Penitentzia gogor batez eros ahal baneza nere librantza. Dv LEd 243. 2. 

"Passeport" Ht VocGr 398. 3. "Billet à ordre" H. 4. "Librantxa (S; Foix), autorisation" Lh. 


mende. 

703


librarazi (Gèze, Dv), librerazi. 1. Hacer liberar, salvar. "Faire mettre en liberté" Dv. Zeren herstura 

handitik / naukezun librarazi. EZ Eliç 207. Zuk librarazi gaitzazu / hetarik berehala. Ib. 422. Bena ezarten 

naizü, Defis, korajatürik, / han edirenen nizala zützaz librerazirik. Etch 516. Emaztiren osaba nin othoierazi / 

etxaltik sal zitzan, nenzan librerazi. Ib. 182. Orhoiturik hilzerat / kondenatuetan / libraraz dezakela / batto egun 

hartan. Zby RIEV 1908, 213. 2. Aligerar (el vientre). Cf. libratu (6). Midikuek yanarazten dute batzuetan 

mahainean yarri baino lehen sabeletik libraraztekotzat. 'Relâcher'. Dv Dial 11 (Ip librerazteko; It libratzeko, Ur 

arinduteko). 

librari. (El) que libera, salva. Zaren benedikatu / zeren duzun pobluori / urrikaldez salbatu. // Zeren 

atheratu duzun / bere lazeriatik, / librarior bidaldurik / Dabid baten etxetik. Hm 104. 

librario. "Bibliotheca, [...] librarioa, liburu tókia" Urt III 324. 

librarioari. "Bibliothecalis, [...] bibliotekari, librarioari" Urt III 324. 

libratu (Ht VocGr 380). 1. (Aux. trans. e intrans.). Entregar(se), dar(se). "Livrer, délivrer" Ht VocGr. Tr. 

Documentado en los dialectos septentrionales hasta principios del s. XIX. Zein heriotara libratu izan baita 

gure bekhatuakgatik. Lç Rom 4, 25 (He, TB libratua; Dv, BilbE eman, Ol il zan). Baldin mundu hunetarik baliz 

ene resumá, ene jendeak konbati litezkek iuduei libra ez nendinzát. Lç Io 18, 36 (TB largatua, LE ez uzteko 

judioen eskuetan). Duk de Mercurek asko ofrezimentu egin diola Erregeri eta esan diola Espainiako Erregek 

dadukan partida bat bark libraturik emanen diola. (c. 1597). FLV 1993, 461. Ez gakizkola libra debozionearen 

zelo indiskret bati. He Gudu 168. Gaztiatu zioten benjamintarrei libra ziotzotela eskutarat hobendun hek gal 

zezatentzat bizia. Lg I 240. Libraturen zioela eskutarat Haiko hiria hango erregearekin eta populu guziarekin. 

Ib. 193s. Tristeziari / bihotza libratuz. Monho 84. Jüdas zure Apostolü batek libratü züntian baratze hortan 

jüdiuen eskietara. UskLiB 38. 

2. (-adu V-gip ap. Etxba Eib; Lcc (-adu), SP, Urt I 48, VocBN, Lar, Añ, Gèze, H), libretu, librutu. Librar, 

cuidar (de); salvar; liberar. "Salvarse de algún riesgo" Lar. "Librar de algún mal", "libertar" Añ. "Sauver, se 

sauver de quelque danger ou malheur" H. "Kurutzian ill ondoren jatxi zan Infarnuetara, Abrahamen altzuan 

ziranak libratzera" Etxba Eib. En SP, VocBN y Gèze "délivrer" resulta de interpretación ambigua. v. begiratu, 

askatu. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Además de la variante general libratu, hay libretu, 

junto a libratu, en Leiçarraga (v. supra), Haramburu y CatUlz, y libredu en VJ (3). Hay rad. libru en un texto de 

BOEl. En DFrec hay 17 ejs. (5 septentrionales) de libratu. Bekhatuaren azpitik libreturik. Lç Rom 6, 22 (He, 

Dv libratu; TB lokabetuak, Ol, BiblE askatu). Iaungoikoak libradu gagizan pensamentu deungetarik. Bet 3. 

Libra gaitzazu, othoi, peril hunetarik. Mat 358. Libra gaitzazu gaitzetik. Ber Trat 93v (He Mt 6, 13 begira). 

Presondegitik zituen patriarkak libratu. EZ Man I 129 (v. tbn. Eliç 283). Heriotzeko orenean begiratuko eta 

libratuko du Iainkoak. Ax 219 (V 146). Egiak libratzen bazaitu, egiazki libro izanen zare. SP Imit III 4, 1 (Ch, 

Mst libratzen; Ol yareingo). Gaxtagiña du Jainko onak / heriotzetik libratzen. Gç 136. Gu bekatareanik da 

infernurean libraetarren. ConTAV 5.2.11, 150. Barraiadura guzietarik Spiritua libra ahal dezakeena. Ch I 21, 

2. Geure arerioetarik libradu gagizuz. Cb CatV 4. Tentazio guzietatik libratzeko indarra indazu. Cb Eg III 299. 

Librátzera salbaziokó bidean zeuden arimak. LE Doc 36. Animako eta gorputzeko gaitz guztietatik libra dezala 

eskatzea. Gco I 451. Eskuak iltzeetatik libraturik belarriak itxi zituan. AA III 596. Gaitz guzietatik libra 

gaitiatzu Yauna. CatB 89. Gure etsaietaik libru gaitzatzu (L-ain, 1853). BOEl 319. Kristo baaiz libratu 

gaitzaguk i erori eta gu (Lc 23, 39). Lard 461 (Ip Hil 130 libratü; He, TB, Dv, Brunet, BiblE salbatu, Ol yaregin, 

Ker askatu). Salbadoriak libra gaitzala / neska zarraren gaitzetik. Xe 311. Aixkidia, etzaitut txarretik libratu! 

Sor AKaik 132. Arren baño arren esaten zioten libra zitzala izurri aietatik. Bv AsL 180. Lazotik librau egiñikoan 

/ zelan asten dan txoria. AB AmaE 79. 

(s. XX). Batzuetan eskerrak ematen diyozkat gure Jaungoikuari eta bestietan alkatiari gaitz ortatik libratua. 

Iraola 43. Libratu naita ere / uztarria gogor. Urruz Zer 104. Millaka dira eriotzetik / libra dituzun gorputzak. 

Basarri 8. Ori tximistagandik libratzeko zala. And AUzta 65. [Karranklak] zren lepoan libratzeko otsoen 

presatik. ZMoso 35. Jesusen Pasio Santua! Libra gaitzazu! NEtx LBB 173. Harako Viena turkoengandik 1683an 

libratu zuen hura. MEIG V 82. Santamaria jaunak ederki erakutsi duenez gure hizkuntza "diglosiaren 

purgatoriotik libratu nahi badugu". MEIG IX 31. 

v. tbn. FLV 1990, 43 (Areso, 1591). Harb 325 (101 libretu). Hm 164. Arg DevB 241. Tt Onsa 165. Arbill III 36, 

14. ES 153. OA 13. CatLav 45 (V 30). El 45. Iraz 8. CatBurg 18. He Gudu 93. GavS 19. Lg II 113. CatLan 8. 

Brtc 27. Ub 81. Monho 148. Mg CC 182 (CO 99 librau). Añ EL 1 108. Añ CatAN 14. Dh 87. CatLuz 13. UskLiB 

102. MarIl 124. Jaur 249. Etch 684. It Fab 213. Gy 187. Dv LEd 64. ChantP 364. JanEd II 13. CatAe 28. CatSal 

29. CatR 37. Aran SIgn 93. Legaz 16. Ud 131. PE 150. Arr May 57. Jnn SBi 14. Apaol 93. Lap 405 (V 185). Ip 

Hil 8. Moc Damu 33. UNLilia 18. CatJauf 22. Mdg 159. Goñi 42. Ag G 27. Ill Pill 18. KIkG 30. Inza Azalp 151. 


mende. 

704


Balad 237. Or Tormes 43. Etcham 160. Enb 80. Tx B I 236. Barb Leg 127. Iratz 182. Zerb IxtS 46. SMitx Aranz 

53. Mde Pr 205. Anab Poli 27. Osk Kurl 31. Azurm HitzB 30. Xa Odol 220. Berron Kijote 217. Libradu: Cap 

38. TAV 3.2.14. Arz 17. Urqz 35. Astar II 266. CatLlo 11 (88 librau). CatBus 20. Ur BulaAl 53 (MarIl 83 

librau). AB AmaE 436 (175 librau). Azc PB 319. KIkV 13. Librau: Oe 94. Zuzaeta 51. fB Olg 123. JJMg BasEsc 

30. Itz Azald 9. 

Exceptuar, eximir. Iainkoaren eta lagunaren serbitzuko behar diren trabailluetan hari direnak hargatik 

libratzen baititu baruretarik. SP Phil 318 (He 320 lekhatzen eta dispensatzen). Zeren nihor ere ezin libra diteke 

erran ditudan superioren obeditzeko eginbidetik. Ib. 247 (He 249 exzepta edo lekha). Libretan ditus bulda oneen 

bitartes gerra atara duazan soldadu gustiak. ZBulda 12. 

(Chaho, Dv, H). "Mettre ou se mettre en liberté. Librazazu xakhurra" H. "Beixak libratzera noia" Elexp Berg. 

Galdegin zioten zein nahi zuten libra ziozoten bietarik. Lg II 271. Eriotza bat egin ta, dio, / dago Barrabas 

karzelan, / nor nai dezute, Nazarenoa / edo a libra dezadan? Bast 30. Libra netzakela gathibo guziak. Brtc 106. 

Hitz baten pian biak / nahi zütiet libratü. Xarlem 1088. Kautiboak libratzea. CatB 52. Han perieraz nenzen her 

othoiak egin / eta ni haren despit hek libratü ordin. Etch 184. Libratu zituen milla ta bosteun kristau katibu 

zeuzkatenak. Izt C 482. Libra zazu Barrabas. Zby RIEV 1908, 213. Bertze andere gazte batek [...] bere aitaren 

libratzeko, behar izan zuen iretsi baso bat yende odol. Elsb Fram 103. Ez zutena libratu beren gizona? HU Zez 

91. Izenak hartu eta libratu dituzte, oren baten buruan. Ib. 171. Bai eta hek zalukara libratu gure gizona! Barb 

Sup 149. Nor nai dezute, Nazarenoa / edo au libra dezadan? Balad 237. Nunaitik, aldiz, eri, elbarri / ta gudan 

libra-berriak. SMitx Aranz 92. Hamazazpi urtez atxikia [preso] [...]. Ondarrean hunek libratua. Ardoy SFran 

20s. v. tbn. Gy 246. Lap 251 (V 114). Lf Murtuts 51. Arnaska eta puzkar / uraxen bai lana, / libratu arteraño / 

preso zegoana! JanEd I 109. 

Mihi lotua zitzaion / berehala libratu, / eta eskerrak ziotzon / Iaun onari bihurtu. EZ Noel 165. 

Soltar (de una atadura). Bere hegal zimelak / ebaki zizkidan tenorean kordelak, / geldiro libraturik nire 

orkatilak. Arti MaldanB 192. Ez dakotzia, orai, Antoni, esku horiek libratzen ahal? Larz Senper 134. 

3. Librar (el paso, el camino...). Ertxa zazu / zeure seme maitea, / libra diezadan zeru / goretako bidea. EZ 

Eliç 75s. Parabisuko bidea libratu darokuzun miserikordiaren Ama. Arg DevB 21. Berak eingo ebala / plazia 

libratu. EusJok II 96. Biria libratzeko / non zeguen beta? Xe 205. Ots egin zion arrentzat azkar / libra zezala 

bidia. PE 42. Traba guziak libratu ditu / gizon oien predikuak. Ib. 28. Ez dira elduko zure etxaurreko / sasi 

sastrakak libretan. BEnb NereA 212. v. tbn. Noe 31. [Beribilak] bere bi zintzur meharretarik batean bazuken 

kokatua porroska zerbait [...]. Patarreko indarka hetan zaioke libratu. JE Ber 102. "(S; Foix), débrayer" Lh. 

4. (Aux. intrans.). Librarse. "Beti azkeneko geldituko da, ea meza-laguntzetik libratzen dan" Gketx Loiola (s.v. 

eroso). "Ederretik librau nok" Elexp Berg. "Andrea(re)gandik libratu naiz (G-azp), orrengandik libratu naiz (Gazp)" 

Gte Erd 281. Alegradu bidi kristiau erria / libradu dalako ondar ibaia. EgiaK 86. Noiz libratuko naiz 

bizioen gathibutasun ondikozko hunetarik? SP Imit III 48, 3 (Ch libratu). Gisa hunetan libratu ziren erortzera 

zihoazin gathibutasunetik. ES 111. Sugarren artetik Estanislao libratu zan. Cb Just 92. Juduak Babiloniako 

katibutasunetik libratu ziranetik. Ub 72. Zenbat libratzen ote dira sagar ustel au jan gabe? Mg CC 162. Orrela 

libratuko zerate nagitasunetik. Gco II 80s. Nere indarrez libratu nintzan. Lard 128. Kartzelatik neregatik libratu 

ziñaten. Sor AKaik 121. Publikuan kantatzen, / baztarrak tentatzen / [...] bueltak aditu gabe / etzera libratzen. 

AzpPr 73. Libratu giñan eriotz triste eta ikaragarri arretatik. Ill Testim 4. Armadatik libratü zelarik etzen 

haboro ützüli eskolalat. Const 37. Txakurrak aurrian da / eiztariak atzetik, / eztek errez libratu / oietxen tartetik. 

Tx B 188. Kastuetatik libratu nitzan, / irabazi det pleitua. Tx B I 243. Kondeagandik libra giñala / emen 

ospatzen deguna. SMitx Aranz 100. Errusira joatetik doi-doi libratu baitzan. Etxde JJ 108. Onetik librau aiz. 

SM Zirik 35. Neskatxa libratu zan bere pekatutik. And AUzta 43. Atzo're libratu ziñan / arrisku txarretik. Lizaso 

in Uzt Noiz 30. Ederretik libratu zerate, Peillo! NEtx LBB 180. v. tbn. fB Olg 113. Dv LEd 233. Arrantz 153. Xe 

175. Etxba Ibilt 468. (Precedido de instr.). Zorioneko diglosia hor daukagu geure gizartean eta lanak 

izango ditugu horretaz libratzen. MEIG VII 42. 

5. (V-oroz-gip, AN-araq-ulz, Ae), libretu (AN-gulina). Ref.: Etxba Eib (librau); EAEL 51; Elexp Berg 

(librau). Parir. "Gurasuetara bialdu dau emaztia libratzera, egunetan sartu danetik" Etxba Eib. Cf. VocNav: 

"Librar, dar a luz, parir (Ribera tudelana)". Esperatukodút libratuartáño? LE Doc 150. Libratu ondoan 

erreina seme koronain heredero izan bear duenas (156). LE-Ir. Neskatila gaztiak, abisa zitaie / gaierdi zerenatik 

begira zitaie, / zunbait irus segreki libratürik ere / püblikatzen direnak haboro dirade. Etch 378. Siñestatzia yaio 

zela Birjine Mariengandik, gelditzen zelaik Birjine, libretu baño len, libretzian ta libretuz geroz. CatLiz 937. 

Libretu beño len, libretzian eta libretuz geroz. CatUlz 9 (3 libratu). 

6. (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp; H). Hacer de vientre. "Bost egun daroiat librau barik" Elexp Berg. 

Eruskiñak janarazten dute askotan bazkal aurrean gorputzetik libratzeko. It Dial 11 (Dv libraraztekotzat, Ip 

librerazteko, Ur arinduteko). Gorputzetik libratzen / asi naiz bastante: / oietik jeiki eta / oriñala bete. JanEd I 

112. Azurren bat zeukala / trabauta estian, / etzala sosegatu / libratu artian. (Interpr?). Noe 95. Ez duk 

probetxurik hantxetako ithurriraino banoak, ur zorta bat edan eta nunbeitik libratuko nuk behar bada. Ox 198. 

7. Vaciar, desalojar (una casa). Obe da Julian / etxe au libretea zuk biar goixian. AB AmaE 299. Nai dezun 

tokira zoaz; baña nik auxen bakarrik esaten dizut: libratzeko azkar nere baserria. Salav 17. Obran asi bear det 


mende. 

705


etxe ontan eta libratu zaidazute azkar. Ib. 17. 

8. "Librau, librar por giro. Salamankan estudixuetan daukan semiari milla errial librau detsaz Bankuan 

bittartez" Etxba Eib. 

- LIBRA-BIDE. Acción, proceso de liberarse. Kondeagandik libra-bidean / saia erriaren alde. SMitx Aranz 

68. Aregandiko libra-bidean, / urra, langilleak, urra! Ib. 71. 

libratxo. "Libreta" Lar. 

libratzaile (Dv; -aille SP, Urt II 452; -alle Lar, Añ, H), libratzale (T-L), liberazale. 1. (El) que libera, salva. 

"Libertador" Lar y Añ. "Libérateur" T-L. Ethorriren da Siondik liberazalea. Lç Rom 11, 26 (BiblE 

askatzailea). Penetarik presuna / onen libratzaillea. EZ Eliç 308. Behin noizpait bidaltzeko / gure salbatzaillea, / 

eta herrosen artetik / gure libratzaillea. Hm 105. Iauna dut lagun eta libratzaille. SP Imit III 6, 4 (Ch 

salbatzaillea, Mst salbazalia). Gure erredentorea edo libratzallea. Gco I 462. Maitatuko gaituzte bere libratzaile 

bezala. Jaur 374. Moises israeltarren libratzalle eta buru. Lard 93. Bere libratzalle ta ongilleaganako guziz 

esker-onekoa. Aran SIgn 72. Ordu estu ta larrietatik / zatxakuz libratzallea. AB AmaE 374. Azkeneko prenda 

onetatik etorri zitzaion katibuen libratzallearen glori andiko izena. Arr May 187. v. tbn. MarIl 94. -tzaille: Gç 

54. Lg I 209. -tzalle: Iraz 17. 2. "Libratzallia, un oficio de la armería. Libratzalle eitten eban Armeitta'nian" 

Etxba Eib. 3. "Librador de un giro. Zein da letra onen libratzallia?" Etxba Eib. 

libratze (Lar). 1. Liberación. "Libramiento" Lar. Alo bostario handia / Oger eta Richarten libratzia. Xarlem 

1130. San Pabloren kateetatik libratzea. Lard 531. Berealaxe utzi zituzten libre, guziok. Libratze au, ai-danean, 

tranpaz, eskutuan zeuden beste batzuei ere konpiantza emateko. Alt LB 47. En DFrec hay 2 ejs. 2. Parto. "-- 

Zelan izan dau libratzia emaztiak? --Ederki Jaungoikuari eskerrak" Etxba Eib. 

- LIBRATZE-SARI (SP, sin trad.). Redención. Zeren hura da gure Saindugarria, libranza eta libratze saria. 

"Redemptio". SP Imit IV 1, 11 (IV 1, 12 Ch hark erosi gaitu, Mst arrerosi, Ol gaizkabidea). 

libre (V-gip, BN, S; SP (s.v. libroa), Urt III 305, Lar, Añ, VocBN, Gèze, H (V, G, BN)), liber(e) (Lar). Ref.: Lh; 

Lrq; Elexp Berg. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque escasea o falta en autores puristas 

de la 1. a mitad del s. XX. En DFrec hay 128 ejs. (2 septentrionales) de libre. 1. (Adj.). Libre. "Bienes libres, 

burgemáticos, on liberak" Lar. v. libro. Behar dugula borondate libre batez eta gogotik haién suiekzionezko 

uztarria ekharri. Lç Ins G 8r. Ama libreaganik jaio ninzan. Lazarraga (B) 1181vb. Amorio librea. Ax 272 (182). 

Katigatu ninduzun librea ninzana. ConTAV 5.1.4 (v. tbn. librea en contexto similar en TAV 3.1.22 y 3.1.23). 

Borondate eta albedrio librea. Cap 80 (v. tbn. borondate librea en EZ Man I 62, OA 61 y Cb Eg III 220). 

Nardietako arri libreak, bilin bolaka, / ez dira jausten arrokara? AB AmaE 177. Erri libre eder au / lotuta dabe 

gaur jarri. Ib. 82. Berrogei bidar alkarri esaten / noiz ezkonduko direan, / baina neskeak egon gura dau / uda 

atan buru librean. Azc PB 116. Azterren librea [= 'interpretación libre']. Itz Azald 47. Eleiza liberea erreñu 

liberean. Ib. 53. Ezkontza azke edo librea. Eguzk GizAuz 86. Gizona ezta libre izanen osasuntsua ezten 

bitartean. Arti Tobera 267. Muga t'elbururik / ertzetan ez daukan / askatasun libre / azkengaberaiño. Gand 

Elorri 150. Eguneroko bizitza arruntean, beste guztiak bezalaxe, libretzat jotzen dute bere burua. Vill Jaink 75. 

Deabruak baino libreago zirenak hain domatuak. Lasa Poem 117. Azterketa librearen izarrak bildu omen gaitu 

[...] Deia-ren inguruan. MEIG VIII 42. v. tbn. AstLas 31. Etch 142. Xe 201. Txill Let 86. 

(Día, momento) libre. Enterruko egunetik nago berbatuta, leleengo egun librian egiteko. JJMg BasEsc 273. 

Una libreak urri dituen bizi-modu estu baten sarturik darelako. SM Zirik 6. 

(Acompañando a bertso, ref. a la poesía). Alexaindre, Gerardo Diego ta beste aien sasoikoen lanak, bertso 

libretan iritxi zutena erakutsi zidaten; eta orduan ekin nion bertso libreak egiteari. NEtx LBB 211. 

Libre, sin ocupar. Nola oi librerik ez daukatan. Iraola 17. Garai arretan Laskabonian / zuben ostatu libria. 

Tx B I 147. Leku bat libre ikusten juat beintzat. SM Zirik 127. Ez dio ajolarik iru oi libre baditugu ere! Lab 

SuEm 167. 

(Usos predicativos y adverbiales). "Jakiñeko lapur aundixa izan arren libre dabill" Etxba Eib. "Oiñ libre zare 

nai dozuna eitteko" Elexp Berg. Neure biotz au libre jafindazu. Lazarraga 1185v. Ene senideak libre daoza, / 

gozatzen dabela libertadea. Ib. (B) 1181vb. Gelditzen zela libre. Ber Trat 114r. Mihia libre eta sufle du. ES 192. 

Noiz libratuko ote naiz, nere anima libre ta ariñ zugana igotzeko. Cb Eg III 310. Eleisiak libre emoten dabela 

bakotxa gura dabenagaz ezkonduteko. fB Ic III 335. Pagatu eta libre / izango giñala. JanEd I 14. Au jauregi 

guzitik libre eta bere nai-erara zebillen. Arr GB 146. Al daneraneraño saiatu danak / libre du kontzientziya. Ud 

138. Buztarri baga, nasai ta libre / bizi ziran bizkaitarrak. AB AmaE 16. Zein pozik libre utziko nion nere 

eskuan egon balitz uztea. Urruz Zer 53. Lenago libre bizi giñanak / lotu ginduzten katian. Tx B II 86. Alkatiak 

azke edo libre itxi eban. Kk Ab II 63. Jakin daki aldi baten buruan libre aterako dela. Etxde JJ 66. Libre obeto 

bizi dala diño. Bilbao IpuiB 204. Gure ateak libre dauzkatzu / nai dezunian, alaba. Uzt EBT 115. Rozinantek 

bere burua libre ikusi zuanean. Berron Kijote 225. Kontua zen zuk momentu hartan ez zenuela libre ezer egiteko 


mende. 

706


modurik. MEIG IX 69. Ez nintzen luzaroan libre egon. Ib. 95. v. tbn. ZBulda 46. Lar SAgust 6. Mb IArg I 72. It 

Fab 210. Gy 34. Bv AsL 47. Azc PB 200. Mdg 169. Ill Pill 20. EusJok 67. Enb 162. Or Eus 198. Balad 239. 

Eguzk GizAuz 102. Basarri 145. Vill Jaink 84. Erkiag BatB 19. Azurm HitzB 30. 

(Con suf. de comparación). Ibilterren libreago torpezako gauzeetan. Cap 107. Narrazio kutsua dagoenean 

ere, ordena libreago gelditzen da galdegaiari buruzko lege honetatik. MEIG VI 144. 

Libre, sin prohibición. "Hamar tabako landare libre dira, dix plants de tabac sont libres, ne sont pas de 

contrabande" H. Pilajia libre eman nahi düt / ene jente orori. Xarlem 1222. Ez dezu ezertxo ere debekatzerik 

nai. Dana libre nai dezu. MAtx Gazt 35. Dantza onak beti're / libre baidirade, / apaizak orren kontra / iñoiz ez 

gerade. Uzt LEG II 204. 

Gratis. Alkate Jauna, ibini bidi legea, / mutilak libre, neskatxak eurak paga dezeela danzea. Acto 86. Okela 

libre dezu, / ardua ere bai, / sozio orrek zuri / eztizu gutxi nai. Xe 289. 

Libre (de impuestos). Sagardo txakoliñak / izan bitez libre, / orien petxarikan / ez da admitible. JanEd I 18. 

(Tema nudo, con complemento con suf. -tik). Libre (de); exento. "Gerlan zerbitzatzetik libre dena" Urt III 

304. Baldin senharra hil badadi libre da senharraren legetik. Lç Rom 7, 2. Beraz, libre dituk haurrak 

[tributetatik]. Lç Mt 17, 26 (Echn libre dire, BiblE libre daude; He, Ip libro, TB, SalabBN exent, Dv, Ur, HeH, 

Leon ez dute zor, Arriand azke). Barau egiteko obligaziñorean zein persona dago libre. Cap 58. Enemigoen 

atzaparretatik libre nagoela! Cb Eg II 74 (Dv LEd 138 libro). Zere burua bekatuaren kargatik libre ateratzen 

dezunean. AA III 534. Inor bere ez dago libre zer egin santu onetati. fB Ic I 87. Ez dedilla gure artian iñor izan 

lujurijatik libre. JJMg BasEsc 192. Peligrotika libre / arkitu zanean. It Fab 38. Itz guziz onragarriakin, biziro, 

gaitzusai guzitik oso libre ta bagetzat Ignazio autortu ta eman zuben. Aran SIgn 103. Hogei eta bat urthiak 

betherik eztütienak barur egitetik osoki libre dira? CatS 53. Eritasunetik libre. Arr May 66. Iñor ez dago libre 

desgrazi batetik. Iraola 54. Lau probentziyak kintatik libre / Don Juanek eskatu zuan. Tx B II 53 (v. tbn. Lizaso 

in Uzt LEG 688 kintatik libre). Ezkonduak bakarrik gelditzen ziran libre dei ontatik. Etxde JJ 180. Bi gizon klase 

daude lege horretatik libre: aberatsak eta zoroak. Arti Ipuin 65. v. tbn. CatLlo 71. Gy 164. PE 88. Daramána 

bizimódu obeágoa ta libreágo galbideetáik. LE Doc 47. 

(Tema nudo, con complemento en -t(z)eko). (Ser) libre (de). Nahi ezpadugu ezetz erraiteko libre baikara. 

Ax 101 (V 69). Apustu ori jokatutzeko / publikoan libre zala. EusJok 67. Kontua egiña daukazu eta / juateko 

libre zerade. Uzt Sas 225. 

(Tema nudo, con complemento en -t(z)ea). (Ser) libre (de), tener la libertad (de). Benganza artzea guziok 

libre bagendu. Gco I 437. Libre eukala juatia. JJMg BasEsc 150. Gordetzia libre du / zeñek beria. AzpPr 41. 

[Uste dute] libre dutela, nai badute, txokolateran sugurra sart[z]ia. Iraola 41. Guk eztugu zil (libre) iñori bizia 

kentzea. Ir YKBiz 484s. "Libre" zeukan nai aña jatea. Anab Poli 77. Arabako ganaduak ere libre dauka onera 

etortea. And AUzta 39. Urbiako zelaietan ganadua sartzea libre duten erriak osatzen dute Parzoneria. Ib. 39n. 

Libre dauka nai badu / beste aldera juatia. Uzt Sas 233. Guk Oiartzunen ez gendun libre / ortako sega artzia. Ib. 

79. 

(Tema nudo con izan intrans. unipersonal de 3. a persona sing. y gralmte. con complemento en -t(z)ea). (Ser) 

lícito. AxN explica sori (200) por libre. "Itturri onetatik libre da nai beste ur artzia" Etxba Eib. Zer atera 

deiteke orretatik? Libre dala luurreko justizijako gizonak isten dabeen gustija? JJMg BasEsc 150. Libre balitz 

egitia bestiak egiten dabeena. Ib. 142. Libre dala nai dabenak nai dabena edo al dagijanak al dagijana gura 

izatia. fB Ic II 255. Edozein gauza libre dala uste / emakume alrebesak. PE 45. Ezta zil (libre) auek yauretxeko 

diru-kutxara egoztea. Ir YKBiz 483. Enpeñatzia ezpada libre / alperrik degu indarra. Tx B II 53. Ori libre duk! 

Or Eus 307. Gauza ona da erriko jaiak / pozik, alai ospatzia, / baiña ez gero, libre dala-ta / oitura onak galtzia. 

BEnb NereA 221. Esan zuan etzala libre aizkolariai laguntzea iñolako moduz. Salav 105. 

2. Libre (no esclavo, súbdito...). Leiçarraga (Decl a) 7v) da franko como equivalente suletino de libre. Ezen 

eztik heretaturen neskatoaren semeak librearen semearekin. Lç Gal 4, 30 (BiblE librearen; He libro denaren, 

Dv pelutaren, Bibl libroaren). Ez gara neskatoaren haur, baina librearen. Ib. 4, 31. Sklabo guziak eta libre 

guziak gorde zitezen lezétan eta mendietako hartokétan. Lç Apoc 6, 15 (Echn libre; Ur, Ip jabe). Errege eta libre 

nintzena, muthil eta gathibu egin bai naiz. Ax 389 (V 254). Gizon batzuk azke edo libre, beste batzuk jopu edo 

esklabu ziran. Eguzk GizAuz 168. Beren estatuz frank, libre, esklabotarzun herexarik gabe. Mde Pr 51. Hator, 

librea, / ezagut hezak hodeia. Arti MaldanB 217. 

3. Soltero. Nai dala ezkondua, nai donzellea, librea, aidea edo relijiosea. Cap 102. Ea pekatu egin dabeenz 

andra libreakaz. Ib. 103. Deseatzen debe gizon libre batekin andre edo emakume libre batek matrimonio santua 

egitea. OA 77. Esplikau biarda konfesiñoan personien estaduba, libria, ezkonduba, senidia [...]. Zuzaeta 67s. 

Seigarren mandamentuaren kontra persona libre, neskatx edo mutilla erorten bazan. Mg CC 153. Persona libre 

edo ezkondu batekin. Ib. 118. Libriagaz pekatu egitia baino ezkondubagaz egitia txaarrago da. fB Olg 196. 

Eztago seguru euren miin infernukotik ezkondurik ez librerik, abaderik ez frailerik. Astar II 189. Erlijinoeko 

estaduba, birjinen estaduba ta libreen estaduba obiak diriala zeruba irabazteko ezkondubena baino. fB Ic III 

325. Nerau Aiatik mutill libria / kostara ezkondu nitzan. PE 135. Donzella garbi ezkondu gabea askatua ta 

libre dago bere buru osoa Jainkoari emateko. Ub 222. Nola alargunak libre gelditzen diran senarren ilzearekin. 

AA III 398. Libre zauten gazteak / kontuan ibilli. JanEd II 24. Ba-ezpada ez nitzan / aurreregi sartu, / oraindik 


mende. 

707


libre dago, / nai dubenak artu. Tx B II 165. 

4. Licencioso. Ignazio zeraman ontziko itxas-jendea librea ta lotsagabea zan biziro. Aran SIgn 37. 

5. "De movimientos airosos y libres. Oso pelotari libria da" Elexp Berg. 

- LIBREAN. a) "Lotu gabe kanpoan (abereak). Beixak librian eukitzeittue uda guztian" Elexp Berg. b) (Ref. al 

baile). Baldin badegu / euskaldunen antza / beti librian egin / bear degu dantza. Uzt Auspoa 67, 112. 

Euskal-dantza librekoak ez ote dira jolas? MAtx Gazt 70. 

- LIBRE EGIN (Lcc, Lar, Añ). "Libre hecho de siervo, esklaburean libre egin" Lcc. "Libertar, libre egin" Lar y 

Añ. 

- LIBRERIK. (Estar, etc.) libre, en libertad. Librerik eta ardura baga / oi ta dirade ebili. Lazarraga 1159v. Oi 

orain itxi librerik. Ib. 1172r. Orai banago librerik. Ib. 1181r. Eskual herriko jendea gelditu zen librerik eta 

xahurik etsai haukien menetik? ES 98. Bestela interes guztijak / librerik kanpuan, / ondraubak diran partez / 

edozein lekutan. DurPl 71. 

librea, libreia. v. libraia. 

libreki (SP Chaho). Libremente. Kofesa ditzadan libreki, klarki eta bidezki. Mat 234. Bekhatu egiteko 

suietik eztenean badohake libreki. Harb 167. Ezin mintza diteke libreki iend'artean. Ax 360 (V 238). Maliziaz 

eta bere presunaz libreki egin zituzten bekhatuakgatik. Ib. 578 (V 371). Libreki hari zaite enekin gauza guzietan. 

SP Imit III 15, 2 (Mst, Ip libertate oso bateki). Eskuarak galdegiten baitu naturalki eta libreki mintzatzea. ES 

134. En DFrec hay 5 ejs., meridionales. 

librekiro. "Libremente" Lar. 

libremente. Libremente. Konfesatu bage libremente bakoitzak eutzi ditzakeanak. OA 139. 

librepensadore. Librepensador. Jaungoikoaren agertuerea eta irakatsiak ukatuten dituezan errazionalistak 

edo librepensadoreak. Itz Azald 206. 

librerazi. v. librarazi. 

librerdi. v. LIBERA-ERDI. 

librero. Libremente. Neure begiok neroeala / librero deplegadurik. Lazarraga (B) 1197vb. 

libreta. Libreta (de ahorro). Lau urteren buruan 3.352 haurrei eman zaizkie agiriak eta sariak: Nafarroako 

Aurrezki-Kutxako libretak, 100-200 pezetakoak. MEIG I 116. En DFrec hay 5 ejs. 

libretasun. Libertad, licencia. Soldadutzak gazteetan berez dakarkien libretasunarekin eman zan zerbait 

txorakeri eta zabarkerietara. Aran SIgn 5. Asi zitzaien libretasun patxarakoenakin ta esanaldi latzakin arpegira 

eman eta errieta onak egiten. Ib. 37. 

libreto. Libreto. 1957-garren urtean, opera baterako libretoa, antzerki-itza, saritu eutsoen. Alzola Atalak 

104. Opera bat egin nahi luke. [...] Gaia behar, ordea, libretoa, eta laguntza eske dator. MIH 157. Ba ote 

zitekeen libreto hoberik begi-belarriak ederrez asetzeko? MEIG I 154. 

libro (SP, Urt I 49, VocBN, Dv, H (L, BN, S)). 1. Libre. v. libre. Tr. Documentado desde el s. XVII en la 

tradición septentrional. Es muy escaso en textos suletinos. Entre los meridionales se encuentra en Beovide. En 

DFrec hay 31 ejs., 12 de ellos meridionales. Biz zure minzoa manso, eme, libro, idekia, egiati, xuxen eta fidel. 

SP Phil 361. Arima libro eta kreaturetarik lexatuaren pribilejio berezi batez. Ch III 26, 1 (SP libro; Ol yarei). 

Laphurdi bethi-danik ezagutua izan dela lur allodial, erran nahi du, lur libro eta dretxurik nihori zor ez dioen 

batentzat. Revol 111. Erlisione libro eta lazoa. Zby RIEV 1909, 228. Uler-neke da guk bezala onhartzen ez 

duenarentzat Jaungoiko azke edo libro, hautatzale eta maitatzale bat. Lf in Zait Plat XXIII. Beren bazter librotan 

deusen / beldurrik gabe haziak. In MEIG III 45. Konfrarioko aldarean meza saindua emaitea bihotz 

sakratuarena lehen ortzilaretan, baldin egun libroak badire. JesBih 465. Egun libroetan, zenbeit aldiz, oin huts 

jartzen ziren, khartsukiago joaiteko Birjina Mariaren imaxinaren aintzinera. MarIl 113. 

(Escuela) libre, privada. Laster ikusi ginintuen alde orotan sortzen beren baitharik, onddoak iduri, libroak 

erraiten zeien eskolategiak. JE Bur 43. Lazkanotegi apezak harrotu zituen bazterrak, eskola libroa eta gazten 

libertitzeko plaza bat ere eraikiz. Xa Odol 88. 


mende.


(Usos predicativos y adverbiales). Orain eta bethi zure faborearekin batean salbo eta libro ioatea merezi 

dezagun. EZ Eliç 215. Amudioak nahi du libro eta munduko afekzione guzietarik urrun izan. SP Imit III 5, 3 (Ch 

libro, Mst solt, Ol yarei). Libro ezarri nauzuna. Arg DevB 194. Bihotza libro atxikitzeko bizio huntarik. He Gudu 

118. Hauk guzietarik libro eta segurean da Jesus bere espostzat hautatu duena. Brtc 225. Ein gaitzazu libro. 

Monho 74. Utz nazazu libro, izokiñ naiten egiñ artio. Gy 46. Uzten du libro mehatxu bat ere egin gabe. Prop 

1876-77, 51. Utzak, othoi, gaxoa libro. Elzb Po 182. Zeñak atxitu zituztenari eskatu ziozkan, libro gero uzteko 

asmuan. Bv AsL 182. Zeruronz libro ta ariñ jasotzeko. Ib. 202. Nahiago zuela bizirik eta libro ikusi Barrabas. 

Jnn SBi 47. Ehorzte zibilak, mera framazona ahokiaren puntan libro. Elsb Fram 160. Hura preso. Eta ohoinak 

libro. HU Aurp 61. Fite libro izanen dela. Barb Sup 55. Donibaneko egitekoek hiruzpalau oren libro uzten 

duteneko. Zerb Azk 83. Falta dutenak libro utzi ta / inozentiak akusa. Mattin 38. Udak ardia derama / libro 

oihanetan barna. Xa Odol 97. v. tbn. Hm 117. Arbill III 21, 12. Gç 107. Ch III 5, 5. CatLav 75 (V 46). CatLan 

74. AR 312. Revol 121. AstLas 39. Jaur 344. Dv Lab 285. ChantP 358. Zby RIEV 1908, 228. Lap 251 (V 114). 

Balad 119. Iratz 183. JEtchep 83. (Det.). Desplazerik egin gabe utz nazaten libroa. EZ Man II 125. 

"Libre, sans obstacle. Libro dugu bidea? le chemin nous est il libre, sans danger? Elhurrak urthu dire eta libro 

da portua" H. Bahuken bidea nik bezala libro. Gy 9. Bidea etzen haatik libro. Zerb IxtS 41. Bidea libro behar 

lukela nahi lekurat joaiteko. Xa Odol 174. 

"Libre, espace non occupé, non rempli. Pilotako plaza libro dugu" H. 

Exento. Beraz hartarik [zergeratik] libro dire umeak? He Mt 17, 25 (Ip libro; Lç, Echn, BiblE libre, TB, 

SalabBN exent, Dv, Ur, HeH, Leon ez dute zor). 

(Con izan). Ser libre (de), tener la libertad (de). Ezta, beraz, egia erraitea gizona eztela libro gaizki egiteko 

baizik, eta eztela gehiago libro ungi egiteko? CatLav 43 (V 29). Libro girea graziari ihardesteko edo ez 

ihardesteko? CatLan 64. Ez dakizia libro dugula / hartzia dagon lekutik? Xa EzinB 94. Orai artio, larru 

koloratu gizonak ez zituan libro larru zurien ostatuetan. Larz Iru 64. (Con complemento en -ra(t)). Eta 

gogara ibilltzera ez zare beraz libro? Gy 33. Batbedera libro bada bere obraren nahi duen moldean 

eskiribatzera. Ip in Ax (ed. 1864) IX. Ez bahaiz hotela huntaz kontent bertzetara libro haiz. Larz Iru 72. 

Karnizeroari azken saltzeak egin eta libro izanen zarete mendirat. Ib. 74. 

2. Libre, licencioso. "Libre, en parlant d'actions, de manières, de discours. Egitate eta elhe libroegiak" H. 

Hitz libroegiak erraitea, kanta libroegiak kantatzea. CatLav 173 (V 89). Solhas dostatzekoak, ergelak eta 

libroak. He Gudu 110. Aditzen ditut solhas libroegiak. Ib. 113s. Irakurtze perillosak eta solhaz libroak. Mih 25. 

Adiskidetasun sobra libroak. Brtc 63. Hitz libroak erraten, kanta arinak kantatzen edo aditzeaz atsegin hartzen 

dutenek. Ib. 63. 

- LIBROAN. Libre, suelto. Ganbara zelakotz ontsa gakotua, / aise zaiteken utz libroan dirua. Gy 216. 

- LIBRORIK. Libre, libremente. Atsegiñak har detzagun beldur gabe librorik. EZ Man I 86. Hanbatenaz 

lasterrago heldu da grazia, usuago sartzen da, eta bihotza gorago alxatzen da librorik. SP Imit IV 15, 3. 

Librorik, gatheak guk hautsirik, / Espainia zen athera. Zby RIEV 1909, 399. 

libro. v. liburu. 

libroki (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt I 400, Dv). Libremente. v. libreki. Egiten zaizten bidegabeak libroki 

barkhatzen dituztenak. Mat 157. Ezen askok eskañiren du libroki bizia. EZ Man I 73. Libroki aitortuko du pobre 

beharra eta billusia dela. SP Imit II 10, 3. Zerbaitek itxekiten darotaiño eziñ zureganat libroki hegalda naiteke. 

Ch III 31, 1 (SP neure gogara, Mst libertatereki, Ol yarei). Hura da gihaurek borontariozki eta libroki 

kometitzen dügüna. CatLan 111. Gure arrantzako bakaillabek kurri dezaten libroki Erresuma guzian. Revol 111. 

Erreberritzen ditut libroki eta gogo onez ene batheioko agintzak. JesBih 431. Axularren denboran, bai erdaraz 

bai euskaraz, orai baino librokiago eta nasaikiago mintzo ziren. Ip in Ax (ed. 1864) VIII. Libroki nabila! Etcham 

134. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. AR 349. MarIl 33. Larz Bozak 104. Gizonkiek eta emaztekiek ez bezate elkhar 

librokiegi hanta. CatLav 174 (V 90). 

librotasun (L, BN, S ap. Lh). Libertad. Eztezazula desobedienzia zeloaren, urguilleria librotasunaren eta 

haragizko lizunkeria adiskidetasunaren izenaz berniza. SP Phil 357 (He 360 frankotasunarenaz). Mintzo banaiz 

gizon gazte baten eta neskatxa gazte baten librotasunen eta famillertasunaren kontra. He Phil 362. Kaiolan 

nintzenean maiz nindagoen trixte [...] / librotasuna ona zela nuen uste. Elzb Po 216. Bakea eta librotasuna osoki 

ditut gozatzen. Dib GH 1921, 378. Librotasuna beiratzekotan / bihotza guziz beroa. Ox 160. 

libru. v. liburu. 

librusantxa. "Librusantxa (R), librüsantxa (S), cuajo de ganado" A. Cf. liburu (2). 

libruto. v. liburutto. 


mende. 

709


librutu. v. libratu. 

libru-zar. v. liburutzar. 

liburki. v. liburuki. 

liburu (V, G, AN, L, BN; Lcc, Mic 7v , SP, Deen II 30 (liboria), Urt III 323, Ht VocGr 357, Lar, Añ, Izt, 

Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), libru (AN-egüés, R, S; Lar, Añ, Gèze, H (G, L)), luburu (S), libro. Ref.: 

Bon-Ond 151; A (liburu, libru); Lrq (lübürü); Iz Ulz, ArOñ; Etxba Eib; Gketx Loiola (pasara); Elexp Berg; Gte 

Erd 23. 1. Libro. "Liburugitea, faire des livres" SP. "Liburu bat begiztatzea, examiner un livre" Ht VocGr 357. 

"(Libro de) caja , artuemanen liburua, kontuen liburua" Lar. "Sentenciario, sentenzien liburua" Ib. 

"Liburuetan egon, estar en letras de imprenta, con la autoridad que esto tiene para muchos. Liburuetan dagozen 

gauzak baño asko geixago dira munduan" Etxba Eib. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay un número considerable de autores meridionales, sobre 

todo en los ss. XVIII y XIX, que emplean libru. En algunos de ellos hay ambas formas: Elizalde (60 liburu, 96 

libru), Moguel (liburu en PAb 57, 195 y CO 285, 293, y ambas variantes en CC: 190 libru, 257 liburu), Añibarro 

(EL 1 3 y LoraS 146, 188 libru, y EL 2 6, 91 liburu), Iztueta y Villasante (liburu siempre en Jaink). Zuzaeta 

emplea libru (87) y libro (95). Librü, libürü y lübürü son las formas empleadas por los autores suletinos. Hay 

también un ejemplo de libru en Gasteluçar. En DFrec hay 962 ejs. de liburu y 2 de libru. 

Nor da digne ireki dezan liburua eta laxa ditzan haren ziguluak? Lç Apoc 5, 2 (He, Dv, Ur, BiblE liburu, Ip 

libria; Ol idaztia). Itsasoori tinta balidi, / zeru zabala liburu, / oi Arabako abantajaok / ezin litezke kontadu. 

Lazarraga 1169r. Antxinako liburuetan. Ib. 1169v. Zaarra da liburu, aen esana daigun. RS 479. Gurutzearen 

señalea libruaren gañean. Ber Trat 54r. Liburuaren bazterrean, in margine. Ax 18 (V 9). Huna kontuen egiteko 

/ plumak eta libruak. Gç 204. S. Franzisko ta Giraldoren libruak izandu ziran kondenatu ta borreroaren eskuz 

erreak. Mb IArg I 265. Batez ere alduenak liburu espiritual batean egunoro zerbait irakortea. Gco II 42. Eureen 

izenak eskribietan Zeruko liburu ederrian. JJMg BasEsc 67. Egiten dau pekatu liburu edo paper loijak irakurten 

dituzanak. Astar II 137. Liburu huntan erraiten dena. CatLuz 2. Gipuzkoak bere Fueroetako liburu andi 

baliosoan. Izt C 211 (62 libru). Liburu onetan oker ezarri diran itzen zuzentzeko bidea. Lard 555. Egin izan du 

bada liburu bat guri irakhastekotzat bere jakitatea. Dv Lab 244. Liburu zabaldu batean bezala irakurtzen zuen 

Iñaziok Zabieren bihotzean. Laph 128. Iñork nai badu ikasi / nere librua ikusi. Xe 243 (v. tbn. 316). Zer da 

liburu zaharrenek erakasten dutena? Elzb Po (ed. 1991), 44. Ama Euskeriaren liburu kantaria. AB AmaE (tít.). 

Birjinen lübürietan. StJul (ap. DRA). Gizona! Liburu bat bezala mintzo zare. Arb Igand 118. Askotan 

Eskriturako libro santuak ez dute Jaungoikoa noiz eta nola agertu zitzaien besterik esaten. Goñi 95. Osabaren 

lübüriak hartü zütian. Const 41. Liburu gutxi bear da sagardoa polita egiteko: sagar ona. Lab EEguna 84. 

Euskerazko liburu salketak eratu. Ldi IL 139. Landalde erretor zenaren bataiotako liburutik hartua dugu 

Xabieraren izena. Zerb Azk 32. Bearbada, liburu txiki antzean aterako dut. Mde Pr 192. Irlandatzale batzuek 

"Club Leabhar" edo liburu-klub bat moldatu dute. Ib. 246. Eskolako liburu bat. Mde HaurB 27. Baditu balio bi, 

nere ustez, libru goxo onek. Vill in Bilbao IpuiB 8. Liburu, nobela, errebista ta idazki txarrak. MAtx Gazt 85. 

Libururikan etzun ikasi / baña bertsotan maixua. Lopategi in Uzt Noiz 53. Beste zenbait liburu idatzi ditualako 

jasoagoak eta kementsuagoak. Berron Kijote 83. 

v. tbn. Libru (en textos meridionales): El 96. Lar, carta a Mb 277. Mb IArg I 52. Cb Eg II 120. LE Doc 127. 

CatB 9. Ud 113. Azc PB 123. Goñi 19. Iraola 91. Tx B I 110. (En textos suletinos) Libru: Tt Onsa 184. Mst III 

59, 3. Xarlem 208. UskLiB 1. UNLilia 2. Ip Hil 191. Mde Pr 38. Libürü: Bp II 108. CatLan 102. Mercy 14. Egiat 

217. CatS VII. Ip Hil 108. 

Libro, parte de una obra extensa. Iesusen imitazioneaz laugarren liburua. SP Imit IV (tít.) (Ch liburua; Ol, 

Pi idaztia). Jesü Kristen imitazioniaren heren libria. Mst III (tít.). Lehen liburuaren akhabantza. Mih 75. 

Bigarren liburua edo tomoa. Gco II 1. Laugarren liburua ez du hark [Xuriok] itzuli. Hb Esk 99. Bigarren 

liburua (tít.). Ibiñ Virgil 82. [Aitorkizunak-en] hirugarren liburuan, zatitxo batek [...] badirudi ez dagoela ongi 

itzulia. MIH 357. 

Cada uno de los libros de la Biblia. Cf. VocNav: "El libro, el Evangelio. Llegué a misa después de haber 

pasau el libro (Ribera)". v. LIBURU SAINDU. Moisesen borz liburuak dirade Genesioa, Exodoa, [...]. Lç 

Ins G 1r. Guk dugu sinhesten ezen erran den liburu hautako hitza Iainkoaganikoa dela. Ib. G 1v. Job saintiaren 

librian irakurten dügü. Mst I 13, 1 (SP liburuan, Ip librian; Ol idazti). Nork eskribitu zituan Lege berriko 

liburuak? Ub 110. Isaias-en liburua. Lard 492. Ebandelioa liburu berezia da. Hb Egia 90. Testament Zaharreko 

liburuak. Jnn SBi 33. Orrela sortu ziran Ebanjelioak deritzaien liburuak. Ir YKBiz VII. Iatorri-Liburua idaztea 

neri erauntzi bazenida. Or Aitork 369. Bi testu dauzkagu Genesisko liburuan. Vill Jaink 59. Erregeen liburuak 

dakarrenez. Berron Kijote 20. v. tbn. Lg I 236. Gco II 68. fB Ic I 2. Elsb Fram 169. Inza Azalp 35. Libru: Tt 

Arima 80. 


mende. 

710


(Como segundo miembro de comp.). v. ELIZ-LIBURU, eskuliburu. Gure agradamentia ezkiribüz emanik 

eta deliberazione lübürian phausatü gabe. Mercy 43. Ordenako erregla eta errezo-liburua. Bv AsL 208. 

Euskerazko bertso liburuak. Inza in Jaukol Biozk V (v. tbn. bertso l. en Berron Kijote 80). Pernando 

Amezketarraren ipui liburua. Etxde AlosT 10. Iardunean ezagutu nindun azti-liburueri emana nintzala. "Libros 

genethliacorum". Or Aitork 78. Artu euskeraz egin direan ipuin-libruak. Vill in Bilbao IpuiB 5 (v. tbn. Ag Kr 

201). Nere ustez auxe da lenbiziko biaje-liburua euskeraz idatzia. Anab Aprika 105. Kontu-liburuak irakurtzeko. 

Alzola Atalak 87. Linguistika liburu eta aldizkarietan. MIH 196. Indiako erlijio-, arte- eta jakite-liburuak. Ib. 

340 (86 jakintza-l.). Histori liburu mardul eta trinko bat. MEIG III 125. v. tbn. Inza Azalp 27. Lab Y 1933, 253. 

Markiegi in Ldi IL 11. Ldi IL 65. Arti Ipuin 35. Osk Kurl 212. Ardoy SFran 143. Berron Kijote 81 y 31. 

2. Libro (del estómago de los rumiantes). "Cierta víscera en el ganado lanar imitando al libro" VocB. Biriak, 

eztarri ta esteak, errotea edo librua. Erkiag BatB 56. "(V-ger-m, Gc, AN-gip, B), cuajo de ganado" A. v. 

librusantxa. 

- ESKOLA-LIBURU. Libro escolar, libro de texto. Yaubetasun ori euskeraren ta irakaskintza berberaren 

onerako, eskola-liburuetzaz euki bear dau. Belaus LEItz 116. Eskola-haur eta ikasleak, eskola-liburu eta tresnak 

besapean. Mde Pr 152s. Haurraren eskola-liburu eta lankeiak. Mde HaurB 54. Aritmetika, gramatika edo 

erlijiozko eskola liburuak "literatura" dira, idatziak daudenez, "letrak" dituztenez. MIH 219. 

- LIBURU-BAZTER. "Márgenes del libro, liburu bazterrak" Izt. 

- LIBURU-BISITATZAILE. Censor. Desegin behar dire liburu bisitatzaillen enpleguak. Revol 95. 

- LIBURU-DENDA. Librería. Kopeta eder eta ausartarekin agertu da liburu-dendetan Txillardegiren 

bigarren liburua. MIH 333. Erosteko biderik, behintzat, ez zegoen liburu dendetan. MEIG III 103. En DFrec 

hay 11 ejs. de liburudenda, meridionales. 

- LIBURU-GELA. Biblioteca. Pareta jasoaz liburu-gela ormaz itxi, jeikitakoan iñolaz arkitu ez zitzan. "El 

aposento de los libros". Berron Kijote 86. Ea bere liburu-gela non ote zegon galde egin zion andreari. Ib. 86. 

- LIBURU-GORPUTZ. Volumen, cuerpo (de libros). Eun liburu-gorputz baiño geiago arkitu zituzten aundiak 

eta oso ongi azal-josiak. "Cien cuerpos de libros". Berron Kijote 75. 

- LIBURU-JOSLE. "Liburu ioslea, relieur" SP. 

- LIBURU-MOLDATZAILE. Impresor. Laserre Jaun Aphezküpiaren eta Eliza Gizunen libürü moldezaliaren 

eta saltzaliaren etxen. CatS I. 

- LIBURU-HOSTO (Dv s.v. hosto). Hoja de libro. 

- LIBURU SAINDU (T-L), SAKRATU. (Gralmte. pl.). "Biblia, [...] Liburu saindua, Liburu sakratua" Urt III 

323. "Liburu sainduak, les Saints livres" H. "Bible, bible, liburu-sainduak" T-L. v. LETRA SAINDU. Zure 

gibelatzeko orazione egitetik eta liburu saindurik irakurtzetik. SP Imit III 6, 4. Liburu sakratuak aditzekotzat 

obligatuak baitziren estudiatuz hebreoaren ikhastera. ES 93. Gure kuriostasuna dela kausa galtzen dugu maiz 

Liburu Sainduen irakurtzetik ginduken probetxua. Ch I 5, 2 (Leon liburu sainduen; SP, Mst, Ip eskri(p)tura s., 

Ol idazkunak). Milla erregiña edo askoz geiago Fedeko libru santuak kontatzen dituzte. Cb Eg III 333. Hanbat 

maithagune erakhusten du liburu sakratuetan bere zerbitzarien alderat. Dh 169. Liburu santuak irakurri. Añ 

EL 2 89 (EL 1 78 libru). Yainkoa Liburu Sainduen arabera. Hb Egia 4. Haren hamabi urthetarik hogei eta hamar 

urthetarano ezteiküie libürü saintiek besterik deüs erraiten. Ip Hil 141. Onela dio Erregeen 1.º Liburu Santuak 

Samuelen amaz: [...]. Inza Azalp 120. Liburu sanduak Kristoganako bidea erakusten dute. Ir YKBiz 276n. Liburu 

Sainduak deitzen diren liburu eder batzuetan kausitzen da Ixtorio Saindua. Zerb IxtS 7. Estanpa atzean, 

goikaldean, Liburu Santuetako esanen bat jarri diteke. NEtx Nola 37. Liburu Sainduak egiz baitiño Iainkoaren 

antzeko gerala. Or Aitork 64. Ezin hobeki ematen bait du aditzera zer-nolakoa behar duen izan itzulpen batek, 

Liburu Sainduetarikakoa delarik behintzat. MEIG VII 97. v. tbn. Lg II 87 (90 liburu sakratu). Mih 75. CatB 49. 

MarIl 117. Laph 89. Lap 68 (V 34). Arb Igand 72. Or in Gazt MusIx 52. Ardoy SFran 348. L. santu: Ub 58. Ur 

BulaAl 6. Itz Azald 116 (18 liburu sagradu). Munita 56. Mde Pr 252. MAtx Gazt 77. Libürü seindü: CatLan 54. 

Beren erlijioko Koran liburu santuak dion guztia itzez-itz artzen dute. Anab Aprika 53. 

- LIBURU-SALTZAILE (-aille gral.; Urt II 324; -alle vEys; l.-salzale Arch VocGr), L.-MARTXANT. Ref.: A; 

Lh. "Librero, vendedor de libros" A. Mateo Roquemaurel inprimatzaillea eta liburu-saltzaillea baithan. ES 

379. G. Roger Leclercq libürü saldzaliaren [sic] inprimeriatik. CatLan 1. Saltzen da Baionan, Cluzeau liburu eta 

paper martxantaren baithan. ECocin 1. Liburu saltzailleakin tratu emankorrak egiten. Vill Jaink 137. Berdin 

esango dizu me compró un libro liburu saltzaileak eta liburua erosleagandik hartu duenak. MIH 389. 

- LIBURUTAN. Leyendo, estudiando. Jainkoak Alcalarat ekharri zuela ez liburutan artzeko, bainan bere 

arimaren eta bertzerenen arthatzeko. Laph 79. Iñazioren ganbaran sartzen zen guziez, Garziak liburutan 

khausitzen zuen Iñazio. Ib. 19. Jeiki zen bertzenaz egiten zen baino lehen, eta sua pizturik hari zen liburutan. Jnn 

SBi 168. Iraganen zuen othoitzean liburutan hari etzen denbora guzia. Ib. 163. Eleketa laketago liburutan baino, 

eta errexkiago ari. HU Aurp 191. 

- LIBURUTAN HASI (Dv, H). "Liburutan hastea, ikhastea, commencer à apprendre, apprendre à lire" H. 

Liburutan hasiz geroz ez naiz hainbertze eneatzen. Laph 20. 

- LIBURUTAN JAKIN. "Savoir lire" Dv. 

- LIBURUTAN JARRI. Escribir. Gero nahi ukhan du liburutan skribuz iar ledin. Lç Ins G 1r. Yesu-Kristoren 


mende. 

711


esan-egiñak idaztea, liburutan yartzea gogoratu zitzaien. Ir YKBiz VII. 

- LIBURU-ZALDI. "Pupitre" T-L. 

- LIBURUZKO. (Adnom.). Aphez zuhurrak dire Yauretxe anaiak / lehenak heda ditu liburuzko gaiak. Hb Esk 

106. 

- MEZA-LIBURU. v. meza. 

liburudun. 1. "(c.), librero" A. 2. "(c.), persona que tiene libros" A. 

liburugile (G, L ap. A; SP (-ille), H), librugile (Lar (-ille), H), librugila (-illa Añ), liburu-egile (L, BN, S ap. 

Lh; Urt III 324). 1. Librero, impresor. Iruñean, librugille Antonio Kastillaren etxean. Cb Eg II 2. Erregeren 

liburu egile eta saltzailea. Brtc 1. Liburu egillei zilhegi behar zaiote izan liburu suerte guzien egitea. Revol 95. 

Euskara eztakian librugilleak ezin bear egin lezake ain zuzen nola dakianak. Mg CC 259. Iru gauzen bearra 

daukagu, eta dira, denporea, dirua librugillearentzat ta jakituria experienziaz. Añ LoraS 100 (1 liburugille). 

Antonio Undiano liburugillearen etxean. VMg I. Don Franzisko la Lama liburu gillearenean. Añ EL 2 1. Libürü 

egile handi bat. Etch 112. E. Lasserre, aphezpikutegiko liburu egilea baithan. Hb Egia III. Beljikan, Brepols 

liburu-egileen etxean 1929 an moldatua. Leon Imit 3. Brépols Beljikako liburu-egileen etxetik. Zerb Azk 59. En 

DFrec hay 4 ejs. de liburugile. v. tbn. Lard I (-gille). Librugille: Ub 1. 2. Imprenta. Joakin Domingo 

Nausijaren eta Gaztiaren liburugillaan. fB Olg 1. Rada alargunaren liburugillaan, 1816 urtean. fB Ic I I. 3. 

(Lar (-ille), H), librugile (H), liburu-egile (L, BN, S ap. Lh). Autor (de libros). Entzunik nago herri baster 

hoietan errejent famatu batez, delakos liburu egile. Egiat in MEIG I 233. Liburu egilek eta predikariek [...] 

erraten dute atseginekin, nola Jainkoak ibilarazi zuen saindu hau uraren gainean. Jnn SBi 113. Kasik hala iduri 

luke Peña y Goñi liburu egileak hartaz erraten daukunaz. Zerb Azk 112. Izan dira liburu egileak sinetsarazi nahi 

zaukutenak Frantses Saindu sortua zela. Ardoy SFran 281. Bejondaiola milla bider "Tablante de Rikamonte" 

idatzi zuanari, eta "Konde Tomillas"-en egiñak dakarzkin liburu-egilleari. "Autor". Berron Kijote 176. v. tbn. 

Gazt MusIx 57 (-gille). 

liburugin (V ap. A), liburukin (Lar, H), librugin (Añ), librukin (H). 1. Impresor. "Librero" Lar y Añ. D. 

Fermin Larunbe liburu-giñaren etxian. Mg CO I. 2. (Con ines.). Escribiendo un libro. Ez dagokiola 

neskatxa bati bururik ausitzea liburugiñen. VMg IX. 

liburugintza. Producción de libros. Ez gara arte-lanean, bertso nahiz liburugintzan (eta are 

bestelakoetan), bihotz-isuri hutsez aritzen. MEIG IV 115. En DFrec hay 26 ejs., meridionales. 

liburuki, liburki. 1. Tomo. D. Pedro Novia de Salzedoren iztegi eder baliotsua lau liburki edo tomotan 

dago. EE 1880a, 167. Tomo edo liburuki bakoitzak izango du gutxi gora-behera Corominas nahiz Corominas- 

Pascual-en tankera. MEIG VII 80. En DFrec hay 13 ejs. 2. "(V-ger), porción del cuajo de un animal" A. 

liburukoi. Aficionado a los libros. v. liburuzale. Bildu zuen horrela giristino liburu alde bat, ez bereziki 

liburu khoi zelakoan, bainan deus hoberik ez zitzakolakoan eskuratu. Prop 1888, 10. 

liburukote. Aum. de liburu. "Egundoko liburukotia da UZEIko dikzionarixua" Elexp Berg. En DFrec hay 3 

ejs. 

liburulari. Escritor. Ik gizona baiño naiago dok iraslea edo liburularia ezautu. A in Azc PB 16. Zetarikoa 

dan liburulari onen iraskerea. Ib. 17. 

liburuleku. v. liburutoki. 

liburuño (T-L), libruñu. Dim. de liburu. "Libelle" T-L. Nuri züzen jüstuagoreki gomenda leite librüñu 

hañbeste gizon [...] señalatürik zaudianek [...] gidatako hartü ükhen diena. Mst I. Üskarala ützüli izan den 

librüñu haur. Ib. IV. Lehen kominioneko liburuño hura. HU Aurp 203. Hamabortz urteren barnian argitarazi 

ditu bederen berrogei liburuño edo artikulu. Lacombe LEItz 80s. Berrogoi urthez goiti bazuen Oxaldek liburuño 

huntan agertzen ditugun kantuak eman zituelarik. Ox 203. Oraintxe argitaratu duen liburuño batean. Inzag 

RIEV 1933, 416. 

liburuska. v. liburuxka. 


mende. 

712


liburusko, luburusko. Dim. de liburu. v. liburuxka. Lübürüsko horien pezia ez da handi izaten ahal. 

Const 33. Lübürüsko huntan Haritchabalet zenaren gainen ekarten dügün aipaldiak behar zükian agertü gure 

nahiala, diala urte parrasta bat. Ib. 13. 

liburutegi (gral.; Urt III 324, Ht VocGr 333, Lar, Lecl, Dv, H), librutegi (Añ, Chaho, H). Ref.: A; Lh; Etxba Eib 

(liburuteixa). 1. Biblioteca. "Librería" Lar, Añ. "Konseju zarrian zan liburuteiko libururik geixenak, gazterik 

irakorri nittuan" Etxba Eib. Tr. Documentado desde mediados del s. XIX. Hay ejs. en todos los dialectos 

literarios. En DFrec hay 49 ejs. de liburutegi. Behar bada uste zuen etzuela liburutegia berekin. Hb Egia 74. 

Begiztatü dügün modela bezala izatekotan eta biga lehenik ezarten direlarik Aphezküpitegiko libürü-tegian. Ip in 

CatS II. Huna zergatik eskuarazko idaztiak maiz liburutegietan lo daudan. Lacombe LEItz 78. Goazen nere 

liburutegira. Lab EEguna 87. Elertiak irakurleagan bizi bear baitu, ta ez liburutegi apaletako sitsa tartean. 

Etxde AlosT 9. Pariseko liburutegi handienean. Zerb Azk 50. Liburutegi Nagusian. Gazt MusIx 161. Bazter 

ederra etxe onen liburutegia. Alzola Atalak 63. Etxeko liburutegirako liburuak metroka erosten dituzten 

aberastu-berrien neurriko burubidea iruditzen zait hori. MIH 209. Gipuzkoako Diputazioko Liburutegiak erosi 

berria du esku-izkribu bat. MEIG I 231. v. tbn. Laph 162. Arr May 162. Ayerb EEs 1915, 296. Lh EEs 1915, 

233. Zub 82. JE Ber 26. Osk Kurl 21. Lek SClar 108. Berron Kijote 75. 

Biblioteca, colección de libros. Auspoa liburutegia. Zab Gabon 5. v. tbn. Goñi 3. Tx B I 5. Larz Senper 1. 

Salav 5. Alzola Atalak 126. Uzt Sas 5. MEIG III 122. 

2. (Chaho), liburtegi, librutegi (Chaho). Librería, tienda de libros. Liburu barrija, peseta bat; saltzategijak: 

Bilbon liburutegi guztijetan. Bizkaitarra 8-6-1893, n.º 1 (ap. NeolAG). Bilboko liburtegi baten erosi dittugu 

euskerazko liburu bi, igaz agiri diranak. Bizkaitarra 20-1-1895, n.º 19 (ap. NeolAG). 

liburutegitxo. Dim. de liburutegi. Euskerazko libururik ez egoan eskolako liburutegitxoan. Alzola Atalak 

87. 

liburutegizain (Lar (+ -zai)), librutegizain (Añ (+ -zai)). Bibliotecario. 

liburuto. Aum. de liburu. v. liburutzar. Liburuto handi tzar bategaz eskuetan. Añ EL 2 33s (EL 1 29 libruzar). 

liburuto. v. liburutto. 

liburutoki (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt II 324, H), librutoki (Lar, Añ). 1. "Lieu à mettre livres" SP. "Bibliotheca, 

[...] librarioa, liburu tókia, liburu lekhua" Urt III 324. "Librería" Lar y Añ. 2. Archivo. Simancasko 

liburutokijan Nire asabak Neure Jaunerri matte orrentzako agindu ebena ikusirik. AG 164. 3. "Al través de 

este gorri o conducto que va de la faringe al estómago, pasan por el libro (orritokie o liburutokie) y de allí al 

cuajar (mondeju izurre) (G-goi)" AEF 1955, 113. "Líburutokixa, el libro de los rumiantes" Iz ArOñ. 

liburutto (Dv, T-L), liburuto, libruto. Dim. de liburu. "Livret" T-L. Hartu dut gogo liburutto hunen 

egiteko. Mat XIII. Har ezazu liburutto hunen fruitua. Ax 20 (V 11). Nahi dut ene libruto hontan ezkiribuz ezarri. 

Tt Onsa 125 (12 liburuto). Egin dut eta ezarri argira libruto bat. Tt Arima VIII. Nork ere gutizia izanen 

baitukezue liburutto hunen ikhasteko. ES 187. Bai eta liburutto bat gure erroboteko jokoaren esplikazioneekin. 

Zby RIEV 1908, 89. Heia beren ixtudioak eginak dituztenek probetxurekin irakurtuko duten liburutto hau. Elsb 

Fram VI. Bada, zioen, haurreri ikas-arazten den liburutto bat. Lap 23 (V 14). Hartaz liburutto huntan egiaren 

arabera mintzatzea ez baitzeie gaitzi izanen. JE Bur 33n. Eskualdunak derizan 238 orrialdetako liburuttoan. 

Zerb Azk 65. Eztuzu irakurriko liburutto hau lanik egin gabe. Osk Kurl 31. 

liburutxo (Urt V 263, Lar), liburutxu, librutxo (Lar), librutxu, librotxo, liburuxo (Hb ap. Lh). Dim. de 

liburu. "Librete, librillo" Lar. Librurutxo hunetako formari sinpleki zarreitzaten. Lç ABC A 3r. Aingeruaren 

eskuko liburutxo irekia. Lç Apoc 10, 7. Liburutxo hunek laur parte ditu. EZ Noel 25. Lenengo librutxoan animen 

bizitza berria asitzeko pausoak eman ziran. Cb Eg II 8. Aita Asteteren librutxorik aterea. Cb CatV 2. Ez itxi esku 

arterik librutxu au. Añ EL 1 19 (3 librutxo, EL 2 34 liburutxu). Berak erdera ekijenentzat atera eban liburutxuba. 

Mg CO 294 (CC 131 librutxo). Nagusitu eztidin lar librotxo au itxiten dot emen. Añ LoraS 191. Lau parte oek 

dotrinako liburutxoak dakartzian eran. AA I 487. Au izan da ni geiena mugitu nauana liburutxo au izkiribitzera. 

Bv AsL 19. Biotz biotzetik urteniko liburutxu bat. A in Azc PB 16. Liburutxo au ezta Iainkoiakindeko 

(teolojiako) liburua. Ag AL 110n (Kr 5n liburutxu). Topatu nau nere gelan librotxo bat irakurtzen ari naizela. Ill 

Testim 11s. Oiek liburutxo batean bildu ta agerrerazteko asmoa artu det nik. Muj PAm 7. "Arrats gorri" degu, 

noski, liburutxo onetako olerki borobil eta gorenena. Aitzol in Ldi UO 6. Buruak baiño geiago biotzak eragin 


mende. 

713


dau liburutxo au. In Akes Ipiñ 3. Liburutxo hau bezala euskaraz hain aise, erdaraz hain nekez eta kaltez eman 

daitezkeenak. MIH 177. Berri atseginak ekarri dizkigu liburutxo honek euskaldunoi. MEIG II 83. En DFrec hay 

6 ejs. de liburutxo. v. tbn. Gco II 1. VMg I. Arr GB 3. Aran SIgn I. Apaol 84. Moc Damu 11. ArgiDL 4. Inza 

Azalp 19. Or SCruz 83. Inza in Jaukol Biozk X. Lab EEguna 84. Ir YKBiz 545. SMitx Aranz 123. NEtx Nola 4. 

Anab Aprika 13. MAtx Gazt 7. Uzt Sas 18. Liburutxu: CatBus 1. Itz Azald 162. Eguzk GizAuz 6. Bilbao IpuiB 9. 


(Como segundo miembro de comp.). Argiaren Eliz-liburutxoa. ArgiDL 1. Joan dan Udabarrian olerkiliburutxo 

bat argitaratu eutsoen. Alzola Atalak 104. 

liburutzar, libru-zar. Aum. de liburu. "Librazo, liburu-zar" Izt. v. liburuto. Ifinten deustazala [sic] begien 

aurrean libru-zar andi bat. Añ EL 1 29 (EL 2 33 liburuto). Zabalduko da liburutzarra / daukazana ezarririk / 

berba, egitadeak, gogamenak. Azc PB 29 (Ur PoBasc 247 libru). Marx-ek liburutzar andiak idatzi ebazan. 

Eguzk GizAuz 66. Liburutzar bat aurrean. Anab Aprika 17. Sutan erre zitzaten parte txarreko liburutzar oiek. 


liburutze. "Hau da liburutzea! que voilà de livres!" SP. 

liburuxka (T-L), liburuska. Libro pequeño; folleto. "Livret", "libelle" T-L. v. liburutxo, liburutto. 

Klubetako gizonek gaizki handia egiten zuten beren gazetez eta liburuxka batzuez (par des brochures). Elsb 

Fram 68. Irakurtu-arau adituko ez nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. 

JE Ber 6. Liburuxka onen lenengo argitalbena aspaldi agortu zan. NEtx Nola 3. Baionako moldiztegi batean 

liburuxka bat agertarazi zuen. Zerb Azk 49. Egunero turismo-liburuxkak irakurtzen zituen. Mde HaurB 74. 

"Blok" delako liburuxka bat ikusi zuan. Alt LB 56. Liburuxka hunek ez du bertze xederik. Leon in MEIG III 70. 

Aranburu-tar Bizente apaizak bere "Azterketa edo esamiña" liburuxkan ipintzen dun azterketa ezarri nai dizut. 

MAtx Gazt 84. Asi arrai guztien / izenak esaten, / ezin dira kabitu / liburuxka baten. Uzt Sas 311. Herria 

astekarian aurrenik eta liburuxka batean gero. MIH 342. Lehen argitaraldian 63 orrialde besterik ez zituen 

liburuxka baita. MEIG III 133. Badugu argitaraturik liburu eta liburuska mordoa. MEIG IV 123. Liburuska bat 

besterik agerterazteko ez zen gauza izan. MEIG VI 55. En DFrec hay 28 ejs. de liburuxka y 4 de liburuska. v. 

tbn. Or BM 20. SMitx Aranz 224. Basarri XX. BEnb NereA 59. Lab SuEm 188. 

liburuzain. 1. "Versiculario, koruko libruzaia" Lar. 2. "(Hb), bibliothécaire" Lh. 

liburuzale (V-gip ap. Etxba Eib; T-L), libruzale. Aficionado a los libros, a la lectura. "Gaztetatik ixan zan 

liburuzalia, bai erosteko eta bai irakortzeko" Etxba Eib. "Bibliophile", "amateur de livres" T-L. v. liburukoi. 

Anima zale, orazio zale, libruzale ta Jangoikoaren urreko bat. Mg CC 135. Ni liburu zalia naz. Mg PAb 184. 

Seme bata eskolauba da, liburu zalia. Ib. 95. Urteoroko "Jocs Florals" direlakoak, liburuak, batez ere 

liburuzaleentzako edizioak. MIH 151. Paper eta liburu zahar bila zebilen beti, ez ordea zekenkeriaz beretzat 

gordetzeko, zenbait liburuzalek bezala. MEIG VIII 69. 

liburuzaletasun. Afición a los libros. Ezagutzen duzu, irakurle, Patxiren liburu-zaletasuna. Osk Kurl 169. 

libutu (AN-araq), lubutu (S ap. A). "Fatigarse (los ojos)" A. "Trastornarse, desvanecerse la vista" (AN-araq). 

lied. Lied, composición musical. Lied (tít.). Laux BBa 62. 

lientzier. v. legentziar. 

lienzero. "Lencero, que vende" Lcc. 

lienzo (Lar). Lienzo. "(Holanda de) mangueta, lienzo finísimo, linteo, lienzo meena" Lar. Ona nun duen 

[...] lienzo preziatua. BorrB 33. 

liherri. v. linerri. 

liesne. "Resbaladizo, en Retuerto. ¿Castellano?" Garate 1. a Cont RIEV 1934, 58. 

lietxeki. v. lihantxaki. 


mende. 

714


liferent. v. diferente. 

lif(e)rent. v. diferente. 

lifrent. v. diferente. 

lifrita (det.). "Lifrite, atrevida, audaz (AN-ulz)" Inza RIEV 1928, 153. 

1 liga. 1. "Liga de piernas, ligea" Mic 7v. 2. (H), lia (Lar, Añ, H), lega (S ap. Lh). "Lia, una soga de esparto" 

Lar y Añ. "Lien, hart" H. 3. (Chaho). Liga, asociación. Jakitun egon daiten / "Liga Piperpote", / orren 

bizkorra zanik / ezkenduan uste. Enb 172. Eztau Madrid-en gixonik, / bixer baltz ez zuridunik, / Liga-kuari botua 

emon / eraingo dauskunik. Ib. 172. Ez othoi konfondi Eskualdun Batasun hori eta Eskual-Herriko pilotako liga. 

Herr 13-10-1955, 3. Irlandan "Cumann na Gaeilge" edo "Liga Gaelikoak" eta geure herrian Euskaltzaleen 

Biltzarrak bezala. Mde Pr 262. En DFrec hay 18 ejs. ref. a la liga de futbol. 

2 liga (V-arr-oroz, G, L, BN-mix-baig, S ap. A; SP, Urt I 102, Ht VocGr 310, Arch VocGr, VocBN, Dv, H (L, 

BN)), lia (Lar, Añ (G), H (V, G)), lira (G-goi ap. A), lige. 1. Hez, poso. "Lie" SP. "Hez, heces", "pie, en los 

licores", "zurrapas" Lar (siempre da liak, en pl.). "Poso" Lar y Añ. Padera batean arno liga ogi mamiz eta 

hautsarekin ahia eginik hartaz lephoa lotzea non bide hortaz laster kenduko baitiozue gattarra. Mong 588. Bethi 

edaten dute ligarainokoan Jaunaren koleraren jarroa. Brtc 148. Neurria garbitu gabe tortikaz edo liaz betea 

badago. AA II 167. Garbi ezazu benik bein biotza bekatuen loi ta lia zikiñetatik. AA III 306. [Martxoan] arnoak 

ligatik aldaratzea. Dv Lab 205. Bazioan ligan lephoraino, errenkurei erakutsiz haltzairu zorrotza edo bere 

hasarreduraren kharra. Hb Egia 79. Non sudurra marrazta Gangeko ligaz edo behi khorotzez. Ib. 60. Badira 

atsoak / ardao-zorroak / miazketan dituez / lige moltsoak. Azc PB 106 (Ur PoBasc 207 zaragi amarrak). 

"Fecal, lietakoa, ondakintsua" Lar. Mezcla, liga, masa. Har zazue klera guti bat eta hartaz binagrearekin 

egizue liga edo ahia. Mong 592. Aski duzue malba osto puska bat ungi xehatzia eta olio guti batekin liga bezala 

egitea. Ib. 593. 2. (L-ain ap. EI 111; Dv, H). "Boue" Dv. "Boue plus ou moins consistante, terre délayée. Ligaz 

bethe bidea, chemin plein de boue. Ligaz zikhindu oinekoa, chaussure salie de boue. Ligan hikatzea, se mettre 

dans la boue de façon à en sortir avec quelque peine" H. "Au fig., impureté, ingnominie morale. Gaixtakeria 

guzien ligan iraulia, qui s'est vautré dans la boue de toutes les perversités" H. 3. "Moins usuellement, en 

général résidus et malpropretés que les matières solides laissent au fond des contenants" H. 

3 liga. "Karrera, gaphirioen finkagailua" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

liga. v. 1 lera; lika. 

ligadura (Chaho, Hb ap. Lh), ligatura (Urt). "Colligatio, [...] lothúra, korapilloa, [...] ligatura" Urt V 340. 

"Ligature" Lh. 

ligagabetu, liagabetu. "Apurar, purificar" Lar. 

ligain. "(BN-arb-lab), inapetente, desganado para comer" A. 

ligaindu. "Gure xerria ligaindu da, arras guti jaten du, nuestro cerdo se ha hecho inapetente [...]" A (s.v. ligain). 

ligako. "Sobrellave" Lar. 

1 ligar. Liendre. Etzaite aztu gero, buruan zorririk ezpadaukazu, neuk lenago bartzak (ligarrak) ausi 

neutsuzalako dala. Ag Kr 69. 

2 ligar. v. 3 legar. 

ligarda (Dv A). 1. "(Sust.), se dit de tout liquide épais comme une mucosité" Dv. 2. "(L-côte...), suciedad 

grasienta de los labios" A. 

ligardatsu (Dv A). "Plein de mucosités, muqueux" Dv. 


mende. 

715


ligardatu. (Part. en función de adj.). Mugriento. Lephotik beheiti dakharkete xakuto ligardatu bat, hartan 

dute sendagailua eta zorion emaile baliosa. Prop 1896, 265. 

ligartza, liartza (Lar, H (G)). 1. "Acribaduras, aechaduras, liartzak" Lar. 2. "Ligarza (R-uzt), ligadura para 

hacer gavillas" A. Cf. VocNav s.v. ligarza. 

ligatiar. Perteneciente a una liga. Kantonamenduko ligatiar emazte guziak othoiztuak dira [...] aurkhitzea 

goizeko bederatzi oren eta erdietan. Herr 27-2-1964, 2. 

ligatsu (H), liatsu (Lar (+ liyatsu), H). 1. "Feculento", "zurraposo", "heciento" Lar. 2. (Dv, H). "Boueux" Dv. 

3. "Mucoso" A (que cita a Dv). 

ligatu. 1. "Ligatzea, arnoa ligatu da, le vin est à la lie" SP. 2. "Ligau (V-arr-oroz), acedarse" A. 

ligatura. v. ligadura. 

lige. v. 2 liga. 

ligerri. v. linerri. 

ligeta (S ap. Lrq; Arch VocGr, Chaho, H). Liga, cinta. "Le ruban de fil ou de coton" Arch VocGr. "(L), 

cordon, tissu étroit de fil, coton, soie, laine et plat. Galzerdi-, espartina-, zapata-ligeta" H. "Jarretière" Lh. 

Khinkillarien suñ hütsak / borthaz bortha dabiltzanak! / Haien prenda ordinaria ixkilinb'eta ligeta! Etch 308 (lo 

recogen tbn. ChantP 184 y Or Eus 282). 

ligo, -u. v. liho. 

liguaia (det.). Figura en SP, sin trad. 

ligurdausi. v. inarrosi. 

lihisa. "(Hb), petite quantité. Irin lihisa bat, un peu de farine" Lh. 

lijero (Lcc), lijer (V-gip ap. Elexp Berg). Ligero; rápido. "Ligera cosa, gauza lijeroa" Lcc. "Bizikeleta au oso 

lijerra da" Elexp Berg. Cf. lixer. Soñeko arin, lijero eta eder batez (B, s. XVIII). BOEans 847. Laguntzalliak 

izan ezkero / lijerua ta ariña, / kontrariyuak jarriko ziran / motelak izan bagiña. Xe 283. (Uso adv. y 

predicativo). Pezeta bana eman ta / libratu lijero. Xe 175. Gure ollarrak mokua luxe, / atzapartxua lijero, / 

etxeko ollo txuriya baño / kanpoko beltxa naiago. Noe 126. Golpia lijero, / etzeguen giro. EusJok 126. 

lijeroki. Ligeramente, a la ligera. Berzeren gaitzak lijeroki juzgatzen, erraten edo aditzen. El 58. 

Zerengatik gartan gizona lijeroki erortzen beita, eta lijeroki barkatzen beitzaio. CatAe 56 (CatSal 57 lijeroki; 

CatR 57 arinki). Ez lijeroki projimoaz gaizki juzgatzea. CatSal 47 (CatAe 46 lijeroki; CatR 47 arinki). v. tbn. 

BOEans 847 (B, s. XVIII). 

lijertu. 1. Aligerar. v. arindu. Apopillajia eskatzera obligatzen nok. Ia zorrak lijertzen doguzen. SM Zirik 

143. 2. "Volver(se) ligero de articulaciones. Masaje bat artu biarrian nago, ia lijertzen jatan bixkarralde au" 

Elexp Berg. 

lijitimo. v. lejitimo. 

lika (V-arr-m-gip-al, G, R; Lcc (likea), Lar, Añ, H (V, G)), liga (V-och-gip), liki. Ref.: A BGuzur 163; A; Iz 

UrrAnz, ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Liga (para pájaros). "Lika (V-al-gip), [...] txoriak arrapateko gauza 

inkakorrari esaten iako" A BGuzur 163. "La sustancia viscosa y pegajosa. Liga, lígia, para coger pájaros" Iz 

ArOñ. "Likiagaz juan dira txoritxara, gaur eskolarik ez danetik" Etxba Eib. v. biska. Itsu itsurik etorten dire: 

lika-puske bat adarrean ipini ta gero kolkora kaiolatxori ta larratxori ta txirrizkilek. A BGuzur 131. Orduantxe 


mende. 

716


asmatu zuten basa-piztiak xedebaz arrapatzen eta likiarekin atzematen. Ibiñ Virgil 72. Bera [zan] Zabaletako 

gaztearen lika ta lakio. Ag G 125. Erio-lika artetik atera bainauzu. "De visco". Or Aitork 134. Senarra utzi ta 

zer egin dezake bere aldetik zijoan emakume gajoak? Au dela-ta lika bikaña duk diruaren falta. Txill Let 84. 

2. (V-ple-gip, Gc, AN-gip, L-ain ap. A; Lar, H). "Viscosidad" Lar. "Toda materia pegajosa en general" A. 

Begira, neure seme maitiak, likia baño itxaaskorragua da lujurija. JJMg BasEsc 102. Bei uztartuei dariten 

lurrun-likak ondoa lerdakatuz zeramakik. TAg GaGo 93. 

3. (V ap. A; Lar, H), liki (Gc ap. A). "Decimos izerdi lika a aquel sudor pegajoso que tal vez tenemos, 

especialmente estando enfermos" Lar (s.v. licor). "Izerdi-likatan nago (V), estoy cubierto de sudor pegajoso" A. 

"(Gc), pegajoso. Izerdi-likitan, en sudor pegajoso" Ib. "Se usa para calificar a toda materia pegajosa o viscosa. 

Iztarrak depilatzekua alako gauza lika bat da" Elexp Berg. (Con reduplicación intensiva). "Lika-lika dauzkat 

beatzak (G), tengo muy pegajosos los dedos" A. "Bietzak lika-lika indda geldittu jat elauakin" Elexp Berg. 

4. "Gui. Syn. mihura" H. 

5. "(V-ger), soso" A. 

6. "Liki, néctar. Txoriak likia eran loreari" Gketx Loiola. 

likabra (Lar, Añ, Lcq 156, H (G)). Enebro. v. epuru, orre. Kurkutxa, intxusa, ezkerraina, likabra, erika, 

elotriska. Izt C 124 (en una lista de árboles). Basoan sartu eta likabra edo enebro-pe batean eseri zan (3 Reg 19, 

4). Lard 228 (Ur likabra; Dv, Ol orre, Ker isats, BiblE ipuru). Adar nastuakiko likabrak neguan ere ematen 

dituzte beren frutak. Arr GB (ed. 1960), 69. 

likabradi (Lar, H). "Enebral" Lar. v. likabraga. 

likabraga (Lar, H). "Enebral" Lar. v. likabradi. 

likagi (Lar, H), likagin (Lar, H (V, G)). 1. "Tósigo" Lar. 2. "Poison en général, toute substance toxique" H. 

likagitari (Lar, H), likagintari (H). "Atosigador" Lar. "Empoisonneur" H. 

likagitsu (Lar, H), likagintsu (H). "Tosigoso" Lar. "Likagintsu, likagitsu, toxique, vénéneux" H. 

likagitu (Lar, H), likagindu (H). "Atosigar, dar veneno" Lar. "Empoisonner" H. 

likai. "(L), parfum" Lh. 

likain. v. 1 lakain. 

likaio (Lar, H (V, G)). "Unto" Lar. 

likaiolari (Lar, H). "Untador, [...] likaiolaria, likaiotzallea" Lar. 

likaioti (Lar, H). "Untoso, untuoso, [...] likaiotia, likaiotsua" Lar. 

likaiotsu (Lar, H). v. likaioti. 

likaiotu (Lar Dv, H). "Ungir", "untar" Lar. "Oindre, enduire, frotter d'une matière grasse" H. "Sin. euskaros 

del verbo "unjidu", gantzutu, likaiotu" CancB 258n. 

likaiotzaile (Lar, H). v. likaiolari. 

likaiotze. "Untura, acto de untar" Lar. 

likakizun. "Qu'il faut enduire d'une matière gluante, engluer. Qu'il faut liquéfier" H. 

likale (V? ap. A; Lar Lcq 65 y 71, Añ, H). 1. "Almaciga, especie de goma, likale mota bat", "alquitrán, 

betún, brea, likale sugaia, sukorra" Lar. "Goma, likurta, likalea" Lar y Añ. "(Acacia erhembergu) goma 

arábiga" Lcq 71. 2. "Aroma" Lar. "Aromático, likurtazkoa, likalezkoa" Ib. 3. "(Acacia farnesiana), aromo 


mende. 

717


común" Lcq 71. 

likaletsu (Lar, H). "Gomoso" Lar. 

likaletu (Lar, H). 1. "Engomar" Lar. 2. "Aromatizar" Lar. 

likapasa (Chaho, Hb ap. Lh). "Espèce de fard fait avec des raisin secs" Chaho. "Fard" Lh. 

likar. "(V-arr), hierba de hojas largas y peludas, crece en trigales; sus granos se apegan como la miel" A. 

likarda. Líquido viscoso. Koskor oen barruan egoten da iñoiz olioaren antzeko likarda bat batere odolik 

gabekoa. Aran-Bago ManMed 274. Bada likarda bat uraren eta odolaren bitartekotzat artu litekeana. Ib. 259. 

likartu (Lar, H). "Repuntarse, desazonarse" Lar. 

likasta. v. lakasta. 

likatsu (Lar, H), likitsu. Pegajoso. "Viscoso" Lar. Ez dute gaiñera bestetarako bildu oi arbola-negarra, uia 

bera ta Idako pikea baiño likitsuagoa. Ibiñ Virgil 108. 

1 likatu (V, G; Lar, H). Ref.: A; Iz ArOñ (likáatu); Elexp Berg. 1. "Likatu, hacerse como liga y pegajoso" Lar 

(s.v. ligar). "Devenir visqueux" H. "Likáatu, likáaketan da, se hace pegajosa (la leche de la vaca a los 5 meses si 

está para parir). Beixa likáatu da" Iz ArOñ. "Sardaua jausi jat eta eskuak likatuta dauzkat" Elexp Berg. 

"S'engluer, se prendre, au fig." H (que cita el ej. de Mg). Nola parre, itzketa ta esku estutzeakin likatuko ez da 

bere biotza? Mg CC 186 (CO 278 likatu). 

2. "Derretirse" Lar. "Enduire d'une matière visqueux, engluer; liquéfier un solide, le réduire en liquide épais" 

H. 

2 likatu. "Lécher" H. v. 3 lekatu. 

likatz. (Tiempo) desapacible, desabrido. Urrian zetorren lanbrua. [...] Gu bezelaxe, egualdi likatzak bera 

uxatutako mendigoizale taldea zetzan ardantegian. EG 1958, 34. 

likatze. "Action d'engluer, de liquéfier, de devenir visqueux" H. 

likele (AN ap. A; Lar H, Añ (AN), Izt). Pañuelo. 

liki. "(V-oroz), cierta planta endeble" A. 

liki. v. lika. 

likin (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Etxabu Ond 105; Elexp Berg. 1. Viscoso, pegajoso 

(sentidos prop. y fig.). "Pegajoso. [...] Ogi ta arto likiñak, pan y borona pegajosos" A. Cf. IZERDI-LIKIN. 

Porrusaldatxo likin, orio bagea, ez nintzan ni gaztetan olako zalea (V-ger). "Insípido caldo de puerros [...]". A 

EY IV 59. Bizimodu errukarri ta likiñaz aazturik. Erkiag BatB 174 (v. tbn. 202). Idako pike, ezko likin, itsastipula, 

lupu belar kirats eta zira (bitumen) beltzarekin naasita. Ibiñ Virgil 103. 2. "(V), viscosidad" A. "(Sust.). 

Sapuan bizkar gañeko likiña baño igoiñgarrixagua" Etxba Eib. Likina erijola. fB Ic II 19. Urteoro 

arrantzalientzat egon oi dira gogo jardunak, zer gauza obeago animaren likiña kentzeko? ZArg 1957, 189. 3. 

"(V-m), un pececillo de mar" A. 

likindu. 1. Ensuciarse, pringarse. Dantzarik dantza gizon esku artian likinduta dabilzan emakume ezkondu 

bagakuak. fB Olg 50. 2. Ablandar. Maturiak, txoriyak edo lupuak eta beste onelako anditsuak likindu bear 

dira loizokiakin. It Dial (ed. 1963) diálogo n.º 16 (ap. DRA; biguindu en la ed. de 1857, 79). 

likinkeria (-keri V ap. A). "Lascivia" A. Labankerijaren eta likinkerijaren bitsa darijola. fB Olg 66. 

Prometeo-n likinkeri ausarteri esker, / gauaren amilletik igoz argi gose, / itzal nausitasuna galdu gendun laster. 


mende. 

718


SM Olerti 1961, 175. 

likintasun. Viscosidad. Esne ona likin-samarra da; ur pitin bat naikoa du likintasun au kentzeko. EgutTo 

16-1-1916 (ap. DRA). 

likipria. "(S-saug), petit peigne à lin" Lh (s.v. l¸)). 

likipuru. "Miera, aceite de enebro" Lar. 

likisdura (-kh- Hb ap. Lh), likitstura (SP, sin trad.). "Paillardise" Lh. --Zoin bekhatüz gehiago? -- 

Aragiaren likhisdüraz. Bp II 82. Zuen artean tatxak eta likisdurak dire. TB 2 Petr 2, 13 (Dv likhiskeriaz 

bethetzen baitire, Ol geren, BiblE ustel). 

likisgarri (-kh- L, BN, S ap. Lh; H (+ -kh-)), likitsgarri (SP, sin trad.). "Salissant, qui salit, souille, rend 

impur" H. Gure gogo-argia gezurrera ta aburu gaiztora okertzea likisgarri da. Or Aitork 95. 

likiskeria (-khi- L, BN, S ap. A; Lar, Añ, H; -kh- Urt V 364, Dv, H), likiskeri (B, S (-khi-) ap. A), likizkeria, 

likitzkeria (SP, sin trad.), likixkeria. 1. Suciedad; liviandad, lascivia. "Asquerosidad", "basura" Lar. 

"Porquería" Lar y Añ. "Inmundicia" A. Aphoz, sugez, ielez eta likitskeriaz bethe liteke [itsasoa]. Ax 41 (V 25). 

Zeren hari denbora luzean, anhitz likitskeria eta bekhatu lotzen baitzaika. Ib. 541 (V 347). Hortan zatzate batere 

lotsatu gabe bekhatuek zuen arimetarat dakharzketen likhitskeriez. Lg II 182. Luxuria likiskéri / bat dá, izúrri 

itsusía. LE Kop 201. Debrua da gisa berezi batean izpiritu lohia, likhiskeria hetan baizen gosturik eztukena. Dh 

186. Likiskeria nazkagarri guztiak arras aienatzeko. Izt C 95. Jezabel zure amaren lasaikeria eta likitskeriak 

bere oñean diraute. Lard 246. Zeren edateko untzia eta azpila kanpotik ditutzuen garbitzen, barneak, aldiz, 

harrapakeriaz eta likhiskeriaz ditutzuelarik betheak. Dv Mt 23, 25 (He, Leon lohikeriaz, TB gormankeriaz, 

SalabBN, Echn, Samper zik(h)inkeriaz, Ol satsez, BiblE gutiziaz). Eta aldarte eman deiot penitentzia egiteko: 

eta ezta nahi ürrikitan sarthü bere likhizkeriaz. Ip Apoc 2, 21 (Lç paillardiza, He, IBe lohikeria, TB zikinkeria, 

Ur (G) lizunkeria, Echn fornikazio, Ker, IBk aragikeria). Birao lurrunean, likiskeri zakarrean lizundu zaiote 

anima. Ag G 217. Ezkongai aldiko ordikeri ta likiskeriak aldebateratuz. Etxde AlosT 59. Emakume haren 

likiskeria ezaguturik. Mde Pr 180. Zer likiskeri idarokitzen zidaten! "Quas sordes". Or Aitork 206. v. tbn. 

Likixkeria: JBDei 1919, 279. Likits eta gordinkeria ugariago aurkituko dute. MIH 215. "Likiskeri, 

tocamientos" VocB. likixkeria. (Como insulto, ref. a personas). Likixkeri lotsa gabiak. Sor Gabon 28. 

Likixkeri alena, iñoren etxian jartzeko ixkanbilla au al da? Alz Bern 76. Diruagatik zebillen likixkeri ori. 

Diruagatik! Alz Txib 105. Bixentak, ain barrundik asarreturik, esan zion: "Zoaz ortik, likixkeria". JAIraz Bizia 

126. 

2. (Urt; -keri B, S (-kh-) ap. A), likizkeria (-kh- Gèze). "Incestus cum consanguinea, likhiskéria ahaidearekiñ" 

Urt I 271. "Fornicación" A. Mundu ontako adiskidegoa likiskeri baita Zurekiko. "Fornicatio est". Or Aitork 

26. 

3. "Likiskeri, travesuras de niños" BU Arano. 

- LIKISKERIAZKO. (Adnom.). Bazian bere eskian edanuntzi bat itxuskeriaz eta bere likhizkeriazko 

theiarzünez betherik. Ip Apoc 17, 4. 

likiski (-kh- Urt III 90, Dv A, T-L), likitzki (SP). "Salement" SP. "1.º suciamente; 2.º obscenamente" A. 

"Lascivement", "lubriquement" T-L. Lehen plazerki bizi zitekeielarik bere aitaren mahainean, orduan 

likhitzki iaten zuela urdeen askan. SP Phil 526. Paillardiza egingo ez dezu, obraz ez gogoz likiski. Ub 170 

("Amar mandamentuak Franziako gisan"; v. tbn. CatLuz 6, JE Bur 154 likiski, CatJauf 6, Dv in BOEl 434 

likhiski, CatLav 129 (V 69) likhitski). Huna zein [manamendu] sortzen diren hekien erregen erakuspen eta 

egintzetarik, ithurritik ura bezala: [...] Pailardiza eginen duzu gogoz eta obraz likhiski. Hb Egia 128. 

Indecorosamente. Fiñean bortzgarrena egiñen duzu J.C. adoratzeko eliza guzietan, non kasik mundu guziak 

ahanzten baitu non haiñ likhiski atxikia baita. JesBihD 39 (ap. DRA). 

likiskume. Mal nacido. Españi-zale naiz Prantzi-zaleek, katolikuek naiz bestelakoek, ondrauek naiz lapur 

likiskume eta beste barrabasek. SMitx Unam XVIII. 

likistaile. "Likhistaile, celui qui salit" Dv. 

likistasun (-kh- L, BN, S ap. Lh; Lar, H; -kh- Dv A, H), likitstasun (SP (sin trad.), Ht VocGr 420). 

"Porquería" Lar. "État de saleté; au fig., état d'obscénité, d'impureté" Dv. Gehiago garaiturik haren 


mende. 

719


krueltasuna / bekhatuen xahu zazu, othoi, likitstasuna. EZ Man II 59. 

likistatu (H, Lh). "Salir" Lh. v. likistu. 

likiste (Lar, H). "Ensuciamiento" Lar. 

likistegi. Alcantarilla. Bolonian sartzerakoan erori zan orobat ustekabean likistegi edo istingai zikin 

batera. 'Cava o alcantarilla'. Aran SIgn 88. 

likistu (V, G, AN, -kh- L, BN, S ap. A; Lar, Añ (G); -kh- Urt III 421, Dv, H), likitstu (SP, Ht VocGr 420), 

likixtu. 1. Ensuciar(se), manchar(se). (Sentidos prop. y fig.). "Embadurnar" Lar y Añ. "Norbaiten omen ona 

likhistea, salir la réputation de quelqu'un. Kontzientzia likhistea, souiller sa conscience" H. Adamek bekatu 

egin zuenenan likhistu eta nothatu baitzuen bere ethorkia eta naturaleza. Mat 162. Garbitu bezain fite likitsten 

dira. Ax 539 (V 346). Lenbiziko argi ura izandu zan argi utsa, zeñaren erraiño eder irazekiak etziran emendatu 

iñoiz, ez galdu ez likistu ere odeiez, illunez, gereizez. Lar SAgust 6. Lohi direnentzat, ordean, eta infidelentzat 

deusere ez da xahu; aitzitik likhistuak ditezke hekien izpiritua eta bai hekien konszientzia. He Tit 1, 15. Zuek 

soñeko oriek artzean ere artzen dituzue zeren buruak likisteko beldur andiarekin. Mb OtGai III 36. Nola ni 

atrebi hain higuin duzun bekhatu batez zure iduri sakratua likhisterat? Dh 85. Bere asmo zikiñ loietan likiztera. 

Aran SIgn 71. Haize, euriek, erhautsarekin batean mendez-mende ñabar-likistuak. JE Ber 18. Likisten nuen, 

beraz, adiskidetasun garbia aragiaren ur zikiñetan. "Coinquinabam". Or Aitork 53. Umegintzaren misterioa, ain 

zikindua eta likistua, eta ala ere belauniko baizen aomiitan artu bear ez litzakena. Vill Jaink 58. "Ez likistu, 

iñor il, ez irrikatu" ta beste edozein agindu, esaera ontan daude (Rom 13, 9). "Non adulterabis". Or MB 133 

(He, TB, BiblE adulterio, Dv bertzeren emaztearekin khutsatu). (Part. en función de adj.). Bere erriko 

neska yator bat emaztetzat artu bear du, baizik, ondorengo likixturik bere errian utzi ez dezan. Ol Lev 21, 14-15 

(Ker loitu, Bibl profanatu). 2. "Hacerse impuro" A. 

likits (V, G, AN, B, -kh- L-ain, BN, S; Ht VocGr 420, Lar, Izt, H, VocB; -kh- Urt III 93, Ht VocGr 373, VocBN, 

Gèze, Dv, H), likitx, likitz (SP vEys). Ref.: A; Izeta BHizt. 1. Sucio, impuro; lascivo. "Sale, vilain. Lizuna, 

satsua" SP. "Sucio", "puerco" Lar e Izt. "Asqueroso" Lar. "Deshonesto, lascivo" VocB. Tr. Documentado en 

todos los dialectos; el único ej. vizcaíno es de Erkiaga. Hay likhitz en Pouvreau (likhits en Phil 440), Gasteluçar 

(165) y Belapeyre, y likitx en Arana, Arrue y M. Lekuona (EunD 29). Arren, bada, Iauna, barkha / 

dietzadatzu hutsak, / guztiz odolezko eta / haragizko likitsak. EZ Eliç 331. Oiñak zituen lohiak, satsuak eta 

likitsak. Ax 190 (V 129). Haragizko plazer likhitzen ondoan zebiltzanak. SP Imit I 24, 3 (Ch lohiak eta 

desonestak). Gogo likhitzak bekhatü mortal direia? Bp I 96. Itxutu ta erori ez zan Manikeo zitalen utsegin 

likitsetan. Lar SAgust 6. Gure beitako seindimendu likitsak apaitzeatzen tizi. AR 221. Bizi dire urrundurik, / 

atsegin likitsetarik. Monho 146. [Lujuria] da gorputzaren gusto edo atsegin likits, loi edo zikiñaren apetitu edo 

erabageko deseo edo griña gaiztoa. Gco II 38. Bekhatuan kausitzen duen atsegin likhitsean truk. Dh 220s. Esan 

ere ezin ditezkean zatarkeria likits eta loi guziak egin ziezten. Lard 198. Ikusirik soldadu likitx batzuek neskatxa 

gaixo bat galzera zijoazela. Aran SIgn 34. Ar likitxez betetako zulo bat izango da nere bizileku. Arr May 43. Pizti 

likits bati bezelaxe. TAg Uzt 166. Ezpain likhits, esku lizun, / atseginetan jakintsun [...] / jauzten zaitut, neska 

lizun! Mde Po 96. Utzi zak emakume likits ori, seme. Etxde JJ 164. Atsoen barriketa likitsa. Erkiag Arran 145. 

Etzan atsegin likitsen mutil Dionisio. Zait Plat 17. Ez dela direlako leku likits horietan [Unibertsitateetan] arte 

zuzenik eta artezik ez ikasten ez irakasten. MIH 367. Hainbeste lagun atzipetu dituen kontaketa likits horretan 

neure burua iraultzeko. MEIG IX 95. 

v. tbn. Mat 286. ETZ 65 (Muruzabal, s. XVIII). Mg CC 164. Echag 167. Jauregui 236. Izt C 77. Gy 231. Dv LEd 

85. Etxeg RIEV 1908, 115. JE Bur 111. Ldi IL 169. MAtx Gazt 93. Ardoy SFran 230. Likhits: He Gudu 110. 

Zeintas aingiruak okatzen ziren yago ezi zápo likitsas ta tzakúr ustél urrínduas. LE Doc 226. 

"Basa-likits (V-ple), lodazal" A. 

2. Viscoso. "(V-m), cosa pegajosa. Izerdi likitsa, sudor pegajoso" A. Ukitzen diona arrastakariren bati edo 

edozeñ gauza likitsi [...] loia izango da arratsalderaño. Ur Lev 22, 5. Sukar handia bada bertzalde, bai eta beti 

kasik ekartze likits bat sudur-xiloetarik. JE Med 47. Txuringatik ixurtzen dute gelia bezalako ixurkai likits bat. 

"Lentum". Ibiñ Virgil 99s. 

3. "Likitx (G-goi-to, B), mujer mala, zorra" A. Saiari ikhusi dütüzün hamar adar haiek hastiatüko die 

likhitsa, bereber eta pikarrai ezariko die. Ip Apoc 17, 16 (He emazteki galdu, TB ematoroa, Ur lizuna, Dv 

linburkoia, Ol ematxarra, BiblE emagaldu). 

4. (Izt, H; -kh- Dv, H). "Porquería, likitsa", "suciedad" Izt. "Saleté, ordure. Arno onak bere likhits guzia ondora 

ematen du, le bon vin dépose au fond toutes ses impuretés" Dv. "(Sust.). saleté, souillure, impureté" H. Asko 

aldiz erraten ohi dugu munduko likhitsak garela. He (ap. Dv). 


mende. 

720


likitsarazi (-kh- Dv A). "Hacer manchar" A. 

likitsastu. "Collutulare, lizundu, lohitu, [...] likhitshastu" Urt V 363. 

likitx, -itz. v. likits. 

likizkeria. v. likiskeria. 

likore, likur (Chaho), likure. Licor. Cf. Lar: "Licor, esta voz y la latina liquor vienen del bascuence likura 

que significa lo mismo y es composición de lika y ura". Likore txitez prezioso orren usaiaz nere biotza anima 

dedin. Cb Eg II 46 (Dv LEd 92 edari). Horien ororen pusatzeko ardu eta likür huna. Etch 498. Arno fiñ, likur, 

xokolot eta mazapanetan. Gy 100. Dantzan asko eginda / zeuden ankan torpe, / zergatikan eran zan / likoria 

fuerte. JanEd I 96. Likur horrek anisetak bezen gostu ona du. ECocin 52. Haren soto eta kabak hustu zituzten, 

bai eta zenbaitek, arnoz ase eta, berniza likurtzat hartuz, iretsi zuten. Elsb Fram 66s. Iraazten diranak [edariak] 

(pattarra ta likoreak) oso kaltegarri [dira]. Ayerb EEs 1916, 15. Likureak lortutako arrakastari eskerrak 

aberastu zan bereala Premostrat-etxea. Txil Egan 1956 (2), 27. Arkitzen dala formaturik likore itxaskor 

batean lorearen zeldatxoari dagokala. ErleG 56. Loreak bere likura damait, / itzala pago zardaiak. EA OlBe 24. 

likoretegi, likuretegi. Lugar donde se elabora el licor. Likuretegian bertan erregutuko dituzu bezperak. 

Txill Let 1956 (2), 30. 

likorista. Licorista. Komerziante oiek / eta likoristak / ura manejatutzen / dabilzkite festak. JanEd I 28. 

Propietarioak / du mezkla aurrena, / likorista oriek / berriz bigarrena. Ib. 28. 

likorn. Unicornio. v. adarbakoitz (2). Hirur saldo animal, batian lehon ta likorna, berzian hartz ta otso 

arrapüzaliak ta hirurgerrenian txakhür athe bat. Egiat 272. 

likoso. "(msLond), olivarda (bot.)" A. 

liktera. v. litera. 

liktore-haizkora. Segur, hacha de lictor. Liktore-haizkorak --horrela izendatzen baitituzte Ithaka-ko 

jauregian ikusten ditugunak-- ez ziren noski ugariak garai hartako Grezian. MIH 324. 

liku (G, AN ap. A Aq 226). "Cogollo" Aq 226. 

likule. "Atanquia, cierto ungüento para arrancar el vello" Lar. 

1 likur. v. likore. 

2 likur. "Avaro (V-och)" A Apend. 

likuragarri. "Liquable" Lar. 

likurati. "Líquido" Lar. 

likuratu. "Liquar", "liquifacer" Lar. 

likure. v. likore. 

likurta (Lar, Añ (G, AN), Lcq 71), limurta. 1. Barniz. "Ambar", "laca" Lar. "Barniz", "goma" Lar y Añ. v. 

berniz. Legazpiko mugapean badira bi meatze, bata da likurta ematen dabena. Izt C 71. Bakarrik 

berunezkoan diartute langilleak, lapiko ta jarroentzako likurta ateratzen. Ib. 71. Meatzak badirade zirraida, 

beruna, [...] eta likurta (barniza) ematen dutenak. IPrad EEs 1915, 121. Batean eunari limurta erantsi, bestean 

kendu. Ayerb EEs 1915, 277. 2. (Lar), likurt. Aroma. Badijoa bat-batetan likurta, kolore eta otsezti aen 

guztien mundu ura. "Aromas". EE 1884a, 133. Añ zan likurta (aroma) miragarrizkoz / betetakoa! Etxeg EE 


mende. 

721


1885b, 395. Ziraurkingo ardao mamintsuen likurta. A La Abeja 1889, 30 (ap. DRA). Zertarako da landara zimel 

/ lore ta likurt gabea? Ag Ezale 1897, 186. Atalondoko intxaurrondoen itzaletik / likurta gozoz bazterrak eder 

ikusirik. Zub ZArg 1929 (XI), 117 (ZArg 1928 (X), 298 likurt gozoa). Alako urre-dirdaiez, argi-izpiz ta likurtusaiñez 

apaindu ta edergainkatu oi ditugulako. Erkiag Arran 30. Usain gozoa, urrin ta likurta zorabiogarrizkoa. 

Erkiag BatB 171. "Aromático, likurtazkoa" Lar. 3. Bálsamo, ungüento. Balsamoz eta usai gozoko likurtaz 

ganzutu zuan. AA III 4s. Erosi zuten zenbait likurta haren balsamutzerat ethortzeko. TB Mc 16, 1 (HeH likurta; 

Lç ungüentu, He aromatak, Dv baltsamuak, Or, Ol gantzuki, Ker usaingarri, IBk gantzu, IBe ukendu). 4. 

"(Acacia farnesiana), aromo común, likurta" Lcq 71. 5. Bebida, licor (?). Bertako zumua / poz pozik 

edatean / esan eban: ze gozoa / dan emengo likurta. (Interpr?). AB Ezale 1898, 15b (edari au en Olerk 547; en 

nota a la ed. de Ezale dice "erderazko 'aroma' (Larramendi)"). 

likurtari. "Droguero" Lar. 

likurt-hari. Hilo eléctrico. Cf. Lar: "Ambar, de rosarios, imagénes, etc. es el electro, likurta arritua". Luratzen-etik 

asi ta Orreaga arte zeuden bizi-dun guztiyak likurt-ariz iragoak baitzeuden bezela aizkatu ziran, 

denak pizkortu. EE 1892b, 560. 

likurtatsu (Lar, Hb ap. Lh), likurtasu, likurtatzu. (Lo) que contiene barniz. "Gomoso" Lar. Mendi onen 

sortaldeko aldatsean dago izen andiko meatze burni likurtasuarena. Izt C 72. Mentak esan zun: Ni naiz 

likurtatzubena. Elizdo EE 1914a, 207. 

likurtatu. 1. "Barnizar" Lar. v. bernizatu. (Part. en función de adj.). Barnizado. Lurrezko erretillu 

likurtatuak dira onenak guria egin eta iraunerazotzeko. It Dial 83s (Ur bernizdun, Dv, Ip bernizatu). 2. 

"Aromatizar" Lar. 

likurtemaile. Decorador. Mandiolaza-tar Franzisko Jabier Eliz ontako apaiz nagusia izan zan 

likurtemallearen (decorador) etsairik aundiena. J.B. Ayerbe EEs 1912, 57. 

likurusna (Lar, Izt C 45, Lcq 60). "Hypérico" Lar. "(Hypericum perforatum), corazoncillo, corión, hipericón, 

hierba de San Juan" Lcq 60. 

likustel. "(Hb), pus" Lh. 

likusteldu. "(Hb), remplir de pus" Lh. 

likutu. "(G-to), cubrirse de flor la berza" A. 

lila. 1. "Lila, tejido de lana que tuvo principio en Lila de Flandes" Lar. 2. "(Syringa vulgaris), lila, lila" Lcq 

116. 3. "Lilas (couleur)" T-L. Toreadoreak (lila eta urrea) kapa astindu zuen airean. Arti Ipuin 57. 

lilai (G-nav ap. Ond Bac). Rueca. Cf. VocNav s.v. lilaia. v. linai. Emen ari nauzu lilai-estalkia yartzen. 'La 

thie à la pointe de mon fuseau'. Or Mi 5. Ardazlariak larunbat-gauetan lilaiko lino guzia irun al izan ezik, erre 

egiten zuen kondarra, sorginak Akelarrera eraman etzezaten. A EY I 410. 

lili (L, Sal, S, R; SP, Ht VocGr 311, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: VocPir 542; A; Lrq; ZMoso 67. 

1. Flor. Leiçarraga (Decl a) 7v) da lilia como equivalente suletino de florea. v. lore. Tr. Documentado desde 

Leiçarraga en textos septentrionales; al Sur sólo lo emplean autores del s. XX. En DFrec hay 4 ejs., 2 de ellos 

septentrionales. En el termino de Yçiar, en lugar que llaman Lyli (1392). Arzam 328. Eihartu da belharra, 

eta haren lilia erori. Lç 1 Petr 1, 24 (TB lilia; He, Dv, Ol, Bibl, BiblE lorea). Maiatzeko xuri gorri [l]iliak. EZ 

Man II 18 (I 46 lili). Guztia da edertasunaz, distiaduraz, garaziaz, lore eta lili ederrez bethea. ES 176. 

Edertazüna dela lilien botza. Egiat 185. Heben har ezazü lili spiritüala. UskLiB 72. Üda lili ejerra, oi 

xarmagarria! Etch 676. Ikhusten dira zühañ batetan eta denbora berian lilia, frütü berdia eta huntia. Ip Dial 40s 

(It, Ur, Dv lorea). Zü zira, zü, ekhiaren paria, / liliaren floria. 'La fleur de la fleur'. ChantP 116. Buket bat igorri 

ditadazüt lili arraroz eginik. Ib. 190. Txezei alurreko liliak nola anditan dren eta loratan. Hual Mt 6, 28 (He, TB, 

SalabBN, Dv liliak; Echn, Leon, BiblE lore, Samper lirioak, Ol basaliriak). Izar distiranta, / Jaunaren lilia. Zby 

RIEV 1908, 286. Apiaza. [...] lilia ürhe kolore, barnia argi, berniza bezala. Alth Bot 4. Animaren liliak edo 

biotzaren kimuak. Ag G 142. Lilietan ez dago josten dakienik, / nor da liliak bezain aphaindua denik. Ox 70. 

Bizkaitar giputz-naste, / lili polit ori. Enb 208. Txindirik eztaukonak damotzuz lilijak. Laux BBa 24. Sendiko lili 


mende.


ta bitxi diran umetxuak. Eguzk GizAuz 177. Kanpo ederrenak ikusi ta naiz lili ederrez jantzik egon, mutuk, 

biotzari ezer esaten ez diotenak. JAIraz Bizia 57. Berezko errotik adarrak eta liliak kimatuta. Zait Plat 153. Ots, 

judear neskatil, / lili eta larrosa artean / urin-usai dirauno. "Flores y rosales". Gazt MusIx 187. Bere baitarik 

ixila, lilia bezain garbia. Ardoy SFran 280. Ama, zuretzat ekarri ditut liliak. Xa Odol 298. 

v. tbn. Harb 261. Tt Onsa 97. Gç 73. Lg II 148. Monho 138. Xarlem 1194. AstLas 59. MarIl 27. Laph 51. Elzb 

Po 194. Lap 177 (V 78). Arb Igand 21. Xikito 13. JE Bur 88. Etcham 99. Zub 81. Goen Y 1934, 93. Aitzol in Ldi 

UO 4. Balad 85. EA OlBe 25. Iratz 53. Lf Murtuts 3. Mde Po 67. Arti MaldanB 204. JEtchep 17. Mattin 86. 

"Bretones de berza, lilitxak, liliak" Lar, Añ (G). v. lilitxa. 

(Como segundo miembro de comp.). "Lys violet, San Josephen lilia", "marguerite, Margaita lilia" Alth Bot 

11. "Fleur, noms de plusierus plantes. [...] Andre dena Maria lilia, fleur de la Vierge Marie, chèvrefeuille" H. 

"En (L) llaman lili la flor del maíz (arto-lili), del castaño (gaztaina-lili) y del nogal (eltzaur-lili); todas las demás 

son lore" A. v. azalili, larrelili, ARTO-LILI, DOMISANTORE-LILI, EGUERDI-LILI, EGUZKI-LILI, 

HILERRI-LILI, JONDONI JOANE LILI, KRABELIN-LILI. Zeren haragi guzia baita belharra bezala, eta 

gizonaren gloria guzia belhar lilia bezala. Lç 1 Petr 1, 24. O usain on Zerukoak! O arrosa liliak! EZ Man I 135. 

Ukharaia besoa, / arhan-lil'itxurako. Or Po 27. Horrek bethi Phazko lili daukala bere burua, to! Larz Iru 132. v. 

tbn. Mde Pr 118 y HaurB 101 (ur-lili). 

Etxeak lilia bezala ezarri. JEtchep 50. 

(Uso predicativo). Han ützi bere espata lili / Xarlemaiñak mement hartan. 'Y laissa son épée fleurie'. 

Xarlem 1524. Laugarren liburua ez du hark itzuli; / arrebari zioen hura utzi lili. Hb Esk 99. 

2. (AN ap. A; SP, Urt, Lar, Lcq 158, Dv (BN)). Lirio; azucena (frecuentemente acompañado de (t)xuri o zuri 

'blanco'). "Lilia canentia, lilia xuriak, xurituak" Urt IV 139. "Lili xuri, camamila" Mdg 151. Cf. VocNav s.v. 

liliya. v. lirio. Lili xuria. EZ Man II 197. Haurrak, lilia bezaiñ xuri, / iduritzen dik izarra. Gç 133. 

Garbitasunean lilia edo azuzena baiño xuriago hei. He Phil 536 (SP 528 azuzena). Bertze birtuteak barin 

badaizke dei loreak, au da lilia (168). LE-Ir. Begira kanpoetan jaiotzen diran lili edo lirioai (Mt 6, 28). AA II 

170 (Dv, Ir YKBiz 133 lili; BiblE loreak). Etxeko danak txoratzeko naikoa zera zu erregintxo! Elurgillo! 

Gaztanbera! Usakume! Lili zuri! Ag G 78. Lili txuriak, / krabelin gorriak, / denak gaur zaizkit neri / utsa bezela 

iduri. Lek EunD 12. Esku-artean artzeko bildurra damain lili zuri kutsugabeak deritzaizkio. TAg Uzt 27. Lili 

txuria odoletan. Sorarrain Lili (tít.). Soiñekoak edurra iduri, gerriko gorrimiñez, paparrean kabeliña mardulak 

zituelarik, lilien aizpatxu zirudiela. Erkiag Arran 43. Baratz erdiko lili usaintsu / urrezko orriz jantzia. BEnb 

NereA 195. An nere kezka / egotzi nendun lilien artean. "Entre las azucenas". Or in Gazt MusIx 178. Burua 

larre-ostoz inguraturik, abar loretsuak eta lili aundiak astinduz. "Grandia lilia". Ibiñ Virgil 62. Maitezko ames 

txuri-gorri, / larrosa eta lili. NEtx LBB 343. v. tbn. Jaukol Biozk 78. Urkoitar nexka gazte bat, Serora 

Xurietan hila, lilia baino liliago. "Plus lys que le lys". Ardoy SFran 21. 

Flor de lis. Ikurrin bat --kate ta lili-- / torre gottijan zabal dago. Laux AB 98 (v. tbn. 99). 

3. "Fleur, ce qu'il y a de meilleur. Erosi daitzut ardietako liliak, je vous ai acheté la fleur (les fleurs) des brebis. 

Irin lilia, la fleur de farine" H. Kastitatea da bertuteen lilia. SP Phil 250 (He 252 lilia). Alo, alo, Rolan / eia 

non den orai / ene Doze paren lilia. Normandie (ap. DRA). Departamentüko süjetan lilia. Etch 514. 

Harmadetako lili, Rolando gaizoa. Hb Esk 61. Erregeren gortheko lilia. Laph 126. Üskal Noelen Lilia. UNLilia 

(tít.). Andre Eugenia, / inperatiz guzien lilia. In Zerb Azk 37. Mendiko herrian Jauregiberria, / han düzü 

laborari alhaba lilia. Etch 506. Felizitatzen zütüt, esposa lilia. Ib. 568. 

4. "Fleur, temps du plus bel éclat. Bere edertasuneko lilian zelarik, étant dans la fleur de sa beauté. Adinaren 

lilira heldua, parvenu à la fleur de l'âge" H. 

5. "(Sc), la vencida, la partida decisiva, estando a iguales los contrincantes" A. 

6. "(BN-lab), flor, madre de líquidos. En esta acepción se emplea en plural" A. 

- LILI-ADAXKA. Irudi guren, lili-adaska, / grazi-ontzia. 'Rama de flor'. Gand Elorri 136. 

- LILI-ALDE. "(Hb), multitude de fleurs" Lh. 

- LILI-ARROSA. a) Lirio. Ala eder baita ikhustea gizon eta emazte garbien aralde handi hura lilia-arros 

baiño xuriagoa. "Lys". He Phil 69 (SP 67 Andre Dana Maria arrosa). 

b) "(L-ain, R), la rosa" A. 

- LILI-BITXI. a) "(R-uzt), manzanilla" A. b) LILI-PITXI. Margarita. v. bitxilore. Txoriak ere elkar 

maitasunez txorrotxioka diardute ta maitasunaren indarrez kulunka ari dira lilipitxi ederrak. EG 1950 (1), 12. 

- LILI IZAN. Estar en flor. Othea lili denean, / xoria haren gainean. ChantP 14. Tuaxa ondoak lili baitziren 

eta anhitz fruitu arboletan botoiak kanporat ari, [...]. Herr 13-3-1958, 2. 

- LILI-LORE. Lirio. Garbia naiz, garbia dut / nere senide, / lili-lore antzo beti / zeru aurride. EgutAr 10-6- 

1965 (ap. DRA). 

- LILI-MAILU. "(R), hierba temprana medicinal que produce una flor amarilla" A. Figura tbn. en Mdg 151, sin 

traducción. 

- LILI-HORI. Azucena, lirio. Lorebaratzetako larrosak, krabelin zuri-gorriyak, lilioriak (azucena), [...] . EEs 

1913, 113. "(msLond), flor de lis (bot.)" A. 

- LILI-HOSTO. Pétalo. Eta lili-ostoa erruz banatu oi da Jerikoko lorearen oñetan igartzeko. J.M. Tolosa EEs 


mende. 

723


1913, 115. 

- LILI-SALTZAILE. "Fleuriste, marchant de fleurs naturelles ou artificielles" H. 

- LILITAN. En flor. "Lilitan iartzea, se mettre en fleur" H. Salbatorez, ardura, bazterrak lilitan. Ox 83. Eta 

orai, arbola lilitan. Larz Iru 120. 

- LILI-UBEL. Violeta. Lili-ubel-aroan, ba doazi bikoteak itzalez itzal exkute-biltzera. 'Violettes'. Or Mi 41. 

Inguratzen duten lore-osto ugariek, ala ere, lili-ubel beltzaren margokera illuna dute. "Violae". Ibiñ Virgil 113. 

Lili-ubel xamurraren ordez, kukupe gorriaren ordez, kardulatza ta lapar arantz-txorrotxa ernetzen dira. Ib. 46. 

- LILIZKO. (Adnom.). Bazkari onaren ondotik, eta musikan eta arrosa lilizko uhar goxoa gainera hartuz 

baizik ez balin bazitazken joka gure arbasoak. JE Bur 93s. 

lilibiri. Curioso, frívolo (?). Noiz ere bada etsaiak halakorik ekhartzen baiterautzu gogora edo are iakin 

nahi lilibiri batzu galdez baitagozkitzun. SP Imit III 58, 1 (Ch kuriosek, Ol berritsu). 

lilidun. Floreal (mes del calendario republicano). "Floréal, Lilidun" Revol 160. 

lilidura. "(Hb), floraison" Lh. 

lilika. "(V-m, G-goi), renuevo de plantas" A. 

lilikatxo. Dim. de lilika. Pagoari adar nausi bat edo bi baiño etxakoz itxi bear iñauseran; baiña Kitxobalek 

lilikatxoak itxi ta beste guztiak ebagi eutsazan (V). A. 

lilio. v. lirio. 

lilipa (msLond ap. A; Lar Izt C 45, Hb ap. Lh, Lcq 164, H), lillipa. "Narciso, flor" Lar. Itxasoko 

Anderearen uliak baxen orijak eta lillipak (narcisos) baño orijaguak dira nire larrosak. Altuna 33. Artelatzak 

urresagarrak bekarzki, eta lilipa altzondoan garatu bedi. Ibiñ Virgil 55. 

liliparri. "Narciso, piedra preciosa" Lar. 

lilipola. Narciso. v. lilipa. Lilioriak (azucena), betibiziyak, lilipolak (narcisos) eta sasiamak (madreselvas). 

EEs 1913, 113. 

lilipopa (R ap. A, s.v. lilipa). "Hierba narciso. Lilipopa zer den? Malta-xabal, xanko-luzea, punttan iror 

adarxko ta iror lili, aurrek jaitan tuzte lili kuek" A. v. lilipa. Egunoro lorez yazten da lilipopa kusku-eder, 

Yainko-eme andien aspaldiko pitxia ta urre dirdiradun hupa. Zait Sof 125. 

liliputar. Liliputiense. Harrigarriko mala bat phasta xuriz eta mehez egina ünkhü gisa biribilkatürik, hirur 

lilipütar bezain lodi eta soka azkhar batez estekatürik. Arch Gram 70. 

liliribitxi (SP Dv y A). "Petites jolivetés. Pinpirinaketak. Liliribitxietan dabilla" SP. "Joyeuseté" Dv. 

"Jovialidad" A. 

lilirita. Lirio, azucena (?). Kanpoan lilirita, etxian margerita. Saug 142. Gure alaba etxen lilirita (ausart), 

kanpoan margarita (umil). Egunaria 30-7-1971 (ap. DRA). 

lilistatu. v. liliztatu. 

lilitegi (L, BN, S; H). Ref.: A; Lh. Jardín. "Zure gelak lilitegi bat dirudi, votre chambre semble un parterre" H. 

Lilitegian bizi nai genduke, bañan arantza zorrotzak erneazten Goiko Arek. Ayerb EEs 1912, 178. Lilitegiz 

eta latsez inguratuta. Zink Crit 64n. Beiko lilitegiak / betiko utzirik. TP Y 1933, 184. Donosti eta bere inguruko / 

soro, baratz, lilitegi... EA OlBe 59. Beñola, Bela-Beltz etxeko lilitegian kabi billa ari zala. Etxde AlosT 25. 

Lilluraren lilitegietatik etsipenaren saizulora igaro naiz. Txill Let 94. Euskalerriko mendi ta zelai, / uri eta 

baserriak, / ibai, erreka, iturritxoak, / lora ta lilitegiak. BEnb NereA 92. 

lilitsu. "Fleuri, orné de fleurs" H. Lehen mintzatua olerkari bat zen, haren mintzo lilitsutik ageri zenez. Mde 

Pr 134. 


mende. 

724


lilitto. Prostituta. v. lilitxo. Ikusten dut potikarioak uztekotan gaituela, lilittoer (grisette, cocotte; ramera) 

jarraikitzeko. JE Bur 111. 

lilitu (BN, S; SP, Ht VocGr 362, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), liliatu (VocS 133). Ref.: A; Lrq. (Aux. 

intrans.). Florecer. Aaronen zihor lilitu izan zena. "Fleuri". Lç He 9, 4 (TB lilitu; He loratu, Dv hostatu, Ol 

birloratu, BiblE ernamuindu). Handikeria lilitzen bad'ere ezta bihitzen. O Pr 619. Geroz oihana lilitu da. O Po 

1. Arbolak liliturik eta loraturik ikusirik hatsbeherapenez hasi zen. SP Phil 134 (He 137 loratuak). Ikusten 

düzieia ene espata / erramüz lilitürik. Xarlem 1165. Bas' arhantzia lilitzen arhantz' hunareki, / haren frütia 

huntzen da gaitz bethi. Etch 280. Ez omen zen denboran halako andrerik, / Romilini adarra zaukan liliturik. Hb 

in BOEl 46. [Zigor] hetarik bat lilituko da. Etcheberry 82. Zoinen ere makhila hozitüren eta lilitüren beitzen, 

hura izanen zela Jinkoaz haitatia. Ip Hil 65. Berak [Jainkoak] baitaki nola behar den othe gaixtoa lilitu. Ox 21. 

Urthe guziez arbola berak ostatzen eta lilitzen ziren. JEtchep 17. Gure bizia düzü lilitzen, / bihotza ere zabaltzen. 

Casve SGrazi 64. (Part. en función de adj.). Karitatean arrosa baino gorriago ziren andre eder eta lilitu 

hek. SP Phil 528 (He 536 lorenpareko). "Arriver à la fleur, à l'éclat de sa beauté. Gure alaba lilitzera doha, 

notre fille va entrer en sa fleur" H. 

lilitxa (Gc, AN-gip ap. A; Lar, Añ (G)), lilixa (Hb ap. Lh). "Bretones de berza" Lar y Añ. "Escapo, bohordo. 

Aza-lilitxa, bohordo de berza" A. 

lilitxo (L ap. A; Dv, H ap. Lh (pero no lo encontramos)). 1. Prostituta. v. lilitto. Errahab lilitxoa bakharrik 

geldi bedi bizirik. "Meretrix". Dv Ios 6, 17 (Ol ostalaria, Ker, BiblE emagaldua). Ethorri deneko zure seme hori, 

lilitxoekin janik bere izanak, aratxe gizena hil diozu. Dv Lc 15, 30 (Ker, BiblE emagaldu). Ez dakizue lilitxoari 

iratxikitzen dena harekin gorphutz bat egiten dela? Dv 1 Cor 6, 16. 2. lilitxu. Dim. de lili. Lilitxuben usain 

gozuak, / Agur! dagitse mattakor. I. Enbeita EuskOl 1930, 84. Maitasun onek Goiko Jaunagan ditxaro, / berak 

axian bidez lilitxu guztijak / udabarri aldijan dalkartuz emaro. Laux BBa 44. 

lilitzaile, lilizale (S ap. Lrq). "Qui fleurit" Lrq. 

1 lilitze. "Floraison" H. 

2 lilitze. "Abondance de fleurs" H. 

lilizale. "Fleuriste, amateur de fleurs" H. 

liliztatu (Hb ap. Lh), lilistatu (S (Foix) ap. Lh). Llenar de flores, adornar con flores (sentidos prop. y fig.). 

"Fleurir" Lh. Liliztatzen zioten khoroko alkia. Hb in BOEl 96. Asto-xirioz eta (aldizka) idiburuz lilistatzea. Lf 

Egan 1955 (5-6), 10. 1855ean Mrg. Lacroix Gure jaun apezkupia lilistatzen du [Etxahunek]. Lf ELit 181. 

liliztatzaile, lilistazale. Cumplimentero, cortés. Bere aldetik, artzañ berriak hitz deio bere eskükhaldia. 

Bietarik zuñ zen lilistazale hoberena, nik ezin erran. Herr 8-9-1955, 3. 

lillipa. v. lilipa. 

lillu. v. liho. 

liloratu. v. liluratu. 

lilura (-ll- L, B, BN, S; VocB; -ll- Urt II 336, Lar, H), llillura (L, BN, S; Lar, H), lulura (H (BN, S)), llullura 

(llüllüra Hb ap. Lh). Ref.: A (lillura); Lh (lillura, llillura). 1. Deslumbramiento; fascinación, seducción; 

delirio, alucinación. "Éblouissement que cause une trop vive lumière qui frappe les yeux. Argi gehiegiak begiei 

ematen dioten lillura ezin iasaina" H. Tr. Documentado por primera vez en Gasteluçar, no vuelve a 

encontrarse en los textos hasta el s. XX, tanto en autores meridionales como septentrionales. En DFrec hay 3 ejs. 

de lilura y sendos de lillura y lirura. Bekhatuen lillura eder / eta gorphutzen sensuak. Gç 151. Ez genezaugun 

ikuskari bikaña urrutitasun egokira ikusi-ta lillura dagigula. Zink Crit 28. Ditzagun eskerrak bihur Lagundiari, 

lilluraz-lillura gauza baliosenen arartekoz arima baitauku goratu. JE Ber 65. Bekoki onek dagerren 

maitasunezko lilura / ezin illundu dagike erijotzaren laztanak. Laux BBa 32 (AB 32 lillura). Begiak oro beite boz 


mende. 

725


eta lillura. Iratz 182. Entzun itxasotik / dagorkizun deia, / lilluraz beterik. SMitx Aranz 232. Engrazi 

aragikerizko lillura artatik esnatu zanean. Etxde JJ 111. Lillura sortu duena baño ederragoa da lillura bera. 

Txill Let 118. Gure zentzunez besterik eztugu, ta itzal uts eta lilura uts gertatzen dira. Zait Plat 121. Irasorrak bi 

zio ditu, bata gorputzarekikoa: lillura; bestea gogoarekikoa: gogoraztea. Mde Pr 313. Bere ederraren eta 

lilluraren geiena galtzen duelako. Vill Jaink 128. Diruak duen lillura, nondik ote dator? Ib. 130. Mundu hunen 

lilura eta ontasuneri haren gogoa loturik uzten zuen loeria. "Aux séductions". Ardoy SFran 104. Eguna jeiki 

garaiean, / [...] oro egi, oro garbi, badaezpadako amets lilurarik gabe. Lasa Poem 90. Ez zeraman herresta 

antzinako amets bukolikoaren lilurak. MIH 262. 

v. tbn. Lillura: Ol Mt 13, 22. Ldi UO 41. Goen Y 1934, 93. Othoizlari 1955, 48. Or Aitork 51. Anab Poli 70. 

Erkiag Arran 94. Gand Elorri 136. Or in Gazt MusIx 30. 

2. Encanto. Emakume aren lillurari itzul egiteko bide bakarra, ez ikustea ta berarekin artu-emanik ez izatea 

zan. Etxde JJ 199s. Bestela nago zuregan / zeure lillurak ametan, / zeure barnean bizi gura dot / zoramen altu 

gelditan. 'Disfrutando tus encantos'. Gand Elorri 87. 

- LILURA-BASO. Bosque encantado. Zu ziñan lenez lillura-baso / berezietan ederren! EA OlBe 104. 

- LILURAPE. (En casos locales de declinación, en sing.). Bajo el embrujo, bajo la seducción. Gaberdiyaren 

ixil-uneko / lillurapean orren gentzaro! EA OlBe 56. Beste gauzetarako oi zun kemena ta zentzua ziaro galdu oi 

zun emakume baten lillurapean. Etxde AlosT 34. Bere lillurapean atxiturik nago. Etxde JJ 164. 

- LILURAZKO. (Adnom.). Etzen hau lillurazko erresuma bat, ala ba? JE Ber 81. Lillurazko mundu bat 

sorrarazten dute gu baitan [aurtzaroko otoitzapenak]. Vill in Gand Elorri 12. Bi maitaleen maite-lillurazko aremate 

auek. Onaind in Gazt MusIx 155. Igaz, hain urruti gabe, lilurazko mundu aparta bat zen herriko 

mutilentzat. Lasa Poem 117. Bi itzal besterik ez ginen / lilurazko gau hartan. Ib. 71. 

- LILURETAN EGON. Estar fascinado, admirado. Behin baino... hartuta makila / hatsa labur, zu gaindi 

nabila / emazte-gei goxo bat bezela / hegoa denen pherekan, zoin ephela / soa zeruan, llulluretan nindagola / 

biloak xutitu zaizkit, entzutian ezkila. L.S.E. "Agur Hazparne" (ap. DRA). 

lilura. v. liluri. 

lilurabide, lilurapide. Ilusión, alucinación. Nola lotan ere iazarten gizaie maiz, ta gure asmoaz oroiturik 

eta artan txit garbi egonez ez diegu leku ematen lillurapide orieri? Or Aitork 279. Nere lillurabidea izan zera zu, 

Miren. Txill Let 96. Zu lillurabide bat besterik izan etzerala nik dakidala, nakar eta nazkatuta nabil. Ib. 96. 

liluradun. "Appiosus, buru lilluradun abrea, abre buru lillura dúna" Urt II 190. 

liluradura (-ll- L, BN, S; SP (-ll-), Dv). Ref.: A; Lh. "Deslumbramiento" A. 

liluragai. (Lo) que deslumbra, fascina. Lillura iltzen du beti edozein lilluragai atzeman eta irixteak. Txill 

Let 118. Ez da maitemiña bakarrik gezurtaratzen duena, edozein lilluragai baizik. Ib. 118. 

liluragarri (-ll- L, BN, S; Dv, H; -ll- SP, Urt I 482, H), llilluragarri (Urt III 357, H), liloragarri, luluragarri 

(H). Ref.: A y Lh (lilluragarri). Tr. Documentado en Gasteluçar, Larreguy y autores septentrionales y 

meridionales del s. XX. En DFrec hay 7 ejs. de liluragarri y 3 de lilluragarri. 1. Deslumbrante, fascinante. 

Gaitzetsi zituen munduko / ontasun trunpagarriak, / atsegiñ eta plazer hatsak, / ponpa lilluragarriak. Gç 192. 

Apostoluek ezin yasan zuten hedoi haren distiadura lilluragarria. Lg II 169. Guk ere bagemazkotegun xiripilo 

liloragarriak, perla, botoin argi eta bertze. Prop 1901, 229. Llilluragarri dira liliak. JE Bur 84. Begien aurrean 

degu Gipuzkoa osoa lilluragarri. TAg Uzt 93. Ianari aiekin oraiño beste zenbait idurikizun lilluragarri iaukitzen 

zidaten. Or Aitork 61. Nork ikusi du sekulan arbolen igitzea baño igitze lilluragarriagorik? Txill Let 32. Jatsi 

zan kalera Zuriñe, ogei urteko babalora zuri, liluragarri baizen maitagarria. Erkiag Arran 80. Errekaldeko 

lamiak baino liluragarriagoa izanez gainera. Arti Tobera 284. Eguzki argia baino liluragarriagoa den egiari 

aurrez aurre begiratzeko ausardia. MIH 303. Norbaiten irudimen liluragarriak sortu duen euskerantoak berak 

ere badu arbasorik. MEIG VII 91. v. tbn. TAg Uzt 62. Leon Mt 13, 22. Zait Plat 123. Lab SuEm 195. Lasa 

Poem 83. Lilluragarri: Dih MarH 438 (ap. DRA). Etxde JJ 35. Osk Kurl 175. Llilluragarri: He Gudu 169. 

Delirante. Au nere ames guziak baiño liluragarriagoa det! NEtx LBB 116. Au da egoera lilluragarria! 

Juezen uste oker bategatik, bizia galtzekotan nago. Ib. 117. 

2. Fascinación, delirio. Begiak zeruz eta bazterrez / gauerakoan aserik, / egon nitzaitzu, Mayi, nigarrez, / 

lilluragarriz urturik. Iratz 169. Opa ez duna maite izatea, lilluragarri ote? 'Pero, ¿qué goce es éste?'. Zait Sof 

127s. 

- LILURAGARRIZKO. (Adnom.). Izaki ederberaren lilluragarrizko ikuskizuna dela aitortu bear. Etxde JJ 

104. Ain Ama eziñaren / --ain ezin et'egi / lilluragarrizkoren-- / itzal urdin-zuri. Gand Elorri 59. 


mende. 

726


liluragarriki (-ll- L, BN, S; Dv, H ap. Lh (pero no lo encontramos)). Ref.: A; Lh. "D'une manière 

éblouissante; au fig., de façon à séduire" Dv. "De un modo deslumbrante" A. 

liluragarriro. De una manera fascinante, admirablemente. Aurreko ahapaldietan etzun ba erabilli urri 

baizik izen-lagun ta abar, emen ordea orrako itzak lilluragarriro jazten ditu laguntzaille tinkoz. Onaind in Gazt 

MusIx 154. 

liluragintza. Embrujamiento (?). Aietatik darizkigu igarkuntza ta aztikuntza ta lilluragintza ta il-eskeñiari 

dagokion oro. Or in Zait Plat 153. 

liluragune. Momento de ilusión (?). Ametsai bet-betan utzi neskak, lilluragunetik asmamena kendu, ta 

zakur ederrarekin joan da. Txill Let 30. 

lilurakeria (Dv A). 1. "Seducción" A. Eta guztia, / atzerriak bere lillurakeriz / eta erriak bere 

sorginkeriz saltzen ebazan / emagaldu eder eta zoragarri aren / lizunkeri ugariakaitik. Ker Nah 3, 4 (Dv 

linburkeriez, Ol urdankeriz, BiblE lohikeriez). 2. Brujería. Aitzuloko lillurakeriak atertu ziren, eta guztia 

ixilik gelditu zen. 'Les sorcelleries'. Or Mi 75. 

lilurakoi. Fácil de seducir. Ni aren zilborrean itsatsiago ta nere etsai izkutuak ni zanpatzenago ta 

lilluratzenago; lillurakoi bainintzan. "Seductilis". Or Aitork 42. 

lilurakor. Fascinante, maravilloso. v. liluragarri. Olermenez jantzitako bere bertso lillurakorrak edo-ta 

bere bertso zirikagarrien ezten zorrotzak. Etxde JJ 11. Itxaropen ta amets lillurakor au. Vill Jaink 122. Alkarizketa 

lillurakorrez, beuren barren-miñak oiukatzen ditute. Onaind in Gazt MusIx 150. 

liluraldi (-ll- L, BN ap. A; Dv). "Momento de ilusión" A. [Zer duke merezi] liluraldi bat, ilhaunkeria bat 

eta ephe aphurrarentzat zu, guzien egilea, bethiko baino, gozatu nahiko lukeenak? Dv LEd 41. Baiña griñaz oso 

lilluratuta bego: zeinbat iraun dagike atsegin aldi orrek? Lilluraldiak aiña; ez beintzat geiago. Ibarg Geroko 15. 

liluramendu (Dv; -ll- L ap. A; SP (sin trad.), Urt I 530, H), llilluramendu (Urt III 353, vEys, H), luluramendu 

(H), llilluramentu. Deslumbramiento; fascinación, ilusión, fantasía, alucinación; turbación. Ezen ene 

errainak liluramenduz betheak dira. Harb 327. Ohigabeko gauzen hain nahitze gorak eta alxatuak hagitz dira 

suiet lilluramenduetara, enganioetara eta falserietara. SP Phil 188 (He 190 enganiotara eta illusionetara). 

Berantegi ezagutu aut, / enganagarri mundua! / Xizmista baten gisan joan duk / hire lilluramendua. Gç 162. 

Zeruko gauzetan gogoa dudanean haragiak milla fantasma eta llilluramendu gogoratzen baitarozkit. Ch III 48, 

5. Ausartatzen naizenean zure Jainkozko maiestateraiño begien altxatzerat haren distiadurak erorarazten nau 

llilluramendurat eta flakezarat. Ib. 22, 1. Desegiten ta aienatzen [dituzula] guzien lausoak ta llilluramenduak. 

Lar, carta a Mb 277. Añ andia da bekatuaren bide eta sareetan bizi danaren llilluramentua. AA III 481. Mundu 

onetako ajolak eta aberastasunen lilluramenduak itotzen du. Ur (G) Mt 13, 22 (He, TB enganioak, SalabBN 

ilusionek, Ur (V), Samper engañuak, Ol lillurak, Leon ontasun lilluragarriek, BiblE dirugoseak). Zergaitik 

euskara indartsuak purrustada batekin aienatu izan dituen aixa, alderatu izan zaiozkan estalki ta lilluramendu 

guztiak. Izt C 15. Euskaldunak, zeiñ ez bestelakoa da zuen lilluramendu ta erokeria, ez goresten, ez goratzen 

dezutenean zuen guraso zarrak utzizko ilburuko ondasuna? Lh EEs 1915, 233. Hiriak eta hiriko lilluramenduek 

burua harturik Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak. Zerb Azk 32. Gure ioran 

oiek ez ote dira izango lilluramendu bat baizik, amets histu bat, gezurrezko argi-txakurra. Vill Jaink 111. v. tbn. 

Arbill III 6, 14. Dv Mc 4, 19. Llilluramendu: Lap 421 (V 192). 

(Con -zko, adnom.). Eztuzu hargatik uste behar llilluramenduzko eta enganiozko estatuan zarela. Ch III 6, 

3. Mundu zoroaren itxaso zabalean uste lilluramenduzko olatu arro-puztuen artean zebillenean bertan. Aran 

SIgn 97s. 

lilurantza. Ilusión, fascinación. Ain andia zen aragiaren atsegintz loietarako arturik zedukan makurtza ta 

atsegintz beren keak ematen zion itsumen-lilurantza. Mb IArg II 331. 

lilurapen. Ilusión, fantasía. Evoluzioa engañu bat baizik ezta, lillurapenezko engañu ikaragarria. Vill 

Jaink 51. 

lilurarazi, llillurarazi (Urt IV 7), lillurazi, llillurazi (Urt IV 7). Hacer fascinar, deslumbrar, maravillar. 

Haiñ zituen unharazi / logaleaz tontotuak / eta lotsaz zoratuak / hainbertze llillurarazi. Gy 309. Ondasunaz gu 


mende. 

727


lillurazteko, galtze edo kalteaz gu beartzeko. Inza Azalp 149. Zuhaitzak ozitu naiak daude, eta liliak 

pinpirinatzen hasiak, geroago emaiteko beren edertasuna gure begien lillurazteko. Zub 121. Mistika-gaiez, 

Jainko ta arimaren arteko ar-eman ixillak azaltzen ditun jakinkizun eskutuz lillurazitako lau liburuok. Onaind in 

Gazt MusIx 146. (Part. en función de adj.). Encantado. Dioakit iges, ta aidean esegi / dakust, txori 

lillurarazia iduri. Ldi UO 20. 

lilurari (-ll- SP, Chaho). "Qui éblouit, fascine, séduit, enchante, éblouissant, etc." Chaho. 

liluratu (-ll- G, L-ain, B, BN-baig, S ap. A; Chaho, Dv; -ll- SP, Urt I 530, Lar, Lecl, H), llilluratu (Urt IV 7, 

Lar, Izt, H), luluratu (Lar, H, A), liloratu (Izt 4v). (Aux. trans. e intrans.). Deslumbrar(se). "Éblouir, frapper 

les yeux par un éclat qu'ils ne peuvent soutenir" H. "Deslumbrar, fascinar, seducir" A. Tr. Documentado en 

todos los dialectos: en vizcaíno sólo en B. Enbeita y en suletino sólo en Casenave. Hay llilluratu en Chourio, 

Haraneder (Gudu 130), Mihura (63), Aguirre de Asteasu, Goyhetche (296), Brunet, Jauregui (238), Zalduby 

(RIEV 1908, 759), Lapeyre (413 (V 188)), J. Etchepare y Orixe (en estos dos últimos junto a lilluratu). Hay tbn. 

llulluratu en Hiribarren y liloratu en Prop. En DFrec hay 7 ejs. de liluratu y 3 de lilluratu. Haien begiak 

luluratuak zeuden, hura ezagut ez lezatenzát. Lç Lc 24, 16 (Brunet llilluratuak; He zarratuak bezala, TB 

atxikiak, Ol lausoturik, Leon baratuak bezala, BiblE itsu). Illea ere latzten zaio, lilluratzen begiak, / ohiko ere 

galtzen du kolorea bisaiak. EZ Man I 43. Argiak, ederra delarik eta desiratzekoa, lilluratzentu gure begiak. SP 

Phil 430 (He 435 llilluratzen). Lilluratzen ditu begiak, / banaloriak ereiten. Gç 193. Ez al gera argi geiegiaz 

lilluratu, eta ainbeste surekin izoztu. Lar SAgust 15. Lilluratuak izan ziren artzainen begiak. Lg II 108. Urhe, 

zilar eta harri balios, begiak lilluraturik hantxet gelditu baitzen bulta handi bat. "Les yeux éblouis". Barb Leg 

139. Kanpoan argi, barnean illun, / begiak zaizko lillura. Or Eus 337. Berriz neguak kenduko dizu / orain 

daukazun itxura, / bitarte ortan zure aurrera / datozen danak lillura! Uzt LEG II 156. Argiaren distirak begiak 

liluratu dizkielako. MIH 374. Horrenbeste iritzi berriren argiak lilura ditzake irakurlearen begiak. MEIG II 130. 

Fascinar, seducir; hechizar, engañar; turbar(se); maravillar(se), admirar(se). "Encandilar, kandutu, llilluratu, 

luluratu" Lar. "Embelesar, liluratu", "fascinar, llilluratu" Izt. "Séduire" Lecl. "Llilluratu, llillura edo begiak 

illuntzea" Cb EBO 26. Nork erhotu eta liluratu zaituzte, ezpaituzue orai, lehen bezala, egia obeditzen eta 

sinhesten? Ax 276 (V 184). Zeren gaixto hark eztu axolarik zertaz lillura eta engana zaitzan. "Illudat & 

decipiat". SP Imit III 30, 3 (Ch enganatu, Mst ingana, Ol atzipetu eta lilluratu). Hainitz gauzatan lilluratzen da 

intenzione garbiaren begia. "Caligat". Ib. 33, 2 (Ch lohitzen, Mst ülhüntzen, Ol lausotzen). Munduak eta haren 

loria falsoak ez nazaten llil[l]ura. Ch III 26, 3. Mentaberrik uste du / jendea lilluratu / bere gezur tzarrez. 

Monho 28. Munduko atsegin zirzillen ondoren llilluratuak edo txoratuak dabiltza Adanen umeak. AA III 260 

(456 lillu-). Herodes hura emakume onezaz lilluratu zan. Lard 378. Alexandren balentriek llulluratzen dituzte 

gizonak. Hb Egia 93. Lilluraturik arkitzen nintzan / aiñ gauza andiak aditzen. Aran SIgn 214. Bertze haurreri 

biltzen ikhusi nituen sosek xoratu, liluratu ninditeian. Elzb PAd 20. Hekien hobeki liloratzeko, ministro 

protestantak bere burua aphez katolikotzat emana zioten. Prop 1907, 232. Begiak yuaiten zitzazkon, liluratuak, 

piko beltz haundi batzuetarat. Zub 70. Ea liluratu-ta neskatxa xamurren baten sarean erortzen ote zeran. Lab 

EEguna 93. Ala sugeak aize-egaztia / lurretik du lilluratu. Or Eus 94 (Mi 147 llillu-). Magoek lilluratu zutela 

ohartu zenean. Leon Mt 2, 16 (BiblE engainatu). Senargaiaren etxalde eta dirutzak lilluraturik baizik ez zuela 

harekin ezkontzea onartu. Mde Pr 173. Begira iñork lillura zaitzaten iakingalez eta itz zoragarriz (Col 2, 8). 

"Decipiat". Or Aitork 59 (He atzeman, Dv amaina, BiblE engaina). Ez gaitzala gezurrak lilluratu. Ib. 376. Bere 

leikidea, berriz, neskak lilluratu ta limurtu gaietan bereak eta bost zekizkin oietakoa zen. Etxde JJ 119. Umearen 

bihotza liluratuko zuela jaupariak. Arti Ipuin 24. Bi emaztekiek liluraturik zeuden Franzisek ekarritako 

gauzekin. Izeta DirG 112. Lilluratu egin naz ikusi zaitudanean. Gand Elorri 123. Baiña ark oraindik ere lira jo 

al izan zun eta itxas-izurdeak lilluratu. Ibiñ Virgil 58. Eta zunbat jei ederrak / lillüratürik ibilten! Casve SGrazi 

42. Begira, nik au diodala, ongi begiratzeko zer egiten duan, deabruak lilluratu ez dezan. Berron Kijote 101. 

Jendea liluratua zeukalarik. MIH 130. Euskara eta Euskal Herriaren deiak liluratua. MEIG VI 65. 

v. tbn. Arbill III 30, 15. Dv Lab II. Lilluratu: Gç 165. Dh 193. Laph 25. Arr GB 20. Balad 232. Ag G 373. GH 

1923, 532. Barb Sup 94. Muj PAm 9. Etcham 68. JE Ber 8 (Bur 73 llillu-). Ldi IL 87. Ir YKBiz 526. Iratz 131. 

Zait Sof 16. Anab Aprika 102. Osk Kurl 112. Vill Jaink 173. Or in Gazt MusIx 44. BEnb NereA 176. 

(Part. en función de adj.). Egonagatik Laodizeako Obispo liluratu bat bezain uts ta errumes. Mb IArg I 82. 

Nere begi lilluratuak. Goen Y 1934, 180. Txori lilluratuak bezala beren goiko bizitokietatik erorki. Or Mi 71. 

Begi ta gogo zabal-zabalik / lilluratu bat bezela / egon ondoren. EA OlBe 22. Bere irribarre gozo liluratua 

gorde zuen aita besoetakoak lagatu ez zuen artean. Mde HaurB 99. Haren begi liluratuen aurrean. Ib. 65. Izadi 

lilluratuaren poza laburki azalduz amaitzen du olerkariak. Ibiñ Virgil 48. Quietista bat eta lilluratu bat 

(alumbrado) ola mintza litezke. Or QA 158. Deabru-argi onek liluratu zitun ainbeste iainkotiar nolabaiteko, 

izena liluratu ipiñi baitzien Espaiñian: "los alumbrados". Ib. 166. 

"Liluratu (burua), flaquear, irse la cabeza. (Zarrai) burua ere maizago liluratzen (103)" LE-Ir. 

Marearse, desvanecerse. Lilluratzen ote naiz? Zer da au? Paradisua? Or Mi 122. 

Debekaturik zedukan gerrara joatea, kapillautako ezpada. Ortan lilluratu zan gizagajoa. Or SCruz 110. 


mende.


Etim. Podría venir, como propuso Schuchardt, de lat. delirare. 

liluratzaile (G, AN, L, BN ap. A; Dv; -llu- SP, Urt III 79, H), liluratzale (T-L), llilluratzaile (H), luluratzaile 

(H). (Lo) que fascina, seduce, engaña. "Fascinateur" T-L. Orhoitzapen horrek khetan igorriren ditu 

munduko ontasun liluratzaileak. Dv LEd 158. Oraiñ emakume lilluratzalle eta giza-seme far-eralleen itz 

engañagarriak bakarrik aditzen dira gustora! Ant JesBi 157. Lilluratzale harek nola zuen erran / bizia galdu 

eta, ber bera gai zela / hiletarik pizteko heren egunean. Ox 81. Lilluratzallea dan / Udaberriak / edergallu 

bikañaz / bazter guziak / urrin gozodun dauzka / ondo jantziak. Garbiz EEs 1926, 219. Begi-lilluratzaileen bati 

ederretsiz. Or Mi 110. Begi-aurrera datorkigun au al da gaztetxo xaloaren lilluratzalle ausardia? TAg Uzt 7. 

Su-gar lilluratzailen ke berotik urrun. Iratz 61. Etsaiengandik gorde zun eta lilluratzailleengandik babestu (Sap 

10, 12). Or MB 730 (BiblE tranpak jartzen zizkiotenengandik). Mutil gazte liluratzailleak. Erkiag Arran 63. On 

billa ta eder billa dabil, azpikerian eta asmakerian yaioa da, gezur-zuria, lilluratzaille ta zoragarria. Or in Zait 

Plat 154. Lilluratzalleen gain erortzen dan errua zerbait estaltzea uzten ez duaneraño laidotsu beñere ez da. 

"Embaucador". Zink Crit 53. Brujo, encantador, hechicero. Ordean Faraonek ere erakharri zituen 

zuhurrak eta llilluratzailleak. Urt Ex 7, 11 (Dv sorginkeria egileak, Ur, Ol, Ker, Bibl sorgin, BiblE aztiak). Ba 

dun sorgin zar bat Taven, Bausko mendietan; lilluratzaile dun. Or Mi 25. "M. Haraneder dit begi liluratzailea 

dans le sens de hypocrite" Dv A. Zorigaitz zuentzat, iskiribau eta farisau begi lilluratzaileak! HeH Mt 23, 

23 (He, TB, SalabBN, Hualde, Echn, Samper hipokritak, Dv alegia ederretakoak, Ol azalutsok, Leon 

fartzuntziak, BiblE itxurazaleok). 

liluratze (-ll- Urt I 530). Ilusión, alucinación, delirio. Bide ontara io zuten eta ikuskarien ikusmiñean erori 

ziran, eta lilluratzea irabazi zuten. Or Aitork 299. 

lilurazio. Ilusión, fantasía. Ekuste leun-eder onen argiarekin aiena ditzan animak bere buruko lañoak eta 

lilurazioak eta igirazi dezan bere bihotza. Mb OtGai III 233. 

liluri (AN-5vill), lilura (AN-5vill). Mareo. "Elizan lillura egin zaio (AN-5vill), egatzetikan begitu dutelikan 

liluri pixkot egin zit (AN-5vill)" Gte Erd 218. "Liluria egiten zaio (AN-5vill)" Ib. 27. 

lilurikatu. Bakharra zen aitzalen lillurikatzeko, / gorphutz hiletan ere sua hedatzeko. Hb in BOEl 114 (el 

editor interpreta "liluratu, limurtu"). 

lima (V-gip, AN-egüés-ilzarb, S; Lcc, SP, Deen II 142, Ht VocGr 380, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), lime 

(AN-olza), lema (V-ger). Ref.: Bon-Ond 151; Lrq; SM EiTec1; Holmer ApuntV (lema); Etxba Eib; Elexp Berg. 

Lima (instrumento). "Da gero egiten da... lemeagaz gailea atara da, [...] con la lima" Holmer ASJU 1969, 

172. v. 1 karraka. Burdin garbia limarekin bezala, len baño garbiago ta leunago egiñak. Mb IArg I 233. 

Lima batek argitu ta polituten dau burriña latz motela. Añ MisE 69. Ortzka ari zitzaion / sugea limari. It Fab 92. 

Lima altzeiruzko bat. Gy 135. Mallu, lima ta burdiñak. Ort Oroig 14. Ris, ras, lemiagaz. Ib. 14. Lemiarekiñ, 

gorantz da berantz, / zorrozten dire burdiñak. Ib. 14. 

- LIMA-ARRASPA (-zp- V-gip). "Lima escofina. Lima-arrazpia, kaxagiñak erebiltzen dabena" Etxba Eib. 

- LIMA-HAUTS (V-gip), LIMAUTS (Lar, Hb ap. Lh, H). "Limadura" Lar y SM EiTec1. "Dibujokuen lima 

autsa gorde eitten zan" Etxba Eib. 

- LIMA-ESPIGA (V-gip). "Extremo de la lima en que se inserta el mango. Kertenetik atara eta lima-espigiakin 

jarraittu zetsan illtzeko amuan" Etxba Eib. 

- LIMA ISIL (Lar, H; ixil Añ, Hb ap. Lh). "Lima sorda" Lar y Añ. 

- LIMA-KIRTEN (-kerten V-gip ap. Etxba Eib). Mango de la lima. 

- LIMA LARRI (H). Lima de grano grueso. 

- LIMA LATZ (V-gip). Lima áspera. "Lima-latzakin gogor jan biarra dauka forjau orrek" Etxba Eib. 

- LIMA LEUN (V-gip). Lima fina. "Lima-legunagaz ertzak illda lagaixozuz" Etxba Eib. 

- LIMAN (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Trabajar) en la lima. "Zure semiak liman ala makiñetan 

diardu?" Etxba Eib. 

- LIMA-PIKARI. "Picador de limas; repicador. Gure anaia bata lima pikarixa zan" Etxba Eib. 

- LIMA-PIKATZAILE (V-gip ap. Etxba Eib). Picador de limas. 

- LIMA XEHE (H). Lima de grano fino. 

- LIMA XURDA. "(BN-mix), mujer de mala lengua" A. 

lima. v. lime. 


mende. 

729


limadore (V-gip ap. SM EiTec2 130). Limador. Eurak forjetan dabe, / eurak limadore. DurPl 114. 

limadura (Lcc, Lar, H). 1. Limadura. 2. (H). Acto de limar; (fig.) retoque. "Retouche, correction. Zure lanak 

limadura bat eskas du" H. 3. "Trace qu'a laissée une lime sur un métal, du bois ou de la pierre, etc." H. 

limakin (Chaho, H). Limadura. 

limakizun. "Qu'il faut limer; (au fig.), qu'il faut retoucher, polir, corriger" H. 

1 limako (V-gip). Limador. "Maestro de la lima" Etxba Eib. 

2 limako (AN-erro-ilzarb, Ae). Ref.: Bon-Ond 146; Echaide Nav 116. Limaco, babosa. 

limar. v. lipar. 

limari (V-gip). Ref.: SM EiTec1 (lima-auts); Etxba Eib. Limador. "Puntarengo limarixa izan nai bok eu 

tapatzeko aña auts atara biarko dok limiakin" SM EiTec1 (s.v. lima-auts). 

limatu (V-gip, S; Lcc (-adu), SP, Urt V 346, Ht VocGr 380, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Lrq (limatü); 

Elexp Berg (limau). 1. Limar; (fig.) retocar, pulir. "Lima para limar, limaitako limea" Lcc. v. linatu. Uste ta 

alegin guziaz ondo limaturik [Dotrina]. Cb EBO 63. Othoitzen jarraikiaz dütü [amorioak bihotzak] limatzen. 

Egiat 205. Aparejubentzat / limau daien ondo. DurPl 116. Errementariak [burriña] landu, garbitu ta limaturik. 

Añ NekeA 225. Egiten dauena da argitu, limau eta leundu ain modutan eze zeruko irakatsiyaren atxiñako siniste 

areek artuten daude fedeko sendotasuna. Ur BulaAl 27. (Part. en función de adj.). Elegante, pulido. 

Haroxaren andre limatu, / heren ordenako serora. 'Distinguée'. Monho 38. 2. "Arroyar. Uraren indarrak du 

lurra limatu (Lacomb)" DRA. 

limatuki. "Élégamment, avec correction, perfection" H. 

limatzaile (H), limazale (S ap. Lrq). "Limeur, qui travaille à la lime; au fig., qui retouche, corrige, donne la 

dernière main à un ouvrage" H. 

limaztatu (SP (sin trad.), Chaho, Hb ap. Lh). Limar. Hura behar du limaztatu eta zorrotztu bertze 

bertuteen eserzizaz. SP Phil 181. 

lime (S, R ap. A), limu (S (Foix) ap. Lh). 1. "Viscosidad que algunos insectos dejan sobre la tierra o entre 

racimos" A. "(S, Sal, R), ciertas deyecciones por las que se conoce que pronto se pondrá en celo la vaca" A. 

"(R-uzt), heces" A. "(R), tela que se forma en el estiércol" A. (Fig.). Guk, barriz, irabazten dogu / 

infamearen nonbrea [...]. / zuk eta zurelakook, barriz, / finik eztaben penea, / sobrenonbre bat jenerala: / 

libidinos[o]en limea. Lazarraga (B) 1159vb. 2. (Sal, R), lima (AN-gip). Ref.: A (lime, lima); Arzdi Plant1 277. 

Verdín. "Conferva, hierba muy verde y menuda que se forma en las peñas y piedras adonde llega el mar" A. 

"Conferva, hierba fina [...] que se forma en el fondo de los pozos y junto a los manantiales" Ib. 

limeta. "Botella" Asp Leiz. 

1 limika (SP (sin trad.) Dv y A). "Appétit raffiné" Dv. 

2 limika. "(BN-lab), var. de limar. Indar limikarik ez du, il n'a pas un brin de force" Lh. 

limikada. "Lengüetada" Lar. 

limikai. "Lamedor para el pecho" Lar. 

limikari (G-bet ap. A; SP Dv). 1. Gorrón, parásito. "Friand, écornifleur" SP. "Capigorrón" A. v. 

linburdikari. 2. (Lar), limikalari (Urt). "Circummulcens, limikatzen duena, limikalária, limikatzáillea" Urt V 

86. "Lamedor" Lar. 


mende. 

730


limikatu (BN ap. A; Volt 92, SP, Urt V 86, Dv, H), llimikatu (Chaho). Lamer. "Lécher" SP. "Lamer", 

"relamerse" Lar. v. milikatu. Orak ethorten ziraden eta haren zauriak limikatzen zituztén. Lç Lc 16, 21 (He 

limikatu; TB, Dv, Ol, Leon e IBk mil(l)ikatu, Oteiza miastu, Brunet miliskatu, Or milixkatu, Ker e IBe 

mihazkatu). Sar zekidan limikatuz, ialgiten zait horzkatuz. O Pr 667. Iesus izen sakratua aiphatzen zuenean, bere 

ezpainak edoskitzen zituela eta limikatzen. SP Phil 335 (He 337 limikatu). Noizetik-noizerat limikatzen zituzten 

haren zauriak. Lg II 188. Amak [kumea] limika dezan orduko. Or Eus 223. (Part. en función de adj.). 

Relamido. "Neskatxa limikatua, jeune précieuse" Dv. "Gizon limikatua ez da barazkaltzera gomitatzeko, 

l'homme aux goûts raffinés [...]" Ib. "Bethi hitz limikatutan mintzo da" Ib. 

limikatzaile. v. limikari (2). 

limin. Melindroso. "Jateko limina da (B)" Gte Erd 143. 

liminkeria. "Liminkeri, laminería. Liminkeri hoiek ez dire arras onak" Izeta BHizt. 

limiska. "Gourmet, gourmand. Limiska hutsa da, il est difficile, délicat pour la nourriture" Lh. 

limiskatu (AN-larr). "Lamer" Asp Leiz2. v. limikatu. limixkatu. Jainkoak egin ta limixkatu gabea aiz i 

(AN-araq). 'Gizaseme baldar utsari esana'. Inza NaEsZarr 52. Amak limixkatu gabea da (AN-ulz). 'Arlotekerian 

azia eta ezia da'. Ib. 1363. 

limiski (B ap. Gte Erd 143). Mico, melindroso con la comida. 

1 limista. "(V, G), limiste, cierta clase de paño ordinario que se fabricaba en Segovia" A. 

2 limista (-te AN-larr). "Acción de lamer. Katun limiste" Asp Leiz2. 

limita. v. limite. 

limitatu (VocS 136). Limitar. Adin limitaturikan / bizitzeko segurki. Arg DevB 153. 

limite, limita, limito. 1. Límite. Hanitz diferenzia dütela [...] limitoez, peajeaz, pasajeaz, baskaigüiez, 

aberez. (1617). AZTH 22. Elgarreki bildürik limitoetan, eta amiableki konferetürik. Ib. 22. 

Horrek iragaiten du arrazuñaren limitak. Volt 214. Siglotikan siglora / limitak aitzina, / españolak abiltzen / asi 

ez bagina. Bordel 153. 2. "Terrero o blanco a que se tira (G)" Aq 182. 

limiti (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. Goloso, laminero. "Gure artean limiti aunitz badire" Izeta BHizt. 

limitikeria (-eri B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. "Laminería" A. 

limito. v. limite. 

limixkatu. v. limiskatu. 

limoi (V, G; Lcc, Lar, Añ, H), limoin (Chaho, H), limoe (V-gip; H (V), A), limo (Lh), limu ([-u acentuada y 

nasal] Chaho, Hb ap. Lh, H (S)), limon (AN-mer, Ae, Sal, R; Urt V 167). Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 679; A; 

Etxba Eib; Elexp Berg (limoe). 1. Limón. Limoniak [sic, tal vez por limoinak], larenjeak, oliuak. Volt 183. 

Jateko alkatxofak, / laranjak, limoñak. Echag 174. Berenez etortzen dira naranjak, limoiak eta beste fruta 

batzuek. It Dial 40s (Ur limoia, Dv limona; Ip zitrua). Limon puxka ttipi bat. ECocin 31. Limoiaren zumu edo 

beste [...] erremedioakin. Aran-Bago ManMed 230. Limoe, laranja, mertxika. Or Tormes 105. Limoi bat, 

naranja bat, eta talo esneak eztiarekin. Or QA 151. Limoiek, / laranja hoiek / zaporea galdu dute. Arti MaldanB 

193. v. tbn. Anab Aprika 29. Ibiñ Virgil 85. (Chaho, H). "Limonier, citronnier" H. 2. limo (Sc ap. A). Lanza 

de carro. 

- LIMOI-BELAR. "Limoebedar (msLond), melisa, toronjil" A. Limoi belarra / naiz laranjaren lorea. Echag 

60. 

- LIMOI-LORE. "Azahar" Lar. Arrats-apalean, gorribeltz eta limoi-loreen artean, urresagasti bakarrean 


mende.


barna. Amez Plat 105. 

- LIMOI-SALTZAILE. "Limera, limoisaltzallea" Lar. 

- LIMOI-UR (V-gip, G-azp-bet). Ref.: Zt; Elexp Berg; Gte Erd 212. "Zumo de limón" Zt (comunicación 

personal). Limoi-urez ikuzten zuela gauero. Mde Pr 180. 

limoitxo. "Limoncillo, limoncete" Lar. 

limoitze, limutze (Hb ap. Lh (S)). Limonero. 

limola (Lar H, Hb ap. Lh). "Escofina de entalladores" Lar. 

limoldu (Lar H), limolatu (Hb ap. Lh). "Escofinar" Lar. 

limonada (V-m-gip, G-azp; Lar H), limunada (Chaho). Limonada; gaseosa. "Len gaseosiai limonadia 

esate jakon" Elexp Berg. Limonadakaz, joko luze geiegiakaz. Añ MisE 247. Bai, ta erroskilla ta limonada. 

Lab EEguna 95. 

limosna (V-gip; Lcc, SP, Lar, Añ, Izt 101r, VocBN, H), limosena. Ref.: Iz ArOñ (txindurrixak); Etxba Eib; 

Elexp Berg. Limosna. v. amoina. Tr. En la tradición septentrional, aunque lo emplean Dechepare y autores 

del s. XVII, apenas se documenta desde el s. XVIII. Hay limosena en un texto baztanés del s. XVIII y en una 

canción recogida por Azkue. En DFrec hay 5 ejs. de limosna. Ene izenian anhitzetan galdeginik limosna. E 

67. Oi zuetara / joan joazen orduan / limosna eske. Lazarraga 1199v. Limosna txiki baten gatik. Ber Trat 29v. 

Limosnarik probetzeko beldurrez. EZ Eliç 154. Limosna errezibitzera. Harb 436. Limosna emaiteko. Cap 94. 

Orazioa, limosna eta barua. El 72. Bere gorputza sustentetarako etorri zan limosnea batzera. Urqz 24. Limosna 

bat eskeko pobre miserable onentzat. Cb Eg II 76s. Ematentuzularik limosenak banagloriaz (B, s. XVIII). 

BOEans 254. Egitekó limosna bát. LE Prog 110. Limosnaren bálioa. LE in BOEanm 1147. Obligaziozko 

limosnak ezin egin dituan moduan. Gco II 58s. Limosnia ukatu eutsalako. Astar II 41. Zure limosna ezkutuan 

egon dedin. Lard 382. Lehen jinari galdatzen du limosna. Laph 78. Bearrekoen artean limosna andi bat zabal 

zedilla. Arr GB 100. Limosna bat legetxe botoak eskatzen. AB AmaE 223. Limosenea ona da, baia borondatea 

obea (G-nav). A CPV 1131. Ugitxo edo limosna. KIkG 64. Limosna on bat balego. Canc. pop. in Or Eus 110. 

Eskesari edo limosna egitea. Eguzk GizAuz 12. Lotsak gutxiago estutzen du limosna jasotzeko. Etxde JJ 238. 

Limosna eske nator. SM Zirik 42. Bere diru guztia / doako limosnetan. Arti MaldanB 233. 

v. tbn. SP Phil 177. Mb IArg I 183. Ub 101. Zuzaeta 98. Mg CO 190. Añ LoraS 163. AA II 37. fB Ic I 62. JJMg 

BasEsc 70. Echag 236. CatLuz 30. Izt C 504. Aran SIgn 22. PE 122. Ud 141. Zab Gabon 44. Apaol 37. Itz Azald 

117. Goñi 58. JMB LEItz 95. KIkV 42. Ir YKBiz 282. SMitx Aranz 92. Alzola Atalak 43. NEtx LBB 99. In Uzt 

LEG I 181. 

- LIMOSNA-HARTZAILE. (El) que recibe limosna. Zirudiena baño geiagoko gizona zela limos-artzallea. 

Mb IArg I 183. 

- LIMOSNA-DIRU. Dinero para limosnas. Limosna-diruaren eramalle. Lard 528. 

- LIMOSNAKO. a) De pedir limosna. Jantziko deustie / limosnako neure / betiko abitua. Gand Elorri 171. b) 

(Sust.). Fraile limosnero. Limosnakoari galdetu eiozu / zoriontsu nazan, orra doanetan. Gand Elorri 152. 

- LIMOSNAN. a) Pidiendo limosna, mendigando. Bizitu zen Jesus limosnan bezala. Mb IArg I 151. 

Limosnan biltzen zuenarekin. Mb IArg II 345. b) De limosna, en calidad de limosna. Limosnan ematen 

zizkioten ogi ta janari puskak. Etxde JJ 186. 

- LIMOSNAZ. a) De limosna, en calidd de limosna. Zeren limosnaz ematen zien [...] zerbait diru. Mb IArg II 

345. Emoten ez badau zerbait limosnaz. Mg CO 219. Jatekoa limosnaz geienean ematen bazioten ere. Aran SIgn 

53. Lagunak limosnaz eman dirate etxera etortzeko bear izan dedana. Urruz Zer 45. Sendi-aloger ori errukiz eta 

limosnaz baño eztala zor. Eguzk GizAuz 176. Txanpon ori Errezilko kurutze Santuari limosnaz eman bezaio (Ggoi). 

A EY IV 241. b) Pidiendo limosna, mendigando. Limosnaz bizi zalarik. Gco I 425. Iñorenean limosnaz 

edo morroitzan egon. Etxde JJ 274. 

limosnagile (-ille Lar, H), limosnagila (-illa Añ). Limosnero, el que hace limosna. Limosnagilleak izan oi 

ditu iru ondasun mota. Gco II 36. 

limosnagin (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. esku)). Limosnero, generoso en las limosnas. 

limosnagintza. Limosna, acto de repartir limosnas. Limosnagintzarako zabala eskua. AB AmaE 318. 


mende. 

732


limosnari (SP, Lar, Añ, H), limosnalari (H). Limosnero, que hace limosnas. Limosnari izateko / egidazu 

grazia. EZ Eliç 57. Antxo limosnari, urde ebatsiaren oinak dematza beharrari. O Pr 28. Non hargatik leku 

guzietan hari baitaritza San Iuan Aumoinera edo Limosnaria. SP Phil 177 (He 179 amoiña-egille). Biotz beraa 

ta limosnari andia zan. Cb Eg III 363. Ez [bada] limosnari ta karidadegiña. Mg CO 25. v. tbn. Astar II 99. 

(Lar, H). Limosnero (cargo). "(Empleo de) limosnero" Lar. 

limosnatxo. Dim. de limosna. Limosnatxo bat eskatu ziran / Jainkuaren izenian. Otañ Bertsol 1932, 160. 

Iru Erregeak bialdu gaitue limosnatxo baten bila (V). A EY IV 282. 

limosnero. Limosnero (cargo). Erregia eta aren limosneroa. Ber Trat 111v. Limosnero, que hace 

limosnas. San Juan limosneroak erósi Troilori limosnaren bálioa. LE in BOEanm 1147. Beti limosneruak / 

dira arrantzaliak. Arrantz 27. 

limosnera. (Forma de fem.). Limosneraok salzaen dabe / lekuan beste frutarik. Lazarraga 1195v. 

limu. v. lime; limoi. 

limur, linbur. Suavemente, deslizándose suavemente. Gerora, orra elur-zati arkaitzez linbur. B. Manterola 

in Onaind MEOE 698. Dakusagun argi au, margoen Erregiña, egunez noranai edatzen baitzait, limur 

legunkatzen ari zait oarkabe. "Adlapsu". Or Aitork 286. 

limur. v. limuri. 

limurarazi, linburarazi (H), limurerazo (H). 1. Hacer caer, hacer resbalar; (fig.) hacer tener un desliz. 

Horrela hari ziren hura zerbaitetan linbur-arazi nahiz. HeH Io 8, 6 (Lç y LE tentatu, He zundatu, Ker zirikatu). 

2. limurrarazi, linburrarazi, limurtu erazi. Seducir, convencer; influir. Ene zerbitzarien enganatzera, 

hekien linburraraztea. Dv Apoc 2, 20. Limurtu erazi nai det nik ere Jaungoikoaren errukimentua. Ant JesBi 75. 

Mikelek aita jaunaren naia / nai luke limurrarazi. Or Eus 78. 3. linburarazi (A, que cita a Dv), linburrarazi 

(Dv). "Entraîner à l'impureté, corrompre" Dv. 

limurarri (H), linburarri (H). Ocasión de caída. 

limurbide. Medio de hacer deleitarse. Zentzu ta atsemen guzien limurbide baita [aragi-irritsa]. 

"Delectatione omnium sensuum et voluptatum". Or Aitork 288. 

limurgarri (H), limurigarri (H), linburgarri (H). 1. "Qui peut glisser, échapper des mains" H. "Qui peut 

faire une chute, commettre une faute, une erreur" H. 2. linburgarri. Tentador. Heldu helduak [madariak], 

begirako ederrak, gogorako linburgarriak. Osk Kurl 144. 

limurgarritasun (H), limurigarritasun (H), linburgarritasun (H). "Qualité de ce qui peut glisser, échapper 

des mains" H. "Qualité de ce qui peut [...] commettre une faute, une erreur" H. 

limurgarritu (H), limurigarritu (H), linburgarritu (H). "Devenir ou rendre capable de glisser, d'échapper des 

mains" H. "Devenir ou rendre capable de [...] commettre une faute, une erreur" H. 

limuri (Sal, S ap. A; Lar, H), limurri, linburi (L, Sal, S ap. A; SP, Ht VocGr 367, Dv), limur (H), linbur (Lar, 

H), lumuri (H), lunbur (H). 

I (Adj.). 1. Resbaladizo. "Lúbrico, resbaladizo" Lar. Zeren nola negua baita linburi, leun, istilsu eta lohitsu, 

ezta bidean ibiltzeko on. Ax 200 (V 134). Bide limurietan irristatuko. Lar SAgust 15. Emengo bide limurrietan. 

Mb OtGai 9, 224. Ez zaitu pekatu malda limurietan behera amilduko. MEIG III 43. (H). (Fig.). "Ce en quoi le 

pas est dangereux, l'erreur facile" H. Prestatu zion etsaiak lazo ikaragarri bat [...] anima galerazteko txit 

perill andikoa eta limuria. AA III 331. Gaia [gure hizkuntzaren egoera] berez hain limuria izateaz gainera. 

MEIG VIII 42. 2. (Lar, H, A (que cita a AA)), linburi. Licencioso. "Cortesana [...] andre limuria" Lar. 

"Deleite sensual, gozande aragizkoa, limuria" Ib. Ez zirudien [Agustiñek] bere gazte denboran lagunak baño 

txoroagoa, errazago limuriagoa? Lar SAgust 6. Emakume limuri zikin bat, aintzakotzat Parisen ezagutua 

zegoana. AA II 5. Beste modu limuri ori da mendiko beokentzat. Ib. 84. Lengo bizitza limurian artu zituan 

atsegin guztiak. AA III 302. Nolako agure linburi eta haragi zalea zaren. Arti Tobera 287. 3. (G-to-bet, AN 

ap. A; H), linburi (A), limur. "Liso, suave" A. [Etxe artan] dana zegoan zuri, eder, leun ta limuri. Ag G 201. 

Leuna ta limurra oso urri; trinkoa, latza ta garratza txit ugari. Ag EEs 1917, 171. Dana goi, dana / gorapen 


mende.


limuri. Gand Elorri 182. Zer goian / igeri / goi, dana / limuri. Ib. 182. 4. (H). Persuasivo, seductor. (Uso 

adv.). Agur eta irri ona / darizuz limuri. "Siempre invitadora". Gand Elorri 65. 5. (H). Que se deja 

persuadir, tentar, seducir. 6. "(Sc), húmedo" A. 7. "(Sal, Sc), fruta o pescado que han perdido su frescura" A. 

8. "(Sal, S), revuelto (tiempo)" A. 9. limur (AN-larr). (Persona) tierna. "Limurre, tierno" Inza RIEV 1928, 

153. (Por ext.). Eresirik limurienak biraltzen zizkon izar eskutuari, lotan dagoan kutunari maitaleak oi dion 

gisa. Ag EEs 1917, 211. Ipar-aize legunak zuaitz adarretan jolas limuria darabill. Ib. 173. 10. limur. Blando. 

Baiña bi ankak sendo dituna / limur (aul) da belaunetatik. Or Eus 170. 

II (Sust.). 1. "Pitxerrari egiten zaio linburia" SP (sin trad.). 2. "Desliz, labaindea, limuria" Lar. 3. (H, que 

cita a Astar). Placer sexual. Jatorzu gogo edo pensamentura orduban euki zenduban limurija edo zeure 

aragijan euki zenduban gozua edo gustuba. Astar II 133. 4. (H), linburi (AN-5vill ap. A). Viscosidad, 

mucosidad. "Sukharra duen idiari muthurra limuriz kargatzen zaio" H. "Mucosidad que echa el ganado antes y 

después de parir" A. Limo, légamo. Zango kuzkurtuak ondarretik erauziz, buruak oraino limuria daritela. 

'Vase'. Or Mi 63. Une oro limuri ondarretik itzal berri bat agertzen da. Ib. 63. 

limuride (Lar, H), limurde (H), linburde (H). "Deshonestidad" Lar. 

limuritu. v. limurtu. 

limurkari, linburkari. Recompensa, aliciente. Aurrera ere jarraitzeko serbituko diezten limurkaritzat 

(Donostia, 1880). JFlor. Estímulo. Arki bitez nun nai negarrez daudenak, oien zispuruak dira limurkari bat 

aetara [mojak] eraman erazitzen dituena. "Imán". Ant EE 1884b, 285. Tentación. Ikusiko dituzu 

pekaturako zenbat limurkari imajiña desonestoetan. Ant JesBi 154. Neskatoko hitzemanak hainitz linbukari. 

Zerb GH 1936, 309. 

limurkeria (H), limurikeria (H), linburkeria (Dv A, H). 1. Indecencia, deshonestidad; lujuria. 

"Fornication" Dv. "Action, discours qui dénotent de l'impudeur, de l'impudicité" H. Eta eskuan zadukan 

urhezko ophor bat, dena hasgarrikeriaz eta bere linburkeriako zikhinez bethea. Dv Apoc 17, 4 (Ur (G) 

lizunkeriazko naskaz, Echn fornikazioko zikinkeriaz, Ip likhizkeriazko theiarzünez, Ker aragikeriaren lizunkeriz, 

IBk lizunez). Nork-ere bere emaztea utzi eta bertze bat hartzen baitu, linburkeria darama. Dv Lc 16, 18 (Lç, He, 

Oteiza y Brunet adulterio, Ol izorkeri, IBk ezkontz nahaste). Limurkeri ospelak eta aierpen edo pasio gaiztoak 

gugandik aienatzen. Elizdo EEs 1929, 179. Maitalen arteko linburkeriak ez dira ardurenean xeheki aipatzen. Lf 

ELit 83. 2. (H), limurikeria (H), linburkeria (H). Provocación, tentación; seducción. Satan aparta hakit; 

ezen hire linburkeria infameei konsentituko diotedan baiño lehen, milletan neure burua hilltzera utziko diat. He 

Gudu 92s. Limurkeriz neska-austeaz. Ol Ex 22, 16 (tít). 3. Zalamería, lisonja. Xamurkeri ta limurkeri 

(zalamería) aritzen zitzaion. Etxde JJ 89. Limurkeriz eta musuketaz, aurrak gaizki ezitzen ari aiz. Ib. 99. Gizonik 

zirtzillenen zurikeri ta limurkeri gozoak entzutean. Erkiag Arran 100. 

limurketa (Lar, H), limuriketa (H), linburketa (G ap. A; Lar, Añ (G), H). 1. Resbalón. 2. (H), limuriketa 

(H), linburketa (H). Acto indecente. Lizunkerizko musuketan eta limurketan aberetuta ustekabean idoro 

zizkiñan. Etxde JJ 122. 3. (H), limuriketa (H), linburketa (H). Resbaladero. "Au fig., lieu, occasion de chute 

morale" H. 

limurki (H), limuriki (H), linburki (H). 1. "D'une façon glissante" H. 2. "Linbur-, limur-, limuriki [...], d'une 

manière tentante, engageante" H. 3. Cariñosamente, tiernamente. Bere altzoan limurki azitako ume kutuna. 

Ag G 339. Dena maitero ta limurki. Ib. 374. (Oso limurki). Lagun onaz beti gogoratzen nak ni... ABar Goi 57. 

Nola zaude, Engrazi? --Ekin zion Mattinek limurki. Etxde JJ 128. 

limurkiro. "Linbur-, limur-, limurikiro, d'une façon glissante; au fig., d'une manière tentante, engageante" H. 

limurkoi, linburkoi (Lar H), limuroi (G-to ap. A). 1. "Resbaladizo", "deleznable" Lar. 2. (H), limurikoi 

(H), linburkoi (Dv A, H). Lujurioso. 3. Seductor. Uginkada geldien / musu limurkoiak / ezin itzali zizkak 

/ yoran ortzikoiak. SMitx Arraun 174. Baiña niagon begi-argi onek, munduzale itsueri lillura biguin limurkoiez 

goxatzen die bizia. "Illecebrosa ac periculosa dulcedine". Or Aitork 286. 

limurkoikeria, linburkoikeria (Dv A). "Acte de lubricité" Dv. 

limurkoitu. "Linbur, limur-, limurikoitu, devenir ou rendre désireux d'une action ou vie déshonnête" H. 


mende. 

734


limurkor (H), limurikor (AN ap. A (que cita a LE); Lar, H), linburkor (L ap. A (que cita a Ax); SP (sin trad.), 

Lar, Dv, H), linburdikor (H). 1. Resbaladizo; (fig.) delicado, peligroso. "Resbaladizo", "escurredizo", 

"deslizadizo", "deleznable" Lar. La forma linburdikor que da Harriet parece facticia (cf. linburdika). Zeren 

materia haur baita hain handia eta luzea, perilosa eta linburkorra. Ax 339 (V 226). Gaztetasuna hain adin 

linburkorra da berenaz, eta jende gazteak hanbat hirriskuk inguratzen dituzte. Dh 318. Goazen tientoarekin 

emen, zeren pauso au da irristokia, limurikorra. LE Urt (ed. 1846), 233 (ms. 83v irristabéra). Baldin bazan 

laprastkorra edo limurikorra, deituko zioten Amilategi. Izt C 22. 2. (H), limurikor (H), linburkor (Dv, H, A). 

"(Au fig.), enclin au vice, à la débauche" Dv. 

limurkortasun, linburkortasun (Dv A). 1. "Disposition à la débauche" Dv. 2. (H), limurikortasun (H), 

linburkortasun (H). "Qualité de ce qui glisse facilement, de ce qui échappe aisément des mains" H. (Fig.). 

"Qualité de [...] celui qui est sujet à faire facilement une faute, une erreur" H. 

limurkortu. "Linburkor-, limurkor-, limurikortu: 1. devenir ou rendre glissant, facile à échapper des mains; 2. 

au fig., devenir ou rendre sujet à se laisser aller aisément à une faute, une erreur, une vie déshonnête" H. 

limuroi. v. limurkoi. 

limurreta (Dv, A), linburreta (Dv, A). Vino nuevo. "Moût, vin bourru" Dv. "Bil eta lakoan lehertzen den 

mahatsari badarion ur lohi, legun, ezti lerrakorra deitzen dute batzuek minburreta; bertzeek binburreta. [...] 

Badut halako usma bat bere lehenbiziko moldea hau zuela: linburreta" HU Eskual 31-7-1908, 2. v. binburreta. 

Limurretaz bezala hordituko dira beren odolaz. Dv Is 49, 26 (Ol ardo, Ker ardao barri, BiblE ardo berri). 

Ene barnea da hatsbiderik ez duen linburreta bezala, zeinak untzi berriak zartarazten baititu. Dv Iob 32, 19 (Ur 

muztio). 

limurri. v. limuri. 

limurta, linburta (Lar H). "Desliz" Lar. 

limurta. v. likurta. 

limurtasun (H), limuritasun (H), linburtasun (Ht VocGr 431, H). 1. "Tentations, linburtasunak" Ht VocGr. 

2. Inclinación. Animaren sukarra da aragiaren atsegin txar-etarako limurtasuna ta tirrikazioa. Mb OtGai 

III 385. 3. linburitasun (Dv, A). "État glissant du chemin" Dv. 

limurtegi (Lar, H), limuritegi (H), linburtegi (Lar, Dv, H). 1. "Resbaladero" Lar. 2. "Linburtegi, [...] maison 

de débauche" Dv. 

limurtoki (H), limuritoki (H), linburtoki (Lar, H). "Deslizadero" Lar. 

limurtu (AN ap. A (que cita a Mb); Lar, Dv (G), H), limuritu (Sal, S ap. A; Lar, H), linburtu (L ap. A (que cita 

a Ax); Volt 110, SP, Lar, Añ, Dv, H), linbutu (Volt 83). 1. Resbalar. "Deslizarse" Lar. La forma linburditu que 

da Harriet parece facticia (cf. linburdika). Iauna iduki nazazu othoi zeure eskutik [bide gaitzetan] / eta begira 

nazazu linburtzeko dañutik. EZ Man II 122. Zeren eztu linburtzen eta itzurtzen zaikan ur enganagarririk baizen 

edireiten. Ax 598 (V 385). Uraren pare gara: ura bezala linburtzen gara. "Rapiuntur". Ib. 61 (V 40; tbn., con 

alguna var., en Zait Plat 33). Atsegin loien aldapan limurtzen ta irristan asi ezkero. Mb OtGai I 35. (H), 

limuritu (H), linburtu (Dv, H). Tener un desliz, caer en un error, en falta, etc. Erran ahal diteke segurki bere 

ohorean dagoela, eztela erori eta ez linburtu. Ax 350 (V 232). Haragiaren bekhatuan [...] linburtu gabe. Ib. 365 

(V 241). Ez naizela neure buruaren iaun eta ez iabe, berehala linburtzen eta kilikatzen naizela. Ib. 287 (V 192). 

Resbalar (la lengua), escaparse algo al hablar. Zenbait iuramenturen egitera mihia linburtzen bazaitzu. Ax 

269 (V 179). Gaitz da mihiaren ongi gobernatzea, linburtzetik begiratzea. Ib. 480 (V 311). Deslizarse 

furtivamente. Baña Gipuzkoako mugapetik kanporatzean nolala limuriturik, bakarrik eta oiñ-giro onean 

aurrera jarraiturik. 'Evadirse'. Aran SIgn 86. Iru indarralditan egiñalak egin zituen saskigillearen oinpetik 

limurtzeko. Or Mi 60. Sabelkeria bai, iñoiz limurtzen zaio Zure morroi oni. "Subrepsit". Or Aitork 281. 

Olaxe ere [misionista] jaun oietara / iñor ezin zan limurtu. Tx B I 93. 

2. + linburtu (Ht VocGr 431). Tentar; provocar, estimular. Batez ere linburtzen zuen, arikiak / burruntzitik 

botatu oi zuen usaiak. It Fab 257. Aopetik limurtuz balesaizu: "goazan ezagun ez dituzun yainko arrotzak 

yaurestera". Ol Deut 13, 7 (Dv amainatu, Ker lilluratu, BiblE bultzatu). (Gc ap. A). Seducir, convencer. 


mende. 

735


"Eztakit nork limurtu zuan ortara (dirua aiei uztera)" A. Cf. gaztelimuritu. Non limurtu zeban prest 

bereganontz Fermin gaztea. Izt C 210. Aitak eta anaiak ondo esanaren bidez limurtu omen zuten ekartea 

berentarontz. Ib. 248. Limurtuko bagindu / beste baterako. JanEd I 92. Ele xuriz zertako limurtuko zaitut? Zait 

Sof 194. Neskak lilluratu ta limurtu gaietan. Etxde JJ 119. Emakume garratxa ta limurtzeko gaiztoa. Ib. 101. 

Ezkontzarako itz artuta ez dagon neskatxa limurturik, arekin datzan gizonak. Ol Ex 22, 16 (Dv enganatu, Ur 

engañatu, Bibl bildu, Ker y BiblE liluratu). Alabea beingoan limurtu edo zuritu ez dozunean, amaganaiño jo 

dozu. Erkiag Arran 123 (v. tbn. BatB 18). Ea goiko birigarro oriek limurtzen ote ditugun. Lab SuEm 199. 

3. linburtu. Cometer pecado carnal. Utziarekin ezkontzen dena, hura ere linburtzen dela. Dv Mt 19, 9 (Lç 

adulterio iaukiten, Ip theiützen, Ol izortzalle da, Ker ezkontza loitu, IBk ezkontz nahastea egiten). 

4. "Limuritu (Sal, S), pasarse, perder la frescura. Arrain honek limuriturik daude" A. (Por ext.). 

Zindotasuna, maitagarritasuna [...] bere etsaien erantzunez zerbait limurituak gelditzen dira. "Ajadas". Zink 

Crit 57. Arpegi illun, gazte tximurtu, mingain nabarmen, billoizkeri limurituak. Erkiag BatB 135 (cf. 18 limurtu 

'seducir'). 

5. "Limurtu, ceder (AN-ulz)" A Apend. "Convertir" Izt. "(G?), convertirse" A. 

6. Ablandar(se), dulcificar(se), poner(se) tierno. Euskeraren biguntasunak limurtu zion nonbait biotza. Moc 

Ezale 1899, 3b. Larrosak begi urdiñ zabalak limurtu zituan. Elizdo EEs 1913, 106. Urkoagan limurtu diran 

biotz on asko izan dira, ta beretako batzuk agert arazi nai ditugu. Elizdo EEs 1929, 176. 

7. Conmover, emocionar. Tranze ontan uste det nere ama lotu bear banuke ere, nere biotza ez litzakela 

orrela limurtuko. Ill Testim 24. I ikusteko pozak pixken bat limurtu niok. Bañan orain, ongi niok. Alz Ram 72. 

8. Hacer arrumacos. Bi usoren antzera egun guzian alkar limurtzen egoteko. ABar Goi 52. 

limurtu erazi. v. limurarazi. 

limurtza (H), limuritza (Lar H), linburtza (G ap. A; Lar H, Añ (G)). "Resbaladero" Lar. 

limurtzaile. Seductor. Zein den maitalerik oberen, zein limurtzailerik oberen, eta beraz, zein den 

maitagarrienik. Or Mi 34. Neskaren aitak emaztetzat eman nai ez badio, limurtzalleak neska-saritzat oi dan 

diruketa eman bear dio. Ol Ex 22, 17 (Ker lilluratzaille). Basurdiren azkeneko itz limurtzallei jaramonik egin 

gabe. Eston Iz 56. 

limurtze. "Linbur-, limur-, limuritzea, glissement; manquement, faute" H. 

lina (liña V-ger ap. Holmer). 1. "Cordel" Holmer ApuntV. Leinua xuxenago liña bano edo thindaria bano. 

Saug 36 (Urquijo traduce 'caña'). (liña S ap. Lrq; Chaho). Línea. v. linea, lerro. Línea del Ecuador. 

Martxoaren hogoiyean eta setemeren hogoi eta biyean iguzkia liñan dela [deklinazionearen thaulan]. INav 145. 

Iguzkia liña baiño baxoago. Ib. 146. Línea (formación militar). Hots emazi, jaunak / oro lina batetan. 'En 

une ligne'. Xarlem 992-993. "Liña, ligne, suite de mots en ligne droite" H. 2. "Liña, ligne, douzième partie 

du pouce" H. 

- LINAKO. De línea (medio de transporte). Oro uste du arratoiak / direla liñako untziak. "De haut bord". Gy 

27. 

lina-. v. LINA-, s.v. liho. 

lina-azi. v. linazi. 

linabe. "(V-m, G-to), pedazo de madera que para evitar el roce de los cordeles se pone en los bordes de la 

lancha" A. Beso katibuz, otar, linabe... / sartu diteke [arrantzalea] guda jatzarran ainbeste gabe! Inzag EEs 

1915, 7. 

linabera (-iña- Lar, H (V, G)). 1. "Algodón, planta" Lar. Cf. Baraib RIEV 1907, 360: "Liñabéra (Salvatierra), 

cáñamo". Liñabera edo algodoia arboltxo baten koskoan arkitzen da. It Dial (ed. 1963) diálogo n.º 9 (ap. 

DRA). Esku-artean darabillan liñabera nai ariaren balioa. Eguzk GizAuz 58. 2. (V). Ref.: A; Iz ArOñ. "Lino 

bayal, de hilaza fina y blanca" A. "Lino más blando y fino que se traía de fuera" Iz ArOñ. Lino mueta bi 

dagoz, batari deritxo agorra, ta bestiari lina beria; a ugarijagua, au obiagua ta lasterragua. Mg PAb 138. 

- LINABERA-HAZI. Semilla de lino bayal. "Liñabera-aziaren izena "txirtazixa" entzun det" Iz LinOñ 176. 

linaberadi (-iña- Lar, H). Algodonal. 


mende. 

736


linaberastin (-iña- Lar, Dv, H). "Algodón, hilo, y su materia" Lar. "Berastiñezko (liña), [...] étoffe indienne" 

Dv. 

linaberatu. "(V-ple), espadar el lino" A. 

linaberatx. "(AN-5vill), lino bayal, de hilaza fina y blanca" A. 

linaberri. "(G-to), lino de clase inferior" A. 

linaburu. "Liñaburu (V?), cápsula, espiga de lino" A. 

linadi (-iña- Lar), linudi. "Linar" Lar. Orrilletako kukuetan, liñudi urdiñak xirri-xarra saratzen. Eston Iz 

94. 

linaesku (-iña- V-gip). Ref.: Iz LinOñ 177, ArOñ (liñá-eskua). Manojo de lino. "Langilleak, bakoitzak aldiko 

liña-esku bat artuaz, lana berdiñago egin zezaten omen zan liña-eskua" Iz LinOñ 177. 

- LINAESKU-ERDI (V-gip ap. Iz LinOñ 177). Medio manojo de lino. 

linagabi (G ap. A Izt C 233 (liña-)). Cierto instrumento de labranza. 

linagatina. Cable de tender la ropa. Liña gatina eraztun bat. HerVal 181. Liña gatina pare bat begia 

berriturik. Ib. 187. 

linagin (V-gip), linain (V-gip). Ref.: A Apend; Iz LinOñ 178, ArOñ (liñagiñ). 1. Trabajador del lino. 2. 

Trabajo del lino. "Liñagiñera fuan...; liñaiñeko ze oi akabautakuan; [...] aurtengo liñaiñak ein ttuu; liñaiñetan 

entzun neen" Iz LinOñ 178. 

- LINAGIN-AFARI. Cena que celebraban los trabajadores del lino. "Liaiñ-afaixa" Iz LinOñ 180. 

- LINAGIN-ERRONDA. Ronda, velada que celebraban los trabajadores del lino. "Liñaiñ-errondia" Iz LinOñ 

180. 

linagintza (-tzaa V-gip), linaintzaa (V-gip), linogintza. Ref.: Iz LinOñ 178, ArOñ (liñágintzaa). Trabajo del 

lino. "Liñagintzai oi artara izaten zan; liñaintzaia danian izaten dia errestillaarixak" Iz LinOñ 178. Artazurietara, 

liña-gintzeetara, karobietara, txakolin-saltzeetara. Añ EL 2 149. Linogintzea, garigarbitze ta erraari 

erretea aaztu dira. Ibaiz 24-8-1902, 1. 

linagor. "(V-m), lino cañocazo, de más hilaza que el lino bayal, pero de calidad inferior" A. 

linai (G-goi-bet, AN-gip; vEys, H (G; s.v. lihoa); -iña- Lar, Añ (G)), linari. Ref.: A; J. Etxeberria EEs 1931, 39. 

Rueca. Batzuek arilkai, matazur eta linaiakin. AA I 572. Ardatzaz ta linaiaz etzaitezela aztu. Echve (ap. H). 

Eta andreak ardatza nagi, / beren linaia betea. Echag 220. Bere beatzak liñaia artu zuten. Ur Prov 31, 19 (Dv 

ardatza). Aiek bere ardatz, linai eta eskuetako lanak bildu. Arr EE 1882a, 101. Artzan, Ortzuri, linai au eta 

artzan buruntzi au. A Ortzuri 148. Amonaren liñari ta gorutxapela. Ag G 335. Ezin utziko dute linaien ondarra. 

"Ni una hebra sin hilar". Or Eus 124. Liñai-muturrean amuko-mataza. Ib. 365. Non dun ardatza, non dun linaia 

(B). A EY IV 79. v. tbn. Izt C 233. 

- LINAI-ARDATZ. "Huso (si es para hilar), [...] (G) liñai ardatza" Añ. 

- LINAI-ESTALKI (G ap. A; vEys, H; -iña- Lar, Añ (G, AN)). "Capillo de rueca", "rocadero, cucurucho de la 

rueca" Lar y Añ. "Rocadero, envoltura del copo de lino que se ha de hilar" A (su fuente es tal vez Añibarro). 

- LINAI-ZORRO (G ap. A; VocZeg). "Capillo de rueca" VocZeg 286. v. LINAI-ESTALKI. 

linaje (Lcc). Linaje. Agertuten dituzala aen linajeko faltaak. Cap 110. Ez baitakit Enrique den linaje o 

kasta onekoa (B, s. XVIII). BOEans 975 (v. tbn. 246). 

- LINAJEKO. De estirpe ilustre, de gran linaje. Lenagotik ere banekin nik / nintzala linajekua, / ni baño 

lenago nere aitona / izan zan Aita-Santua. In SM Zirik 100. 

linako. "Liñekue (V-ger), la vela de la liña" Holmer ApuntV. 

linakorda. "Liñakorda (S, R), cuerda de carpintero" A. 


mende. 

737


linari. v. linai. 

linasapi (Lar, H), liñasopi (Hb ap. Lh). "Basurilla que de ésto [carmenar el lino] sale, liñasapia" Lar. 

linasapiatu (H), linasapinatu (H). "Frotter dans les mains, secouer, battre une quenouillée de lin pour lui faire 

tomber ses dernières malpropretés" H. 

linaskor, liaskor (BN-baig ap. A). "Envoltorio o espiga de la simiente de lino" A. 

linaso. "Asbestinum, [...] ezerreliñoa, liñásoa" Urt III 386. 

linastin (-iña- Lar, H). "Cerro de lino", "copo de lino" Lar. 

linatazi, -si. v. inatazi. 

? linatu. Idiari har arazi behar diozue laurden bat arnotan astoaren zangoko azazkala eta idi kopetako 

hezurra, untza bana, linaturik eta ungi xehaturik. Mong 588. Podría ser errata por limatu. 

linatxamen (-iña- Lar), linatxepen (-iña- Lar), linatxapen (H (G)), linotxamen (H (G)), lihotxamen (H), 

lihotxepen (H). "(Hacecito de) lino", "cerro de lino" Lar. 

linatza. "Linar, [...] liñatza" Lar. Cf. el top. Liñátzaako gáiñe (Iz ArOñ). v. linadi. 

linatze. "Liñatze (Hb), linière" Lh. 

linaza. Linaza. Cf. linazi. Gatza, zeña ziatzen duten linazarekin. Izt C 92. Pastelak baño linazekin 

egindako enplastuen itxura obia zeukaten. Iraola 123. 

linazai (H (V, G)). Residuo, suciedad en el lino. 

linazi (V, G, AN; -iña- Lar, Hb ap. Lh), liho-hazi (H, T-L), lina-azi, lihazi (S; Chaho, H (BN)), lino-hazi (SP 

Chaho, Hb ap. Lh, H (V, G)). Ref.: A (liñazi, lihazi); Iz LinOñ 175, ArOñ (liñázi); EAEL 80; Elexp Berg (liñazi). 

Semilla de lino. "Linaza" Lar (que da la voz vasca como origen de la castellana). "Linette" T-L. "Liñazixa 

enplastuak eitteko ta artzen zan leen" Elexp Berg. Har ezazu ahur bat liho hazi. Mong 590. Ereiten dogu linaazija. 

Mg PAb 138. Lino azi elduba. Ib. 142. Ereingo dute lino-azia. VMg 24. Olio mota asko dira, nola diran 

olibarena, intxaur, liazi ta beste gauz askorena. AA I 536. Liñaziarekin egiten dan olioak du txit usai gaiztoa. It 

Dial 103 (Ur liño azi, Dv liho hazi, Ip lihazi). Linazizko enplasto bat. Aran-Bago ManMed 230. --Zegaz ipiñi 

deutsue? --Linaziagaz edo eztakit neupe. Ag Kr 103. Liñasixa egosita sartu eta, katuan uliakin, urdai-gizena 

emoten xate [ganaduai]. (V-gip). Gand Eusk 1956, 211. Lio-azia ta kerestar lo-belarra. Ibiñ Virgil 74. 

linazidun. De linaza, que contiene linaza. Enplastutto bat iminten ddako, linaziduna (V-arr). A EY IV 233. 

linazki, lihazki (Sc ap. A). "Hilacha" A. 

linber. v. lipar. 

linbo (Urt Gram 15, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), linbu. Limbo. (Usado tbn. en pl.). "Limbes" Gèze, Dv y H. Cf. 

limo (Echaide Orio 123). Sepultatu zuela, jaitzi zela linbora eta eren egunean resuzitatu zela illen ertetik. 

(Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Lurraren barreneko lekhu beheretara edo linboetara. Mat 14. Aita zaharren 

linboan. EZ Man I 128. Linboko haurrak. Ax 578 (V 371). Linboan egoan / bost mila urtean (Nicolás de Zubia, 

1691). TAV 3.1.29. Linboetara [...] arima honen hantik idokitera. Bp I 35. Arimea ala gorputza jatsi zan 

linbora? Arz 35. --Lekhu hura nola deitzen da ordinariozki? --Deitzen da Linboak edo Ifernuak. CatLav 86 (V 

51). Abranen linbora. Mb IArg I 196. Jautsi zen linbotarat. Monho 76. Inozenten arimak dütü / linbuetan 

ezarten. Xarlem 950. Irtengo dira linbotik [...] aurren animak. AA III 539. Linbuan dagozan arimaak. fB Ic I 

43. Eguna biurtu linbo. AB AmaE 154. Nor ziren linboetan? CatJauf 61. Zintzoen linbora. KIkV 31. Zenbait 


mende. 

738


anima triste bazegon / linbo beltzera jetxita. Tx B I 204. Linborian egozan deiez / bost milla urtian (V-ger). 

Balad 193. Zenbat aur gaixo ote daude linboan! Or QA 96. v. tbn. Arg DevB 241. Iraz 18. CatBurg 18. Cb Eg III 

302. Zuzaeta 77. Mg CC 201. Añ EL 1 108. Gco II 79. LE Ong 29v. JJMg BasEsc 36. CatB 30. CatLlo 24. 

CatLuz 13. UskLiB 59. Jaur 156. CatAe 28. CatSal 29. CatR 29. Legaz 16. Jnn SBi 31. Lap 281 (V 128). Itz 

Azald 35. CatUlz 19. KIkG 20. 

(Fig.). Linboan edo non egon zerade orain artean, Manu? Apaol 121. Ogeta bi orduetan / egon zan 

linboan. Azc PB 136. Itsu eta gor banengoke lez, / emen bizi naiz "linbuan". Enb 183. Delako historia hori zertu 

gabeko zeren linboan edo dagoela, nork handik aterako duen zain. MIH 281. 

linbres (B). Ref.: Gte Erd 143; Izeta BHizt2. Melindroso con la comida. v. minbres. 

linbur. v. limur; limuri; lipar. 

linburdika (SP Dv y A, H). "Écorniflerie" SP. "Linburdikaz bizi da, il vit d'écorniflerie" H, que da tbn. los 

significados "en glissant" y "glissade", probablemente producto de una conjetura etimológica (cf. limuri y 

derivados). 

linburdikari (SP Dv y A, H). Gorrón, parásito. "Écornifleur" SP. Para el significado "glisseur" que añade 

Harriet, cf. linburdika. v. limikari. (Referido a organismos vegetales o animales). Errorik gabeko landare 

linburdikari bat da tiña. Gatxitegi Laborantza 105. 

linburdikatu (SP Dv y A, H). Gorronear. "Écornifler" SP y H. Harriet lo relaciona además con limurtu, y 

lo da como casi sinónimo de éste en todas sus acepciones. 

linburdikeria (vEys, H). "1. écorniflerie; 2. suggestion, insinuation mauvaise" H (éste último significado se 

debe sin duda a una conjetura etimológia; cf. limurkeria). 

linburdikor. v. limurkor. 

linburi. v. limuri. 

linburkari. v. limurkari. 

linburreta. v. limurreta. 

linburtu. v. limurtu. 

linbuxkeria. "Linbuxkeri, chinchorrería (V-arr)" A Apend. 

linbuxkeriatsu, linbuxkeritsu. Sectario, que fomenta divisiones. Linbuxkeritsu, lurkoi ta adingabe. Ol 

Iudae 1, 19 (Ker eztabaidak berotzen dabezanak, IBk alderdikeriak sortzen dituztenak). 

linbuzteria (H, que cita el ej. de He). Engaño, tentación. Eta [gogoeta gaxto] hauk dire, bekhatuzko gure 

usantza gaxtoen efetuak edo Satanen asmuak eta linbuzteriak. He Gudu 114 (SP 92 demonioaren 

gogogarrietarik). 

linda. v. lindo. 

linda. v. lindo. 

lindatxo, lindatxu. Dim. de linda. Cf. lindo. Zu ekustera etortearren, / ene lindatxo maitea, / penarik asko 

iragaro dot. Lazarraga 1164v. Ogeitamairu dama lindatxu (V-m). Balad 58. 

lindderna. v. lindero. 

lindero (FSeg ap. A), lindderna (V-gip ap. Iz ArOñ). "Arboles jóvenes bravíos" A. "Pago-lindderna, el haya 


mende. 

739


brava" Iz ArOñ. 

lindinga. 1. Suelo, terreno encharcado (?). Martiñi lepotik eldu, simaur lindinga jo erazi. Ag G 274. 2. 

(Adj.). Grasiento. Moxolok amar arroako buzkantza dirudi. Ain dago baldar, borobill, lindinga ta koipetsu. 

Ag G 375s. 

lindingorri. 1. "Tomate" Izt C 45 (en una lista de plantas). 2. Larrosak eta lindingorriak. Elizdo "Zeruko 

Argiya" (ap. DRA, que traduce "clavel"). 

lindiri. v. dindirri. 

lindo (Lcc, SP Chaho y vEys). Hermoso; esbelto. "Linda cosa, gauza lindoa" Lcc. "Droit de corps. Gizon 

lindoa, ederra, xuta" SP. Zeure begitxo lindo biok. Lazarraga 1184v. Gizon onek seme bat bazedukan / 

kantalari guztiz graziosoa, / gazte lindo kortes kuriosoa. Ib. (B) 1154rb. Gari lindo au saltzeagatik (Pamplona, 

1609). TAV 3.1.20, 116. Zeren danzan lindo, iokoan artez, kantetan fetxo diren. SP Phil 199. Mosu linduan 

argitzen dira begi eder gorri bi. Acto 342. (BN ap. A VocBN Dv). "Propre, sans tache" VocBN. 

linda. (Forma de fem.). Cf. lindatxo. Onegaz linda guztiok beukae kontu. Lazarraga 1185r. Aldi bat, perla 

lindea, egin egizu. Ib. 1186r. Linda eder galanpat kausea izanik (1609). TAV 3.1.22. Iru dama linda (G-nav). A 

CPV 1053. 

(En el sintagma lexicalizado linda dama(txo)). Donzellatxo linda damea, / flordelisea zara zu. Ib. 1143r. 

Ene laztantxo linda damea. Ib. 1165r. Linda damatxoa, / nola zagode? Ib. 1165v. Linda damatxu geurea (Vger). 

Balad 135. 

linea. Línea. v. lina, lerro. Itsas bazterraren linea. Lasa Poem 99. Línea de comunicaciones. Linea 

orrek badauka zenbait / tunel, zubi ta erriyo. Tx B II 114. "Linea, línea de alta tensión. Gure sobixkarretik 

pasatzen da linea" Elexp Berg. 

linera. Doceava parte de una pulgada. v. lina (2). Ontzak, amabi liñera ta bi zentimetro t'erdi milimetro bat 

gutxiago. BasoM 40. Bi liñeraren bentaja omen zuten. Ib. 41. 

linerri, liherri (Sc ap. A; Chaho), liguerri (Sal ap. A), ligerri (AN-araq ap. A; Aq 595 (AN)). "Linar, tierra 

sembrada de lino" A. Neskak beretzat digu landu lierria. Or Eus 101. 

lineuta (-iñe- Lar, H), lieuta (Lar). "Cotón", "lienzo" Lar. 

linfa. Linfa. [Zelula] bat edo bertze urruntxago joaiten da linfaren kanaletan barna. JE Med 140. Errapeak 

ba-du, bertako zikinkeriak eramateko beste sistema bat ere: linfa-sistema, alegia. Oñatibia Baserria 101. 

linfatiko, linfatika. Linfático. Gehienetan zaintsu, odoltsu, doloretsu edo linfatika atera ere ditake [haurra] 

hek bezala. JE Med 153. 

linga (AN-5vill, B), linge (B). Ref.: EI 128; Izeta BHizt; Gte Erd 214. "Terreno pantanoso. Kasu linge hortan 

sartu gabe" Izeta BHizt. 

- LINGA FALTSU. (Pl.). Tierras, arenas movedizas. "Linga faltsuak zeuden (AN-5vill) [...] linga faltsuetan 

sartu zen (B)" Gte Erd 214 (s.v. lur mugikor). 

lingarda, -gerda. v. lirdinga. 

lingeta. "Linguete, cierta barra de hierro en el navío" Lar. 

lingintza (AN-5vill ap. EI 128). Terreno encharcado, pantanoso. v. linga, lintzura. 

lingira (AN-gip), lingirda (AN-5vill). Ref.: EI 128; Gte Erd 214. Terreno pantanoso. "Lingira dago or (ANgip)" 

Gte Erd 214. v. linga. 

lingirda. v. lingira; lirdinga. 


mende. 

740


linguista. Lingüista. Bouda eta J. Pokorny bi linguisten eztabaida. Mde Pr 217. Linguista ospetsua. Osk 

Kurl 19. Jakobson linguistak Ipar-Ameriketan argitara emana. MIH 198. En DFrec hay 4 ejs. 

linguistika. Lingüística. Izkundezaleak edo linguistikara emanak asko aurrerako lirake onekin. Aran SIgn 

204. Linguistikako joku batean indarrak higatzea. Mde Pr 241. Oso trebea zan linguistikan. Osk Kurl 19. 

Linguistika ere sortu gabe baitzegoen. Vill Jaink 42. Linguistikaz ez zuela hanbat axolarik eta jende xehearen 

euskara zitzaiola orotako nausiena. Lf ELit 286. Linguistika marxista delakorik nik ez dudala ezagutzen. MIH 

386n. En DFrec hay 33 ejs. 

linguistikazale, linguistizale. Aficionado a la lingüística. Bere andrea be, linguistizale porrokatua zan. 

Osk Kurl 19. 

linguistiko. 1. Lingüístico. Filologoak ainbeste eskatzen dabien "atlas linguistiko" orretarako. SM Zirik 7. 

Arrazoi linguistikoek. MIH 122. En DFrec hay 29 ejs. 2. Lingüista. Mocoty linguistiko porrokatua da. Osk 

Kurl 26. Linguistikoek [...] eztiote jaramonik egiten. Ib. 26. Ta ze ajola niri linguistiko edo linguistikondo 

bada? Osk Kurl 26. 

linja (Urt IV 32, Gèze, Dv; linia Urt II 283, Lecl, Chaho; liñia Ht VocGr, Lar Sup H, Hb ap. Lh (liñi); linya 

Arch VocGr, H), linje (Volt 90, Chaho). Ropa blanca (interior, de mantelería, etc.). "Lienzo" Lar Sup H 

(s.v. liho). "Linge" Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Gèze y H. Konfrariako linjiaren xuritzen eta plegatzen. 

Mercy 41. Dotia behar dila bere linjareki. 'Son trousseau'. Etch 506. Ez dutela falta deusik / barneneko linya 

baizik. Gy 24. Linya guzia zuten ebatsi. Elsb Fram 66. Saltzerik haundienak linjatik egiten dira eta linja hori 

Biarnotik heldu zen. Herr 12-9-1963, 4. Linja, ohe, ohako. Mattin 51. 

linjeria (SP, Urt, Chaho, T-L). "Lingerie" SP. "Carbasa lina, [...] liño fiñez egiñikako linieria" Urt IV 226. 

linkarri. "Lyncurio, piedra" Lar. 

linkatxa (det.). "Izerdi agertu nahiz hasia" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

linke. v. lintze. 

linke. v. lintze. 

lino. v. liho. 

lino-hazi. v. linazi. 

lino-bizi. "Asbestinum, [...] liñobizia, ezerreliñoa" Urt III 386. v. linaso. 

linoleo. Linóleo. Ayaldek egin dauan irudia linoleoz, oso ondo egiña dala deritzat. Alzola Atalak 85. 

linon. Linón. Linon eta organdil hari pulitenak / etzituen aphaintzen arrosazko lanak. Hb in BOEl 79. 

linondo (-iñ- V, G), linaondo (-iñ- V-gip). Ref.: A (liñondo); Iz LinOñ 175, ArOñ (liñ(a)ondua). "Linar, tierra 

sembrada de lino" A. "Liñonduan artoik eitten bada" Iz LinOñ 175. "El campo donde ha habido lino" Iz ArOñ. 

linorkia (-iñ- Lar, Izt C 45, Chaho), linorka (A, que cita el msLond). "Linaria, hierba" Lar. 

linorrazi (-iñ- V-m, S), lihorraze (Chaho, Hb ap. Lh), liñorraxa (B). Ref.: A (liñorrazi, liñorraxa); Onaind EEs 

1930, 204. "Carda para limpiar lino" A. 

linorraztu. Cardar el lino. Neguko eguraldi txar eta lorriñak gizonezkoak abarkak josten edo liñorraztuten 

[...] emoten ditue (V-m). Onaind EEs 1930, 204. 

linosin. v. LINO-OSIN. 


mende. 

741


linpiatu (V-gip). 1. "Linpiau, ganar a alguien en el juego o en una competición (argot). Milla duro linpiau 

najotsan kartetan" Elexp Berg. "Oriok errez linpiauko jotsak Kaikuri" Ib. 2. "Robar. Kotxetik kaseta linpiau 

jostek" Elexp Berg. 

linpio. 1. "Muerto, seco. Arbolatik jausi tta linpio geratu zuan" Elexp Berg. 2. Vacío, sin nada. "Lapurrak 

etxia linpio laga zotsen" Elexp Berg. 

linpre. "(S), lâche, faible" Lh Eusk 1919-20 (II), 81. 

- LLINPRE. (Forma con palat. expresiva). "Frêle. Oihal llinpria!, quelle étoffe fragile!" Lh. 

linsta. v. lintsa. 

linsusa. v. 1 intxusa. 

linteo (Lar). "Lienzo" Lar. "(Holanda de) mangueta, lienzo finísimo, linteo, lienzo meena" Ib. Elizan agertu 

zen bere soin kolore ilhunetakoarekin, zeinari net ontsa baitzihoakon linteho bakhun-bakhun bat. Birjin 62 (la - 

h- es sin duda etimológica; cf. eho (I, 2)). 

1 linterna, lanterna (Lcc, SP, Deen I 242, Ht VocGr 378, Dv), laterna (Dv). 1. Linterna. Ethor zedin hara 

lanternekin eta tortxoekin eta harmekin. Lç Io 18, 3 (He, Dv y EvS lanterna, LE linterna; TB gabargi, Ol 

krisellu, Ker kruselu, IBk argiontzi). Ebagi deutso / belaarria bateri, / lanternea / eskuan eroeanari. Lazarraga 

(B) 1200v. Zien lanternak eta lanpak beude pisturik. Tt Onsa 76. Argi gitxiko lanternak dira [gaurko maisuak]. 

Azc PB 362. Etxetik linterna bat / ekarri artian. Noe 116. Bere linternia atara-ta juan zan duro-billa. SM Zirik 

55. Linterna batekin beren arpegiak ikusten zituztela. Salav 91. Farola. Hetako jendeak ezpatan / 

aristokratzat pasatu / edo urkatu lanternan. Monho 64. Gabazko lanterna baten khordaz eta lanternaren 

lekhuan [urkhatu zuten]. Elsb Fram 79. 2. Tipo de recipiente para cocinar. Ez balinbada lanternarik eman 

diteke hori kasola batian. ECocin 15. 3. Linterna, cupulino de una torre. 1739g. urtean egiña dala torreko 

argimutilla (linterna). J.B. Ayerbe EEs 1912, 37. 

- LINTERNA-EGILE. Fabricante de linternas. Linterna-egilleak duben emaztea. Echag 117. 

2 linterna (Ae ap. VocPir 218). Legaña. 

lintsa (Ae, Sal), linsta (Ae). Ref.: VocPir 104; A Aezk 295; A Apend (linsta). Pantano, terreno pantanoso. 

"Terreno húmedo, cenagoso" A Aezk. "Cieno" A Apend. v. linga, lintzura. 

- LINTSA-BELAR. "Lintze-belar, hierba de pantano (AN-ulz)" A Apend. 

lintsadi, lintsadui (Ae), lintzedi (AN-ulz), linstadui (Ae). Ref.: A Aezk 295; A Apend (linsta, lintsadui). 

Cenagal. 

lintsusa, -si. v. 1 intxusa. 

lintxamentu. Linchamiento. Lintxamentu bat izan zela hilketa hura. Arti Tobera 264. 

lintxo. v. lintze. 

lintxusi. v. 1 intxusa. 

lintzaina (AN ap. A (-nzaiña) Aq). "Pata de león, hierba entre el trigo, linzaña (AN)" Aq 308. 

lintze (-nz- Lar Chaho, Añ), lintxo, linke. 1. (Sust.). Lince. "Lynce" Lar y Añ. Lintxoak oihanpean 

oraino badire. Prop 1898, 184 (ap. DRA). Aien kantu otsera lakoiñak (linkeak) ere arriturik lotu ziran. Ibiñ 

Virgil 54. 2. (Adj.). (El) que tiene buena vista. Au [...] esaminatzeko, ni sator itsua naiz [...]; zeruko 

urregille [...] linzeagoa bear degu. Cb EBO 50. 

lintze. v. lintsa. 


mende. 

742


lintzili-lantza. "Línzili-lanza, columpio (Ae)" VocNav. 

lintzura (G-to; Lar (-nz-), H (V, G)), lintzira (AN-gip). Ref.: A; Iz IzG (lintzira); Gte Erd 214. Pantano, 

terreno pantanoso. "(Lugar) pantanoso" Lar. "Lintzuran altza ta saratsa beste egurkirik ezta (G-to)" A. v. 

intzura, lintsa. ["Altuberen legeak"] noraino betetzen eta bete izan diren, beste kontua genuke eta nahiago 

nuke lintzura irristakor horren saihetsetik pasa. MEIG VI 146. 

lintzuradi. "(G-to), pantano, barrizal" A. 

linu. v. leinu. 

linudi. v. linadi. 

linuzi. "Liñhuzi (BN-baig), urdimbre de doce hilos" A. 

(linzarri). "Hierro que se pone en el hogar para sostener los pucheros (Artaza)" VocNav. 

liña. v. 1 lera. 

liho (AN-larr-ulz-araq, BN; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H; liyo G-nav, AN-araq-ulz), lino 

(V, G, AN, L-sar, B, BN; Volt 90, SP, H (+ linho); -iño Urt IV 225, Lar, Añ, H), linu (V-gip, AN-5vill-larr, Lsar; 

-iñu Lcq 58, H (V, G)), ligo (AN-mer), ligu (AN-araq-ulz-erro-olza, Ae, Sal), lillu (G-nav), lihu (G-nav 

(liyu), AN-ulz, BN-baig; Lcc), li (S; Arch VocGr, Gèze, Dv (S), H (S); l¸) Foix ap. Lh; lia det., S; Alth Bot 10), lii 

(S), leu (V-ple-arr), lu (R), ino (AN-5vill), in (ina det., AN-5vill), iun (iune det., AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 148; 

VocPir 589; A (liho, lino, ligu, lia, leu, lu); ContR 521; Ond Bac (liyu); Echaide Nav 88; Iz ArOñ (liñúa), Als 

(liyú), Ulz (líyua), R 310; Etxba Eib y Elexp Berg (liñu); EAEL 80. 

Lino. "San Franzisko urriko, liñoa iru orriko (V-ger-m)" A. Aunque no suele quedar reflejado por escrito, 

parece que -i es nasal en la var. suletina. Tr. La forma predominante al Norte es liho y al Sur liño. En DFrec 

hay 2 ejs. de liho y 1 de lino. 

Beztiturik liho purez eta xuriz. Lç Apoc 15, 6 (TB, Dv e IBe liho, He, Ur (V), Echn, Ol y Ker liño, IBk linu; Ip 

lizko, Ur (G) liñozko). Illea kanpoko, eta lihoa barreneko. Ax 402 (V 262). Emazue khilloetan / hunen grazia 

linhotzat. Gç 78. Agaiti esaten da: linuaren atsakabiak, amai gabiak. Mg PAb 141. Ala nola miseak ta liguak 

kastigatus, golpatus, lixuatus, txuritzen ta edertzen baitire. LE-Fag. Billatu zuan lana eta lioa. AA II 91. Ilhe eta 

liz beztitia. Ip Uscaldunaren Laguna... (1852) (ap. H). Lihoa atheratzea eta urtharaztea. Dv Lab 209. Haren 

aldean, linho eta sedak iztupa dire. Hb Egia 132. Gauetako bere arazoa liñoa irutea oi zan. Arr GB 15. Liño 

fiñez. Brunet Lc 16, 19 (Oteiza liño). Li athorra xuri. Const "Eskuntze bat Santa Garazin" (ap. DRA). Amukoa ta 

liñoa eramaten dituzte urdailleko miñe sendatzeko. Ayerb EEs 1917, 80. Lihoaren zura. Lf GH 1924, 393. 

Eskale gaixo onek bost illaun iretsi du / lio-jotzen! Or Eus 357. Liñuek gertetan. Akes Ipiñ 22. Lio ezoak, sareak 

alegia, narraz daramazki itsasora. Ibiñ Virgil 72. v. tbn. Gy 77. Elsb Fram 72. Lino: Volt 180. DurPl 70. JJMg 

BasEsc 114. Izt C 253. Etxeg RIEV 1908, 118. JanEd II 41. GMant LEItz 68. And AUzta 46. Lu): Mdg 128. 

"Lihoa bezala jotzea, battre comme lin" Dv. Senharra usu horditzen zait eta lihoa bezala jotzen nu! Lf 

Murtuts 36. Lioanak añe artuko ttuk (G-nav). 'Lioa jotzen dan bezela joko aut'. Inza NaEsZarr 62. 

Ta gixona geldi asi jakon liñuen penak esaten [= 'el cuento de nunca acabar']. JMB OC II 201 (ap. ELok 16). 

- LINA-AFARI (liña-afaixa V-gip ap. Iz LinOñ 180). Cena tardía que celebraban los trabajadores del lino. 

- LINO AGOR. Tipo de lino basto. Lino agorra bada / jakoz ateraten / ganak, eruateko / gero ezpatatuten. 

Mg PAb 144. 

- LIHO-APAINKETA. Elaboración del lino. Lio-apainketaren berri ez dakitenentzat. Or Eus 99n. 

- LINO-APAINTZE. Elaboración del lino. Liño apaintze ta ezpateetaak [...] ta beste onelako biar batzuk [...] 

egiñ oi ditubee al dabeen gazteerija batuta. JJMg BasEsc 108s. 

- LINO ARBAL (-iño G-to ap. A). Estopa basta. 

- LIHO-HARI (H s.v. haria). Hilo de lino. Bela (liñuariz eundua). Elizdo EEs 1925, 214. 

- LINO-HARRI (V-gip; liñu-arri V-gip, liñarri V-gip, G-goi). Ref.: P. Urkia EEs 1930, 25; J. Etxeberria EEs 

1931, 39; Iz LinOñ 178; Elexp Berg (liñarri). Piedra donde se maja el lino. Atari aurrean zegoan liña arri 

baten gañean. Apaol 77s. 

- LINO-ATERATZE. Trabajo de sacar el lino. Afal osteko erpillauste, liño aterate [...]. JJMg BasEsc 118. 

- LIHO-AZAU (H), LIHAZAU (H). "Quantité de lin, formée de douze tas (multxoa) chacun de douze poignées 

(ahurtara)" H. 


mende. 

743


- LINO-BELAR. Planta de lino. Lino belarra azi ta igartu didinean. VMg 24. 

- LIHO-BELARPE. Lugar bajo un montón de plantas de lino. v. lihope. Sapaigañean berak tolestutako liobelarpean 

ostendu izan zitun. Ol Ios 2, 6. 

- LINO-EZPATARI. Majadores de lino. Orduko baserritarrak, linu ezpatariak, ola gizonak. MEIG II 72. 

- LINO-EZPATETA. Trabajo de majar el lino. Emen da arratsaldian lino ezpatetia. Mg PAb 137. Liño 

apaintze ta ezpateetaak. JJMg BasEsc 108. 

- LIHO-GENDE. Producto textil, derivado del lino. Obligaturik amarren egitera grano guzies, eta elzari eta 

ligugende guzies. SermAN 6r. 

- LINO-GIARI. (El) que elabora el lino. Eurak dira erella, / lino gijarijak. Mg PAb 147. 

- LIHO-IZPI. Hebra de lino. Lio-izpi bat bereizi nizun. Canc. pop. in Or Eus 57. 

- LINA-JAIKI (V-gip). Haz de lino. "Liña jaikixa ein ta lotu [...]. Gero jotzeko diralako esaten zaie jaikixak" Iz 

LinOñ 176. "(El) lino para majar" Iz ArOñ. 

- LINA-JOLE. "Liñajoilaák, los que machacaban con mazo el lino" Iz ArOñ. "Liña-joillaak mazaatu" Iz LinOñ 

177. Lina jailla gaixuak / izerdi lamatan. Mg PAb 144. Goierriko liña-jotzalle / ofiziale berriak. Izt Po 169. 

- LIHO-JOTZE. "Leu-jotea (V-ple), espadar el lino" A. 

- LIHO-LAN. Trabajo del lino. Lio-lanak guzia eralgiko dute. Or Eus 100. Gariak ereindakoan, liño-lanetan. 

And AUzta 65. 

- LINA-LANTZAILE. Trabajador en la elaboración del lino. "Liña-lantzaillaak" Iz LinOñ 178. 

- LIHO-LEKU (-kh- BN ap. A VocBN). "Terrain sur lequel on vient de récolter le lin" VocBN. 

- LIHO-LILI. Flor de lino. Liho-liliz estalirik. Balad 108. 

- LINO-LORE. Flor de lino. Lino loria legez agertu orduko ezkutetan dirian on etxura azaleko batzuk. fB Ic 

III 371. Liña lorea bañon urdiñagoak. Apaol 27. 

- LINO-MAKILA (V-gip). Tallo de lino. "Liñu-makillia" Iz LinOñ 175. 

- LINA-MAZO (V-gip, G-goi). Ref.: J. Etxeberria EEs 1931, 39; Iz ArOñ (mázua). "Mazo [...] para majar el 

lino" Iz ArOñ. 

- LIHO-OIHAL. Tela de lino. Etzuten artilezko soinekorik iazten, lio-oialezkoa baizik. Zait Plat 53. 

- LIHO-HONDAR. Residuo de lino. Ez duzu lio-ondarrik utziko jo bage. Or Eus 114. 

- LINO-OSIN, LINOSIN (V-ger-arr-oroz, G-goi). Ref.: A; Arin AEF 1926, 44. Pozo donde se remoja el lino. 

- LINA-PUTZU (G, AN-larr; liñapotzu V-gip; liña-posu V-gip). Ref.: A; Iz LinOñ 176; Asp Leiz; Elexp Berg 

(liñapotzu). Pozo donde se remoja el lino. "Orretarako ezartzen ziran putzu-zuloak liña-potzuak izentatzen ziran" 

J.M. Tolosa EEs 1923, 173. Liña potzu aundi aretan sartzeko. Apaol 49. Etxe inguruko liña potzuak egoten 

dirala erdi usteldutako urez beteak. Aran-Bago ManMed 216. Erri onetako otaregilleak dituzten liñapotzuetan 

millaka [txantxiku] arkitu litzazkezu. EG 1958, 36. 

- LINO-SAIL. "Liño-sailla, el linar" Iz ArOñ. "Txori-maluak ipinten ziran 'liño-saillian', txoriak atera etzezaten" 

Iz LinOñ. 

- LIHO-SALTZAILE. "Liho-saltzallea, -tzailea, -tzalea, linier, marchand de lin. Id. lino-, lina-saltzallea" H. 

- LIHO-SORTA (liña- Lar). Haz de lino. "Enriar [...] liñasortak urtan sartu" Lar. Lio-xorta bukatzen ez dabil 

azkena. Or Eus 101. Sabai-gaiñean pillatuta eukan liño-sorten artean ezkutatu izan ebazan. Ker Ios 2, 6 (BiblE 

liho-sorta; Ur liñozko sorta). 

- LIHO-XORI (Dv A (-txori)). "Verdier" Dv. "Linotte ordinaire" Dass-Eliss GH 1924, 96. 

- LIHO-XORROIN. "Lino edo liho xorroina, pouperon de lin" SP (s.v. xorroina). "Lihoxorroina (L, BN), linoxorraia 

(G), lino-xorroea (V), liho-xorroa (BN), liho-xerrua (S), lino-kirrua (V) [...] quenouillée de lin" H. 

"Lino-xorroin (Hb), quenouillée" Lh. 

- LINO ZAKAR. "Liño-zakar (G-to), tomento, aresta, estopa basta, arestín" A. 

- LINO-ZATAR. "(Lo que sale de lo) tascado, liño-zatarra" Añ. 

- LIHOZKO (Lar, H), LINOZKO (G-azp ap. EAEL 80; SP, Lar (-iño-), H). "Fait de lin" SP. "(Cosa de) lino" 

Lar. Lizko saio xahü eta xuriak jauntsirik. Ip Apoc 15, 6 (Ur (G) liñozko). Linozkoa dirudi bere adatsak. A 

Ardi 58. Aren soiñeko zuri liñozkoa. Or Mi 134. Liñuzko orein gozatsu. Gand Elorri 127. "Carbaseus, liño 

fiñezkoa" Urt IV 225. 

- MARTXO-LINO, UDA-LINO. v. martxo, uda. 

Etim. De lat. linum. La forma suletina l¸), a diferencia del ronc. lu) (< *l¸)u), puede ser tomada directamente del 

bearnés. 

liho-hazi. v. linazi. 

lioba. v. iloba. 

lioe, lion. v. lehoi. 


mende. 

744


lihope, linope. Interior de un montón de lino. Ganbaran liño-pe batean ezkutatu zituen (Ios 2, 6). Lard 108 

(Ol lio-belarpean, Ker liño-sorten artean, BiblE liho-sorta artean; Dv liho-lastoz estali). 

lior. v. lehor. 

lihotegi (H), linategi (H). 1. "Lieu où l'on garde le lin" H. "Lieu où l'on vend le lin" H. 2. "Linière, terre, 

champ où on le cultive" H. 

liotinant. v. lotinant. 

lihotu (V, L-ain, BN-baig ap. A). "Golpear fuertemente" A. Mailu berekin, keinu beretan, berriz ere 

lihotzen dute [lihoa]. Lf GH 1924, 393. Hura bezalako lau murruskaturik eta lihoturik ezarriko zituen gure 

Superiorak. Etcheb MGaric 201 (ap. DRA). 

lipar (L, BN; H; -ph- Dv, H), limar (Dv, H), liper (V-gip, G-to; Lar, H; -ph- L; H), linber (SP, Urt I 502, A (que 

cita a He)), linbur (Urt Gram 10 A). Ref.: A (lipar, liper); Iz UrrAnz (lipér). 1. Pequeña cantidad. "Migaja" 

Lar. "Bihi, sagar, arrain, langile, irin liphar bat, quelque peu de grain, de pommes, de [...]" H. "Lipér bat, una 

pizca (de hierba)" Iz UrrAnz. [Berthute] aiphatuez berze alde badik berzerik ere [Agnus Dei sainduak] / eta 

linber batek hanbat nola puskak bothere. EZ Man I 28. Bero huntarik lipar bat. O Po 41. Bihi lipher bat erori 

zen bidearen bazterrera. HeH Mt 13, 4 (Dv liphar; He y TB parte, Or puxka). Nitreari sufre liphar bat botatzen 

zaio. Dv Dial 117 (It y Ur piska, Ip iñhar). Betbetan hedoi artetik ikuski limar bat bezala, muttikoaren 

ezpainetan agertzen da irrino bat. Eskualdun Egunaria 1903, 9 (ap. DRA). Emengo neke liperrak egundoko 

atsegin betea dakarkigu. Ayerb EEs 1912, 179. Lurreko edergailu eta aberastasunetarik lipar bat. JE Ber 65. 

Barnean damu-liper (pixka) bat. Or Eus 172. + limar (Dv, H), liper (V-gip, G-azp), lipir. (En contextos 

negativos). Ref.: Iz ArOñ (lipérrik), IzG (ezta). Nada, ni pizca. "Lipérrik be ez, ni pizca" Iz ArOñ. "Ezta liperrik 

ere, ni pizca (G-azp); liperripeez (V-gip)" Iz IzG (s.v. ezta). Zeruan esta disgusto lipirrik (338). LE-Ir. Kafeliparrik 

ez du gure kafeak. JE Ber 37. Odei-laiñoren liparrik ez da. Or Eus 389. Haren ahozko erakaspenetik ez 

zaiku limarrik gelditu. Lf in Zait Plat XIV. Eztut onhartzen den mendreneko liferentzia, berexkunde limarrik. 

Etcheb MGaric 156. Nahiz ez giren, limarrik ere, Guy Mollet zozialixtaren alderdikoetarik. SoEg Herr 4-4-1967 

(ap. DRA; la ref. es incorrecta). (SP vEys), limar (SP vEys), linber (SP Dv, A). Muestra. "Morceau 

d'étoffe pour montrer, échantillon" SP. Ethorkizuneko bizitzeko doatsutasunen limar eta erakuskari batzu 

dira. SP Phil 186 (He 188 mustra edo erakuskari). Eta [ohore] hura osorik ezin eman daidikeienaz gero, ezta 

gaizkirik hei hatsapenaren edo liparraren bedere emaiteaz. Ib. 207. Igortzen den lur poxi hura deitzen da 

"échantillon", limarra (xantilluna). Gatxitegi Laborantza 54. 

"Denbora liphar bat, une parcelle de temps (Vie de J.C. manuscrite)" H. Cf. infra (2). 

2. (G ap. A; Ht VocGr 375, Lar, Arch VocGr, Dv (G)), limar (H, T-L), liper (G-lab [?] ap. A Apend), linber 

(H). Momento. "Lipar baten buruan, dans un instant" Ht VocGr. "(En un) instante, lipar batean" Lar. "Limar bat 

ere eztu berantu" H. "(Court) instant" T-L. Erakhutsi ziotzan lipar batez munduko erresuma guziak. TB Lc 4, 

5 (Leon limar; Lç denbora moment, He instant, Oteiza denpora gutxi, Dv begi itzuli, Brunet ergai, IBk e IBe 

une). Sarrazenuak lipar ontan saltatzen diyo bizkarrera. Bil 164. Ni sartu nintzan une, aida edo liparrean 

(instante). Ag AL 11. Gaizki bearko zuan [...] baldin lipar berean zerutikako gaizkairik izan ezpazan. Elizdo EEs 

1913, 106. Leaburuar ospetsua agertu zitzaidan liparrean (unean). A Ardi 56. Bere buruaren ardurea lipar 

batean iztea. Or Tormes 91. Liparra gozartu, ilkorrak bagara. Laux BBa 76. Olerkariaren lipar illunak. Aitzol 

in Laux BBa VI. Leio-zapi saretik lipar batez begiratu ondoren. TAg Uzt 140. Limar bateko gogoetatzeak. Mde 

Pr 115. Lipar dizdiratsu oriek luzatzeagatik. Txill Let 31. Etzen limar bat ere lotsatu. Etcheb MGaric 135 (ap. 

DRA). v. tbn. Goen Y 1934, 180. Zait Plat 104. Erkiag BatB 55. Onaind in Gazt MusIx 152. 

- LIPARREAN. "(Al) instante" Lar. 

liparka (H (+ -ph-)), limarka (H), liperka (Lar, H (+ -ph-)), linberka (H). 1. "(A) migajas" Lar. "Limarka 

iatea, manger par menus morceaux" H. 2. "Limarka baizen eztugu ikhusten, nous ne le voyons que par très 

courts instants" H. 

liparkatu (H (+ -ph-)), limarkatu (H), liperkatu (H (+ -ph-)), linberkatu (H). 1. "Diviser ou se diviser en très 

menus morceaux" H. "Lipharkatuz emadazu lastoa eskura" Ib. 2. "Diviser ou se diviser [...] en très courts 

instants" H. 

liparroro. "(Cada) instante" Lar. 


mende. 

745


lipartto. Dim. de lipar. On handia egin lezoke egun oroz [gatz] liphartto bat [sic] aziendari. Dv Dial 69 (It 

pixkatxo, Ur piskatxu, Ip iñhar). 

lipartu (H (+ -ph-)), lipertu (Lar, H (+ -ph-)). "Migar", "desmigajar" Lar. 

lipentza (Lar Chaho). "Presupuesto, presuposición" Lar. v. ipintza. 

lipentzatu (Lar Chaho y H). Presuponer. v. ipintzatu. 

lipi. v. 1 lupu. 

lipin. v. lupin. 

lipir. v. lipar. 

lipita. Pequeño fragmento. Xoilki zenbait mahats osto lipita edo ezperen mahats ostoak arnuan trenpaturik. 

Mong 588. 

lipits, lipitz (AN-larr ap. Asp Leiz), liprits (V-gip ap. Iz ArOñ). "Brizna" Asp Leiz. "Cantidad pequeña" Iz 

ArOñ. Iguzkiaren saminak lanbro-lipits argalenetarik garbitzen omen duelakotz goien-goienean. JE Ber 52. 

+ lipritz (V-gip). "Liprítzik be ez, ni pizca" Iz ArOñ. Lore eta zuhaitz ondoer beha zeiezu: batetik bertzearen 

artean ez duzu belhar lipitsik ikusiko. JE Bur 84. Azti-antzearen lipitsik ez dakidala. Zait Sof 70. Baietz diotzut 

eta lipits bat ere ez dut ukatzen. Ib. 173. 

lipitx. "(G-to), bohordo, escapo. Arbi-lipitxak, bohordos del nabo" A. 

lipitz. v. lipits. 

lipizta (BN-baig ap. A), lipixta (Dv), lipista. "Disputa, disensión. Horrek eman du lipizta, ése ha sido la causa 

de la disputa" A. Lipizta zikin / arimen etsaia. Monho 94. Xizmatikoek liphizta asmatzea katolikoen kontra. 

Ducq 189 (ap. DRA). Ez dela han pizten dremenden eztabaida edo lipista. Zub 55. "Au nere da" esaka biren 

artean lipizta sortzen bada. Ol Ex 22, 9 (Dv ikhusteko, Ur, Ker y BiblE auzi, Bibl afera). Bekaizkeri, targo, 

lipizta, guda ta erioak. Zait Sof 141. Mendes-France eta André Morice-n arteko liphiztak bertze bide batetik du 

bere ethorkizuna. SoEg Herr 25-10-1956, 1. Fededun biltzar enpoildua, dena liphizta! Id. ib. 23-1-1958, 1. 

Munduko lipizta eta arloetan ez dabe lekaimeak, aurki, larregi jakingo. Erkiag BatB 199. Komata eta Lakonen 

arteko lipizta bezala. Ibiñ Virgil 37. 

Etim. Préstamo románico, de disputa sg. Corominas FLV 1970, 173. Para la metátesis de la sibilante, v. FHV 

297. 

lipiztari (BN-baig ap. A), lipixtari (Dv). "Disputador" A. Jainkoa ezen ez da lipixtari, bainan baketiar. Dv 

1 Cor 14, 33 (Ol lipiztari; Lç konfusionezko, He eskatimazko, TB nahaskeriako, Ker naaste-Jaungoiko). 

lipoka. "Lipoka ari (G; Arr), atizar, hurgar" A. 

liprits, -itz. v. lipits. 

lipu. v. 1 lupu. 

lipurdidantza. v. ipurdidantza. 

lira (Lar, Chaho). 1. Lira, instrumento; (fig.) arte poético, genio poético. Ene liraren auhenak (1841). 

Camoussarry ASJU 1988, 409. Nere lirak ez ditzake ospatu orrelako gaitzak. Otag EE 1882c, 413. Ai, emen 

baneu euskal lira bat zu ondretako. AB AmaE 191. Eta kantak daroaz / lira baten berak. Azc PB 300. Aren 

abotsaren eta lirearen soñura. Otx 34n. Lira bat erabili bage. Zait Plat 95. Nere lira maitea / autsi baitut. Gazt 

MusIx 115. Lira joaz irabazi zun dirua. Ibiñ Virgil 58. 2. Lira (metro). Oratiren aldakera azkarrarentzat 

oda egokia zeritzaien "lira". Gazt MusIx 65. Lira atsegiñ eta / sirenen zora-kantuez. "Amenas liras". Ib. 189 

(tbn. lira Onaind ib. 207). Erdal-lirari iarraituaz, geitxo lotzen zaio. Or in Gazt MusIx 50. 


mende. 

746


- LIRA-HARI. Cuerda de lira. Gizon ereslari batek lira-ari ontzen diarduenean. Zait Plat 143. 

- LIRA-KANTA. "Lyras, versos" Lar. 

- LIRAZKO. Lírico. Emen lagako dot / ontzikada argia / ta arima, paraje / lirazko soillean. Gand Elorri 219. 

lira. v. 2 liga. 

lirain (V-ger-m-gip, G, AN-gip-5vill, L-ain; SP, Lar, Mg PAbVoc, Izt, Dv, H), lirein (-eñ Dv (V)), liren (V-gip), 

libain (B). Ref.: A; Iz ArOñ (líren); Etxba Eib (liraña); Elexp Berg (liraiñ); Gte Erd 286. Esbelto; bien 

formado, hermoso (cuerpo). "Esbelto", "(bien) tallado" &c. Lar. "Largo y delgado" Mg PAbVoc e Izt. "Se dice 

de personas y animales, expresándose con la palabra lerden la esbeltez de seres inanimados" A. "Gentil, 

elegante. Andre libaiña gero, en verdad mujer elegante" (B). Tr. Documentado en textos meridionales de los 

ss. XIX y XX, y en Goyhetche y J. Etchepare. En DFrec hay 10 ejs. de lirain. Neskatxi gazteak dozak zartuten 

/ gorputz lirañak makurtuten. Zav Fab RIEV 1907, 95. Dira guztiz lirañak [dantzariyak], / datoz txit galaiak. 

Echag 81. Gorputz liraña zuen / gerriya txit mea. It Fab 39. Gazte eder liraña [Saul]. Lard 155. Aingeru liraña. 

Bil 63. Maria da luzea eta liraiña. Otag EE 1881b, 85. Neskatilla liraiñ orri. Ag AL 37. Paulino Uzkudun / nola 

dan mutil liraña. EusJok II 137. Aprodite liraña. Laux BBa 138. Urrena, Nelken andereño liraña (zerbait esan 

bear emakumezkoari, polita ez danean). Ldi IL 23. Sudur mehar luxe, kokots lirain. JE Ber 46. Agerian jarri du 

gorputz ez liraiña. Or Eus 374. Tximinetik jaurti zuten aur liraiña. Etxde JJ 243. Berna liraiñak. Erkiag Arran 

42. Patrixi gizenago ta beste emakume batzuek liraiñago agertzen. NEtx LBB 123. Gazte lirain dirudunak. MIH 

363. 

v. tbn. Izt C 249. Aran SIgn 7. Zab Gabon 52. Xe 318. Etxeg EE 1885b, 369. Moc Damu 25. EusJok 33. ArgiDL 

95. Altuna 15. Enb 145. TAg Uzt 6. Zait Sof 41. JAIraz Bizia 26. Anab Poli 21. Txill Let 49. BEnb NereA 208. 

MAtx Gazt 16. 

(V-gip; H), liren (V-gip). (Aplicado a seres inanimados). "Líren, liréna, el (árbol o persona) tieso y derecho; 

liráiña" Iz ArOñ. Zuaitz mardul lirañaz ondo janzia. Izt C 124. Torrea, denbora batean zan liraña. EE 1884b, 

80. Me meiak eurak [treñeruak], lirañ, leun da guztiz polito egiñak. Ag Kr 37. Mendiak berak lirainago 

zitzaizkigun agertzen. JE Ber 7. Nun da ere, erraiteko, Strasbourg-ekoan izan-ezik, Baionako eliza-nausiak 

daukan erdiko egoitegia bezain lirainik? Ib. 26. Neguz untzi lirain, laño-gañean, / Txindoki! Ldi BB 120. 

Aramako zuaizti gazte-lirañak. Munita 153. Txalupa liraña zan. Anab Poli 21. Zerurako armalla / dan muño 

liraña. NEtx LBB 363. v. tbn. Jaukol Biozk 11. Erkiag Arran 12. Gand Elorri 214. Gazt MusIx 77. 

Elegante, airoso. "Airoso, bien hecho y de garbo, liraña" Lar. Lenguaiarik klarena, liraiñena eta 

endelgatzeko errexena. Gy XI. Euskalerri Sortaldekoaren izkuntza lirañean. Aran SIgn II. Bere ibillera ta jirabira 

guztiak oso liraiñ da egokiak izan bear eben. Ag AL 11. Eresi zar, lirain ta eder-eder au. LzM EEs 1912, 

117. Eliza lirain, santu ederdun, maitagarri orrek. A Ardi 53. Beronen oskide diran itz lirañenak. Ldi IL 30. 

Trakets baten aurrean liraiña. ABar Goi 20. Egazti beltzen egada liraiña. Etxde JJ 103. v. tbn. Garit Usand 45. 

Hermoso. Aren [izadiaren] lantegian ardura berdiñekin egiten dira orain aunditu eder bat eta gero arpegi 

lirain bat. Vill Jaink 104. 

liraina. v. laranja. 

liraindu (V-gip, G-azp; H). Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg (lirainddu). "Ponerse en línea, en 

forma. Umia eukitta gero liraindu da berriz eta len baño obeto dago" Etxba Eib. "Askia jasotziakin, liraindu 

eban bere biziko onduen" Ib. "Ponerse esbelto, perder kilos" Gketx Loiola. Jazkera berri, soina liraindu ta 

urteak estaltzekoak. A EEs 1916, 109. Hacer(se) elegante. Izkelki hura, beti osotzen ta liraintzen ari dirala. 

A Y 1934, 15s. 

lirainera. "Arte, gentileza, garbo, liraiñera" Lar. 

lirainki. Grácilmente. Jendarmak itzalki agur egin omen zioten Santa Garaziruntz zeramaten 

kontrabandoari txapelak burutik lirainki jasoaz. Etxde JJ 50. 

liraintasun (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, H). Esbeltez. "Esbelteza, estatuta bien descollada" Lar. "Andrakumian 

liraintasuna da geixen be, arteko gizonak iduri gura izan dabena, bai bersuetan, bai soñuz eta koloriegaz" Etxba 

Eib. Gorputzeko edertasun eta liraintasunaren zalez zaude? Arr May 72s. Liraintasunean txori tankera 

zerbait duten euskaldun oietakoxea izaki [neska]. Etxde Itxas 214. Mendi-gallurrik jaikienaren liraintasuna. 

AEmil AndreM 240. Elegancia, gracia. Abestu ta dantzatzen zituzten zortzikuak gaurko egunian abestutzen 

dituzten antza berdiñera, ta ez 6/8-ko neurri liraintasun gabekoan. LzM EEs 1912, 117. Zuberoako basetxeok ez 

dute Euskalerriko beste alderdikoen liraintasun eta apaingarririk. Etxde JJ 8. Belleza. Loreak ere beren 

usai gozoa botatzen bai-dute beren liraintasun apurrik galdu gabe. Inza Azalp 57. Narciso Hipokreneko iturrin 


mende.


bezela bere liraintasunarekin zoratuta. JAIraz Bizia 33. 

liranja. v. laranja. 

liratar. "Lyrico" Lar. 

lirdeka. v. lirdinga. 

lirdi. v. lerde. 

lirdika. v. lirdinga. 

lirdika. v. lirdinga. 

lirdikatu. "(R), aplastar, se dice hablando p. ej. de frutas" A. 

lirdikatu. v. lirdingatu. 

lirdinga (G), lingirda (G, L-ain), lingerda (Lar, H (G)), lingarda (T-L, s.v. bave), lirdika (-e AN-larr). Ref.: A 

(lirdinga, lingirda); Asp Leiz (lirdike). I (Sust.). 1. "Baba" Lar y Asp Leiz. "Baba de los caracoles" A. 

Eskutan [baria] artu ezkero ez da orren kutsurik juten duben lingardarekiñ. Sor Bar 63. Semeari besarkada 

biozkor bat malkoz eta lirdingaz betea eman zion. JAIraz Joañixio 48. Ainbeste musurekin naiko lirdinga 

eantsitakoa izan bear zun. JAIraz Bizia 20s. Igel-berde edo lingardari kasu halere: nahiz ez den pozoina, begiak 

fundi dezazke. Egunaria 1-4-1973 (ap. DRA). lingirda (G-to, AN-5vill, B, BN-baig ap. A), lingarda (G-azpto-bet, 

L-ain ap. A). "Mancha que deja el agua mineral en las piedras" A. v. lime. "Lingirda (AN-5vill), 

mancha que deja la ubre en la mano del ordeñador" A. 2. (Gc, AN-gip-5vill ap. A), lirdika. Liga, cola (hecha a 

base de granos de muérdago). "Jugo de los granos de muérdago" A. Aieki (dirueki) pegaturik biotza kodiziain 

lirdikaz (211). LE-Ir. 3. "(G-to), suciedades que echa la vaca antes y después de procrear" A. 4. (G-to ap. A), 

lingirda (G, AN ap. A). "Conferva, hierba que cubre las piedras de un pozo" A. Asi zitzaizkitzun bi [kaio] 

lirdingari tiraka, egoak altxa, irugarrena egonean. Anab Don 111. 5. Suciedad. Jauna, barkatu ta garbitu 

izkidatzu nere pekatu-lirdinga guztiak. Sorarrain Lili 139. 6. (G-bet), lirdika (V-gip, G-azp), lirdeka (V-gip). 

Ref.: Iz ArOñ, UrrAnz. "Lirdíka, lokátzaa lirdíkia, el barro superficial [...]; el barro superficial que se forma al 

paso de las ovejas" Iz ArOñ. 

II (Adj.). 1. lingerda (Lar, H (G)). "Caco, medroso" Lar. 2. "(Gc), pegajoso" A. Une batzutan ondora 

joaten giñan zulo lirdinga (viscoso) ta bigunetan. Etxde Itxas 244. 3. Baboso. Eltze, lirdinga, ezjakiñ, ustel, 

urde, basati; arrapatzen bazaituztet [...]. Ag G 310. 4. lingirda. Txiroen artean bere, nagitasunik ez dauken 

lapur eskubiurriak, bai ar, bai eme lingirdak. (Interpr?). Erkiag BatB 134. 

lirdingatsu. "Lingerdatsua, baveux" H. 

lirdingatu, lingerdatu (Lar, H), lirdikatu (-ketu AN-larr ap. Asp Leiz). "Babosear" Lar. "Babear" Asp Leiz. 

lirdiska. "Lirdíska, barro muy removido. Lokátzaa-lirdískia, barro no profundo" Iz ArOñ. Cf. lardaska, 

lirdinga. 

lirein. v. lirain. 

lirika. Poesía lírica. Lirikan bearragoa da laburtasuna. TAg Y 1933, 22. "Lirika" ikutuketa bat ere 

badaukala deritzaigu. J. Artetxe Y 1933, 328. Galai-lusitar lirikako lagun-leloak deritzatenekin. Gazt MusIx 161. 

Lirika ta ikastolerkia naaste emaiten deuzalako. Or in Gazt MusIx 32. Mamia behar baitu lirikak. MIH 176. En 


lirikar. Lírico. Olerki lirikar ederra noski. Onaind in Gazt MusIx 151. 

liriko (T-L, s.v. lyre), liriku. 1. (Adj.). Lírico. Poeta lirikoak. Azc PB 300 (in Ur PoBasc 198 lirikuak). Ez 

dira liriko alakoak [koplak]. Lek SClar 133. Bere hitzaldi irakasgarria liriko antzean amaitu zuen. Mde Pr 181. 

Olerki liriku ezilkorra. Onaind in Gazt MusIx 146. "Izadia konsakratze" baten poema elesti-lirikua. LMuj BideG 


mende. 

748


2. Eino Leino olerkari liriku aundia. Alzola Atalak 95. Pasarte lirikoak kantatzen ziren. Lf in Casve SGrazi 8. 

2. (Sust.). Poeta lírico. Liriko zoro berrizaleentzako. Ldi IL 110. Eguzkipeko lirikurik aundiena Fray Luis 

Leon zala. Or in Gazt MusIx 12. Viljo Kajava, gaurko lirikoa, oso ezaguna. Alzola Atalak 95. Beste euskal liriko 

handi baten ukitua. MIH 176. En DFrec hay 5 ejs. de liriko y 1 de liriku. 

lirikotasun. Lirismo. Berriren berri moldatzen du olerkia Lauaxetak, lirikotasun samur, laztan ta 

pertsonalago batera barneratuz. Zarate ELit 52. 

liri-liri. Uri ta errietatik alabanzaz bete ta liri-liri-gañezkako informe edo billakindeak zetozkien bitartean. 

(Interpr?). Aran SIgn 101. 

lirin (Sal, S; Dv (S), H), lerin (BN, S; VocBN, Dv, H (BN)). Ref.: A (lerin, lirin); Lrq /lí¸)n/. 1. "Très mûr" Dv. 

"Fruta curada, muy madura" A. Gordinak iaten dituenak ian ditzake lirinak. "Les mûres". O Pr 613. Udako 

frutu lirin bat. Mde HaurB 19. [Hizkuntzak] adieraz ditzake [...] gogoeta zoragarriak [...], garbiak eta lizunak, 

lirinak eta gordinak. MIH 213. 2. "1.º (R-uzt), desmadejado, despacio [sic]; 2.º desaseado. Mazte lirina da 

kori, esa es mujer desaseada" A. Hor [= 'zakur'] lirina / hirotan ezeztatu zan. Mde Po 58. (R-uzt ap. A). 

(Ojo) triste. v. liro. 

lirindu (BN-mix, Sal), lerindu (BN; VocBN, Dv (BN), H (BN)), lirintu (S, R). Ref.: A (lirindu, lerindu); Lrq 

(lirintu). Madurar, sazonar. "Bien mûrir" Dv. "Devenir farineux en parlant des fruits trop mûrs. Sagar batzu 

lerintzen dira eta eztira hek iraupenekoak" H. Denborak eta lastoak [...] ontzen dituzte mizpirak. [...] Eta 

deus ez da guretzat lirintzen. Denbora bai hartzen ginduke, baina lastoak naski eskas egiten baitaroku. Prop 

1899, 200. Lerintzen agoan marrubi gizena... / matralleko gorri krabeliñarena. I. Otamendi in Onaind MEOE 

1086. [Basurdeki zathi batzuk] ontsa lirinduak, erran nahi da, urdin-beltz eginak, eta aho-matraila ahulenak 

errexki xehaka detzaketen bezalakoak. Prop 1896, 108. 

liringori (Lar H, Izt C 45), liringorri (Hb ap. Lh, Aizk Lcq 163, A Apend). "Acoro, planta" Lar. 

"Acorus, flambe, iris des marais (bot.)" Lh. "Cálamo" A Apend. 

lirinkor, lirintkor (S ap. Lrq [oxítona]), lerinkor (H). "Fruit dont la chair devient farineuse par maturité 

excessive" H. "Qui mûrit aisément" Lrq. 

lirinkortasun, lerinkortasun (H). "Qualité d'un fruit dont la chair est sujette à devenir farineuse" H. 

lirin-laranka. Canturreando. Txatxaliñ pipermiña baiño estuago edo beruago ibilliarren be, lirin-laranka 

kantetan beti Lorentzo. Alzola Atalak 57. 

lirintzaile, lirintzale (S ap. Lrq). "Qui mûrit" Lrq. 

lirio (V-gip; Lcc, Lar, Añ, A (que cita el msLond), H), lilio (lilixo V-gip; Lar, H). Ref.: Garate 5. a Cont RIEV 

1935, 351; Etxba Eib; Elexp Berg (lilixo). Lirio; azucena. Tr. Documentado en la tradición meridional 

desde el s. XVIII. Lirio ederra zeu izan zaite. Urqz 81. Lilio zuri ederren artean. Mb IArg I 130. Ama 

Birjinaren Seme lirio guziak baño zuriagoari. Mg CC 255. Ederra da lirio bat. AA III 392. Lirijuak baino 

ederrago. fB Ic I app. 11. Etziran sekula ikusi iñongo sarjinean lirio zuri eta larrosik aren lirio txit garbi eta 

larrosa gorriak bezelakorik. Otag EE 1882c, 447. Quitoko lirio sonatu Jesus Paredes beatifikatu edo doatsu 

egiteko. Arr May 151. Lirio baten usain gozoa / gelditu iatan buruan. Azc PB 171. Berdiñik ez dezula / 

garbitasunean / lirio ederrak dio / arantza tartean. ArgiDL 166. Euzko-baratzan sortu ziñien / lirio 

zoragarrijak. Enb 90. Lirio zuri-zuriak. Alzola Atalak 36. v. tbn. Añ LoraS 96. Echag 60. Izt C 45. Ur BulaAl 36. 

Bil 73. AB AmaE 190. A EY IV 258. Erkiag Arran 43. 

- LARRE-LIRIO. v. larre-lirio. 

- LIRIO-LORE. Lirio, flor de lirio. Lirio lora larrosak baño / ederragoa izanik. Añ EL 1 200. Lirio lora zara. 

Enb 120. 

- LIRIO-USAIN. "Iris, parfum" T-L. 

lirismo, lirismu. Lirismo. Lirismua goialdean ereiten duen biolin altua zera. LMuj BideG 248. 

lir-lar. "(R-uzt), onomat. de la reverberación del sol, p. ej. sobre un campo" A. An urrutitik datorkigu lir- 


mende. 

749


lar Alsua erreka, argi izpi bat bezelaxe luze. Sorarrain Lili 13. Ondartza kiskaldutik lurrunak lirlar igoten eban. 

Erkiag Arran 23. "Miroiter, lirlar egin" T-L. 

lirlera. "(S), filtración de agua" A. 

lirleratu. "(S), filtrar" A. 

liro. "(R-vid), (ojo) triste. Begiak liro zazkan atzo Peiok, argi Antxikok" A. v. lirin (2). 

lirta. v. lita. 

liruli. Trino. Txoritxuaren abestitxuak / goi eresi bat dirudi, / pollita benaz, garbiare bai / izki berak du 

liruli. C. Zabala EEs 1924, 217. 

lis. Lis (flor). Lis lorea. LE Kop 202. 

lisa. "(BN-lab), instrumento de labranza con el cual se desmenuza el abono" A. 

lis(a). v. liso. 

lisaburdina (H), lisaburduñ (S (Foix) ap. Lh). Plancha para la ropa. Lisa burdina bat giderra ezarri. 

HerVal 196. Lisa-burdina utzia zuten phizturik mahain baten gainean. Herr 25-7-1957, 2. --Jauna, lunetak har 

bazinitza, ohart zintazke bizar egitekoaren orde, lisa-burdina hartu duzula! (texto de una viñeta humorística). 

GAlm 1958, 33. Nexka bat josteta ari zen lisa-burdin eletrika batekin. Herr 26-9-1963, 1. 

lisadura (Chaho). Planchado. 

lisagune. "(R), plano inclinado por donde se hacen bajar las leñas de un monte" A. 

lisaketa (H). Planchado. "Lisaketan haritzea, s'occuper au repassage. Lisaketak egin ditu, elle a fait, achevé 

ses repassages" H. Emazte bat behar zuela kozina egi[t]eko, bertze bat lisaketentzat, hirugarrena oilo 

phazkatzeko eta hola... Larz GH 1959, 95. 

lisaldi. "Repassage (de linge, habit) (S)" Lrq. 

lisatu (L, S; Chaho, Dv, H). Ref.: A; Lrq. 1. Planchar. "Lekatzen baduzu oihala, hobeki lisatuko duzu" H (s.v. 

lekatu). Athorra horren fola hain zen ongi lisatua. Elzb PAd 6. Athorra, xeheki lisatua. Elsb LehE 8 (ap. DRA, 

s.v. barneko). Arropak [...] supiñez ongi lisaturik. F. Artola Auspoa 156, 30. Ene andreak badaki josten / eta 

lisatzen taula gainean. Xaramela 41. 2. (R-uzt ap. A; H). Resbalar. "Dirua lisa da berenaz, eta eskutarik 

errexki lisatzen da" H. "Harria uraren gainean lisatzen den bezala" Ib. Cf. VocNav: "Lisar, resbalar; deslizarse 

(Roncal)". "(R-uzt), bajar, p. ej., leña por un plano inclinado" A. 

lisatu. v. laxatu. 

lisatzaile (L ap. A; H), lisatzale (T-L), lisazale (S ap. Lrq; Arch VocGr, Chaho). "Planchadora" A. "Qui 

repasse le linge (de métier ou non)" Lrq. "Repasseuse" T-L. 

lisatze. Planchado de la ropa. Asko joste, lisatze eta bertze lan debekatu. Arb Igand 48. Lantegi ederra 

badute muntatua [...] neska gazten eskolatzeko: joste, brodatze, kozinatze, lisatze [...]. Herr 14-6-1956, 2. 

lisdinda (Lar H). "Franja" Lar. 

lisdun, litsdun. (Lo) que tiene flecos. Bada oihal pheza balios [...], bada dafaila litsdun eder. GH 1922, 

186. 

lisebe. v. lixiba. 


mende. 

750


liseritu. v. dijeritu. 

lisiatu. 1. "Lisiado, lisiadua" Lcc. 2. + lesiatu. Tener afición desmedida. "Gaitzera, janera, edanera lisiatu, 

aficionarse al mal, a la comida, a la bebida" LE-Ir. Lisiátuak biziogórtan. LE Urt 82v (en la ed. de 1846, 231 

liziatu; Harriet, que cita de esta ed., lo cree var. de litxigatu). Lesiaturik bazaude munduko tipula ta 

farraskerietara. LE-Fag. Eri dago gizagendea lesiaturik irur amore gaixtoes. Ib. Dagóna lesiaturik luxurian. LE 

Bail 224. 

lisiba. v. lixiba. 

lisina. "Lisiña (S; Foix), restes de foin des meules" Lh. 

lisinaka. "Lisiñaka, recogiendo los restos de heno, paja, etc." DRA. 

lisipu. v. lizifru. 

lisirtu. v. dijeritu. 

liska (L-ain, BN; VocBN, Dv (BN), H). Ref.: A; Satr VocP. 1. Lodazal, cenagal. "Petite mare, marécage" 

VocBN. "Petite mare d'eau. On dit le plus souvent ur-liska" Dv. "Pocillo de agua y barro" Satr VocP. 2. "(BNbaig), 

verdín, planta criptógama que se forma en el fondo de aguas estancadas" A. 3. "(Lc, BN-baig), 

viscosidad del limaco y de las manos, p. ej. habiendo comido fruta" A. 4. "(V-m), liga para coger pájaros" A. 

Bekaitzak zorrozten ditin begiak aiengana, ta erre egiten ditin, eta gaiztozko liska botatzen zien. 'Les noue'. Or 

Mi 31. 5. lizka (V-m ap. A). Muérdago. 6. "Euri liska in du (pixkat) (BN-ciz)" Gte Erd 111. 7. (Adj.). 

Pegajoso. Gustu tzarra ahoan denean aldiz, eta mihia zikin, zuri edo liska, purga batek ungi eginen du. 

Almanaka Berria 1885, 22 (ap. DRA). 

- LISKAKO. Zer liskako edaria eman zinan, itxitxo arrotz arek! (Interpr?). Eston Iz 86. 

liska. v. 2 lisko. 

liskada. "(BN-baig), suciedad que se forma a flor de aguas estancadas" A. 

liskar (Lc ap. A; SP, Deen II 139, Urt I 185, Lar, Añ (G), Izt, Dv, H), lixkar (Lc ap. A), lizkar (Dv, que dice 

tomarlo de SP), lisker. 1. Discusión, disputa. "Certamen, duelo, pelea", "litigio" Lar. "Contienda", "debate, 

contienda", &c. Lar y Añ. "Riña, contienda" Izt. "Aphezen lixkarrak, debruaren jaiak (Lc)" A. Tr. 

Documentado en textos septentrionales hasta el s. XX; a partir de aprox. 1920 prácticamente sólo se documenta 

en autores meridionales. En DFrec hay 7 ejs., meridionales. Nolazpait eztiraden guduak, inbidiák, 

aserretasunak, liskarrak, gaizki-erraiteak. Lç 2 Cor 12, 20 (He ihardukitze, Dv eskatima, Ol iskanbilla, Ker 

agokaldi, IBk irain, Bibl aharra). Liskarretik [...] aparta beitea. Harb 441. Berehala lehenbiziko liskarrean, 

puta seme deitzen dute. Ax 360 (V 238). Liskarrak, inbidiak, eskarnioak. SP Phil 372 (He 375 liskarrak). Altxatu 

ere zen liskar bat hekien artean. He Lc 22, 24 (cf. infra LISKAR ALTXATU). Ez da alde guzietarik ikhusiko 

liskar eta gerlarik baizen. Lg II 185. Bere artean bethi liskarra zutenen / lagun. Gy 278. Doipuru ta bakalgaien 

arteko liskarrak. Zink Crit 71. Pipari esker / ez du gau-lisker / onek irauten luzaro. EA Txindor 118. Liskarra 

bat-batez ebagitteko. Otx 146. Ez da handi liskar ezin hezi bat sortzen bazen haien eztabaidatik. Mde Pr 137. 

Berealako batean egundoko liskarra ta arma-otsa sortzen da. NEtx Antz 28. Populu-arteko liskarrak debekatu 

zituen. Arti Ipuin 48. Eskolastikoen etiketak, praileen arteko lixkarrak. Gazt MusIx 60. Gogoz irakur daiteke 

liskar sumin haren oihartzun baketsu hau. MEIG III 122. v. tbn. Eguzk RIEV 1927, 423. Ol Rom 13, 14. Etxde 

JJ 108. Zait Plat 150. Vill Jaink 182. Ibiñ Virgil 92. 

Reprimenda. Cf. infra LISKAR EGIN. Bere burasoen eta nausien liskarrak eta zehatzeak edo punizioneak 

[...] sofritu. CatLav 144 (V 74). Balia diteke liskar borthitzago eta gogorrago batez, hura ahalkeria handiago 

batean sar-arazteko. He Phil 242 (SP 240 liskartuko ahal zaio). 

Combate, batalla. Gu, gizonok, liskarrean gizonki il gintezke. Goen Y 1934, 100. Nundik nora Iparra / 

liskar billa datorren. "A mover guerra". Gazt MusIx 125. 

2. "(Hb), (adj.) tenace" Lh. 

- LISKAR-AITZAKIA. Motivo de disputa. Hori zuten bien arteko liskar aitzaki bakarra. Mde Pr 147. 

- LISKAR ALTXATU. Ponerse a discutir. Bi xoriek liskar hor altxatzen dute. Gy 311. 

- LISKAR EGIN (Urt I 186, H). Reñir (a alguien). Eztiogula nehori eduki behar gaitzerizkorik [...], eta ez 


mende. 

751


egin liskarrik. Mat 113s. Akhusatzen eta liskar egiten hasten da. Ax 427 (V 276). Gauza gaixtorik eta lizunik 

gogora ekhartzen derautzunean, egiozu liskar. SP Imit III 6, 4. Aldaretako Ministrek egin lezoten publikoan 

liskar eta korrekzione. CatLav 450 (V 210). Neskatxa debot hari oren oroz liskar egiñez. He Phil 181. 

- LISKAR-EMAILE (Dv A). "Celui qui suscite des querelles" Dv. 

- LISKAR EMAN. "Liskar ematea (Ax), soulever une querelle" Dv (pero en Ax sólo encontramos liskar egin). 

- LISKAR-GOSE. Discutidor. Zenbat nahi zarphail eta borthitz gudukari eta lixkargose izana gatik jendea. 

GH 1932, 412. 

- LISKARREAN. Disputando, discutiendo. Bethi liskarrean eta etsaigoan lagun proximoarekin. Jaur 202. 

- LISKARREZ. Disputando, discutiendo. "Mulierculae adjurgant, emakúmeak [...] liskarrez daudez" Urt I 186. 

Ene etsaiak egunak dirauen guzian liskarrez eta gaizkiz dagozt. Harb 340. Ez da eder elkarrekin liskarrez 

ibiltzea. Zait Sof 24. 

- LISKAR UKAN, LISKAR IZAN. Disputar, reñir. Liskar ukhan zuen orkatza batekin. Gy 144. (Con dat.). 

Reñir (a alguien). Sortizkai gaiza da emaztiak dian liskar gehiago gizonari, eziez gizonak emaztiari. Egiat 

218. 

- LISKAR-XERKATZAILE (lizkar xekatzaile BN-arb ap. Gte Erd 263). Pendenciero. 

liskarbide (T-L). Motivo de discordia. "Démèlé" T-L. Israel-en, ez dira gobernuko lagun guziak adox. 

Liskar-bide bat badute. Herr 2-7-1959, 1. Goragoko maila batean idoro daiteke liskarbideen atsedena. MIH 

266. 

liskardura. v. liskarduri. 

liskarduri (SP, Hb ap. Lh). "Querelleur" SP. vEys (de quien lo toma Azkue) copia erróneamente de Pouvreau 

liskardura por liskarduria. 

liskargile (SP, Urt II 14, H), liskar-egile (Urt), lizkargile (Dv, que dice tomarlo de SP). "Faiseur de querelles" 

SP. "Altercator, [...] liskaregíllea, erreportxalaria" Urt I 539. "Axitiosus, [...] liskartzaillea, liskarégillea" Ib. III 

234. 

liskarkeria, liskarreria. Discusión, disputa. Sumindura, kolera, khexadura, liskarreria eta medisentzia, 

izan bite khenduak zuen artetik. TB Eph 4, 31. Sabelkeriz, mozkorkeriz, oe-lizunketaz, liskarkeriz eta bekaizkeriz 

ez-baña, Jesukristo gure Jaunaz jantzi zaitezte (Rom 13, 13s). Or MB 36 (Lç gudu, He ihardukitze, TB y Dv 

eskatima, Ol liskar, Ker eztabaida, IBk e IBe haserre, Bibl eztabada). 

liskarlari. "Amara mulier, emazte mokokalária, liskargíllea, liskarlária" Urt II 14. 

liskarraldi. Disputa, riña. Mattinekin izan zun liskarraldia ezkeroz, Piarresi ezinbizia jarri zioten 

Etxahunian. Etxde JJ 31. 

liskarrarazi. Hacer disputar. "Canitur bellicum, [...] bruita eman, liskarrarazi, liskareragin" Urt III 287. 

liskarrari (Lar, H), liskartari (Lar, H). "Contendoso", "litigante", "pendenciero" Lar. 

liskarrati. v. liskarti. 

liskarratu. v. liskartu. 

liskarreria. v. liskarkeria. 

liskarrune. Momento de disputa. Une ura liskar une etzala buruak ekarririk. Etxde AlosT 94. 

liskarti (SP A, H). Pendenciero; reñidor. Bazuen ama bat aphur bat, baita hainitz, moldegaitza ta 

liskarratia. "Grondeuse". Birjin 223. Akartzen du liskartiak. Zink Crit 42. Entzungor eta liskarti. EA OlBe 97. 

Arro-arro, odol liskartiz puzturik. Zait Sof 48. Sugar gorrotozko, / behargin ta liskarti. Azurm HitzB 63. 

liskartsu (Hb ap. Lh, Dv, A). Disputador; pendenciero. Ora liskartsuak bethi / beharria darama eri. 

"Hargneux". Gy 143. Gaiñerako oste liskartsu, xakur sinpleak berak. "Querelleurs". Ib. 159. 


mende. 

752


liskartu (L ap. A; SP, Urt I 185, Lar, Añ (G), Dv, H), liskarratu, lizkarratu (Dv). (Aux. intrans.). Reñir, 

discutir, disputar. "Debatir", "baldonar", "reñir", "pendenciar" Lar. "Litigar, contender" Añ. Emazte hari [...] 

adiskidetasuna hautsi gabe, etsaitu gabe eta liskartu gabe aparta ahal bazakitza. Ax 372s (V 246). Ihabalia noiz 

ere ihabaliarekin liskartzen baita, aitzinioileak duke garhaita. O Pr 629. Baldin norbaitekin liskartu bagara 

bake gaitezin harekin. CatLav 128 (V 68). Zirkunzisionekoak liskarratzen ziren harekin. TB Act 11, 2 (Lç y He 

iharduki, Dv ihardukika hari, Ol yarduki, Ker, IBk e IBe eztabaidan hasi). Gogamenarekin liskartu nai ez 

badegu. Zink Crit 65. Bi edo geiago auzo liskartzen ziranean. SMitx Aranz 69n. (Con dat.). Reñir (a alguien), 

reprender. Ikusten badu bihotza ezin uki dakidikeola aski eranzute eme hortaz, gogorki eta bortitzki liskartuko 

ahal zaio. SP Phil 240. 

liskartzaile. v. liskarzale. 

liskarzale (Urt, Lar, H), liskartzale (T-L). "Axitiosus, [...] liskar zalea, [...] liskarlaria, liskartzaillea" Urt III 

234. "Pendenciero" Lar. "Querelleur" T-L. 

liskatsu. "Visqueux" T-L. Esne hori liskatsua da, askori ez baitzaiote hain laket. Herr 21-7-1960, 4. 

1 liskatu. "1. se mouiller et devenir glissant et boueux; 2. glisser en une petite flaque, en un endroit mouillé" H. 

2 liskatu. "Salir la flor al nabo. Arbia liskatu" Asp ANaf. 

lisker. v. liskar. 

1 lisko (Lar Sup H y A). "Abundoso" Lar Sup. "Bagenduen udare liskoa" H (s.v. liskotasun). El significado 

"flojo" que Azkue dice tomar de HeH, se debe a un error de interpretación; lo que aparece en el voc. de HeH es 

"Nasaia, naharoa, liskoa", es decir, 'abundante'. 

2 lisko (AN-5vill, L-ain, B), lisku (AN-5vill; Aq (G, AN), Lcq 41), liska (AN-larr), lixku (B). Ref.: A; Asp Gehi 

(liska). Brote, renuevo, vástago. "Cogollo" Aq 226. "Pimpollo en las hierbas, liskua (AN)" Ib. 711. "Vástago o 

renuevo [...] de la berza" Lcq 41. "Escapo, bohordo de nabo o berza" A. "Lixku, rama o brote de berza cortada 

(B)" (comunicación personal). 

liskoki (H), liskokiro (H). Abundantemente. 

liskotasun. "Abondance" H. 

liskotu. "Abonder ou faire qu'une chose abonde" H. 

lislarru. v. lizlarru. 

lislora. v. lislore. 

lislore, lislora (Lar Lcq 158). "Flor de lis" Lar. Julufrei bakhunak, lislorak eta moredinak. Birjin 113. 

1 lisna (Lar, H). "Afición", "inclinación, propensión" Lar. "Propensamente [...], lisnaz" Ib. 

2 lisna. "(L-ain), ratero" A. 

lisnaldiro (Lar, H). "Propensamente" Lar. 

lisnatasun. "Qualité de celui qui est enclin à" H. 

lisnatiro (Lar, H). "Propensamente" Lar. 

lisnatu (Lar, H). "Inclinarse de propensión" Lar. "Acquérir de la propension, du penchant à" H. 


mende. 

753


lisnatuki. "Avec penchant, inclination à" H. 

liso (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H, VocB), lisa (H), lis (S ap. Lrq; Chaho). 1. Liso. Ezpela da arbola 

guziuetarik fuertena eta lisoena. Mdg 131. 2. (V-gip), lixo (V-gip). Ref.: Etxba Eib (lixua); Elexp Berg. "Liso, 

sencillo, llano. Soñeku lixo lixua erabiltzen dau beti" Etxba Eib. 

- LISO-LISO, LIS-LISA. a) Francamente. "Erran zerautan lis lisa" H. b) "Lis lisa, tout lisse, absolument lisse" 

H. "Liso-liso laga dau pareta" Elexp Berg. 

- LISO EGIN. Alisar, allanar. Pareta hori madrigaz eta thaulaz ere liso eginik. Zby RIEV 1908, 86. 

lisoki. "Liski, uniment, ingénument, sans détour" Chaho. 

lisonja (Lcc). Lisonja. Dei egin deutso umilik, / umilik eta / lisonja askoz beterik. Lazarraga (B) 1203v. 

Engañatzen zaituste lisonja eta inbusteriaekin (B, s. XVIII). BOEans 865. Mundu gezurtia, edo mundutarrak, 

beren lisonjakin. Gco I 418. 

lisonjeatu. Lisonjear. Erránes égiak, ez lisonjeátus falsedadean. LE Urt ms. 117v (ed. 1846, 330 

loxangarik gabe). 

lisonjero. Lisonjero. Estalzitzu birtuteen ondasunak, ez balinbaduzu nagi izan ebatzia lisonjeroez (B, s. 

XVIII). BOEans 901 (v. tbn. 912). 

lisotasun (Chaho), lixotasun (V-gip ap. Etxba Eib). "Tersura. Aren azalan lixotasuna zan aingeruena lakua" 

Etxba Eib. 

lisotu (V-gip), lixotu (V-gip), listu (Chaho). Ref.: Etxba Eib (lixotu); Elexp Berg. "Rendre ou devenir lisse" 

Chaho. "Alisar, suavizar. Azala lixotutzeko milla botika dittuzu gaur" Etxba Eib. "Galipotagaz bidiak lixotzia 

asmau eben gero" Ib. 

1 lista (Lar, H), lixta (S ap. Lrq), lizta. 1. "Lista, catálogo", "padrón" Lar. "Alistar soldados, listan soldaduak 

ezarri, ifiñi" Ib. v. zerrenda. Ordean [tituluen] lista hain handiak / ez lezake plazer egin. Monho 40. Zirena 

listan hartia. Etch 580. Zeintzuben izenakin egiñeratu leikean lista andi bat. Izt C 472. Iru alkate geigaz jarri 

dabe lista. AB AmaE 241. Bigarren listan ipiñiko ditugun loreetako bat. Arr May 8. Martir sainduen lista. Elsb 

Fram 168. Ebatsi guzien izenak eta xifreak oro lixta luze batean lerro, lerro. HU Zez 190. Elezko lizta oiltu 

daitadana. Mdg 142. Gure izendi-orri oiek, gure "listak" aztertu, zuzendu ta osatu. Ldi IL 152. Zure izena 

borratua da / "Basarri" onen listatik. Basarri 145. Auteskundeetarako kolegio diralakoen lista guztiak. Erkiag 

BatB 91s. Bi lixta ginen muntatu [herriko bozetan]. Mattin 65. Maiztasun listen premia ederra. MIH 193. En 

DFrec hay 9 ejs., 8 de ellos septentrionales. v. tbn. Bordel 156. HU Zez 190. Mdg 143. SM Zirik 51. Izeta DirG 

37. 2. (Lar, Añ, H). "Lista, tira de tela" Lar y Añ. 

- LISTA HARTU. Hacer recuento. [Animaliya onen gaitzak] ezin kontatu, / zeñek artu lixta? / Gustu duenak 

pasa / emen errebista. Auspoa 74-75, 170. 

- LISTA PASATU. Pasar lista. Joaten zan lista pasatzera. Salav 69. 

2 lista (V-gip), lixta (G-to (+ -e)), lizta (G-nav, AN-gip; -zt AN-larr). Ref.: A (lixta); Asp Leiz (lizt); Iz ArOñ; 

EAEL 127. Bramante, cordel. "Hilo fuerte" Asp Leiz. v. listari. Liztez lotu zetunan zangoak estu estu. Or 

QA 192s. Lista edo soka luze bat lotzen zioten bere oiaren ankari. Salav 69. lizta (G-nav ap. Ond Bac). Hilo 

en general. 

lista. v. listo. 

listafin (SP, H), lixtafin (L-ain (-a); Dv), liztafin (SP s.v. abadota), lizafin, leixtafin, leiztafin, leizafin (BN-cizmix; 

H), leizamin (H), lezafin (BN-baig), losabi(n) (H), lozabi (S), lozafin (H), lozebia (S), lozebiña (S), lozefin 

(Dv (S)). Ref.: A (lixtafin, liztafin, leizafin, lezafin, lozabi, lozebiña); Lrq (lozebia). Avispa. "Listafinak, 

guêpes" SP. "Avispa pequeña, maligna" A. Elkharganatzen diren lixtafinen ozteak. SP Phil 339. Hartu zen 

ere yuietzat / hartako zen listafin bat. "Guêpe". Gy 188. Zer listafinak, / laphar, ausinak! Zby RIEV 1909, 106. 

Lizafinek badakite xiloen hatzemaiten. HU Aurp 126. Gure bi liztafineri [Maria eta Xanetari] beren sistaren 

atheratzeko. Barb Sup 113 (cf. infra fig.). Habe, leizor, leizafin. Ox 117. Leixtafin gerri mehe batekin [andere 

lakrikunak]. Etcheb MGaric 154 (ap. DRA). Leiztafin batek sistatu du bulhar-ezur azpiko huts-gunean. Herr 24- 


mende.


9-1959, 1. Uliak baino gaixtoagoak ditezkela liztafin eta liztorrak. Iratz Othoizlari 1962, 416. (Fig.). "Il se dit 

d'une personne habile à tirer son profit de tout, même malicieusement. Zer listafinarekin duzun egiteko, beha 

zaite" H. "Polisson, espiègle, lixtafin" T-L. Eta zuek, liztafin pullitak, ez naukezue berriz atxemanik! Barb Sup 

26. Emaztea zuen hotxa, dena "anddere faxoin", mihi eztenadun, leizafina motatik. Larz GH 1959, 84. 

- LISTAFIN-HABIA, -KOFOIN, -ZULO. Nido de avispas. "Guêpier, leizafin-zilo" T-L. Erle edo leizarfin 

kafira bat atzemaiten zutelarik. JEtchep 16. Liztafin-kofoina nun? Iratz Othoizlari 1962, 416. Liztafin edo liztor 

ziloa nola kausi? Ib. 416. 

listai. v. listari. 

listame (Gc, AN-gip ap. A), liztame (G-to ap. A). 1. "Avispa pequeña, maligna" A. 2. liztami (AN-larr). 

"Gusano largo y delgado" Asp Leiz. 

lista-moxo. "Cierta clase de cuerda (G-goi)" DRA. 

listari (V-arr-oroz-gip, G, AN-gip, L; Lar H, Añ), lista-hari (L-ain; listaari V-gip), lixta-hari (Dv), listai 

(AN), liztari (V-gip, G-azp; H). Ref.: A (lixta, listari, liztari); Iz ArOñ (lista, listarixa). Bramante. "El cordel", 

"la liz" Iz ArOñ. Harriet da para liztari (AN, seguramente tomado de LE Urt) el significado de "effilure", por una 

mera conjetura etimológica (relación con lits). v. 2 lista. Liza edo liztari biru edo puxka batetik bezala 

[zinzillik gizona]. LE Urt 368 (ms. 131v liza biru). Urdai zatitxo bat, listariarekin lotuta, eskutik zintzilik zuela. 

Urruz Zer 97. Donostiako kale apañak / zuzenak listai-arean. Inzag in Onaind MEOE 780. Amudun listaria 

ezkerrarekin artu. Anab Don 48. Listari abek ez balira soñu gutxi aterako luke atabalak. Anab Poli 117. 

Gatozen harira, eta haria ez da hemen listaria, baizik soka lodia. MIH 217. 

1 listatu (Lar, T-L), liztatu. 1. Listar, rayar. "Listado, ipuratua, zerrendatua, listatua" Lar. "Franger" T-L. 

Aurpegia liztatu zaik bizarrez ikusi indukadanetik. "Valanced". Amez Hamlet 74s. 2. (AN-larr ap. Asp Leiz), 

lixtatu. Alistar(se) (soldados); empadronar(se). Aingiruen konpañiaráko listaturik desertátzea. LE in 

BOEanm 667. Mandamentu bat lixtatzeko mundu guzia. LE-Fag. 

2 listatu. Dejar el borde cortado en tiras. Cf. 2 listu. Xingar azpi ederrena [...] zare xabal batean; dena 

liliz, paper gorri, urdin, ferde, listatu batzuz bestitua. GH 1922, 186. 

3 listatu. v. listreatu. 

listegi (Lar H). Filete, fimbria. 

listegitu (Lar H). "Filetear" Lar. 

1 lister (Lar, Añ (G) A, H), lixter (H), listir (AN-5vill ap. A). 1. Ratero. "Ratero, ladrón" Lar. Lister oek 

[Nafar lapurrak] sartzen ziran koisketz beren Gaztelu Gorritikora. Izt C 288. Lau milla lapur lister eremura 

eraman zituen. Lard 523. 2. "Lixter, filou, qui trompe au jeu" H. 3. "Lixter, lésineur" H. 

2 lister. "(L-arcang; Lf), bâtard: a) se dit des légumineuses qui repoussent d'elles-mêmes au jardin ou au champ; 

b) on l'applique aussi aux personnes" Lh. 

listero. Listero (de una obra). Dala listero edo / dala sobrestante, / enpleo eroso bana / geienak badute. Xe 

224. 

listerreria (-eri G ap. A; Lar, Añ (G), H), lixterreria (H), listerkeria (H), lixterkeria (H). "Ratería" Lar, Añ y 

A. "Hurtillos, raterías" Añ. v. litxarreria. 

listertu (H), lixtertu (H). "Devenir larron; filou; lésineux" H. 

listil. v. istil. 

listir. v. 1 lister. 


mende. 

755


listo (Lar, Añ). 1. "Listo, diligente" Lar y Añ. Bekaistikuak alimalia / abieran bai listua. PE 42. 

Mugimentuak listuak eta / ankaz ibildun ariña. EusJok II 87. Ankaz ibildun listua. Tx B I 25. Ankak listo ta 

besua zorrotz. Ib. 28. v. tbn. Ud 120. (Usos predicativos y adverbiales). Konsiderazio zure salbaziorako 

bearren diranak zuri burutik kentzeko añ listoa dabil [deabrua]. Cb Eg II 161s. Gero akaburantza / dagoz guztiz 

listo / kañoias egiteko / pa, ti, to, pa, ti, to. DurPl 114. Gure uli lamera doakote listo, / beharri kantaletara / bere 

kantua egitera. Gy 179. Donostiyan daguan / Aiuntamentubak / listo egin zituben / orduko kontubak. Ud 76. 

Listo egiten ditu / pelotaren lanak. Ib. 59. Listo ibili gero. Xe 238. Olako lekuen ber leukez euki / listo jenteak 

begiak. EusJok II 111. Or doiazan mutil gaztiok be azurbakuak listo yaukiezak ba... Kk Ab II 154. +listro. 

(Estar) preparado. Tira, listo al gera? Iraola 108. Artun, Dominge, palangranie uregaz, da listro ogon 

beraune botaten doteneko. Ort Oroig 78. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg). Listo, despabilado. Orrek guziyai alde / listua izanda. AzpPr 24. Ta tontolin bat 

irudian. Baña listoa zan, oso listoa denganiñoa alakoa! Bilbao IpuiB 273. Ni tontoa banauk, baxaukat nik 

lagunak listoak. And AUzta 58. Baita listoa dala uste arren / erbitzat sartu katua. BEnb NereA 162. Listo listo 

nintzen; denen bearrian nintzen. Tonto tonto nintzen: alere bizitzen nintzen (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1775. Ez 

balute listoak egiten utsik, ez lukete tontoak egiñen irririk (AN-ulz). Ib. 1201. lista (V-gip). (Forma de fem.). 

"Lista, espabilada. Alabia oso listia ei dauke" Elexp Berg. Buruko ille rubiya eta / begirazuna listia, / musu 

polita, arpegi fiña / gorputza ederra bestia. Tx B 121 (la terminación en -ia puede deberse a la rima). 

listodi (Lar H). "Mogele, en el navío" Lar. 

listoi (Lar, Añ), listo (Lh (S)). Listón, franja. "Listón" Lar. "Lista" Añ. (V-gip), listoe (V-gip). Listón (de 

carpintería). Ref.: Elexp Berg (listoe). Juan zan gure arotza / listoi bat artuta. Bil 149. listoin. Nor da 

larrean barna igaten den au, mirrain eta intsentsuain eta perfumeroain errauts guzien urrinen eke listoña 

bezala. "Sicut virgula fumi". Echn Cant 3, 6 (CantCS (G) zigortxo). 

listoitxo. "Listoncillo" Lar. 

listopasatu (-au V-gip). "Listopasau, listo-pasaua, que se pasa de listo, listillo. Aura be listopasaua zuan. 

Diru guztia akziñotan jarri juan sekulako negoziua zalakuan da arruinauta geldittu zuan" Elexp Berg. 

1 listor (V-gip, G, L, BN; Lar, Añ (G), Dv, H), lixtor (SP, Urt III 371, Dv, H), liztor (G-to, L-côte, B, BN-baig), 

liztur (B), lizor (Hb ap. Lh), leistor (H), leizor (BN-ciz-mix; Arch VocGr, VocBN, Dv, H), lezor (SP A), lexor 

(SP). Ref.: A (listor, liztor, leizor); Iz To, UrrAnz; Izeta BHizt (liztor). 1. Avispón; abejorro; avispa. "Bourdon, 

frelon" SP. "Lezor, guêpe" Ib. "Abejón", "avispa " Lar y Añ. "Abejorro", "zángano" Lar. "Frelon" Arch 

VocGr, VocBN y Dv. "La avispa (especie menor)" Iz UrrAnz. v. 2 miztor. Hetarik apartatu behar da, erleak 

lixtorren eta abeen oztetik egiten diren bezala. SP Phil 326 (He 327 lixtor). Leizorren eta mandulien ausikien 

kontra. Mong 593. Liztorrak dira marrant eta ausikilari. ES 196s. Liztor ta euliak. Izt Po 54. Ethorririk listor 

batzu, / nahi izan zuzten beretu [ezti-breskak]. "Frelons". Gy 188. Liztorren pare gerriz. Hb Esk 181. Zeren 

lixtorrek hiltzen baitute erle hainitz. Dv Lab 296. Milla listor bere, artz andi bat itoteko naikoa dira. Ag AL 14. 

Listorra eztedilla izan orratik! Ldi IL 80. Liztorrak zure aurretik bidaliko ditut. "Crabrones". Ol Ex 23, 28 (Dv 

listor, Bibl leizor; Ur, BiblE liztortzar, Ker erlabio). Emazte auherra, leizorra; emazte pherestua, erlea. 

Egunaria 12-10-1959 (ap. DRA). Ulitxa guziak ezin kasatuz ari dena leizorrak ausikiko du! Herr 28-6-1962, 3. 

Liztorrak ausiki. Iratz Othoizlari 1962, 417. Listorrengandik nola babestu. Ibiñ Virgil 94. v. tbn. Zby RIEV 

1908, 768. Arb Igand 21. Ox 90 (117 leizor). EA OlBe 86. Etxde JJ 181. Liztor: Or Mi 21. TAg Uzt 26. 

(Fig.). Persona murmuradora, cizañera. Atso listorra ixiltzerik etziok. Ag G 338. Eta gazte hoik esposatu 

balin badire [...] xixtuz eta kantuz hasten dire liztor pullit hoik! Barb Sup 110. Bi liztorren ahapaldietan. Ib. 119. 

2. "(G-azp), aguijón de la serpiente" A. Iñoiz ez bere listorrez josi / aundikerizko etsaiak. EA OlBe 21. 

- LISTOR-HABIA (l.-kabi G-to ap. A; listorkafi BN-baig ap. A). Avispero. Ez nintzateke sartuko, nere gogoz 

behintzat, horrelako listor-kabian [auzi hori erabakitzen]. MEIG I 158. 

- LISTOR-ETXE. "Liztorretxe, panal de avispas" JMB At. 

- LISTOR-JOKO. "(Juego del) abejón" Lar. 

- LISTOR-MULKO. Enjambre de avispas. Liztormulko aserrea dirudite goraka ta beraka. Or Mi 119. 

- LISTOR-OHANTZE (H). Nido de avispas. Inguru guziko lixtor ohantzeak xahutu behar dira. Dv Lab 295. 

- LISTOR-ZULO (-zilho H). Nido de avispas. Liztafin edo liztor ziloa nola kausi? Iratz Othoizlari 1962, 416. 

2 listor. "Helecho (AN-olza)" Iz IzG. v. iraztor. 


mende. 

756


listortzar (A, que cita a Ur). Avispón. Bidaldurik listortzarrak aurretik, zeñak igeseraziko dieten [...] 

hettarrari. "Crabrones". Ur Ex 23, 28 (BiblE liztortzar; Ol liztor). 

listotxo, listotxu. Dim. de listo. Orgaitik dabiz listotxuenak / gaba eguntzat artuta. BEnb NereA 162. 

listra. Banekarren esku bestean / listra onezko dardoa. Lazarraga (B) 1181rb (Interpr?). 

listreadura (H, T-L). Brillo (sentidos prop. y fig.). "Lustre" T-L. 

listreatu (H (BN, S)), listatu (AN-egüés), listetu (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 156. Brillar. v. distiratu. 

Jinkoaren begietan listreatzen dien argia oro. AR 72. Jesu-Kristotan listreatzen duten bertuter. Ib. 101. 

listro. v. listo. 

listrura, listura. Brillo. Haren [iguzkiaren] leinhuru eta listurek xori haren lumajia gehiago agertzen eta 

edertzen baitituzte. Tt Onsa 94. Ozelia, zure / klaritate xarmagarria / eta zekürü orotan düzün / listrüra 

paregabia. Mustafa (ap. DRA). 

1 listu (AN, B, Ae; Aq 419 (AN), H), lixtu (AN-larr-5vill-araq-ulz-erro, Ae; Dv (AN-mer )), listo, lextu 

(G-nav), luxttu. Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 229; A; EI 90; Echaide Nav 172; Satr VocP; Iz Ulz. 1. Saliva. v. 

histu, txistu. Jesus listuz ta golpez betetzera. Mb IArg I 252. Salutazio egin ondoan, [...] botatzen diote listoa 

bere aurpegi dibinoan (B, 1782). BOEans 268. Zerurat tiratu listua (293). LE-Ir. Egin zue lixtuas lói. LE Io 9, 6 

(Ol lixtu, IBk e IBe listu; Lç, He thu, TB, EvS, Dv ahogozo, Ur istu, Ker txistu). Ttuba luxttuba arpegira zioten 

botatzen (Zugarramurdi, 1875). ETZ 294. Ni ez naiz beintzat lixtuz agortuko politika kontu orietan. Or, carta a 

Ldi 19-2-1930 (ap. DRA). Listuaz loia egin zuen. Ir YKBiz 329. Bildur-listua iretsirik. Or Eus 150. 2. "(Hb), 

injure" Lh. 

- LISTU BOTA. "(AN-egüés-ilzarb-olza), cracher" Bon-Ond 159. 

- LISTU EGIN, EMAN. Escupir. Emazu listu! (115). LE-Ir. Ta listu egiten zioten ta kañabera arturik buruan 

yotzen zuten. Ir YKBiz 494. Aldiz-aldiz emanez eskuari listu. Or Eus 274. 

- LISTU-MIN. Ganas de salivar. Beatzetan irra ta agoan listu-min. Or Eus 117. 

- LISTU-NAHI. Ganas de salivar. Ba da agoan listu-naia. Or Eus 230. 

2 listu (G, L, BN; Dv, H; -tst- VocBN, H), lixtu (V-gip, G-azp), liztu (V-gip) litxatu (V-gip). Ref.: A; Satr VocP; 

Iz ArOñ (liztuta); Elexp Berg (lixtu). 1. (Vb.). "Deshilacharse la ropa" A. "Barrenak pe danak lixtuta jauzkat" 

Elexp Berg. Cf. 2 listatu. Oinpekoa (alfonbra, alegia), maiztua agiri da, ta ertzak listuak ditu. NEtx LBB 

101s. Ertzetan listuz joan den arren [euskararen hedadura]. In MEIG VI 34. 2. (Sust.). "Oial edo soiñeko 

maiztuak daukazan zertzenak [...] litxa ta listua (Gipuzkoan)" A Ezale 1897, 132a. 

listuka (AN ap. A; H). 1. (Adv.). Escupiendo. Listuka, ostikoka, tiraka, ta ukaldika erdi lertua zaduzkee. 

Mb OtGai III 13. Gelditu ziran [ur gazia] artu zutelako damuarekin tuka ta listuka. Mb IArg II 279. 

Bustigunea listuka aizatuz. "[Las ramas de fresno] expulsan [...] la humedad salivando por la punta". Or Eus 91. 

2. (H, s.v. ixtu). (Sust.). Escupitajo. Etsai beren listuka zikiñ bat. Mb OtGai II 300. 

listukaldi. Escupitajo. Batak listukaldibát / aurpegíra botatzén. LE Kop 167. Joanik tropadan asi zitzaizkio 

ematen listukaldi (93). LE-Ir. 

listukari (A, que cita a Mb). Escupidor. Listukari guzien artean laster listuz beteko zioten Jesusi bere 

arpegia. Mb OtGai II 300. 

listukatu, lixtukatu (AN ap. A; Dv (que cita a LE)). Cubrir de saliva. Eutxi bérla ángo jendéak / aurpegíra 

lixtukátzen. LE Kop 165. Judio gaisto gaiek, listukatu, ostikatu, golpatu ta mila modus burlatu zutenak! (282). 

LE-Ir. Ta Ari lixtukatuz, seska kendu zioten. Ol Mt 27, 30 (Lç, He, TB, Dv, Ip, SalabBN thu egin, Echn tu in, 

Hual txutx egotxi, BiblE listua bota). 

listulari (A, que cita a Mb). Escupidor. Abiatuko ziran listulariak berak. Mb OtGai II 300s. 

listuontzi (AN ap. A; Aq 1214 (G, AN)). Escupidera. 


mende. 

757


listur. v. 1 lixtur. 

listura. v. listrura. 

listuzale. "Escupidera (AN-larr)" A Apend. 

listxo, liztxu (V-gip). "Calina, nube muy tenue" Iz ArOñ. 

lisuatu. v. lixibatu. 

lisura (H). 1. Confianza, franqueza, familiaridad. Ta denbora aietako lisuraz, ta orañgo solape ta edergarri 

gabe, Jainkoaren partez, klaro sentenzia au esan zion. Cb Eg III 226. 2. "Qualité de ce qui est lisse, poli, uni" 

H. 

lita (Dv A), lirta (R ap. A). Desprendimiento, alud. "Éboulement à la montagne de terres détrempées et de 

rochers" Dv. v. lurta. 

lita(g)in. v. letagin. 

litaina. v. letania. 

litamendu. Desprendimiento, alud. Kanboko aldean ere burdibiderat erori da zerbait litamendu. Herr 1- 

10-1959, 4. Mendi-litamendu, itsas-untzi hondamendu... Lf ELit 305. 

litania. v. letania. 

litantza. Desprendimiento, alud. v. litamendu. Hustu dituzte auzoko berrogoi etxe, beldurrez-eta litantza 

heda zadin kartierean. Herr 8-6-1961, 1. 

litarin(a). v. letaria. 

litarki. Litargirio. Bitriola fazoin berean drogistek saltzen dutena; litarki orobat. Mong 594. 

litatu (T-L). Desprenderse (tierra, nieve). "Ébouler (s')" T-L. Ezponda bat litatu da, zazpi etxe lehertuz. 

Herr 24-1-1957, 1. Autrixiako mendietan elhurra hasi da han-hemenka litatzen. Herr 8-1-1959, 1. Bazterretik 

lurra itsuski litatu da. Herr 17-12-1959, 2. Derrumbarse. Harresi horiek desegin edo lita balite, leihorra 

uholde izigarri baten irriskuan laiteke. Herr 23-10-1958, 1. Laborari-etxeak alde guzietarik urez inguratuak 

ziren; [...] "Beharide" etxeak ez du ihardoki ahal izan: litatu da. Herr 1-10-1959, 1. 

lite (Chaho, Hb ap. Lh). "Débat, contestation, querelle; en termes de pratique, procès" Chaho. 

litein. v. letagin. 

litera (Ht VocGr 380, Lar), litiera (Urt III 140), liktera. Camilla; litera, palanquín, silla de manos. Hanbat 

non kharriketara ekharten baitzituztén eriak, eta ohetan ezarten eta likteretan. Lç Act 5, 15 (He kamastra, TB 

ohetxo, Ol oe, IBk esku-ohe, IBe ohatila). 

literalki. Literalmente. v. HITZEZ HITZ. Batez ere Bibliako hitzak literalki artzeak egiten zuen ori. Vill 

Jaink 42. 

literaltasun. Literalidad. Aski da poesi-atala bere literaltasunean konprenitzea. Zarate ELit 19. 

literario. Literario. Nirekiko anti-literario bezala jotzen dut horrelako obra. In MEIG VIII 28. En DFrec 

hay 30 ejs. 

literato. Literato. Ez dut gaitzez hartu ahotan "idazle" deitura, dotoreago baita edonon idazle on izan 


mende. 

758


"literato" exkax baino. MEIG VII 39. En DFrec hay 8 ejs. 

literatura (T-L). Literatura. Oraintsuko edozein literaturetan azaldu den gauzik onena bezain ona. Or Mi 

V. Guk baño elerti edo literatura geiago baitzun. Ldi IL 163. Irlandarazko literatura berri bat. Mde Pr 243. 

Eskual mintzaira eta literatura erakasten dituela [Luis Michelenak]. Herr 2-2-1961, 1. Literatura ugaria 

baitago sentimendu onen inguruan. Vill Jaink 118. Munduko literaturan. Etxba Ibilt 453. Eskualde batean 

asmatu, erran edo idatzi guziak ez dira literaturan sartzen. Lf ELit 32. Gure literatura klasikoari segi nahi 

diotenek. MIH 252. En DFrec hay 299 ejs. v. tbn. Lek SClar 135. Txill Let 74. Herr 24-12-1959, 4. MAtx Gazt 

12. Ibiñ Virgil 25. Alzola Atalak 137. (Como primer miembro de comp.). Literatur-alorrean. Mde Pr 257. 

Literatur-azterketa apur bat. Lek SClar 122. Benetako literatura-moda biurtu. Txill Let 74. Literatur-euskalgiz. 

Osk Kurl 17. Literatur-mota berezi bat. Vill Jaink 27. Munduko literatur kondairan. Onaind in Gazt MusIx 149. 

Naizta, berez, literatur-zitu ederrik ekarri. Ibiñ Virgil 22. Literatura ejerzizio bat. Etxba Ibilt 453. Literatureuskaran. 

MIH 75. Euskal Literatura gaietan. Alzola Atalak 124. 

- LITERATURA(Z)KO. "Littéraire" T-L. 

literaturazale (T-L). Aficionado a la literatura. "Littérateur" T-L. Literaturazale bati egina [galdera]. 

MEIG IX 71. 

literaturkera. Género literario. Literaturkera ta idazgiro ezberdiñak dauzkala [poemak]. LMuj BideG 14. 

literio. "Colleja (V-m)" A Apend. 

literreria. "Miseria, avaricia" Lar. ¿Relacionado con listerreria?. 

litiera. v. litera. 

litigatu (Lecl, Chaho). Litigar. 

lito. v. 2 luto. 

lithoin. v. 1 itain. 

litro (V-arr, G-azp, AN-gip-ulz), litra, litre. Ref.: Iz Ulz (béi); Gte Erd 43. Litro. Eman hirur litre 

agordient. ECocin 53. Bi litrako botoila eskuan. Elsb Fram 147. Litra bat hur hotz. Alth Bot 11. Bost milla ta 

eun litro ematen dituela. Goñi 45. Gosaldutzeko litro bat ardo. Tx B II 175. Litro ardoa artzen du eguneko. FIr 

174. Eguzkialdeko neurri batek gutxi gorabera 40 litro artzen zituen. Ir YKBiz 57n. Irureun litro ur bear omen 

dira. Munita 73. Litro bat patar merkea aotik eman. Oñatibia Baserria 136. Litro bateko hontzi bat. Osk Kurl 

117. Bi litrakua da naski [xahakua]. Xa EzinB 87. En DFrec hay 52 ejs. v. tbn. Anab Aprika 78. Uzt Sas 236. 

- LITRO-ERDI. Medio litro. Litro erdi bat patar biaute / ama-alaben artian. Tx B II 157. Litro-erdi 

petroleori bost gramo-auts dagozkio nasketa ortan. Munita 94. Litro erdiren bat ardo atera. Uzt Sas 337. 

1 lits (Dv, H), litsa (c. sg. A), litx (L-ain, BN-baig ap. A), litz (SP A), lets (Hb ap. Lh). I (Sust.). 1. Fimbria, 

franja de vestido; (pl.) flecos. "Frange. Kurtina litza, frange de lit" SP. "Au pluriel, charpie. Litsak egitea, effiler 

une étoffe ou faire de la charpie" H. "Litx: [...] cairel, franja o fleco de lienzo", "fimbria de vestido" A. Aizeak 

[...] jira-bira oi darabilzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Ukitu zioen soinekoaren litsa. Dv Mt 9, 20 

(Leon litsa; Lç ezpain, He pertal, TB kantoin, Ip y Echn bazter, Ur (V, G), Arriand, Ker, IBk e IBe ertz, 

SalabBN zolako hatz, Ol mendel, Or barren). Kadira bat, marra urdin batzuekilako lonjera xuri bat, bere litsak 

dilindan. Barb Piar I 144. Damasko-oialki urdin yoriak / ertzeko litsean urre. Ldi UO 51. Larru-xerrenda 

zabalak eta soñeko-lits luzeak dituzte. "Magnificant fimbrias" (Mt 23, 5). Ir YKBiz 398s. Franja. Ate bat, 

odol-lits, / ametsentzat dager! "En la lejanía tiene un arco, franja de sangre". Laux AB 41. Andaparan ura dago / 

--zidar-litsa markal-artez--. Ib. 77. Ortzeak berunezko zirudin eta osertzean lits (franja) bat nabari zen ubelkolore. 

Etxde Itxas 55. Zuria goiak-zearka doian / ipar-odeien lits meia. "Franja". Gand Elorri 135. Uin-litsean 

(franja) bein neuskan irakur. Onaind MEOE 718. 

2. (Lar, VocBN, H), litsa (AN, BN-baig), litx (V-gip, G, L-ain, B, BN; H (G)), fits (Aq 1067 (AN)), pits (L-ain, 

B, BN-baig; Aq 1067 (AN), VocB), pitse (B). Ref.: A (litsa, litx, pits); Satr VocP (litsa); Etxba Eib (litxa); Iz 

UrrAnz (litxak); Izeta BHizt (pitse); Elexp Berg (litx). Hilacha. "Deshilachar [...] litsak [...] egin" Lar. "Cabos, 

hilos que penden en las telas, fitsak, pitsak" Aq 1067. "Espèce de frange que l'état de vétusté des étoffes fait 

former" VocBN. "Hilacha. Zu beti pitsez betea" Izeta BHizt. "Litxez beteta daukazu jertsia" Elexp Berg. "Litxak 


mende. 

759


darixola dauzkan prakamotz zar batzukin ibiltzen da" Ib. Ari litsetan xahutzen ari den / marrazki beltz 

asaldatua. Lasa Poem 66. litx (BN-ciz ap. A; H), litz. Pelusa. "Corps menus et légers qui flottent dans l'air" H. 

"Tamo" A. Aizeak [...] darabiltzkien geldo, illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Zenbait gauza austutakoak nola 

diran ikatza, arriak edo eunterietako litzak asnasean artzea. Aran-Bago ManMed 249. "Brins qui se détachent 

d'une planche mal rabotée" H. 

3. (H), litx (BN-lab ap. A). "Lits bat, un peu, une petite parcelle. Oro eraman ditu lits bat utzi gabe" H. "Matiz. 

Ahaide-lits bat, algún grado de parentesco, un matiz de parentesco" A. Otoitz-ondo onek / badu goxo-litsa. 

"Su dejo de dulzura". Or Poem 518. 

4. litsa, litx (FSeg ap. A). "Disco de luz" A. Geldi-geldiro jeisten ari da / eguzki-litsa gorriya. EA OlBe 65. 

5. "Litx (BN-baig), crin" A. 

6. "Litx (L, B, BN-baig), flor de maíz" A. 

7. "Litx (AN), pocito de líquido caído al suelo" A. 

8. Tallo (de hierba). Badira belhar tzarrak, beren litsetarik ezagun direnak. Eskual 21-2-1908, 2. [Pentzean] 

goratzen dira janak ez diren belar litsak. Gatxitegi Laborantza 88. 

9. "Litsa, pámpano (BN-baig)" A Apend. 

10. + litz (V-gip). "Calina, nube muy tenue. Orélitza, la alta. Laiñólitza, la pegada a la tierra. Laiño litza, la 

nube transparente" Iz ArOñ. Odeiek lits urratu. 'Muestran desgarrados flecos'. Ldi BB 84. Laiño-lits bat nauk, 

/ beltzean urtua. NEtx LBB 209. 

11. Matiz. Cf. supra (3) la definición de Azkue. Gizartekeri-zaleak euren eretxietan batera balebiltz, orrein 

irakaskintzen muga ta litsak bardiñak balira. Eguzk GizAuz 37. Erri bat nor dan adierazten duten lits oiei 

laugarrena sortzen zaie lagun. Herr 24-5-1956, 4. 

II (Adj.). 1. "Litsa, flaco (G-to)" A Apend (¿errata por 'fleco'?). 2. Zelai ezeak, lore litsak ez geiago pozera 

eragingo! (Interpr?). Goen Y 1934, 180. 

2 lits. "(L; Hm), misère, malheur" Lh. 

litsaki (Lar H, Añ, A Apend (que cita a Echve)). Cola. Harriet lo relaciona con lits. Bi piñu ol litsakia 

edo kolarekin bat egiten badira. Echve Dev 443. 

litsakida (Lar H). "Conglutinación" Lar. 

litsakidatsu (Lar H). "Conglutinoso" Lar. 

litsakidatu (Lar H). "Conglutinar" Lar. 

litsakitu (Lar H). "Encolar" Lar. 

litsarrero. v. litxarrero. 

litsdun. v. lisdun. 

littorina. Littorina (nombre científico de cierto género de moluscos). Mangoliño eta littorinai aragia 

kentzeko. JMB ELG 44. 

liturgia (T-L), liturjia. Liturgia. Erriarentzako liturjia. Tít. de una obra de Iraizoz (1932). Bizi-zartatze 

ontatik liturjiak ospatzen duen jaiera aldaketa osatu bat dago. LMuj BideG 234. Liturgiaz ari da. MIH 397. 

Kristau liturgia. MEIG III 127. En DFrec hay 14 ejs. de liturjia y 13 de liturgia. 

liturgidun, liturjidun. Litúrgico. Eta aldatu ni Jainkoaren yoritasun liturjidunera almen zurean...! LMuj 

BideG 230. 

liturgiko. Litúrgico. Neurtitzetan egindako drama liturgiko batzuek. Mde Pr 251. 

litx. v. 1 lits. 

litxa. "Palometa blanca (Caesimorus glaucus)" FauMar 68. 


mende. 

760


1 litxar (Gc ap. A; Hb ap. Lh , H), litxir (AN-gip ap. A). 1. (Adj.). Ratero. "Filou, mauvais sujet" Lh. 

Frantzes koxkor au azaldu zaigu / bastante gizon litxarra. Tx B 142. 2. (L, BN, S ap. A), lutxar (V-m ap. A). 

Goloso. Ea Mani, ez gaitezen ain litxar izan. PMuj Noni 26. 3. (Comida) exquisita, deliciosa. Toki 

berezienak, janari litxarrenak. Erkiag BatB 37. 

2 litxar (L, BN-mix, Sc ap. A; litxarra Chaho), litxerra (Chaho, H (det.)), litxerro (H), lixer. "Lèchefrite" H. 

"Grasera, cazuela en que se recoge la grasa que despide la gallina u otro asado, mientras se le dan vueltas en el 

asador. Litxarra bezin gormanta (L-côte), goloso como la grasera" A. v. litxerrera. Ezarrazu kasola batean 

lixerrian den yusa. ECocin 6. "(S; Foix), rôtissoire" Lh. 

litxarka. "(G-to), comiendo golosinas" A. 

litxarkeria. v. litxarreria. 

litxarrera. v. litxarrero. 

litxarreria (V-gip, G; Hb ap. Lh , H), litxarkeria (G (-i); Añ (G), H), letxarreria (V-gip), litxurreria (A, 

que cita el msLond), letxurreria (Izt). Ref.: A (litxarreri, litxarkeri); Iz ArOñ. 1. Hurto, ratería; robo. 

"Hurtillos, raterías" Añ. "Pequeñas sisas, hurtos" Iz ArOñ. "Filouterie, divertissement inconvenant" Lh (tal vez 

por confusión con otros significados de 'filou'). v. listerreria. Zeren [esku] oez baliatzen dan bekataria [...] 

litxarreriak egiteko. AA I 537. Esku oriek izan badira litxarreriarako. AA III 564. Egiten zituztela [zeltarrak] 

litxarreri ta txarkeri asko. Etxeg EE 1882c, 561. Zenbait itsusikeri eta litxarreri egindakoan eraman zuen 

Zeutara. AJauregi EE 1885b, 177. 2. + lutxarreria (-i V-oroz-ger-m ap. A). Golosinería. Litxarreriya! Obe 

zuben arto berua jan [lau zentimoko pastela baño]. Sor Bar 62. Lapurretak ere egin oi nitun gurasoen iakigelatik 

edo maietik, litxarreriz, naiz beste aurreri emateko. "Gula imperitante". Or Aitork 34. (V-gip, G), 

litxarkeria (V-gip), letxarreria (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (letxarrerixia, litxarrerixia); Elexp Berg 

(litxarrerixa). Golosina. "Antojo en el comer. Ez eukan jateko gogorik litxarrerixak baño" Etxba Eib. "Dícese de 

los antojos en el comer: golosinas, alimentos caros, etc., sobre todo si se comen a deshora y a escondidas. Goiz 

guztia litxarrerixak jaten" Elexp Berg. Zuek, konfiteiko litxarrerikin agortuak zauzte. Alz Bern 58. Jan egosia 

litxarkeritzat etsiten dabe. Ibarg Geroko 57 (ap. DRA). 

- LITXARRERIAN. a) (Andar, etc.) robando, rateando. Ezagutzen du litxarrerian bizi danak [...] gauz ona 

[...] dala Jaungoikoa serbitzea. AA III 419. Errikotik eta auzoetatik litxarrerian gau ta egun ari diranak. Ib. 

425. Españako tropatik igesturik litxarrerian zebiltzan soldaduai. Izt C 387. Oliyo-usaian ezkill-torrian / ujuka 

bezela ontza, / litxarrerian oitua marruz / solora begira auntza. Auspoa 120-21-22, 114. 

b) (V-gip ap. Elexp Berg). (Andar, etc.) comiendo golosinas. "Atsalde guztia litxarrerixan zabitz" Elexp Berg. 

- LITXARRERIARA. A robar, a hurtar. Etxean [igali-zugatzik] jarri ez eta auzora litxarkerira joateak. 

Munita 64. 

- LITXARRERIETAN ERAKUTSI. Enseñar a hurtar. Eskandaloaren bekatuan erortzen zera ume-mirabeai 

erakusten badiezu litxarrerietan. AA III 557. 

litxarrero (V-gip, G-to-bet), litsarrero (Dv, que cita a Lard). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. "Bandit, voleur" 

Dv. "(G-to-bet), ratero" Zt (comunicación personal). "Sisador" Iz ArOñ. Siria, Moab eta Amon-go zenbat 

litsarrero bialdu zituen, zezaketen kaltea Judari egitera. Lard 295. Litxarrero xamarra zaneko pama zuan, eta 

zerbait errian paltatzen zanean [...] oni egotzi oi zioten. Zab Gabon 75. Lapur txar litxarreroa zan, eta Jesusi 

egiten ziozkaten limosnak beretzat gordetzen zituen. Arr Bearg 171 (ap. DRA). Lapurra bazen ere, ez zen 

nolanahiko litxarrero kaxkarra, lapur handia baizik. MIH 268. 2. (G-to-bet ap. Zt; G-azp), letxarrero (V-gip 

ap. Etxba Eib). "Goloso" Zt (comunicación personal). "Letxarrerua danetik, ez dauka jateko ordurik" Etxba Eib. 

litxarrera (V-gip ap. Elexp Berg; G-bet). (Forma de fem.). "La que gusta de comer melindres a deshora" 

Elexp Berg. 

litxatu. v. 2 listu. 

litxeder (BN-baig ap. A). Grasera. v. 2 litxar. 

litxerra. v. 2 litxar. 

litxerrera (det.). "Lèchefrite" SP Chaho. v. 2 litxar. 


mende. 

761


litxerro. v. 2 litxar. 

litxigatu (Lar (+ -adu)). "Concomerse", "requemarse", "consumirse" Lar. 

litxigo. "Concomio" Lar. 

litxiprin. 1. (Sust.). "(Sc), hocino con que se quitan las matas de un ribazo" A. "(S; Foix), gaffe" Lh. 2. 

(Adj.). "(Sc), torpe" A. 

litxir. v. 1 litxar. 

litxu(ga). v. letxuga. 

litxurreria. v. litxarreria. 

litz. v. 1 lits. 

litzakeko, lizakeko (Lar), lizateko (Lar). "Contingencia" Lar. Sust. derivado de las formas conjugadas lizate, 

lizake, 'sería'. 

liu. v. lehoi. 

lihu. v. liho. 

liurri. v. neurri. 

liurtu. v. neurtu. 

liutenant. v. lotinant. 

lixa (V, G, AN, L; SP, Dv, FauMar 18), liza (V, G, AN-gip; SP Chaho, H), leiza (V-ger). Ref.: A (lixa, liza, 

leiza); Arzdi Peces 380; Garm EskL I 21. 1. Pez lija. "Sorte de poisson qui a le cuir âpre, chien de mer" SP. 

"Pez perro, pintarroja, tollo, moma (Scyliorhinus caniculus)" FauMar 18. "Lija" Elizdo EEs 1926, 32. Lixa, 

katuarrai, arrai zabal [...] edo beste ere arrapatzeko. Elizdo EEs 1925, 248. 2. + liza (H). Lija. Cf. lizlarru, 

lizpaper. Lixaz leguntzen du ontzia. Garm EskL I 98. "Lixielez azurrek agiri, castigar con dureza" Ort 

Oroig voc. Eztiñotso aistiek, berba baterik bestera, lixielez engo-tsozela, azurrek igiri. Ort Oroig 20. 

- LIXA-AMU. "Lixamu, [anzuelo] para lijas" A (s.v. amu). 

- LIXA BASTART (Dv). Variedad de pez lija. 

- LIXA BELTZ (-beltx AN-gip ap. A; Dv). "Lija negra, pez sin escamas, de dientes muy agudos, cuya piel la 

usan los carpinteros" A. 

- LIXA XURI (Dv). Variedad de pez lija. 

lixama, lizama (V-ger ap. A). "Pez grande cuyo dorso parece que está tachonado" A. 

lixamu. v. LIXA-AMU. 

lixar. v. 1 lizar. 

lixatu, lizatu (SP, sin trad.). Lijar. 

lixatu. v. laxatu. 

lixebaulki. v. lixibaulki. 

lixeitu. v. dijeritu. 


mende. 

762


lixenzia. v. lizentzia. 

lixer. Ligero, no recargado. Cf. lijero. Nahi du kopla izan dadin ozen, garbi, lixer eta konpli konturik edo 

numerorik faltatu gabe. ES 192. 

lixer. v. 2 litxar. 

lixeritu. v. dijeritu. 

lixia. v. lixiba. 

lixiba (V, G, AN-gip-5vill; SP, Urt IV 32), lixibe (H), lisiba (Lar, Añ (G), H), lisibe (Lar, Añ (G)), lisebe (H), 

lixia (G-goi, AN-burg; -e VocZeg 288), lixuba (G-to), lixu (G-to, L-sar, B, Sal; H (S)), leziba (Volt 90), leixiba 

(V), lexiba, lexi (V-gip, AN-erro), lexia, lejia. Ref.: A (lixiba, lixu, leixiba); Echaide Nav 193; Iz To (lixuba), 

ArOñ (léxi). 1. Lejía, solución acuosa en la que se lava. "Lejía, colada" A. Cf. VocNav: "Lechiba, lejía 

(Roncal)". Gobadan ta lisiban berotu ta beratu. Mb IArg I 279. Erropa zuri lisibara askotan dijoana. Cb Eg 

III 231. Nola lisibako auts loituak garbitzen dituen zapiak. Mg CC 188. Bere ariorá inbéz arimak konfesioko 

lixúan. LE Urt ms. 47v. Nekearen lexiaz garbiturik Zerura ederturik joateko. Añ NekeA 220. Konfesioko lixuaz 

edo lisebeaz. LE Urt 422 (ms. 149v lixuas). Lisibako autsa ta lisia edo errea. NecCart 13. Ur oni deritza lixiba. 

It Dial 116 (Dv lixiba, Ur lexiba; Ip bükhata). Lixibak eta salboin-urak ez dira galdu behar. Dv Lab 169. Nere 

alkandora lixiban det. Urruz Urz 42. --Oraingo neskatxak / zer dute merezi? / --Lisiban beratuta / gobaran egosi 

(AN-gip). Lek AEF 1930, 43. Esku-oñak lejiaz garbitzea. Munita 94. Lixibatan sartuta. Arti MaldanB 208. v. 

tbn. Or Eus 18n. "El agua sucia de la colada que salía de la tina e iba a parar al lixa-potzu" Elexp Berg. 

2. (V-gip, G-nav, AN-5vill), lisiba (Lar, Añ (G, AN), Izt, H), lixu (AN-larr-araq-ulz-erro-burg, B, Ae, Sal; 

VocB), lixuba (G-nav, AN-araq, Sal), leixiba, lexiba (V-gip, AN-5vill). Ref.: Iz ArOñ (lexíba), Als; Asp Leiz 

(lixu); Satr VocP (lixu); Ond Bac; Echaide Nav 193; Etxba Eib; Satr CEEN 1969, 103; ZMoso 66; Izeta BHizt 

(lixu); Elexp Berg. Colada, lavado de ropa. "Zortzi lixiba ero ber zituben zuritzeko matazak" Iz Als. "Aste onetan 

lixibia dogu" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Lechiba [...], nombre que dan a la colada (Roncal)". Ogi, lixua ta 

gañaráko bere lanoietán dilijénte. LE Matr5 294. Lixua edo ogi barinbadá [lana]. LE Prog 120. Iru edo lau 

lisiba edo bogadaan igarua [alkandoria]. Mg PAb 117. Jantzi maskalagaz eta lisiba biarrekoagaz. fB Ic III 256. 

Leixiba iagoten. Azc PB 174. Eta lixubarako naikoak dituenean [odeiak], beso-uts yartzen da, ta bizi bizi 

astintzen ditu. Or Mi 76. Astelenetan baserri guztietan lexibea eukiten dabe ta emakumeak euren tangarta 

buruan lirain-lirain dabela errekara edo ibaira joaten dira. Onaind EEs 1930, 202. Emaztea lixibako arropa 

bezala astindu dik. Etxde JJ 149. lisiba (H), lixuba (Sal ap. ZMoso). Colada, ropa que se lava. "Xagutu die 

lixubara, han lavado la colada" ZMoso 58. Cf. infra LIXIBA JO, L. XAHUTU, L. IKUZI. 

- LIXIBA-ARRATZ. Recipiente de la colada. Sartuten ditube gero [arijak] lisiba arratzian, ta emen 

garbituten dira asko. Mg PAb 139. 

- LIXIBA-ASKA (V-gip ap. Elexp Berg). Lavadero. 

- LIXIBA-EHE (lixibare B; lixuede B; VocB; lixuere AN-larr; lixuare AN-larr). Ref.: A (lixiba, lixu); Echaide 

Nav 193. Lejía. 

- LIXIBA-EGILE (G-azp ap. A EY I 418; lixibagille V-gip ap. Elexp Berg). Lavandera. 

- LIXIBA EGIN (V-gip, G-goi-nav; lisiba e. H; lixua e. AN-larr, B). Ref.: Iz To (lixuba); Asp Leiz (lixu); Etxba 

Eib; Ond Bac; Izeta BHizt (lixu); Elexp Berg. "Lixibia egin, hacer colada. Lixibia eitten zan illero gitxienez" 

Etxba Eib. "Sekula lixibia eiñ eztabenak eztaki ze dan labadoria" Elexp Berg. Ogi ta lixua egíten. LE Prog 

118. Ori ezta lexibea egitea, bazterrak ondatutea ezpada. Ibaiz 24-8-1902, 1. Lixua egin bear, eta oialik ez (ANulz). 

'Sua egin nai ta sugairik ez'. Inza NaEsZarr 1242 (cf. la misma expresión, con lixu egin (G-azp), en Inza 

EsZarr 150). 

- LIXIBA EGOSI (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; lixue e. AN-ulz ap. Iz Ulz). "Cocer la colada. Lixiba 

egosten zan su-autsakin edo erremuagaz" Etxba Eib. 

- LIXIBA IKUZI. Hacer la colada. "Baztan aldean luxa ta oialak urez ikuzi egiten dire" A EY II 127n. "Lixue 

kuzi (AN-ulz)" (Comunicación personal). 

- LIXIBA-IKUZLE (lixu-kuztaile B ap. A EY I 418). Lavandera. 

- LIXIBA JO (V-gip, G-goi). Ref.: Iz To; Etxba Eib; Elexp Berg. Hacer la colada. "Lixibia jo, pasar la colada en 

agua limpia (G-goi)" Iz To. "Aclarar las ropas de la colada en la corriente del río" Etxba Eib. Ogei ta lau arri 

lisiba eroso jotzekoak. Izt C 83. Iturri edo ibaijetara lexiba jote nai beste zerbait garbitutera. JJMg BasEsc (ed. 

1845), 192. Gabeko amabietan lixiba jotzen zuten sorgiñena. Ag G 139s. Lixiba jotzeko, okerrena Omo! NEtx 

LBB 203. Baina ez du agian lixiba behar adina jo. MIH 171. (Con adj.). Lisiba andia jo biar dabenak. CrIc 

105. 

- LIXIBA-JOLE. "Lavandera de ropa delgada, xuritzallea, lisiba-jotzallea" Lar. 


mende. 

763


- LIXIBA-ONDO (lixibondo AN-araq; lixondo AN-larr-ulz-erro, Ae; lixuondo AN-larr-ulz, Ae; lixubeondo AN- 

5vill; lizb(a)ondo Sal). Ref.: Echaide Nav 193. Lejía. 

- LIXIBA-POTIN. "Lexí-potiña, el recipiente donde se recogía la lejía de la colada" Iz ArOñ. 

- LIXIBA-POTO. "Lexípotuá, el recipiente de piedra para recoger el agua de la colada" Iz ArOñ. "Lezi-potua" 

Ib. 

- LIXIBA-POTOLO. Recipiente para recoger el agua de la colada. "Leze-potolua" Iz ArOñ. 

- LIXIBA-PUTZU (G-to ap. A Apend; -potzu V-gip ap. Elexp Berg; lixa-potzua V-gip ap. Elexp Berg). 

"Lavadero" A Apend. "Agujero o pozo redondo sobre el cual se colocaba la tina y al que iban las aguas 

residuales de la colada" Elexp Berg. 

- LIXIBA-TXORRO (lisibatxorroa Izt C 233). Recipiente donde se hace la colada. 

- LIXIBA-UR (G-nav, AN-5vill; lixibur AN-5vill; lixubaur AN-araq; lexibur AN-5vill; lix(u)ur B; lixi ur ANgip). 

Ref.: Echaide Nav 193. a) Lejía. Handi denean gaitza, ilea pikatzen / eta lixiba ura mekeki ixurtzen. Hb 

Esk 231. b) "Lixur, el agua que salía [de la colada] (AN-ulz)" (Comunicación personal). 

- LIXIBA XAHUTU. Hacer la colada. "Lixue xautu (AN-ulz)" (Comunicación personal). Xagutu die 

lixubara. ZMoso 58. 

- LIXIBA-XAHUTZAILE. "Lixibatzauzale, lavadera (Sal)" A Apend. 

- LIXIBA XURITU (lisiba x. H). Hacer la colada. 

lixibaldi. "Cada una de las coladas. Antzinan illian lixibaldi bakarra itte zuan" Elexp Berg. 

lixibare. v. LIXIBA-EHE. 

lixibarri (G-nav), lixiberri (G-nav), lixuarri (B). Ref.: A (lixuarri); Iz Als (lixiberri); Ond Bac (lixiberri); 

Echaide Nav 193; Satr CEEN 1969, 103; Elexp Berg. Piedra de fregar. "Lixebarri, piedras para lavar la ropa" 

Eusko Folklore XXXV, nov. 1923. "Cuba de piedra para hacer la colada" Iz Als. 

lixibatu, lisibatu, lisuatu, lixuatu, lixuetu (AN-larr ap. Asp Leiz). Lavar (la ropa). "Arropak lixuetzen ari 

naiz" Asp Leiz. Ala nola miseak ta liguak kastigatus, golpatus, lixuatus txuritzen ta edertzen baitire. LE-Fag 

73. Errókan, xósten, lisuátzen ta garbitzen. LE Matr5 295. Lisibatuta sartuten ditube [arijak] kako edo ageetan. 

Mg PAb 139. lexibatu. Lavar (el cuerpo). Bizkarrean-beera izerdiaz nasturik sartzen diran autsa ta 

galbizarrak kentzeko, soin osoa lexibatu bearko. TAg GaGo 95. 

lixibatxo, leixibitxu. Dim. de lixiba. Leixibitxu zuria dezu (V-ger). Balad 125. 

lixibaulki, lixebaulki (G-goi). "Tabla de lavar" Eusko Folklore 1923, 42 (ap. DRA). 

lixibera (V-gip ap. Etxba Eib), lexibera. Lavandera. Lexiberak zapia biurkeran txanbiurrak urteten 

badautse (V-m). A EY I 418. 

lixiberri. v. lixibarri. 

lixibondoko (G-nav). 1. "Agua que cae del lixiberri al ponte, y de nuevo se echa al lixiberri" Ond Bac. 2. 

(G-nav ap. Echaide Nav 193). Lejía. 

lixibontzi (V-gip), lisibontzi (Lar), lixibaontzi, lixontzi (V-gip), leixibontzi (V), lexibontzi, lexontzi (V-gip), 

lezi-ontzi (V-gip). Ref.: A (leixibontzi); Iz ArOñ (lexontzi); Elexp Berg. "Coladero" Lar. "Barril de lejía" A. 

Lexibontzi edo treskan sartu lenengo zapi zuriak. Ibaiz 24-8-1902, 1. Preso jarri omen zun [azaria] / lixibaontzian. 

BasoM 29. lixibaontzi (G-azp). "Losa de forma circular con reborde en la periferia, la cual sirve de 

base a la tinaja donde se cuece la ropa de la colada" JMB AEF 1928, 30. 

lixibuts, lixubuts (G-nav). "Lejía" Echaide Nav 193. v. lixiba. 

lixiritu. v. dijeritu. 

lixito. v. lizito. 

lixkar. v. liskar. 


mende. 

764


lixko. "Quartier (de lard). Urdaki-lixko, quartier de lard (S)" Lrq. 

lixku. v. 2 lisko. 

lixo. v. liso. 

lixondo. v. LIXIBA-ONDO. 

lixontzi. v. lixibontzi. 

lixta. v. 1-2 lista. 

lixta-hari. v. listari. 

lixtafin. v. listafin. 

lixter (BN ap. A (s.v. lister) VocBN; Dv, H). "Un petit peu de..." VocBN. 

lixter. v. 1 lister; 1 lixtur. 

lixtor. v. 1 listor. 

lixtro. "(BN-mix), completamente" A. Garikoitz Sainduaren irakaspenak nihun ez dutela herdoil-kutsurik 

eta bihurgune okerrik: sartzen dire haren hitzak lixtro kasko zailen pleguetan barna. Etcheb MGaric 133 (ap. 

DRA). 

lixtu. v. 1-2 listu. 

1 lixtur (SP (sin trad.) Dv, H y A), lixter (Dv), listur (H). Duvoisin traduce como adj., "enclin", y Harriet y 

Azkue como sust., "penchant, propension à" e "inclinación". Azkue añade la forma lixtura, que atribuye a 

Pouvreau (pero no lo encontramos en éste). 

2 lixtur. "(B), charco cenagoso" A. 

lixturkor (SP (sin trad.) Dv, H), lixterkor (Dv, H, A), listurkor (H), listerkor (H). "Susceptible de se 

laisser aller" Dv. 

lixturkortu. "Lixtur-, listur-, lister-, lixterkortzea, devenir facile à pencher à, se porter à, se laisser tenter de" H. 

lixturtasun (SP (sin trad.), Dv, H), lixtertasun (SP, Dv, H, A), listurtasun (H), listertasun (H), listirtasun (H, 

que cita a Harb (ed. 1690)). 1. Propensión, inclinación. 2. listertasun (O-SP 220 SP, H y A). "Appétit de 

quelque friandise" O-SP. 

lixturtu (SP A, Dv, H), lixtertu (O-SP SP y A, Dv), listurtu (H), listertu (H). 1. Inclinar(se), mostrar 

inclinación. "Lixtertzea norbaitgana, avoir pente ou inclination à (envers) quelqu'un" O-SP 220. "Incliner, 

pencher [...]. Bekhatutara lixturturik" SP. Eztiotzola berzeri / eragin bekhaturik, / lausenguz edo mehatxuz / 

hartara lixturturik. EZ Eliç 117. Bekhatu garabetara lixtur ez gaiten. Ib. 213. Lixturtzenago dela berak bezalako 

sentimendu dutenen aldera. SP Imit I 9, 2 (Ch maitatzen, Mst ekharriago dela, Ol aierragoa da). Inclinarse. 

Hagitz dira gaizkiaren aldera makhurtuak eta lixturtuak [danzak]. SP Phil 370 (He 373 itzuliak). 2. 

"Lixturtzea, listurtzea, listertzea, affriander et devenir friand" H. 

lixu. v. lixiba. 

lixuatu. v. lixibatu. 


mende. 

765


lixubuts. v. lixibuts. 

lixuede. v. LIXIBA-EHE. 

lixukuku (AN-ulz). Tinaja donde se hace la colada. 

lixun. v. 1 lizun. 

lixunsko. (Dim. de lizun, con palat. expresiva). Lleno de verdín, de algas. v. lizunxko. Muillatuko duzu 

hiriaren aitzinean 13 brasetan bainean aphur bat lixunskoa da. INav 18. 

lixur. v. LIXIBA-UR. 

liza (R-uzt ap. A). Bramante, hilo fuerte. Cf. VocNav s.v. liz y liza. Zeñetaik [Jangoikaren eskutik] dagon 

dilindaká gizóna ala nola liza birubátes. LE Urt ms. 131v (ed. 1846, 368 liztari biru). 

liza. v. lixa. 

lizaar (V-ger ap. A). Papel de lija. 

lizafin. v. listafin. 

lizain. "Sanguijuela (AN; Bon ms.)" DRA. v. izain. 

lizaldunde. "Caballerato, el derecho de gozar pensión eclesiástica, aun casándose, en que dispensa el Papa" Lar. 

Larramendi propone liz- como forma de composición de eliza. 

lizalduntza (Lar). Caballerato. v. lizaldunde. 

lizama. v. lixama. 

lizana. "(AN-gip), canutos de hilo que se mueven en el telar" A. 

lizantzadun. v. lizentziadun. 

1 lizar (V, G, AN, L, BN-lab, Ae, Sal; SP, Lar, Añ (G), Dv, H; lizer G-azp-nav, AN-araq-ulz-erro-olza, B), lixar 

(V-m-gip), leizar (gral.; Lecl, Arch VocGr, Dv, H), leixar (V-ger-arrig-oroz-m-gip; LandHizt 371, A, que cita el 

msLond), lejar (Lar Sup), lexar (V, S; Añ, Izt, Gèze, Dv (V, S), H), lesar (Arzdi Plant1 277), letxar (Arzdi 

Plant1 277), letar (Arzdi Plant1 277), laixar (V-ger), laizar (AN-5vill), elisar (V-ger), eleixar (V-ger), elixar 

(V-ger), luzar (H (G)). Ref.: Bon-Ond 147; VocPir 561; Alth Bot 8; A (lizar, leizar); EI 107; Lrq (lexar); AEF 

1955, 72, 131; Asp Leiz (aldaketa); Iz ArOñ (lizar, lexarra), Als (lizerra), Ulz (lizérra), To; Etxba Eib (lixarra); 

Holmer ApuntV (leizar); Elexp Berg. 

1. (Sust.). Fresno. La grafía -j- del cantar de Acondia y de Lar Sup habría que interpretarla seguramente como 

/s#/. v. lizarrondo. Tr. La forma general, salvo en vizcaíno y suletino, es lizar. En DFrec hay 13 ejs. de lizar y 

1, dialectal vizcaíno, de lexar. Bustale due Leyçarate et Arrate (1000). Lizarraga, quarta pars (1028). Arzam 

329. Bustalizas de Agaria e de Leyçarrate (Libro Rubro de Iranzu). VM 42. Akundia, lejarr[..]ga lejarbaga 

(Cantar de la batalla de Acondia). TAV 3.1.2. Eta hillez gero zaurthu lizar finezko lanzez. EZ Man I 37. 

Arnoarekin hirakiturik bai eta halaber leizarrarekin. Mong 593. Errauleen arrak lizarren ostoa jaten dutela. It 

Dial 15 (Dv lizar, Ur e Ip lexar). Lizarra, gure aldeetan, bakhan ikhusten da berroetarik kanpo. Dv Lab 321. 

Gora düzü leizarra, gorago izarra. ChantP 152. Ango lexarren erre zarata eskergea zan. AB AmaE 447. Intxaur 

eta lizarren artetik. Apaol 22. Gaztena, haritza, lizarra. JE Bur 188. Lizar-abarrak ugari. A Ardi 61. Lexar 

adakijak iruntzi dodaz. Otx 55. Lizar gaztean lepoa azkatuz. Or Eus 327. Lizarrez-lizar, gerta dan oro / mutil 

koxkorrak zabaltzen. Ib. 232. Eder zeruan izarra; / errekaldean lizarra. In Lek SClar 111. Zutia, lizarra aiña. 

Erkiag Arran 97. Lizar bat iomuga. Ibiñ Virgil 93. Leixar orriak. Alzola Atalak 81. Lizarrari muiña / ondotik 

igartu. NEtx LBB 258. Gure arbasok landatu leizar batzuen erdian. Xa Odol 102. Ur hegiko lizar nahiz makal 

lerdenen andanak. MEIG II 143. v. tbn. Izt C 124. Goñi 21. EEs 1915, 59. Lek EunD 13. JMB ELG 118. EA 


mende.


OlBe 87. Lf Murtuts 22. SMitx Aranz 100. Munita 35. Zait Plat 3. Gand Elorri 64. Uzt Sas 213. Azurm HitzB 

66. Lexar: Mg PAb 188. Leizar: Gatxitegi Laborantza 55. Alzola Atalak 48. 

2. (V-m). (Adj.). "Lisonjero" A Morf 617. 

- LIZAR-ABAR. Rama de fresno. Itzalgarritzat, lizar-abarrak ugari, pago batetik bestera, lotu zituzten. A 

Ardi 61. Etxeko ate eta leioak elorri-zuri eta lizar-abarrez apaintzea. JMB ELG 80. Bigarren Euskel-Olerti- 

Jaiean, Tolosan, zillarrezko aritz-abarrez sariztatua. Ldi BB 124. 

- LIZAR AR (lizarrara V-gip, G-to). Ref.: Iz ArOñ, To. Variedad de fresno de madera dura. 

- LIZAR-ARBOLA. Fresno. Negu beltza jin da gero, amentsetan nindagola, / ostotarik buluzi zen aldeko 

leizar arbola. Xa Odol 103. 

- LIZAR-BELAR. "Fraxinelle, lizar-belhar" T-L. 

- LIZAR EME (lizarreme V-gip, G-to). Ref.: Iz ArOñ, To. "Especie de fresnos que tienen hoja ancha" Iz ArOñ. 

- LIZAR-IZERDI. "Orne, arbre" T-L. 

- LIZAR-LORE (-lora msLond ap. A). "Fresno de flor, lizar loria (Fraxinus ornus)" LandHizt 371. 

- LIZAR-MAKILA (V-gip; lixar-m. V-gip). Ref.: Etxba Eib (lixarra); Elexp Berg. a) "Palo o bastón de rama de 

fresno, muy usado antiguamente en las peleas. Antxiñako euskaldunak lizar-makillekin eitte ei zeben gerria" 

Elexp Berg. Lizar-makillak orduko armak, / puntan burni zorrotzekiñ. Izt Po 146. Garai batian lizarmakillak, 

/ orain esku biribillak. EusJok II 138. Oraingo mauser ainbat baziran / orduko lizar-makillak. Tx B II 

54. Lizar-makilla zuriarekin / or dabiltz mendi-gaiñetan. Uzt LEG II 151. b) Rama, bastoncito de fresno para las 

vides. Lizar makillak eta urkulu sendoak iarriko dituzu matsondoak aietan gogor itsasten oitu ditezen. Ibiñ 

Virgil 89. 

- LIZAR-MAKILA-DENBORA. Tiempo antiguo, legendario. "Lizar-makilla denporan, en tiempo de las lanzas" 

Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

- LIZARREZKO (Dv). De fresno. Eta almaka idekirik lizarrezko dardoaz. EZ Man II 16. 

- LIZAR ZURI (leixar- msLond ap. A). "Fresnillo, leixar zuri (Dictamus albus)" LandHizt 371. 

2 lizar. "Capitón (Mugil capito)" FauMar 49. 

lizardi (V, G, AN, L; SP, Lar, Dv, H; lizerdi G-nav), lizardui (V-gip), leizardi (H), lexardi (H), lexardoi (S; 

Foix ap. Lh), lixardi (V-gip). Ref.: A; Lrq (lexardoi); Iz ArOñ (lizárduixa), Als (lizer); Etxba Eib. Fresneda. 

Lizardietan arkitzen da [erraulea], zeren an utzi oi ditu bere arraultzak. It Dial 15 (Ur lexardi). Zumardi, lizardi 

ta ariztietan iaioak. Ag AL 108. Astiro nenbilen lizardi zaharrean. Arti MaldanB 195. 

lizarki (Lar, Lcq 116 A). 1. "Maná, licor purgante" Lar. "Secreción o producto resinoso del fresno" A. 2. 

(Dv A). "Pièce de frêne. Lizarkiz egina, fait en bois de frêne" Dv. 

lizarpe, leizarpe. Espacio bajo un fresno. Urbillengo lizarpera. Or Eus 301. Egunez leizarpe biotz-ikara. 

Onaind MEOE 721. 

lizarrondo (lizer- AN-ulz). "Iru lizerróndo, tres fresnos" Iz Ulz. Lizarrondora / ezker-eskua zabala. Or Eus 

312. Iru lizarrondo zitun, berriz, elizatxoak bekoz-beko. TAg Uzt 152s. Lizar-ondo azixeak ere birlandatu zituen 

lerro-lerro. Ibiñ Virgil 110. 

lizartegi, leizartegi (S (Foix) ap. Lh). "Frênaie" Lh. 

lizartsu. "(Hb), endroit fécond en frênes" Lh. 

lizartze, lexartze (S (Foix) ap. Lh). "1.º pied de frêne; 2.º frênaie" Lh. 

lizasoka. "Esparto (V-gip)" A Apend. 

lizateko. v. litzakeko. 

lizaur (Lar, H). "Monacillo, monago, monaguillo" Lar. Para liz-, cf. lizaldunde. 

lize. v. leize. 

lizentzia (-nz- Lcc, Lar, Añ), lixenzia. 1. Licencia, autorización, permiso. "(Con la) venia de Ud., berorren 


mende. 

767


lizenziaz" Añ. v. baimen. Bere ugazabari lizenzia eskatu jakan bere errira joateko. Lazarraga 1146r. 

Lizenziea, arren, indazu, / badozu borondaterik, / dakidantxeau esaterako. Ib. 1175v. Manatu du nere semea 

pausuetan guardia ifenteaz eta eman lizenzia aurkitzen duen guztien konfiskatzera. (c. 1597). FLV 1993, 456. 

Kofesatzeko lizenzia duen Kofesor batekin. Mat 134. Beraz har dezakegu esku eta lizentzia zenbait bekhaturen 

egiteko. Ax 137 (V 89). Pagatu dugu emen bere lizenziarekin 16 real zillar (Bilbao, 1683). ConTAV 5.2.9, 131. 

Ezpadu lizenzia aien absolbitzeko. El 70. Lizenzia nezesarioakin. Iraz 1. Lizenzia iguzu, birjina santea, / adoradu 

daigun zeure infantea. Acto 399. Ene lixenziareki hori heltü düzü. Mst III 46, 3 (Ch nik permititurik, Ol nik 

laketsi nualarik). Lurrean iltzeko lizenzia eskatu zuen. Cb Just 57. Obispo Jaunen lizenziya bagarik. Zuzaeta 

100. Meza enzuteko lizenzia ematen zien. Mg CC 155. Arren berak alkantzau egijola gizonak ukatuten eutseen 

lizenzija. JJMg BasEsc 224. Abreari bademo han sartzeko lizentzia. Gy 85. Obra onakin logra dedilla / zerurako 

lizentziya. Xe 346. Zure lizentziyakin eseritzera nua. Iraola 28. Peskarako lizentziarik badaukak? SM Zirik 14. 

Haranerantza ibiliteko / eman zidan lizentzia. Arti MaldanB 190. Bestek bestetan usatu duen lizentziaz baliatzea. 

MEIG VII 32. En DFrec hay 14 ejs. (2 septentrionales) de lizentzia. v. tbn. SermAN 3r. Urqz 88. LE Prog 102. 

Gco I 453. AA III 396. fB Olg 149. Astar II 228. Echag 59. CatLuz 1. Izt C 485. Bil 81. EusJok II 95. AzpPr 47. 

CatUlz 1. Tx B I 100. 

2. + lizantza (T-L). Licenciatura. "Licence, diplôme" T-L. Salamancan burutu zuen gero (1953-57) 

Filosofi-Letretako lizentzia, Filologia klasiko sailean. MEIG IV 110. 

- LIZENTZIA IZAN (intrans.). Estar permitido. Ez al akiken or pipa artzia / etzala lizentzi? Xe in MEIG VI 

162. Parisen hartu dudan jakite-usain urria hemen agertzea lizentzi baldin bazait. MIH 212. 

lizentziadun. 1. "Licencioso, lizenziaduna" Añ. 2. lizantzadun. "Licencié, lizantzadun" T-L y DBPT. 

lizentziatu. Licenciarse, obtener una licenciatura. Oñan lizentziatu zen Filosofian. MEIG IV 110. + 

lizenziadu (Lar). "Licenciado en alguna facultad" Lar. Lizenziadu Kristobal Lopez Zandategi. Izt C 467. 

Arteetan maisu ta lizenziadu egiñik. Aran SIgn 65. On Juan Justiz eta Burgoak, lizenziadua eta erriko alkate 

zanak. Zab Gabon 100. Far-eragin zion lizentziatuari andrearen malizi-gabeak. Berron Kijote 75. 

lizentziatura. Licenciatura. Lizenziatura ta Teologi-Maisu mail berriak irixten. Gazt MusIx 57. 

lizentziatutza, lizentziadutza. Licenciatura. 1930garren urtean irabazi eban lizenziadutzako maillia. 


lizeo. Liceo. Ikastolak heldu ziren lizeo mailara eta horien inguruan ernatu eta hazi dira hainbeste mota 

bateko eta besteko lantegi. MEIG IX 29. En DFrec hay 39 ejs. 

lizgizon (H). Eclesiástico. v. elizgizon. 

lizifrina. v. diziplina. 

lizifrinatu. v. diziplinatu. 

lizifru (A, que cita a Izt), lizipu (H, que cita Izt C), lisipu (A Apend, que cita Izt C). "Janariari saralea [esaten 

zaio]; jakiari zaldalea; eta oek ifinteko maiari lizipua" Izt C 224. "Pesebre en que se coloca la comida destinada 

al ganado lanar para cuando no puede pastar" A. v. trisipu. 

lizito, lixito. Lícito. Medioak onak eta lizitoak diranean. OA 163. Lizito ez dan gauzan. Ib. 156. Ezpada 

lixito ixiltzea egia (52). LE-Ir. Gusto lizituak bere kendu gorputzari. JJMg BasEsc 271. Iñori bere bada 

ez bekiyo izan bidezko ta lizito ausitia gure azaldaera. Ur BulaAl 59. Aiekin tratatzea / zenduke lizito. Noe 70. 

lizitoki, lixitoki. Lícitamente. Eta arla lizitoki gelditu zarate emen egin bage amarren fruita guzies. 

SermAN 6r. Al badaike eskapa lixitoki erratetik egia (52). LE-Ir. 

lizkar. v. liskar. 

lizlarru (SP Dv y A), lislarru (Dv). "Peau de certain poisson pour polir le bois" SP. "Papel de lija" A. Cf. 

lixa. 


mende. 

768


lizondu. v. lizundu. 

lizor. v. 1 listor. 

lizpaper, lizpapel (V-gip). "Papel de lija [...]. Oindiok ori piezi-ori liz-papelakin eztok leundu barren" SM 

EiTec1 152. Cf. lixa. Liz-papel latza ta leuna daukaguz. SM Zirik 115. 

lizta. v. 1-2 lista. 

liztafin. v. listafin. 

liztame. v. listame. 

liztor, liztur. v. 1 listor. 

liztu. v. 2 listu. 

lizuar (Lar H). "Torpe, deshonesto" Lar. 

lizuarkeria (Lar H). "Torpeza, deshonestidad" Lar. 

lizumin. Deseo deshonesto. Josep sartzen da tranpa gainera. Putifar-en emaztea haren ondotik 

lizuminetan. Othoizlari 1958, 191. 

1 lizun (V, G, AN ap. A; Volt 117, Urt V 270, Aq 1417, Añ (G, AN), Izt, Dv, H). I (Adj.). 1. "Sucio" Añ. 

"Puerca, cosa" Izt. "Puerco, sucio" A. Tr. No se documenta a partir de mediados del s. XIX. Hain lekhu 

lizunean eta nardagarrian nola baita ene arima. Mat 252. Biluza bestitzaillea gana, lizuna ura gana. Ib. 248. 

Zeren okha hura zein lizun eta urde den, are baita lizunago eta urdeago bekhatua. Ax 471 (V 305). Ondoek [...] 

edoskitzen dute bere inguruneko aire gaixto eta lizun guzia. SP Phil 371s. Lizun eta tatxatua. Arg DevB 199. 

Gormandiza lizuna. Gç 166. Sugerik edo berze alimale lizunik han egon ez dadin. Mong 594. Urdeen bazka 

lizunaz. Ch III 14, 1. Kaxoterik lizunenak. Brtc 147. Atsitu eutsen arpegi ederra txu ta gorro lizunakaz. Añ EL 


mende. 

2 

213. Ezkabi lizun [...] eta miñatza lotsagarri likits askorekin. Izt C 77. Bere kirats lizunak etzion iñori ere 

alderatzen uzten. Lard 370. 

2. (V, G, AN ap. A; SP, Urt V 34, Ht VocGr 373, VocBN, Dv, H), lizuin, lixun. Indecente, obsceno; (persona) 

lujuriosa. "Impudique" Ht VocGr 373. Tr. Relativamente más frecuente al Norte, y bastante escaso en textos 

vizcaínos. La forma lixun la emplean autores vizcaínos de influencia aranista. Hay lizuiñ en un texto baztanés de 

1792 y lizuña (det.) en un texto de Larrainzar de 1906 (FLV 1988, 283). En DFrec hay 4 ejs. de lizun. Orain 

paillarta darama Asmodea lizunak. EZ Man I 108. Bide lizun ta oiherrak / nahi ditut gaitzetsi. EZ Eliç 239. 

Haragiaren desira desordenatuak eta gogoeta lizunak. Ax 365 (V 241). Venus Iainkosa lizuna. SP Phil 392. 

Gure plazer lizunek. Gç 161. Hoa spiritu lizuna. Ch III 6, 4 (Mst theia). Gogoramendu lizun suerte guziak. He 

Phil 444. Gogoeta lizun zikinetan. CatBurg 24. Begiratze lizunak. Mb IArg I 141. Desirkunde lizunak. Brtc 63. 

Aragiari atsegin ematen dioen lan lizun desonestu guziak. Ub 179. Tratu lizuiñ eta desonestuetan bizi direla (B, 

1792). BOEans 348. Berba lizun, kanta loi ta izen zikinak. CrIc 77. Tentatzalle lizun aek. AA III 332. Kanta 

lizunetan. Dh 147. Gusto lizun guziak / arras utzi bitza. Izt Po 53. Asko elhe lizun bazerasaten. Laph 60. Jainko 

falsuer estekatuak eta orobat itzuliak beren lehenagoko bizi lizunerat. Prop 1876-77, 39. Atsegiñ-kontentu lizun 

bategatik. Arr May 26. Akzione, hitz, behatze lizunak. CatJauf 82. Jan zak [ziriña], lizun orrek, jan zak! Ag G 

274. Debru franximent lizuna! Zub 106. Lixuna txaidian ixil-ixil dabil. "El lujurioso". Laux BBa 118. Algara 

lizunez beterik aoa. TP Y 1933, 88. Ez genituzke begiak igatuko ikuskizun lizunez. Ldi IL 52s. Agure lizun, begi 

zorrotzen behatzetara. Mde Po 91. Muin lizun bat ezpaiñetan egiñaz. Etxde JJ 112. Emakume lizunen kalea. 

Anab Aprika 19. Ostatari denpora laburrekoen zain dagozan oe lizunak. Erkiag BatB 135. Adieraz ditzake 

[hizkuntzak], bada [...] gogoeta zoragarriak eta totel-esaldi baldanak, garbiak eta lizunak, lirinak eta gordinak. 

MIH 213. 

v. tbn. CatLav 130 (V 69). Gco II 16. AstLas 72. Hb Egia 85. Lap 308 (V 140). Arb Igand 136. JE Bur 111. 

KIkG 57. Ox 206. Tx B I 68. TAg Uzt 174. Zait Sof 133. Or QA 207. BEnb NereA 116. Arti Tobera 284. Gazt 

MusIx 107. MAtx Gazt 52. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 367. Etxba Ibilt 458. Azurm HitzB 27. 

3. (Lar, H). "Mohoso" Lar. Arto lizuna edo ogi legorra jan. Ag G 123. Soiñeko loituetatik, ille lizunetik ur 

arre tanta lodiak yariotzen dituk. 'Feutrée'. Or Mi 63. Goldio lizuna erreka agorretan. SMitx Aranz 53. 

Cenagoso, fangoso. Zundan atrapatzen baduzu leku lizuna. INav 24.


4. "(G-bet), torpe, pesado" A. 

5. "(V-m), maduro a punto de perderse" A. 

6. "Tacaño, huraño (G-azp)" A Apend. 

7. Húmedo (tiempo). Gaztaiñarora, ikazkintzara, / irauli dute jarduna. / Naiz baterako, naiz besterako / ez 

dago aro lizuna. "El tiempo está sano". Or Eus 84. 

8. Malo, malvado, malintencionado. Baña bestera egiten dezu / oso pikardi lizuna: / zu zera nere arto ta 

babak / ondatutzen dituzuna. Agirre in Xa EzinB 125. Nik zertarako entzun biar det / olako arrazoi lizuna? Uzt 

LEG II 29. 

II (Sust.). 1. (SP, Urt V 270, H), lixun (Urt V 270). Suciedad. "Lizun bat duzu begian, vous avez un bourrier 

[?] en l'œil" SP. "Lizun guziak iatzaz garbitzea" H. Tresnetan, aldagarrietan, ez utz notharik eta lizunik. He 

Phil (ap. H). 2. "Lizunez betherik, plein de vilenies" SP. "Arimako lizunak, les souillures de l'âme" H. 

Garbitasun egidazu seigarren orretan / gogoz, itzez, obraz ta ez ala lizunetan (AN-erro). A CPV 898. (Como 

primer miembro de comp.). Arren, ama, jadetsi, / lixun-azkespena! Laux BBa 110. Aker bat dakust 

Zugarramurdin, / noranai du lizun-atsa. Or Eus 252. Bear bearrezkoa zitzaion gizonezko bat bere lizun-egarria 

asetzeko. Etxde JJ 199. Zugana iarrai dakidan lizun-likatik askaturik. "Concupiscentiae visco expedita". Or 

Aitork 279. Lizun-irritsaren ikutua susmauaz. Erkiag BatB 77. Bere inguruan daukan lizun-giroagatik. MAtx 

Gazt 26. 3. (gral.; Lar, Añ (G) H). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. Moho. [Igarkizun] 

barriak asmatzen asi orduko, ondo izango da lengo zaarrai autsa ta geuna edo lizuna kendu ta argia erakustea. 

Ezale 1897, 168b. Lizunarekin ertendako ille aundiakin urdiñ-urdiña egiña. BasoM 105. (Lar, H). "Verdoyo 

que crían las piedras con el agua" Lar. "Lizunez estaliriko harri batean" H. 

- LIZUN AHATS. "Lizun ahatsa, vilain, torpe" SP (s.v. ahatsa). "Lizun ahatsa, puant" Ib. 

- LIZUN-ETXE. Burdel. Gau batez neska nardagarriak lizun-etxe batera eruan eban. TAg GaGo 20. 

- LIZUN-KATU. "Lizún-katua, la jineta" Iz ArOñ 166. 

- LIZUN-SUNDA. "(V-ger), olor pesado que se percibe en una habitación largo tiempo cerrada" A. 

Euzkadiko espetxiak, / lixun-sundezko gelatzar illun, / burnizko leio ta atiak. Enb 173. 

- LIZUN-USAIN (H; -uxain G-to ap. A; -usai AN-gip ap. A). Olor a moho. "Lizun usaina badute soineko 

hauek" H. Etxe bat edo gela bat aldi batean iñor bertan bizi gabe egoten ba-da, lizun-usaia edo zoko-usaia 

sortzen da. Egutegi 10-1-1923 (ap. DRA). Igandero joz, larruak ez du / lizun-usai apurrena. Or Eus 167. 

(Fig.). Olor a corrupción moral. Alde danetatik lizun-usaia. Aragi ustelduaren keatsa. Zinetan, dantzatokietan. 

MAtx Gazt 23. 

2 lizun (V-gip). Cueva, sima. "Lizuna, nombre propio del boquerón de Gesalza, por donde se mete el río 

Aránzazu" Iz ArOñ; pero cf. ib. 121, donde aparece tratado como nombre común: "Gesáltzaako lizúna, lizúnian, 

en el boquerón de...". Relacionado tal vez con leize. Arrikruzko lizunean be bi aska daoz arlanduz egiñak (Vgip). 

Gand Eusk 1956, 219. Gezaltzako lizunean, goiko erpiñean zegoan ametz arbola bat, lizunera erdi 

zintzilika. And AUzta 86. 

lizunarazi (Dv A), lizuntarazi. Hacer cometer pecados de la carne. "Faire salir, faire souiller" Dv. 

Harek lizuntarazten duela bere emaztea. Leon Mt 5, 32 (Lç y He adulterio(a) eginerazi, Dv khutsarazi, Ip theiüerazi, 

Ur (G) erori erazoten adulteriko bekatuan, Ur (V) aragizko pekatuba eragin, Echn adultera biurtazi, Ol 

izorkeritara eragin, IBe ezkontza nahastera bultzatu). 

lizunarazle (Dv A). "Celui qui fait salir ou souiller" Dv. 

lizunbide. Relación pecaminosa. Lizunbidean zenbat eta luzatzenago ari, lagunartetik eta gizartetik 

bereizten zion izotzezko orma gero ta trinkoagotzen zijoakiola. Etxde JJ 266. 

lizundegi (Dv), lizuntegi. "Maison de prostitution" Dv. Lizuntegian ezarri dituzte muthikoak. "In 

prostibulo". Dv Ioel 3, 3. 

lizundu (V, BN ap. A; SP (sin trad.), Urt I 527, Dv, H). 1. Manchar(se), mancillar(se) por el pecado (gralmte. 

ref. a pecados de la carne). Tr. Más usado al Norte. Su frecuencia disminuye desde principios del s. XIX. 

Zuk garbitu nauzu, eztut gehiago lizundu nahi. Mat 243. Edozein itsustasunez hemen lizunduentzat. EZ Man I 

103. Han emakhoia, haragiaren lohian lizundua. Ax 591 (V 380). Bekhatuak hura [Adam] lizundu zuen bezain 

sarri. SP Imit III 55, 2 (Mst gastatü, Ol narriatu). Bera bakharrik zegoela lizundu zen [Loth]. SP Phil 14 (He 14 

galdu bere garbitasuna). Bekhatoros hanbat maneraz lizundua. Ch III 13, 3. Lohirik deus etzen Jesu-Kristoren 

sorzea eta Mariaren erditzea lizundu zuenik. CatLav 375 (V 181). Haren gorphutza lizundu ez zuten arren 

[pensamendu lohikarakoek]. He Phil 263. Biotz bekatuz lizundu ta kirastura. Mg CC 246. Hanbat gisaz bere 

arima ta gorphutza lizuntzen dituena. Dh 256. Luxurijak guztiak ikusi gura zitukian loituta, atsituta, aragi artian 


mende. 

770


lizunduten. fB Ic II 18. Likiskeri zakarrean lizundu zaiote anima. Ag G 217. Erdaldantza orietako alkarri 

oraketak gizona ta batez ere emakumea tximinotu ta lizundu egiten dute. A Y 1934, 9. Etzira bertze baten 

emaztearekin lizunduko. Leon Mt 5, 27 (Lç eztuk adulteriorik iaukiren, Dv kutsa, Ip nahasi, Ur (G) aragizko 

pekaturik egin, Ol ez izortu, IBe ez nahas ezkontza). Lurreko gauza lardazketan [begiak] lizuntzen beti euki 

gabe. Munita 101. Ez nendila lizundu. "Ne fornicarer". Or Aitork 41. v. tbn. Arg DevB 200. Gç 216. Mih 4. 

Contaminar(se). Baldin jeus nahastakadurarik lothu bazaio [Eskuarari] edo lizundu bada, hori ethorri zaio 

[...] presuna estudiatuen ahoetan, zeinek [...] erain baitituzte izen arrotzak. ES 192. 

(Aq, H). (Sentido prop.). "Manchar" Aq 1406. "Erhautsak lizundu zaitu" H. 

2. (V, G; Lar, Dv, H), lizondu (AN-5vill), luzindu (G-nav, AN-araq). Ref.: A (lizundu, lizondu); Ond Bac y 

Satr VocP (luzindu); Iz ArOñ, Als; Etxba Eib; Elexp Berg. Enmohecer(se). "Lekhu idorra eztenak guziak 

lizuntzen ditu, ogia, paretak, soinekoak, zurak" H. Anziñako pergamiño lizunduetatik. VMg 90. Baldin gazta 

geiegi legortzen bada edo lizuntzen asten bada. It Dial 89 (Ur lizundu; Dv mutxitu, Ip mindu). Pazi zar baten 

puska lizundua. Sor Bar 94. Ur lizundurik ez dago iñon, / dan-danak edatekuak. AB Olerk 349. Abe lizunduai 

begira. Ag EEs 1917, 169. Ogi lizunduak. Or Mi 90. Eta ogia bere armak bezain beltza ta lizundua. Berron 

Kijote 48. v. tbn. Izt, carta a JJMg 35. Azkenerako lizundurikan [larru-azala] / zimurtu eta oritu. Tx B I 62. 

(Fig.). Txorakeri andia da amamen artean lizuntzen egotea. AA II 120. Adimendua lotan edo lizuntzen euki oi 

daroe. Ag AL 29. Horrelako akuilatzaileren baten premian geunden, geure buruari ederretsiz lizunduko ez 

baginen. MEIG III 117. 

- LIZUNDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Ipui hori, entzunaren entzunez edo, lizunduxea ageri 

da. MEIG I 154. 

lizundura (SP (sin trad.), Dv A, H). 1. Impureza (fig.). "Souillure" Dv. Zure arima eta bihotza 

garbituren direla itsuskeria eta lizundura guzietarik. SP Phil 263 (He 265 lohikeria eta lohizalekeria). 

Mancha, suciedad. Klarkiago ikhusten ditugu gure bisaiaren nothak eta lizundurak. SP Phil 79 (He 81 nothak 

eta likhiskeriak). 2. "Moisissure" H. 

lizungabe. Puro, casto. Atsegin lizungabeen iturri agortu eziña. Or Aitork 47. 

lizungarri (SP (sin trad.), H). 1. (Lo) que corrompe. "Horrelako elhestak arimaren lizungarri dira" H. "Qui 

peut [...] salir" H. 2. "Qui peut se souiller au moral" H. "Qui peut se [...] salir" H. 3. "Qui peut faire 

contracter la moisissure" H. 4. "Qui peut se moisir" H. 

lizungo. Lujuria. Ortaz, lizungoak biltzen ditu ara arratsero. Txill Let 87. 

lizunkeria (Urt V 270, Añ, H). 1. Suciedad, porquería. "Bascosidad, suciedad" Añ. Nondik heldu da 

hainberze lohi eta lizunkeria? "Tant de boue & d'ordure". Volt 137. Orroit hadi orgullutsua / ixtil puska bat 

haizala / lizunkeriaz orhatua. Monho 110. 2. (V, G, AN, L, BN; SP (sin trad.), Dv, H), lizuinkeria, lixunkeri, 

lizunkari. Ref.: A; Etxba Eib. Indecencia, acto impuro; lujuria. "Makiña bat lizunkerixa ikusten da gaur zinian" 

Etxba Eib. Lizunkeria guzia bihoa ihesi zure aitzinetik. SP Imit III 48, 5 (Ch lohitasun, Mst theiarzün, Ol 

zantarkeri). Zenbat lizunkeria eta ahalkhegaberia suerte baitira. SP Phil 260 (He 262 lohikeria). Garbi gaitezin 

lizunkeria den xumenetarik. CatLav 262 (V 132). Zure arima eta zure bihotza garbituak edirenen direla 

lizunkeria edo lizunzalekeria guzietarik. He (ap. Dv). Lizunkeriari darraikon betiko sulezea. Mb IArg I 133. 

Zuen artean ez dadiela aditu fornikazionerik eta lizuinkeria gauzarik (B, s. XVIII). BOEans 805. Emen adituko 

dira mila torpeza, lizunkari eta itz deshonesto (B, 1791). Ib. 241. Zerekiko lizunkeria oriek egitea. AA III 600. 

Gaindi egin lezakete nahasdura eta lizunkeria orok. Hb Egia 10. Haren lizunkeriak eta eskandalak. Elsb Fram 

XI. Guk eztegu lizunkerien berririk eman bear. Ag G 352. Cacaseno-ren edestitxubak lixunkeri sundadun berein 

gauzatxu dakaz. Otx 6. Maitasun garbia, gordinkeri ta lizunkeri gabea. Ldi Y 1933, 87. Begira zaite 

lizunkeriatik. Zerb IxtS 61. Bere lizunkeria besteen aurrera agertzera. Mde Pr 179. Lizunkeriak asearen eta 

ugariaren antza du. Or Aitork 47. Amaika lizunkeri irakatsi zizkion. Osk Kurl 154. Aitzen emon gurarik bere 

lizunkerixia. Etxba Ibilt 479. Danemark-ek biltzen du sosa, erotizmoa edo lizunkeria salgai ezarriz. SoEg Herr 

23-12-1971, 5. Zerriak loiera, lizunak lizunkerira (AN-larr). Inza NaEsZarr 976. Bildu diren euskal-ipuinetan 

behinik behin, ez da lizunkeriarik. Lf ELit 66. En DFrec hay 3 ejs. de lizunkeria. v. tbn. GMant LEItz 62. ArgiDL 

95. Jaukol Biozk 91. Ir YKBiz 402. Othoizlari 1962, 431. Gazt MusIx 66. MAtx Gazt 70. NEtx LBB 39. 3. (Añ 

(G), H), luzunkeria (Lar). "Moho del pan" Añ. 

- LIZUNKERIA-BIDE. Relación pecaminosa. Munduko erabakiak aldi artan orrelakotxe itxuragabeak oiziran 

giza-emakume arteko lizunkeri-bidetan. NEtx LBB 36. 

- LIZUNKERIA EGIN. Cometer pecado carnal. Lizunkeri egiteko biotz nola artzen dun. Or Aitork 30. 

- LIZUNKERIAN. Cometiendo pecado(s) de la carne. Zillegi etziranak janerazitzen, eta lizunkerian 

nastuerazitzen. Ur Apoc (G) 2, 14 (He lohikerian, Ip likhiskerian; Lç paillardatzera, Dv lohikeriara lerrarazten, 


mende. 

771


Ur (V) aragizko pekatuban jausi zeitezen, IBk haragikeria egin zezaten). Lizunkerian arrapatutako emakume 

bat. Ir YKBiz 319. Ondasun oriek lizunkerian xautzera. Or Aitork 98. Lizunkerian dabiltzanak. MAtx Gazt 42. 

- LIZUNKERIAZKO. De lujuria, relacionado con la lujuria. Lizunkeriazko kasta. SP Phil 304 (He 305 

amodio erho eta lizunezko azkaranda). Gu ez gera lizunkeriazko umeak. "Ex fornicatione [...] nati" (Io 8, 41). Ir 

YKBiz 324 (Lç paillardizatarik iaio, Dv likhiskeriatik sorthuak, Ol sasikume, IBk emagalduen umeak). Aien 

lizunkerizko zaletasunak. ABar Goi 58. Lizunkerizko atsegiñak. Etxde JJ 201. Lizunkerizko oian beltza. Or 

Aitork 37. Atzerritarren lizunkerizko / bizitza. BEnb NereA 87. "Hoa, har ezak lizunkeriazko emaztea eta sor 

itzak lizunkeriazko seme-alabak". MEIG III 117. 

- LIZUNKERI(E)TAN. Cometiendo pecado(s) de la carne. Jaiak igarotzen badira animak galerazten eta 

lizunkerietan. AA II 53. Ekusten badezu edo aditzen lizunkerietan dabillela. AA III 267. Zituen guziak egorririk 

lizunkerietan. Hb Egia 16. Lizunkeritan zilipurdika ibilitako mutil gaztea. Etxde JJ 109. 

1 lizunki (G, AN, L, BN ap. A; SP (sin trad.), Dv). Deshonestamente. Eztezazula desira / nihor ere lizunki. 

SP GirDoc 303. Bere ahaidearekin lizunki dabilla. SP Phil 355. Berzeren esposik eztuzu desiratuko lizunki. 

CatLav 130 (V 69; tbn., con alguna variación, en Ub 170 y CatLuz 6). Preturen alabak muuka aizunez larreak 

bete zituten, ala ere batxo etzen lizunki aberekin etzan. Ibiñ Virgil 49. 

2 lizunki. Indecencia, cosa obscena. Lizunkien pozak ere eragin nau, orain arao ta birao gaitzesten baditut 

ere. "De turpibus gaudio". Or Aitork 270. 

lizunkiro. Lujuriosamente. Itzoek ogutzi ondoren ezkontzaustean lizunkiro atsegindu ziran. Etxde JJ 110. 

lizunkoi (-kh- L ap. A; Dv), lixunkoi. Lujurioso. Ez zabiltzala niholeretan presuna lizunkhoiekiñ. He Phil 

263 (SP 262 lizun). Nasai-nasai dedate / bero lixunkoia. "Perezosos beben el calor lujurioso". Laux BBa 50. 

Andre lizunkoia. Ir YKBiz 318. Bere senar lizunkoia bide onera ekarri. Etxde JJ 122. 

lizunkor (H). 1. Lujurioso. "Qui aisément se laisse aller aux choses déshonnêtes" H. Gizon lizunkor orrek 

burua galdu azten ziok. Etxde JJ 149. Arenganako lei lizunkorra ernetzen. Ib. 109. "Qui est facile à contracter 

[...] de la malpropreté" H. 2. "Qui est facile à contracter de la moisissure" H. 

lizuntarazi. v. lizunarazi. 

lizuntasun (V, G, AN, L, BN ap. A; Urt V 270, Aq, H). 1. Suciedad (gralmte. en sentido fig.). "Porquería, 

lizuntasuna " Aq 1417. "Qualité de ce qui est [...] sale" H. Xahu ezazu ene lizuntasuna. Mat 248. 

Mundua purgaturen du lizuntasunetarik / eta bekhatuak utzi kutsu guztietarik. EZ Man I 80. Bere likitskeriak eta 

lizuntasunak zituen oiñetan (Lam 1, 9). "Sordes". Ax 190 (V 129; Dv, Ker y BiblE lohikeria; Ol gerenbide). 

Eztugu nigarrik egiten ikhusteaz ez garela lizuntasunik baizen. Ch III 31, 4 (Mst theiütürik, Ol orren zikin). 

Zeinbat materija atsitu, zeinbat usteltasun, zeinbat ur berde ta mingotx, ta zeinbat lizuntasun ez dakuskuz or 

zeure ariman. fB Ic II 234. (SP (sin trad.), Ht VocGr 373, Dv, H), lizuntarzun (Arch VocGr). "Impudicité" Ht 

VocGr. Gauza lizunari bihotzez lotzea halako maneraz da lizuntasuna bera. SP Phil 446. 2. "Qualité de ce 

qui est moisi" H. [Belarra] usai on ta batere lizuntasunik gabea [izaten da]. Oñatibia Baserria 43. 

lizuntegi. v. lizundegi. 

lizuntsu. Mohoso. Biderako ogi guzia ere legor ta lizuntsua zekarten. Ol Ios 9, 5 (Ker lizuntsu). 

lizuntzaile (SP (sin trad.), Dv A). Corruptor. "Celui qui salit, qui souille" Dv. Sg. Harriet "Silvain 

Pouvreau donne ce mot dans le sens de 'flatteur, qui flatte'". Voltaire ezaguna degu segurutik. Prantziako 

idazle zantar ta lizuntzallea. EgutAr 24-8-1966 (ap. DRA). 

lizunune (V-gip). "Parte mohosa. Artuopill orrek lizununia dauka danian" Etxba Eib. 

lizunxko. "Cinaedulus, [...] intsolénxkoa, lizúnxkoa, lotsagabétxoa" Urt V 34. v. lixunsko. 

lizunzale (Dv, A). "(He), impudique, qui cause l'impudicité" Dv. Ozarrak eta lizunzaleak handik 

desterratuko dira. SP Phil 257 (He 259 lizunzale). 


mende. 

772


lizunzalekeria (Dv, A). Lujuria. Lizunzalekeria da gauza deshonestik miratzea, entzutea, aiphatzea, 

usnatzea, ukitzea. He Phil 261 (SP 259 bere burua lizuntzea). Ikhusiko duzu zure arima eta zure bihotza 

garbituak edirenen direla lizunkeria edo lizunzalekeria guzietarik. He (sg. Dv; lo que hallamos en He Phil 265 

es garbituak edirenen direla lohikeria eta lohi-zalekeria guzietarik). 

llabe. Llave. Karbonerarik ez dute biar, / fogonerorik ain gutxi; / or biar dana: begiyak ernai / eta llabiari 

eutsi; / abiyatzian iriki eta / allegatutzian itxi. Tx B II 115 (se ref. a las locomotoras eléctricas). 

llabe. v. 1 labe. 

llabit. v. labrit. 

llabrit. v. labrit. 

llabur (AN-larr-ulz-erro, BN, Ae, Sal, S, R-uzt; Arch VocGr, Gèze, Dv (S), H (dim.)), txabur (V-oroz-m; H 

(dim.)), llagur (AN-ulz, B), illabur. Ref.: A (llabur, txabur); Lrq (llabür); Iz Ulz (luzia), R 299; EAEL 211; Izeta 

BHizt (llagurre). Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII sobre todo en autores suletinos (tbn. en el 

roncalés Mendigacha, en F. Irigaray y en un ej. de GAlm), aunque la forma txabur, seguramente con valor 

expresivo (al igual que el ej. de llabur atestiguado en EgutAr), aparece ya en Refranes y Sentencias. La forma 

illabur se encuentra en Constantin (junto a llabür) y en sendos ejs. de Eskual y GAlm. En DFrec hay 2 ejs. de 

llabur. 

1. Corto, breve (ref. a la longitud, a la duración...). "Beso llagurrek ditu" Izeta BHizt. v. labur, motz. Aldi 

txaburra lasterra bada, egun astia baño obe da. RS 29 (v. tbn. 487). Konsolazionia oro bano eta llabür da. Mst 

III 16, 3 (Ip llabür; SP, Ch, Ol, Pi, Leon labur). Plazer hurak, direnak oro, llabür, falsü, gaixto eta ahalkeizun. 

Ib. 12, 4 (Ip 146 llabür; SP, Ch, Ol, Leon labur, Pi laburrago). Orenak oro Jinkuaren othoitzeko llabür 

üdüritzen zeitzen. Mst I 18, 3. Mündian dü bide llabür eginen. Egiat 244. Gauza berant jinak, / llabur du bizia. 

Arch Fab 231. Buztan llaburrak / ahoa eztu idoki. Ib. 161. Bizkarra zabal, lephua lodi eta giltzak llabür. Ip Dial 

92s (It, Ur laburrak, Dv motzak). [Noelak] batian lüzegi, bestian llabürregi. UNLilia 2. Karta kaur llaburrago 

oiltan daud. Mdg 142. Zerentako ez da izaten ahal emazte xankho illabürretan mihia tregua nasaieko dianik? 

Eskual 25-9-1908, 3. Gardetarik batek hartü zian bere arma illabürri [¿por -rra?] eta sü egiteko bezala jarri 

zen. Const 32. Aipamen llabür bat Haritchabalet Jaun Apezaren gainen. Ib. 13. Ekhiaren bidia illabur deno 

zelian / laboraria ez da ageri elgian. Const "Uda" (ap. DRA). Sabela igitzeko atsa ere llabur egiten du. FIr 170. 

Ezpañetan erri goxo illabur bat. GAlm 1937, 55 (ap. DRA). Sarrera-hitz llabur bat. Mde Pr 195s. Lepo llabur, 

edantzale ona (Sal). Inza NaEsZarr 2386. 

(S ap. Gte Erd). (Con susts. como egun, denbora, hitz...). Poco (ref. al tiempo, a los días, a las palabras...). 

"Hantik denbora llabürren bürian" Gte Erd 144. Cf. DENBORA LABUR, DENBORA LABURRE(T)AN, 

DENBORA LABURRIK BARNE, HITZ LABURREKO. Thenpora llabürretan barnen zurekilankuak egin 

dikezü. Mst I 23, 1 (SP, Ip, Leon laster, Ch lauster, Ol laster-lastertxe). Hitz llabürretan erraiten dio. Egiat 206. 

Denbora llaburren barnen / otso humeak handitu ziren. Arch Fab 141. Egün llabürretan osarsüna ethorri zaikon 

eri zagoenari. Arch Gram 3. Kosetxaren biltako tenpran, ezta baratan gentia, [...] nola tenpra baidigu llabur, 

aprobetxatiagatik. Mdg 125. 

(Uso adv.). Poco (tiempo). [Santxo] etxerat zen ethorri, handik llabür eritü ta hil. Egiat 179. Hantik llabür 

gaian andere hila [...] zereioan agertü. Ib. 173. Llabür izan zen zokhorrian. Ib. 159. 

2. (H), txabur (V-oroz-m ap. A; H). Corto, escaso, pobre, insuficiente. Ule luzea ta zenzun txaburra. RS 

289. Eztien esparantza lüzeegi ezetare llabürregi. Egiat 244. 

3. (BN, Sal, S, R; H), txabur (H). Ref.: A; Lrq. "Court, peu patient, caractère peu accommodant" H (s.v. 

labur). "Impaciente" A. 

4. (H (dim., S)), txabur (H). (Adv.). "Promptement, vite" H (s.v. labur), que cita el ej. de Inchauspe. Gure 

debozionia llabür akabiren da. Ip Imit I 11, 4 (SP, Mst sarri, Ol, Pi, Leon laster). 

5. (Adv.). (Con reduplicación intensiva y con valor expresivo). Brevemente, en pocas palabras. Oso gutxi 

mintzatzen dira San Josetaz. Gizon zintzoa zala esaten digute, llabur-llabur. EgutAr 18-3-1963 (ap. DRA). 

Llabur-llabur, vasco-ibérica, vasco-caucásica [...] aipatuko zenituzke, zeure ikuspegitik. In MEIG IX 80. 

llaburantza. Brevedad. Gaiza güziek mündian dereikie biziaren llabürantza erakhusten. Egiat 189. 

llaburbide (Sal, S, R-uzt; ZMoso 65). Ref.: A; Lrq. "Alcorce, atajo" ZMoso 65. "Atajo" A. "Chemin de 

'traverse'" Lrq. v. laburbide. 


mende. 

773


llaburgarri. 1. "Que l'on peut accourcir, abréger, tailler, etc..." H (s.v. laburgarri). 2. "Qui est prope, capable 

d'accourcir" H (s.v. laburgarri). 

llaburkeria. 1. "Action, conduite, manière d'agir avec parcimonie, chicheté, avarice, illibéralité" H (s.v. la-). 

2. "Llaburkeri (Sal), carácter huraño" A. 

llaburkizun. "Qui doit être accourci, raccourci, abrégé, taillé" H (s.v. lab-). v. laburkizun. 

llaburkuntza. "Action d'abréger, de rendre bref ou moins long, de faire un abrégé. Il peut prendre les diverses 

significations de laburtzea, accourcissement, raccourcissement, taille d'une branche d'arbre, etc." H (s.v. la-). v. 

laburkuntza. 

llaburrarazi (H), txaburrarazi (H). "Faire raccourcir, écourter, faire tailler, rendre plus court, faire abréger" H 

(s.v. labur-araztea). v. laburrarazi. 

llaburrera, txaburrera (Lar). "Abreviatura" Lar. v. laburdura, laburrera. 

llaburrexko (AN-ulz ap. Iz Ulz). Dim. de llabur. "Llaburrexko da, es un poco corto" Iz Ulz. 

llaburrot. "Llabürrot [oxítona], court (dim. de llabür) (S)" Lrq. 

llaburtari, txaburtari (Lar). "Abreviador, el que así acorta" Lar. v. laburtari. 

llaburtasun (H (dim., s.v. la-)), llaburtarzun (S ap. A; Gèze). 1. Cortedad, brevedad. v. laburtasun. Hori 

hola bada, eztügü khexü izateko gure biziaren llabürtarzünaz. Ip Dial 9 (It, Ur, Dv laburtasun). Gizona da 

ezin beno gorago igaiñ nahi dena ta sekülan handitü nahiari bere llabürtarzüna zehatü eztiana. Egiat 243. 2. 

(S ap. A; H (s.v. la-)). "Poquedad de espíritu" A. 

llaburtu (-ü- S ap. Lrq y Lh; VocS, H (s.v. la-)), illaburtu, txaburtu (Lar). 1. Acortar, abreviar. "Raccourcir" 

VocS. v. laburtu. Lüzatü nahiak dereio bethi llabürtzen [bizia]. Egiat 190. Bizitze azkarrenaren hatsarria da 

tristezia haren llabürtzia da haren erhokerietarik handiena. Ib. 239. Zahartüxerik eta hatsa illabürtüxerik 

nizalakoz. Eskual 9-5-1913, 4. "Au fig., devenir moins puissant" H (s.v. la-). 2. (H). Volverse roñoso, 

tacaño, miserable. 

llaburtzaile, txaburtzalle (Lar). "Abreviador, el que así acorta" Lar. v. laburtzaile. 

llaburtze. "Raccourcissement ou résultat du raccourcissement" H (s.v. la-). v. laburtze. 

llaburxka. Dim. de llabur. Buztana llaburxka, / beharriak aldiz luzeixka. Arch Fab 183. 

llaburzale (-ü- S ap. Lrq). v. laburzale. 

llaburzki (H), llaburski (S ap. A y Lrq; Gèze), llaburxki. Pronto, rápidamente. "Bientôt" Gèze. "1. 

brièvement, en peu de temps. [...] 2. brièvement, en peu de mots" H (s.v. la-). "Prontamente" A. v. laburzki (2). 

Debriaren lazuetara llabürski eroriren da. Mst I 24, 7 (SP sarri, Ch lauster, Ip, Ol, Leon laster). Heltü zen 

llabürzki, Anak ziala Margaita deslanthatü ta Frantziako Erregiña zela gerthü. Egiat 272. Jinkuak igorri dü bere 

aingüria erakustera bere zerbütxarier zer heltü behar den llabürski. Ip Apoc 22, 6 (He sarri, TB, Dv, Ur (V, G), 

Ker, BiblE laster, Ol aurki). Llabürzki minzatü nahiz, erraten dü: J'aime. Arch Gram 48. Erresoli ezazü 

llabürski. ChantP 298. Ürhent dakiola lürpian delarik, llabürski meskabiren da. Eskual 30-10-1908, 4. 

Margarita Adjudart [...] juan zaiku franko llabürxki 65 urthetan. Herr 25-4-1968, 6. 

- LLABUR-LLABURZKI. "1. brièvement, en peu de temps. [...] 2. brièvement, en peu de mots" H (s.v. laburki). 

llaga (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, Añ). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 311. Llaga. "Llaga reciente, 

llaga berria" Lcc. "Llagoso, llagaz betea" Ib. "Ulcera, llaga", "herida", "llaga" Añ. "Plaie (d'homme)" Bon-Ond 

141. Tr. Documentado sólo en la literatura meridional. Prácticamente no hay ejs. del s. XX. Osatu ene 

llageau. Lazarraga 1185v. Zer gaxaesun edo zer llaga. Ib. (B) 1182rb. Daude representaturik Kristoren bost 

llaga preziosa aek. OA 16. Errenobatzen dizkiote llagak Jesu Kristori. SermAN 7. Ikusirik zeure Seme laztanen 


mende. 

774


azote, llaga da billostasun andia. Urqz 51. Bere gorputzeko llaga ta eridak. Cb Eg III 290. Enplastro gisa bát 

Jesusen llagaetán parátzea bekála, déla pensátzen egótea afekto ónes. LE Doc 98 (v. tbn. 95). Zeugan nire 

bekatuak idigi dituezan llaga ta zaoriak! Añ EL 1 210. Agertzen diozka Jesusek bere llagak; jartzen da odola 

dariola eta itz egiten dio. AA I 432. Aillagiña zauri ta llagaz ustelduba, zeinda jausten jakozan aragijaren 

zatijak. JJMg BasEsc 282. Eta torri zen llaga kruel bat eta mota gaixtokoa. Echn Apoc 16, 2 (Dv zauri). 

Ezkerreko oñean / dadukazun llaga, / Jesus biotzekoa, / lastimosoa da. Xe 327. Llaga aiek arradizatu eta 

sendatuaz zijoazkiola. Arr May 128. Obenik eta kulparik gabe / oi zure llagen utsusia! A Aezk 226. Jesukristoren 

bost llagak bost, / lau ebanjelistiek lau, / hiru trinidadiak hiru. Balad 159. v. tbn. Zuzaeta 65. DurPl 100. A EY 

IV 240. 

llagar. "(S), glosopeda, enfermedad de la boca" A. 

llagatu (Añ), llagau. Llagarse. "Ulcerar" Añ. Eztan ainbeste esan gura / gorputz llagatubak. DurPl 100. 

Belarritik okotzera / gustija llagaurik / beste lekurik asko / sufridu ezinik. Ib. 97. 

llagile. "Cerrajero, sarrallerua, llagillea" Añ. 

llago. "(S; Foix), proie" Lh. 

llagur. v. llabur. 

1 llalla. 1. "(Sal, S), cuchillo cerrado" A. 2. "(R), cuchara (voc. puer.)" A. 

2 llalla (AN ap. A Aq (AN)). "Tejedor" Aq 488 y 505. 

llalla. v. 2 lala. 

llallategi (Sal). "Ramo" ZMoso 56 (en una lista de señales del ganado). Ta erraten da, kalako etxekoen 

señalea da: llallategi giblean ta ozke altzinian eskuieko bigarrian. ZMoso 56. 

llama. v. 1-3 lama. 

llamara. v. lamara. 

llamina. v. lamia. 

llamondu. v. lamondu. 

llana. "Plana de albañil" Elexp Berg. 

llanatu. v. lañotu. 

llaneatu. "Llaniau, pasar la plana en una pared" Elexp Berg. 

llanero. Llanero (venezolano). Aski eta gehiegi izan du "llaneroen" [...] hizkera ikasi eta barra-barra 

egiteko. MIH 361s. 

llaneza. v. lañeza. 

llano. v. laino; laño. 

llanoro. v. lañoro. 

llanprega. v. lanparda. 


mende. 

775


llantoka. v. lantuka. 

llantu. v. lantu. 

llapa. v. 4 lapa. 

llapar. v. 3 lapar. 

llaparroi, llapartsu. v. 2 lapartsu. 

llapi. v. lapin. 

llapur. v. ñapur. 

llardeki. v. lahardekatu. 

llarne. v. larrain. 

llarhote. v. larrote. 

llarren. v. larrain. 

llaudeta. v. laudeta. 

lleba (V-ger ap. A). "Cuidado" A. Cf. 1 leba. Utzagun Jaunaren altzo zabalean auzi orren lleba. 

"Cuidado". Or Poem 528. Zuek zuen buruon lleba (ardura, arreta) izanik. Zait Plat 106. Norberak bere gogoz 

lleba izatea zekarren Sokrateren irakats-bideak. Ib. 153. 

- LLEBA EDUKI. Tener importancia. "Zu trankil: etorri ez arren, horrek ez deuko llebarik" (V-ple) X. Kintana 

Iker-10, 1997, 156. "Kontu horrek deukon llebeagaitik ni ez ninteke arduratuko" Ib. 

- LLEBA EMAN. "Zeiñ ikutu esan, zeiñ ukutu esan, llebarik ezteutse emoten, sea que digan ikutu sea que digan 

ukutu, no les da cuidado" A. "Martinek ez deutso horreri llebarik emoten" (V-ple) X. Kintana Iker-10, 1997, 

156. 

llebagabeko, llebabako (A). "Descuidado" A (s.v. lleba). 

lleba-lleba. v. 2 leba. 

llebraust, -brost. v. lebraost. 

lleinhuru. v. leinuru. 

llekatu. v. 3 lekatu. 

llelle. v. 1 lele. 

lleorri. v. neurri. 

llepei. v. lapin. 

lleproi. v. leproi. 

llerezna. "(R), libélula, caballito del diablo [...]. Iñurriaren etsera eska fan zen llerezna [...] (R-vid), la libélula 

fue mendigando a casa de la hormiga" A. 

llergo. "(S-saug), sorte d'ablette" Lh. 


mende. 

776


llerko (R ap. A). Pino pequeño. Cf. ler. Zuberoako leherrak, Errongari-Zaraitzuetako ler eta llerko 

lerdenak. MIH 375s. 

llertu. v. lehertu. 

llillura. v. lilura. 

llimika. v. 1 milika. 

llinpre. v. linpre. 

llipu. v. 1 lupu. 

lloba. v. iloba. 

llobi (Lar H). "Urna" Lar. v. hilobi. 

lloitxu. v. lohitu. 

lloki. v. 2 loki. 

lloll. v. loil. 

1 llollo. "Caballo, macho (voz pueril) (V-ger)" A Apend. 

2 llollo. v. lollo. 

llollo. v. 1-2-3-4 lolo. 

lloroi. "(Salix babylonica), sauce llorón. Lloroia edo sauze lloroia ere bai" Elexp Berg. 

llotoki (Dv (G), H (G)), lotoki (G-to-bet ap. A). Sien. v. logune. Gogoak eman zion, bada, lo zetzan 

bitartean il bear zuela. Ilze bat artu eta malluarekin llotokian sartu zion. Lard 125. 

llullura. v. lilura. 

lluztro. "Llüztro (BN-mix), bizco de los dos ojos" A. v. luzko. 

1 lo (gral.; SP, Deen II 199, Urt I 41, Ht VocGr 311, Lar, Añ, Izt, Arch VocGr, VocBN, Dv, Gèze 351, H, VocB), 

lu (AN-5vill), loo (Lar). Ref.: Bon-Ond 151; A; Lrq; Ond Bac 404; Iz ArOñ, R 292; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte 

Erd 4, 5, 213, 265, 270, 294. 

1. (Sust.). Sueño (estado del que duerme), acción de dormir. "Herbi loan datza, il dort comme le lièvre" SP. 

"(Pasar la noche de) claro en claro, lorik bage gaua igaro" Lar. "Pernoctar, gaua loorik bage irago" Ib. (v. tbn. 

Añ). "Noche toledana, gau lorik bagea" Ib. "Siesta, [...], eguerdiko loa, janen ganeko loa" Añ. "1. sommeil. 

Loak garaitu du, le sommeil l'a vaincu. [...] Lo batez gaua eraman dut, j'ai passé (emporté) la nuit d'un sommeil. 

[...] 2. sommeil des plantes. Zuhaitzek, landarek, belharrek ere badute bere loa neguan, [...]" H. "Goiz jagia, 

goiz gose; beandu jagia, loz ase" Ond Bac 404. "Dabilelarik ere loa etortzen zaio (B)" Gte Erd 4. "Loari eutsi 

ezinik nabil, nago (G-azp-goi), [...], loari ezin eutsiz nago (AN-gip), loa ezin atxikia dut (BN-arb)" Ib. 5. "Lo 

txarriegaz itxartu de (V-arr)" Ib. 294. "Luk erreintua nago (AN-5vill), [...], loak botaia nago (B)" Ib. 265. "Lo 

batean irago dut gau guzia (G-goi, AN-gip, BN-arb), [...], lo eder bota dut (AN-5vill), a ze lua bota duten! (AN- 

5vill)" Ib. 270. "Herotsak loa galerazi ditazüt (AN-gip, BN-arb, S), orrek lo asko galazi dit (G-azp), [...], loa 

galazo uzten (V-arr), [...], kezkak gautako loa kendu zion (G-azp), notizi orrek gabeko lua kenduzten (V-gip)" Ib. 

213. "Loak errenditu zuen (AN-gip), [...], loak garaitzen zuen (AN-5vill), loak menderatua zeukan (G-azp), loak 

menderatu nindun (G-azp), loa nagusitu zait (BN-arb), loa nagusitu duzu (G-azp), [...]" Ib. 213. "Egun okaz lo 

bearrizenean nago (V-arr), lo eskasa dut (BN-arb), lo eskasia du onek (AN-5vill, B), lo eskasian nago (AN-gip- 


mende. 

777


5vill), lo eskasi aundia daukat (AN-gip), lo eskasien nabile (G-azp, AN-gip-5vill, B), loain eskaisin nao (B), 

gau auetan lo gutxi antzean nabil (G-azp), [...], lo asko galtzen deu (V-arr, G-azp)" Ib. 213. Tr. General en 

todas las épocas y dialectos desde Dechepare. La forma loo se encuentra en Mendiburu (junto a lo), en Zuzaeta 

(52) y en un texto baztanés del s. XVIII. En DFrec hay 106 ejs. de lo. 

Gizonak duien maitena, baietare hobena, / bihotzeko pausuia du eta bere lo huna. E 185. Loa garaithurik 

eror zedin hirurgarren soillerutik beherera. Lç Act 20, 9 (He, BiblE loak garaiturik, TB, Dv loak eramanik, Ol, 

Ker loak eraginda). Lorik gozoenagaz eozen orduan. Lazarraga 1153r. Esazu: zegaiti, danzuanean / jaio barri 

danak kantaetea, / loak benzitzen dau inozentea? Ib. (B) 1151vb. Peko gaxoa deukot etorri joatan gatxa 

jatordala ase osteko loa. "El sueño después de la hartura". RS 425. Zajagauzi eginau biao loak. "El dormir de la 

siesta". Ib. 506. Indazu pausu ona, lo sosegatua. Mat 320. Goiz-loaren begira gau guzian iratzarririk daudenak. 

Harb 348. Halakoak konzientziaren sainga guti aditzen du, lo guti hargatik galtzen du. Ax 426 (V 275). Zipak 

ene lo-lehenak / gau-korrongak hasperrenak. 'Mes sommeils'. O Po 19. Hor gose, loz ase. O Pr 250. Asko da 

lorik, esnaa zaitez. 'Es suficiente sueño'. Acto 164. Onenbat jan ta edan goxo ta onenbat loo ta atseginz. Mb IArg 

I 224. Gau erdiko lo andian sartu zeneko iratzarri zuten. Mb IArg II 312. Afaldu baño len, loak iñork tenta ez 

dezan, [...] errezatu bear da. Cb Eg III 350. Jesusek loaren izena ematen zion Lazaraen heriotzeari. Lg II 203. 

Zénbat bizi dire osásun ónean atzendurík Jangoikoas, nola ló gaixto bátean? LE Ong 62r. Zuregatik barutu 

nintzen, [...] looa galdu nuen (B, s. XVIII). BOEans 741. Ez dozu enzun errotarijari ez deutsala lua galerazoten 

errota-soñu jarraitubak? Mg PAb 130. [Ezta] ori loa, ezpada eriotzea. Añ LoraS 119. Joan da nigandik loa. AA 

III 571. Lua ta jana laburtuta. fB Olg 181. Adoratzen [...] zaitut nigatik egin zenituen barau, loa galtze ta 

pausoakgatik. Echve OngiB 73. Ibilli ziranean / iru bat legoa, / gure nagusi orrek / sentitzen du loa. It Fab 121. 

Merkatian loa etzen salzen. Arch Fab 227. Zer inportantzia / hautsteko nik lo eztia! Gy 59. Gau guzia lo batean 

oi zeraman. Arr GB 67. Menpetu nintzan / lo gozo baten eztira. Aran SIgn 212. Gero aste osoa ein eban lo 

baten. AB AmaE 302. Gañera izandu zuan beste lo arteko ikuskera bat Aita Santuak. Bv AsL 75 (32 lotarteko, 

lo-tartian y 72 lo artian). Gabazko loari ukho eginez. Zby RIEV 1908, 415. Atrapau ebazan loak. Azc PB 245 

(v. infra LOAK HARTU). Olango gogamenak naikoa ta geiegi izaten dira maite diran biri euren loak kentzeko. 

Ag AL 154. Nere maitea, zer lo ederra daukazun! Ill Testim 18. 

(s. XX). Loz asetzea haizu zen. StPierre 29. Lo osuan nai bada / iritxi goizera, / zeruaren pakian / arduan 

pensatzera. JanEd II 12 (cf. infra LO BETE). Sasoi atan ezeustan loa galazoten Frantziako erregearen 

ardureak. Or Tormes 51. Ene kondera luzeak loa emanik. JE Ber 36 (cf. infra LOAK EMAN). Loari murrika 

etxe artietan / gastetxu zurbilla. Laux BBa 118. Eztot nik gura lorik galdu erazo dagistazun. Otx 65. Elederri lo 

lapurra / etor zitzaion. "Sueño ladrón". Or Eus 386. Gaueko lo-bildua biamonez ase. "Sueño para entonces 

acumulado". Ib. 46. Loari deiez dagotzu ori (V-ger). 'Se dice de quien queriendo dormir cierra exprofeso los ojos 

[litm. "ése está llamando al sueño"]'. A EY III 339. [Alak] lo aztukorrak ere eztitu ezabatuko. Zait Sof 81. Zure 

amatxok lo abestuaz ainbat aldiz lo gozoa eragin dizun seaska maitea. Munita 29. Jartzen da emeki-emeki loantzeko 

egoera berezi batean. Mde Pr 372. Barne-kezkak uxatzeko / sortu duzu lo biguna. "Sopora gratia". Or 

Aitork 237. Loa ta atsedena bear ditugu. Txill Let 129. Umeen lo bedeinkatua uixatuteko laingo aizerik [...] 

izaten eztalako. Erkiag Arran 153. A, ze loa bota bear dedan! NEtx Antz 49. Etzun tenpleu-tenpleu ta loari emon 

eutson. Bilbao IpuiB 37. Beren jardunekin nere lo ederra ondatu zidaten. Anab Aprika 69. Amaren deiak uxatuerazo 

eutsan lo asibarria. Erkiag BatB 97. Ezereza, eriotza, betiereko loa. Vill Jaink 136. Lan asko ta lo gutxi / 

guretzat. BEnb NereA 123. Nai ez genduala ere lo artzen genduan, lo premi aundia baigenduan. Salav 92 (cf. 

infra LO-BEHAR). Kanposantuetan nor ote dabil / ildakoen loa zaitzen? NEtx LBB 251. Gaurik ez dut pasatzen 

/ soseguzko lotan. Mattin 53. Hasi nintzan berriz Jaunari lo galdez. Xa Odol 322. Itsasoaren ondoan / geldi 

itsasbelarrak / lo berde itoan. Azurm HitzB 57. Loak ekarri eta loak eraman (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1162. 

Jendeari bere lo nagian iraunerazteko ez dugu kritikaren beharrik. MIH 322. 

(AN-5vill, BN-ciz ap. Gte Erd 294). (Como primer miembro de comp.). "Lo mozorroan iratzarri da (AN- 

5vill), lo kaxkarrean (AN-5vill), [...] lo mokorrean (AN-5vill, BN-ciz)" Gte Erd 294. Aharrausi usua, gose 

edo lo-mezua. O Pr 11. Gorputza nekatzen duten baruak, lo-galzeak, lan ta ibiller gogorrak. Mb IArg I 229. Lodenporako 

atsegiñak berak balio leigu merezimendutzat. Añ LoraS 136. Nurk dakitza, khuntüz, hire lan urthiak 

eta lo gaiak, indarretan sarthü izanez geroz, Leheren, Jinkuaren langile paregabia! Chaho AztiB 9. Taven 

sorgiña, kuzkurtuta, lo-odeiez inguraturik. Or Mi 71. Jin delarik iluna eta lo-ezkila / zure kurutzatzea zoin dutan 

atsegin. Iratz 144. Lo egoera horri "hipnos" edo "irasor" izena ematen zioten. Mde Pr 311. Mattinek etzun loase 

aundirik egiten Xalbat eta Engrazi aragikeritan kutsututa zebiltzala jakin zun ezkeroz. Etxde JJ 119. Lodenporan 

be ametsetan besterik ez eban egin. Bilbao IpuiB 117. Zaragiari egindako bixita oiek naiagoko dutela 

lo-saria, musika baiño. "Recompensa de sueño". Berron Kijote 130. 

Lo-berrian begiak itxita zegoena. 'Premier sommeil'. Ibiñ Virgil 115. 

2. (gral.; SP, Deen II 199 y 200, Lar, Añ, Dv, Gèze 330, H, VocB), loo (AN). Ref.: A (lo, loo); Etxba Eib; 

EAEL 31; Gte Erd 213 y 270. (Usos adv. y predicativo). Dormido; durmiendo. "Lo datza, il dort" SP. "Ozar lo 

datza, gosez lo datzanean" Ib. "Estar durmiendo, lo egon", "estar echado y durmiendo, lo etzan" Lar y Añ (s.v. 

dormir) "(Adj.), dormant. Lo egotea, dormir, litm. rester dormant" Dv. "Lo nago, je suis endormi et je m'endors, 

je tombe de sommeil. Lo datza, il est couché dormant, il dort" H. "Lo doha, lo datza, [...], il va dormir, le 


mende. 

778


sommeil le prend, il dort (est couché dormant)" Ib. (s.v. loa). "Lo-egotea, [...], être dormant, dormir" Ib. "Loetzatea. 

[...], litm., dormir couché, étendu" Ib. "Gaur, orraittiok, lo jaiki zara" Etxba Eib. "Harria baiño 

gogorrago zegoen lo (G-azp), [...], zabal zabal lo dago (AN-gip), zanpa lo dago (B)" Gte Erd 270. "Egun bi 

osoan egon zan lo (V-arr), igaran dit bi egün osorik lo (S), bi egün osorik egon nüzü lo (S)" Ib. 213. v. infra 

LOTAN. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. La forma loo se encuentra en 

Micoleta (12r), Mendiburu (junto a lo) y Samper (Mt 25, 5). 

Iainkoak bere Profetei [...] lo zeunzala egiten zerauzten rebelazioneak. Lç Decl a) 1v. Bagaude iratzarririk ala 

bagaunza lo. Lç 1 Thess 5, 10 (He, Dv gaudezen lo; TB lo egin dezagun, Ol lotan, BiblE lo). Lazaro gure 

adiskidea lo datza. Lç Io 11, 11 (He, Dv lo datza; TB, LE, Ol, Leon, Or lo dago, EvS lo da, Ker, BiblE loak artu 

du). Lokhartzea, batzutan erran nahi da hiltzea eta lo daunzanak hilak. Lç Decl a) 4v. Ni nun ete nago? Lo ete 

natz? Ala iratzarririk nago? Lazarraga 1152r. Uste dot eze niñoeala / lo, ze ez iratzarririk. Ib. (B) 1197vb. O 

nobleak errazue, / gauaz lo zauntzatela, / diszipuluek thonbatik / aldaratu dutela. EZ Noel 109. Tentatzaillea ere 

eztatza behin ere lo. Ax 403 (V 263). Noren ari aiz? Lo datzanaren. "Pour qui travailles-tu? c'est pour celui qui 

dort". O Pr 340. Domingo egik emazte, atzi lo, berak iratzar iro. "[Tu] dors tant que tu voudras". Ib. 119. 

Deabrua eztatza lo eta haragia ezta oraino hil. SP Imit II 9, 8 (Ch ez datza lo, Mst eztago lo, Ip eztiagozü lo, 

Leon ez dago lo; Ol, Pi lotan). Geldirik lo agoela / hiltzen hari aiz ohean. Gç 171. Arrozoina aditzen 

eztuenarekin arrozoinatzea da, lo datzanarekin mintzatzea bezala. ES 172. Agertu zitzaioen Josephi Egiptoan lo 

zatzala Jaunaren aingeru bat. He Mt 2, 19 (Dv, SalabBN lo zago(e)larik; Lç, Echn, Ur (G), Ol, BiblE 

ametsetan, TB amets batean, Samper lotan, Ip, Leon lotarik). Bekatuaren oatze gaiztoan lo. Mb IArg I 246. Erdi 

loo zaude ta zere nagitasunak ez dizu esnatzera uzten. Mb JBDev 129. Lo daude erne bear duten guziak. Lar, 

carta a Gandara 161. Jakob gau bates etzin ze lo kanpo batean (84). LE-Ir. Errezatu beozu Errosarioa [...], 

biotzaz, astiro; erdi lo ta agin artean nastau bagarik berbak. Añ EL 1 216. Sermoia asitzean lo jartzen [zera]. AA 

III 441. Eztit nik senar beharrik / ohian lo egoiteko. AstLas 53. Ebili niz Gaztalondon esklabo / nahiagorik egon 

establian lo. Etch 426. Beti etziñ eta lo / altxa gabetanik. It Fab 24. Amor zuen ikusten erdi lo bezala. Hb Esk 

162. Iru Apostoluetara itzuli zan eta lo arkitu zituen. Lard 442. Oh! Bekhatuan lo zagozten kristau 

deithoragarriak. Dv LEd 205. Gure aitaso kantabreak / lo baitaude lurpean. Elzb Po 198. Plagea baña, iñoz 

oian ez dago lo! AB AmaE 251. Jesus lo baitzagoen, / deskantsu osoan. Zby RIEV 1908, 412. Gorputza lo 

badago, / arimea orduan / isil dago. Azc PB 335. 

(s. XX). Ni enago lo, itzarrik baño. Echta Jos 69. Hitz dautzut ez daudela gu baino gehiago lo. JE Bur 82. 

Gizon lodiya gelditu da lo, zurrungaka nere bizkarren gañian. Iraola 132 (v. infra LO ZURRUNGAN). Maiz 

ikusten det lo, ni irakasguan Ebanjelioa azaltzen ari naizen bitartean. A Ardi 11. Guti uste dugun lekuan dago 

erbia lo. FIr 157. Pixtiak egon arren lo, / esna ditute. Or Eus 298. Il-obiak zabaldu ziran eta lo (illik) zeuden 

sandu askoren gorputzak berriz-piztu ziran. Ir YKBiz 506s. Hantxet [...] prediku-alkiari bisean-bis, gure Kixkil... 

lo, zurrungan. Lf Murtuts 13 (v. infra LO ZURRUNGAN). Seaskatxoan, amak zainduta, / irriparrez lo aurtxoa. 

SMitx Aranz 196. Ikusten zan jendea amaketan etzanda lo, eltxoen bildur andirik gabe. JAIraz Bizia 45. Indart- 

Zuburu / lo ditut bete-betean. Or Poem 513 (v. infra LO BETE). Ahoa erdi zabalik, kulunka lo. Mde Pr 150. Ago 

lo ta jango duk me. Etxde JJ 149. Badaukat zer esan barri-barririk, zuek beti lo ta beti gor zagozenok eztakizuen 

arren. Erkiag Arran 141s. Ez zuan otorduetako garai jatorrik; lo, edozein baztar ezkutuan. Anab Poli 14. Etzuen 

itzik erran bide guzian; bere gogoeta eta pentsamentuetan lo. Izeta DirG 37. Gure baitan betiere datza filosofu 

bat erdi lo. Vill Jaink 79. Gaubean lo gozo-gozo zegoala. Salav 69. Arpean etzanda dakuste, aurreguneko 

moskorra egosten lo. Ibiñ Virgil 48. Utz ditzagun ametsak lo gaudenerako. MIH 231. Lo daudenak esnaraz 

ditzan. MEIG II 59. 

Bestea lo bitartean, onela ostutzen zizkion ainbat sagar. Anab Poli 48. 

(H). (No ref. a personas ni animales). "Lo egotea [...]: 2. dormir, au fig., être immobile. Orena lo dago, 

l'horloge dort. 3. dormir en parlant du sommeil des plantes. Landare guziak neguan lo dagozi, toutes les plantes 

dorment en hiver" H. [Dirudi] gure arima lo datzala eta logalez edo unhez tontorik dagoela. SP Phil 499. 

Amuriua iratzarririk dago eta lo daguelarik ere ezta lotzen. Mst III 5, 5. Oihanak iduriagatik lo dagoen 

onthasuna, ez dago alfer; bethi egiten hari da. Dv Lab 304. Liburua zabal zabala, lo zagon haren eskuetan. 

Laph 70. Inpernua etzeguan lo. Bv AsL 195. Uzten badute lur hori, lo, harrotu gabe edo laparrak hartzerat, [...] 

aitzurtzea beti neke [da]. HU Aurp 199. Itsasoak lo zagoela iduri zuen. Arb Igand 146. Etxe guzia lo egon zen 

gero, xoxoak oihanetik kantaz hasi arte. Barb Sup 44. Gauak bere zauzkan oro; / bazterrak ixil eta lo, / denetan 

bakea oso. Ox 46. Ikasitta eukolako Neguba eztala Udabarrija lo baño. Altuna 50. Ugiñik gaiztoena lo dagoena 

da. Or Mi 91. Erdi-lo ilargia. Etcham 74. Erdia lo bizi dela Iruña erraitera ginoazke, ez bagine orhoit San 

Ferminetako jaiek [...] pizten duten alaitasun erhoaz. JE Ber 20. Bizia lo. Ldi BB 106. Sarri pitz dezautzuen lo 

dagon kar hori. Iratz 112. Erripak lo datzaten gau-añube aldetik. Zait Sof 141. Lo dago Jentil-aroa, / Marigaiztoren 

jaurgoa. SMitx Aranz 24. Ez da lo egon Ataungo erri jatorra. Munita 113. Goganbeharrak egon ziran 

lo. Mde Po 73. Ene begiak etzauden ez lo! JEtchep 37 (v. tbn. en contexto similar Erkiag BatB 86 y Balad 230). 

Ez dute beti gure barnean lo dagon "norapait joaiteko gogoa" amensten! Ardoy SFran 284s. Elurpean lo / 

dagoen lurra, / illobi aundia ote? NEtx LBB 263. Zure gogoak ez du lo egon behar. Xa Odol 61. Lo daude 

Baxenabarre, / Xubero eta Lapurdi! Xa EzinB 56. Betiraundian lo dagon / soberano jator, / dintasuna / eta 


mende. 

779


mixeria. Azurm HitzB 69. Indar hori ez da erreztasunaren nahastetan lo gelditzen. MEIG IX 122 (en colab. con 

NEtx). 

v. tbn. Hb Egia 141. AB AmaE 432. Enb 143. Laux BBa 134. Zerb IxtS 23. Gand Elorri 175. Gazt MusIx 105. 

3. (Adj.). Dormido. Zure begiok tristeki, begiotatik biotzeraño sartuten jataz, illargia [...] itsaso loan legez. 

Azurm in Gand Elorri 189. Entzun dut [...] / adarraren hots zolia / mendi loen bizkarretan. Azurm HitzB 38. 

- ARGI LO. v. argi. 

- JAN ETA LO. v jan. 

- LOA (LOAK, etc.) ASTINDU. a) Despertar. Aurren-aurrena doaz "Zimur"en etxera, / deus ez emanik ere 

loak astintzera. "Interrumpirles el sueño". Or Eus 141. b) Desperezarse. v. NAGIAK ASTINDU. Urrengo 

goizean egunsentirako nagia atera bearra zegon, ba. Astindu dezagun bizkor egunabarreko loa ta gijoazkion 

bidera gaurko argiurratze zoragarriari! TAg Uzt 73. 

- LO-ABARO (G-arran [?]), LO-ABAR (G-arran [?]-goi). Ref.: A Apend (lo-abaro); JMB At (loabar). "Siesta" 

A Apend. "Somnolencia" JMB At. 

- LOA-GALDU. Desvelado. Zulogilleak loa galdu arpegia zeukan. Ugalde Iltz 28. 

- LOA JARIO. Caerse de sueño, tener mucho sueño. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero. A 

BGuzur 130. 

- LOAK HARTU (V-arr-gip, G-azp-nav, AN-gip, BN-arb; Lcc, Lar, Añ, Izt, Dv, H (V, G)). Ref.: A (loak artu); 

Iz Als (lubak); Etxba Eib (luak); Elexp Berg (lo); Gte Erd 213, 265, 280. (Aux. trans.). Dormirse, adormecerse. 

"Adormecerse, loakartu, loakartzea" Lar. "Amodorrarse", "dormir" Ib. "Trasponerse, quedarse algo dormido, 

loak artu piskaren bat" Ib. "Dormir, loak artu" Añ. "Adormecerse" Ib. "Descuidarse, zabartu, loak artu" Izt. 

"Loak hartzea, étant transitif, le mieux est de séparer los deux mots et de dire loak hartu zuen, le sommeil le prit" 

Dv. "S'endormir, proprement être pris, se laisser prendre de sommeil" H, que cita a Lardizabal. "Lubak artu nau, 

me he dormido" Iz Als. "Arduratan bizi dana, ez dau errez luak artzen" Etxba Eib. "Autuan nendorrela ixa luak 

artu nau" Elexp Berg. "Loak artu ez artu zegoan orduantxe (G-azp)" Gte Erd 265. "Ez niñun loak bela artu 

(AN-gip)" Ib. 280. "Loak artu gabe (G-azp, AN-gip)" Ib. 213. Cf. LO HARTU, 1 lokartu. Tr. Documentado 

al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Leiçarraga, Haramburu, Tartas, Gasteluçar, M. 

Elissamburu, Oxobi, Etchamendy, Larre y Xalbador. Los ejs. de algunos lexicógrafos que no dan el auxiliar (lo 

mismo ocurre en algunos textos) podrían corresponder al vb. lokartu en alguna de sus variantes. 

Guziak logale zitezen eta loak har zitzan. Lç Mt 25, 5 (Ip luak hartü zütian, Ur (G), Or, BiblE loak (h)artu; 

He, Echn lo(h)arkatu, TB, SalabBN, Leon lokhartu (ziren), Samper gelditu zintzan loo, Dv lo egin, Ol lo [...] 

gelditu, Ker lotan). Loak artu zituan arbole fresko batzuen azpian. Lazarraga 1153r. Eman diazadazu zure 

garazian loak harzeko garazia. Harb 18. Munduko hon denboralen itzalaren pian, loak hartzen du. Tt Onsa 103. 

Loak hartzean. Gç 60. Bitarte artan loak artu zuen Jesus maitagarria. Mb IArg I 193. Ama Birjiñari 

enkomendatzen zegoela, loak artu zuen. Cb Eg II 209. Loak artu baño len, [...] kanta-soñu amorezkoak Jesusi. 

Añ LoraS 136. Guarda gaitza gaudeláik lóak arturík. LE Ong 70r. Bereala artzen du loak. AA II 144. Loak artu 

ondoan / zuen eskallera / ikusi ametsetan / zerutik lurrera. It Fab 248. Kasik ere ardi guziak / ziren loak hartiak. 

Arch Fab 125. Edan, orditu eta loak artu zuen. Lard 10. Usteko nuen izarrak kontatzen ari ziñala edo loak artu 

zinduela. Zab Gabon 67. Larritasunakin do Karlomano eta ezin loak artueu (G-nav). Orreaga 38 (AN-ulz loak 

artu; AN-5vill eztu loarik egiten; BN-baig loa artu). Iñoz ez ditu bere gu legez, artzen loak. AB AmaE 111. Nola 

añ nekatua bazegoen, bereala loak artu zuen. Arr May 57. Ardoz bete-bete egin zan, loak artu zuen. Urruz Urz 

60. Yustuen loak harturik, egon zen lo. Elsb Fram 109. Loak artu zagizan baño lenago, zuzendu zaitez 

Jaungoikoagana. Itz Azald 205. 

(s. XX). Zenbat gau igaro yoadaz loak artu eziñik. Echta Jos 365. Migel gaixoa etzen heldu aski gora; / loak 

hartua, zanp erori zen arbola baten ondora. Ox 21. Loak artu zuan bere / egal-pean. Jaukol Biozk 79. Basaurdearekin 

/ eginik gudua, / azken loak hartzeko / jin zaio ordua. Etcham 148. Zerbait neke egin dutenak ere / 

oarkabe loak artzen. "Quedan [...] en poder del sueño". Or Eus 312. Zuregatik loak artzen ditu nire begiak. Zait 

Sof 92. Ama-besotan loak artzea / baño oberik ze? SMitx Aranz 227. Eguna txirrist-egiteko egoala, loak artu 

eban. Erkiag Arran 61. Xabiertxori lo eragiñaz, nerau loak artu nau. NEtx Antz 120. Ilunpean loak ninduen 

guztiz hartu. Arti MaldanB 196. Gauarekin batera ixiltzen dira ta loak artzen ditu beren soin-atal akituak. Ibiñ 

Virgil 111. Nere begiak itxi zaizkit eta artu nau loak. NEtx LBB 117. Zaude loak harturik / gauazk'ametsa bezala 

/ ene kantua zautzula. Lasa Poem 92. Zaflako bat bezala hartzekoak dira hunelako lerroak, loak hartzen ari 

dituen euskaldunetan. Larre in Xa Odol 15. Nornahi errex loak hartzen du ara berrien legean. Xa Odol 321. 

Lazaro gure adiskidea loak artu dau. Ker Io 11, 11 (BiblE loak hartu du; Lç, He, Dv lo datza, TB, LE, Ol, Leon, 

Or lo dago, EvS lo da). Moruak loak artu ezkeroz / naiz izak eta naiz ago. Balad 69. Lurpean izkutaturik loak 

hartu zuen berriro. MEIG IX 103. 

v. tbn. VMg 96. AA III 633. JJMg BasEsc 26. Zav Fab RIEV 1907, 532. Izt C 8. Ur MarIl 46. Bv AsL 59. A 

BeinB 48. Azc PB 306. Ag G 208. Inza Azalp 44. Altuna 22. Alz Ram 25. Ir YKBiz 242. Sabiaga Y 1934, 29. 

TAg Uzt 248. EA OlBe 30. Mde HaurB 89. Or Aitork 174. Etxde JJ 189. Txill Let 62. Bilbao IpuiB 33. SM Zirik 

18. Anab Aprika 49. Izeta DirG 84. Gazt MusIx 175. Etxba Ibilt 467. Balad 69. 

(G-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd). (Con determinantes). "Lo goxoak artu zuen (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte 


mende. 

780


Erd 181. Gau batean lo andi batek onela artu zuen. Cb Just 92. Artu eban Adan lo gogor batek. JJMg BasEsc 

30. Lo gozo batek artu zuen. Arr GB 21. Zelako loa ete da bera artu dabena? AB AmaE 173. Eta luak, lo gozuak 

artu eban. Altuna 16. Loak, oraindik, doi doi artuko zuen da! Alz Ram 34. Gau ta egunez lo eztiak ez niñun 

artzen. Zait Sof 31. Igarri be egin barik lo samur batek bere besoetan artu eban. Erkiag Arran 158. Lo buru argi 

arek / artu naian arte. Gand Elorri 161. 

(Lcc, Lar, Añ). (Part. en función de adj.). "Atormecido, loak artu" Lcc. "Adormecido así" Lar. "Amodorrado, 

amodorrido" Ib. "Semidormido, erdi loakartua" Ib. "Semidormido, [...] erdiloak artua" Añ. Behar zuten ibili, 

egun guzia [...] erbi loak hartuen iratzartzen. Elsb Fram 142. 

- LOAK HARTZE. "Dormida, dormidura, [...], loakartzea" Lar. 

- LOAK AURTIKI. "Loak artiki (L), caerse de sueño" A (s.v. loak artu). Bizkitartean Piarres eta haren 

lagunak loak arthikiak zauden. Dv Lc 9, 32 (Lç logalez kargatuak). Bere buruaren nonbeit aurkhitzea edo 

zagola deusik egin gabe eta nagikerian edo oraino loak arthiki nahi zuela. Jnn SBi 82. 

- LOAK EMAN. "Orrei maten dio lóak, a ése le ataca el sueño" Iz Ulz (s.v. orrei). 

- LOAK ERAMAN, LOAK EROAN (V-gip ap. A Apend; Añ, Izt 113v). "(Tener) somnolencia, (c.) loak eroan" 

Añ. "(Tengo) sueño, me caigo de sueño, loak errea nago; (V) loak naroa" Ib. "Loak naroa, me caigo de sueño" 

A Apend. Lokhartu zen Pauloren solas luziaren denboran, loak eramanik erori zen lurrerat. TB Act 20, 9 (Dv 

loak eramanik; Lç loa garaithurik, He, BiblE loak garaiturik, Ol, Ker loak eraginda). 

- LOAK ERRE(T)A EGON (G-azp ap. Gte Erd; Lar, Añ). "(Tengo) sueño, me caigo de sueño, loak errea nago" 

Lar y Añ. "Loak erreta dago (G-azp)" Gte Erd 213. v. infra LO-ERRETU. 

- LOAK JOAN (B, BN-arb ap. Gte Erd). "Loak gan zuen (B), loak joan du (BN-arb), loak garaitzen zuen (AN- 

5vill)" Gte Erd 213. 

- LOAN. v. LOTAN. 

- LO-ARBA. "(G-to), sueño ligero" A. 

- LOAREN LOAZ. De tanto dormir. Lo sumatxua egin dau. Nekez dagolako ala loaren loaz buruaustea ta 

durduzia uxatutearren? Erkiag BatB 112. 

- LO-ARIN. v. loarin. 

- LO-ARMA. Soñolencia, sueño ligero. Ostoen urrungak arian arian lo-arma sartzen dit. "Soñolencia". Or 

Poem 529. Israel zaintzen duzun orrek ez baituzu lo-armarik, ez lo-zorrorik. "Non dormies neque dormitabis". 

Or Aitork 287. Lo(r)ik ez du egin, lo-arma bakarrik (AN-larr). Inza NaEsZarr 459. 

- LO-ARO (V-gip ap. Iz ArOñ; H), LUARO, LOTARO (V ap. A). "Buen tiempo para dormir. Lotaro dago gaur 

(V-ger), hoy hace buen tiempo para dormir" A. "Loaro ona (más se dice logiro), buen tiempo para dormir" Iz 

ArOñ. Lo-aruan da ume zolija. 'Duerme'. Laux BBa 112 (12 luaro). 

- LO HARRARAZI, LOARRAZI (G-azp). Hacer dormir. Ez bait nuen loarrazteko pastillarik. Lab SuEm 194. 

- LO HARTU (V-gip, G-azp, AN-larr-5vill; loartu Dv). Ref.: Echaide Nav 297; Elexp Berg (lo); Gte Erd 270. 

Dormirse. "Lo nekez artu nuen (G-azp), nekez lokartu nintzen (B, BN-arb)" Gte Erd 270. Cf. LOAK HARTU. 

Tr. Documentado en Añibarro, Guerrico y textos meridionales del s. XX. Al Norte se encuentra en Gasteluçar, 

Chourio, Hiribarren, Inchauspe (versión de Orreaga) y Leon. Eskaldun gizonak du elgea bilhatzen, / bere 

lanen ondotik, deskansuz lo hartzen. Hb Esk 187. Laztandu niñuan / eta lo artu nun beraren kolkuan. Jaukol 

Biozk 65. Gauez lo ar eziñik. Etxde JJ 73. Etzanen naiz eta lo artuko. Or Aitork 220. Amarterdiak inguruan lo 

artu zuan Imanolek. Ugalde Iltz 19. Oerakoan berealaxe lo artu dezazun, zure gorputzak jota egon bear du 

egunaren bukaerako. MAtx Gazt 84. Batzuek dantzan nekaturik, lo azkar artu dute. Ib. 73. Nik lo artzen nuan 

nere dotriña eskuetan nuala. Salav 29. Izarrak, lo artutako lurra zaitzen zeuden. NEtx LBB 32. Lo ezin arturik 

egon naiz gau guzian. Lab SuEm 177. Iñoiz esertzen bagera / loartzen beñere ez! Ib. 166. Aurrak ematen ditu / 

iñoiz lan ederrak: / batzutan lo artzeko / eragin bearrak. Uzt Sas 33. Gizon au arkitzen da / oso kargatuta, / 

laister ikusiko da / zutik lo artuta. Uzt LEG I 51. Lo-artzeko egiñalak egiñagatik ez zion uzten bere saietsezurretako 

miñak. Berron Kijote 176. 

(Con determinantes). Banoa loaren hartzera. Gç 60 (v. tbn. el mismo ej. en Barb Sup 122). Ene loa eta 

pausua hartuko dut bake soberano hartan. Ch III 15, 4 (Leon hartuko [dut] [...] loa; SP lo eginen, Mst lotüren, 

Pi lo egingo, Ip lo nadila, Ol lotan). Deskansuzko lo gozoa artu egizu semea. Añ LoraS 134. Oitu zaitezte arren 

iñoiz ere lorik ez artzera. Gco II 11. Eztezake loik har. Ip Orreaga 34 (AN-arce, BN-baig loa artu). Esna 

zegoanari lorik artzen utziko ez ziona. JAIraz Bizia 86. Ez zuan lorik artu Don Kijotek gau artan guzian. Berron 

Kijote 98. Nik geienez lo artu-iduri egiten neban. Or Tormes 55. 

- LO-ASPERTU. Sueño ligero, sueño corto. Jaikitzen ziran goizean goiz, iruterdietarako bai, lo aspertu bat 

egiñ gabe. Ag G 23. Etzuten lo aspertu bat egiteko betarik izan gure mutillak. Etxde JJ 45. Etsaiak nekez egiten 

du lo asperturik. Ib. 109. Miñaren-miñez, lo-aspertu edo egonaldi lasai baten jabegoa galdu [zun]. Ib. 211. 

- LO ASTUN. Sueño pesado, sueño profundo. Artu zuan bereala lo astun batek. Mg CC 182. Bekatuaren lo 

astunetik esnatuta biurtzen badira beragana. AA II 4. Lo aztunean etzanda egon-arren. Zait Sof 114. Ametsik 

gabeko lo astun, ahatz-erazgarri bat. Mde HaurB 12. Erreinua lo aztun baten azpian zurruntzen utzi gabe. Ibiñ 

Virgil 72. Jainko Jaunak lo astun bat bialdu eban gizonaren gaiñera. Ker Gen 2, 21 (Dv loaldi, Urt lo haundi, 

Ur lo pisu, Ol lo-zorro, Bibl lohasma, BiblE lozorro). Lenengo loa beti / izaten da astuna. Azc PB 322. Ez du 


mende. 

781


astunegia gau artako loa. Or Eus 40. Loa astuna du. "Tiene el sueño pesado". Ib. 343. (Uso adv.). 

Bitartean Kepa ta bere lagunak lo-astun zeuden. Ol Lc 9, 32 (He logalez pisatuak). 

- LO-HAUTSI. Despertar. Zure itsaso berberaren orroak lo-autsia bainazu. Ldi IL 87. 

- LO AXAL. Sueño ligero. v. loarin. Eultzi-denboran agotz-gaiñean / eiten zuten lo axala. "Ligero sueño". 

Or Eus 237. 

- LO-BEHAR. Necesidad de dormir. "Lo beharrean nüzü (S), lo beharrean nabil (G-azp), [...] lo beharra daukat 

(G-azp), lo behar ikaragarrian nabil (G-azp)" Gte Erd 213. Gaizki janean ta lo bearrean, piztien bildurrez ta 

eskergabien ogipeko. Ag G 254. Beñere ez aizenu ez yan, ez edan, ez lo bearrikan eta beti Yauna goraldu [...] 

ai-zeneza! Ol Imit I 25, 9. 

- LO-BEHARTUTA. "Lo beharrean nabil (G-azp), lo behartuta nago (G-azp)" Gte Erd 213. 

- LO-BELAR (G-azp-to, L-ain, Ae, Sal, R-uzt; Lar, Añ (G), Lcq 48, H (G); -belhar Urt II 427, Dv, H), LO- 

BEDAR (V-ger; Lar, Añ (V), Lcq 48, H (V)), LO-BERAR (Izt 45). Ref.: VocPir 700bis; A (lo-belar, lo-bedar). 

Planta soporífera; adormidera; amapola. "Amapola" Lar, Añ y Lcq 48. "Lobelharra eman diote, on lui a donné 

de l'herbe soporifère" Dv. "Lo belharretarik atheratzen da ur bat, zoinak loharkatzen baititu oinhazeak, des 

pavots on tire un sue [...]" H (s.v. loak-artzea). "Pavot, coquelicot" VocPir 700. "Cuando alguien duerme de tal 

modo que a pesar de llamarle no despierta, se dice, lo-bedarren bat dauko orrek, ése tiene alguna adormidera" A. 

"Pavot somnifère eta eskuaraz lo-belharra deitzen dena" Zerb GH 1931, 228. Empleado tbn., al menos en G-azp, 

para referirse a las bebidas alcohólicas. Hautatzen du gau illhun bat, / zoiñak nasai orotarat / baitu ereiñ lobelharra. 

Gy 281s. Bazkari andi, lo-belarrez ondo koipetua, maneatu zion. Lard 145. Lo-belharrak badu esne 

bat lanthu ondoan "opium" delako bat ematen duena. Zerb GH 1931, 228. Emakumeak apustuba irabazi nairik, 

lo-belarra ipiñi omen zion gizonezkoari. Baita lo artu ere azkar gizonak (G-to). "Adormidera". JMB Mund III 

37. Erein bear dira lurrean lio-azia ta Kerestar lo-belarra. 'Pavot'. Ibiñ Virgil 74. Lo bedar bat ipini zion / bi 

bularraren erdian / linda dame au lo joan jatan / bosteun legua bidean. Balad 136. Emaiten diote / lo belharra 

papora / eta untzi handian / lo dago gaixo haurra. Ib. 138. 

"Opium, lobelhar" T-L. Txinako lo-belharraz jadanik bietan mintzatua, ez nagoke erran gabe hura dela 

pozoin ikharagarri bat. Prop 1892, 11. Gazte batek berriki kaseta huntan idazten zuen bezala, ikusi behar litake 

erlisioneak izan behar duenez "gizonen lo-belarra" ala librazalea? Davant Herr 15-8-1968, 1. 

"Opiacé, lobelhardun" T-L. 

"Opiomane, lobelhartzale" T-L. 

- LO-BERO. "(G-goi), sueño tranquilo" JMB At. Cf. AEF 1955, 111: "Lobero gaitze. A consecuencia de 

cambios bruscos del tiempo se les daña la sangre y se ponen las ovejas con la cabeza pesada, hinchándoseles las 

orejas y las patas. No rumian y andan como enloquecidas (G-goi)". 

- LO BETE. a) (Sust.). Sueño profundo. Iesus. Nire lo betea! "Letargo". Or BM 126. Guziz ikaratzen gaitu lo 

beteak. Txill Let 129. Amesik gabeko loa; gose-egarri gabeko loa; esnaera gabeko loa... lo betea! NEtx Antz 

108. b) (Usos adv. y predicativo). Profundamente dormido. Lo bete daudenak esnarazi gabe, ixil nauzu sartu. 

"Duermen plenamente". Or Poem 526. Cadizko bahia ikusirik eguzkiz mukuru, itxasoa logaletsu edo lobete [...] 

galdetzen nion nire buruari [...]. Etxde Itxas 84. Oillarrak aski du begi bat bete lo, xango bakarrean. "Dormir 

un rato con un ojo". Or Poem 523. 

- LO BETEAN (SP; -th- H). Profundamente dormido. "Lo betean datza, il est en profond sommeil" SP. "Lo 

bethean zelarik, tandis qu'il était en plein sommeil" H. Leentxeago lo betean zetzana, bat-batez ernaitu dala 

esan liteke. Mok 16. Marcelle, haren emaztea, lo betean zetzan oraindik. Mde Pr 145. (Con reduplicación 

intensiva). "Lo bete betean dago (G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 270. Muno baten gañera / igo 

ondorean, / nekaturik zegoan / lo bete-betean. It Fab 75. Saul topatu zuen lo bete-betean. Lard 177. Don Jose... 

lo bete betian zegoan, andra Josepa ere bai. Apaol 70. Lo bete-betean gaudela. Or QA 175. (Con loa, det.). 

Lekunberriko zokoan daude / loa betean oraiño. "Durmiendo". Or Eus 299. 

- LO DANPA (B ap. Gte Erd). "Lo sakonki egin dut, [...], lo danpa dago (B), danpa lo egin dut (B)" Gte Erd 

270. 

- LO DORPE. Sueño pesado. Lo dorphe hartarik atzarri nauzu. Dv LEd 137. Lo dorphea, lo pisua, gau 

hartako heien loa! Barb Piar II 39. 

- LODUN (V-gip ap. Iz ArOñ (sin trad.)). (El) que tiene sueño, (el) que duerme. Goisetan ozta zelan agertu 

zuk arpegia / ikuste arren dalako esnatzen lodun guztia. AB EE 1882a, 42. Allí se les reune / atzeko laguna / el 

burro que no ha sido / bideko loduna. Azc PB 182. 

- LO-EGILE (Dv, H), LOGILE (S ap. Lrq). a) (El) que duerme, dormilón. Zi bat gaineti da erorten, / 

logiliaren sudurra joiten. Arch Fab 219s. Nonbaitik ethorri lo egilea bethi ohean zagozen, zurrungan ari. Arb 

Igand 78. Lotara zireia / loghille polita, / lotara ezpazira / soghi deza leihora. Canc. (ap. DRA). b) "Dormitivo, 

edari lokarlea, logillea" Lar. Eskü latza ezta balakari eztia aldiz da loegile ta azaliak dü sügia iratzartzen. 

Egiat 266. 

- LO EGIN (gral.; Lcc, Volt 32, SP, Urt I 143, Ht VocGr 311, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, Gèze 328, H), LOO 

EGIN (Mic 6v), LOGIN (S; Ht VocGr 350). Ref.: A (lo egin); Lrq (login); Echaide Nav 297; Etxba Eib (lo eiñ); 

Holmer ApuntV ASJU 1968, 99; AtBou FLV 1977, 381; EAEL 31; Elexp Berg (lo); Gte Erd 213, 214, 259, 270. 


mende. 

782


Dormir. "Sestear, [...], barazkalondoan lo egin" Lar. "Dormir al aire libre, atari zabalean lo egin (AN-larr)" A 

EY III 242. "Begiak bete lo egin, descansar un poquitín (G-to)" Ib. 275. "Lur arras lo egin, dormir en tierra (Sal, 

R)" Ib. 342. "Oso ta santu lo egin, dormir a pierna suelta (V-gip)" Ib. 280. "Zazpi ordu lo eittia naikua dala 

esaten dabe" Etxba Eib. "Begiak bete lo egin dut (G-azp)" Gte Erd 259. "Lotzera banoa, lo egitera (S)" Ib. 213. 

"Makina orren burrunbak lo egiten galazi dit (AN-5vill), [...] lo egiteko gogoa kendu zion (AN-gip)" Ib. 213. 

Tr. General en todas las épocas y dialectos. Emplean loo egin Micoleta (12r) y Samper; hay además login en 

Archu (Fab 219). 

Bitarteko lo dagigun, bakea dela guzieki (Elegía de Juan de Amendux, 1564). TAV 3.1.18. Ezar zezan Iaunak 

lo egiteko guthizia handi bat Adamen gainera. Lç Ins B 5v. Lo egizue gaurgero eta reposa zaitezte. Lç Mt 26, 45 

(He, Dv egizue lo, TB, Ip lo egizue, Samper egin zazie loo, Echn lo'izue, SalabBN, Ur (G), Ker lo egin, Ol lo 

egizute, Or egizute lo, BiblE egin lo). Biaotan zegik lo insaur petan. "En la siesta no hagas dormida debajo de 

nogales". RS 366. Armada bortitzagorik etor ezpadadi, aise lo egingo dugu. (c. 1597). FLV 1993, 460s. Birjinak 

lo egin zuen / Iaun onaren alzoan. EZ Noel 154. Zer ari zara konpai, lo egiten duzu ala geldirik zaude? Volt 

267. Adixkide gabe bizi den aberatsa pikatuetan lo giten datza. O Pr 6 (tbn. el mismo proverbio en Mg PAb 

171). Ez ian, ez edan, ez lo egiñ. Ch I 25, 9 (SP, Leon lo egin, Mst, Ip ez lo(r)ik egin, Ol ez lo bearrikan). 

Ondasun andien erdian bizi oi dira ta egiten dute aisa lo. Mb IArg I 203. Egiten dabee lo ardura baga. Mg CO 

34. Arimak zelan lo egiten dozue? Añ LoraS 117. Ezkonzen bazera, lo egin dezala bestek zure emaztearekin. AA 

II 7. Sarri eta sarri naiko beste lo egiten ezpada, bertatik isten da baruba. Astar II 247. Lo oraiñ eta lo gero, / lo 

egiñ zazu luzaro. Echag 106. Gaian ez eginik goizan bezañbat lo. Etch 350. Ikusten grelarik zomait [...] 

peligrotan, espezialki [...], xatean edo lo egitrakoan. CatSal 17 (CatR 17 lo egitrakuan, CatAe 16 lo eitrakoan). 

Gau askotan lo egin bearrean arkitu izan zan, lo albazezakean, inz artean. Aran SIgn 35. Kanpoan lo egiña da. 

Urruz Urz 55. Orain gabaz okela erreak / narabil lo egin ezinik. Azc PB 350. 

(s. XX). Gau atan guztiak egieben lo ederto. Echta Jos 20. Gau artan lo egitea etzan egikizun erraza. A Ardi 

123. Untsa jan, edan eta egin lo zabalik. Barb Sup 174. Hoiekin egin-zak afari eta lo! Ox 176. Izarretara lo 

egiten genian, zakur-ogia yaten genian. 'Nous couchions à la gelée blanche'. Or Mi 94. Txabola ta txosna txar 

batzuk lo egiteko. Eguzk GizAuz 158. Zuk zeure lekuan egizu lo, nik neure lekuan egingo dot eta (V-ger). 'No se 

meta usted en camisa de once varas'. A EY III 230. Egizute lo! "Dormid". Or Poem 543. Biluzik lo egiten zuten 

orain elkarrekin. Mde HaurB 64. Sapai edo bordetan lo egiñaz bere bizi tristia kontserba bearrez. Etxde JJ 157. 

Ondo lo'in, Katin. Anab Poli 131. Gabon eta ondo lo egin! Erkiag Arran 48. Arratsaldean / sakon lo egin 

ondoren. Arti MaldanB 220. Han egin beharko duzu lo. Osk Kurl 124. Nikanor-ek loak lo egin ditu, [...], amesez 

beteak. Erkiag BatB 141. Makiña bat aldiz lo egiña nago berarekin. Salav 21. Aur okerrak eztu ein nai lo. NEtx 

LBB 315. Lo ezin egiñik / arras eroturik / emaztea dago or! Lab SuEm 176. Harri zaharren artean gozo / lo egin 

/ birjina batekin. Azurm HitzB 40s. Eta lo, ez maite-mindu doakabearen antzera, ostikoka ebaindua-lez lo egin 

zuan. Berron Kijote 140. Guk, bitartean lo egin eta genekiena ahaztu. MEIG I 112. 

(V-gip ap. Etxba Eib; Lar). (Sin ser seguido o precedido inmediatamente de egin, o con egin elidido). 

"Dormir, lo" Lar. "Jan da lo, askon bizi izate guztia, comer y dormir, la vida que hacen muchos" Etxba Eib. 

Badate, eta farra, lo eta josta nendin? (ss. XVI-XVII). "Posible, ¿y río y duermo y quiero holgarme?". 

TAV 3.1.19. Lo asko, jan ondo ta olgantza mundukoetan dabiltzanai. Mg CC 232. Zelan lo, jan, edan, ibilli ta 

ain pozik bizi zara? Añ LoraS 117. Jan ezinak, lorik ezinak ta beste asmau legizan gorputzeko gatxak. fB Ic II 

293. Lo oraiñ eta lo gero, / lo egiñ zazu luzaro. Echag 106. Aien bizia oi zan / jan, josta eta lo. It Fab 27. Zer 

egiten dute ongi direnek? Lo! Dv Lab 87. Gau askotan lo egin bearrean arkitu izan zan, lo albazezakean, inz 

artean. Aran SIgn 35. Gabez errondari naiz, egunez oi det lo. AB AmaE 411. Aien ondoan sartu nazaten 

lurpera, / pakean lo dezadan berakin batera. Ib. 287. --Emen jatekoa egiñ; zelaian jan, girona bada. --Ta emen 

lo? Ag G 9. Zer egingo zuen bada tristeak, lo! Ill Testim 6 (17 looo). --Lo... Bañan, nola? --Begiak itxi ta ezertan 

oldoztu gabe. Alz Ram 64s. Kontu ôk utzi eta dezagun lasai lo. Or Eus 285. Negar-malkoak ezin ditut euki, 

Antigone, gizakume danak lo oi dun oeruntz doala, baitakust. 'Donde todos duermen'. Zait Sof 184. Mariaren 

esku utzi / dana; ta lo orain. SMitx Aranz 207. Gau guztian ez jan eta ez lo berrogei kiloko zamarekin mendizmendi 

ibillitako gizonak. Etxde JJ 45. Antxen egon bear guztiak, ez jan ez lo. Anab Poli 62. Gero... lo... Amesik 

gabeko loa. NEtx Antz 108. Ez jan ta ez lo ta ez mezatara joan bear duenik ere etzaio gogoratzen. Vill Jaink 27. 

Eta lo, ez maite-mindu doakabearen antzera, ostikoka ebaindua-lez lo egin zuan. Berron Kijote 140. 

(V-arr-gip, G-azp, AN-5vill; SP, Lar). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 214 y 270. (Con determinantes). 

"Lo gozoa eginen duzu, vous dormirez à votre aise" SP. "Cobra buena fama y échate a dormir, otsande ona 

badezu, lo gozo egiñ ezazu" Lar. "Luak eiñda gero esnatu nintzan zarata bategaz" Etxba Eib. "Bart eztot lorik 

eiñ" Elexp Berg. "Lur gañean lorik ez egin (V-arr, AN-5vill)" Gte Erd 214. Gauaz lorik ezin daidit haren 

gogoan beharrez. E 165. Lorik ezin egin dot. Lazarraga (B) 1171vb. Lo zauntzanean, etzara beldur izanen, 

pausatuko duzu eta lo gozoa eginen duzu. Ax 453 (V 295). Lo gitxi egiten zuen. Ub 119. Eguberdi ostian lo apur 

bat eginda. Mg PAb 137. Bear baño lo geitxeago egitea. Gco II 16. Esposa gal eta / lorikan ezin egin. AstLas 

72. Eztiote loik egin gizonek / nik bezain izpiritu dutenek. Arch Fab 219. Dorre zaharretan egiten dituzte bere lo, 

ohatze eta umeak. Hb Egia 140. Goazen guztiok oera, / lo apur bat egitera. AB AmaE 369. Etxean hala-hala 

egotu zen, janik ez edanik gabe, lo pixkarik ere egin gabe. Jnn SBi 137. Ezeben lo andirik egin gau atan senar- 


mende. 

783


emazteak. Ag AL 154. Gabetan zaitzen diye / izarrari dantza, / lo asko egiñ gabe / arturik zalantza. Arrantz 130. 

Ez dakit, ama, lo handirik eginen ahalko dutan. Barb Sup 77. Serenuen andrak pe bere gizonakin nik baño lo 

geiago eingo dabiela uste juat. SM Zirik 25. Nagoan argia piztuta gau guztian lo-tantorik ere egiten ez badet. 

Anab Aprika 49. Eguerdi-osteko loa edo deskantsua egiten. And AUzta 53n. Gela zarpillean lo ariña egin eta 

kalera da Nikanor. Erkiag BatB 185. Guk ere ez diagu lo askorik egin. Salav 57. Gau artan etzuan gajoak lo 

aundirik egin. NEtx LBB 38. Zin egiten dizut gau guzian ez dudala lo apurrik egin! Lab SuEm 195. Eznuke 

horregatik lo gehiago egingo. MIH 326. Bazkalondoko loa egin ondoan, hasi zaio lanean barrengo harra. 

MEIG IX 111. v. tbn. EZ Eliç 180. EgiaK 86. Tt Onsa 104. Lar DT LVI. Mb IArg II 343. Mih 83. Itz Azald 155. 

DurPl 61. AA I 583. JJMg BasEsc 189. fB Ic II 296. Zav Fab RIEV 1909, 34. Laph 47. Aran SIgn 21. Xe 185. 

Sor Bar 59. HU Aurp 217. Azc PB 328. Goñi 9. Echta Jos 46. Iraola 45. JE Bur 131. Kk Ab I 77. A Ardi 48. 

Altuna 80. Enb 93. Tx B II 210. FIr 151. Ldi IL 29. Or Tormes 51. Alz Ram 69. TAg Uzt 253. EA OlBe 15. Lf 

Murtuts 48. Zait Sof 125. JAIraz Bizia 86. Mde HaurB 45. Etxde JJ 82. Bilbao IpuiB 107. JEtchep 54. Ugalde 

Iltz 14. Izeta DirG 32. Vill Jaink 113. MAtx Gazt 43. BEnb NereA 77. Ardoy SFran 256. Uzt Sas 175. Berron 

Kijote 218. 

(Con numeral o similar). "Lo bakarra egin dut, lo bat ein det (G-azp)" Gte Erd 270. Bortz lo eginik nago 

sorropil panttokan. Hb Esk 232. Atzo arratsetik hunat lo bakhar bat egin dut. Elzb PAd 67. Iru lo (egin) eta 

oporrak! (V-gip, G-azp). 

(Con complemento directo). "Bi egun oso lo egin zituen (G-azp), bi egun segidan lo egin dut (BN-arb), [...], bi 

egun oso lo in zitun (AN-gip), bi egun oso osu(a)k lo egin zitun (AN-5vill), esnatu gabe sei ordu lo egin ditut 

(G-azp), iratzartu gabe sei oren lo egin dut (AN-gip, BN-arb), ernatu gabe sei ordu oso osoak lo egin dut (AN- 

5vill), [...] itxartu barik sei lo egin dot (V-arr)" Gte Erd 213. 

Cf. LO ETA LO. Neskak pozak artu ditu / lo ta lo egitekoan. Zav Fab RIEV 1907, 97. Jesus maitea, lo ta 

lo / egiñ ezazu gozoro. Echag 106. Aurra egizak lo ta lo / moruak loak artzezaño. Balad 69. Nere maitia lo ta lo / 

egin ezazu gozoro, / seaskatxoa erabilli ta / lo orain eta lo gero. Canc. de cuna (ap. DRA). 

Itxasoratuz Mirtil-ek erio-lo egin zun ezkero, ez du utzi etxe au dordo neketsuak. 'Durmió el sueño de la 

muerte'. Zait Sof 24. 

- LO EGINARAZI. "Endormir, faire dormir" H (s.v. loakararaztea). 

- LO-EGINARAZLE. "Ce qui est propre à donner envie de dormir, somnifère, soporifique" H (s.v. logalegarri). 

- LO EGITE, LOGITE (Lar). Acción de dormir, sueño. "Dormida, dormidura" Lar. Gure lo egite bera-ere 

hire gloriatako denzat. Lç ABC B 4v. Gutiziarik eztuke plazer lehenekoen / iate, edate, lo egite, berze 

gañerakoen. EZ Man I 134. Infernurako bidea [...] lo-egite luzez, jostatze ariñez, jokoz ta tripazanzez [betea]. 

Mb IArg I 93. Azote, zilizijo, luurraren gañian lo egite. JJMg BasEsc 76. Haren heriotzeaz mintzatu zen ordean 

Jesus; hekiek aldiz, uste izan zuten lo egiteaz zuela aiphu. Dv Io 11, 13 (Lç lozko lokartzeaz, He lo egoteaz, TB, 

Leon loaz, LE lokartuas, EvS lo egiazkuaz, Ol lo-atsedenaz, Or loa, Ker loak-artzea, BiblE ohizko loaz). 

Ilhuntxe batez, lo egitea galdatu zuten etxe batean. Barb Leg 60. 

- LO EGITEKO. "Dormidera, lo egitekoa" Lcc. 

- LO-EMAILE. (Lo) que adormece. Betiko lo-emalle orri otoi baitagizut! 'A la que das un sueño eterno'. Zait 

Sof 150. 

- LO-ERAGILE (Dv A, H; -ille Lar, H). a) "Adormecedor" Lar. "Opiata, [...] edari loeragillea" Ib. 

"Endormeur, soporifique" Dv. "Edari lo eragilea, boisson soporifique. [...]" H. "Brebaje soporífero" A. Eztet 

aditzen arrulladores orrek zer esan nai deban, ote dira loeragille iñude onak? Lar DT LVI. b) (H; loergille Lcq 

48). "Adormidera, pavot, [...] loergillea" Lcq 48. "Spécialement pavot, en ce sens on ajoute souvent le mot 

belharra, herbe" H. 

- LO ERAGIN (V-gip, G-azp; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (lo eraiñ); Gte Erd 93 y 213. Hacer 

dormir. "Adormecer" Lar y Añ. "Adormecido así, [...], loeragiña" Lar. "Arrullar al niño" Añ. "Arno geihegiak lo 

eragiten du, le vin endort" H. "Ezin dotsat umiai lo eraiñ" Elexp Berg. "Nekeak lo eragiten dit (G-azp)" Gte Erd 

213. Urte askotan abesauten zan [abestia], umeari lo eragitteko. Echta Jos 29. Lo eragin nai zionean [...] 

eresitzen zizkon [...] onelako itz neurtu samur batzuk. Ag G 75. Amari nekiak lo-eragin eutson. Altuna 16. Lo 

eragiteko sendagailu bat agindu baitzion. Mde HaurB 14. Aingerutxoak kantari daude, lo eragiñaz aurrari. 

NEtx Antz 94. Jesusi nai diote / kantuz lo eragin. NEtx LBB 304. (Con adj.). Zure amatxok lo abestuaz 

ainbat aldiz lo gozoa eragin dizun seaska maitea. Munita 29. 

- LO-ERAGINGARRI. "Propre à endormir, soporifique. Elhe lo eragingarriak, discours soporifique" H. 

- LO-ERDI, LOT-ERDI. Cf. lohardi. a) (Sust.). Medio sueño. Emen esan biar da nola lot-erdian Aita 

Santuak ikusi zuan, lenago gure Aita-len Santua. Bv AsL 158. b) (Adj.). "(BN-lab), soñoliento" A. 

- LO-ERNAI (Gc ap. A; Izt 113v). "Sueño ligero, sueño de cuclillo" A. 

- LO-ERRE (V-m-gip, G). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Sueño incómodo que se tiene cuando los ojos se 

irritan" A. "Lo erre, mal humor después de dormir. Lo erria dauko ume onek" Iz ArOñ. "(G-bet), mal humor que 

se tiene a veces al ser despertado" Zt (comunicación personal). "Cuando los niños están extremadamente 

cansados y soñolientos y no pueden dormir, se dice que tienen loerria. Eztau siestaik eiñ da illuntzian loerria 

zeukan" Elexp Berg. v. erre II (5), LO-KONKOR. "Ume ori, lo erriak dago eta eruaizu ogera" Etxba Eib. 


mende. 

784


- LO-ERRETU. "Ume ori lo-erretu(t)a dago" (G-azp). v. LOAK ERRE(T)A EGON. v. logaiztotu. 

- LO ETA LO. Dormir y dormir, venga dormir. Au igarotzen da Kristauen artean; [...] ta alaere gurasoak lo 

eta lo? AA III 555. Otorduetan janari ona, / gauean berriz lo ta lo. EA OlBe 22. Gure Potxolo, / begiak itxita lo 

ta lo dago. NEtx LBB 316. 

- LO GALDU (G-azp, AN-gip-larr). Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 213. "Lo galdu, sueño retrasado" Asp Leiz. "Lo 

galdu aundiakin nabil (G-azp), lo galdu egiten zuen (AN-gip), [...] aspaldi lo galdu asko dabilki (G-azp)" Gte 

Erd 213. Zenbat neke... zenbat lan... lo-galdu... buruauste [...] izan zun zure amak zugatik. MAtx Gazt 19. 

"Lo galdua nago, estoy con sueño retrasado" Asp Leiz. 

- LO GALDUAN. "Lo galduan nabil aspaldian (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 213. 

- LO-GALDURIK. Despierto, desvelado. Gau batez lo-galdurik nengoala asmu oneetan [...] oartu nintzan 

nagosia lo egoala. "Desvelado". Or Tormes 51. 

- LO-GARBA. "(V-ple), sueño ligero" A. 

- LO-GARO. "(V-ger-arr-oroz), sueño ligero" A (s.v. lo-garba). 

- LO-GIRO (Lar, H (V, G)). a) "(Ganas de) dormir" Lar. "Dormideras, logaleak, logurak, logiroak" Ib. "Envie 

de dormir. Logiroak dauzkatzu, vous avez des envies de sommeiller" H. b) (V-gip, G, L-ain; H (V, G, L, BN, 

S)). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Temps propre au sommeil. [...]. Etzan gaiten belharrean, logiro dugu ere, 

étendons nous sur l'herbe, il fait en effet un temps à dormir" H. "Buen tiempo para dormir" A. "Lanak eindda ta 

eurixa arra-arra, au dok logirua" Elexp Berg. Lo gozorik ez bide deu egin edo logiro gaistoren bat izan al 

deu? Lar DT LVI. Nere maitea lo ta lo / logiro eder ba dago / zuk orain eta nik gero / egingo degu gozoro. 

"Aurtxo Txikia" (ap. DRA). c) "Arrullo así, logiroa, lala" Lar. 

- LO-GIROTU (Lar, H (V, G)). "Arrullar al niño, aurra, seiña logirotu" Lar. "Dormitar" Ib. Adoratu zuan, 

Jaingoiko betikoaren Semea bezela, ta logirotu zuan bere erraietako Semea bezela. Arr CDoc 54 (ap. DRA). 

"Soñoliento, logaletua, logirotua" Lar. 

- LO GOGOR (V-arr ap. Gte Erd). Sueño profundo. "Lo sakonki egin dut, [...] lo gogorrean in dot (V-arr)" Gte 

Erd 270. Artu eban Adan lo gogor batek. JJMg BasEsc 30. Berak ez eban entzuten, lo gogorrekua zan da. Kk 

Ab II 44. "Lo sakonki egin dut, [...] lo gogor dago hura (G-azp)" Gte Erd 270. 

- LO GOGORREAN. Durmiendo profundamente. Zenbat kristau egoten dira oean [...] lo gogorrean daudela 

aspertu artean? Mg CC 189. Zurruztada aundixaguetan jarri zan, lo gogorrian balitza letz, nekazari bat bezela. 


- LO-GOSE (L-côte, B, Sc ap. A; VocB). "Ganas de dormir" A. "Logose, tener ganas o mucha necesidad de 

dormir" VocB. 

- LO GOZOAN. "(A) sueño suelto, logozoan" Lar y Añ. Zeinbat dagoz negarrez / euren bakarrean, / lo 

gozoan beste asko / dagozan artean. Azc PB 327. Lo gozoan dago ordurako sabaiko laguna, eskale zaarra. 

Erkiag BatB 114. Etxaide ez da bere buruari ederretsirik lo gozoan dagokeen gizona. MEIG II 127. 

- LO-GURKUSKA (-kh- H (L)). "Arratseko othoitza lo gurkhuska egitea, faire la prière du soir à peu près 

endormi, en faisant des saluts de tête" H (s.v. lokuluska). 

- LO-IBILTZAILE. Sonámbulo. "Somnambule, lo-ibiltzale " T-L. Loera berezi batean jartzen zuen, 

lo ibiltzalearena iduri. Mde Pr 311. Egoera berezi batean dugu medium delakoa, transa irasorria eta loibiltzalena 

bezala. Ib. 320. 

- LO IGORRI. Hacer dormir. Behin ere argi hastiak / lo bazeion igorten, / zapatainaren kantiak / zuen 

iratzarerazten. Arch Fab 225. 

- LO-IRATZARRI. Medio dormido (?). v. LO-ITZARRI. Eztü zure enganatzeko ügürükiren ziradian lo 

iratzarririk ere eman dereitzün esparantzaz da trüfatüren. Egiat 245. 

- LO-IRUDI. "Lo iduri egiten du, il fait semblant de dormir" SP. Lo-irudian jarririk, iltzen zegoanen antzik 

gabe, Jaunari kontu eman zion. Lard 62. 

- LO-ITZARRI. a) "(V-ple-arr-oroz-m), semi-despierto. Lo-itzarrik dagoan batek legez tirli-torlo diardu orrek 

berbetan, ese está balbuciendo como uno que está despierto a medias" A. b) "Lo-izarri (V-m), de poco sueño, de 

sueño ligero" A. 

- LO-IXURI (G-azp). Polución nocturna. "Loixuria berez pekatu al da?" (PAlt, comunicación personal). 

- LO IZAN (L-côte-sar-arcang, BN-mix-arb-ad-baig, S; Gèze 328). Ref.: EAEL 31; Gte Erd 270. Dormir. "Lo 

sakonki egin dut [...], untsa lo da (S)" Gte Erd 270. Tr. Empleado sobre todo en textos suletinos del s. XIX y 

en algunos pocos labortanos y bajo-navarros de los ss. XIX y XX. Al Sur se encuentra en Orixe e Izeta. Lo 

bahiz aldiz / iratzar hadi berhala. Xarlem 509. Lo delarik behar dügü / adreki huillantü. Pastoral Sainte 

Catherina 863. Ager zitaie khiristiak / alla lo ziraie? Lo bazidie ere areta / sarri iratzarriren zidie. Ib. 921. Lo 

ninzalarik / iduritu zitzaizt pixka bat tristia. "En dormant". Arch Fab 239. Gau batez bakhoitxa lo zelarik, / 

ilhunpiaz probetxatziagatik. "Chacun s'occupait au sommeil". Ib. 237. Gillen, egiazko Gillen lo zen. "Gillen 

dormait". Ib. 125. Txakurrak lo ziren. "En dormant". Ib. 141. Xarmagarria, lo ziradia, / eztitarzünez bethia? 

'Dormez-vous?'. ChantP 270. Lazare gure adiskidia lo da. EvS Io 11, 11 (Lç, He, Dv lo datza; TB, LE, Ol, 

Leon, Or lo dago). Jesusen dizipuluak ethorri direla gauaz zuek lo zinetelarik. Lap 287 (V 131). Jende ala 

abere, oro lo ditazke, indarrak biharamuneko berritzen daieztela loak! JE Ber 102. Arbi-tartean erbia lo da. 


mende. 

785


"Duerme". Or Eus 239. Guziak zabal, azkar, baketsu lo dira. Iratz 49. Urruña, azkar, zabal, baketsu lo zira. Ib. 

49. Lo denetz ala oremus-etan ari, Jainkoak berak daki. Lf Murtuts 10. Iratzarriko othe da / lo den otso 

zaharra? Mde Po 23. Zu lo zir'orai. Ib. 47. Ustez lo zela, ahal bezain emeki eta higitu gabe. Mde HaurB 64. 

Lanparak leunki argitzen zuen lo zen haurra. Ib. 16. Theresa haurrak bezela lo zen. Ib. 17. Nik ere ametsak 

maite ditut, lo nizalarik... Iratzartu-ta, geldi... JEtchep 91. Zuek lo ziñatenean, gure gizonak or barna zabiltzan. 

Izeta DirG 36. Behiak ausmarrian bezala nehork etzakien zerbait gogoan... ez baziren segurik erdi lo? Ardoy 

SFran 221. 

- LO-JARU. Sueño ligero. "Bazkalostian lo-jaru txiki bat eiñ dot" Etxba Eib. 

- LO-JARUAN (V-gip ap. Etxba Eib). Ligeramente dormido, adormecido. "Kerizara etorri eta lo-jaruan dago" 

Etxba Eib. Lo-jaruan zan neskamia albo baten egon zan ixillik eta ezkutuan. Etxba Ibilt 487. 

- LO-KAIKUAK EGIN. "Lokaikuak eiñ, dar cabezadas de sueño" Iz ArOñ. v. lokaikuka. 

- LOKAMETS. v. LO-KAMUS (b). 

- LO-KAMUS (V-ger-gip; lokamux V-gip), LO-KABUX (V-gip), LO-KAME(T)X (G-azp). Ref.: A Apend (lo 

kamusak); Iz IzG (lokametxa); Iz UrrAnz (lokabux); Iz ArOñ (lokamus); Elexp Berg (lokamux). "Lokamusak 

egin, dormir con intermitencias" A Apend (tbn. en EY III 280). a) "Lokametxa, el sueño muy breve y ligero; 

lokamex bat eiñ (G-azp)" Iz IzG. "Lo kamus bat eiñ, lokamusa, breve y ligero sueño" Iz ArOñ. "Bazkalostian 

lokamux bat eitteke enaiz personia" Elexp Berg. b) "Lokamets, semidormido" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

- LO-KAMUTS. "Pesadilla, opresión del corazón y dificultad de respirar durante el sueño (FSeg.)" A. Ura 

lokamutsa! Itzarrik nere asmamenak asma lezakeana baño beltzago ta izugarriagoa izan da. Txill Let 104 (v. 

tbn. 105). 

- LO-KANTU. Canción de cuna, nana. Olatu negarra / du bere lo-kantu. NEtx LBB 351. 

- LO-KARRANKA. "(V-arr), ronquido" A. 

- LO-KARRASA (V-gip; FSeg ap. A), LO-KARRATS (V-gip), LO-KARRAZ (A Apend), LO-KARNASA (Vgip). 

Ref.: A Apend (lo-karrats); Iz UrrAnz (lokarrasia); Iz ArOñ (lokarrasa); Elexp Berg. Ronquido. 

- LO-KARRASAKA. "Lokarrasaka, roncando" Iz ArOñ. 

- LO-KARRASATA. "Lokarrasata, ronquido" Iz ArOñ. 

- LO-KIMIXA. "(V-m), sueño ligero" A. 

- LO-KIRRI. "(FSeg.), sueño ligero" A. 

- LO-KISTA. "(BN-mix), sueño ligero" A. 

- LO-KIXKA. v. LO-KUXKA. 

- LO-KLUNKA. "(R-uzt), sueño ligero" A. 

- LOKO, LOZKO. (Adnom.). Haur erran zezan Iesusek haren herioaz eta hek uste zuten lozko lokhartzeaz 

erraiten zuela. "Du dormir de sommeil". Lç Io 11, 13 (Dv lo egiteaz). Hobeki igaraiteko loko denbora. "Le 

temps destiné pour le somme". Arch Fab 239. Ameak... alde-egin ei-eban andik, lozko naiko bat egin legijantzat, 

nekatuta ixango zala-ta. Euzk 1930, 280 (ap. DRA, que traduce "de sueño"). 

- LO-KOBIAK EGIN (lokobixak iñ V-gip ap. Iz UrrAnz (s.v. lokabika)). Dar cabezadas. 

- LO-KOLOSKATU. "Dormitaverunt, lo koloskatu" Ur, carta a Bon 19-9-1857. 

- LO-KOMUTX (G-azp). Sueño ligero. v. LO-KULUXKA. 

- LO-KONKOR. "Sueño y estado desagradable después de una siesta, de despertarse bruscamente, etc. Persona 

aundixak pe izen leike lo-konkorra" Elexp Berg. v. LO-ERRE. 

- LO-KORROKA (kh- Dv, H). "Lo-khorroka, ronflement que l'on fait en ronflant" Dv (s.v. khorroka). O gaitz 

guzietarik maldatuena! O lo-khorrokarik dorpheena! Dv LEd 66 (Cb Eg II 30 modorra guzien pisuena). 

- LO-KORROKAN. "Lo khorrokan dago, il ronfle, dort profondément" H (s.v. khorroka). 

- LO-KORROKATU (kh- H). "Ronfler en dormant" H (s.v. lozurrungatzea). 

- LO-KORROMOAN (V ap. A; Añ). "Semidormido, erdiloak artua, lo korromoan dagoana" Añ. "Lokorromoan, 

dormitando" A (s.v. korromo). v. korromo. 

- LO-KORROMORRO (Añ (V) A). "Modorra" Añ. Figura tbn. en A Apend, s.v. lokorromo, sin trad. 

- LO-KORROMORROTU. "Amodorrarse: (c.) loak, lozorroak artu, lo-korromorrotu" Añ. 

- LO-KORROSKADA (-kara V-gip ap. Elexp Berg). "Ronquido" Elexp Berg. 

- LO-KORROS (V-och ap. A), LO-KORROSA (V-gip ap. Elexp Berg), LO-KORROSKA (V-arr ap. A). 

"Ronquido al dormir" A. "Aren lo-korrosak etxia be dardaraz jartze juen" Elexp Berg. 

- LO-KUKU (V-ger-arr-oroz ap. A), LO-KUKULUX (G-bet, L, B ap. A). "Sueño ligero" A. 

- LO-KULUMUXKA. Sueño ligero. Lokulumuxka batean egundainokotan. Intzaurreta Herr "Laminak" (ap. 

DRA). 

- LO-KULUXKA (G, AN, L, B, R-uzt; kulus- Lar, Dv, H), LO-KOLOXKA. Ref.: A (lo-kuluska); Izeta BHizt 

(kuluxke). a) Sueño ligero. "Cabezadas del que duerme, [...], lokuluskak" Lar. "Sommeil court et léger. Lo 

kuluska bat" Dv. "Bazkalondoan lo-kuluxka" Izeta BHizt (s.v. kuluxke). Arin jaiki-ta lotatik nator, / bañan zer 

lua! Burubidetan! / T'egin dedana lokulusketan. Inzag EEs 1915, 5. Lo-kuluxka batek hartzen nu ene alkiaren 

gainean. JE Ber 48. Nire goizeko lokoloxkan, ume-karraisi deabrutuek laiñotzen naute. Amez Plat 16 (ap. DRA). 

Zure olerkiak [...] belar-gaineko lo-kuluxka [...] bezin atsegingarri zaizkit. "Sopor". Ibiñ Virgil 46. b) (Lar, H; 


mende. 

786


kulus- Lc ap. A; lokulusk VocB; kuluka Sal ap. A). (Adv.). "Cabecear dormitando, lokuluska egon" Lar. "Lo 

kuluska egotea, être sommeillant et saluant de la tête" H. "Dar cabezadas de sueño" A. 

- LO-KULUXKA EGIN (B ap. Gte Erd), LO-KULISKA EGIN. Dormir un poco, dar una cabezada. "Lo kuluxka 

egin dut (B)" Gte Erd 68. T'etzanda lo-kuluxka egin ondorean / dilin-dala aterperontz illunabarrean 

[artzaiak]. Jaukol Biozk 96. Bi alki zabal etzatekoak bazituen ta aitantxe lokuluxka egiten zuen. JAIraz Joañixio 

252. Bazkalondoko lo-kuluxka lasai eginda. Etxde JJ 79. Arrantzalea prantzesa zan, lo-kuluxka egiten. Anab 

Poli 118. (G-azp, AN-gip, B, BN-arb; kulus- H). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 259. (Con determinantes). "Lo 

kuluska bat egitea" H. "Lo kuluska bat baizen eztut egin, je n'ai fait qu'un petit somme" Ib. "Lo-kuluxka bat 

eginik arras arindu nintzen" Izeta BHizt. "Lo kuluxka bat egin du (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 259. Lo 

kuliska bat egiteko asmoetan. Ag G 25. Lo kuluxka bat egin bear du. Alz Ram 64. Badut uste lo kuluxka bat ere 

egina nuela. Barb Leg 149. Piarres [...] abitu zen lo-kuluxka bat egiteko irrikitzen. Etxde JJ 151. Lo-kuluxka 

ederra egin zezakean Polik. Anab Poli 42. Atsaldean lo kuluxka bat ere egin zuten. Ugalde Iltz 49. 

- LO-KULUXKAN. Dormitando. "Lokuluskan dao, está dando cabezadas de sueño (G-to)" Iz To. Apur bat 

lotan, apur bat lo-kuluxkan. Ol Prov 6, 10 (Dv loasman, Ker erdi-lotan). 

- LO-KULUXKAÑO. Dim. de lo-kuluxka. Banoa ohe gainera [...] lo kuluxkaño bat eginen dudalakoan. Barb 

Sup 13. 

- LO-KUMA (V-gip, L-côte-ain ap. A; SP, H; -kh- Dv), LO-KUNBA (kh- Ht VocGr 425, H (L, BN)), LO- 

KUMU (V-gip ap. Gte Erd). a) Somnolencia, modorra, sueño. "Assoupissement, sommeil court et léger. D'après 

Darthayet (Manuel 40), sommeil profond, il écrit lokhunba" Dv. "Sommeil profond. Lokuma batean sarthu da 

eta atzodanik ezta atzarri, il (le malade) est entré en un profond sommeil [...]" H. "Komeni zaigu loalditxoa 

egitea (V-gip), lokumu bat eitea (V-gip)" Gte Erd 308. "Bazkalondoan lokumu bat egin dot (V-gip)" Ib. 68. Cf. 

Urt V 389: "Coma, lokhum eritasuna". Huneraño ene arima / egotu da lokhuman, / iratzar ezazu othoi / hek 

obran detzan eman. EZ Eliç 211. Atzar nazazu ene lokhuma pisutik. Ch IV 4, 1 (tbn. en Brtc 71; SP nagitasun, 

Mst, Ip lohasna phezü, Leon nagikeria, Ol, Pi lozorro). Iratzar gaitezen gure lokhumatik, zeren gure 

salbamendua hurbillago baidugu fedea errezibitu ginduenean baino. He Rom 13, 11 (Lç, TB, Dv lotarik, BiblE 

lotatik). Erna zaite beraz, ene semea, zure lokumatik, errepara zazu denbora galduba. Mih 11. Atzar gaitzazu 

gure lokumatik. Monho 160. Lokhuma triste hortan bethi ehortzia / bahago, hire kontra, oi zer sentenzia! 

CantIzp (ed. 1826), 40 (ap. DRA). Aspaldi logaletuek, / ez baitzezaketen lokumarik dasta. Gy 309. Lokhuma bat 

egin zueneko jeikiko zen. Laph 191. Erraiten daroku erna eta altxa gaitezila gure lokuma lanjerosetik. Jnn 

Bihotz 70. Petri eta haren lagunak halako lokuma batean zauden. Leon Lc 9, 32 (BiblE logaleak jota). b) "(Lf), 

premier sommeil" Lh. 

- LO-KUMATU (H, A), LO-KHUNBATU (H (L, BN)). Adormecerse. "Dormir d'un profond sommeil" H. 

"Dormir muy ligeramente" A. Tanto Harriet como Azkue citan a Harizmendi. Ezta lokumatuko / Israel 

begiratzean, / ezta loak lothuko. Hm 127. Nola esposoak berandu baitzuen xiteko, lokumatu zintzan guziak eta 

azkeneko gelditu zintzan loo. Samper Mt 25, 5 (Lç logale zitezen, He, Dv, Ip, SalabBN, Ur (G), Leon, BiblE 

logaletu, Echn asi ziren kuluskan, Ol logale [...] gelditu, Or kuluxkaka asi, Ker lo-zorian). 

- LO-KUMUSA. "(V-al), sueño ligero" A. 

- LO-KURRUNKA (L, S; kh- H (S)). Ref.: A; Lrq. a) "Ronquido al dormir" A. "Ronflement pendant le 

sommeil" Lrq. b) (Adv.). Roncando. Lo-kurrunka hago. Chaho AztiB 8s. 

- LO-KURRUNKATU (kh- H). "Ronfler en dormant" H (s.v. lozurrungatzea). 

- LO-KURRUNKAZ. Roncando. "Ronfler, lokurrunkaz egon" Urt Gram 364. Ohín zábal zabála, lo 

kurrúnkaz. Lrq Larraja RIEV 1935, 145. 

- LO-KUXKA (Ae, S), LO-KIXKA. Ref.: A Aezk 295; Gte Erd 68. "Sueño ligero" A Aezk 195. "Lo küxka bat 

egin (S)" Gte Erd 68. Maidalenako khürütxe altian, zonbatek etzien gaia igaraiten, serenan, batian othoitze, 

bestian lo kuxka eginez? Eskual 14-2-1913, 4. Aitatxik bere lo-kixka egin-eta. Herr 31-1-1957, 2. 

- LO-KUXTA (A Apend), LO-KUSTA (G-goi ap. Gte Erd). "Sueño ligero" A Apend. "Lokustea egin du (G-goi), 

egun guziz loaldia egiten du (BN-arb)" Gte Erd 68. 

- LO-KUXUMA. "(V-m), sueño ligero" A. 

- LO-KUZKA. "(Sc), dar cabezadas de sueño" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo). 

- LO-LEKU (V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg). "Dormitorio" Iz ArOñ. "Sitio para dormir. Ezkiñuan lolekuik 

topau ogei kilometruan. Ganbaria zeuken lekuan oiñ lolekuak dauzke" Elexp Berg. v. LO-TOKI. 

- LO-LETXUGA. "Caeciliana, lo letxúga" Urt IV 4. 

- LO-MAHAI. Cama, sitio para dormir. Ango burdiñazko lomaietan daukezan oe garbi txukunak ikustekoak 

dira, txotxo. Ag Kr 73. Ara bi lo-mai Jose Martiñi erosiak. Ag G 50. 

- LO MIN. a) "(Hb), profond sommeil" Lh. Huna zergatik eskuarazko idaztiak maiz liburutegietan lo daudan, 

lo minean. Lacombe LEItz 78. b) "(Hb), mauvais réveil" Lh. c) "(Hb), envie de dormir" Lh. 

- LO-MORKO. "(R-uzt), ligeras ganas de dormir" A. 

- LO-MOSTO. "Entre sueños, medio dormido (V-ger)" Otx Voc (ap. DRA). 

- LO-MOZKOR. "(L), à demi-éveillé" Lh. 

- LO-MUKER (AN-5vill ap. Gte Erd 294), LO-MOKER (B ap. Izeta BHizt y Gte Erd 294), LO-MOKOR (L-ain 


mende. 

787


ap. A). "Mal despierto" A. "Gure haurre lomoker dago. Lomoker zagona iritzarri zaiku" Izeta BHizt. "Lo muker 

jaiki da (AN-5vill), lo moker iratzarri da (B), [...] lomukertu da (AN-5vill)" Gte Erd 294. 

- LO-MUKERTU (AN-vill). "Lo muker jaiki da (AN-5vill), [...] lokaiztua dago (AN-5vill), lomukertu da (AN- 

5vill)" Gte Erd 294. 

- LO-MURDI (V-ple ap. A), LO-MORDI (V-ger ap. A Apend). "Pesadilla de sueños" A. 

- LO-MURKAN. "Lo-murken nengoan (AN-larr), estaba dormitando" Inza Eusk 1928, 95. 

- LO-MUTU. "(V-ple), pesadilla de sueños" A. 

- LO-NAHASI. "Pesadilla (BN-mix)" StJayme (ap. DRA). 

- LO-NAHITSU. a) "Qui est pris d'une grande envie de dormir" H (s.v. logaletsua). b). "Qui a souvent envie de 

dormir" H (s.v. logaletsua). 

- LO-NAHITU (Lar, H (s.v. logaletzea)). "Hacérsele, venírsele a uno ganas de dormir, [...] lonaitu" Lar (s.v. 

dormir). 

- LO-NAHI (lonai Lar, Añ (G), H (V, G)). a) Sueño, ganas de dormir. "(Ganas de) dormir" Lar. Harriet remite a 

logale 'envie, besoin de dormir'. Goizetik gauerdira eguna luzatuz, / lonaia (logalea, logura) aizatzen dute 

ipuiez ta kantuz. "Sueño". Or Eus 100. b) (lonai Lar, H). Soñoliento, con sueño. Aur bat: arat onat, lurrean 

bailegon, / jostetan [...] / or beste bat: ama lo-nai utzia du. "Soñolienta". Or Poem 524. 

- LO-ONDO. Modorra, soñolencia. Askotan esnatu oi nintzan bat-batean, lo-ondorik gabe, buruko ernetasun 

osoarekin. Or QA 175. 

- LO-HORDI (S (Foix) ap. Lh; SP, Dv, H (L, BN, S)). a) (Usos advs. y predicativos). "Lo hordi da" SP. "Lo 

hordia dabilla" Ib. s.v. hordia. "(Litm. sommeil ivre) se dit du sommeil interrompu après lequel l'homme en 

sursaut n'est pas conscient de ce qu'il voit et fait. On emploi ce mot tantôt comme substantif et tantôt 

adjectivement. [...]. Lo-hordi zelarik" Dv. "Cet adj. ne s'emploie qu'à l'indéfini, en cette locution: Oraino lohordi 

zen gelatik athera zenean, il était encore plein de sommeil, tout endormi, litm., soûl, ivre de sommeil" H. "Ivremort" 

Lh. Adiskidea lo-hordi / estonitzen da handizki. "Couché". Gy 297. Xutitzeaz geroz, yunphan eta 

arrolaka dabila, bethi lo hordi. Prop 1897, 43. Españako arlojak, gaiherdiz, joiten dütü 24 oren. Zer tanka 

herroka! Lohordi denak nekez xüxen khuntatüren dütü. Eskual 13-3-1908, 3. b) (L, BN, S ap. A; Dv; loordi Lain 

ap. A), LOTORDI (V-m, Sal ap. A). Sueño pesado. "Etzaken lo-hordian zer hari zen" Dv. "Lo horditan 

zelarik oraino [...], dans l'ivresse du sommeil" Ib. s.v. hordi. "Pesadilla de sueño, sueño pesado" A. Berak, 

lotorditatik itzartuta legez, aoa zabalik begiratu eutsan. A BeinB 91. Arresak [barrükian] ohiltürik jarten ziren 

behin behin eta Pikart hasten zen murmuzikaz; lohordiak arauz hori eginerazten zeren. Eskual 10-1-1913, 3. 

- LO-HORDITASUN. "État de quelqu'un qui est à peine éveillé, qui est encore sous l'influence du sommeil" H. 

- LO-ORDU, LOTORDU. Hora de dormir. Biak ibilli ziran jatorduan ta lotorduan, egunez ta gabaz [...] beti 

gauza bati eragiñaz. Ag G 41. San Pedro gabeko lenengo lo-orduak itzarrik emon zituan. Erkiag Arran 61. 

- LO-OREN. Hora de dormir. Lo orenean sortzen da ixiltasun maite eta kortesano bat. Hb Egia 38. 

- LO-HOTS. "Lo-ots (Vc), ronquido al dormir" A. "Roncar, lo-otsa egin" Añ. 

- LO PISU (G-to, AN-gip, L, B; VocB; lo pesu R). Ref.: A (lo-pisu, lopesu); Izeta BHizt; Gte Erd 270. Sueño 

profundo, sueño pesado. "Lopisu batek hartu eta gau guzian iritzarri gabe" Izeta BHizt. "Lo pisuan izan nintzen 

(B), lo pisua du, gaztea baita (AN-gip)" Gte Erd 270. Tr. Documentado en autores meridionales de los ss. 

XVIII y XIX (tbn. en Orixe) y en los septentrionales Larreguy, Mihura, Oxobi e Iratzeder. Ea jaiki zaite lo 

pisu orretatik. Cb Eg II 63. Eriotzako illuntasunaren lo pisuan erori edo sartu ez nadin. Cb Eg III 301s. 

Jainkoak lo pisu bat egorri zioten kanpan ziren guziei. Lg I 289. Lo pisu batetarik bezala atzarriko baitire. Mih 

84. Nola esnatzen ez gera gure lo pisutik? Gco II 80. Esna ditezen bekatariak bekatuaren lo pisutik. AA III 448. 

Lo pisu batek hartu zuen. Lard 3. Jaun Jaungoikoak lo pisu batean ipiñi zuen Adan. Ur Gen 2, 21 (Dv loaldi, Urt 

lo haundi bat, Ol lo-zorro, Ker lo astun, Bibl lohasma bat, BiblE lozorroan murgilarazi). Lo pisu batetik 

esnatzen dan baten gisa bere onera etorri eta deadar egin zuen. Arr GB 104. Etzanik ere daude hiriko barnetan; 

/ urdailaren betheaz lo pisu zurrungan. Ox 65. Lo dorphea, lo pisua, gau hartako heien loa! Barb Piar II 39. 

Gaur lo pisu hortarik has zite jeikitzen. Iratz 23. Gau batean, lorik pisuenean [...] zetzala, gauza berri [...] bat 

igaro zitzaion. Cb Eg II 197. Lokarriaz lotutzen / ez dek gaitz lepoa, / zergatik nere ustez / pisua dik loa. It Fab 

112. (Uso adv.). Pedro ta lagunak lo-pisu zeuden. Or Lc 9, 32 (He logalez pisatuak ziren, Ol lo-astun 

zeuden). 

- LORIK. Dormido. Irakurle guztiok / zurrungaka lorik? Ldi BB 12. 

- LO SAKON. Sueño profundo. Cf. Elexp Berg: "Lenengo lua ei da sakonena". Itzaliko al dit aurki lo 

sakonak kordearen argi aula! Txill Let 37. Lotan zegoan Miren, lo sakonean. Ib. 104. 

- LO SENDO. "Lo sakonki egin dut, [...], lo sendoa du (AN-5vill)" Gte Erd 270. 

- LO-SOINU. Canción de cuna, nana. v. LO-KANTA. Jatxi dira Aingeruak / laguntzera Aurrari / lo-soñuba 

kantari. Echag 106. 

- LO-SU. "(R), soñolencia. Lo-suz nago (R-uzt), estoy muy soñoliento" A. 

- LO-SUMA (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A; Aq 1435), LO-SOMA (Aq 1435). "Somnolencia" Aq 1435. "Losuma, 

sueño ligero" A. "Suma, ligero, hablando del sueño" Ib. 

- LO-SUMAN. Dormitando. Bizkarra ormondoari eutsala lo-suman egoan. Erkiag Arran 59. 


mende. 

788


- LO-SUMATXO, LO-SUMATXU. Dim. de lo-suma. "Lo sumatxuak burua ondu deust, el ratito de sueño" A 

(s.v. suma). Ezkerralderantz besaganean etzun eta lo sumatxua egin dau. Erkiag BatB 112. 

- LO-SUSTA (G ap. A; H (G); suxta G-to ap. A Apend), LOXUSTA (G-to ap. Iz To (+ loxuxte)), LO-SISTA 

(H). "Court sommeil. Banoha lo sista baten egitera, je m'en vais faire un somme" H. "Susta, ligero, hablando del 

sueño" A, que cita a Arrue. "Siesta" A Apend (s.v. lo-abaro). David bazkalondoko lo-susta eginda etxeko 

barandan pasean [zebillen]. Lard 190s. Loxustak egiten / morroi mantal-zuriak daude bazterrean. 'Siestecillas'. 

Ldi BB 70. Ixiltasun artan, basoko lo-xuxta baiño biguñago. "Siesta". Or Poem 530. Bostak aldera atera oi zen 

etxetik lo-xuxta eginda. Etxde JJ 32. Banekike nun duzun / bazkalondoan loxusta goxoa. Gazt Olerti 1960, 138. 

Aiek etziran lo-xuxtak egiteko orduak. Ataño MLanak 72. 

- LO-SUSTAN, LO-XUXTAN. Dormitando. Arratsalde on, Engrazi; lo-xuxtan al-ziñan? Etxde JJ 110. 

- LOTAN (gral.; SP, Lar, H), LOAN. Ref.: A; Lrq; Echaide Nav 297; Etxba Eib; EAEL 31; Elexp Berg; Gte Erd 

213. Durmiendo. "Lotan dago, il est en sommeil" SP. "Desollar la zorra, lotan dagoen ordiagatik esan oi da" 

Lar. "Egun guztian ibiltzen da lotan" Etxba Eib. "Bi egun esnatu gabe lotan eginak ditu (G-azp)" Gte Erd 213. v. 

LOTATIK (b). Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII; al Norte se encuentra en Etcheberri de 

Ziburu (Eliç 152), Tartas, Larreguy (II 203), Goyhetche, Duvoisin, Inchauspe y Mattin (112). La forma general 

es lotan; hay loan en Tartas, Lardizabal y, junto a lotan, en Orixe y Zaitegi. Azken iuiamendia jin artino, loan 

dago, hila da. Tt Onsa 79. Lotan daudenen gisan illak gelditu dira. Mb IArg I 190. Gutxien uste danean ta bat 

lotan edo ardura gabe dagoenean etorri oi dala. Cb Eg II 87. Ez deutsa gillirik egiten olagizon lotan dagozanen 

belarrijai. Mg PAb 130. Arratsean lotan asaldatu zuan, aditu zituan gauzen oroipenak. AA II 144. Errosarijo 

bat erdi luan edo erdi agidaka ta prisaka errezeetia. fB Ic I app. 23. Ukullu bazterrean / nagoala lotan, / amets 

jolasetan, / Jesus, Jesus / agertu zait bertan. Echag 122. Ez dago neskatxa ilda, ezbada lotan. Oteiza Lc 8, 52 

(Brunet, Ol lotan; Lç, He lo datza, TB, Dv, Ker, BiblE lo dago). Lotan zegoan / bitartean Adan, / Eba andre 

egiña / gelditu izan zan. It Fab 217. Neskato hoiek loian / gogo honez zaudian. "Dormaient". Arch Fab 163. Gau 

batez bakotxa zagoela lotan / Morfeoren besoetan. Gy 297. Erdi-loan jarrita, zeramazkiten penak ariñago egin 

zekiezten. Lard 459. [Xinhaurriek] negu guzia lotan iragaiten dute. Dv Dial 29 (It, Ur, Ip lotan). Bart egon zera / 

trabenan zu lotan. Urruz Urz 62. Aginduren batzuk egitera eioala erdi lotan, narras, nagi ta gogo barik. Ag AL 

92. 

(s. XX). Lotan ipiñi eban etxeko umerik txikijena lo eguan siaskatxuban. Altuna 94. Gogua lotan, nork urten 

al-luditik? Laux BBa 132. Sagasti solla lotan. Ldi BB 156. Erlejiñoa langilleak lotan eukiteko opioa baño 

besterik ez [da]. Eguzk GizAuz 43. Aren burua ere ez zegon lotan. JAIraz Bizia 103. Sugea baitatza lotan / 

Indaren bihurtzekotan / oi! Emaiozu moxu bat. Mde Po 97s. Utsik somatu zun borda batean lotan jarri zen. 

Etxde JJ 158. Lotan zegoan Miren, lo sakonean. Txill Let 104. Lotan dagoan artean atarako deutsat begi ori. 

Bilbao IpuiB 176. Sokrate orrek, ez loan ez atzarrian, etzion epe onik uzten entzuleari. Zait Plat 90 (111 lotan). 

Laket bizian etzaten da lotan. Arti MaldanB 191. Kontzientzi ustel bat lotan. BEnb NereA 236. Artaldea gerriko 

/ dula bere alboan, / musika ioaz dauka / auznarka, erdi-loan. Or in Gazt MusIx 94 (v. tbn. QA 131 erdi-loan y 

125 lotan; Poem 526 lotan). Lotan dagon / gure iriaren / tellatu gañean / argia da ageri. Lab SuEm 189. Ikaslea 

bera ere ez da lotan egon. MIH 152. [Negua] lotan dagoen udaberria baizik ez [da]. MEIG IX 105. 

v. tbn. Zuzaeta 143. CrIc 55. VMg 21. JJMg BasEsc 179. Astar II 76. Lard 53. Bil 82. Arr GB 79. Samper Mt 2, 

19. Aran SIgn 36. Xe 410. Zab Gabon 81. AB AmaE 209. Sor Bar 15. Apaol 71. Itz Azald 6. Ill Pill 8. EusJok II 

159. Inza Azalp 43. Jaukol Biozk 57. Tx B 155. Enb 55. Otx 59. TAg Uzt 199. EA OlBe 30. Loidi 63. Erkiag 

Arran 59. NEtx Antz 119. Osk Kurl 168. MAtx Gazt 51. Salav 49. Alzola Atalak 110. Uzt Noiz 106. Azurm 

HitzB 32. Ker Mt 25, 5. Berron Kijote 183. Balad 140. 

- LOTAN SARTU (Dv), LOAN SARTU. Dormirse. "Lotan sartzea, s'endormir" Dv. Lotan sarzen den baten 

eran gelditu zen illa. Mb IArg I 281. Loan sarthu bitartean Jainkoarekin egon bihotzez. Dh 56. Nausia lotan zen 

sarthu. Gy 37. 

- LOTARA (V, G, AN, L, BN, S, R-is; SP, H), LOTARAT (BN), LOTA. Ref.: A (lotara, uste); Lrq (lótàa); Iz 

ArOñ, R 309; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 213. A dormir. "Joan da lotara, il est allé dormir" SP. "Lotara 

noha, je vais prendre mon sommeil" H (s.v. lotaratzea). "Orrek lotara-orduko, amaikak bai (V-m), [...] para 

cuando esos se echen a dormir, serán ciertamente las once" A (s.v. uste). "Juáztei xe lótra, iros a dormir" Iz R 

309. "Ez dira zortzirak, kedia ez da izan ondiok eta lotara juan da gure mutill zarra" Etxba Eib. "Afaldu eta 

lotara (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 213. Tr. Atestiguado sobre todo en la tradición meridional desde mediados 

del s. XVIII. Al Norte se documenta en Etcheberri de Ziburu, Axular, Pouvreau, Duvoisin y Goyhetche (283); 

tbn. en una canción recogida en ChantP y en una pastoral, ambas suletinas. Jautarkol emplea lota. Gero, 

lurrari musu emanik, yoan lotara. EZ Eliç (ap. H). Hargatik itzul inguru heken buruan, lotara bere ohe berora 

bihurtzen da. Ax 46 (V 29). Uste dut bertutezko artha dela muga onez lotara ioaitea. SP Phil 321. Edanetik 

atseginz zikinera, andik lotara, lotatik konfesi onzerik bagekora. Mb IArg I 198. Lotara juaten zarian kuidado ta 

bildurtasun bagarik. Zuzaeta 101. Guazan orain apaitara, gero lotara. Mg PAb 164. Asko irabazi giñei, lotara 

baño len ditugun konsideraziño santuetan. Añ LoraS 136. Dugun egin othoitza eta goazen lotara. Dv Lab 5. 

Bazkalostean doaz / alperrak lotara. Azc PB 328. Etzaitut konbidatzen nerekin lotara. Iraola 106. Lotara gabe 

gau eder asko / galtzen du bertsolariyak. JanEd II 89. Kanposantura lota / doa gauean...! Jaukol Biozk 49. Gero 


mende. 

789


lotara, biyamonan be / gogoz eltzeko lanari. Enb 175. Gau atakoz zaldittegira juan zan lotara. Otx 22. Intza asi 

du ta / aldegin dute lotara. Or Eus 319. Paris, puta zahar, lotara doa / ...ni ere bai. Mde Po 92. Amak gabonagurra 

egiñik lotara aldegin eban. Erkiag Arran 73. Amaren bularretik lotara, goseak berriz esnatu arte. Osk 

Kurl 38. Goazen lotara, Pako, gabeko aizea ozten ari da-ta. NEtx LBB 74. v. tbn. Cb Eg II 45. AA II 10. AB 

AmaE 382. Apaol 26. Ag AL 28. A Ardi 122. KIkV 8. Altuna 84. Kk Ab II 169. Otx 22. JAIraz Bizia 124. Bilbao 

IpuiB 275. And AUzta 72. Ugalde Iltz 69. Vill Jaink 123. Etxba Ibilt 471. Gai aiñhera, habilu'etxerat / ütz 

nezak lotarat / gaiaren igaraitera! "Laisse-moi (en) dormant". ChantP 110. Khen akit hortik eta ützi lotara. 

Pastoral Sainte Catherina 518. 

- LOTARAKO (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Para dormir, de dormir. "Txiliñ ori, barrukuendako 

lotarako-ordua" Etxba Eib. Badakizu zuk hobeki / baliarazten segurki / lotarako den ephea. Gy 297. 

Arrantzaleak lotarako dagozan orduan. Ag Kr 70. Eztezu lotarako gogoa makala ekarriko. Ag G 7. Lotarako 

gertau zan. Altuna 12. Ateko giro txarra / lotarako onena. Ldi BB 10. Zortzi ordu eder lotarako. Or QA 148. 

Apari on bat eta lotarako sapaia izan zun gau artan. Etxde JJ 160s. Lotarako belar legor pilla zuan oea, udara 

ta negu. Anab Poli 23. Oso ordu gutxi izaten genduan gaubean lotarako. Salav 60. Banaka etzaten dira lotarako 

itsas-egian. Ibiñ Virgil 116. Afari legia eiñda, lotarako gertau ziranian, emon zetsen gelan. Etxba Ibilt 461. 

Lotarako ordua degu. NEtx LBB 74. Eskatu zuan [...] Pedroren txabolan sartu zedilla lotarako. Berron Kijote 

140. 

- LOTARAKOAN. (V ap. A; Izt). "Cuando vas a dormir" Izt. "(FSeg), al irse a dormir" A. [Demonioak] bere 

sareak [...] prestatu oi ditu [...] esnatzean, jan ondoan eta lotarakoan. AA III 360. Yikitzian, itxetik ateratzean, 

elizan sartzean, yaterakoan eta loterakoan (B, s. XIX). BOEans 447. Elizan sartzean, jaterakoan ta lotarakoan 

egin bear da "Aitaren". KIkG 5. Kopeta jo ta gogora zaio / gauzak irauliz inguru / zer gerta ere, lotarakoan / 

utzi zula oaburu. "Al ir a la siesta". Or Eus 343. Gabaz, ostera, lotarakoan, ez daki dirua nun gorde. Erkiag BatB 

167. Arnasik lotarakoan ere ez da gelditzen. MAtx Gazt 90. 

- LOTATIK (V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg), LOTIK (S ap. Gte Erd), LOTATI, LOTARIK (SP, Dv). Tr. 

Documentado al Norte desde el s. XVI, siendo la forma general lotarik. Al Sur aparece a mediados del s. XVIII 

y su uso es algo menos frecuente que en la tradición septentrional; la forma general es lotatik. a) "Lotarik ilkitea, 

sortir du sommeil" SP. "Lotarik atzartzea, se réveiller. Lotarik iratzartzea, réveiller. Dans certains endroits, on 

confond ces deux manières de dire" Dv. "Herotsak lotik eki nüzü (S), herotsak lotik iratzarri nüzü (S)" Gte Erd 

213. Ordu dela lotarik iratzar gaitezen. Lç Rom 13, 11 (TB, Dv lotarik; He lokhumatik, BiblE lotatik). 

Artzaiñen maniurek / lotarik iratzartzen [gaituzte]. EZ Noel 59. Lotarik iratzarri nahi [zuen]. Ax 47 (V 30). Bata 

orazionetik eskatu zen grazia ardietsirik eta berzea lotarik. SP Phil 495s (He 503 lotarik). Edanetik atseginz 

zikinera, andik lotara, lotatik konfesi onzerik bagekora. Mb IArg I 198. Atzar gaiten, atzar lotarik. Monho 36 (v. 

tbn. el mismo ej. en Zby RIEV 1908, 291 y Barb Sup 13). Esnatzen aizenean / goizean lotatik / ostikoka bota zak 

/ andrea aldetik. It Fab 253. Lotarik bezala iratzartzen ari ziren. Arb Igand 53. Arin jaiki-ta lotatik nator, / 

bañan zer lua! Burubidetan! / T'egin dedana lokulusketan. Inzag EEs 1915, 5. Arana-Goirik itxartu eban / 

Euzko-semia lotati. Enb 35 (40 lotatik). Orduan da lotatik doi-doirik esnatzen. Or Eus 52. Lotarik iratzartzen ari 

balire bezala. JEtchep 115. Nafarrako errege ohiak bere azken lotik iratzar-arazi. Ardoy SFran 63. Bizi berria / 

lotatik esna / zaiguk baso-mendietan. NEtx LBB 263. Kasik ernatu bainaiz / oraintxe lotarik. Mattin in Xa EzinB 

97. v. tbn. Mg CC 182. AA II 10. Ag AL 118. Ir YKBiz 356. Mde HaurB 16. Gand Elorri 160. Lotarik: CantIzp 

(ap. H). 

b) (lotarik S ap. Lrq). Dormido, durante el sueño. "Durant le sommeil" Lrq. v. LOTAN. Samuel ttipiak entzun 

zuen lotarik boz bat bere izenaz deitzen zuena. Lg I 252. Jainkoak Adami lotarik emeki / sahetsetik zion hexur 

bat ebaki. Zby RIEV 1908, 206. Nik uste lotarik ere erdaraz amesten diren. Arb Igand 21. --Ditekena da hoi! 

Lotarik ari zinen... --Bai zera lotarik! Nik ere Akelarre nuen hola hola, nere etxean. Barb Sup 119. Nahi duk zer 

jan, zer edan, / eta lotarik egin lan? Ox 103. Erdi lotarik, kirrimarra batez sinatu daizko [paperak]. JE Ber 13. 

Herodes hil zenean, Jaunaren aingerua agertu zitzaion Josepi lotarik. Leon Mt 2, 19 (Ip lotarik; Lç, Echn, Ur 

(G), Ol, BiblE ametsetan, TB amets batean, Samper lotan, Dv, SalabBN lo zago(e)larik). Lotarik zure begi blüa 

/ ezagun nizun eni so. Mde Po 51. Gauaz lotarik aments txar batzu eginak zituen. JEtchep 54. Atzarririk, berdin 

lotarik, kontzientziaren danga ilhun zorrotzak, bihotza penatuko [dautzu]. Larz Senper 18. 

- LO-TOKI. Sitio para dormir, lecho; dormitorio. v. LO-LEKU, lotegi. Txabolaetako lo-tokiari deitzen zaio 

etzauntza. Izt C 224. Etzuen izan ostatu ta lotoki edo etzauntza oberik. Aran SIgn 36. Lotokian, biotz gañean, 

elizan daukagun "Santo Kristo" orri begiratu dezaiogun askotan. EgutAr 14-3-1959 (ap. DRA). Lotoki zirtzil bat 

idoro dau, etxe narras batean. Erkiag BatB 182. 

- LO UTZI, LO ITXI (V-och ap. A Apend). "Lo itxi eban, lo dejó aturdido" A Apend. "Al tal escribano le dejó 

aturdido, eskribau ori lo itxi eban (V-och)" A EY III 250. 

- LO-UXI. "Lo-uxi, [...] siesta" A Apend. 

- LO-XISKA. "Loxiska, sueño ligero" A Apend. 

- LO-XORTA."Lo xorta bat egin du, il a un peu dormi" Dv. "Lo xorta bat egitea, faire un peu de sommeil" H. 

Lo xorta bat egin orduko jeikitzen da eta othoitzean hasten. Laph 38. 

- LOZ (G-nav). "Loz, loegiten, durmiendo" Ond Bac 404. 


mende. 

790


- LO ZAHARTU (AN-larr). "Lo zartu, sueño retrasado" Asp Leiz. "Lo zartua nago" Asp Leiz. 

- LO ZABAL (L, S). Ref.: A; Lrq. "Sueño tranquilo" A. "Sommeil profond" Lrq. 

- LO-ZAKAR (BN-baig). "Lo zakar, sueño torpe; noche desasosegada" Satr VocP (s.v. zakar). 

- LO-ZAKU (L, S, R-uzt). Ref.: A; Lrq. "Dormilón" A. "Grand dormeur. Ezbesteko lo-zakia, hi!" Lrq. 

- LO-ZARATA. "(V-och), ronquido al dormir" A. 

- LOZKO. v. LOKO. 

- LO-ZOR. "Lo-zorrak euki, tener sueño atrasado; litm.: deudas de sueño (V-och)" A EY III 339. 

- LO-ZORIAN. A punto de dormirse. Senargeiak etortea luzatu egiten ebala-ta guztiak lo-zorian eta lotan 

geratu ziran. Ker Mt 25, 5 (He, Dv, Ip, SalabBN, Ur (G), Leon, BiblE logaletu, Ol logale [...] gelditu). 

- LO-ZULO (Lar H). "Casa, guarida de animales" Lar. "Guarida, cueva para dormir" Lar DVC 261. 

"Gaztelu zaarreko lo-zulo maitea" gogoratu zitzaion. Anab Poli 43. Orra Gaztelu zaarreko lo-zulotik nola 

aldatu zan, [...] Elizondoko etxe eztitsura. Ib. 8. 

- LO-ZURRUKA. a) "(B), medio dormido" A. b) Ronquido. Ilik bezala, baño lo zurruka itsusi batean. FIr 

191. 

- LO-ZURRUNDA (AN-5vill ap. A). Medio dormido. 

- LO-ZURRUNGA (H (V, G, L, BN, S)), LO-ZURRUNKA (V-gip, G-to, L, R-uzt). Ref.: A y Elexp Berg (lozurrunka). 

Ronquido. Entzuten zuan aitak [...] semien lo-zurrunga lodia. Ag G 25. (Uso adv.). Roncando. 

Peillonean lo zurrunka zeuden ordurik egokienean. NEtx LBB 179. 

- LO-ZURRUNGAN. Roncando. "Lo zurrungan dago, il dort en ronflant, il dort profondément" H. Arte 

hartan, lo zurrungan zagon anaia Batixta. Laph 236. Norbaitek berinazko tranpa idekitzen du [...] ohean sartzen 

eta berehala lo zurrungan hasten. Arb Igand 77. Biritxiak lo zauden, lo xurrungan. JE Bur 80. Lo zurrungan 

eman zen Ellande gaizoa. Barb Sup 74. Orai zuri beha nago / lo zurrungan egoki, / zenbatenaz urusago / naizen 

ni bazinaki! Iratz 19. Bihar arteo beren oheetan / lo-zurrungan. Mde Po 92. v. tbn. GH 1961, 191 (ap. DRA). 

(Con adj.). Ohean zabal-zabala lo zurrunga ederrenian. Zub 43. 

- LO-ZURRUNGATU. "Ronfler en dormant" H. 

- LO-ZURRUNGAZ. "Lo zurrungaz [...] egotea, ronfler en dormant" H (s.v. lozurrungatzea). 

- LO-ZURRUZTADA. "Bere lo-zurruztadak entzuten ziran urriñetik, sus ronquidos se oían desde lejos" Etxba 

Eib. 

- LO-ZURRUZTADETAN. Roncando. Zaldunak ekin zetsan beriala lo-zurruztadetan, baña matrallian eskua 

zabalik ebala, guztiz esna. Etxba Ibilt 468. 

- UR-LO. v. ur. 

2 lo (G-to, AN-gip, L, BN, S; SP, Lar, Añ (G), Dv (G, BN-bard), Gèze 353, H), lu (S-saug). Ref.: A; Lrq; Lh 

(lu). Sien. "Loak, les tempes de la tête" SP. "Sien, sienes, loak" Lar y Añ. "Aladares, los cabellos peinados con 

curiosidad a lo antiguo, [...] loetako, baldokietako, ille kiskurrak" Lar. "Tempe. Luan atzaman, frapper à la 

tempe" Lh. v. logune. Bukatu dira beraz zure bi loetako ta buru guziko arantzen zulatzeak. Mb OtGai III 58. 

Aize biguiñak / loetan jo du maiteño. "Sienes". Or Eus 87. 

- LO-LEKU. "(V-ger), sien" A. 

3 lo. "(V), calambre" A. (Posiblemente derivado por Azkue de alguna expr. adv. con lo 'sueño'). 

lohadar (S ap. A; O VocPo Dv y H), loharda (SP, H). Miembro, extremidad (del cuerpo). Cf. lohi I (3). 

Zuhatz motaz hob' ezina, / et' ongi hauta zedina, / honein saindu lohadarri / lot et' eretxekigarri O Po 65s. 

Magunan loadar minduaren ganean amantala tolostuten dabe (V). A EY IV 262. Haizto horietarik bakoitza 

gorputz zati edo lohadar baten izenaz markaturik da. Mde Pr 77. Gerletan zankho bat edo lohadarretarik bat 

galdü zütienak. Ib. 49. Ez zituen lohadarrak areago mugitzen, haren gorputxoa ezindurik. Mde HaurB 102. 

Potkie-ko behokak launaka uztartuta Glaukus-en lo-adarrak beren masail-ezurrekin zatitu zituten. "Membra". 

Ibiñ Virgil 99. Agureari loadarrak lasai luzatzen doi uzten dio. Ib. 116. 

loagaletasun. v. logaletasun. 

loagatu. Calmarse (?). Jesukristok [...] bere boz arrigarriekin manatu zion aizeari gelditzeko eta itxasoari 

loagatzeko eta instantia(n) obedittu zioten eta geldittu zen itxasoa loagaturik (Lakuntza, 1865). ETZ 312. 

loagetu. v. loaketu. 

loaizun. Falso sueño, ensueño. Nere loaizuna etetzeko zorian nengoenean, gauza bat bururatu zitzaidan. 

Txill Let 98. 


mende. 

791


loakartu, lohakatu. v. 1 lokartu. 

loaketu (Lar), loagetu (Lar DVC 261). "Desadormecer" Lar. 

loaldi (gral.; Dv, T-L), lotaldi (Izt). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 259 y 68. Sueño, acto de dormir; vez en que se 

duerme. "Dilatados sueños, [...] lotaldi galantak" Izt. "Loaldi bat egin dut, j'ai fait un somme" Dv. "(Temps de) 

sommeil" T-L. "Loaldi ederra egin diat (AN-gip), [...], loaldia (bazkalondokoa) egin dut (BN-arb)" Gte Erd 

259. "Egun guziz loaldia egiten du (BN-arb)" Ib. 68. Tr. Documentado en algunos textos meridionales desde 

principios del s. XIX. Al Norte sólo se encuentra en Duvoisin y J. Etchepare. La forma mejor documentada es 

loaldi; hay lotaldi en Azkue, E. Arrese y Otxolua. Emoten jako astija lo aldijak egiteko, ez zazpi ta zortzi 

ordu, baña bai ordu binaan legez. Mg PAb 129. Jainko Jaunak igorri zioen beraz Adami loaldi bat. Dv Gen 2, 

21 (Urt lo haundi bat, Ur lo pisu batean ipiñi zuen, Ol lo-zorro, Ker lo astun bat, Bibl lohasma bat, BiblE 

lozorroan murgilarazi). Nok, baiña, Txiliren mosuetan adurra ikusi, lotaldian edo iatorduan izan ezik? A BeinB 

55. Bazkalosteko lotaldi eder bat egin ebenean. A Ezale 1897, 37a. Iagi ziran urrengo goizean goiz Erbesteko 

morroiak lo aldi bat eginda gero. Ag AL 154. Txomin-txikik goizaldean egieban loaldi apur bat. Echta Jos 257. 

Euskal-erritik urruti nago / bañan gogoz ni beti an... / an nabil pozik egunez eta / gaberoko lotaldian. EA 

Txindor 43. [Karnok] atheari hurbil, loaldia egiten zuelarik itzegileak bezala. JE Bur 61. Seda-arrak ederrik 

daude irugarren lo-aldian. Or Mi 17 (QA 150 loaldi). Lo-aldi orretan egin dodazanak / lepalduko daustaz 

gogoen Jaun danak? Laux BBa 134. Ezeban [...] zarata txikarrena be asmaten eta antza lenengo lotaldijan 

egozan gustijak. Otx 83. Etzuan, agian, loaldi aundirik egin gau artan. TAg Uzt 56. Andre Mariaren eriotza 

loaldi bat bezela izan zan. EgutAr (ap. DRA). Heure loaldi luzetik atzarri haiz. Mde Po 69. Lo egin nai dut eta 

nere loaldia bere irudi oroigarriak edertuko balu... Txill Let 37. Loaldi etengabea, / egun arrai, garbi bat nai 

dut nik. Gazt MusIx 77. Aztagak (Librak) lo-aldi eta esna-aldiak berdindu ditukenean [...] zezenei lan eragizue. 

"Somni horas". Ibiñ Virgil 74. Betiko loaldia / nola gura lukean! Azurm HitzB 27. Loaldi bakar batean igaro 

zuan gau osoa. "Un sueño". Berron Kijote 98. Itsas ertzean nekeak eragin dion lo-alditik iratzarri orduko, zai 

dauka heriotza. MEIG I 197. 

loalditxo (G-azp ap. Gte Erd), lotalditxo. Dim. de loaldi. "Loalditxo bat egin du (G-azp)" Gte Erd 259. 

Udako egun luzeetan loalditxo bat ondo da bazkal-ostean. Ibaiz 24-8-1902, 3. [Mutillari] obeto ixango yakola 

lo-alditxo bat egitia. Kk Ab I 74. Pago bien kerizpetan lotalditxo bat egin nabanean bazkal ostean. Alzola 

Atalak 39. 

loale. v. logale. 

loaran. v. loarin. 

loaran. v. loarin. 

loarazgarri, loerazgarri. Somnífero. Lo-erazgarri indartsuari esker ez zen esnatuko. Mde HaurB 17 (Pr 

311 loerazgarri). 

loarazi (L ap. A; Lar, Dv, H), loerazi (H), loerazo (Lar, Añ, Dv, H (V, G)), loazi (S ap. Lrq). 1. Adormecer, 

hacer dormir. "Arrullar al niño, [...] lo erazo" Añ. Non haboroetan predikü handiek elizan lehen lo eraziten 

baitütie. Bp II 5. Opiyua balitz bezela lo-arazten dit kordia. Bil 161. Oi biguña eskeintzen dizu zoi belartsuak eta 

orrien ots biguñak lo eraziko dizu. Otag EE 1882c, 536. Aita eta amek haur baten bereki edo bestereki loeraztea. 

Mysterio 18 (ap. DRA). Iñon diran ipuñak esan eta lo-erazo egitten euskun guri attak! Otx 57. Ni ere Yainkoak 

lo-erazotzera narama! 'Me adormece'. Zait Sof 184. Begiradaren lillurak du loerazten. Mde Pr 313. Amuarrai 

bat ere lo-araziko zuen ark. Loidi 63. Alkian jarririk / ni loerazteko / parabola luze bat / asmatu dit gero. Azurm 

HitzB 34s. 2. (S; Foix), arrêter le moulin" Lh. 

loarazlaki, loerazlaki (Lar). "Opiata, loerazlakia, edari loeragillea" Lar. "Opio, zumo de las adormideras" Ib. 

loarazle (H), loerazale (Lar), loerazle (H (V, G)), loarazile (Lar), loazle (S ap. Lrq). 1. Adormecedor, lo que 

hace dormir. Nere neurtitzok orrein / lo-erazle bizkorrak / uste ez nun ziranik! 'Narcótico'. Ldi BB 12. 2. 

(H), loerazle (Izt 45, H), loerazla (Lar, Añ A, Lcq 48), loazle (S ap. A Alth Bot 16). Adormidera. 

"Dormidera, hierba" Lar y Añ. "Spécialement, pavot" H. "Adormidera (bot.)" A. Malbabisku eta lo-erazle 

bedarren enplastuak ipini ta gero ur epelezko labatibak (V-arr). "Adormidera". A EY IV 259. 


mende. 

792


loharda. v. lohadar. 

lohardi. Medio dormido. Cf. LO-ERDI. Hebentxitorik lohardi / herria egoiteko ordez, / guri gaixkiegiliak / 

orai arren ditzagün hez. 'Moitié endormi'. Casve SGrazi 134. 

lohargarri. Soporífero. v. lokargarri. Soiñu atsegingarri oriek ere lo-argarri gerta ditezke. Or QA 131. 

loarika. "Lóriga, cota" Lar. Ark jantzi zezala loarika pisua, eta artu lanza eta ezkutarma. Otag EE 1882c, 

479. 

loarika. v. lorika. 

loarin (G-to, L-ain, B, R; VocB), loaran (L, B; VocB). Ref.: A (loarin, loaran); Izeta BHizt. 1. "Sueño ligero. 

Es más ligero loaran que loarin" A. "Loaran, los primeros síntomas del sueño o adormecimiento" VocB. 

"Loarin, sueño ligero" Ib. "Gure haurrek loarine du" Izeta BHizt. Cf. lo ariña egin en Erkiag BatB 185. v. 

lokarin. Pausua guti, lo arin, / harat joan eta hunat jin. Etcham 186. 2. (B). "Que se despierta fácilmente. 

Loarin aise iritzartzen dena" Izeta BHizt. 

loharkadura. "Sueño pesado, pesadilla. Ez othe naute bada atzartuko ene loharkaduratik? Meditacione cerurat 

(ms.) 12" DRA. 

loarkatu. v. 1 lokartu. 

loharna, loharña. Sueño, somnolencia, modorra. Beharra badügünez [misioniaz]? Bai eta arra bai, 

arimak loharnaz, laster, tinkatürik beitira eta panduleen gisa, üsü arra iraiki beharra beitie. Herr 26-11-1959, 3. 

Milla botztariorekin mezaliarrek entzün zien orgañak, aspaldian loharñaz hartürik zirenak: Jinkoaren gloria 

khanta dezela, ahal bezañ lüzaz. Herr 18-10-1962, 3. 

loarrazi. v. LO HARRARAZI. 

lohasma (L-côte, BN-mix ap. A; loa- Sal ap. A; Dv, H), lohazna (S ap. Lh; Lecl), lohazma, lohasna (loa- H), 

loasmo (Dv). Tr. Documentado en textos septentrionales desde mediados del s. XVIII. Emplean lo(h)asma 

Duvoisin, Prop, Mirande y Bibl; lohasna los suletinos Maister, Inchauspe, en Meditazioniak... y Eskual, y 

lohazma en TB. 1. (Sust.). Sueño, somnolencia, modorra. "Lo-asma, -asna [...] batean egotea, être en un léger 

assoupissement" H (s.v. losun). "(BN-mix), modorra, soñolencia" A. "Pesado (se aplica a sueño). Lo-asma, lohasma, 

sueño pesado, modorra" Ib. (s.v. asma). Goiti ezazü zureganat ene bihotza eta lohasna phezü huntarik 

iratzar nezazü. Mst IV 4, 1 (Ip lohasna phezü; SP nagitasun, Ch lokhuma pisutik, Leon nagikeria, Ol, Pi 

lozorro). Lohazmak hartu zituen eta lokhartu ziren guziak. TB Mt 25, 5 (Lç, Dv, Ip, SalabBN, Leon, BiblE 

logaletu, Samper lokumatu). Ah! ene Jinkua, iratzar ezazü ene arima bere lohasna tristetik. Meditazioniak (S, 

1844), 68 (ap. DRA). Aphezpiku saindua lo hasma batean erori zen; agonian sartzera zoan. Prop 1876-77, 187. 

Haiñ abilki jokhatü izan dira nun katoliko saldorik handiena edo sorhaio-erazi beitie edo ezaxol erazi edo 

lohasna batetan bezala ezari. Eskual 3-7-1908, 3. Jainko Jaunak lohasma bat aurtiki zuen gizonaren gainera. 

Lokartu zen. Bibl Gen 2, 21 (Dv loaldi, Urt lo haundi bat, Ur lo pisu batean ipiñi zuen, Ol lo-zorro, Ker lo astun 

bat, BiblE lozorroan murgilarazi). 

2. + lohasna (Sc ap. A; loa- Sal ap. A), lohazna (S (Foix) ap. Lh). (Sust.). Ensueño, sueño. "Pesadilla de 

sueño" A. "Cauchemar, délire" Lh. Loasma apostoliko hori nigarregingarri da, ikhusiz bereziki Angletarreko 

protestanten harahuna eta suhardura. Prop 1899, 98. 

3. (Vb.). "(R-vid), dormir" A. 

4. (Sust.). "Lohazna (S; Foix), syncope" Lh. 

- LOHASMAN. "Loasman, dormitando" A. Aphur bat lotan, aphur bat loasman egonen zare. Dv Prov 6, 10 

(Ol lo-kuluxkan, Ker erdi-lotan). Lore arrotzak bihurturik dautza lo-asman. Mde Pr 118. Izar gorion 

pentagraman / lo-hasman dautza bertz'izarrak. Mde Po 77. 

loasmo, lohasna. v. lohasma. 

lohatkar (rad.). v. 1 lokartu. 


mende. 

793


1 loatu. "Dormir" VocS. v. 2 lotu. 

2 loatu. Loar, alabar. v. laudatu. Jaun Zerukoa, nik errazoaz / beti zaidaz loadu. Lazarraga 1169r. 

loazi. v. loarazi. 

lohazma, -azna. v. lohasma. 

loba (Lar, Añ), lobe (G-nav ap. A Apend). "Es voz Bascongada loba, lobea, [...] y es síncope de lotbaga, [...] 

y que quiere decir lo que no se ciñe, ni ata, como lo es la loba" Lar. "Loba, vestido, loba, lobea" Añ. "Sotana" A 

Apend. 

loba. v. iloba. 

lobakotasun. v. logabekotasun. 

lobarro (S, R), lobarron (S), lobarru (S). Ref.: A; Lh. "Carbunclo, enfermedad de mulos" A. "(Foix), 

charbon, maladie mortelle des mulets" Lh. Cf. VocNaV: "Lobarro, nombre que dan a la enfermedad del ganado 

lanar, cabrío y vacuno, llamado carbunco (V. de Roncal)". 

lobauan. "(V-m), dormitando" A. 

lobe. v. loba. 

lobeko. "(V-ger-ple-arr-oroz), topo" A. 

lobel (Bera). Neol. creado por AG en 1897, de lau 'plano' o lautu 'aplanar(se)' y -bere. Líquido, fluido. "Lobel 

edo likido, líquido" Bera. Cf. A DBols s.v. líquido: "Hubo necesidad de otro vocablo para denotar el concepto de 

'líquido'. Creó, al efecto Arana Goiri el ingenioso neol. lobel de lau 'plano' + bera 'propenso'; pero como lobel 

indica más propiamente 'lo sólido' de lo 'detenido' + bera, bel, me atrevo a proponer por 'líquido' el neol. inoski". 

Eldu zan lobel edo likido ederdun alabastro edo kelagar-ontzi bat nenkarran emakume bat. AG 1468. Onek 

lobel au nire gorputzan jarijotia, neu obiratu edo lurraltzeko egin dau. Ib. 1468. Naiz ta soin aietakoren bat 

lobela baño astunago izan. "Fluido". Zink Crit 19. Berez eziña da [...] soin bat ondokoitasun gutxigoko lobelean 

bulunbatu ta ez ondoratzia. "Fluido". Ib. 18. Alako otz mallak lobelak leitzen dituala. "Líquidos". Ib. 35. Lobelen 

aztuntasuna. GJaur Pisia 92. Eterra lobela da, margogea. GJaur Kimia 221. Alako otz mallak lobelak leitzen 

dituala. Zubill 88. 

- LOBEL-ABELTXO. "Infusoire" T-L. Zomorro edo koko orreik baño txikijaguak, be, bixi ziran: lobelabeltxuak 

(infusorios). ZA Euzk 1929, 95. 

- LOBEL-NEURKIN. Probeta. Iñon diran ontzi ta tresnak agertu ziran leize-zuluetako karraxkoen gisara: 

abats, erratillo, tutuxkak, azta ta lobel-neurkiñak, katilloak. Anab Eusk 1930, 149. 

lobeldu. "Desleir, diluir" BeraLzM. 

lobelizti. Hidrología. Lobeliztiaren atalak. GJaur Pisia 79. 

lobeltze. Licuefacción. Lobeltzearen eta beroaren artean alkartasuna dagon aloterik iñork ez du. 

"Liquefacción". Zink Crit 35. 

loben (V arc. ap. A). "Cornado, moneda antigua" A. v. FHV 551. Idiak eta beiak il ezauz ta loben baten 

biriak indauz. "Mata bueyes y vacas y dadme un cornado de livianos". RS 429. 

Etim. De rom. (cornado) novén, con disimilación. 

lobil. "Lobilla, parc, clôture avec litière attenant à une habitation du bergerie, où on enferme les moutons en 

plein air, durant la nuit" H. 


mende. 

794


lobio (S ap. Lh; SP vEys (L), Dv y A), lobiro (BN-mix ap. A). "Lobioa, parc ou on met le bétail, barrukia, 

heia. Devant de maison où on étend la litière à faire du fumier" SP. "Lobiro, cerca, corral de bestias" A. Cf. 

lorio. Eta zalditegirik ere ezpada, etxe aintzineko barrigo edo lobioa. Prop 1897, 53. Toki hura zer zen 

oraino? Bere gisako barrigo edo lobiro bat, alde guzietarik hetsia eta [...] usotegi batzuz inguratua. Prop 1902, 

227. 

lobiro. v. lobio. 

1 lobo (V-ger, G-azp, AN-ulz). Ref.: Holmer ASJU 1968, 106n; EAEL 91. "La palabra lobua ('el lobo', voz 

erdérica que en Bermeo parece haber suplantado el original otsoa, que además se usa continuamente en el 

sentido de 'el oso')" Holmer ASJU 1968, 106n. 

2 lobo. Globo (?). --Ezta besterik aitzen, zezenak, musika eta On Eleuterioren lebita. --Antzara jokuak, 

lobuak, ogi gogorra pobriari partitzia eta orla. Iraola 56. 

loboil (Lar H). "Flamenquilla, plato, loboilla" Lar. "Sorte de assiette de moyenne contenance, de forme 

ronde, oblongue" H. 

lodaga. "Viga" Lar. 

lodai. "Quartón" Lar. 

lodera. v. lodiera. 

lodi (gral.; Lcc, Volt 83, Mic 7r, SP, Urt I 102, Ht VocGr 355, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, Gèze 334, H, VocB, 

Mdg 163), lori (G-azp-to). Ref.: Bon-Ond 155; A; Lrq; ZMoso 70; Iz Ulz, Als, To (loriye); Holmer ApuntV; 

Elexp Berg. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma general es lodi. Hay lori en Bilintx, 

AzpPr, Pello Errota y en el catecismo de Irún traducido por C. Otaegui, y ambas formas en fray Bartolomé, 

JanEd, Iraola, Txirrita y Uztapide. En DFrec hay 20 ejs. 

I (Adj.). 1. Gordo, grueso, grande. "Gorda cosa, gauza gizena, lodia" Lcc. "Gruesa cosa, gauza lodia, gizena" 

Ib. "Basta cosa, no delgada, gauza lodia" Ib. "Abultar en significación como neutra, parecer de bulto o volumen 

alguna cosa, aundia, andia, lodia izatea, iduritzea. Abulta mucho, aundia, lodia da, dirudi. Demasiado abulta, 

geiegi da aundi, lodi, aundiegi, lodiegi da" Lar. "Amondongado, lodi, gizena" Ib. "Salchichón, saltxitxa lodia" 

Ib. "Gordo, abultado, grande", "craso", "pingüe" Lar y Añ. "De pierna gorda o flaca, zanka lodi, zankame" Añ. 

"Gros, qui a de volume, de la circonférence. Beso lodia, gros bras, [...] zuhaitz lodia, gros arbre, lepho lodia, 

gros cou. [...] Idi lodia, gros bœuf. [...] Gerri lodia, taille épaisse. [...] Gros, épais, opposé à mince et fin. Hari 

loditik oihal lodia, de gros fil, grosse toile" H. "Lodi, recio" Mdg 163. "Ari lodi bet, un hilo grueso" Iz Ulz. "Lodi 

samarra, un poco grueso" Iz Als. Cf. MEIG VI 103: "Hona batekoak eta bestekoak: [...] 'tartià' baina 'artiá', 

'lotiyà' baina 'loriyá'|0". Domingo de Lodias. GLarr SJ 256, 1234, p. 251. Ezen nola gaixtagiña bailegoke 

lothua / eta burdiñazko zepo lodietan sarthua. EZ Man I 101. Noizere baitzare arbola lodi baten trebesean 

apartatuko zaizko leihorrari. INav 20. Nere bekatu gaiztoen kate lodiak. Mb IArg I 200 (v. tbn. kate lodia en 

Lard 63). Haritz lodi eta adartsu [bat]. Lg I 316. Gatxago izango da pekatu askoren orapillo lodi bat urratutia? 

Mg CO 113. Lumati, allatsu, lodi, mardoa, / guretzat izango dok, gaur eperra. Zav Fab RIEV 1907, 532 (v. tbn. 

el mismo ej. en VMg 95). Yosten zaituez esku-oñetati burdiñazko untze lodiakaz. Añ EL 2 205. Zezenak bear ditu 

izan bizkarra zabala, lepoa lodia. It Dial 92s (Ur, Dv, Ip lodi). [Zezenak] bilhua llabür eta lodi. Ip Dial 93 (It, 

Ur, Dv lodi). Bizar lodi gogorrak. Izt C 193. Orok zoiñ-gehiagoka, / phazota lodi kolpeka. Gy 91. Ogia lodi den 

tokian, ondoa mehar, bihia txar eta guti. Dv Lab 55. Galtza hari lodiz egin batzuek. Hb Egia 19. Iru gurutze 

egitia eskuñeko eskubaren biyatz loriyarekin (Irún, 1863). BOEans 640. Uraxen mokordua / guztiz atsegiña, / 

luzia ta loriya. JanEd I 101. Nere aita lanean beti izan zan ari, / baña etzuan poltsa iñoiz izan lodi. AB AmaE 

402. Adiñ aundiko gizona ta gorputzaz lodi. Bv AsL 181. Zangar lodi, gorphutz lerden, / larru garbi sanoa. Zby 

RIEV 1909, 108. Oinak gurutzeari josi zituzten itze lodiek arima bera ere zilhatu baitzioten Mariari. Jnn SBi 45. 

Eskopeta ordez zeramaten esku makilla lodi bana. Apaol 75. Emazteki bat pizkorra, zangar besoak azkar, gerria 

lodi. HU Zez 33s. Eztau gozoagorik / atsoak eztirik / ardi lodi bat baino / eskuan bizirik. Azc PB 68s. Ardi ari 

edo ule lodiagaz egindako oial zati edo mantarrak. Ag AL 23s. 

(s. XX). Atso gerri lodi, gonamotz, esku zikindun [bat]. Ag Kr 12. Budaren irudi lodi tzar asko. A. Zavala in 

Goñi 14. Taketa lakoxe zigarro lodi ta gogor bat. Kk Ab I 102 (3 enbor-lodidunak). Garbitu ta gordiak / dauzke 

ezurtzarrak, / kontu aundiyarekin / lodi ta mearrak. Arrantz 110. Haitz lodi baten pean. Ox 175. Etsaiak arrizko 

labe lodi batzuen gerizan zauden. FIr 140. Kanoi kurlo bat dugu begien aitzinean, besoa baino luzexago, ixterra 


mende. 

795


bezain lodi. JE Ber 58. Ikusten baitet argi-argi, ukabilla añako izki lodiez, egunkari orren izen berbera. Ldi IL 

71. Lepoa lodi, burua txiki / ziza are eguterakoa. "Grueso". Or Eus 194. Euri-tanta lodiak dakartzi lenengoz 

aizeak egoetan. TAg Uzt 131. Handi, lodi, abartsu, zer arbola! Lf Murtuts 22. Goi-errukia tanto loditan asi zan. 

SMitx Aranz 63. Zañak lodi, sakon eta ugariak ditu. Munita 44. Inguruz ogeita amar zentimetro baño lodigo dan 

guzitik irutik bi izango dira nagusiarentzat. Ib. 109. Ikusten zuen [...] estudiatzen... burmuin lodiak nekatzen. 

Mde HaurB 83. Erantzun zion begietatik malko lodi batzuk zerizkiola. Etxde JJ 65 (254 malutak eder ta lodi). 

Odeiak tantaka asi ziran, tanta andi, lodi, astun, usaintsuak jaurtiaz. Erkiag Arran 164. Mendi-mazela 

pherdetan belarrak lodi eta gizen dira. JEtchep 46. [Belarriak] ain ziran zabal lodi / ikaragarriak. And AUzta 

123. Nere besoa baño lodiago zan. Osk Kurl 125. Euri-jasa tellatuz, / muñotan beera ugolde lodi. "Largos ríos". 

Gazt MusIx 125. An dijoa gure mutilla ukullu aldera soka lodi bat eskuetan duala. NEtx LBB 179. Gük beste 

alde jauzazirik / harri lodiak botxetan. "Grosses". Casve SGrazi 68. Arkaitz lodi bat jarriaz itxi zuten sepultura. 

"Gruesa peña". Berron Kijote 162. Arte-arbol batetik adar lodi bat artu [zuan]. "Pesado ramo o tronco". Ib. 97. 

Gatozen harira eta haria ez da hemen listaria, baizik soka lodia. MIH 217. Arrazoi sendoen bila abiatzen 

garenean, aurki aurkituko dugu ezkutu bat, lodia bada bederen, aski eta gehiegizko arrazoia izan daitekeena. 

MEIG VII 191. 

v. tbn. Mat 203. CrIc 81. JJMg BasEsc 114. Jaur 164. It Fab 34. Arch Fab 211. ECocin 11. Elzb PAd 9. Elsb 

Fram 166. Arb Igand 31. Echta Jos 246. Urruz Zer 84. A Ardi 39. Noe 125. ArgiDL 35. Mok 16. Zub 25. Barb 

Leg 145. Otx 127. Etcham 155. Zerb IxtS 48. Mde Pr 93. Arti Ipuin 49. Anab Poli 93. Bilbao IpuiB 167. Salav 

33. Alzola Atalak 82. Uzt Sas 192. 

[Txerriak] ia lau ontza lodi zedukan / koipia ere jarria. Tx B I 162 (v. tbn. el mismo ej. en SM Zirik 60). 

(G-nav, B, S; Lar, Añ, Izt 56r, H), lori (V-gip). Ref.: Lrq; Etxba Eib (lori); Gte Erd 49. (Ref. a personas). 

Obeso, gordo. "(Hombre) repolludo, gizanpa, giza txiki lodia" Lar. "Gordo, de muchas carnes", "gordinflón", 

"grueso, corpulento" Lar y Añ. "Corpulent. Gizon lodia, gros homme. [...] Gros, gras, qui a de l'embonpoint. 

Emazte lodia, femme grasse" H. "A gizon lorixa da zuen senidia" Etxba Eib. "Munia era gruesa, pero baja. [...] 

motza da baña lodia (G-nav, B)" Gte Erd 49. Gorputza duelarik / luzekara, halarik / xuxen du et'ezta lodi, / ez 

mehe soberarik. 'Grosse'. O Po 31. [Ispilluan] ikusiko dezu zere itxurapen edo irudia, [...], lodia bazera, lodi 

modukoa. Mg CC 198. Begira zuk dakizun / gizon lodi ari. It Fab 165. Lazkaun omen zegoen egun aetan Bikario 

gizon lodi andiren bat. Izt C 248. Gizon bat guztizko lodia. AB AmaE 305. Orain, lodi ta galanta agoanean, 

abegi ta arrera txarra egingo daustak? A BeinB 73. Kontze galantenak / egin eban seme bat / lodi ta bizkorra. 

Azc PB 149. v. tbn. Ag Kr 29. Andi ez txiki, argal ez lodi, / neskatillatxo lerdena. Echta Jos 233. Errenteiko 

emakume lori, orain Zaragozan bizi dan [bat]. Iraola 55 (97 lodi). Bizkaitar atso lodi eskale batek aditu zuan. 

Urruz Zer 86. Bazterrek dir-dir argi dezaten etxekandre pruntta bego, / bere jaun lodi puska bezala baso husten 

ez baitago. Ox 28. Amasei arruako andra lodia. Kk Ab II 32. Gizon lodi bat. Zub 86. Izan zadien San Tomas bat 

bezen lodia edo aita Eusebe bezen mehea. Zerb Azk 53. Büroko emakumeak / lodiak, orobat meak, / danak 

dirade itsusi. Mde Po 42. Gizon tipito lodi bat zen. JEtchep 82. Arabiar gizon aundi, zabal eta lodi bat. Anab 

Aprika 23. Agertu zana ez zan Tutulu, aren alaba lodia baiño. Erkiag BatB 63. Neska lodi [bat]. Osk Kurl 127. 

(H). (Fig.). Grande, grave, gordo. "Au fig., gros, grave, considérable. Bekhatu lodia, gros péché" H. 

Gorputzaren mantenuko behar handiek karga lodi eta pisu emaiten diote [...] arimari. SP Imit III 26, 4 (Ch 

karga baitzaizko, Mst phezü handi bat dütüzü, Ip karga dütüzü, Ol nekagarri zaizkio, Pi nekagarri yakoz, Leon 

poxelu zaizko). Beldurtasun lodi eta larri hura. SP Phil 182. Eldu zitzaion Fernandezi burutik oñeraño humore 

lodi gordiñ oñazez betetzen zuen bat. Mb IArg II 333. Uste due obrazko pekatu larririk edo lodirik egiten ez 

duenean, pekaturik ez daukeela. Gco I 432. Ikusten dira ezjakin andiak, ignoranzia lodiak tratuetan. Añ MisE 

151. Lanbide lodi oni ekiteko algorik orain orain bezala Uriari arkitzen etzaiolako. Izt C 89. Ohointza lodienak 

hiretzat arinak. Ox 188. 

(Con reduplicación intensiva; sentidos prop. y fig.). Kontu lodi lodi bat ez erorteko bekatu mortalean. Mg 

CC 232. Irago daruez Mandamentubak [...] ta bakarrik geratuten dira pekatu andi andi, lodi lodi ta edozeini 

gatx deritxuenetan. Mg CO 243 (tbn. en CC 168). Ez dakit xuxen zenbat erre zituen zigarreta lodi lodi 

batzuetarik. Barb Sup 35. Ulia atzerantza dana orraztuta kopeta lodi-lodi bat gerriraño jausten yakola. Kk Ab II 

98. 

Txurrut, txurrut asi da / urlia edaten, / [...] mingaña lodi / itzak zeñek aditu / orduan ari? Izt Po 65. 

(Usos advs. y predicativos). Hala xirripatto bat lehen mehe zena, / baratze xokoz xoko ixillik zuana / ur 

lagunez egina ibai izigarri, / garhaitiar doazu, eder eta lodi. Camoussarry ASJU 1988, 417. Gexo bada ta lodija 

badago beriala sangrau biar da. Ur Dial 76 (It, Dv, Ip gizen). Zaldi gaixoari / nai aña janari / eman zaiozu, ea / 

jartzen dan lori. Bil 41. Kaka galanki in det / eder eta lodi. JanEd I 112. Abisatutzen diot / dam'orren aitari, / 

arto-etxe on batera / bial zala ori / an gustora egon dedin / eder eta lori. PE 76. Burla egin nai diozu / zuk nere 

aitari, / mokua zorroztu dala / Pello Errotari, / okeletan lori / ote dago ori. AzpPr 74. Lodi bizi, ian barik inoz, / 

ez afaldu neure aurrean. Azc PB 254 (Ur PoBasc 215 lodija dago). Sedazko garriko ederra / lodi daukazana 

ariak. Ib. 118. [Pello] zartuagatik dago / potolo ta lori. Tx B 155. Lodi datozkion saiets-adarrak eta sardetzera 

dijoazenak, lenbaitlen kendu. Munita 86. 

2. (Lar, H). Grueso. "Raja, paño grueso de baja estofa, oial lodi bat" Lar. "Angeo, lienzo grosera, sardea, 


mende. 

796


euntzar latz lodia" Ib. "Catorceno paño, oial lodiagoa" Ib. "Épais, par opposition à mince. Ol lodia, planche 

épaisse. [...]. Hari loditik, oihal lodia, de gros fil, grosse toile" H. Tela lodi, tela fina. Volt 266. Ezen gure 

ganik hanbat da urrun herioa, / untziaren zenbat baita lodi oholatxoa. EZ Man II 143. Eskuetako larrua [...] 

latz, lodi eta gogor edireiten [zioen]. Ax 32 (V 19). Iesus iaio zekion, / mihiskando oihal lodiz / abel odiz / 

ohakoa zegion. 'Toile grossière'. O Po 59. Tiña, hazteri zakhar lodi batek hartu zian eta beztitu bere gorpitza. Tt 

Onsa 52. Bekhanki jeikiten beitira, [...] praubeki hazten, oihal lodiz beztitzen. Mst I 25, 8 (v. infra LODIZ). Zula 

bedi azpitik murru edo murall luze lodi bat. Mb IArg I 255. Agindu zion Josueri artikiren zituela lurrera murru 

lodi hek guziak. Lg I 189. Ondo izango da zamau lodi bategaz estalduten badeuskube mai ardao zetakaz 

zikinduba. Mg PAb 54s. Dantza zaliak azala lodija daukee. fB Olg 34 (Ic III 371 lino lori). Larrua lodia eta 

aragiari itsatsi gabea. It Dial 92 (Ur, Dv, Ip lodi). Laguntzeko baditu Dathané, Lissardy, / diruz bezala kaskoz 

zimenduak lodi. Hb Esk 131. Pareta lodiak. Lard 545. Arako hortu, orma lodi eta altuz [inguratua]. Ur BulAl 31. 

Iñazioren ganbarako pareta nahiz arras lodia arrailatzen da. Laph 23. Josi ziozkaten barrengo aldetik arabaki 

lodi batzuek. Bv AsL 185. Oso ederra da jateko bañan du azal lodiya. Sor Bar 30. Kaltza-iake lodi astunak eta 

narruzko oiñetako zoru-lodiak. A BGuzur 114. Potorrak, millaka ta millaka, sare lodi andi baten irudira. Ag Kr 

77. 

(s. XX). Sasidi ta otariak, estalki lodi azpian zearo gordeak. Ag G 201. Bizkarra eta sahetsak azal lodi batek 

gordetzen daizko. JE Bur 13. Bi harresi lodi. JE Ber 21s. Zilar-plaka lodi bakotxa. Ib. 62. Zurezko gurutze lodiak 

soñean eta bidean Andre-Denari agurka eta kantari. FIr 163. Izten dautsodaz Bertola jaun zirolari, neure lau 

soroko oski lodijak. Otx 97 (v. tbn. Altuna 67 oski lodijak). Larrurik lodienak dira azal-urratu. "Gruesa". Or Eus 

251. Hazi zonbeit erori zitzaizkon [...], lurra ez baitzen lodi han, laster sortu ziren. Leon Mt 13, 5 (Dv, Ur (G) 

lodi; He loditasunik, Ip loditarzünik, Echn etzutelakotz lur gizena). Bere gogoa oro irakurtzen ari zen liburu 

lodi, azal gorrikoan [zedukan]. Mde HaurB 7. Age lodi orren ganean koruko papar-aurrekotzat dagoan agea. 

Akes Ipiñ 23. Paper lodia zen eta bakoitzak erreal bat balio zuen. Arti Ipuin 36. Anka-azpian orduan narru 

lodia eginda egoten zan eta etzan miñik artzen. And AUzta 106. Paketearen azal lodia beingoan urratu. Erkiag 

BatB 31. Olatuen zartadek etzuten hautsiko leihar lodia. Osk Kurl 130. Paper lodi batean bildu zituen. Izeta 

DirG 122. Elurrez eta zazpi ukaraiko jela lodiz estalita. Ibiñ Virgil 101. Liburu lodi batean argitaratu ebazan. 

Alzola Atalak 109. Emengo orma-ziriak / luziak eta loriak. Uzt Sas 89. Atik Zraino hiru sail dauzkat, guztira 

hamar tomo lodi eta orrialdetan berriz 15 milatik gora. PMuj in MEIG I 91. Argitara zuten liburu lodia. MIH 

221. Horma lodiz babestua. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). [Balia] amabi metro luze, / gerriya amar 

lodi. Arrantz 108. Jaun Piroa bezen lodiko zigarretak egiten zituen. Barb Sup 63. [Aritza] bi metro ta berrogei ta 

amabi zentimetro lodikoa. Munita 103. 

3. Profundo. v. ILUN LODI, ILUNBE LODI, ILUNTASUN LODI. Ilhunbe gero lodi bat begi tristeenean / 

hedoi bat bezala zaio ifintzen aitziñean. EZ Man I 104. Zalantzaren arrak narabillelarik ere, lo-zorro lodia 

aienatzen dut. Txill Let 41. Tristurak beti kolore diferentea hartzen duela ohartzen da bat: hori zabala batzutan, 

[...], gorri lodia gero [...] eta horrela infinitoraino. PPer Harrip 61. Elur erortzea etzan bukatu. Oinbete lodi 

bazegoan. Ag G 201. (Uso adv.). Profundamente. Begiak itxirik zeduzkan eta harnasa lodi egiten zuen. 

Mde HaurB 17. 

4. (L, S; SP, Ht VocGr 355, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze 330, Dv, H), lori. Ref.: A; Lrq. (Ref. a las nubes, al 

humo...). Espeso, denso. "Zer dakharku hedoi beltz, lodi horrek?, que nous apporte ce nuage noir et épais?" H. 

Urthean behin baizen garbitzen eztena, neke baita eta gaitz, zeren hark herrautsa eta amaraua lodi baitu. Ax 

540 (V 347). [Kometek] eztirudite handiak direla, zeren guregana hurbillago diren eta materia lodiago bati 

datxeskon baizen. SP Phil 176 (He 178 lodiago). Lanho lodi bat eta grosier bat iarten denian eta formatzen, 

iguzkiak lurra eztu onsa argitzen. Tt Arima 22. Pirineoko mendiak [...], zeintzuk izen au artu izan zuten, oñazkar 

ta tximistak botatzen zituzten su lodietatik. 'Espesos'. Izt C 61. Zein lauso lodiak bekatuak sortzen dituen. Lard 

192. Nere bista iragaz baliteke arbol oien eta lañu lori arren tartetik. Bil 163. Laiño lodi zabal batek gauza 

guztiak bere estalpean gorde zituan. Ag AL 162. [Suburdia] ke mataza lodi zikiñ bat kopeta gañean arro arro 

daramala. Ag G 12. Ipar-axiak ego-alderantz / baztertu dituz odei lodijak. Enb 60. Niri lano lodia / aise zait 

nausitzen. Etcham 114. Teilatuko lau ixurkiak biziki gora dituzte eta xut, neguko elur-erauntsi lodiek ez ditzaten 

leher. JE Ber 17. Goiko odeia bezain lodi. "Grosor como el de las nubes". Or Eus 316. Gauerdian asi ziran laño 

lodiak, ardizarrak iduri. TAg Uzt 107. Lanho lodi batzu. Zerb IxtS 37. Hodei lodien artetik. Mde HaurB 5. 

Lanho lodi zen. Herr 27-11-1958 (ap. DRA). Aren aparejuak apurtu ta autsezko odei baltz-lodiak zerurantz 

bialdu bearra! Bilbao IpuiB 22. Goietan odei biribillak gero ta lodiago, trumon-buruak. Erkiag BatB 112. Bajoian 

keia gora, / urreraiño lodi. Gand Elorri 183. Loa atsegiñ eta mendietan itzala lodi. "Densae". Ibiñ Virgil 

76. Elur lodi batek doi doia argitua. "Neige épaisse". Ardoy SFran 125. Sortu zen gaua nire baitan / ahoan 

kabitu ala, / beltzaren zapore lodia / sentitzen nuela. Azurm HitzB 55. Erditsütan phiztürik / sü khe lodi 

ñabarraillak. 'Épaisses fumées'. Casve SGrazi 130. Elhürra lodi bortian. 'Épaisse'. Ib. 116. Bidean autszurrunbillo 

aundi lodi bat ikusi [zuan]. "Espesa polvareda". Berron Kijote 195. Sugarrezko hodei lodi bat gure 

gainean tinkatu zen astiro. MIH 298. 

Eskuararen mintzaira behar da izan ez luzegia, ez laburregia, ez mehegia, ez lodiegia. ES 135. Batzuek 

mehe edo hitza mehatuz; eta finean bertze batzuek mintzoa lodiegi eginez. ES 133. Abantail bera eramaiten 


mende. 

797


diotela [...] laburkiegi, mehegi edo lodiegi mintzo direnei. Ib. 135. 

(Ref. a la cabellera). Illea oraiño / baitzen lodi. "Sa toison était d'une épaisseur extrème". Gy 236. Bere ille 

lodi kizkurrean, bekoki zabal ederrean [...] aitaren itxura [...] zegoan. Arr GB 106. 

(V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H), lori (V-gip ap. Etxba Eib). Espeso (ref. a líquidos, pastas...). "Denso, en lo 

líquido" Lar. "Denso, lodia, gatzatua" Añ. "Esne lodia, lait épais, butyreux. Arno lodia, vin épais, chargé" H. 

"Morokil orrek lodixa urten dau" Etxba Eib. "Loriegixa eiñ dozu morokilla" Ib. Guduan hasiz geroz etziteken 

geldi; / hala odol ixuri gerlatetan lodi. Hb Esk 29. Kuajatuz geroz, desegiten dei guziua, isartan dei zuku lodi 

batian. Mdg 136. Esne lodi kaikuan, xingar gerrenean. Barb Sup 185. Gizon batek edan dezake eguneko litro bat 

ardo, ez delarik lodiegi izpirituz. FIr 174. Ardau lodi ta inddartsuz sabela neurri barik bete. Otx 111. Saiets 

osoan barreiatzen zun / beatz-txikarra bustirik. / Ezur guziak aska lezazke / igurtziz lodiagorik. "Una capa 

gruesa". Or Eus 88. Beroago ta lodiago egiten zitzaidan odola. Txill Let 104. Salda lodi beltz ura. Anab Poli 76. 

Amak, bear ba da, ez deutsa kafe lodirik iñoiz emon izango. Erkiag BatB 110. Millazkak anbar lodia ixuri 

bezate. "Pinguia". Ibiñ Virgil 55. 

Nutrido. Gizadi mordozka lodia ikusten zan utsune guztiak beteaz. Ag Kr 221. 

5. Grosero, obsceno. "Gros, licencieux, graveleux. Hitz, elhe, solas lodia, mot, parole, discours licencieux" H. 

Halako amorioa nolazpait dela sensuetarakoa, lodia eta iarria bertute eskas, mudakor eta guti fidatzeko bat 

aurkitu duen lekuan. SP Phil 397 (He 401 grosier). [Naturalezak] higuin ditu gauza txarrak, lodiak eta latzak. 

Ch III 54, 8 (SP, Mst, Ip lodi; Ol zatar, Pi zakar, Leon itsusi). 

6. (V-arr, AN-gip, BN-ciz-arb ap. Gte Erd; H). Grave, fuerte (ref. a la voz, al sonido). "Boz lodia, grosse voix" 

H. "Bajoaren ahotsa zuen: nolako mintzo lodia duzun aitatxi (V-arr, AN-gip, BN-ciz-arb)" Gte Erd 36. 

Trumoi soñuaren antzeko deadar lodi [garratzak]. Ag Kr 188. Entzuten zuan aitak [...] semien lo-zurrunga lodia. 

Ag G 25. Elikonde (koro) au irugarrenez eman zutenean, [...] mintzura lodi eder bat nasi zan lengoen artean. A 

Ardi 109. Begirada itxala, abotsa lodi ta aztuna. Kk Ab I 31. Zuraidarrak berriz / Muske erakuts erhiz, / Xara 

mintzo lodiz, / Oxalde kantugile, zahar ez balitz! Ox 204. Trumoiaren antzeko zarata lodia entzun eben. Erkiag 

Arran 145. Abots lodi batek urtetan baeutson urten? Bilbao IpuiB 142. Ihardetsi zuen beltzak bere boz 

lodiarekin. JEtchep 87. Erantzun eutsan orma-ganetik aots lodidun gizonezko batek. Erkiag BatB 46. Abots lodi 

ta izukorrez. NEtx LBB 177. (Uso adv.). Zakur andiak zaunk, zaunk lodi egiten due, berriz txikiak txaunk, 

txaunk. Mg PAb 175. 

7. "Embarazada" A DBols. 

II (Uso sust.). 1. (Lar, Añ). Grosor. "Crasitud, gizena, lodia" Lar. "Gordura" Lar, Añ. Zabalean iru 

kanalauren eta lodian ogei beatz igaroak. Izt C 74. Erhiaren lodi hartzen dugu bakotxak geure basorat. JE Ber 

28. Ezkurrak iru-lau zentimetro ditu luzean, bi edo iru lodian. Munita 44. [Zuaitzak] luzera baño lodira geiago 

emango dizu. Ib. 96. Ez du inor izutu behar liburuaren lodiak eta trinkoak. MEIG III 56. Zenbatu, gerriaren 

luzelodiak ikusi ta jaso, ertzak artu, markatu ta abar. Munita 61. Maitetasunak ere, gaztearen izakera osoa 

luze-zabal lodian igurtziaz, amesez ganezkatu daroa. Erkiag Arran 94. Egitekoa, hiru neurritan (luze, zabal, 

lodian), bestetan ezin nabari dezaket. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx). 2. (Un) gordo (ref. a las personas). 

Lodien kulpak ditu / pagatutzen miak. Urruz Urz 62. Igual da --diyo loriak--, nola altxatzeko asmorik ez 

detan... Iraola 22. Iru dira [...] irugarrena berriz, lodi bat da baldar jantzia. Lab EEguna 88. 3. Zezinkia ia 

gauero, zartagiko lodia larunbat oro, lentejak ostiraletan. "Duelos y quebrantos". Berron Kijote 31. 

III (Uso adv.). "(V-ger), mucho, en abundancia. Edurra lodi da, nieva copiosamente" A. "Eztiak lodi balio du, la 

miel vale mucho" Ayerb EEs 1914, 201. "Errekak ura lodi dakar (V)" DRA. Izan du izpiritu eta khar zeruko, / 

graziaren hazia lodi hedatzeko. Hb Esk 108. Bildu zituen lodi urrezko tresorak. Ib. 132. Ura sartu da lodi / 

goitik eta betik. JanEd I 82. Izara-artean burua gordeta negar egin eban lodi. A Ezale 1899, 399a. Zer ongi 

handia Nijer alde huntan egin ahal gindezaken misionest gehiago izanez: Hain da lodi hemen jendea! Prop 

1900, 122. Atsegingarri zen, egun oroz, jendea lodi ikhustea, hango eliza zahar ederrean. Eskual 1-1-1909, 3. 

Sukaldean txingarrak itzalirik, altzari ta zokoetan autsa lodi. A Ardi 20. Elurra lodi, euria adarrez, ostotsak 

(trumoiak) belarriak gortzeko zorian. Ib. 100. Elurra lodi izanagatik, / han da lekura heldurik. Etcham 243. 

Ibaiño batek kurritzen du, ura lodi eta barna. JE Ber 74. Opil bat [...] guriñez, gaztaiez eta gaztanberaz ondo ta 

lodi igurtzi. "In abbondanza". Otx 63. Eultzira sartu ta aurrena astiro / garia lodi baitago. "La capa de trigo está 

espesa". Or Eus 337. Euria ethorri zen, lodi bezen gozo. Zerb IxtS 65. Keia zeru-alderantz parra-parra ta lodi 

jaurtiaz. Erkiag Arran 83. Barda elurra erori da berriz. Ez da lodi. JEtchep 75. Lodi dator jendea, / aiz-oialpe 

urgaña estaltzen. "Cubre la gente el suelo". Gazt MusIx 99. Hartzen zuten kutxatik dirua lodi. SoEg Herr 17-6- 

1965, 1. 

- HATZ LODI(-HURREN), BEHATZ LODI(-HURREN). v. hatz, behatz. 

- EZPAIN-LODI (Lar DVC). De labios gruesos. "Bezudo, bezo" Lar DVC 222. Mozabitarrak, txikiak, arpegiluzeak, 

sudur eta ezpain-lodiak, abo-aundiak, begi-sakonak. Anab Aprika 98. Sozko oneko gizona zan [...] 

ezpain-lodi, bizartsu, sabel-aundi. Zait Plat 85. Mutil gazte ezpan lodia konkorturik geratu da. Erkiag BatB 175. 

- IPUR-LODI. v ipurlodi. 

- LODIAREN LODIA. Gran gordura. Mutil, ire lodien lodie! Narrua betean ago [...] zelan arrano gizendu az 

orrenbesteraño? Eguzk GizAuz 103. 


mende. 

798


- LODI-ARGAL. "Lodi-argalean, en la gordura [...]. Osasuna eztago lodi-argalean" Zam Man 55. 

- LODIENA. "(V-ple), el pulgar" Holmer ApuntV. 

- LODI-LARRI. Gordo, grande. Erraiten da [...] ume aurkhitu hura bere gainean hartzen duela, zenbat ere 

lodi-larri baita eta eztela hargatik pisuago aitzitik arinago dela egiten duen lasterrean. SP Phil e) 3v. Elefanta 

animalia lodi-larri bat da. Ib. 411. 

- LODI-LUZE. Grueso y largo. Iltze lodi luzez gurutze batean nere oñ-eskuak jostea. Mb IArg I 152. Ia 

oñetarañoko kapa lodi luze tolestua sorbalda gañean. Ag G 70. 

- LODI-MEHE, LORI-ME (V-gip ap. Etxba Eib). Grosor, espesor. "Onen besteko lori-meia emon biar detsazu 

txapiari" Etxba Eib. [Arri areatsua] luze laburrean, zabal medarrean eta lodi mean txit erraz ifinten [da] [...] 

neurri guzietara. Izt C 51s. 

- LODI-SENDO. Grueso y fuerte. Orma lodi sendo bat. Itz Azald 11. Ontzi-soka lodi sendoaren antzera 

biurtua. Ag Kr 87. Eliz-kanpaiak, noizik beingo dumm...dumm!... lodi sendoan. Ag G 362. Ugiñak austen diran 

moilla lodi sendoraiño. Erkiag Arran 67. 

- LODIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Haxeri horrek zien / lodixegi sudurra. Arch Fab 147. 

Eskual-ginarri, hemen lodixago, han mehexago den hura orotan bardin zail eta gogor. HU Aurp 215. Otsabiogañean 

odeimordo lodixagoa ageri zinan, gorrixta, egagurdi antzera. Or QA 63. 

- LODIZ. "Lodiz bestitua, vêtu de grosse étoffe" SP. Bizi dira bertzetarik apartaturik, xoil pobreki iaten dute, 

lodiz beztituak dire. SP Imit I 25, 8 (Ch harroki, Mst oihal lodiz, Ip larriki, Ol soñeko lodiak daramazkie). 

lodi. v. lohi. 

lodiarazgarri. "Coagulum, [...] juntagarria, lodiarazgarria" Urt V 249. 

lodiarazi (Urt V 249, Dv A), lodierazi (S ap. Lrq). "Faire grossir ou épaissir" Dv. "Hacer engrosar" A. 

Pasazazu gero edo idaz zure yusa eta lodiaraz. ECocin 8. 

lodiarazle, lodierazle (S ap. Lrq). "Qui fait grossir" Lrq. 

lodiari. Grosor, gordura. v. lodiera. Ageak luzarien amaika metro deukoz; mustur bietan metro-erdi lodiari 

euko dau larri-larri. Akes Ipiñ 23. Ikeragarriek zirean lodiarien, begiz-begi edo zabaleran metro bi ta geiokoak. 

Ib. 23. 

lodiera (V, G ap. A; Aq 344 (G), Añ, Izt). 1. Grosor, gordura. v. lodiari. Ezin emun leikiola bere korputzari 

ulegizi baten lodierako luzerarik. msOñ 101r. Eskutur bakotxa iragoten da arraa batian lodieran eta zein 

uletsuba! Mg PAb 193. [Zezenak] gerri lodiera du amaika-bat arrakoa. EE 1884b, 434. En DFrec hay 12 ejs. 

Aurreneko lekua emango zaio beti lodierari (luza-zabal-lodiari), habe eta habe-zatietatik hasita. "Forma 

cúbica". MEIG IX 128 (en colab. con NEtx). Hutsunetako marrazki hauei, hirugarren kaizua, lodiera, eman 

behar zitzaien. "Tercera dimensión". Ib. 137 (en colab. con NEtx). 2. lodera (Lar). "Bulto" Lar. "Tomo el 

grueso y bulto de alguna cosa, lodera" Ib. "Volumen, cuerpo o bulto de alguna cosa" Ib. 

- LODIERAZ. "(A) bulto, bultoz, [...] loderaz" Lar. 

- LODIERAZKO. "(De) tomo y lomo, loderazkoa" Lar. 

lodigarri (Urt V 249, H). 1. (Lo) que hace aumentar en grosor, volumen, densidad, etc. 2. Sólido. Beiesne 

on-onak, euneko iru (3%) gantzetik bear du; ta euneko amaika (11%) 

solidu edo lodigarri ortatik. Oñatibia Baserria 94. 

lodigo (Sal, Sc, R ap. A; Lar). "Cuerpo, el grueso de las cosas, como el del paño" Lar. "Grosor" A. Saltu 

zion gobernuko bati, balleko komun guzuko lerak, kalako lodiguatik gora. Mdg 137. 

lodigune. 1. Bulto. "Tumeur, lodigune" T-L. Ari desberdin egiñaren lodigune ta meegunea. Or Eus 104n. 

Bizi guzian erabili beharko [S. Ignaziok], kalitxa sudur puntan bezala, lodiguna, tunpilo moldegaitz hori. Etcheb 

Obrak 14. Nola pilotak bulhar-gain eta beso-ginharrak hazten dituen larrupetik lodigune batzu 

agertzerainokoan. Lf ELit 275. 2. "(BN), parte útil, sana, de un madero" A. 

lodikara (Dv A). "Qui tire au gros, un peu gras" Dv. "Tirando a gordo, algo craso" A. 

lodikatz (Lar H (V, G)). "Pulgar, el dedo gordo, lodikatza, atz lodia" Lar. "Gros doigt, pouce" H. v. HATZ 

LODI. 


mende.


lodikatzada. "Pulgada" Lar. 

1 lodiki (H). 1. (Adv.). "D'une manière grosse, épaisse, grasse, dense, compacte, menaçante, libre et 

licencieuse" H. Mintzaira lodiegia ere ezta ongi heldu Eskuararekin, hala nola I eta X lodiki erraitea. ES 134. 

2. En abundancia, abundantemente. Izan dute saritzat lodiki urrea. Hb Esk 159. Gero, haatik, prauben 

hunak haurra lodiki lagüntzen omen zian. Eskual 21-3-1913, 3. 

2 lodiki. 1. "Densidad en lo líquido" Lar. 2. Cuerpo sólido. Beien esnea zer dan azaltzean, bi alde 

balitu bezala itzegin oi da, alegia: ura alde batetik edo lodiki edo gogortzekoak (soliduak) bestetik. Oñatibia 

Baserria 94. 3. Lodikien pilatze horiek zutikatzen eta itsasten dira. "Amontonamientos cúbicos". MEIG IX 130 

(en colab. con NEtx). 

lodikiro (Lar H). "Densamente en lo líquido" Lar. "D'une manière grosse, épaisse, grasse, dense, 

compacte, menaçante, libre et licencieuse" H. 

lodikor. "Propenso a engordar" A Apend. 

lodikote (V, G-azp-bet, AN-ulz-arce-erro; A Morf 274), lorikote (V-gip, G-goi). Ref.: EI 145; Etxba Eib 

(lorikote); Gte Erd 49. Algo gordo. "Gordinflón" A Morf 274. "Gazte lorikotia dago, alperrik izardixak atara" 

Etxba Eib. "Motza da baña lodia (G-nav, B), [...] lodikotea zen (G-azp)" Gte Erd 49. v. lodiskote. Gizon 

lodikote [bat]. Ag Kr 20. Trinkoa zetorren, lodikotea; baño beltzerana, eguzkiak errea, arrotz itxurakoa. Ag G 

110. Tuntuiz esaten eutsen ezixenez, zaparrote-lodikotia ixanez ganera, buruban ule garau bat bera be 

ezeukalako. "Uomo grosso". Otx 38. Apaiz lodikote bat, irrimarrez ezaguna det, baña izena aaztu. Ldi IL 22s. 

Bost txarrikume lodikote areik ikusi [niyoazan]. Bilbao IpuiB 252. Gorputzez ez zan luzea. Lodikotea bai. Alzola 

Atalak 110. 

lodiro. "Densamente en lo líquido" Lar. v. lodikiro. 

lodiska, lodisko. v. lodixka, lodixko. 

lodiskote (V-ger ap. EI 145), lodixkote. Algo gordo, bastante gordo. v. lodikote. Asko gustatu zaizkit bere 

ezpain lodiskoteak. Txill Let 34 (62 lodixkote). 

loditasun (c. ap. A; Urt III 174, Lar, Añ, Dv, H, VocB), loritasun (V-gip ap. Etxba Eib), loditarzun. Tr. 

Documentado en textos tanto septentrionales como meridionales desde mediados del s. XVIII. 1. Gordura, 

grosor. "Crasitud" Lar. "Gordor, el grueso" Ib. "Gordura", "grosor" Lar y Añ. "Grosseur" Dv. "Gordura, 

obesidad" A. "Aren loritasuna zan gaitz bat" Etxba Eib. Alferretan kondatzen zuen murruen loditasunaren eta 

goratasunaren gainean; ikhusi zituen, momento batez lurrerat artikiak. Lg I 190s. Bost gizonek eskuak alkarri 

eman eta besoak zabaldurik, beraren [aretxaren] gerriko loditasuna ezin iritsi dutela. Izt C 135s. [Igela] 

hedatzen da, hantzen eta loditzen, / loditarzunaz aberea gahait ahal dezen. "Grosseur". Arch Fab 77. Eta 

berhala sorthü zen, lürrak loditarzünik ezpeitzian. Ip Mt 13, 5 (He loditasunik; Leon lurra ez baitzen lodi). 

Loditu denian, heda zazu errhi baten loditasunian irinez pasaturikako plat batetarat. ECocin 32. Neurtu det 

mendi onetako lurrak norañoko loditasuna daukan. Ag G 210. Loditasunean 6 zentimetro baño geigo dan 

adarrik ez da ebaki bear. EEs 1916, 253. Gurutzea zan egur luze, gizona beregan loturik edo josirik eusteko 

naiko loditasunekoa. Inza Azalp 68. [Azia] lur mea zuen tokian erori zan ta bereala sortu zan, lur-loditasunik 

etzuelako. Ir YKBiz 171. Jainko faltso handi bat, hiruetan hogoi beso gora zituena eta sei besoren loditasuna. 

Zerb IxtS 69. [Mautsa] etxean sartuta egon oi zan ia beti bere loditasuna zala-ta edo. Erkiag BatB 137. 

Zabalgune bakoitzaren loditasuna, bildumaren jobidearekin oker dator. "Espesor". MEIG IX 124 (en colab con 

NEtx). Loditasunik gabeko lama. "Espesor". Ib. 126 (en colab. con NEtx). "Qualité de ce [...] qui est grave, 

considérable, comme intérêt, crime, péché; qui est menaçante, inspire de la crainte, comme défi, paroles de 

reproche" H. 

2. (Lar, Dv, H). "Espesor, espesura" Lar. "Qualité de ce [...] qui est épais, dense en parlant des liquides; [...] qui 

est épais dense, comme nuage, ombre" H. Egin dadien saltsa bat krema baten loditasunaren heinekoa. 

ECocin 30. Argi bat argirik eztuena, argi ala illunpe dan eztakizuna, loditasunik gabea, ariña, mea. Vill in Gand 

Elorri 13. 

3. "Qualité de ce [...] qui est gros, a de volume, comme son, voix" H. 

4. "Qualité de ce [...] qui est gros, licencieux, comme mots déshonnêtes, discours gros et graveleux" H. 


mende. 

800


lodito. 

1. (Aumen. de lodi). "Gordazo" Añ. 2. (Dim. de lodi). Paskual zen gizon lodito bat, hedadura ttipikoa, 

kexa-errexa. Larz GH 1959, 89. 

loditona. Obesa, gorda. Dirautsa Mamer andra loditoneak bere senarrari. Erkiag BatB 122. Andra 

loditona bat agertu da, goialdean, leioan. Ib. 121 (v. tbn. 131). 

loditu (gral.; SP, Urt I 137, Lar, Añ, Dv, H, VocB), loritu (V-gip). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib (loritu); Gte Erd 260. 

Tr. Documentado tanto al Norte como, algo más frecuentemente, al Sur, sobre todo durante los ss. XIX y XX; 

antes se encuentra en Axular. En DFrec hay 4 ejs. 

1. Engordar, engrosar. (Aux. trans. e intrans.). "Grossir" SP. "Encarnecer, tomar carnes, gizendu, loditu" Lar. 

"Engordar", "engrosar", "encrasar", "incrasar" Lar y Añ. "Engrasar, hacer pingüe, gizendu, loditu" Añ. "1. 

devenir gros, corpulent. [...] Ongi haziz lodituko duzun abereak, hazta gehiago izanen du eta irabazi gehiago 

emanen dautzu, l'animal que vous aurez rendu plus corpulent [...]. 2. s'épaissir ou épaissir, devenir ou rendre 

moins mince. Gerria loditu zautzu, vos taille s'est épaissie. [...] Mehegi da estalgi hori, loditu behar da, [...] il 

faut l'épaissir. [...] 4. engraisser ou donner de l'embonpoint. Nola loditu zaren! comme vous avez engraissé! 

Haragiak egiten du haragi eta janhari irintsuek loditzen dute, [...] les aliments farineux engraissent, donnent de 

la graisse" H. "Loditu, arbolak egiten dira, gizendu abereak, bata ta beste gizonak (G-to)" A Apend. "Etxeko 

jatekiak lorittu eiñ nau, soldautzia ezkero. Ferixarako txarrixa lorittu gura dabe" Etxba Eib. "Larregi lorittutzia 

ez da ona" Ib. "Komeni jako ari zerbait loritzia" Ib. "Gizenketiei emoutso (V-gip), lodituteari emon deutso (Varr), 

loditzeari eman dio (AN-5vill), gizentzen, loditzen ai da (AN-gip, B)" Gte Erd 260. Eskuetako larrua ere 

loditzen, gogortzen eta khaillutzen zaika. Ax 90 (V 61). Nabuak ekarteko / solotikan etxera / idijarentzako / 

loditu ditezan ondo. DurPl 67. Arbola lurrian mardotu edo loditubak, nok zuzendu okertubak badagoz? Mg CO 

110. Igelak ekusi zuen bein idi bat, guzia loditu ta gizen gizen eginda. VMg 39. Gantza loditzen hasi ziok, gaxua, 

sabel ondun. 'La graisse a commencé à l'épaissir'. Etch 416. Erreka pizkorrak bereganaturik loditu eta ibai zabal 

andi egiñik sartzen da Gipuzkoan. Izt C 121. Hedatzen da, hantzen eta loditzen, / loditarzunaz aberea gahait 

ahal dezen. Arch Fab 77. Betan zen loditu, gizendu, zabaldu, / kortzetarik etzen oraindik asmatu. Gy 209. 

Badira lodituten diranak atze alderuntz ta daukenak allia ogetabost librakua. Ur Dial 72 (It, Ip gizentzen). 

Beldur dudako adarra sobera lodi dadien. Dv Lab 357. 

(s. XX). Arkhina aski tinkatu zenean eta loditu, palaz urratzen zuten, zohikatuz. JE Bur 9. Ugazabak eta 

lantegien jabiak gure odolez loditu dira. Ag G 354. Ez du gajuak / poltsarik asko loditu. Tx B I 71. Aixe bigunak 

artuaz nabil / egal gustijei begire... / Lodituten be pizkat asi naz, / ene lagun Arrospide. Enb 195. Errekako ura 

[...] ez dakigu nola loditurik bere ohantzea barnatuz, apur bat zabalduz ere ba bere auzkia. JE Ber 40. Sega 

loditu zaiok; berriro / pikatzea dik mesede. Or Eus 308. [Baso piñua] ez ta asko loditu, luzatu bai ogeita bost bat 

metro askok artu dituzte. Munita 69. Gomazko [barra] bat, malgu eta berunez loditua. Mde Pr 134. Izkilluak 

sorbalda gaiñean artzeko sasoia zuten gizaseme guziak bere gudari-taldea ioritzeko (loditzeko) bildu bear. 

Etxde JJ 180. Neskamea ere loditzen ari omen zan. Or Aitork 162. Laster loditu be egingo da, aska ona topau 

dauta. Erkiag Arran 41. Oba eben txarria loditu, areri jaten emon baiño! Bilbao IpuiB 172. Auspuakin be ez ei 

zeuan [...] [txerrikumok] loditzerik. SM Zirik 59. Orduan txerririk ere etzan ondo loditzen. And AUzta 46. 

Oinhaze-jasale gaixuek edozer emanen luketen sendotzeko ta loditzeko. Osk Kurl 158. Zure azur ta azal zimelez 

/ txakurra eging'ot loditu. BEnb NereA 211. Pixkat loditu zaikigu ori [maixua] / gure errian kontura. Lizaso in 

Uzt Noiz 45. [Irudiak] luze-zabalean handitu ez ezik, loditu ere egin omen dira. MIH 328. 

"Au fig., devenir ou rendre grave, considérable. Zenbatenaz ere ezagutza gehiagorekin eginen baituzu huts eta 

hanbatenaz zure hutsa lodituko da, lodituko duzu, [...] d'autant [la faute] deviendra grave, vous aggraverez votre 

faute" H. [Kolera] den gutienaren buruan loditzen eta fontal egiten dela. SP Phil 232 (He 234 loditzen). 

Geiago ta geiago loditu zitzaien berengaiñ nai zutena egiñaz bizitzeko amesa. Ag G 62. Kanta itzazu euskalgiroa 

loditzeko! NEtx LBB 293. Bakar-giroa loditzen ari da gure inguruan. Ib. 7. Giroa loditzen ari zan 

lagunartean. Ib. 121. 

"Zuhaitza lur onean handitzenago eta loditzenago da, l'arbre devient plus grand et plus volumineux en bonne 

terre" H. 

(Part. en función de adj.). Mozten ditu beraz adar lodituak. Dv Lab 348. Urun zuriz jantzi zituan atzapar 

loditu-barriak. Erkiag BatB 95. 

2. (Lcc, Lar, Añ, Dv, H). Hacer(se) espeso, hacer(se) denso. "Espesar, hacer espeso" Lcc. "Cuajarse algo, 

zerbait loditu" Ib. "Densar en lo líquido", "espesar" Lar y Añ. "Épaissir" Dv. "Irakituz esnea loditzen da, le lait 

en bouillant devient épais. Irinez gazura loditzen, épaissir le petit lait avec de la farine" H. Zainetan odola 

gutitzen eta loditzen. Hb Egia 62. Trenpa zaitzu arroltziak esniarekin eta egos zazu [...]. Ongi loditu denian, 

heda zazu. ECocin 32. Odola loditzen delarik, gerruntzeak gaixtatzen dira. Lf Murtuts 37. Beren altura baiño 

geiago elurra loditua eta ezin ba erten txabolatik. BasoM 65. (Part. en función de adj.). "Densado, loditua, 


mende. 

801


ziatua" Lar. Gauak bere illuntasunez aizaroak lodiagotzen omen ditu. "Densentur". Ibiñ Virgil 74. loritu. 

Zurrutaren mendian / eztago atsegiñ, / mingaña loritu ta / izketan utsegiñ. Auspoa 59, 123. 

3. (H). "Se grossir ou grossir en parlant des sons, de la voix. Boza loditu zaio, sa voix a grossi. Eztuzu zeren 

boza lodi, vous avez beau (vous n'avez pas de quoi) grossir la voix" H. Lodituz mintzoa / lausengari 

gaindizkoa, / eman zen laudatzen yaunaren kolera. Gy 176. [Itza] loditu, sendotu ta garraztuten jakon berealako 

batean. Ag Kr 133. Bajutxoan asi ta apurka-apurka abotsa loditu ta trumoi izateraño elduten [da]. Bilbao IpuiB 

237. 

4. "Embarazarse, loditu" A DBols. "Loditua, embarazada (AN-erro)" A Apend. 

loditxo, loditxu (V-gip ap. Elexp Berg). Dim. de lodi. "Burdisokak, eskusokia baiño loditxuao [izete zien]" 

Elexp Berg. Josepa txiki ta loditxoagoa zan. Ag Kr 53. [Txarrikume] bat yegoan besteak baño loditxuagoa. 

Ta areri josi neutxiazan begi biak. Bilbao IpuiB 252. 

loditzar (Lar, Añ). Aum. de lodi. "Gordazo" Lar y Añ. "Seceno, paño seceno, de hilo gordo y muy basto, oial 

loditzar bat" Lar. Nork nai daki aora etorri dan txistu mea, nai loditzarra berriz irentsiagatik, komulgatu 

ditekeala beldur gabe. Mg CC 228. 

lodixka (S ap. Gte Erd 258), lodiska (Lar). Dim. de lodi. "Meaja, la gota más densa de la clara de huevo, 

zuringoaren lodiska" Lar. Sartu zen gela artan gizon apal lodixka bat eta agurtu zituen denak. Izeta DirG 71. 

Ezagutzen ditut eskuizkribu lodixkak edo arras lodiak argitara irten ez direnak. MEIG VI 56. 

lodixko, lodisko. Dim. de lodi. [Pasta] hedatzen duzu gero rulo batekin eta uzten lodixko. ECocin 37. 

Yanariak [...] arno gorri lodisko batekin ihintztatuak. Zub 98. Artoak ega-lodisko lardaska ditute. "Demasiado 

gruesas". Or Eus 59. Ez ditu neskatxak [...] liluratzen, lotsatia izateaz gainera lodixkoa delako. MIH 325. 

Horrelako liburu lodixkoa irakurtzen hasteko beldurrak [dago]. MEIG III 93. 

lodixkote. v. lodiskote. 

lodizale. "Qui devient gros (S)" Lrq. 

lodizalla (det., Lar). "(Hombre) rehecho, gizanpa, lodizalla" Lar. 

lodoe (V-ple-arrig-oroz ap. A), ludoe (V-ger-ple-m ap. A; A Apend), ludoi (Lar H, Lcq 183). "Niebla en 

las mieses" Lar. "Enfermedad del trigo" A. "Más bien que niebla, espiga de granos en su interior negros 

(Maguregui)" A Apend. 

lodrot (Sc ap. A), lodorrot (S ap. Lrq [oxítona]). "Obeso" A. "Trapu, obèse" Lrq. Azken arrantzalia gizun 

tzipi lodrot bat zen. Eskual 3-7-1908, 3. 

loe. v. lohi. 

loegale. v. logale. 

loegintegi. Dormitorio, sitio para dormir. Oraiko ordu huntan, bi alderdi ditu Semenarioak: bata 

loegintegia; bertzea jantegia. Prop 1898, 288. 

loegintoki. "Aedes marmoreae, marmol thónba, sepultura, loegintókia" Urt I 286. 

loera. Somnolencia. Esku igarotze horrek eria, askotan, loera berezi batean jartzen zuen. Mde Pr 311. 

loerazkin (Lar). Laúdano. Bost edo sei loerazkin edo laúdano tanto azukre koxkor batean bi edo iru aldiz 

ordu biren barruan. EE 1885a, 134. 

loeria, loerina, loherin (H (S)). 1. Sopor, modorra, somnolencia. "Sommeil profond, assoupissement" H, que 

cita a AR. Otoitzan ezpaitu lo egon behar [...]. Hori Seindiek deitzen dizie bihotzaren loheriña eta 

hori otoitzaren untsa egiteko puxulu net handi bat duzu. AR 110. Loeria bat ororen gainera, betespalak erdi 

hestera deramazkuna. JE Ber 33. Badakizu, [...] zure indar-zalapartak debaldetan izan direla; eta ez bazine 


mende. 

802


segur, auzoaren irria hor zinuke, zure loheriaren lanho beltzaranetarik jalgitzeko. SoEg Herr 9-7-1959, 1. 

Loeria emaiten dautet milikeria horiek! Etcheb MGaric 157. Ez loa bainan loeria, mundu huni, mundu hunen 

lilura eta ontasuneri haren gogoa loturik uzten zuen loeria. "Assoupissement". Ardoy SFran 104. 2. (-he- Dv), 

loheri (L? ap. A). "(Sust.), somnolence, assoupissement, état maladif" Dv. "Propensión a dormir; litm., 

enfermedad de sueño" A. Dotzena bat egun iraun du eri, loeria batek bezala, emeki-emeki hartu du gaitzak. 

HU Aurp 149. Loeria du, non nahi lokhartzen da. Prop 1897, 43. Aspaldi huntan aiphatua den gaitz bat, loeria, 

gero eta urrunago hedatzen hari da. Prop 1905, 27. 

loeztatu. v. lohiztatu. 

logabe, lobage (Lcc). 1. Despierto, desvelado. Amodiua gaiza erhua, / jentia trunpa liuna! / Gaiak lo gabe, 

egünaz ere / errepausürik batere. ChantP 270. Patxi oso nekatua, lo gabe eta asperturik, pentsatu du joatia bere 

errira. Iraola 108. Zein artegatasuna ete-da gogoan artu burutasun bat eta lo, jan ez atseden baga, buruausten 

luzaroan ibiltea! Echta Jos 285. 2. (S ap. Lrq; Dv A, H), lobage (Lar, Añ, H (V, G)). Desvelo, 

insomnio. Sukár kontinoak, estomágoko miñak, egozgále, burukomiñ, játeko gogáitz, logábe. LE Ong 66r. 

- LOGABEAN. Despierto. Herriminez, ezin-minez / erdiratzen zait bihotza / arrats luzetik goizera, / logabean. 

Mde Po 38. 

- LOGABETANIK, LOBAGETANIK (Lar). "(Pasar la noche de) claro en claro, lobagetanik, lorik bage gaua 

igaro" Lar. 

logabegarri (H), lobagegarri (H (V, G)). "Qui peut provoquer l'insomnie, empêcher de dormir. Atsekabe 

logabegarriak, chagrins qui enlèvent le sommeil" H. 

logabekotasun, lobakotasun. "Lo-bakotasun, falta de sueño" A Apend (s.v. bakotasun). 

logabero, lobagero (Lar). "Desveladamente" Lar. 

logabetu (AN-5vill ap. Gte Erd; H), lobagetu (Lar, Añ, H). "Desvelar" Lar y Añ. "Manquer, être privé de 

sommeil. Enlever le sommeil" H. "Gau auetan lo gutxi antzean nabil (G-azp), lo gabetua nabille (AN-5vill)" 

Gte Erd 213. 

logaitz. 1. (Sust.). Sopor, sueño, somnolencia. Logaitz hori garhaitzen ez badut hanbat urthez, berak 

helduko nau ifernu erdira. Dv LEd 61. 2. "Logaitz da, il est encore plein de sommeil, ne peut s'éveiller 

entièrement" H. 3. "Il signifie encore, réveil de mauvaise humeur. Lo gaitz zare, vous êtes à peine hors de 

sommeil et de méchante humeur" H. 4. lokaitz (A Apend). "Pesadilla, mal sueño" A Apend. 

- LOGAITZEAN, LOKAITZEAN (AN-gip ap. Gte Erd). "Umore txarrean iratzarri da [...] lokaitzean esnatu da 

(AN-gip)" Gte Erd 294. 

logaizkatu, lokaizkatu (A Apend). "Despertarse sobresaltado (Labayen)" A Apend. 

logaiztasun. "État de quelqu'un qui est à peine éveillé, qui est encore sous l'influence du sommeil" H. 

logaiztotu, lokaiztotu (AN-gip ap. Garbiz Lezo). "Ponerse la criatura malhumorada por falta de dormir" 

Garbiz Lezo 48. v. LO-ERRETU. 

logaiztu (H), lokaiztu (AN-gip ap. BU Arano; Lar H), lokaistu (Hb ap. Lh). "Desadormecer" Lar. "Donner 

ou avoir de l'insomnie" H. "Éveiller, réveiller" Lh. "Desvelar" BU Arano. 

logalaldi. Rato de insomnio. Ordu guziyak neretzat berdin / txango luzeko zorigaitzekin! / Logalaldiyak 

datozkit gabaz, / oroituz batel, kordel ta kalaz. Inzag EEs 1915, 5. 

logale (AN-gip-5vill-ulz-egüés-ilzarb-olza, L, BN, S; SP, Lar, Añ (G), Dv, H), loale (G-to-bet), loegale (R), 

logane (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 153; A Morf 199; Lrq; Iz Ulz, To 175; Gte Erd 25 y 213. Tr. Documentado 

al Norte desde Leiçarraga y al Sur desde mediados del s. XIX. La forma general es logale. Hay loale en 

Xenpelar, JanEd, Prop, Oxobi, Zubiri y Txirrita. 1. (Sust.). Sueño, ganas de dormir. "Ezin nagoke logalez, je 

ne me peux tenir tant, j'ai envie de dormir" SP. "(Ganas de) dormir" Lar y Añ. "Somnolencia" Lar. "Sopor, 

adormecimiento" Ib. "Logale handi batek hartua, pris d'une grande envie de dormir. [...] Eritasun hoietan heldu 


mende. 

803


den logaleak deus onik eztu erran nahi, la somnolence [...]" H. "Logalia, la gana de dormir. Logale guti" Iz Ulz. 

"Logale ederra daukat (AN-gip), oso logaletua nago (AN-gip)" Gte Erd 25. "Esneak logale ematen du (ANgip), 

esneak logalia ematen dit eta kafeak logalia kentzen dit (AN-5vill)" Ib. 213. v. logura. Logale handi 

batek harturik, [...] eror zedin hirurgarren soillerutik behera. Lç Act 20, 9 (He loak garaiturik, TB, Dv loak 

eramanik, Ol, Ker loak eraginda, BiblE loak harturik). [Dirudi] gure arima lo datzala eta logalez edo unhez 

tontorik dagoela. SP Phil 499. Piarres ordean eta harekin zirenak logalez pisatuak ziren. He Lc 9, 32 (Lç 

logalez kargatuak, Dv loak arthikiak zauden, Oteiza, Brunet loz kargaturik, Ol lo-astun zeuden, Leon lokuma 

batean zauden, Or lo-pisu zeuden, Ker loguraz beterik, IBk logalez puskatzen, BiblE logaleak jota). Jan 

dukezuna ongi eho baño lehen, logaleak har baitzinzake eta zure osasunari kalte ekhar baitziñozoke. He Phil 97 

(SP 94 loagaletasun). Pentsatzen diat gaur, / ohilturen duziela logalia. AstLas 59. Haiñ zituen unha-razi / 

logalez tontotuak / eta lotsaz zoratuak / hainbertze llillura-razi. Gy 309. Nere bretoiak ez du / auko loalia, / 

egunero nai ezik / ogi-alia. Xe 299. Logalearen jainkode ongilleak bere egoakin estalitzen du maitatsu. Otag EE 

1882c, 537. --Zer da gauzarik onena logalea ekartzeko? --Mozkorra artzea. Urruz Urz 36. Kaxo Ganbara, 

sugur-peko logalia juan al zaik? Alz STFer 140. Ramuntxo logaleak menperatu du. Alz Ram 25. Azkenian loale 

pisu batek garaitzen ditu. Zub 42. Logalea etorriko zaidala uste diat. Sabiaga Y 1934, 24. Lonaia (logalea, 

logura) aizatzen dute ipuiez ta kantuz. "Sueño". Or Eus 100. Logaleak eragindako burutaldia zalakoan [...] esan 

zuen kolkorako [...]. TAg Uzt 28. Barauetan eztut oinazerik aurkitu / eta lo-galeak benedikatu ditu / bakarrik 

egoteko asmotxo makalak. Arti MaldanB 191. Logalea bai, baño ezin lorik egin. Anab Aprika 81. Otsoak 

ezpaitzuen logalerik ta anitz abil baitzen ixil ixila eldu zen ardi saldo andian bazterriala. ZMoso 41. Ez al nau 

logaleak zerupean belar guriaren gaiñean etzatera eramango. Ibiñ Virgil 103. Lio ta olo ereintzek lurra erretzen 

dute, baita Leteu-ko logalez ernari dauden ababoilek ere. Ib. 71. Ez iñoren bekaitzak jan gure logale. NEtx LBB 

210. (Pl.). "Dormideras, logaleak" Lar y Añ. 

2. (V-och, G-bet, Lc, B, Sal, S, R ap. A; SP, Deen I 467 (logall), VocBN, Dv), loegale (R-vid ap. A). (Adj.). 

"Asommeillé, qui a envie de dormir" SP. "Disposé à dormir, qui a envie de sommeiller" VocBN. "Soñoliento" A. 

"Loegale, ansioso de dormir, soñoliento" Ib. Bankero logaleari hagitz zitzaion gaitzi. Gy 79. Heldu da haiahaia 

begi logale batzuekin. Lf Murtuts 10. (B ap. Izeta BHizt), loale, logane (AN-olza ap. EI). (Usos advs. y 

predicativos). "Logania nago, tengo sueño" EI 383. "Gau-pasan ibilia eta gaur logale" Izeta BHizt. v. LOGALE 

IZAN. Hain erne elhetara, hain logale beilla sainduetara. SP Imit IV 7, 2 (Ol, Leon logale; Ch, Mst, Ip loti, 

Pi logura). Erranik aski, bero, loale, / abiatu zen [...] / haitz baten pean lo egitera. Ox 116. Arrano, sai, miru, 

bele... / sorgin tzarrak ez loale. Ib. 113. Bien bitartean, e'tzebiltzan zabar eta logale etxealdean emakumeak. 

TAg Uzt 110. Logale zetzan izadi osoa sargori kiskalgarriaren lozorroan. Ib. 107. Aza gazte landare, / konpaña 

dugu logale, / bai barda eta gaur ere. Lander (ap. DRA). Neuri ere idazgura suntsiturik, logale nago. Txill Let 

30. John, erran zuan andreak, logale nago. Osk Kurl 24. 

3. (Sust.). Sueño, acto de dormir. Logaletik esnatu zitezen, akuluz zartatzen zitun. TAg Uzt 264. 

- LOGALEAK AURTIKI (urthiki S ap. A; urthuki Sc ap. A). "Caerse de sueño" A. Logale handiak arthikitzen 

baitzuen Paulo mintzo zen artean. Dv Act 20, 9. 

- LOGALEAK EGON (G-to, AN-gip-5vill-egüés-ilzarb-olza, B, R-uzt), LOALEAK E. (AN-larr). Ref.: Bon- 

Ond 158; A (logale); Asp Leiz2 (aierrak); Izeta BHizt (logale); Gte Erd 141. Tener sueño. "Logaleak nago, estoy 

de sueño" A. "Logale niz (BN-arb, S), [...], logaleak nago (AN-gip-5vill)" Gte Erd 141. Nola dakarren 

ondore txarra / gazte farranda-zaleak, / oiera juanda errezatzeko / ezpagaude loaleak. Tx B I 92. Gogo guttiago 

duzu laneko eta geienetan logaleak egoten zara. Izeta DirG 104. Egon giñan [...] euditan, otzak, logaleak eta 

batere lorik egin gabe. Salav 92. Ler egin det. Logaleak berriz iya erori naiz... Alz Ram 22. 

- LOGALEAK ERAMAN (SP, Dv). "Logaleak narama, l'envie de dormir m'emporte" SP. "Logaleak 

nindaraman, l'envie de dormir m'emportait" Dv. 

- LOGALEAK ETENDU. "(BN-baig), [...] caerse de sueño" A. 

- LOGALEAK GORRITU. "(R), [...] caerse de sueño" A. 

- LOGALEAK IZAN. Tener sueño. "Oraindik logaleak da (AN-gip-5vill), logale niz (BN-arb)" Gte Erd 213. 

- LOGALE IZAN (BN-arb, S; Urt Gram 364, Dv, H). Ref.: Gte Erd 141. (Intrans.). Tener sueño, estar medio 

dormido. "Logale naiz, j'ai envie de dormir" Dv. "Logale naiz, j'ai sommeil, litm., je suis avec envie de dormir" 

H. Loan ezta gozorik, logale eztenean. Ax 553 (V 354). Nausi hona logale denian. Egiat 266. Logale nintzan 

baña / etziraden uzten. Echag 187. Ohialat juran, / logale benintzan. 'J'avais sommeil'. Etch 324. Andria baldin 

bada / ardo-eralia, / izango du txukuna / edo loalia. JanEd I 59. Baziren hamarrak etzan nintzenean; bainan ez, 

nere begiak etziren loale. Prop 1903, 52. Logale, enauk besterik. A Ardi 48. Jaun erretora haatik ez zen logale, 

harat hunaka bazabilan. Lf Murtuts 24. Logale giñanak ere esnatzen giñuzten ederki. Salav 51. Aurrak logale 

dira. NEtx LBB 155. Herriko aferetan ez izan logale. Xa Odol 112. Pago zaharraren hondarra / aspaldian da 

logale. Azurm HitzB 28. Bena nesken-egün gaietan / segür eztira logale. Casve SGrazi 168. "Lógale txíki 

diár, tengo poco sueño" Iz R 310. 

- LOGALEZ. Soñoliento, con sueño, de sueño. "Loalez nao, estoy con sueño" Iz To. Amentsa nuen bilatzen, 

ez nindabilan logalez. Xa Odol 322. 


mende. 

804


logalegarri. "Ce qui est propre à donner envie de dormir, somnifère, soporifique" H. "Endormant" T-L. 

logalegarritasun. "Qualité de ce qui porte au sommeil" H. 

logalekeria. "Envie simulée de dormir, légère somnolence. Ez nauzu atzemanen zure logalekeriekin, alferkeriak 

zarabiltza, vous ne me tromperez pas avec vos airs de vouloir dormir, c'est la paresse qui vous mène. Halako 

logalekeria ematen dio, une sorte de somnolence l'attaque (lui donne)" H. 

logaleki. "D'une façon somnolente" H. 

logaletasun (SP (sin trad.), H), loagaletasun. Somnolencia, sopor, modorra. Orazione egin bazeneza 

othurunza hartu bezain sarri [...] hainitz loagaletasun eror lekidikezu. SP Phil 94 (He 97 logaleak har 

baitzinzake). 

logaletsu (Lar). 1. "Soporífero, soporoso, logaletsua" Lar. 2. "1. qui est pris d'une grande envie de dormir; 2. 

qui a souvent envie de dormir" H. "Galetsua (Lo-), qui l'envie de dormir prend, qui s'assoupit, se laisse aller au 

sommeil avec facilité" Ib. Cadizko bahia ikusirik eguzkiz mukuru, itxasoa logaletsu edo lobete [...] galdetzen 

nion nire buruari [...]. Etxde Itxas 84. 

logaletu (AN-gip, B, BN-arb, S; SP (sin trad.), Urt Gram 364, Lar, Dv, H), loaletu. Ref.: Lrq (logaletu); Izeta 

BHizt; Gte Erd 213 y 25. (Aux. trans. e intrans.). "(Hacérsele, venírsele a uno ganas de) dormir" Lar. 

"Dormitar" Ib. "Soñoliento, logaletua" Ib. "Dormitaverunt, lo koloskatu, logaletu" Ur, carta a Bon 19-9-1857. 

"Être atteint par l'envie de dormir. Logaletzen zarenean, zoazi oherat, quand l'envie de dormir vous prendra, 

allez vous coucher" Dv. "Guziz logaletua naiz, je suis tout pris d'envie de dormir, de somnolence. [...] Beroak 

logaletzen nau, la chaleur m'endort. Lobelharrak logaletzen du, le pavot endort" H. "Logale ederra daukat (ANgip), 

oso logaletua nago (AN-gip), biziki logaletia niz (BN-arb)" Ib. 25. Tr. Documentado al Norte desde 

Leiçarraga, aunque en el s. XX únicamente hay un ej. de Leon. Al Sur se emplea a partir de mediados del s. XIX. 

La forma general es logaletu y hay loaletu en Hiriart-Urruty y Zubiri. Esposoak ethortera beranzen baitzuen, 

guziak logale zitezen eta loak har zitzan. Lç Mt 25, 5 (He, Dv, Ip, SalabBN, Ur (G), Leon, BiblE logaletu; 

Samper lokumatu, Echn asi ziren kuluskan, Ol logale [...] gelditu, Or kuluxkaka asi, Ker lo-zorian). Etzanik 

bazaudezke zenbait denboraz logaletu gabe eta ongi iratzarririk. SP Phil 509 (He 516 loakhartu gabe). 

Mandragorari [...] usaiñ egiten diotenak logaletzen, pisatzen eta eritzen [ditu]. He Phil 203 (SP 201 logaletzen). 

Zoiñeri begira zitho malurusek / aspaldi logaletuek, / ez baitzezaketen lokumarik dasta. Gy 309. Birjiñak 

logaletu ziran eta geroenean loak bota zituen. Lard 433. Arratseko otoitza elgarrekin egin eta loale arau 

bagoazi oherat. HU Zez 185. Berant afaldurik, akidurak loaletu zituen eta badoazi oherat. Zub 110. Neskatxa 

guziak logaletu ta geroenean lokartu egin ziran. Ir YKBiz 417. Ez giñan askoz geiago mintzatu, logaletuta bainengoen. 

Anab Aprika 12. Jean Pierre eta Elizabet oso logaleturik zauden. Izeta DirG 52. Arratsaldera, egun 

argia / logaletzen zaigunean. NEtx LBB 339. Paulok hitzaldia amaitzen ez zuenez, logaletu egin zen mutila. 

BiblE Act 20, 9 (He lo, TB lokhartu, Dv logale handiak arthiki, Ol lozorroan zegon, Ker lozorroak artu). 

logalexko (B ap. Gte Erd). Dim. de logale. "Logalexko da (B)" Gte Erd 258. 

logane. v. logale. 

logarri. Soporífero. "Nonbait logarria zalako, tal vez porque era (bebida) adormidera (V)" A EY III 348. v. 

lohargarri. Ni bezelakoentzat aur-kantatxoak bezela dira erderazko jardunak: logarriak. A Ardi 82. 

logatsi. "(S), mandón, enredador de pueblos" A. 

logela. Dormitorio, aposento, habitación. Etxe onek eukazan ezkaratz edo sukalde ona, iru lo-gela nasaiak. 

Echta Jos 9. Goian berriz, gizategia, bost edo sei lo-gela. Ag G 16s (211 logela). Goiz baten etzan agertu ez 

bere lo-gelan ez iñun. Kk Ab II 100 (8 logelan). Bakanderearen otseintzako andradijen lo-gela guztijak. Otx 83 

(18 logelan). Logelako ispilluaren aurrean orrazketan ari zan Malentxo. TAg Uzt 122. Amesetakoak zirudien 

logela, langela ta bazkalgelak aukeran ipini eutsezan. A EY II 173. Hark zizkion lo-gela eta biblioteka ordenan 

atxikitzen. Mde HaurB 67 (Pr 179 logela). Emaztea aparte deitu zun eta bion lo-gelara igo-azi ondoren, onela 

mintzatu zitzaion. Etxde JJ 255 (109 logeletan). Apaldu ondoren lo-gela txukuna erakutsi zioten mutiko berriari. 

Anab Poli 74. Lo-gelan sartu zen. Arti Ipuin 83. Ortik barrura dagoz etxeko logelarik onenak eta jantokia eta 

abar. Erkiag BatB 133 (172 lo-gela). Aurraren lo-gelan aditu zan bigarren aldiz: atxi! NEtx LBB 180. En DFrec 


mende. 

805


hay 7 ejs. 

logelatxo. Dim. de logela. Naiko lana izan zuen Malentxok lenengo egunetan bere logelatxoa apaintzen. 

TAg Uzt 55. 

loger. Desvelado. Ibai-aldean geienak loger, / goxagirotu eziña. EA OlBe 52. Uste bat oker / irten da loger 

/ kardabaz baldin banago / pipari esker / ez du gau-lisker / orrek irauten luzaro. Ib. 71. 

logi. "(S), alcoba, cuarto de dormir" A. Bigerren phartian aldiz badira su phitzgia eta atzia edo logia. GH 

1935, 404. 

logi. v. lohi. 

logidoi. v. lohidi. 

logika (Urt), losika. Tr. La grafía general es ; hay en Lizardi, Labayen y Txillardegi. En DFrec 

hay 11 ejs. de logika y 5 de lojika. 1. Lógica. "Captiones dialecticae, lojikako hartzeak" Urt IV 208. Logika 

estudiatu zuen eta eskritura sagradua gogo ta debozio andiaz irakurten zuen. Cb Just 37. Losikako erreglen 

arabera, definizione batek, ona izaiteko, berekin ukhan behar ditu lau edo bortz kalitate. Elsb Fram 172. 

Gramatika ikasten / orduan zera asten / [...] geroztik logika, / ta metafisika, / urrena fisika. MSIgn 347. Orain 

zenbait urte, Lojika-n, silogismo bat askatzen enekielarik, sobresaliente eman [zidan]. Ldi IL 21. Emen beraz 

dionak ez du bere denboran logikarik ikasi edo aztu egin zaio. Or Y 1934, 84. Aristotelesen logikaren araura 

ondozkatuak. Vill in Gand Elorri 13. Logika, arte-gaietan, desarrazoia da, baina badu bere arrazoibidea: 

estetika. MEIG I 109. Alemania ez zen logika gaietan Poloniari alderatzeko ere gauza. MEIG VII 186. 2. 

Lógica (forma de pensar, de argumentar, etc.). Lojika aztu dezu zearo. Elizarako duin baldin bada [euskera], 

beste edozein gauzetarako areago. Lab EEguna 93. Lekuonak dio nola bertsuetan itxurapenak laster mugitzen 

diren, zoin guti aski duten elgar-deitzeko ala soinuz, ala iduripenez [...], logika formalik gabe. Lf ELit 345. 

Logika gutti aurkitzen zion mutil logikazaleak Euskaldunen ipuin horri. Mde Pr 170. Lojika utsaz autatzea 

Jainkoari bide-dagokio ta alperrik saiatzen da gizona Jainkoarena egiten. Txill Let 127. Gauzak eztaude alako 

logika edo ordena zorrotz batekin kateatuak. Vill in Gand Elorri 14. Bere egin guzti oietan logika bat agiri da. 

Vill Jaink 71. Ba-da gauzen logika bat gizakume bakoitzaren logikari agintzen diona. Ib. 172. "Logika"-k 

horrela eskatzen duelako; horrexegatik beragatik dautso, daust erabili behar omen dira Bizkaian deutso, deust 

zokoratuaz. MIH 73. 

logikari. Lógico, estudioso de la lógica. [Tarski] logikaria zen eta ez du oraindik, dakidanez, lanbide elkor 

aski hori utzi. MEIG VII 185. 

logikazale. Lógico, aficionado a la lógica. Paristar jaun gazte logikazale bat. Mde Pr 167. Hutsik egin 

gabe gero, logikazale bezainbat musikazalea baitzen. Ib. 168 (v. tbn.. 170). 

logiko. Lógico, estudioso de la lógica. Hautxe da logikoek batasunaz emaiten duten definizioa. ES 139. 

Bateko eta besteko adituak (logikoak, matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 

196. Dodgson, Lewis Carroll izengoitiaren azpian Alice in Wonderland bitxia idatzi zuen logikomatematikoaren 

anaia. MIH 284. En DFrec hay 6 ejs. de logiko, 4 de lojiko y 1 de lojiku. 

login. Dormilón, el que duerme. Infernura lenengo / ioan zan gizona / etzan izan goizetan / beti login ona. 

Azc PB 325 (Ur PoBasc 161 login). 

login. v. LO EGIN. 

logitegi. v. lohitegi. 

logiztatu. v. lohiztatu. 

logiztatu. v. lohiztatu. 

logomakia. Logomaquia. Logomakia oetatik zertxobait ulertzen duenari, nik zorionak ematen dizkiot. Vill 

Jaink 54. 


mende. 

806


lograrazi. Hacer lograr. Bein baño yagotán lograrazizio [Jesusek Pedrori] arránzu agitz milagróskoa. LE 

in BOEanm 556. 

logratu (Chaho), logradu (Lcc), lograu. (Aux. trans. bipersonal). Lograr, conseguir. v. lortu. Tr. 

Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII. En el s. XX sólo se encuentran los 

testimonios de Arrantz, EusJok, Iraola, Txirrita y un texto vizcaíno recogido en Balad. Logratu es la forma 

general en textos guipuzcoanos y navarros (tbn. en DurPl), y logradu en los vizcaínos. Hay además lograu en 

Moguel, J.J Moguel (BasEsc 229) y en EusJok. Romanoak logradu eban / intentoaren erdia, / beretutea 

Probinzia. BBizk 18. Nok eztau orrela lograduko / bere ditxia zeugaiñik. Urqz 87. Eriotza on bat zure anparoan 

logra dezagun. Cb Just 136. Zeruba gura dabenak / geroko logratu, / aita Palaziosen itzak / bijotzian sartu. 

DurPl 105. Eztau logretan? Alanbere meritu andia aterako dau. Añ LoraS 89. Lograu baliz dote andi edo 

ezkontzia, ez zan negarrik ikusiko. Mg CO 61. Ezin logratu baditue, naigabeturik eta tristaturik daude. Gco II 3. 

Etzuan logratu au berak, egiñ al guzia egin bazuan ere. AA II 215. Eta eskatzeunzien guzia orazioan, nonta izan 

zazien fede, logratreunzie. Samper Mt 21, 22 (Hual alkantzatu, Ur artu, Echn izan). Ezin bizi zu gabe / au 

amoriyua! / Logratzen ez bazaitut / zer martiriyua! Bil 137. Lagun askoen aurrian / berba ondo egitia, / gitxik 

dabe munduan / lograu jakitia. Azc in Ur PoBasc 199 (Azc PB 303 lortu). Obra onakin logra dedilla / zerurako 

lizentziya. Xe 346. Asteasura logratu dite / misiyuak ekartzea. PE 19. Etzuan logra izan bere gidari Aita-len 

Franziskongatik nai zuana. Bv AsL 161. Pikak ere logratu zuala zerutik aur eder au. Ib. 23. Ez dakizu 

oraindiokan emakumeak zer egiñ lezakean berak nai dubena logratu artean. Moc Damu 29. Ekarri nai nituen 

beste bi lengusu [...] baña eztet logratu. Iraola 105. Nai izan ezkero / logra liteke gauz ori. Tx B 77. Deseo 

genduena / logradu genduan. Balad 199. v. tbn. LE Prog 102. CatB 86. CartAnd 394. EusJok II 60 (95 lograu). 

Ud 136. Arrantz 131. EusJok 66. (Aux. tripersonal). Aren [osabaren] lekuan kazike egitera logratu zioten. 

Cb Eg II 184. (Aux. intrans.). Lograrse. Borz talentu artu zituena salbatzen da. Artu zituena bi logratzen da 

eta bat artu zuena kondenatzen da (Larrasoaña, s. XVIII). ETZ 60. 

logreria (Añ, Chaho). Usura. v. lukureria. Oek dira logreria garbiak; bada dirua prestatzea ta irabazia 

edo geiago pagaerazitzea. Mg CC 115. Jarraitu nai badezu zere logrerietan, izan beste Judas lapur dirua 

maiteago dezuna zere anima baño. Ib. 247. Tratu falsoetan, logrerietan eta saldu-erosi askotan ikusten dan 

bezela. Gco II 31. Zenbat usurerija edo logrerija. JJMg BasEsc 197. Logrerijetan ta lapur tratubetan jausten 

[da]. fB Ic III 274. 

logreriazale. Logrero, usurero. v. logrero. Oen artean sartzen dira logreria zaleak, diruak prestatzeagatik 

eskatzen duenak emana baño geiago. Mg CC 170 (v. tbn. CO 248). 

logrero (Lcc), logreru (Añ). Logrero, usurero. v. logreriazale. --Zeintzuk dira errietako lapurrik isillenak 

ta deungenak? --Dira logrerubak. CrIc 84. Logreru bat edo diru zalegi bat. fB Ic III 273. Zu zara logreruba, 

engainuzko tratubak aldagizunian egiten dituzuna. fB Ic II 235. 

logrerotu, logrerutu. Convertir en logrero, usurero. [Gaiski esaliak] lapurtuten ditu juezak, logrerututen 

ditu kaballeruak, guzurtituten ditu predikadoriak. fB Ic II 191. 

logru. "Logro en usura, logrua" Lcc. 

logune (AN-olza, Ae, Sal), logun (Ae; A Apend), lokun(e) (R). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 211; A (logune, 

lokun, lokune); A Aezk 295. "Sien" A. "Lokune, pulsera" Mdg 162. "Tempe" VocPir 211. Cf. VocNav s.v. 

pulsera. v. erailoki, 2 lo, 2 lolo, llotoki. Eltxeto gartan bi eri sartus, logunak, ukaraiak eta belaunpeak 

ubendustatu zitue. A Aezk 188. Bekoki lokuneak masusta gorrizkaz mazkaldu zizkien. Ibiñ Virgil 48. Lokuneak 

mirtu xamurrez inguraturik. Ib. 70. 

logura (V, G-azp-goi, L, B; Lar, Aq 1435, Añ, H), logure (V-arr, G-azp; Añ, vEys). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp 

Berg; Gte Erd 25 y 213. Tr. Documentado únicamente en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. 

El empleo de ambas formas es similar; Orixe y Erkiaga emplean las dos indistintamente. En DFrec hay 2 ejs. de 

logura. 1. Sueño, ganas de dormir. "Sopor, adormecimiento", "sueño, gana de dormir" Lar y Añ. 

"Somnolencia: (c.) logurea" Añ. "Soñolencia" A. "Logura aundia dauka (V-m, G-azp), logale ederra daukat 

(AN-gip)" Gte Erd 25. "Zateak logurea kendu (V-arr, G-azp), loguriek kendu zizkion (G-azp)" Ib. 213. v. logale. 

Hau aditu ta lo-gurak galdu ta zena arriturik oatzea utzi ta atera zen leiora. Mb IArg II 312. Burdi bat 

ikatzagaz bein joian olara, / logureaz zabuka ezin joan zala. AB AmaE 209. Atzera ta aurrera, egunak etxera / 


mende. 

807


loguraz beterik dakaz. Azc PB 64. Nora juan ete da txaide artetik / gentzazko lo-gura? "Ensueño". Laux BBa 

118. Zu goratzen maitea, / logurak autsi arte / ez dut ixildu nai. Ldi BB 8. Don, don, don... Au logurea! Sabiaga 

Y 1934, 24. Lonaia (logalea, logura) aizatzen dute ipuiez ta kantuz. Or Eus 100. Logura sortzen baitu 

eguerdialdeko sargoriak. TAg Uzt 94. Etzan batere alabearen logura andiaz arritu. Erkiag Arran 61. Soldadu 

gixajoaren lo gure ta neke-miñak! Bilbao IpuiB 106. Bateko gosea igaro ebala, besteko lo-gurea izan ebala [...] 

atxakia beintzat ugari. Ib. 105. Opioak zergatik eman oi du logurea? Vill Jaink 46. Logurea khentzen zion neska 

batek. Osk Kurl 184. Gomuta onek / kentzen dautse loguria. BEnb NereA 209. A ze logurea dedan! NEtx LBB 

63. Epai zorrotz bidez / loa uka din Jaunak, / betiko logurez / mintzeko ire egunak? Ib. 350. Pedro ta onen 

lagunak loguraz beterik egozan. Ker Lc 9, 32 (BiblE logaleak jota). (Pl.). "Dormideras, logaleak, logurak" 

Lar y Añ. 

2. (Vc, G-goi, Lc, B ap. A; Lar, H), logure. (Usos advs. y predicativos). "Soñoliento" Lar y A. v. LOGURA 

IZAN. Ibiltari gabian, logura goixian. Mg PAb 123. Barriketarako orren itzarrik; orren logura gauotoitzetan. 

Pi Imit IV 7, 2 (Echve logura; SP, Ol, Leon logale, Ch, Mst, Ip loti). Agurea baita, dar-dar eskua, / 

logura, berriz, begiak. Ldi BB 36. Lo nago ta logure, argi-oillarrak jo dute. Or Eus 100. Itxaso bare, sotillak 

emen / aldi berdiñaz logura xamar / bere bitsaren lerro zuriya / ondar-gañera polliki dakar. EA OlBe 56. Jesus 

Aurtxoa lo-gure dago seaskan. NEtx Antz 94 (85 logure). 

- LOGURA IZAN. Tener sueño, estar soñoliento. Ni logura naz; ez dot ez eunezko ez miesazko izararik biar. 

Mg PAb 66. Kontzek otsa entzun eban / etzan lez logura. Azc PB 141 (Ur PoBasc 190 ez zan logura). Eztok ori 

logure izaten, egunez lo egiten dauelako. A BGuzur 155. Logure zan nunbait, baiña ez etorkion lorik begietara. 


- LOGUREAK EGON (V-gip, G-azp). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 141. Tener sueño. "Logaleak nago (AN-gip- 

5vill), [...], loguriak nago (G-azp)" Gte Erd 141 (v. tbn. 213). 

- LOGUREAK ERRE (Vc ap. A; Zam Man 55). "Caerse de sueño; litm.: quemarse de sueño" A (s.v. logure). 

"Umea logureak erreta dago, la criatura está rendida de sueño" Zam Man 55. "Loguriak erretzen nago, bart 

ordu asko galdu ditturanetik, estoy muerto de sueño" Etxba Eib. 

- LOGUREAREN LOGURAZ. De tanto sueño. Begiak logurearen logurez erreta itxi egiten yakezan eta 

atzenean loak artu ebazan. EEs 1928, 10. 

loguratsu (Lar). 1. "Soporífero, soporofo" Lar. 2. "1. qui est pris d'une grande envie de dormir; 2. qui a 

souvent envie de dormir" H. 

loguratu (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, Añ, H), loguretu (G-azp). "(Hacérsele, venírsele a uno ganas de) dormir" 

Lar y Añ. "Soñoliento, [...], loguratua" Lar. "1. éprouver envie de dormir, être disposé à l'assoupissement, à la 

somnolence. [...] 2. donner envie de dormir, endormir, porter à la somnolence" H (s.v. logaletu). "Loguratu naiz, 

me he puesto soñoliento" Iz ArOñ. v. logaletu. Igali elduaren usañez beterik / axia egaz dabil sagasti-ziar, / 

ta neu loguratzen, baskal-oste onetan / erlia burrunka, neure inguruban. Euzk 1933, 385. Lapurra ez leite 

kantsadu / ez loguretu, / inon gauzea franku / ahal badau hartu (V-ple). In Hiru truku II (CD; Madrid, 1997). 

logure. v. logura. 

lohi (gral.; Volt 36, SP, Urt V 270, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, Gèze 321, H, Foix ap. Lh; loi Lcc, Lar, Añ 

(G), H (V, G)), loe (AN-arce), logi (B, Sal; VocB), lodi (ZMoso 65). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 124; A (loi, 

logi); EI 38; Lrq; Iz R 395; Izeta BHizt (logi); Gte Erd 175. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde 

el s. XVI. Lo(h)i es prácticamente la única forma atestiguada en los textos (con aspiración al Norte y sin ella al 

Sur); hay logi en un texto baztanés del s. XVIII y en otro salacenco recogido por Azkue. En DFrec hay 6 ejs. de 

lo(h)i. 

I (Sust.). 1. Barro, lodo. "Boue" SP. "Légamo, el lodo pegajoso [...]. Loi itsaskorra" Lar. "Chapotear en el lodo 

o agua, ura edo loia txapalatu, oñeztatu" Ib. "Cieno", "lama, el cieno que hace el agua" Ib. "Encenagamiento, 

loian, lokardan irabiatzea" Ib. "Enlamar, cubrir de lama las tierras, como lo hacen las inundaciones, loitu, loiez 

bete, estali" Ib. "Barro, lodo" Lar y Añ. "Lohiaren erdira erori da, il est tombé dans le margouillis" Dv. "Lohibelan, 

ziloa barna (Foix), dans la boue molle, le trou est profond, c'est-à-dire prouesse facile" Lh. "Logi 

haundiek bide bazterretan. Zapatak logiz beteak" Izeta BHizt. "Loi egin da (busti) / lotu gara / loiz urde egin 

gara (AN-5vill)" Gte Erd 175. Figura tbn. en el vocabulario de LE Doc. v. istil, lokatz. Dilecti filio Lohier 

(1445). Arzam 330. Scilicet Loiçtaran (1150). Ib. 330. Cf. en onomástica aquitana, Lohitton, Lohixsus. Thu 

egin zezan lurrera eta egin zezan lohi thutik eta lohi harzaz frota zitzan itsuaren begiak. Lç Io 9, 6 (TB, LE, Dv, 

Ol, Or, BiblE, IBe, IBk lo(h)i; He basa, Leon ixtil, Ker lokatza). Nola idortasunak bilzen baitu haiñitz 

herrauts, urak egiten du gero haiñitz lohi. Volt 137s. Ahoa idekirik beharrietaraño / gormantari sartzen dio lohi 

eztarriraño. EZ Man I 107. Iondone Petrik, are gehiago konparatzen du halakoa lohira hidoiztatzera bihurtzen 

den urdearekin. Ax 470s (V 305). Ikhas ezazü ümiliatzen, lür eta lohi zirena eta besten ororen huñpetan izaten. 


mende. 

808


Mst III 13, 2 (Ip, Ol, Leon lo(h)i; SP istill, Pi lupetz). Bertan belaunikaturik, ur ta loi egiña lurra egonagatik, 

egin diotela agur andi humil bat. Mb IArg I 391. Ni ez naiz lurreko auts puska bat ta loi itsusi laster lurrak jan 

bear nauena. Cb Eg III 277. Dihuru bat galdu izan duzu, ziozu Seint Jeromak, eta lohian eta satsukerietan 

idireiten duzu. AR 279. Alabadere lohian bethi inharrausi eztenak zerbait liroke erran hartan. Egiat 217. 

Iruzkiak urzendu argizaria eta gogorzendu logia (B, 1798). BOEans 362. Zer da, Jauna, gizona [...] ezpada 

loiez, zikinkeriaz eta arrez beterikako ontzi nazkagarri bat? AA III 340s. An dijoaz igesi, / bera eta gora, / 

batzuek loi azpira, / besteak kanpora. It Fab 61. Loia eginda, begiak igortzi zizkidan eta esan zidan [...]. Lard 

414. Urdeak bezala lohian ihauskatzen direla. Dv Dial 42 (It loiean, Ip lohian; Ur lokatzan). Lohia da lur pozi 

bat uraz guritua. Dv Lab 280. Biriak loiez betiak daude leporaño. Sor AuOst 70. Batzuek deitzen zioten erua, 

bestiak tiratzen zioten loia, guztiak egin biar zioten zerbait desprezio. Bv AsL 46. Urradura heietarik ufaka 

badoa kea eta gero ixtila edo lohia, goiti burrustan. HU Zez 15. 

(s. XX). Ura artzeko zegon ontzia're loiez eta larriz beterik. Goñi 72. Zarpa, iñauteri askotan ateratzen dana 

artza jantziyan loitan garbi garbi dantzatzera. Iraola 98. Gudu tokiko lohi guzia nerekin nuen oraino soineko 

guzietan. StPierre 23. Loiaren ordez urrea, txabolaren ordez jauregia. Inza Azalp 114. Errekan, orai, urak, 

goitika, baderama lohi gaitza. Ox 63. Io zerri ori emendikan, loiez orakatua dago. FIr 159. Lohirat zoan lili 

ederra / aldaxketan da gelditu. Etcham 99. Astian iñoiz juntatzen gera / faltatu gabe jaietan, / Ama gaxua gora 

altxatzen / sartu ez dedin loietan. Tx B II 170. Ditazken dirdira gaixtoak oro bazituen urak; guneka, berdaatsa 

eta lohia nausi. JE Ber 79. Txerri biziak sartzen ditu gero ixtil eta lohi baizik ez zen putzu handi batean. Barb 

Leg 128. Loi artan utzi dute beorrek / oiñaren atz zaguna. "Lodo". Or Eus 328. Elur au bean loi biurtzen da / goi 

ontan berriz iturri. EA OlBe 53. Jauntziak lohiz belztuak. Iratz 136. Agoztegitik elki ta logian sar (Sal). "Salir 

del pajar y meterse en lodazal". A EY III 168. Ur erreka mehe bat jausten zen, harroketan sartua, nihun ere lohi 

putzu bat gabe. JEtchep 15. Krobitxet zuri garbia / lohi zikinez beterik / lurrean datza. Arti MaldanB 230. Etxe 

kaxkarrak eta loi ta egurrezko etxolak lurra jota. Anab Aprika 28. Otzaren aur garbiak / loia eban bildur. Gand 

Elorri 188. Oinak artetan hango ur eta lohi zafletan erroraino sartuz. "Boue". Ardoy SFran 191. Ur-bazterra 

irristala zegon, dana loiez betea. "Cieno". Berron Kijote 222. Daitezkeen soinuen lohi moldegabetik eskutada 

bat hautatzen eta moldatzen du hizkuntzak. MEIG VI 101. Lohia eskua bete zabaltzeko modua izan du eta lohia 

baino kiratsagorik ere bai. MEIG VIII 35. 

v. tbn. Tt Onsa 85. LE Kop 154. Etch 304. ChantP 182. Elzb Po 186. Itz Berb I 53. Jnn SBi 24. JanEd I 41. Prop 

1897, 122. FLV 1988, 281 (Larrainzar, 1905). Iraola 131. Jaukol Biozk 67. Lab EEguna 91. Zub 43. Loram 101. 

Ir YKBiz 329. Erkiag BatB 45. Uzt Sas 114. 

Thü egin zian lürriala eta aho-gozo hareki egin zian lohi-lohi buxi bat eta lohiaz fretatü zütian ütxiaren 

begiak. EvS Io 9, 6. Idazlanetan, ordea, lohi-tartean zebiltzan har edo txitxare zirelako haiek gora begira 

egoten ziren beti, izar dardartiekin ametsetan. MIH 363. 

2. (loi- V-gip ap. Etxba Eib; Añ). (Fig.). Impureza, indecencia, mancha, mácula, mancilla, tacha; pecado. 

"Deshonestidad, [...], loi-zikinkeria" Añ. "Bere izenari ezarri detsa loixa" Etxba Eib. Nondik heldu da 

haiñberze lohi eta lizunkeria. Volt 137. Eroriz geroztik bekhatuen lohira, / handik laster ilkhitzeko hau duk bide 

segura. EZ Man I 22. Haragiaren lohian ez sartzeko [...] Iainkoari gogoz eta bihotzez othoitz egitea. Ax 366 (V 

241). Berriz bere leheneko aphetitura bihurtzen baita: hala bihurtzen da halaber, bere leheneko tokira, tornura 

eta lohira. Ib. 390 (V 255). Gu loan atrapaturik, bekhatiaren lohiala egotzirik, ifernuko phena eternaletara ioan 

eraziteko. Tt Onsa 168. Ükhezü pietate eta idoki nazazü lohitik. Mst III 20, 2 (Ip, Leon lohitik; SP istilletik, Ch 

basatik, Ol lokatzatik, Pi lupetsatik). Aisa utziko dituzu erio gaistora daramaten gauzak eta aragiaren loi zikin 

laburrak. Mb IArg I 62. Nere loiak garbi itzatzu, nere leortasuna eze ezazu. Cb Eg III 304. Judatarrak, heren 

bekatuen loi zikiñak kentzeko, legeak zionez, garbitu oi ziran. Ub 73. Nola uste dezu garbitu anima lengo 

bekatuen loi, zetaka ta ugar guzietati? Mg CC 188. Iturri bat animaren loi guziak garbitzen dituana. AA III 521. 

Pekatubaren loi edo orban baga aurkituten dan arima. JJMg BasEsc 23. Ene bekatuen loi atsituak 

garbietako. Añ EL 2 103. Beharria berdin [xanyatzea] adarrera, / eta egitea lohia / inozentzia garbia. Gy 68s. 

Noiz eta deblauki bekhatuaren lohian baltsaztatu izatu bainaiz. Dv LEd 11. Ikusten dut dena lohiz, bekhatuz, 

Jainkoaren damuz eta hasarrez bethea. Ib. 170. Mihi pozoinatu batek ixtilean eta lohian ezarri zuen Jesusen 

espos garbia. Jnn SBi 73. Ilhunbetan, gaizkian, lohian pulunpatua dago mundua. Lap 161 (V 71). Joan nintzan 

Alexandriako hirialat eta han ene arima lohian nahasi nian. Ip Hil 120. Sarnaren loia da pekatuaren loiaren 

iduri bat. Itz Berb I 53 (loitasunaren en la versión vizcaína). Ana zeure amak artu zenduzan / bere erraietan 

garbirik / ez zendun zeugaz mundura ekarri / lenengo loien asirik. Azc PB 41 (Ur PoBasc 252 jatorrizko 

pekaturik). 

(s. XX). [Kalbino] loiean ondaturik bizittu da. Inza Azalp 96. Lohian lohi, bazterrez bazter, makhur, gaizki 

zabilana / argian argi, aldaratu zen barkhatzailearengana. Ox 73. Nor nahi gertha, gizona den ber, ez baitute 

ahalgerik / erakusteko sal-gei direla; bainan erostunetarik / badoazinak deus bildu gabe, lohiarenaz bertzerik. 

(Interpr?). Ib. 72. Hor, euskal-mugan geldi-araziz ipar-aize hilgarria, / ez duzu hemen sartzen utziko gezurra eta 

lohia. Iratz 180. Ene loiean ondaturik eta itsurik ez bainenkusan garbitasunaren argia. Or Aitork 151. 

Hegiaphaliaren izen garbia loiez zipriztindu. Etxde JJ 99. Giza-mingaiñak esan ezin aiñako gertakariak izan oi 

dituzte, lurreko loiez arimea garbitu ta maite-suan gorituz doanean. Onaind in Gazt MusIx 157. Zure anima 


mende. 

809


erabat loitan zikindua [dago]. MAtx Gazt 48. Egungo itxura eta lilura guzien erdian, lohian itotzeko irriskuan 

diren [gazteak]. Ardoy SFran 306. Etxeko izena oraindik geiago loitan ito dezazun. NEtx LBB 67. Seigarren 

onek galerazten du / aragizko pekatua [...] / askok agindu oitan / ibillitzia loitan / daukate aukeratua. Uzt Sas 

216. Horregatik maite ditut gaurko gazte asko: tentaldiaren ihesi ez dabiltzalako, lohiaren beldur ez direlako. 

MIH 78. Ez da lohirik gabe egiazko giza-maitasunik. Ib. 263. Nahiago nuen, ugariago delako, Kardaberazek 

dakarren lohia eta zarpailkeria. MEIG V 103. 

3. (S ap. A; O VocPo, SP (S), Dv, H). "Corps" O VocPo. "Cuerpo" A. "Gorputza. Lohia saindua" SP. Cf. 

lohadar. Cf. MEIG VII 87: "Ez dut ere hitz pare bat esango hain atzendurik daukagun lohi zaharraren alde". 

Iesus Krist ikhusiren duk iustuen konpañian / bortz zauriek distiatzen diotela lohian. EZ Man I 135. Martirio 

handiz gure penatzen da lohia / eta arima da bere etsaiaren hirria. Ib. 114. Arima da lohiaren buruzagi handia. 

Ib. 99. Ofrendatu darotzugu haren lohi saindua. EZ Man II 51. Joseph Pilatusi zure lohia eskatzen (L, s. XVII). 

ConTAV 5.1.2. Zure lohiaren (erraiten da gorphutzarentzat) argizagia da zure begia. HeH Lc 11, 34 (Lç, He, 

TB, Dv, Brunet, Leon, Or, Ker, BiblE gorp(h)utz, Ol soin). Nere arima ezpain hegira ethorririk, uzten duenean 

nere lurrezko lohia zurphildua eta hormatua. Dv LEd 277. Emaztiaren lohi edo khorpitza. ArmUs 1893, 30 (ap. 

DRA). Bere loian (gorputzean) alde onik ez duala eta biziko dan usterik ez duala esaten dik Sendalariak. 

Sabiaga Y 1933, 422. 

4. (loi- V-gip ap. Iz ArOñ; Añ, Izt). Suciedad, porquería; mancha. "Barreduras, [...], loi batuak" Añ. "Mancha" 

Ib. "Loixa, la suciedad" Iz ArOñ. Utzi zuen burutik oñeraño zauriz betea ta anitz aldetik loi-zikiña ta materi 

ustela zeriola. Mb IArg I 195. Maiz ekusi dezute / kristal garbian / nola sartu ta erten / oi dan argia, / ahi aur 

ederra! / Ausirik gabe, / ta loirikan batere / utzirik gabe. GavS 12s. Artuten da itxuski edo eskobia garbituteko 

loi edo autsak. Mg CO 17s. Ez dozu gura ikusi zaijezan zeure arpegijan orban ta loi bategaz, ezpada beriala 

garbituten zara. Ur MarIl 82. Kanta dezagun bera degula / loirik gabeko lorea. AB AmaE 141. Atzazaletan 

loirik / geldituten bada, / mokor baten ganean / gonan kenduten da. Azc PB 69. Kuartelien soñekuak loie 

badauko, bendeziñua; [...] oñetakuak garbi-garbirik ezpadagoz, bendeziñua. Kk Ab II 158. 

5. "Caspa, buruko zaia, loia, zolda" Aq 1338. 

6. (loi G-nav, AN-gip-larr-5vill-araq-arce-erro, L-sar, Ae; Añ (G)). Ref.: A (loi); EI 51. Pantano. 

7. (H; loi- H (V, G)). "Terre pétrie avec laquelle on fait les poteries communes, les pisés, etc. [...]. Loiz ta arriz 

egindako orma, mur fait des pierres et de boue. En ce sens on dit encore buztina; argile" H. 

8. (V-gip). "Kaldurrixo ['colgajo antes del celo de las vacas'], loi luzeak dindilizka" Iz ArOñ (s.v. kaldurrixo). 

9. "Loia, dedo medio o cordial (Humboldt, pág. 97)" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. 

II (Adj.). 1. (V, L, BN, S, R ap. A; Dv, H; loi Lar, Añ, H (V, G)), logi (B ap. A). Sucio, turbio, inmundo, 

embarrado. "Asqueroso", "puerco, sucio", "sucio", "turbio" Lar y Añ. "Bazofia, [...], ondakin loia" Lar. "Poluto" 

Ib. "Ur lohia, eau trouble. Arno lohia, vin trouble. Par extension, sale, malpropre. Athorra, arpegi, esku lohiak, 

chemise, figure, mains sales" H. Urde loiak zitaldu. "El puerco encenagado ensucia". RS 47. Sehaskatzat 

Iaunak duela / manjatera lohia. EZ Noel 52. Erauntzi dut behin athorra lohia, nola bada berriz iauntziko dut? 

Ax 471s (V 306). Zerion materi loi hau kenzeko zuen oial ta zapi mea zen tell-puska ta ladrill-zati bat. Mb IArg 

I 195. Lurreko abere loi guziak baño loiago ta nazkagarriago zure gorputza izanik. Cb Eg III 384s. Agertu bear 

zuen Eleiza atarian janzi loi, pobre ta zerbait urratuakin. Mg CC 154. Naiago dituzte Ijituko zingura basatuetan 

arkitzen ditzaten ur loi ta zatarrak. Ib. 255. [Jauna] artu dezu zere ezpaiñ loi eta barrunbe nazkagarrian. AA I 

419. Orrako karkaba ustel, atsitu eta loi orretara bota nai dozu nire odola? Astar II 237. Lepra loi astun batek 

estaldu eban gorputz guztian. fB Ic II 192. Arpegi ederrera txistu ta gorro loi atsituak egin eutsezan. Añ EL 2 

218. Pekatuaren lokatsa eta zingira atsituaren erdijan, abere loi baten gisan. Ur MarIl 16. Berezitu ezazute 

bada zuek ere zamari garbia loiagandik eta egazti garbia loiagandik. Ur Lev 20, 25 (Dv xahu ez denetik, Ol 

satsutik, Ker garbi ez danagandik, BiblE kutsatuetatik). Jauna, bada gauza loirik egundaño jan ez det. Lard 498. 

Aberea baino lohiago den batengatik, nik Jainkoa utz dezadala! Dv LEd 186. Alkondarea loia, astegunekoa. AB 

AmaE 234. Sartzen dira eguerdian / ostatu loi baten / irabaziko dana / iaten eta edaten. Azc PB 238. 

Kainaberak dauko / kurtzelu bat loia / atsituten dabena / ke baltzagaz goia. Ib. 86. Antxen dakusgu jantzi loi, 

izerdi usai ta begirune gaiztoko [langilleak]. Ag G 216. Ibilli ta ibilli etxe loi-zarrera eldu ta barrurantz begiratu 

eban. Altuna 16. Beitu zugatz aren azpijan jezarritta dagon eskale ziztrin-loi a. "Foul". Ib. 96. Soñeko loia ugari. 

Enb 165. [Apez-gaiak] munduko keldar / lohiaz zikindu. Etcham 77. Izpi-garbijak dargi / euren gorputz loia. 

"Sucios". Laux BBa 50. Bidea bat da, ez loi, ez zulo, / oiartzundun arri gogor. "No enfangado". Or BM 52. Odei 

baltz arre, ur loiaren kolorekoz bete zan zeru ingurua. Erkiag Arran 162. Sartuko dira, nire gorpua / datzan 

obian, ur loiak. Gand Elorri 168. Pozoin-kalteak senda / ta arnas loia're txau dezadan. Gazt MusIx 119. v. tbn. 

Etch 376. Alz STFer 129. HU Zez 47. Itz Azald 188. Bilbao IpuiB 14. 

2. (Urt I 48, Dv, H; loi Añ, Izt, H (V, G)). Indecente, impuro, obsceno, lujurioso, deshonesto. "Tocamiento de 

manos, [...]. Si son impúdicos, eskuka loiak, [...] eskutasun loiak" Añ. "Conversaciones torpes, berbaldi loiak" 

Izt. "Au fig., sale, ce qui offense la pudeur" H. v. ezain, lizun. Huts lohienez diozu garenean lizundu, / 

konfesio egitera eztugula berandu. EZ Man I 21. Libra beza ene bihotza amudio lohi eta gutizia desordenatu 

guzietarik. Ch III 4, 2 (SP, Ol (-iz-) gaixto, Pi oker, Leon lizun). Adamen bekhatuaz geroz gure sortzea lohia zela 

eta madarikatua. CatLav 375 (V 181). Jolasket loi-lizunean ta anima gaisoa zikinzeko diran beste anitz 


mende. 

810


gauzetan. Mb IArg I 117. Artzen du bere atsegintz loietarako bidea. Mb IArg II 332. Or arturikako atsegin labur 

ta gusto loi ta lotsagarriak zeñ garesti kosta zaizkidan! Cb Eg II 147. Begira emen, [...] euki dozunez eskuka loi 

edo tokamenturik edo gauza zikinik zeuk zeure gorputzaz. Añ EL 1 134. Ez dira geldituten bestelango atsegin 

zantar, berba loi ta kaltegarrijetan. Mg CO 244. Hizketa loi edo jostatze edo ukitze aragizkoak. Gco I 433. 

Begira, izan ote dezun itz loi desonestoak aditzen egoteko oitura. AA II 144 (III 629 itz loi zikiñak). Debrua da 

gisa berezi batean Izpiritu lohia. Dh 186 (271 debru lohi). Begaz esan dan dantza loi ta naastaubetara, premina 

andi bat bagarik [...] duazanak, egiten dabee pekatu mortala. fB Olg 122. Ez leuke batek pensamentu loi, 

orakada zikin eta berba atsitubetan jausi gura. Astar II 16. Pintura loi, zikin eta atsitubai begira daguanak, 

bada onek bere pekatu mortal egingo dau. Ib. 137. Enea bezalako arima lohi bat. MarIl 73. Pekatu loi edo 

aragiazkorik ez egitea. CatBus 25. Amorio loia gorroto biurturik. Lard 194. Esku eman zioten ezpiritu lohien 

gainean. Dv Mt 10, 1 (He, IBe lohi; Lç, Ol satsu, TB, EvL, Ip gaisto, Echn, SalabBN, Leon gaixto, Samper, Ur 

(G), Ker zikin, Or, IBk likits). Zer burugabekeria, lan lohi edo erho hutsari Ebanjelioko egiari baino hobeki 

jarraikitzea. Dv LEd 220. Nasaikeria zale zarean Asia loia, / nok artu daike zugaitik damu puskaren bat? AB 

AmaE 440. Jainkotzat adoratuak ziren, krima lohi, zikin eta tzar guzien egileak. Lap 159 (V 70). Jaundone 

Joani-Batistaren burua dantza baten eta dantzari lohi baten saria izan dela. Arb Igand 144. Naste edo 

alkartasun loi bat. Itz Azald 171. Bere keñubak dozak loiak! / Ontzi-gibelan kentzen yozak / alkondara ta parka 

urdiñak. Laux AB 92. Irain loiak agotik zeriozkala gelditzen zan zotinka. TAg Uzt 64. Barriro artu ninduzun / 

erizun loi usteletan. 'Me cubriste con fétida y viscosa corrupción'. Gand Elorri 178. Burutapen lizun eta gogo loi 

asko dituzula esango didazu. MAtx Gazt 52. Au da ba jazorikua, / gau-jolas loien zale danentzat / gogoan 

artutekua. BEnb NereA 162. Giza-bizitza narrasa, zitala, lohia da maiz, baina ez berez hala behar duelako. 

MEIG IX 107. 

v. tbn. Urqz 77. Arz 44. Harb (ed. 1690; ap. H). He Gudu 118. CatElg 157. CrIc 172. CatLlo 45. Ur CatArrig 81. 

Aran SIgn 71. Monho 110. JJMg BasEsc 121. Hb Esk 227. Arr May 68. CatJauf 6. Ag EEs 1917, 170. KIkV 72. 

ArgiDL 92. Inza Azalp 58. Enb 59. Etxde JJ 166. Erkiag Arran 144. 

(H; loi Añ, H (V, G)). Lujurioso, indecente, deshonesto, impuro (ref. a personas). "Torpe, deshonesto" Añ. 

"En parlant des personnes. Emazte lohia, femme impudique; 4. immonde, qui n'est pas pur, qui est déclaré impur 

par la loi religeuse" H. Lohiak eta desonestak pulunpatuko dire bikhezko eta sufrezko tulunbio irakituetan. Ch 

I 24, 3 (Mst, Ip lüxüriusak, Ol zantar, Leon lizunak). Gezurti gaisto, ezkontzen zikingarri, gizon loi bekatuz 

galdua! Mb IArg II 332. Nere baitan pitx zazu presuna lohiei aldaratzen ditzotzuten khar bethierekoen beldurra. 

Mih 23. Gizon bat librau zan infernuko Gaiskin loi edo zikiñeti. Mg CO 115. Hanbat adiskide lohi, batak bertzea 

bilhatuz, batak bertzeari amor eginez, behar bada asko denboraz bekhatupean ehortziak. Dh 162. Ama loijaren 

alabia loija. fB Olg 59. Juzgauko zaitu Jaingoikuak desonestuba, loija ta atsituba zarialako. fB Ic II 235. Ez 

dozu ikusten loi bat, nosbait konpesau arren, leengo berdetasunak ta aragijaren erako pekatubak erakusten 

ditubala? fB Ic III 274. Gizon loi, atsitu ta arima galduko [bat]. Astar II 9. Espiritu Santubak, [...] lapurrak 

gustijak daukaz lapurtzat, ordijak orditzat, loijak loitzat. Ib. 180. Sekula gauz onik ez, lohi ta alferrak. AstLas 

73. Rodriges, Bisigothen errege lohia, / mendetan odolezko nigar ithurria. Hb Esk 49. Nork zainduko ditu lohi, 

ohoin edo hiltzaleak? Hb Egia 37. Gathibu lohi bat bezala nik hestutu eta karrotaturen haut. Dv LEd 85. Izan 

zaizte urrikalmendutsu, lohieri eta atsegin tzarrak bilhatzen dituzteneri. Lap 208 (V 93). Egiaz, lohiek dute 

ardurenik atzemaiten eta hortakotz da gaitz hori askitto hedatua hirietan. JE Med 131. Iñor beti loi, norbera 

garbi, / Zu obendi, neu donia. Enb 174. Garbiak soilik dauke zurekin [Birjinarekin] / zer ikusirik, loiak ez. Gand 

Elorri 140. 

(AN-ulz ap. Iz Ulz). (Usos advs. y predicativos). "Karrike guzie loie dago" Iz Ulz. Eri ninzenik sendatu 

nauzun, lohi ninzenik xahutu, galdu ninzenik ediren. Harb 196. Bihotza lohi denean, kanpoko garbitasuna 

sepultura xuritu baten pare [da]. Lg II 182. Azartuten ezpada ain loi eta atsiturik ifinten Jaungoikuaren aurrian, 

bijua bere Amagana. Astar II 279. Gaur urak loi dijoaz eta iñor ezin engañatu. Zab Gabon 28. Adanen seme 

guztiok dogu / loi iaioteko legea. Azc PB 42. Bere burua urruti aldean ikusten [zuan] [...] minbera, loi ta 

zirpiltsu, kemenge ta motel. Ag G 328. Denak zerk ote ditu gaur hola usaintzen? / Lohitik heldu dira, lohi 

itzultzeko. Iratz 85. Musikea ere, lohi edo garbi, joten zuan. Osk Kurl 127. 

Cf. infra LOHIDUN. Dino erakusla santubak, ija zelanbit beragaz daukala pekatu loidunak inpernuko 

penia. fB Ic II 32. 

3. logi. "Eztut ikusi au baño gizon logiagorik, eztaere bertze ori baño sumarragorik (B), no he visto hombre 

más flojo (inactivo) que éste" Inza Eusk 1927 (1-2), 150. "Flojo, inactivo (B)" Inza EsZarr 177. 

- HATS LOHI. Demonio, diablo, espíritu maligno. Ats loia (deabrua) gizon batengandik atera danean, toki 

idor ta urgabetan barna ibiltzen da. Ir YKBiz 167. Ats loiai ere agintzen die ta men-egiten diote ta aldegiten 

dute. Ib. 83 (v. tbn. 228). 

- BURDIN-LOHI. v. burdina. 

- ESKU-LOHIKO. "Esku loikua da ta billur izan" Iz ArOñ (s.v. esku, sin trad.). v. ESKU-LOHI. 

- LOHI-HAR. "Loiar (G-azp), gusanillo que se cría en las marismas" A. 

- LOHI-HARTZAILE. "Loi-artzaille, paño sufrido que disimula las manchas (V-m)" A Apend. v. LOHI- 

ESTALI. 


mende. 

811


- LOHI-BURDINA. "Loi-burni, guardabarros" BeraLzM. 

- LOHI EGIN (AN-5vill ap. Gte Erd). "Loi egin da (busti) / lotu gara, loiz urde egin gara (AN-5vill)" Gte Erd 

175. [Ladrillua] ainbat eta zikiñago geratuko da eskubak loi loi egiteraño. Mg CO 87. Oñetakuak eta prakabarrenak 

loi-loi eginda lupetzez. Kk Ab I 60. 

- LOHI-ERTZ (loi- Lar H). "Cazcarrias, erpak, loiertzak" Lar. "Rabos que coge el vestido" Ib. "Extrémités de 

vêtements salies de boue qui s'y attache" H. 

- LOHI-ERTZATU (loi- Lar H). "Cascarramiento, erpatsua, loiertzatua" Lar. "Vêtement à extrémités 

boueuses" H. 

- LOHI-ESTALI. "(V-ger), litm., oculta manchas. Se dice de las telas en las cuales se conocen poco las 

manchas" A. 

- LOHI ETA HARRI. "A piedra y lodo, loi ta arri" Lar. 

- LOHI-EZKONTZA. v. ezkontza. 

- LOHI(Z)KO (lohiz- Dv, H). (Adnom.). "Qui est de boue" Dv. "Lohizko tupina, pot de terre" H. Eta gizon 

tzar batzuk, berthuten etsaiak, / bantatzean herrien lohiko pasaiak, / zer beharko du egin emazte flakoak, / 

ezbaditu ekhartzen zimendu sendoak? Hb Esk 173. Hobenen mendi guzia beharko duela jasan, / eta lohizko 

ondarra dena beharko duela edan. Ox 78. 

- LOHI-KOLORE. Marrón, color de lodo. Gorputz guztia lohi-kolore, mihia beltz eta begiak hits. Mde Pr 92. 

- LOHI-LAKARDA. "(G-to), lodazal" A. v. lokarda. 

- LOHI-ONTZI. Orinal. Oepian eukan loi-ontzija artuta, bentanara urten da, ango loijak jaurtegi eutsazan. 

fB Ic III 374s. 

- LOHIRIK. (Adv.). Sucio, turbio. Loirik bazagoz garbitu zaitez leenago penitenzijako iturrijan. Astar II 233. 

Abarka baga sarri, alkondara loirik, / arpegia sekula garbitu bagarik. AB AmaE 217. Badauke loirik / etxean 

oirik, / garbituteko eztauke / inoiz iaboirik. Azc PB 106. Arri koxkor artian / ura loirik dua. "Sucia". Laux BBa 

86. 

- LOHI-TANTA. "Logi-zarta, logi-tanta (B), salpicadura de barro" A. 

- LOHI-ZARTA. v. LOHI-TANTA. 

- LOHI-ZULO. "Lohiziloa, bourbier" Lecl. 

- LOHI-ZUPU (L?, BN? ap. A Dv), LOHI-ZIPU (T-L). "Lohi-zupu, coenum, bourbier" Dv. "Cenagal" A. 

loia (V-ger). Ref.: A; Ort Voc. "Lonja" A. "Loidxe, lonja (término bermeano)" Ort Voc. Cf. VocNav: "Loya, o 

locha, taller donde trabajaban los mazoneros". Las hembras de Mundaka / loiako gau motsak / para cortar 

traseras / artazi zorrotzak. Azc PB 179 (Ur PoBasc 208 loiako gauontzak). Una sesión de Cortes / dirudi loieak / 

bulla, mociones, riñas / ta iraun aserreak. Ib. 180. Eleiza-aurreti, / loiati txopoetara / zabilzaz ziri ta mara. Ib. 

246. Obeto engok e! masamorrie yoten yueten ba aix geure loidxera. Ort Oroig 18. Ontziak garbi, kaiganea 

legorregi, loiea usain bage. Erkiag Arran 114. 

- LOIA-ETXE. Casa de la lonja. La bolsa de Mundaka / dago loi-etxean / y el banco de comercio / 

Elespurunean. Azc PB 185. 

loial. v. leial. 

? loihal. Paño, trapo, delantal. (Quizá errata por oihal). Ekhartzen zuten ere haren gorphutza ukitu zuten 

mokanezak eta loihalak erien gainerat eta beren eritasunetarik sendatuak ziren. "Sudaria et semicinctia". TB Act 

19, 12 (Lç konzierto, He oihal). 

lohialdi. "Acte de prostitution, fornication. Ezin kondatuzkoak ditun hire lohialdiak, tes actes de prostitution sont 

innombrables" Dv. 

lohiarazi (Dv A). "Faire salir, faire souiller" Dv. Beren buruak neskatxek lohitu dituzten ondoan, 

lohiaraz detzaten beren jainkoetan zuen semeak. Dv Ex 34, 16 (Ol makurtu, Ker lizundu). 

lohiarazle (Dv A). "Celui qui fait salir ou souiller" Dv. "El que ensucia" A. 

lohiaztatu. v. lohiztatu. 

loiba. v. iloba. 

lohibera. "(S; Foix), bourbier" Lh. 


mende. 

812


lohidi (S (Foix) ap. Lh), lohidoi (loi- R ap. A), logidoi (Sal ap. A). Lodazal, barrizal. "Bourbier" Lh. Cf. Etxba 

Eib: "Muladar. Eibar'en bazan toki bat Loidi esaten jakona". Txerrenek lardaskatuzko loidi iguingarrian / 

narras dut gogoa. "Cieno". Ldi BB 2. 

lohidun. Indecente, impuro, sucio. Atzera eragin zion zakarki, loidun izkeraz esaten ziolarik: --Atzera 

ortik! Etxde AlosT 94. Untzi lurrun-indarrezko ta orio-loidun bultzakiñei esker, itsasora osterea [...] errezago 

egin aal dabe. Erkiag Arran 77. 

lohidura (L, BN ap. A; Dv, H (+ loi- V, G)). "Souillure" Dv. "Soinekoen, oinen lohidura, la légère 

malpropreté des vêtements, des pieds, etc." H. "Mancha" A. (H (+ loi- V, G)). (Fig.). Mácula, tacha. Iauna, 

othoi ene bihotzeko lohidura guzia eta tatxa guzia borra ezazu. Harb 333s. [Urrikimenduak] eramaten tu 

bertzetan hartu ditugun notha, lohidura eta khutsu gaixto guziak. Ch III 52, 4 (Mst theiarzün, Ip theiükeria). 

"Geldirik aphur bat egotearekin urak, arnoak galduko dute duketen lohidura, [...] l'eau, le vin perdront le trouble 

qu'ils peuvent avoir (contracté)" H. 

loieztatu, loieztu. v. lohiztatu, lohiztu. 

lohigabe (loi- V-gip ap. Etxba Eib), loibage. Inmaculado, limpio; casto. "Bere jatorrixa zan loigabia" Etxba 

Eib. Ama loi bagea. Añ EL 1 228. Mantxa ta loi baga eruan daikiala Jesu Kristoren tribunal santura. JJMg 

BasEsc 50. Izanik zeu angeruen ispillu loi-bagea. Añ EL 2 197. Nere ondra loi-gabia lagatzen dorala gaizki gura 

destenen miñian! Etxba Ibilt 487. 

- LOHIGABEKO, LOIBAGAKO, LOIBAGARIKO. Inmaculado. Maria loi bagakoa. AB AmaE 373. 

Ezkonduen ogea, loi bagarikoa izan daitela. Ker He 13, 4 (Lç makula gabe, He tatxa gabeko, TB likistasunik 

gabe, Dv notharik gabe, Ur orbanik gabe, Ol kutsurik gabe). 

lohigabetu, loibagetu. Limpiar. Izan baziran baten etsaiak oiñperatuak, / euren odolaz gero etziran 

loibagetuak. AB AmaE 443. 

lohigarri (Dv, H). 1. "Coinquinans, qui souille" Dv. "1. qui peut troubler les liquides ou se troubler; 2. qui peut 

salir ou se salir" H. (H), loikarri. "Qui peut communiquer une souillure morale" H. Esan, entzun edo egin 

daben gauza loikarririk. Egikera Onerazkoak (1882), 48 (ap. DRA). Iñoz biotz-lurrun loigarririk / gugandik 

orra baleioa. A EE 1900a, 471. 2. (V ap. A). "Suciedad" A. Isteko galgarauba zerbait garbituta ta guenian 

garbi garbi egiteko arkosko, lur apur, olo garau, auts ta loigarri guztietati. Mg PAb 151. 

lohigetu. "Desembarrar, loigetu" Lar. "Desembarrado, desloitua, loigetua" Ib. 

lohigile (-ille H; loigille Lar H). Alfarero. v. buztingile. 

lohigune. Mancha, suciedad, tacha. Ur bizizko eta garbizko ithurria, zeiñetara goan behar baitugu maiz, 

gure arima garbitzekotzat bere lohigune guzietarik. He Phil 92 (SP 90 lizundura). 

lohigura. Lujuria. v. lohikeria. Bigarrena, abarizia edo zekentasuna. Irugarrena, lujuria edo loigurea. 

CatBus 33. v. tbn. Cristinau Doctrina (Bilbao, 1875), 33 (ap. DRA). 

lohikara (Dv A). "Qui tient de l'impureté" Dv. "Lo que tiene algo de impureza" A. 

- LOHIKARAKO. (Adnom.). Impuro, lujurioso. Pensamendu gaixtoen eta lohikarakoen ariaz. He Phil 263 

(SP 261 plazergarriak). 

- LOHIKARAN SARTU. "Vautrer, lokaran sarthü. Erranaldi hau ez da gehiago ezagutzen Zuberoan, baina 

Lapurdierazko lohikaran sartu-ren antza eta egitea badu; orain abere batentzat ihauzkatü, ihalozkatü genioke 

baita jendengatik irailzkatü, piazgainkatü" VocS 144n. 

loikarri. v. lohigarri. 

lohikartsu. "Cenagoso, (V) lupetzua, (G) loikartsua" Añ. 

lohikeria (gral.; Urt II 15, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, Gèze 338, H; loi- Izt 69v, vEys (V, G), H (V, G), 

VocB), loikeri. Ref.: A (loikeria); Lrq /lohikéia/; Etxba Eib (loikerixia). Tr. Documentado al Norte desde 


mende. 

813


mediados del s. XVIII; su uso disminuye en el s. XX. Al Sur se encuentra desde principios del s. XIX. 1. 

Obscenidad, indecencia, impureza; fornicación; lujuria. "Péché contre le 6. e commandement de Dieu" VocBN. 

"Lohikeriari emana, adonné à l'impudicité" H. "Batzuen auan dana da loikerixia" Etxba Eib. v. lohitukeria. 

Birjinak orhoitu behar dire, lohikeriaren haize den xumenak nothatzen duela birjinatasunaren distiadura. 

CatLav 134 (V 70). Izan baidire betheak injustizia suerte guziez: maleziaz, lohikeriaz, abariziaz, gaixtakeriaz, 

inbidiaz, gizon hiltzeaz [...]. He Rom 1, 29. Lohikeria edo paillardiza guzietarik apartatuak eta garbi dire. He 

Gudu 79. Erio gaiztora eraman dezaken aragiaren loikeri galdua. Mb IArg I 65. Aithortu behar da lohikeriari 

daronson pasionea dela, [...] bihotza gal-arazten duena. Lg II 162. Badakite berenez mortalak zirala loikeria 

alakoak. Mg CC 113. Loikeria edo gorputzaren atsegin likitsaren gurari zikiña. Gco I 418. Lujuria edo loikeria. 

Gco II 40. Gorputzean asmau ez eban suzko tentamendurik, ez aragizko loikeriarik, ez griña txarrik. Añ MisE 3. 

Laster alabaña zabaldu zan idolatria ta loikeria-mota guzia. AA III 282. Diabrubak [...] agertuten ditu bere 

okertasunak ta emendik etorten dira ainbeste loikerija. JJMg BasEsc 200. Pornikazinoia, loikerija, berdekerija, 

lujurija... fB Ic II 253. Zeuk zeure bakarrian egin oi dituzuzan loikerija eta zikinkerijak. Astar II 287. Izkribatu 

dugu, manaturik ez deus begiratzez holakorik, bainan xoilki paira dizten yainko falsoei sakrifikatuak direnetarik, 

odoletik, abre ithuetarik eta lohikeriatik. TB Act 21, 25 (Dv lohikeria; Lç paillardiza, He fornikazione, Ker 

aragikeri, IBe lizunkeria, IBk sasi-ezkontza, BiblE legearen kontrako sexu-harreman). Hitz emaiten dautzut [...] 

etzautala sekulan gehiago gerthatuko ene lohikeria izigarrietan erortzea. MarIl 73. Zeure arimia ezaintasun ta 

loikerijaz beterik [dozu]. Ur MarIl 82. Umetan egin oi dira loikeria ez gitxi edo mutiltxoak motiltxoakaz edo 

neskatillatxoak alkarregaz edo aek oneekaz. CatBus 50s. Mundu guzia loikerian sartua eta kutsutua zegoala 

ikusirik [...] oso garbitzea erabaki [zuen]. Lard 8. Zoazte urrun ohore eta hanpuruskeriak, atsegin eta lohikeria 

itsusien lehiak. Dv LEd 171. Urgulua zapatzen du humiltasunak, zikhoiztasuna karitateak, lohikeria 

garbitasunak. Hb Egia 102. Itsutua osoki lohikeriaren lanhoek, [...] haur gazte hari buruz zohan. Jnn SBi 138. 

Bazuten ohoingoaren Jainkoa, bazuten lohikeriarena. Lap 6 (V 5). Elizako dotor eta argi handiak dio, dantza 

eta lohikeria elgarrekin dabiltzala. Arb Igand 143. Arnoldoren izen garbiari loikeri apurren bat bota bearra. Ag 

AL 77. 

(s. XX). Lohikeria da garbitasunaren kontrako atseginen maithatzea. CatJauf 90. Ardo zale ta loikerira txit 

etzana. EEs 1913, 163. Lutero oso gaiztoa da. Obe litzeke bere loikeritan neurria artuko ba-lu, gure izen onaz! 

Inza Azalp 96. Akelarre da! [...] / Han erabili lohikeriak ez ditut erran behar. Ox 30. Ohointza barkatzen zuen, 

lohikeria ere ba; gizon-hiltzale bati ere badugu uste barkatuko zuen. JE Med 150. Oinbeste loikeri garbitzeko, 

[...] bere Semea igorri du. 'Immondices'. Or Mi 134. Maitatzen zaitut / nik beti maitasun garbiz, / sekulan ere ez 

naz ni bizi / loikerirako egarriz. BEnb NereA 105. Maitekeriz ta loikeriz estalitako liburu... aldizkari. MAtx Gazt 

54. 

v. tbn. Mih 23. CatLan 116. Brtc 221. Monho 110. Dh 83. Laph 201. Legaz 47. Itz Azald 184. ArgiDL 95. Zerb 

IxtS 38. 

2. (c. sg. A; H; loi- Lar, Añ, H (V, G)), loikeri. Suciedad, porquería. "Horrura, bascosidad" Lar. 

"Asquerosidad", "porquería" Ib. "Zer nahi lohikeria den tokia, endroit où il y a toute sorte d'ordure. Lohikeria 

guztiak garbitzea, enlever (nettoyer de) toutes les malpropretés" H. Tr. La mayoría de los ejs. son de autores 

vizcaínos. Au da miaren errauts ta loikerija. Onelan garbituten da burdiñia. Mg PAb 132. Ezarriko zeunkez 

Erregek berak jan biar daben platerera esku loikeriz atsitubak? Astar II 232. Gatx asko arrak baño ez dira. 

Bitartian loikerijatik datozala esaten dabe. Ur Dial 34 (It, Dv zik(h)inkeria, Ip theiarzün). Ortzagiñetan ta 

albagiñetan egiten dan loikerijagaitik. Ib. 36s (It zikinkeria, Dv, Ip zikhin). Ibaiko urak, ujoldietako loikeri 

guztiak bazterrera kendurik. Ag Kr 37. Au ustel usaia dago zuen artean! [...] Loikeri danetan muturra jartzen? 

Txerriak bezela gizentzen? Ag G 168. Ill-obi oiek kanpotik eder ematen dute, barnean ordea il-ezur ta loikeriz 

beteak daude. Ir YKBiz 402. 

- LOHIKERIA EGIN. Fornicar, cometer pecado carnal. Lohikeria eginen ez duzu. CatJauf 16. "Zugandik 

urrun loikeri dagite", iraizeko on puztagarriak maitatuz. "Fornicantur abs te". Or Aitork 120. (Con 

determinantes). Txikitako loikeria aiek egin oi dira malizia moduren batekin. Mg CC 178. Ondo dakijeela, 

[...] eurak bere esan ditubeela ta egin ditubeela loikerija areek. fB Olg 100s. Egiten dau pekatu, norbait 

loikerija ezainen bat egiten ikusten dabenak eta berari bere guraz adi daguanak. Astar II 137. 

- LOHIKERIA(Z)KO (Dv), LOHIKERIZKO (Zam Voc). (Adnom.). Lujurioso, relacionado con la lujuria; 

impuro, obsceno, deshonesto. "Lohikeriako, qui appartient à l'impureté. Lohikeriako bekhatua, le péché 

d'impureté" Dv. "Loikerizko pekatua, el pecado de la impureza" Zam Voc. Tr. La forma lo(h)ikeriako se 

documenta en CatLav, CrIc, Guerrico e Inchauspe; lo(h)ikeriazko en Haraneder, Arbelbide, Iturzaeta y CatJauf, 

y ambas formas en CatLan y Duhalde; hay loikerizko en ArgiDL, Etxaide y M. Atxaga. Debekatzen tuzte 

lohikeriako bekhatu guziak. CatLav 130 (V 69). Gure bihotzetik urrun detzagun sensuetako eta lohikeriako edo 

desonheskeriako desira guziak. Ib. 322 (V 159). Garaitu lohikeriazko bekhatua. He Gudu 108. Defendiatzen 

dauzkigü lohikeriako bekatü güziak. CatLan 93 (v. tbn. en la misma pág. lohikeriazko). --Zer eragozten jaku? -- 

Loikeriako pekatura eruan gaikezan bide, ibillera ta gauza guztiak. CrIc 75. Loikeriako edo lujuriako griña. Gco 

II 38. Emakumeak emakumeakin loikeriako pekatuak egitea. Ib. 7. Hire begiak hanbat kuriustasunezko ta 

lohikeriazko behatzetan. Dh 147 (221 lohikeriako). Bertze bekhatuetan kalte egiten badu luzamendutan ibilzeak, 


mende. 

814


erremedioaren geroko utzteak, zer eginen du lohikeriako bekhatuan? Ax (ed. 1864), 160 (Ax 339 (V 226) 

emaztetako bekhatuan). Jan-edanetako eta lohikeriazko zoramendu [batzuk]. Arb Igand 130. Loikeriazko ekandu 

zital onek beragaz dakarz nagitasuna, alperreria. Itz Azald 103. Jainkoak debekatzen daizku, akzione, hitz, 

behatze lizunak eta loikheriazko bekhatuetarat deramaten guziak. CatJauf 82. Eskaria: Loikerizko pekatuetatik 

iges egitea. ArgiDL 111. Loikerizko alkartasun onen arnari izan ziñan zeu. Etxde JJ 245. Xalbat eta Engrazik 

loikerizko bizi bidean jarraitzen zutela. Ib. 221s. Loikerizko pekaturik egin al dezu? MAtx Gazt 85. 

- LOHIKERIAN. Cometiendo pecado(s) de la carne. Emazteki bat bere senharraz bertzekin lohikerian 

atzemana. Dv Io 8, 3 (Leon lohikerian; Lç, He, TB, BiblE adulterioan, LE bekatuan, EvS nahasdura tzarrian, 

Ol ezkontza-kutsutan, Ker ezkontza austen, IBe ezkontza-nahasketan, IBk ezkontza nahasten). Askok zioten 

lohikerian bizi direnei baizik ez dela aiher. JE Med 131. [Piarresi] norbaitek gaztigatu dio garaiz eta azkenerako 

biak loikerian atxeman. Etxde JJ 138. 

- LOHIKERIAZ. Indecentemente, impuramente, deshonrosamente. --Dantza zar ori gitxik nai dute [...] / -- 

Modea da bai, zoritxarrez be, / loikeriz jolastutia. Enb 180. 

- LOHIKERIETAN. Cometiendo pecado(s) de la carne. Ibill gaitezen honestoki, [...] ez atsegin lizunetan eta 

lohikerietan, ez ihardukitzetan eta inbidietan. He Rom 13, 13 (TB, IBe, IBk lohikerietan; Lç insolenzietan, Dv 

likhiskerietan, Ol oe-lizunketan, Ker lizunkerietan, BiblE neurrigabekerian). Ontzat ematen zuen nolanai eta 

norekinnai loikerietan ibiltzea. AA I 559. Gauak ala egunak higatzen bestetan; / gormandizek segida 

lohikerietan. Hb Esk 45. 

lohiki (L, BN, S ap. A; Dv, H (+ loi- V, G)). 1. Suciamente. Etsaia, gau batez eta neguan, / lohiki zitzaion 

hasi guduan. Zby RIEV 1908, 415. 2. (L, BN, S ap. A; Dv, H (+ loi- V, G)). Impuramente, indecentemente. 

Gazte-tarte eroan loiki hitz egiten dutenak. Mb IArg I 95. 3. "(S; Alm. soul. 1895, 88), endroit boueux" Lh. 

lohikin (H; loi- H (V, G), Lar DVC 260 (-iña)). Alfarero. 

lohikintegi (H; loi- Lar). "Alfahar, oficina de barros" Lar. 

lohikintza (H (+ loi- V, G)). "Métier de potier de terre" H. 

lohikiro (H; loi- Lar, H (V, G)). 1. Suciamente. 2. (H (+ loi- V, G)). Impuramente, deshonestamente. 

Jolastu naiz loikiro, zenbait aldiz neronen lagunai ere eman diet gaitzerako bidea. EE 1885b, 233 (recogido tbn. 

en Ezale 1897, 107a). 

lohikor (H (+ loi- V, G)). "Qui aisément peut se troubler, perdre de sa limpidité, qui est sujet à se salir, 

devenir malpropre avec facilité" H. "Qui est enclin, facilement porté à l'impureté" H. loior (V-m ap. A 

Apend). "Paño que se ensucia fácilmente" A Apend. 

lohikortasun (H (+ loi- V, G)). "Facilité à se troubler, à se salir, à donner dans l'impureté" H. 

loil (lohil Dv, que cita a Oihenart), loill (A, que cita a Oihenart; lohill SP vEys), lloll (BN-bard ap. A Dv). 

1. Enero. "Janvier, urtharilla" SP, que cita el ej. de Oihenart. "Llolla (BN-bard), janvier" Dv. "Loill, enero, 

litm., mes de dormir" A. v. ilull. Loila ezadila hoila, ondotik darraik barandaila. "Janvier". O Pr 303. 2. 

(lohil Arch Gram 9, H), loill (H (V, G); lohill H). "Décembre" H. v. lotazil. 

lohildura. Modorra, sopor. Atzartasunik aski loti dohakabeari eman dezoketela, bere lohildura haren 

aphur batez harrotzeko edo inharrosteko. Prop 1910, 81 (ap. DRA). 

loill. v. loil. 

loilo. v. lollo. 

loina (V, G, Ae; Aq 830 (G, AN), Arzdi Peces (+ -iña)), loira (G, AN; Aq 830). Ref.: Bon-Ond 145; VocPir 

491; A (loina, loira); Iz Ulz (loira), ArOñ (loiñaak); Etxba Eib (loña); Elexp Berg (loiña). "Madrilla, pez de 

los ríos" Aq 830. "Madrilla, boga, pez de ríos" A, que cita a Araquistain. "Loina" Elizdo EEs 1926, 35. 

"(Chondrostoma Miegi), de la familia de los ciprínidos [...] la loiña es de río" Arzdi Peces. "Loirek, las madrillas 

(peces)" Iz Ulz. "Arpatu dut loire bat, un pez casi del tamaño de la trucha" Ib. (s.v. arpatu). "Peces parecidos a la 

sardina" Iz ArOñ. "Loñia ugari artu dabe Andikao'n" Etxba Eib. "Erozenbat loiña zan len ibaixan" Elexp Berg. 

Cf. VocNav s.v. loiña. Jan nahi baduk loina (xipa) sar zak urean oina. Herr 17-1-1957, 4. 


mende.


- LOINA-ERREKA. "Loña-errekia, río que abunda en loinas. Gatzaga'tiko ibaixa, loña-errekia" Etxba Eib. 

- LOINA-JAN. Comida a base de loina. "Maltza-n loña-jana eiñ dogu ogei lagunek" Etxba Eib. 

loinasta (V-gip ap. Etxba Eib), loñaste (V-gip). "Larva de la loina. Loñastia ugari agiri zan erreka 

baztarrian" Etxba Eib. "Eskallo, eskalloxe (el pequeñito, el menudo). En las loinas cambia porque se dice 

loñaste y no loñaxe, sino loña-g-aste (V-gip)" A. Oregi (Comunicación personal). 

lohiola (H; loi- Lar, H (V, G), Garate 1. a Cont). 1. "Alfahar, oficina de barros" Lar. "Loiola, alfarería" Garate 

1. a Cont RIEV 1930, 156. Cf. Arzam 330: "Juan Perez de Loyola (1456). E el sel de Loyolasaroea (1452). 

Lohiolle lo vieyl Lohiolle lo nau (1366)". 2. "Loi-ola, lodazal redondo" Ast Apol 101. "Loiola, lieu boueux de 

peu d'étendue" Dv, que cita a Astarloa. 

loior. v. lohikor. 

lohipe. Barrizal, lodazal. Sartu ziran igelak / ikaraz loi-pean. It Fab 145. Idiek ereman zituzten lohipe 

harrigarri batean gaindi, bere diosesako zedarrietarat. Prop 1899, 202. Entzun euskaldun kantuak, / ilunpetik, / 

lohipetik. Iratz 192. Bil lohipean irrika bere haragi ondarra, / dilindan eta odoltsu kurutzeari josirik. Ib. 137. 

Jentil-aroko Euskalerria, / siñeskerien loipean / [...] noragabeko landerbidean / zetorren aldi batean. SMitx 

Aranz 166. 

loira. v. loina. 

loisin. v. loxin. 

lohitarri. "Toba, piedra, arbela, loitarria" Lar. 

lohitasun (loi- V-gip ap. Etxba Eib; H (+ loi- V, G)). 1. Indecencia, tacha, impureza. "Gure loitasunak 

garbitzeko izan zan a odola" Etxba Eib. Khen zatzu ene bihotzetik lohitasun guziak. Ch III 48, 5 (SP, Leon 

lizunkeria, Mst theiarzün, Ip theiükeria, Pi zikinkeri). Ondo garbitu artian euren arimaak loitasun guztiyetarik. 

Zuzaeta 81. Zelan uste dozu garbitu lengo pekatuben loitasun ta ugar guztietarik tentazino edo estutasun 

gogorrak irago baga? Mg CO 282. Ainbeste gorroto, gurari zitel ta loitasun asmatu daben biotz ezain onetan 

jarriko zara Zu. Añ EL 1 158. Zure konzientziaren lohitasunak. Dh 268. Garbituteko nire loitasunak, osatuteko 

nire gatxak. Añ EL 2 179. Ardiets dizadazu niri ere nere lohitasunaren xahutzeko indarra. Dv LEd 280. Arimea 

pekatuaren loitasunetatik garbirik imintea. Itz Azald 125. 2. (Urt V 270, H; loi- Añ, H (V, G), Zam Voc). 

Suciedad, inmundicia, porquería. Garramauta, gabikotu biar da ta gabiko eginak sartuten dira uretan, 

samurtu ditezen ta bota daijen loitasuna. Mg PAb 138. Soñoko zatar ta baltz baten eztira ondo ikusten mantxa 

edo loitasunak. CrIc 101. Sarniaren loitasuna da pekatuaren loitasunaren irudi bat. Itz Berb I 53 (loiaren en la 

versión guipuzcoana). 

lohitasuntxo, loitasuntxu. Dim. de lohitasun. Jaungoikoa maitetuten ikasteko, zeuen ezaintasun eta 

loitasuntxuak guztiz garbituteko. Itz Azald 160. 

lohitegi (loi- Ae ap. A Aezk 295), logitegi (Sal ap. A Apend). 1. "Lodazal" A Apend. "Barrizal" A Aezk. 2. 

"(V-m), retrete" A. Cf. A Ezale 1898, 10 nota: "Kaka-ontzia parkamenaz esanarren ezta edonoren aurrean 

esateko izena; loitegia eztakigu erara iatorkan, ez auza; beste izenik eztazaugu ta eztaukalako izenbakoa edo izen 

gabea esan leio". 

lohiti. "Loi-ti, paraje de mucho lodo" Ast Apol 101. Parece tratarse de un topónimo. 

lohitsu (c. sg. A; SP, Urt I 177, Lecl, Dv, H; loi- Lar, Añ, H (V, G)), loizu, lohitzu (VocS). Tr. Documentado 

desde mediados del s. XVII en textos septentrionales. Al Sur lo emplean Mendiburu, Lizarraga de Elcano (loizu), 

Iztueta, Soroa, Jauregui y M. Atxaga. 1. Sucio, turbio, fangoso. "Boueux" SP y Dv. "Lodoso" Lar y Añ. 

"Fangeux" VocS. "1. [...] Herri lohitsua, pays boueux. 2. [...] Lohitsu duzu aldagarria, vous avez votre habit 

plein de malpropretés" H. Lizuing, Loizu, Santakara (1100). Eximinus de Loyçu (1230). Yeneguo Loyçu 

(1351). Çerca Loyçu (1267). Tardets Lohitsun (1520). Arzam 330. Bide eder on eta garbia da. Parte gaisto 

lohitsu eta ederra. "Boueux". Volt 136. Gehiago ez nathorren bekhatutan sartzera, / nola urde lohitsua illkhi 

den istillera. EZ Man II 76. Zeren nola negua baita linburi, leun, istilsu eta lohitsu, ezta bidean ibiltzeko on. Ax 


mende. 

816


200 (V 134). Eskaratzeko gorotz loitsu zikiña. Mb IArg I 195. Balsa zikin loizu usai gaistotako bat. LE-Ir. 

Gipuzkoako ur garbiak naspillatu nai ez dutela beñere, erbesteko belubi zakar loitsuakin. Izt C 110. Haitz non 

nahi sorthuak, xirripa lohitsuak, zuhamu osto metak. Hb Egia 154. Sagardo gazi antzeko illun loitsua. Sor Bar 

94. [Zerriyak] azpi guztiya loitsua baldin badauka ere, txokora jun ta egingo ditu bere biarrak. Ib. 102. Itsasoa 

da alde batetarik eta ihiztoka lohitsu batzu ditu bertze aldetik. Prop 1906, 122. Bide ixtil eta lohitsuan lerraturik, 

firristan bi gizonak badoazi. Zub 42. Gure sahetsetik ibaia, apur bat lohitsu, xurrungan jausten da. JE Ber 11. 

Oihal, harrokak urratuz trumilka joaki lurrera, / lur lohitsuan sartzeko Jaun Goikoaren Gogoa. Iratz 151. Mila 

askotan ibai-ohe lohitsuaren bi aldeetarik, bada ur-lili larrizko eramu zurbil bat. Mde Pr 117. Hemen gaindiko 

lur lohitsu edo lur kozkorrak beren indar guziez aspaldian lantuak zituzten langileak. "Marécageuses". Ardoy 

SFran 13. Pariseko karrika lohitsuetan. Ib. 105s. 

2. (H (+ loi- V, G)). Indecente, deshonesto, impuro. "Emazte lohitsua, femme débauchée, dévergondée" H. 

Jan-edan makurrak, aragiaren zikinkeri loitsuak, ondasun-kontu galgarri guziak. Mb IArg I 60. Ai nere bekatu 

itsusi zikin loitsu madarikatuak! Jauregui 240. Gutaraño eldu ez ditezen bidez bide dabiltzan fedearen lapurrak: 

esan nai ditut, beste izkuntzetako liburu loitsu, egunari tzar, iztun gaixtagiñak. Lh EEs 1915, 243. Lohitegiarrak, 

leinu urrikalgarri hartakoak, beren jauregian gauza zikin lohitsuak bururatzen zituztelakotz izan zirela hala 

izendatuak. Mde Pr 181. Gogapen edo pentsamentu loitsuak gogoan erabilli al dituzu? MAtx Gazt 84. 

loittuna. v. lohitune. 

loittuna. v. lohitune. 

lohitu (-tt- V-gip ap. Etxba Eib; H (+ loi- V, G)). Tr. Documentado desde Dechepare en textos 

septentrionales, su uso disminuye progresivamente en los ss. XIX y XX. En la tradición meridional aparece a 

principios del s. XVIII y, al contrario de lo que ocurre al Norte, su uso aumenta considerablemente en los ss. 

siguientes. La forma loittu se encuentra en Pi Aba y T. Etxebarria. En DFrec hay 8 ejs. de lo(h)itu. Hay part. loi 

en Orixe. 1. Manchar(se), deshonrar(se), mancillar(se) por el pecado (gralmte. ref. a pecados de la carne). 

"Txarrikerixa arekin loittu eban bere izena bizi guztirako" Etxba Eib. Saroia da lohitu eta eztut haren 

beharrik; / nahi badut, ukhenen dut orai ere berririk. E 167. Hemen berriz paillardiza higuñaz lohituak. EZ Man 

I 92. Eztezazun lohi lagunaren ohea. Harb 8s. Garbi gaitezen gure bekhatu guziez hetan lohituko eta nothatuko 

garen ordu guzietan. SP Phil 154 (He 156 lizuntzen). Dohatsu konzienzia lohi edo karga dezaketen gauza guziak 

bereganik hastantzen dituena. Ch I 21, 2 (Pi loittu, Leon lohitu; SP lizundu, Mst, Ip theiützen, Ol zikindu). Ez du 

ahoan sartzen denak lizuntzen gizona, baiñan ahotik ilkhitzen denak lohitzen du gizona. He Mt 15, 11 (TB, Dv 

lohitu; Lç satsutu, EvL, Samper, Echn, SalabBN, Ur (G), Leon, Or, Ker, IBk, zik(h)indu, Ip theiütü, Ol, BiblE 

kutsatu). Begiak eta beharriak zarratuak [ditu], izpiritua lohi-dezaketen objet guzientzat. He Gudu 114. Bekatuz 

ta gaiztakeriz agitz zikindu-loitua. Mb IArg I 180s. Anima kulpaz loitu. Cb Eg II 168. Errege batek artu zuan 

Jerusalen, loitu ta treshondratu zuan ango Eleiza. Ub 54. San Pablok lujuriako bekatuagatik [...] [dio] dala nola 

ere bait loitu edo zikintzea Jesu-Kristoren korputza. Mg CC 242. Egizu, Jauna, hobenak / ez detzan sekulan lohi 

/ ez arimak ez gorputzak. Monho 74. Bazaut, guztiz esaindurik, loiturik, beartsurik ta gaisorik nagoala. Añ EL 1 

159. Pekatuarekin iñoiz ere kutsutu eta loitu edo zikindu bage bizi [dana]. Gco II 44. Loitua zeunden Adanen 

bekatuarekin. AA III 262. Eztuk berzerik egin, ni laidoztatzea, desohoratzea, profanatzea eta hire ahalaz 

lohitzea baizen. Dh 148. Loitu bediz gorputzak ta kondenau bitez arimak. fB Olg 158. Jainkoak autu izan zuen 

gorputz beñere loitu gabea. Lard 536. Zeñek loitu zaitu zu / Alostorria? Balad 48 (v. tbn. el mismo ej. en Etxde 

AlosT 100 y Or Eus 117). Ez dakiana iñoz loituten / Jaunaren izen Santua. AB AmaE 425. Seme 

jaungoikozkoaren odolaz erositako anima bat pekatuz loitua. Arr May 26. Danok mundura loituta gatoz / eta, 

Maria, zu garbi. Azc PB 42. Okelea jateak ez dau loituten arimea. Itz Azald 114. 

(s. XX). Jaungoikoaren izen donea loitu nai [dek]. Ag G 274. Emakumiak / arrokerizko / erdalkeriaz / loitu 

daun Euzkal-Erria / Euzkereagaz / garbitu. Enb 142. Ez-izanak ez dik gizona dollortzen, ez loitzen. Or Mi 93s. 

Geure maitasunak [...] / eztauz loitu gurari lixunak / eta gorputz irritsak eztuz banatuko. "Enturbiado". Laux 

BBa 44. Izkuntza au birauz loi bear balu, / ez nuke nai Euskerarik. Or Eus 256. Urkoaren izen ona loitzeko 

irrikitzen. Etxde JJ 135. Masusta beriñen orban ta mozkorrez loituta / etxera. Gand Elorri 199. Bertso lizunez ez 

daigun loitu / euskeran edertasuna. BEnb NereA 116. [Zaldun bat] ausartu dalako zure emaztian garbitasuna 

[...] loittu guran ibiltzera. Etxba Ibilt 479. Ez zuen lohitu nahi eta ez da lohirik gabe egiazko giza-maitasunik. 

MIH 263. 

v. tbn. Astar II 148. MarIl 72s. Ur BulAl 13. Xe 329. Ezale 1897, 107a. Urruz Zer 119. GMant LEItz 69. ArgiDL 

45. Inza Azalp 142. Goen Y 1934, 95. Erkiag BatB 176. Alt LB 94. Ker Iac 3, 6. 

(Part. en función de adj.). Artuten dodala arima loituagaz pekatu eralla. Ur MarIl 85. 

(Ref. a la masturbación). Bere borondatez loitu ote dan edo prokuratu ote zeban bere burua loitzea: ote 

zedukan horduan personaren bat memorian. OA 161. 

Eyacular. Emazteagana ethortzen zen aldi guziez lohitzen zen lurraren kontra, bere anaiari kasta eman 


mende. 

817


etziozontzat. Urt Gen 38, 9 (Dv, Ur, Ol (h)azia ixuri, Ker, BiblE (h)azia isuri). 

(loi- V ap. A Añ). "Acceso, acto carnal, [...] andrea loitu, orbandu" Añ. "(Tener) cópula carnal, (c.) iñor 

loitu, orbandu" Ib. "Andrea loitu, acto carnal" A. Loitu ditubee zeure esposak. fB Ic II 289. (Con sociativo). 

Hek dire emastekiekien lohitu izan ez direnak, birjinak baidire. He Apoc 14, 4 (Ur (V), Ker, IBe, IBk lo(h)itu; 

Lç satsutu, TB likistu, Ip theiütü, Ur (G) zikindu). Engrazi ta Hegiaphalia-ko Xalbat alkarrekin loituta zebiltzan. 

Etxde JJ 122. 

"Adulterar, ezkontzea loitu, bere senarra ez bestegaz izan" Izt. "Ezkontzea loitu (V, msOch), adulterar" A. v. 

LOHI-EZKONTZA (s.v. ezkontza). Iñoren ezkontzarik ez dezu loituko. Lard 421. 

2. (BN-ciz-arb-baig-lab, S; SP, Urt I 527, Lecl, Dv, H; loi- V, G-azp-bet, AN-arce-erro-olza, L-sar, Ae, Sal, R; 

Lar, Aq 1405, Izt 44v, Añ, H (V, G)), loittu (V, G, AN-larr-5vill-araq-ulz, Sal), loitxu (V-ger-gip, G-azp), 

lloitxu (G-nav), lottu (V-ger-m, AN-larr-5vill-araq-gulina), lotu (AN-5vill). Ref.: A (loitu); EI 38; Iz ArOñ y 

Etxba Eib (loittu); Gte Erd 175. Embarrar(se), ensuciar(se), enturbiar(se). "Embouer, souiller" SP. 

"Embadurnar", "enlodar", "ensuciar", "ciscar, loitu, zikindu", "enturbiar, las aguas" Lar y Añ. "Enlamar, cubrir 

de lama las tierras, como lo hacen las inundaciones, loitu, loiez bete" Lar. "Babosear" Ib. "Grasiento, koipez 

loitua", "pringón koipez loitzea" Ib. "1. [...] Soinekoak lohitu dauzkit, il m'a emboué les habits. Bide zikhin 

batean lohitu naiz, je me suis emboué dans un sale chemin. 2. [...] Errautsak lohitu zaitu, la poussière vous a 

sali. Errautsean lohitu zare, vous vous êtes sali dans la poussière" H. "Ibaiko urak loittutziak ekarri dau arraña 

ondatzia" Etxba Eib. "Negarguria emoten dau orrelako soñeku politta eguardixa baño len loitziak. Ib. "Loi egin 

da (busti) / lotu gara / loiz urde egin gara (AN-5vill)" Gte Erd 175. Serbilleta orainguen ordian eztaukazu 

imini baño aus zapi edo marrats bat loitu etzaitian. Mg PAb 55. Lokatza baten jausi ta loitu dana, laster dua 

uraren billa garbietako. CrIc 101. Irurogeta amabi bider loitu eutsen bere Aurpegi ederra txu ta gorro 

atsituakaz. Añ EL 1 212. Zergatik loitu didazu ura ni edaten nengoan artean? VMg 1. Loitu zioen aurpegi eder 

ura beren karkaxa eta istu zikiñakin. AA I 520. Non duk bada orduan emana izan zitzaian arropa xuri, garbia? 

Ikhusak guzia lohitua, zikhindua. Dh 148. Alako gorputzezko Aingerubak, sutan sartuta erreetan ez dirianak, 

batsatzan ibilita loituten ez dirianak. fB Olg 180. Ez daizuzala loitu zeure eskubak nire odolagaz. JJMg BasEsc 

180. Kristala urratu eta loitu bagarik. CatLlo 23. Iturri bakar Izoztegikoaren urak direala izatez gitxi eta griñaz 

loituak. Izt C 89. Anaiaren odolarekin loitu zuen lurrean madarikatua izango zala. Lard 6. Hura ere segidan ez 

basan lohitu / Balde-Yunkeran laster Abderram zehatu. Hb Esk 64. Azpiko lurra lohitua eta behinere aldatu 

gabea. Dv Lab 213. Kaleak garbituaz zu zabiltz kantetan / paperak zelan loitu ni beti penetan. AB AmaE 259. 

Nola uriteak hasiak baitira, lurra lohitu da. Prop 1885, 55. Trabena batera eldu ziran, basaz loituak. Urruz Urz 

16. Umea amaren odolaz ez loitutearren, besoetan artu gura izan eban. A BeinB 77. [Soñekoa] Tramanak 

jasoko eutsan atzetik, kaleko autsetan loitu etxakion. Ag Kr 136. Han ihalozkatzen da zamari bat bezala, 

erhautsaz lohitzen duelarik bizkarra. JE Bur 32. Odol-ixerdiz ta autsez loitzen da / bere aurpegi ederra. Enb 

101. Esku orrein laztanez / gazte, urik ez loitu. / Ur gardena bakarrik / gogoen ispillu. "Turbes". Laux BBa 86. 

Beien edatekoa lezateke loitu / ur-joanak zikiña bosatzen ezpalu. "Ensuciar". Or Eus 14. Ezin baititeke 

baztertutako buruntzarik odolez loitu. Zait Plat 76. Usain txarreko buztinaz iphurdia lohituta. Osk Kurl 161. 

Izara ta oe-estalkia gorribaltzez loitu ditu. Erkiag BatB 204. Ez da ur-potxietan / iretargirik loitzen. Gand Elorri 

130. 

v. tbn. Astar II 122. It Fab 32. Aran SIgn 88. EE 1885b, 216. Arriaga Lekob 7. Kk Ab I 32. ArgiDL 92. TAg Uzt 

27. JEtchep 49. 

(Part. en función de adj.). "Enlodado, loitua" Lar. "Ciscado, loitua" Ib. "Turbio, turbia el agua, loia, loitua" 

Añ. Auts edo lur loituari begiratzea. Mb OtGai I 10. Garbituko zera, nola lisibako auts loituak garbitzen 

dituen zapiak. Mg CC 188. 

Burutik eroriak eta naspill-loitu egiñak zeuden leneko aren ille ederrak. Mb IArg I 223. 

Contaminar(se). [Euskara] maiztu, zarpildu eta lohitu beharrean aurkitu da, dirua eta jazkiak bezalaxe. 

MIH 78. 

3. (L, BN, S ap. A; VocBN). "Changement de la poussière en boue" VocBN. "Cambiarse (el polvo) en lodo" A. 

- LOHITU-GABEKO, LOHITU-BAAKO. Limpio, inmaculado, puro, casto. Ama loitubaakoa. Añ EL 2 240. 

lohitukeria. Acción de deshonrar, de manchar(se). v. lohikeria. Alostorrian semia, / eta ala ere ixillagorik 

/ dago bakian, / azitzen Zarauz-aldian, / gure jatorriaren loitukerian. Balad 48 (v. tbn. Or Eus 117 y Etxde 

AlosT 100). Orregatikan ekar ditugu / onera Xalbat ta Engrazi, / beren gorputzak loitukerian / egin badituzte 

nasi. Etxde JJ 176. 

lohitune, loittuna (V-gip ap. Etxba Eib). "Mancha. Loittunaz beteta dozu soñekua, llevas el vestido lleno de 

manchas" Etxba Eib. 

lohitxo, loitxu. Dim. de lohi. Pensamentu loitxu bat sentietia da asko gustijak bildurtuteko. Astar II 195. 


mende. 

818


loitxu. v. lohitu; lohitxo. 

lohitza. Lodo. Cf. Arzam 330: "Usque loizta (1014). Lordibegia, loizta (1150)". Autsa zala euriaz loitza 

zidi. "Siendo polvo con la lluvia se hizo lodo". RS 358. Loitzaen ganeko leia euria. "Helada sobre lodo lluvia" Ib. 

44. 

lohitzaga (loi- Bera). "El lodazal, el barrizal" Bera. Cf. Arzam 330: "Domingo Sanchez de Loyzaga (1475). 

Fija menor de Ochoa Garcia de Loyçaga (1475)". 

lohitzaile (Dv A). "Celui qui salit, qui souille" Dv. "El que mancha" A. Lhande cita a Harriet, pero no lo 

encontramos. 

lohitze. 1. "Ensuciamiento, [...] loitzea" Lar. 2. (Dv A). "Prostitution, fornication" Dv. 3. (S ap. A; loi- 

Sal, R ap. A). "Lodazal, barrizal" A. 

lohitzu. v. lohitsu. 

lohixtatu. v. lohiztatu. 

lohixtatu. v. lohiztatu. 

lohizalekeria. Impureza, tacha, acto deshonroso. Zure arima eta zure bihotza garbituak edirenen direla 

lohikeria eta lohizalekeria guzietarik. He Phil 265 (SP 263 lizundura). 

loizoki (Lar H). Emplasto. "Cataplasma, emplasto" Lar. "Ceroto, loizoki beraa" Ib. "Géminis emplasto, 

loizoki bitakoa" Ib. "Socrocio, un emplasto, loizoki oria" Ib. "Zaradión, zaradique, remedio que antiguamente se 

usaba en las enfermedades de los perros y hoy se ignora. Txakur loizoki bat" Ib. "Cernada de albeítares, autsezko 

loizokia" Ib. "Estomaticón, egostokirako loizokia" Ib. Maturiak, txoriak eta beste onelako aunditsuak 

biguindu bear dira loizokiakin. It Dial 79 (Ur enplastuakaz, Dv mantharraz, Ip enplastüz). Miritzi edo ujentua ta 

[...] loizoki edo enplastoa sendagarri bardingabeak dira. Ag Ezale 1897, 187a. 

loizokitu (Lar H). "Emplastar" Lar. "Emplastado, loizokitua" Ib. "Mettre un emplâtre, un cataplasme" H. 

loizokitza (Lar H). "Emplastamiento" Lar. "Action de poser un emplâtre, un cataplasme" H. 

lohiztatu (BN-ciz, S; H; loi- H (V, G); lohis- H), lohixtatu (S), logiztatu (Sal), loeztatu (AN-erro), loieztatu 

(AN-arce, Ae), loiextatu (Ae), lohiaztatu. Ref.: A Apend (logiztatu); EI 38; A Aezk 295; Lrq (lohixtatü). Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde finales del s. XVIII y en Lizarraga de Elcano. La forma lohiztatu 

se encuentra en VocBN, Eguiateguy y Duvoisin; lohist(h)atu en Alphonsa Rodriguez y Prop; lohiaztatu en 

Inchauspe, y loiestatu en Lizarraga de Elcano. 1. Ensuciar(se), manchar(se). "Lohiztatu dut soinekoa, j'ai sali 

mon vêtement de boue. Oinekoak lohiztatu zaizkit, me souliers se sont sali dans la boue" H. "Embarrarse" A 

Apend. NeolAG cita loiztau 'enlodar(se)' en la primera versión de la Clasificación del Verbo Bizkaino de Arana 

Goiri (Euzk 1931, 556), verbo que falta en las versiones posteriores. v. lohiztu, lohitu. Diogena sartzen duzu 

lohisthatia eta tapiz hetarik baten gañen huinhez ibilten hasten duzu. AR (ap. H). Otsorráia 

kanpoán / gelditúze loiestátzen, / gorpútz ilen zeboán / pikátzen eta bazkátzen. LE Kop 154. Lohiztatu gabe ez 

gaizte bide hortarik igaran. VocBN 194 (ap. DRA). Oiñak zituen lohiaztatuak eta likitsak. Ax (ed. 1864), 52. 

[Ikhasleak] aintzindariak baino hobeki orhatzea bazeramaten, ez baitziren lohista beldur: belhaunetaradino 

sarthuak zabiltzan. Prop 1897, 122. Zola zolako lohirat itzulikatzen da, oinetik buru dena lohistatzen. Prop 1901, 

45. (H (+ loi- V, G)), loiestatu. Deshonrar(se), mancillar(se). "Norbait lohiztatzea, diffamer quelqu'un. 

Injurier, outrager quelqu'un en face. [...] Bere burua lohiztaturik baizen etzen egiteko hartarik atheratu, il ne 

sortit de cette affaire là, qu'après d'être couvert de boue" H. Eztezagün lohizta gure gloria bizio aurritu 

dereikien dremendenaz. Egiat 201. Jaun Dibinoa beira nola garbitzen dén bere negarréki pérla loiestatu zéna, 

barkatzen tió bekátuak. LE Doc 221. Oi zeinen ederra zinen, grazian zinaudenean eta zeinen beltza horrela 

lohiztatu zarenaz geroz! Dv LEd 99s. 2. "(Sc), revolcarse" A. 3. (BN ap. A; lohis- Lecl), lohixtatu (S (Foix) 

ap. Lh). "Salpicar a alguien" A. "Éclabousser quelqu'un" Lh. 

lohiztu (loi- Bera), loizttu, loieztu. Neol. creado por AG en 1897, de loi 'sucio, lodo' y -ztu. Embarrar, ensuciar 


mende. 

819


(sentidos prop. y fig.). "Impurificar. Lastertxe loiztu du, enseguida lo ha impurificado" Bera. v. lohitu, lohiztatu. 

[Jaungoikuaren ixena] loizttuten dabe / loidun erderaz / egitten. AG 2406 (en Baserrittarra 1897 n.º 15 

loiztuten y en Olerrkijak 46 lottuten (ap. NeolAG)). Egarriturik nago esan dezunian / gizon basatikorrak ura 

eman bearrian / arroki loieztua sartu du ospiñian / eta ipiñi dizu bustita ezpañian. Elizdo EEs 1912, 97. 

loizu. v. lohitsu. 

lohizun. "Boueux, fangeux" Lh. v. lohitsu. 

loja. v. losa. 

lojamendu (Arch VocGr), lojamentu (Chaho). "Loyamendua, le logement" Arch VocGr 197. 

lojari. "Logeur, logeuse, qui tient de petits logements garnis" Chaho. 

lojazale. Chaho remite a lojari (q.v.). 

lojeatu, lojatu (Chaho). Alojar, hospedar. Ziraden lekhu hartan islako prinzipal Publio deitzen zenaren 

posesioneak, zeinek gu rezebiturik, hirur egunez benignoki lojea baikenzan. "Nous logea". Lç Act 28, 7 

(He tratatu, TB ostatatu, Ker, IBk etxean [...] (h)artu, BiblE ostatu eman). 

1 loka (V, G, AN-araq-erro, L, S, R-uzt; Mic 6r, H (V, G)). Ref.: A; Inza EEs 1915, 211; Satr VocP; Holmer 

ApuntV ASJU 1969, 186; Iz ArOñ; Gte Erd 291. Tr. Documentado en Lizarraga de Elcano, Enbeita, Otxolua, 

Orixe y N. Etxaniz. 1. Clueca; (usado como sust.) gallina clueca. "Arraultza ta txitakin dagonean, olluari loka 

esaten zaio" Inza EEs 1915, 211. "Lokarik ez; gaur goizean be arrautzea egin dau eta" Holmer ApuntV ASJU 

1969, 186. "(La) clueca (gallina o huevo)" Iz ArOñ. "Olloa loka dago (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 291. Cf. 

VocNav y Echaide Orio s.v. loca. v. kolka, oilaloka. Baten oiura berla uniturik guziak nola lokain karakara 

txitak (202). LE-Ir. Ara non ikusten dauan antzar lokea otzara andi baten barruban, kumak ateraten eragoiola. 

Otx 138. Oilla-saldatzat lokaren salda / eman ziotek gosari. Or Eus 306 (v. infra LOKA-SALDA). Jan nai luke 

txitua, / onek lokaren azpi / gorde ezpalu mokua. NEtx LBB 302. (Uso fig.). Esango dau norbaitek, nun dau 

baña Oka? / Ara, esango yatzu; ez jarri ain loka. Enb 85. 2. (Sust.). "Gloussement. Olloak loka egiten 

duenean, txitoak atera naia da, quand la poule fait (entendre) son gloussement, [...]" H. 3. (V-gip ap. Elexp 

Berg). (Sust.). "Estado de cloqueo, cloquera. Oillo oni etxako joan oinddio lokia" Elexp Berg. 

- BURU-LOKA. v. buru-loka. 

- LOKA-SALDA. Caldo de gallina clueca. Mail t'erdiz ara ziak Irurte / geio aldegitekoan, / pakerik ez 

baitzezakek eman / loka-salda arek barruan. "Caldo de clueca". Or Eus 308. 

Etim. Préstamo románico; cf. DCECH s.v. clueca. 

2 loka (V-ple-m-gip; Lar Sup, Añ, Izt 51r, H (V)). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg; Gte Erd 303. Tr. 

Documentado en RS y en textos meridionales de los ss. XIX y XX. 1. (Usos advs. y preds.). Temblando, 

moviéndo(se), tambaleándose, titubeando, meciéndose; suelto, movedizo. "Menearse, loka ibilli, higitu" Lar Sup. 

"Menearse el diente, etc., loka ibilli" Añ. "Estar no bien fijado, loka egon" Izt 51r. "Ordia loka dabil, l'homme 

ivre marche en titubant. Maia loka dago, la table est branlante" H. "Loka, movedizo" Garate 5. a Cont RIEV 

1935, 351. "Loka dao, está movedizo" Iz UrrAnz. "Eserlekuaren ankak lokak daz (V-gip)" Gte Erd 303 (junto a 

kolokan, kilikolo, koloka, de otras zonas). "Baldosa mordua loka dago" Elexp Berg. v. koloka. Loka jabilt 

agina ta gogoa dot arina. "Temblante me anda el diente". RS 398. Artuten dozu etxerako bidia estropezuka, oñak 

loka, buruba arin, bidiak kabidu ezin zaituzala. Astar II 126. Ordurako eukazan buru ta besuak, / loka, ikaraz 

eta ankak astundunak. AB AmaE 233. Baibenka banenbillan, au jo ta a tope [...] / ordia oi dan gisan, ez buru ta 

anka, / bata eta besteak nerabiltzan loka. Ib. 228. [Astoak] belarriak zintzilik, / atzekia loka / laister jarriko dio / 

makillakin joka. Noe 68. Adarra loka euki deu eta / orregaitik galdu du. EusJok II 122. Ama seaska aldean, lelo 

abestuz... / gotzon berritsu bi Aurra gora-naika. / Aurñoa lo bai loka, orra onera. B. Manterola in Onaind 

MEOE 699. Burua loka edo zintzilik baileukan, zanbuluak zanbulu egiñaz. Erkiag Arran 59. Ezta erreza loka 

dagoan / ormia sendotutia; / aspladitxoan gure Atleti(k) / daukagu naiko lokia. Sagarduy, Concurso de 

Bertsolaris de Bilbao 6-9-1959 (ap. DRA). Itxaropen oiek biotzean nola berotu, baldin etxea loka badago eta 

goizetik gabera desegin baditeke? Vill Jaink 161. 

(Con reduplicación intensiva). "Agiñ bat loka-loka daukat" Elexp Berg. Aurrerantzean agiñik etxatzue 

iausiko, loka loka eukiarren. A Txirrist 169. Ortzak loka loka jarri dizka! Aotik odola dariola ipiñi du nere 

illobea! Ag G 276. 


mende. 

820


Vacilante, indeciso; dudando. "Loka daguan gogua, la pensée qui est dans l'indécision" H. Jonengan ere, 

gogoa ta irudimena orron ebiltzan, atsedengabe, loka, geleziñik. Erkiag Arran 65s. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Sust.). "Desajuste [...]. Mai onek lokia dauka amentxe" Etxba Eib. 

"Mai ankiak lokia dauka" Elexp Berg. Mundu zabal andi astun au ifini eban aidean [...]; baña irme, sendo, 

geldi, loka ta kili-kolo baga. Añ MisE 28. 

3. (V-gip ap. Iz ArOñ). (Adj.). Suelto, movido; movedizo, inconstante. "Agin lokia, el diente movido" Iz ArOñ. 

"Petriñaizko Aitz Lokia" Vill (comunicación personal). Agin lokaren bat edo beste agiri yakezala euren abo 

sartubetan. Kk Ab I 58. Bere etxea, aitz gañean barik, ondar loka ta ibilloki gañean eregi dagianaren antzeko 

izango da. Eguzk GizAuz 187. Uretara jausita euren [orri eta papertxuen] sorgin-irradakoa, loka ta zoroa, 

bertan beera amaituteko. Erkiag Arran 161. Teilla banakak eta tximini erdi-lokak ere, tutarrez jo ta eratsi ta 

errotik atarauaz. Ib. 153. Ames, ementxe zagoz, / lore, bigun, bete, / gurari loka onen / kipur orban gabe. Gand 

Elorri 58. Ondar gorrian itxas lokeak / esne bitsezko ertz seia. Ib. 136. "(Vc, G), apetito sensual de la mujer. 

Loka jabiltzu aspaldion alabea ta amaika buruko min izan bear dozu, su hija de usted anda muy suelta esta 

temporada [...]" A. 

- LOKAN IPINI (V-gip ap. SM EiTec1). "Punto muerto en el mecanismo de las máquinas. [...] Makiñia 

garbitzen azterakuan, lelengo lokan ipiñi biaok, miñen bat artu ezteixan" SM EiTec1. Cf. carta de I.M. Echaide 

sobre San Martin (15-10-1958): "Zerrenda ortan akatx bat arkitu dedala esango dizut. 152 garren orrialdean 

arkituko dezu: Loka 'punto muerto en el mecanismo de las máquinas'. Nere ustez, loka ez da 'punto muerto', 

baizik 'polea loca'-ren laburpena. Erderaz ere orrela erabiltzen da: 'pasa la correa a la loca' esango dezu; gutxitan 

'pasa la correa a la polea loca'. Automobillak dauka 'punto muerto' aldaketan (cambio) eta ez det uste eibartarrak 

loka deituko diotenik. Au da nere iritzia". 

- LOKARA JARRI. "Polia jarrizu lokara, pon loca la polea" Etxba Eib. 

- LOKARIK. "Flojamente. Lokarik laga destazu agiña" Etxba Eib. 

lokaarri. v. lokarri. 

lokabe (G-azp-bet ap. A; Lar H). Tr. Documentado en autores meridionales de los ss. XIX y XX (tbn. en 

Zalduby). 1. Libre. "Franco, libre" Lar. "Inmune, libre" Ib. Probinzia onetan etzuten arabeak izan 

eskubiderik batere; zeña gelditu izan zan lokabe ta garbiro. Izt C 277. Txoriyak lokabe izateko Jaunak egin 

dituelako. Etxeg EE 1883b, 553. Iraun daian libre lokabe beti Españak. AB AmaE 446. [Donostiarrak] ez dutela 

martitzakin gudara joan bearrik izango, lokabe edo libreak diralako. Etxeg RIEV 1908, 113. Gorputza lokabe, 

baina gogoa atsekabez lotua nian. A Ardi 20. Bakoitzak, jopuak naiz azkea edo lokabeak, dagiken on guztiaren 

saria artuko duala. JBDei 1919, 167. Zure gogoa bego txit argi! / zaude lokabe, zaude an... EA EEs 1925, 224. 

Egia ezagutuko duzue ta egiak lokabe (libre) egingo zaituzte. Ir YKBiz 323. Zein nai duzue lokabe utzi dezadan: 

Barabba ala Yesus. Ib. 490. Utzi Ungria azke ta lokabe. ZArg 1957 (35), 184. Burniak kendu, bere burua lokabe 

ikusi ta arpetik atera da. Zait Plat 49. v. tbn. Iraola Ezale 1898, 331. Aldizkingia bera ere, lokabea ta baldar 

samarra zenuten. "Desarticulado". Y 1933, 2. 

2. (Lar H). "Despótico" Lar. "Absolu, omnipotent" H. Gobiernu lokabea edo despotikoa. EConst 32. 3. 

(Lar), lotkabe. (Sust.). Libertad. "Franqueza, libertad" Lar. "Exención, lokabea, askabia" Ib. "Franquicia", 

"inmunidad", "libertad, albedrío" Ib. Debekatzen baitzuten [...] bere kanporako lanetan haritzetik bihotzeko 

lothkabe berarekin. "Liberté de cœur". Birjin 199. Egurastu oi ziraden nai era guziko lokabe edo 

libertadearekin. Izt D 19. Bizkaiak kantau eban / lokabe zantzua. VMg Gabonetako [...] bersuak (Bilbao, 1825) 

in X. Altzibar Bizkaierazko idazle klasikoak 322 (DRA traduce "Vizcaya lanzó el grito de libertad"). Aitortzen 

deran bezala nere ez jakiña tolesbage ta lokaberik andienarekin. Izt, carta a JJMg 17. Naiago du euskaldunak 

lokabea [...] atzerritarrak eman lezaiokean urre uztarriyaren azpikoa baño. Etxeg EE 1883b, 553. Zuri gaude 

othoitzez, / Jaungoiko maitea / Lagun zazu zerutik / Eskualdun jendea. / Begira dezan bethi / lehengo Fedea, / 

Eta bakearekin / goza lokabea. Zby "Gauden gu Eskualdun" (ap. DRA). Libertatearen izena eskuara garbiaz da 

lokabea. Zby EGAlm 1895, 15 (ap. DRA). 

- JAUN LOKABE. v. jaun. 

lokabekiro (G ap. A, que cita a Izt). "Libremente" A. Gipuzkoari utzi bearko zitzaiola bere mugape, oitura, 

eskubide eta ondasun guztiakin lokabekiro berak nai deban buruspidea artzen. Izt C 286. 

1 lokabera. "Lokabera bat, una (gallina) que pronto se pone clueca" Iz ArOñ. 

2 lokabera. Movedizo, inconstante. Diruaren eiña edo egoerea lokaberea da izan, erreka sakonean arri 

biribiltxua egoneziña dan antzera. Erkiag BatB 137. 

3 lokabera. "Inmunidad" Lar. 


mende. 

821


lokabero. "Despóticamente" Lar. 

- LOKABEROZ. Libertadea dago, batezere dierria ez menderatzean gizon baten edo banaka batzuen nai 

ustez edo lokaberoz. EConst 21. 

lokabetasun. "Libertad" A DBols. Euskal-oituran eta lokabetasunen eskudatzalla irmieneko. A La Abeja 

Enero 1890 (ap. DRA). Jainko izateak osotasun oro ditu; osotasunak onek dira: azkengabetasuna, lokabetasuna, 

betikotasuna ta abar. EgutAr 5-8-1957 (ap. DRA). 

lokabetu (Lar, Izt). Liberar, libertar. "Eximir", "franquear, libertar", "libertar" Lar. "Librar" Izt. Ikusten 

zinituelako egun berean zetozela balleratuak edo aliaduak zu lokabetzera. Izt D 2 (dedicatoria). Biurtu zan 

atzera / urditza artatik, / lokabetuaz denak, / zeukaten dudatik. Otañ EE 1895a, 8. Ipinten jaka gatza auan, 

pekatuaren usteltasunetik lokabetuteko. Garita-Onaindia Veni-mecum 8 (ap. DRA). (Part. en función de adj.). 

Libre, liberado. "Exento, zepedatua, lokabetua" Lar. "Franqueado", "libertado" Ib. La Bastille frantzes 

lokabetuen eskuetan erori zan. A Ardi 55. 

lokabetzaile. "Libertador, [...] lokabetzallea" Lar. 

lokabian. Cabeceando (de sueño). "Lokabika ero lokabixan ibilli. Lokabika edo lokabixan egon" Elexp Berg. 

lokabika (V-gip, G-to). Ref.: A Apend; Iz UrrAnz; Elexp Berg. Cabeceando (de sueño). "Bekaineko bat bota 

beza, emen lokabika egon gabe" A Apend. "Lokabika dabill eta laster lo artuko dau" Elexp Berg. v. lokaikuka, 

lokabian. 

lokabizki. Libremente (?). Latinetik lokabizki eskuararat itzulia. Zby RIEV 1908, 605. 

lokada. "(S; Foix), couvée" Lh. Cf. VocNav: "Locada, pollada o cluecada (Salazar, Romanzado, Roncal)". 

lokadura. "(S-saug), temps où la poule glousse" Lh. 

lokaezur. v. lokezur. 

lokai (Lar, Añ, H (G)). 1. Atadura, vínculo; soga, cuerda. "Empulgueras con que se aprisionan los dedos 

pulgares, atz lodiaren lokarriak, lokaiak" Lar. "Estrobo, término naútico, lokai bat" Ib. "Estrenque, amarra de 

esparto, ezpartzuzko lokaia" Ib. "Liga de medias", "vínculo, atadura" Lar y Añ. v. lokarri. Hori beita lürraldi 

baten iraupena eta denbora; eta hire lokhaia, Berrizaro batetik bestera o Leheren, zazpi bürüdün, Süge 

espantagarria! Chaho AztiB 7. Asi nintzan lokaiari teink egiñen, onela auntzaz jabetuko nintzalakoan. EG 1958, 

376. 2. (Pl.). "Estantes en el navío, lokaiak" Lar. 

lokaikin (Lar H). "Liga de medias" Lar. "Jarretière" H. 

lokaikuka. "Dando cabezadas" Iz ArOñ. v. lokabika. 

lokailu. v. lotailu. 

lokaio. Ankamei lokaio, purrustari soraio, Loiteteko. Canc. pop. in Or Eus 61 (cf. 61 nota: "Lokaio zer dan 

eztakit (loka edo koloka nonbait)"). 

lokaitz. v. logaitz; lokatz. 

lokaka. Tambaleándose, titubeando. Mendiak dar-dar, aitzak lokaka / Euskel-erria ikara. AB AmaE 10. 

lokalda (Lar H, Hb ap. Lh). "Ojeras, lokaldak" Lar. "Marque d'insomnie sous les yeux" Lh. 

lokaldatu (Lar H). "Trasojado, con ojeras, lokaldatua" Lar. "Avoir les yeux languissants par suite de 

souffrance, de faiblesse, de'insomnie" H. 


mende. 

822


lokaldi (Vc ap. A), loka-aldi (V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Cloquera, temporada en que la gallina está clueca" A. 

"Oilluak lokaaldixa daukanian eztau arrautzaik eitten" Elexp Berg. 2. "(V-arr-oroz), enfermedad, 

indisposición" A. 3. (V), loka-aldi (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ y Elexp Berg (lokaaldi). "Período de devaneo en 

la mujer" A. "Lokaaldixa, el tiempo que una mujer anda enamorada" Iz ArOñ. "Gure neskiak egundoko 

lokaaldixa dauka aspalditxuan" Elexp Berg. 

lokaldu. "Lokalzea, glosser" O-SP 225. 

lokaldun. "Ojerudo, que tiene ojeras" Lar. 

lokalismo. Localismo. Hori alde batetik eta bestetik lokalismo bat ere ez daitekeela ontzat eman. MEIG 

VII 133. 

lokamu. Broche. Ainbat zaldi-arin [...] ugaletan eta balaztetan eroiezan urrezko lokamu ta larrosakaz 

gelduta. "Borchie". Otx 119. 

1 lokan (V-m ap. A; Lar (-na), VocS 139, H). Obligación. "Desobligar, librar de la obligación, [...] lokanatik 

irten" Lar. [Bizibideko eginbideak] zeinak [sic, por zeinei] behatzen baitzeraien Jesu-Kristok berak bizibide 

hartarat deitzean eman zioen lokhan bati bezala. Birjin 205. Bere premesi edo lokan (obligación) guztiak ondo 

beteten ekizan zalduna. Ag AL 151. Ipiñi ezik be eztau asarreik, lokanik be eztaukazu ta. Ezale 1898, 331a. 

2 lokan. "(S; Chaho ms.), cloquera, estado de las gallinas y otras aves que las incita a permanecer sobre los 

huevos para incubarlos" A. 

3 lokan (A Apend), lukan (A Apend). "Huero (G-nav)" A Apend. 

lokanda. "Obligation" H, que cita a Larramendi, pero en éste únicamente encontramos con este sdo. lokan. 

lokandagarri. "Obligatorio" Lar. 

lokandu. "Obligar" Lar. Baldin zorigaxtoz bietarik bat bazethorren Jainkoaren zerbitzuan lazatzerat eta 

munduaren manuperat bihurzerat, bertzea etzela lokhandua harekin orobat atxikitzerat. Birjin 88. 

lokantza (Urt I 115, SP Dv y A). 1. "Babil" SP. "Lokantza ona du, mintzatze ederra du" Ib. "Élocution" Dv. 

"Cháchara, parleta" A. v. bokantza. 2. (SP, Dv). "Beau parler" SP. "Parler" Dv. 

lokar-arazi. v. lokarrarazi. 

lokarda (G-azp ap. A; Lar, Añ, Izt, Dv; VocCB y H s.v. aintzira). 1. Barrizal, lodazal, sitio enfangado. 

"Atascadero", "atolladero" Lar. "Barrizal, barrial" Ib. "Chapatal, pantano" Ib. "Cenagal", "ciénaga, ciénago" Ib. 

"Lamedal", "tremedal", "pantano" Ib. "Encenagado, lokardan irabiatua" Ib. "Encenagarse, lokardan irabiatu" Ib. 

"Lodazal" Lar y Añ. "Atollarse, [...], lokardan sartu" Lar e Izt. Duvoisin remite a aintzira. "Lago, estanque" 

VocCB. v. LOHI-LAKARDA, lokatz. Jauna, salba nazazu: nere kulpen lokarda onetatik atera nazazu. Cb Eg 

II 52. Bekatuaren lokardan denbora luzean ondatuak ez egoteagatik. Ub 185. Illuntasun oiek dira lokarda ta 

potzu zikiñ aietatik irtetzen duten baoak bezela. Kortazar Serm 172. 2. "(G), barro" Añ. 3. (G ap. A Aq 

457 (G)). "Abono para la tierra hecho de la broza que juntan las aguas en parajes pantanosos" Aq 457. "Abono 

hecho de broza" A. 

lokardategi (Lar, H (s.v. lokaiztegi)). "Barrizal, barrial" Lar. 

lokardatu (Lar DVC 260, H). "Atollarse" Lar DVC. "S'embourber, devenir fangeux en parlant d'une lieu. Au 

fig., s'engager dans des difficultés, des embarras" H (s.v. lokaztu). 

lokardura. "Adormecimiento" A Aezk 195. 

lokargarri, loakargarri (-kh- Dv). "Endormant, somnifère" Dv. v. lohargarri. Jaun auzapeza ari, ahal 

zuen bezala, mintzaldi lokargarri bat ezin trenkatuz. Herr 3-8-1961, 4. Filma ez da loakargarria eta egin arazten 


mende.


ditu zonbait gogoeta. Herr 18-4-1963, 4. 

lokari. "(R-uzt), apagador" A. 

lokari. v. lokarri. 

lokarin (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de lo 'sueño' y arin 'ligero' (AG 1522). Sueño ligero. 

Cf. A Eusk 1928, 192: "Mogelek etzuen erderazko 'sala'-tzat gizategi aterako Plentzia aldeko etsari-ren berri 

norbaitek eman balio. Ezta Arana Goirik lokarin (Larramendik eguerdiera eratu zuen) ere etzuen asmatuko 

erriak 'siesta' adierazteko biao duela yakin balute". v. loarin. 

- LOKARIN EGIN (Bera). Dormitar. Ik apurtxu batan lo-egingo dok, beste apurtxu batan lokarin-egingo dok 

eta beste batan eskuok batzauko dozak lo-egitteko. AG 1552. 

lokarkoi, loakarkoi (Lar). "Fácil, dispuesto a adormecerse" Lar. 

lokarkor (-kh- H), loakarkor (Lar, H (V, G; + loha-)), loharkakor (H). "(Fácil, dispuesto a) adormecerse" 

Lar. 

lokarlari, loakarlari (Urt). "Amatus, loakarlária, eragíllea, laztána" Urt II 16. 

lokarle (Lar, H (V, G)). "Dormitivo, edari lokarlea" Lar. "Somnifère, soporifique" H. 

lokarmendu. "(L; Hb), assoupissement" Lh. 

lokarrarazi (BN-arb ap. Gte Erd; -kh- Dv), loakarrarazi (loha- Urt I 382), lokarrazi (AN ap. A Aq (AN) 

890), loharkarazi, loakarrazi (-kh- Dv A), lokar-arazi, loakarerazo (H (V, G)), loakararazi (H (+ -kh-); 

loha- H), loakarerazi (H (+ -kh-); loha- H), lorkazi (V-ger, B ap. A Apend), lokartuazi (Aq 890 (AN)). Hacer 

dormir, adormecer. "Nekeak lo eragiten dit (G-azp), lokarrarazten nu (BN-arb)" Gte Erd 213. Tr. 

Documentado en textos septentrionales (tbn. en Txillardegi) desde finales del s. XVIII. La forma mejor 

documentada es lokar-arazi. Hay lokarrarazi en Etchepare de Jatsu, Etcheberry y Herria, lokarrazi en 

Txillardegi y Herria, y loharkarazi en Hiribarren y Prop. Dalilak lokhar-arazi zuen Sanson bere belhauneen 

gainean. Lg I 234. Koran [...] hila da kondairetan, bethi bera, loharkarazten du erakurtzalea. Hb Egia 84 (v. 

tbn. 61). Bertze lan guziekin erlisionearen ikasteak eta oro aitzinean eremanik dagola, deusek lokar arazi, ez eta 

lotsatu gabe. HU Aurp 190. Hedatzen dute itsas adar hartan arrainak lohark'arazten dituen fruitu batetarik. 

Prop 1904, 185. Lokar-arazten da malestruk dohakabea. JE Med 61. Bere alabañoaren / lokar-arazteko. Iratz 

140. Lokhar-arazi zuen eta lo zagolarik, haren sahets-hezur batekin egin lehen emaztea. Zerb IxtS 9. Etsaiak 

emeki-emeki bildu ditu eta lokar-arazi. Lf Murtuts 50. Adaburuetako tistiltzar batek ernatzen zituen 

lokarrazitako begiak. Txill Let 63. Mugerre gainean zertan dira? Neguak poxi bat lokarrazi ditu. Herr 10-3- 

1960, 2. Izialdurak buru-besoak lokarraraziko ziozkan. JEtchep 37. Mixel hango mintzairak gozoki 

lokarrarazirik bezala etzen ohartu emaztekiaren beldurrari. Ib. 115. Ixtorio... haurren jostatzeko edo 

lokarrarazteko asmatuak. Etcheb MGaric 154 (ap. DRA). Lokarrarazteko erremedio bat harrarazten dio. Herr 

28-6-1962, 4. Beti ernai eduki behar genukeen mesfidantza lokar araziz. MEIG VI 133. 

lokarrarazle (-kh- Dv, H), loakarrarazle (H (+ -kh-)), loakarrazle (-kh- Dv), loakarerazole (H (V, G)). 

"Endormeur" Dv. "Qui endort, qui berce pour endormir" H. Jaun aberatsak baitira egun / telebistaren jabeak, 

/ jabeak eta populuaren / lokarrarazle trebeak. (Canción de D. Landart). 

lokarri (V, G, AN-5vill, L, B, BN; SP, Ht VocGr 372 y 380, Lar, Añ, Izt 15v, VocB; -kh- Urt I 175, Ht VocGr 

311, Arch VocGr 197, Dv, H), lokaarri, lokari (Deen II 114), lotkarri, lotgarri (SP), lotugarri. Ref.: A; A 

Apend; SM EiTec1 (zepo); Iz UrrAnz, ArOñ; EAEL 127, Elexp Berg. Tr. Documentado en la tradición 

septentrional desde Leiçarraga y en la meridional desde mediados del s. XVIII. La forma general es lokarri. Hay 

lotgarri en Leiçarraga, GH, Mattin y, junto a un ej. de lokarri, en Xalbador. La forma lotugarri se encuentra en 

fray Bartolomé, Echeverria, J.J. Moguel y T. Etxebarria y, junto a lokarri, en Anabitarte. Hay además lotkarri en 

Inchauspe y Etchamendy, y lokaarri en Moguel. En DFrec hay 42 ejs. (7 septentrionales) de lokarri. 

1. Cuerda, correa, cordón, soga; atadura, vínculo, unión. "Lien" SP. "Galtzerdi lokarria, jarretière" Ib. 

"Killoaren lokarria, chambrière de quenouille" Ib. "Lokaria, [...] ligas para sujetar las medias" Deen II 114. 

"Cuerda" Lar. "Agujeta, [...], larru lokarria" Ib. "Jarretera, galtzerdi lokarria" Ib. "Liga de medias" Ib. 

"Ataderas, lokarriak, atadero, lokarria" Ib. "Cendal, liga de la pierna, galtzerdi lokarria" Ib. "Cerradero, cordón 


mende. 

824


u otras cosas con que se cierra algo" Ib. "Tramojo, atadero de los manojos" Ib. "Vínculo, atadura" Ib. 

"Aferravelas, cuerdas pequeñas con que se atan las velas de una nave, belen lokarriak" Ib. "Apretaderas" Ib. 

"Desligar, lokarriak askatu" Ib. "Empulgueras con que se aprisionan los dedos pulgares, atz lodiaren lokarriak" 

Ib. "Ligadura" Añ. "Lien, [...], galtzerdi lokharri, jarretière. Ile lokharri, cordon des cheveux. Oinetako lokharri, 

cordon de chaussure" Dv. "Lokharri hertsia, lien serré. [...] Eskularru lokharria, corde qui attache un gant de jeu 

de paume. Zama lokharria, lien qui serre un farceau. [...] Au fig., lien, attachement. Ohitura zahartuen lokharri 

gaitza, le lien difficile à défaire des habitudes anciennes. Biotz bi alkargana duten adiskidetasunaren lokarri 

sendoak, les liens forts de l'amitié [...]" H. "En Guipuzcoa es más bien la correa con que se ata. Zapata-lokarria 

ausi zat, se me ha roto la correa de atar del zapato" SMuj EEs 1921, 104. "Correa y no atadura" A Apend. 

"Zepuak ondo eltzen detsa pieza biribillari. Izan-be lokarri ona da zepua" SM EiTec1 (s.v. zepo). "Cuerda u cosa 

que sirve para atar" VocB. "Lokarrixa, la ligadura" Iz UrrAnz. 

Hauen guzión gainera bezti zaitezte karitatez, zein baita perfekzionezko lotgarria. "Lien". Lç Col 3, 14 (He, 

TB, Dv, Ol, Ker, Bibl, BiblE lok(h)arri; IBe lotura). Arthatsu zaretelarik spirituaren unitatearen begiratzera 

bakezko lotgarriaz. Lç Eph 4, 3. Digne ez bainaiz lexatzeko / zapata-lokharrien. EZ Noel 166. Gizon gazte bat 

ohe guri baten gainean hedatu eta lotu izan zela firikuzko lokharri legunez. SP Phil 438 (He 443 kordoiñ). Bat 

egiñ nazazu zurekiñ bethikotz zure amudioaren lokharri eziñ urratuzkoaz. Ch III 23, 9 (Leon lokarri; SP amarra, 

Mst oropilu, Ip hersaki, Ol billur, Pi moropillo). Hari batetarik zapata lokharriraño. Urt Gen 14, 23 (Dv, Ur, 

Bibl, BiblE lok(h)arri; Ol oñugal, Ker ugal). Ni ez naiz gai lurrerat beheititurik haren zapata lokharrien 

lexatzeko. He Mc 1, 7 (Dv, Leon, Ker, BiblE lok(h)arri; Lç hede, TB soka, Ol ugal). Urratu ezin dezakean 

ezkonz-lokarria. Ub 221 (v. tbn. ezkontza-lokarri en Zait Sof 120, NEtx Nola 19 y MAtx Gazt 26). Lurrerat 

zeruko bakea / bihotz guzien lokarri! Monho 132. Edia edo lokaarrijak. Mg PAb 149. Askatu eragin zituban 

difuntubaren lokaarrijak. Mg CO 97. Aberastu dirianak jausten diriala tentazinoian ta diabrubaren 

lotugarrijan. fB Ic II 239s. Ezkontzako lotugarrija edo buztarrija betikua [da]. fB Ic III 342. Nere biotza egongo 

da bekatuen sareakaz eta lokarriakaz nasturik. Añ EL 2 28. Jaungoikoa da aren lotugarria edo lazoa. Echve Dev 

335. Urratzen ditu munduari lothua zaukaten lokharri guziak. Jaur 146. Oñetako lokarria askatzeko gai ere ez 

naiz. Lard 372. Bekhatuen lokharri lohiez hestutua. Dv LEd 116. Non nahi diren sinhestedunak, lokharri eta 

eginbide berak dituzte. Hb Egia 100. Zuenkin neraukan bihotz-lokharria. Zby RIEV 1908, 209. Ethen litake 

berhala haren arimaren eta khorpitzaren lotkarriak. Ip Hil 184. 

(s. XX). [Eskuara] gure lokarri, ez jakin nola gauzkana Eskual-herriari estekatuak oro bihotzez menderen 

mende. HU Aurp 196. Jaunaren legea zan Zabaletako argaltasunen sendatzalle ta griña gaiztoen lokarri. Ag G 

31. Arin sartzen da ur-azpian lokarri (lotu-garri) mutur batekin ta korapillo bat egiñaz ostera ur-azalera igotzen 

da. Anab EEs 1919, 65. Balkoera joan ere egin bear zun eta andik lokarri aiek eta txamarra lotu, zintzilika iges 

egiteko. Or SCruz 46. Batasunaren atxikitzeko / guretzat zer lotkarria! Etcham 237. Gure ohidura eta aztura 

guziak, ba eta odoleko lokarriak ere, mendiz bertze aldeko [dira]. Zub 57. Atarakogu Ama lokarri artetik. Enb 

148. Ene asaben lokarri zârra, / Yaunari zor, etzan eten. Ldi BB 152. Askatu zan aren mingain-lokarria ta zuzen 

mintzo zan. Ir YKBiz 230s. Aurretik opa dio grazi ta osasun / lokarri berri ori ez dakien astun. Or Eus 373. 

Samsonek besokaldi batez lokarri guziak hautsi eta han-harat igorri zituen. Zerb IxtS 48. Barreatzen diozkate 

bada oinetako lokarriak. Lf Murtuts 47. Maitetasun-eskea dan lokarri arin mee ta ezereza. Erkiag Arran 94. Ez 

omen dezu gurasorik, ez da? Ezta ontziko nagusiekin lotugarririk, ez da ala? Anab Poli 72. Karitatea dukegula 

Jaunarekilako lokarri. Lf in Zait Plat XX. Demokreitok eta Aigitoko lokarri-korapilatzaileek nork geiago iakin 

egina zuten. Zait Plat 14. Gu bien artean aspalditik lokarri gorde batzu ukan ditugu. JEtchep 75. Ebaki nionian / 

tripa lokarriak / mardul agertu ziran / barruko jan gaiak. And AUzta 122. Errianganako lokarriak apurtzea, 

akademismu utsezko euskera batera jotea litzake. SM Zirik 7. Ezkontzak bi bizitza egiten ditu bat, amodioa 

delarik batasun orren lokarri. Vill Jaink 163. Askatasuna dute amets, lokarri danak mingarri zaizkie. In MAtx 

Gazt 6. Sustraitik atera ta lokarri bat balitz baiño errezago, eskuz biurritu zuan aritza. NEtx LBB 164. Lokarri 

ikus ezinaz inguratu ninduten / egazti ankerrek. Lasa Poem 98. Espos-egun hau izatu dute / bien bihotzen 

lotgarri. Mattin 77. Horra bi bihotz bateratuak, sakramendua lotgarri. Xa Odol 289. Esango nuke odola bera 

baino lokarri sendoagoak elkartzen gaituela. MIH 147. Hizkuntz legeen lokarriak eta trabak. Ib. 116. Ezin eten 

zitzakeen ere nahitaezko lokarri politikoak. In MEIG VI 38. 

v. tbn. Gç 126 (-kh-). Lg II 205 (-kh-). Mih 62. CrIc 148. VMg 99. Zav Fab RIEV 1907, 538. JesBih 395 (-kh-). 

MarIl 99 (-kh-). It Fab 112. Ur MarIl 106. Laph 119 (-kh-). AB AmaE 448. Arr May 182. Jnn SBi (-kh-). Lap 

374 (V 170). Dih MarH 274 (-kh-; ap. DRA). Itz Azald 199. Echta Jos 203. JE Bur 200. Ox 71 (-kh-). Kk Ab II 

163. Lab EEguna 117. Alz Burr 43. Otx 147. Goen Y 1934, 186. JMB ELG 60. Eguzk GizAuz 190. TAg Uzt 134. 

Etxde AlosT 78. JAIraz Bizia 65. Mde Pr 307. Txill Let 83. Arti MaldanB 210. Osk Kurl 49. Larz Senper 134 (kh-). 

Herr 10-2-1966, 1 (-kh-). Ardoy SFran 83. Ibiñ Virgil 115. Xa Odol 262. Berron Kijote 47. 

Freno, sujeción. Umiak prenuba biar dabeela gaztetati. Prenuba, lotsagarrija, lotugarrija, bildur santuba. 

fB Ic I app. 4. 

(Lo) que une, ata, compromete. Billosturik lurreko amodijo lotugarri guztietatik, grazijaren indarragaz 

ixiotuko da arima. JJMg Mayatz 68. Juan zan asarre emaztiagana [...]: Zer eiñ dozu nere elastunagaz? Nun 

dozu nere pitxi lotugarrixa? Etxba Ibilt 458 (ref. a la alianza; v. tbn. 457). 


mende. 

825


(Ref. a la gramática). Nexo. Izen perpausez ari naiz, harako gure artean gehienean lokarri antzo izan (da) 

kopula daramatenak. MEIG VI 153. 

2. Digno de ser atado. Honein saindu lohadarri / lot et' eretxeki-garri. 'Digne d'être lié'. O Po 65s. 

"Attexendus, [...] hertsgarria, herstu beharra, lotgarria" Urt III 61. 

3. (Adj.). "Copulativo" Lar. 

4. (V ap. A), lokaarri, lotgarri. Venda. v. lotura (2). Jesus maitagarria da eriari darion odola lokarririk 

bage geldirazi dezakena. Mb IArg I 189. Zuk baizen ondo edo obeto iminiko litukee txaplatatxubak ta eraatsi 

zauritxuban lokaarrijak. Mg PAb 49. Heldu zeie Beñat, amatxi gaztearen ikusterat, buruan kolpatua, begitartea 

lotgarriz erdi gordea. GH 1921, 526. 

5. (-kh- L, BN ap. A; VocBN, Dv), lotgarri (BN ap. A; VocBN vEys y Dv). "Emplâtre" VocBN. 

"Cataplasma, emplasto" A. Idorzen denian, lokharri hori lothuko diozue gans gisaz. Mong 592. 

6. "(V), obligación" A. - LOKARRIETAN (EGON). (Estar) preso. Zeinbat errurik barik / dagoz 

lokarrietan! Azc PB 34. 

- LOKARRI GABE, BAGA. Libre. v. lokabe. Euren erri maitea osorik eta lokarri baga gordeteko gurariak 

darabilz. Ag AL 106. Lokarri gabe bizitzeko gogoa. Ag G 33. 

- LOKARRIZKO. (Adnom.). Ezkerretik eskumara zebilen kilin kolon lokarrizko esku-zurubi mehea. Osk Kurl 

125. 

lokarripetu. Atar, amarrar. Visir-ak, Errege, nai bezela aldatuta ikusi zuanetik, alako etsaia ezerezteko 

biderik egokiena Dulan sendagillea lokarripetu ta bereala burua moztea zala adierazi zuan. EG 1958, 187. 

lokarriro. "Copulativamente" Lar. 

lokarritu. Atar, juntar; unir, comprometer. Aren poza betiko lokarritua ikusi zanean! Jaungoikoari itz 

eman zion eta etzegoan atzera egiterik. Sorarrain Lili 64. Zuk eman baitiozu aurrari bizia ta gorputza, dakigun 

bezalako zentzuz iantzia, azbegiz lokarritua, aurpegiz edertua. Or Aitork 18. Aingerukiak [...] izadiaren 

bateratasunari eutsi, ilkor ta ez-ilkor, zeruko ta lurreko lokarrituz. Or in Zait Plat 153. Ankak txankotilletan 

lokarrituta zeuzkan. Ugalde Iltz 24. Ze ausardia, [...] / milaka urtetan / etenik egoen mintzaira hirekin 

lokarritzea. Lasa Poem 96. 

lokarritxo. "Chordula, lokharritxoa" Urt V 3. 

lokarriztatu (-kh- Dv A). "Envelopper de liens, attacher avec des liens" Dv. "Atar con ligaduras" A. v. 

lokarritu. 

lokartasun, loakartasun. Modorra, sopor. Hainitz luzatzeak errezibitu gabe kalte handia egiten du, zeren 

loakhartasun pisu bat ekhartzen ohi baitu. SP Imit IV 10, 4 (Pi nagikeri, Leon nagitasun; Ch lohakartzen). 

lokartsu. "Cenagoso" Lar. Cf. lokarda. 

1 lokartu (V-arr, G-azp-goi-nav, AN, B, L-sar, BN, Sal, S; Aq 891 (AN), vEys (L); -kh- Ht VocGr 350, VocBN, 

Dv, H (G, L, BN)), loakartu (AN-larr-araq-ulz; Urt I 388, Dv (G), H (-kh-, + loha-), VocB), loak hartu (gral.; 

Dv), loarkatu (B; H (lohar- L, BN)), lu(a)kartu (AN-5vill), luekartu (AN-araq), lorkatu (V-ger, AN-burg, B), 

lohakatu. Ref.: Bon-Ond 158; A (lokartu, loak hartu); A Apend (lorkatu); Echaide Nav 296s.; Iz Als (afaldu); 

AtBou FLV 1977, 382; Izeta BHizt; Elexp Berg; Gte Erd 4, 181, 213, 265, 280. 

Tr. Propio de la tradición septentrional desde Leiçarraga. Al Sur sólo se documenta en textos alto-navarros y 

en A. Donostia, Lekuona y Aresti. Al Norte la forma mejor documentada es lok(h)artu (en la mayoría de los 

casos con aspiración y en algunos autores con alternancia de ambas formas), seguida de loakhartu (hay además 

lohakartu en Axular, quien emplea tbn. rad. lohatkar, y lohakhartu en Duvoisin), y por último loharkatu (sin 

aspiración en Etchahun). A veces hay alternancia de variantes en un mismo autor, p. ej.: Chourio loharkatu y 

lohakartu; Haraneder loharkatu, loakhartu y lokhartu; Hiribarren lokhartu y loharkatu; J. Etchepare loak hartu, 

lokhartu y lokartu; Prop lokhartu (más frec.) y loharkatu, y Barbier loharkatu y lokhartu (lokhart). Salvo que se 

trate de una errata, en Haraneder hay tbn. lohakhatu. Al Sur la forma general es tbn. lokartu; hay loakartu en 

Legaz y en A. Donostia. En DFrec hay 4 ejs. de lokartu. 

(Aux. intrans.). Dormirse, adormecerse; (fig.) descuidarse. "Ohera goan eta berehala lohakhartu zen, il alla au 

lit et il s'endormit aussitôt" Dv. "Haurra lokhartzea, endormir un enfant. Zure kantuek loharkatzen naute, vos 

chansons m'endorment. [...] 3. au fig., dormir, s'endormir en sécurité. Bi beharrien gainean lokharzen ahal naiz, 

je peux dormir sur les deux oreilles. [...] 9. s'endormir, se négliger dans ses devoirs. Bere eginbidetan lohakarten 


mende. 

826


denak iratzartze tzarra duke, celui qui s'endort dans (l'accomplissement de) ses devoirs [...]" H (s.v. loak-artzea). 

"Loak artu, lohak hartu (c.), entumecerse" A. "Eta geo etxatorrita afaldu berrin lokartu nekatuiken" Iz Als (s.v. 

afaldu). "Lokartzer da bolantean (BN-arb)" Gte Erd 265. "Ori dabillela ere lokartu egiten da (G-azp-goi-nav, 

AN-5vill), [...], dabillelikan ere lukartzen da (AN-5vill)" Ib. 4. v. LOAK HARTU. Lokhartzea batzutan erran 

nahi da hiltzea. Lç Decl a) 4v. Etzin zaite oherat Iainkoaren benedizionearekin batean [...] eta hartan zaudela 

loak har zaitezkeien bezala. Mat 323. Haur guztior egiten du gure probetxuagatik, bekhatutan lohakar 

ezkaitezingatik. Ax 424 (V 274; 621 (V 400) rad. lohatkar). Iainkoa erdian dago, / ezta loak-hartuko. Hm 55. 

Burua harri baten gainean pausaturik, loakhartu zen. SP Phil 495 (He 502 loakhartu). Erabilazu gogoan zenbait 

phentsamendu debot eta hartan loak har. Harb (ed. 1690; ap. H). Gizona loharkaturik legokena, atzartzen eta 

mugidatzen baita. ES 194. Aurkhitu zituen oraino lokhartuak. He Mc 14, 40 (Lç, TB, Dv, Ol, Leon, Or, BiblE lo, 

Ker lotan). Uste gabean ethor ditekenean, aurkhi ez zaitzaten lohakhatuak. He Mc 13, 36. Logaletu ziren guziak 

eta loharkatu. He Mt 25, 5 (TB, SalabBN, Leon lokhartu (ziren); Lç loak har zitzan, Dv lo egin, Ip luak hartü, 

Ur (G), Or, BiblE loak hartu, Ol lo gelditu, Ker lotan). Lokartu arteo eman errepaso bát konzienziai. LE Prog 

102. Lokhartuko zaitezte [sic] esperantza maitagarri hortan. EgunO in Arb Igand 175. Kasik ere ardi guziak / 

ziren loak hartiak. Arch Fab 125. Ez dire loharkatzen kantaz eta xiztuz. Hb Esk 80 (Egia 73 lokhartu). Mintzo 

zen ordean Iesus haren hiltzeaz eta uste zuten hek, egiazki loharkatzeaz zioela. HeH Io 11, 13 (He lo egoteaz). 

Lohakar nadiela zure besoetan atzartzeko zurekin. Dv LEd 280. Koblatzen dudalarik / zaude lo'kharturik. 

ChantP 38. Noiz egin bear duzu señale ori? [...] yaterakoan eta loakartzerakoan. Legaz 9. Karlomano 

hikeraturik, ezin lokartu do (G-nav). Orreaga 42 ((B) loakartu). Atzarririk ere egiten ohi dira ametzak, 

lokharturikakoak bezain ederrak eta orobat gezurtiak. Prop 1884, 120 (1893, 261 loharkatu). Loharkatu zen 

ezti-eztia Jauna baithan. Jnn SBi 58. Ez koka solas berean, ez bazira lokartu nahi. HU Zez 144. 

(s. XX). Hetskik begiak eta lokhar hadi Elizaren altzoan. JE Bur 55. Nolaz egun eta arratsetan loakartzera 

daramazkitzue begi gozo-urdin-polit dizkizueten zuen umetxoak. ADonostia Itzald II 7. Haur gaixoak tokian dira 

loharkatu. Barb Sup 187 (126 lokhart). Txakolinaren pottokak aurdikitzera neamanez, loak hartzera noa. JE Ber 

37 (36 lokartuko, 92 lokhartzera). Ez gaitezke lokar, / Euskal-arima baita elgarren indarraz / uholdetik zaindu 

behar. Iratz 62. Horra nun Jesus lokhartu deneko itsasoa hasarretzen den. Zerb IxtS 85 (Azk 50 lokartu). Talo 

bat bezala lokhartzen zela lekhuaren gainean. Lf Murtuts 13. Otxarkoagara bihurtzeko promesan lokartu egin 

zen. Arti Ipuin 84. 

v. tbn. ZMoso 41. CatLuz 8. A Aezk 224. FIr 138. Ir YKBiz 417. Lek SClar 136. Mde HaurB 62. JEtchep 97. Xa 

Odol 58. Balad 107. -kh-: Lg I 252. CatLan 110. Brtc 15. Laph 15. Elzb PAd 57. Zby RIEV 1908, 761. Lander 

RIEV 1910, 599. Ox 85 (157 -k-). Loak(h)artu: CatLav 351 (V 170). Urt Gen 2, 21. BOEans 242 (B, 1791). 

Loharkatu: Ch I 13, 1. Dh 323. Lap VII (V 2). Loarkatu: Echn Mt 25, 5. 

(Aux. trans.). Luzamendu horiek epheltzen dute, pisatzen eta lohakartzen gure arima. Ch IV 10, 4. Al-da, 

au baño humorismo aundiagoko koplarik, aur bati lokar dezan kantatzeko? Lek SClar 137. 

Morirse. Haur erran zuenean lokhar zedin. Lç Act 7, 60 (He loharkhatu, TB lokhartu, Dv lohakhartu; Ol 

erio-lo egin, Ker, BiblE (h)il, IBk azken arnasa eman). 

(AN, BN, Sal, S ap. A; H), loakartu (loha- H), loarkatu (loha- H). (No ref. a personas y animales). "4. 

dormir, être inmobile. Itsasoa lohakartua zegoen, la mer était endormie. Orena lokhartu da, l'horloge dort. 5. 

dormir, ne pas faire de progrès. Geroztik egitekoa lokhartua da, l'affaire dort depuis ce temps. 6. dormir, ne pas 

profiter. Ezta dirua utzi behar loakhartzera, il ne faut pas laisser dormir l'argent. 7. assoupir, s'assoupir en 

parlant de souffrances. Lo belharretarik atheratzen da ur bat, zoinak loharkatzen baititu oinhazeak, [...] un sue 

(une eau) qui endort les souffrances. Hagineko mina lokhartu zaut, mon mal de dents s'est assoupi. 8. dormir, 

cesser de végéter. Neguan loak artuak dagoz landarak, les plantes sont endormies en hiver" H (s.v. loak-artzea). 

"Adormecerse, se dice no sólo hablando del sueño, sino también del entumecimiento de los miembros" A. 

Oiñak lohakartua dagoenean eta gorputzak ere zurrundua, manaiu guti dute, iaikitzera eta ibiltzera herabe dute. 

Ax 490 (V 317). Amudioa ezta loharkatzen, loan ere atzarria dago. Ch III 5, 5 (SP erne, Mst, Ip iratzarririk, Ol, 

Pi ernai, Leon atzarririk). Baña guti guti utzis utzis, lokartu ze eskrupuloa (50). LE-Ir. Bihotza phizten zitzaioten 

eta oinhazea lokhartzen. Laph 200. Lokartu zen nolazpeit afera. HU Zez 47. Bederatzietako hel uste ginduen, 

bainan aizea ahulegi zen eta laster arras lokhartu ere bazen. Prop 1901, 209. Nere begiak atsegin 

kontentuagatik eziren lokartuko (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 284. Gure bihotzeko errangurak lokharturik. JE 

Bur 185. Bego Aix-la-Chapelle bere dorren itzalean lokartzerat. StPierre 26. Lokarturik harrabotsak. Ox 31. 

Mundua, zoin goxo zaren lokartzerakoan! Iratz 58. Itzuli garelarik lokartuta zegoen huria / atzo bezalako 

frantzitar egunaldi batean. Mde Pr 288. Etzauzkigu erdaran lokartu ezpainak, / euskara baizik ez du mintzatzen 

artzainak. Xa Odol 111. 

(-kh- Ht VocGr 350, H), loakartu (H (+ -kh-)). (Part. en función de adj.). "Erhi, zango, beso, doigt, jambe, 

bras, loak hartua, lokhartua, engourdi" H. Obra hildu, hebaindu, lohakartu eta trabatu hek. Ax 542 (V 348). 

Atzarrazu, othoi, ene fede lokhartua. Gurutzearen Bidearen instruccione 12 (ap. DRA). Loiola inguruan tronpeta 

batek atzartzen ditu Oiharzun lokhartuak. Laph 143. Jauzika, kheinuka badabila Xalbador lokhartuaren 

inguruan. Ox 39. Hamar gizon ginen goiz hotzean / jauntxoen huri lokartuan. Mde Pr 286. 

- ALEGIA ETA LOKARTU EGIN. Arrats batez, alegia eta lokartu egiten du sukaldeko zizeluaren gainean. 


mende. 

827


"Il feint de s'etre endormi". Barb Leg 141. 

- LOKARTUARENA EGIN. Hacerse el dormido. Lokartuaina ein zue, zurrunka ederrak atratzen zituela. A 

Aezk 188. Lokartuarena egiten du aintzina, zurrunga handiago batean oraino. Barb Leg 141. 

- LOKARTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Bere sinhestean lokhartuxe zirenak, gu tokiaz 

jabetzerat gohazila beldurtuz, atzarrixe zauzkigu. Prop 1906, 223. Bazagoen bere gogoarekin, khexamendua, 

suntsitua izatetik urrun, lokhartuxe baizik ez zela eta egun batean edo bertze, sukhartukiago atzar zakioketela. 

Prop 1911, 155 (ap. DRA). 

2 lokartu. "Alcanzado, adeudado, pobre, alkanzatua, lokartua" Lar. 

lokartzaile (-kh- H (+ -alle)), loakartzaile (-alle H (+ loha-)), loharkatzaile (H (+ -alle)). Soporífero, 

somnífero. Erietarik gutiz gehienak, artha eskasez, hartuak izaiten dire nelavana, erran nahi baita 

lokhartzailea, deitzen duten gaitz batez. Prop 1876-77, 321. 

lokartze. Sueño, acto de dormir. Haur erran zezan Iesusek haren herioaz eta hek uste zuten lozko 

lokhartzeaz erraiten zuela. Lç Io 11, 13 (He lo egoteaz, TB, Leon, BiblE loaz, LE lokartuas, Dv lo egiteaz, Ol 

lo-atsedenaz, Ker loak-artzea). Lur sainduan nahi dut azken lokartzea. Ox 168. 

lokatari. "Coenacularius, lokataria, [...] etxe lokatatzaillea" Urt V 266. 

lokatasun. Agitación, movimiento. Sentimentua ez dauka gitxi bere munduak / agertzen daben lokatasun ta 

ikareak, / darabillala alan besteren baten eskuak / ezagutu lei zentzun gitxiko personeak. AB Olerk 293. 

lokatatu. "Coenaculariam facere, etxeak, egoitzak [...] alokairuan ezarri, [...] etxeak, egoitzak lokatatu" Urt V 

266. 

lokatatzaile. v. lokatari. 

lokatoki. "Oiloloka sartzeko kaiola, hau txitekin zegoenean. [...] Kaponera ere deitzen zitzaion" Elexp Berg. 

lokats(a). v. lokatz. 

1 lokatu (V-gip, G, L, S, R; Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 291. 1. 

"Enclocarse la gallina, olloa lokatu" Lar y Añ. "Ponerse clueca la gallina" A. "Ollua lokatu da eta amazortzi 

arrautza bota detsaguz" Etxba Eib. "Txitak ataratzeko biar izaten da ollua lokatutzia" Ib. "Olloa lokatu egin da 

(G-azp-goi)" Gte Erd 291. [Ollo nabarra] nunbait kabia eginda, lokatua egongo dala susmatzen det. TAg Uzt 

113. (Part. en función de adj.). Zenbat alditan arrapatu diozkak olla lokatuari bere txitatxoak? VMg 15. 

Kalera eramaten ditugula / arrautza erdi lokatuak. And AUzta 138. 2. "Arroltze lokatu ori (S, R), ese huevo 

podrido" A. 

- LOKATUGABEKO, LOKATUBAKO. "Lokatu-bako arrautzea (V), huevo que no ha producido polluelo a 

pesar de la incubación" A. 

2 lokatu (V; Añ, H (V)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Documentado en autores meridionales 

de los ss. XIX y XX. 1. Descoyuntar(se), dislocar(se), desajustar(se), mover(se). "Ponerse movedizo, poco 

firme (un diente)" Iz ArOñ. "Orixotan beratu eta lokatu dau torlojua" Etxba Eib. "Kostako da berau lokatzia, 

sustrai gogorrak dittu ba lurrian barrura" Ib. "Muturrez aurrera jausi tta iru agiñ lokatu jat" Elexp Berg. Zer 

egingo zenduke zuk burdi bat banatu, burpillak lokatu ta azkora bat emongo balitxakezu? Mg PAb 48. Azur asko 

eukazan lokaturik. Añ EL 1 213. Besoa, eskua, oña lokatu edo igartu dakidala, nik ori egin badot. Añ MisE 188. 

Orman arri bat (lendik lokatuta eguana) kendu ta eskua sartu. Kk Ab II 44. Besuak apurtu, burubak 

tuturrumilloz betetu, saietsak lokatu. Otx 36. Ekin eta ekin, alako baten bere oin azpiko adarra lokatu egin zan 

eta "karraz" ots zolia eginaz, lurrera jausi zan. Mañarikoa Karmengo Egutegia 1952, 71 (ap. DRA). 

Sagarrondoetara igoten zanean sagarren ebastera, etzan hausten adarra ta etzitzaion lokatzen besoa. Osk Kurl 

136. Lokatu egin yakon Jakobi iztar-azurra. Ker Gen 32, 26 (Urt biurtu, Ol zañartatu, Bibl idoki, BiblE koloka 

jarri). (Part. en función de adj.). Barriketa ta berba laban baga azur lokatu ta destokitubak zuzenduten 

dakijezanak. Mg PAb 52. Artarako jaioa ez dan bizpidean lotutako gizona zati lokatua da. "Es una pieza 

dislocada". Zink Crit 13n. 

2. (V ap. A; Mg PAbVoc, Izt, H (V)). Mover(se); tambalear(se), titubear, oscilar. "Lokatu zaite, muévete para 

ésto o lo otro" Mg PAbVoc e Izt 76v. "Au fig. Lokatu egingo dozu, eztiro hitz eginaz, en (lui) parlant avec 


mende. 

828


douceur, vous l'ébranlerez" H. "Lokatu zaiteze, ene umeak, txiliñak isildu zirean da (V-ger), moveos hijas mías, 

que las campanas han cesado de tocar" A. Ez nau oraingiño inok ikusi ardauak igarota, gatx eginda, zabuka 

oñak lokaturik, ez miña motelduta. Mg PAb 43. Ez dagoala lurrean oin lokatu gabeko tokirik, gora bera asko 

ekusten dirala. VMg 19. Ezin iraun leiyen legez ondo eta gogor, egiten yakozana badago ezbaiyan eta lokaturik. 

Ur BulaAl 11. Bere oñak arindu dira, ez daude len beziñ lokatuak (torpe). Etxeg EE 1885b, 371. Egon ai, 

Txanton; txarrena agertu dot eta egon ai; besteok bere ementxe gaiagozak eta ezai lokatu. A BeinB 78. Ezeban 

beren burua lokatu al izan: orman-kontran norbaitek inkata legez eukan gorputza. Ib. 88. Ez da, ostera, mutilla 

bere jesarlekutik lokatu. Erkiag BatB 167. Kosta yaku bere zeretik lokatutea. Ib. 12. "Lokatu oñak, se dice 

cuando un borracho no se puede tener en pie" Mg PAbVoc Izt 20r. 

3. "(V, G), perder el recato, hablando de las mujeres" A. 

3 lokatu. Colocar. Nork erran liro lehen hamalaur kardinalak, Sylvestre Aita Santiak egin zütiala 

Errumako hamalaur kharriketan lokatürik prauen errekeitatzeko zaudiala. Egiat 267. 

lokatx. v. lokotx. 

lokatz (G), lokatza (V-m-gip, G; Lar (det.), Aq 457 y 1422, Añ (det., G), Dv (V)), lokatza(r)a (V-gip), 

lokotza(ra) (V-gip), lokatsa (H (det.), vEys (V)), lokats, lokaitz (H), lokaitza. Ref.: A (lokatza); Zam Voc 

(lokatz); VocZeg 287; EI 38; Iz Als (lokatzakin); Iz IzG (lokatzaia), UrrAnz (lokatzia), ArOñ (lokatzaa, 

lokatzara), To (lokatza); Etxba Eib (lokatzia); Gte Erd 24; Elexp Berg (lokatza). Tr. Documentado en textos 

meridionales desde mediados del s. XVIII. La forma mejor documentada es lokatz (más frecuente en autores 

guipuzcoanos), seguida de lokatza. Tenemos lokaitz en Cardaberaz y lokaitza en Moguel. Hay además lokatsa en 

Uriarte (tbn. lokatz) y Beovide. En DFrec hay 6 ejs. de lokatz. 

1. Barro, lodo; barrizal, lodazal, ciénaga. "Atascadero" Lar. "Atolladero", "barrizal, barrial" Ib. "Trampal, 

atolladero", "tremedal" Ib. "Lokatzakin zikindu nitzan, me manché con barro" Iz Als. "Bazan aren ataixan basia 

eta lokatzia" Etxba Eib. "Eurixa ein ddau ta lokatzia egongo da bidetan" Elexp Berg. "Lokatzaa. Barrizal dicen 

lokatzaie (V-gip)" Vill (comunicación personal). v. lupetz. Jagieraiten deuskuzulako pekatuzko lokatzarik 

graziyazko jarleku ederrera. Zuzaeta 118. Lokaitza edo beste leku zatar batera botatzea. Mg CC 248. Lokatza 

baten jausi ta loitu dana, laster dua uraren billa garbietako. CrIc 101. Lokatzan jirabiran ibilli oi dirala txarri 

batzuk legez. Ur Dial 42 (It loiean, Dv, Ip lohian). Bildur ikaraz dabil, lokatz ala arritzan, / egingo ete daben 

ankea ipiñi. AB AmaE 363. Zure ezpatak gurutzia biar du izan eta lokatsa ta lurreko autsak zure ezproi. Bv AsL 

71. Izandu ziran leku batzuetan lokatsaz arrikatuak. Ib. 62. Erori eta lurrian lokatzatan exerita gelditu zan. 

Urruz Urz 15. Oh ene Jaungoikoa! Lokatzean, abere beltza bezela. Arr May 26. Lurraz eta txistuaz lokatz piska 

bat egin. Arr Bearg 154 (ap. DRA). 

(s. XX). Nekatutxua ta lokatzaz betea eldu zan Ankaluze. Ag Kr 32. Lokatz bigunetako abere oñatza. Ag G 2. 

Tranbiak emendik, automobillak andik, zintzarri emengua, tronpeta bestekua ta lokatza ta autsa baztar 

guziyetakua. Alz Bern 60. Lokatz zikiñez josirik zegon bidetik / zikindu gabe nai zun igaro. Jaukol Biozk 86. 

Zorionik ez zegon / lokatz-bidean. Ib. 87. Lokatzetan sartuko al aiz / izterretaraño. Tx B 188. Arto bizar ta lokatz 

biguna / elkar josiaz, kabi txukuna / ipiñi zidan. Loram 56. Oskijak lokatzez zikinddu. Otx 134. Mendibidelokatzak 

abarka zakarrez gaindu ondoren yaztetxe-atarira elduki. Ldi IL 9. Bakar-bakarrik eparrak dabilz, 

lokatzetan sartuta. Sabiaga Y 1934, 27. Autsik etzuten arrotzen; lokatz- / zirta bat bestez bernea. "Salpicaduras 

de lodo". Or Eus 234. Lokatzetik irtenda / igelak kantari. E. Mujika in Onaind MEOE 843. Eskua lokatzan 

sartuta, [...] bost Aita gurea errezatzen dere (AN-larr). A EY IV 240. Oñak lokatzetik eziñ azkatuz azkenean 

uraren barrura ito. JAIraz Bizia 42. Ez ahal dirudite begietaraiño lokatzez beteak? Mde Pr 99. Lokatza zana 

zure eskutan / biurtzen baizan urrea. Basarri 50. Lokatza kokatuz, ordea, alorra aberastu egiten da. Zait Plat 38. 

Lokatzetan zikindu zanak bere burua lokatzez garbi nai izatea. Ib. 30. Bere oin ortutsak lokatzaz zikindurik 

zeuden. Arti Ipuin 28. Ez omen zuan eragozpenik ikusten leen-gizona Kaldeako lokatzaren irakiñaldi batetik 

ilkia zela siñisteko. Vill Jaink 62. Oiñaze-malko-lokatz eta munstrokerien bilduma itxusi bat besterik ez. Ib. 177. 

Basetxetik aldegiñaz batera, lokatza ta basea ugari. Erkiag BatB 115. Josiko jakez dabillanaren / oiñeri lokatz 

zatiak. Gand Elorri 168. Lokatzetan billatzen nituan kartutxoak. Salav 98. Lokatz beltzak eta Koziteko seska 

nazkagarriak. "Limus". Ibiñ Virgil 117. Ibaien batek gaiñez eginda zabalune guzia lokatzez betetzen [du]. Ib. 72. 

Ain ondatuak elur zapaldu / eta lokatza zikiñez! NEtx LBB 397. Bere txistuaz lokatza apur bat egin eta lokatzea 

itsuaren begietan ezarri eban. Ker Io 9, 6 (Lç, TB, LE, Dv, Ol, Or, BiblE, IBe, IBk lo(h)i; He basa, Leon ixtil). 

Harrotasunean igeri dabiltza txerriak lokatzetan bezala. MIH 67. Lokatzean finkatzen dugu oinarria eta bere 

gainean eraikitzen dugun guztia berehala erortzen zaigu. Txill in MIH 335. 

(Fig.). "Fange, boue, bourbier du vice" H, que cita a Cardaberaz. Bekatu berrien lokatz edo amiltegi malkor 

gaistoan galdu nai ez duenak. Mb IArg I 373. Itsuak sartzen dira beren bide gaistoko lokatzean ta bekatu artean. 

Mb OtGai I 40. Nere pekatuen leizondo izugarri ta lokaitz itsusian nastu ta itorik [nago]. Cb Eg II 52. 

Negarretako ibar onetan nekez beterik ta pekatuen lokaitzean ondaturik [nago]. Ib. 60. Batzuek atsegin 


mende. 

829


lotsagarrien lokatzetatik irten nai ez due. AA II 230. Pekatuaren lokatsa eta zingira atsituaren erdijan. Ur MarIl 

16. Erruki zatzakit eta lokatzatik atera nazazu. Ol Imit III 20, 2 (Mst, Ip, Leon lohitik; SP istilletik, Ch basatik, 

Pi lupetsatik). Igaro baitziran oraiño beratzi urte, lokatz illunean iraultzen nintzala. Or Aitork 71. Gure diruak 

eta izena omen-dabiltz lokatzetan, ama. NEtx LBB 67. 

Dificultad, problema. "Au fig., embarras, difficulté. Lokatz txit ederrean sartua nago, je suis (entré) dans un 

très beau bourbier, me voilà embourbé bel et bien" H. Tarteko izan denak bakarrik daki nolako saltsa eta 

lokatzetan ibili diren orakatuak hizkuntzari dagozkion ikerlanak. MEIG VI 110. 

2. "(G), estercolero" A, que cita a Araquistain, pero no lo encontramos. 

- LOKATZA-LIRDINGA, LOKATZA-LIRDIKA (V-gip ap. Iz ArOñ). "Lokátzaa lirdikia, el barro superficial 

que se forma al paso de las ovejas" Iz ArOñ (s.v. lirdika). 

- LOKATZA-LIRDISKA. "Lokátzaa-lirdískia, barro no profundo" Iz ArOñ (s.v. lirdiska). 

- LOKATZA-NAHASTE. A zer lokatza-nastea eldu den! (AN-larr). 'Itz edo egite txar batek zein ondorio 

txarrak ekar ditzaken!'. Inza NaEsZarr 204. 

- LOKATZAPE, LOKAZPE. (En casos locales de decl., en sing.). Ezkon-nahasleak berriz ere jausi ziran 

lokazpean, murgildu ziran maitakerizko zingiran. Etxde JJ 207s. [Lorea] ujola batek lokatzapean / utzi zuan 

lardastua. NEtx LBB 357. Zenbatenaz ere lehiatzen zaren oinak lehorrean landatu beharrez, hanbatenaz 

murgiltzenago zara lokazpean. MEIG IX 95. 

- LOKATZA-ZULO. Lodazal, barrizal. Txarriak, berriz, osiñeko lokatza-zuloan egin due etzanaldi atsegiña. 

TAg Uzt 99. 

lokatza-arte. v. lokatzarte. 

lokatzadi. v. lokazti. 

lokatzarte (V-gip ap. Elexp Berg), lokatza-arte, lokatz(a)-tarte. Lodazal, barrizal. "Burdixa lokatzarte baten 

sartu jaku eta kristonak ein dittugu etara ezindda" Elexp Berg. Lokatza artetik jaikitzeko eman zion eskua 

batek besteari. Urruz Urz 16. Katuak lokatza tartean egin oi duten gisa. Apaol 118. Zeugan pentzaten nabil 

Jaunaren bidian, / eta lokatz artian egaz dagit azkar. "Lodazales". Laux BBa 46. [Kartutxoak] gure trintxeran 

zegoan ura eta lokatz tartean bazirala. Salav 97. Igelek berriz, euren betiko leloa abesten dute lokatzartean. Ibiñ 

Virgil 77. Eztu eztirik jasotzen / lokatza artean. NEtx LBB 355. 

lokatzatu. v. lokaztu. 

lokatze. Dislocación. Gai onetzaz zerbait ikustatu duanak orrelako lokatzearen ondoren txarrak errazki 

nabaitu izango ditu. Zink Crit 13n. 

lokau. "(V-m) sueño ligero. Lokauan (V-m), dormitando" A. 

lokaz. v. lokotx. 

lokazdi. v. lokazti. 

lokazgetu (Lar H), lokaizgetu (H). "Desatascar" Lar. 

lokaztegi (Lar, H (V, G)), lokaiztegi (H). Lodazal, barrizal. Lokaztegi zikin, lurreko zikinkeri guziak iristen 

dittuena dala su-lezea. Inza Azalp 115. Lokaztegi onen gaiñean, [...] ontzitegi bat jarrita dago. Etxde Itxas 106. 

lokazti (G ap. A; H (V, G)), lokatzadi (-ri V-gip ap. Elexp Berg), lokaizti (H), lokazdi. Lodazal, barrizal. 

"Zelaixan egondoko lokatzarixa geratu zan ziklo-krosa zala ta" Elexp Berg. Lokazdi batean irabiatua dagoan 

zerria bezala. AA III 424. Atsegiñ lotsagarrien lokaztian. Ib. 578. Nai dezu sartu ta ibilli zeure gogo gaiztoak 

itxuturik zaramazkien lokazti zabal likitsgalgarrietan? Jauregui 237s. Salomon andia jarri zan abereturik eta 

lokazti likits bat egiñik. Lard 215. Izparringi eztabaida [...], laxter zikin eroankaitz irabiatuko liraken lokazti 

biurtuko litzake. "Lodazal". Zink Crit 58. Iraultzen nintzan ango lokaztietan kanelaren eta lurrinkaien artean 

bezala. Or Aitork 42. 

lokaztu (G; Lar, Izt, H), lokatzatu (V-gip, G-goi), lokaiztu (H), lokaitzatu. Ref.: A (lokaztu); EI 38; Iz ArOñ y 

Elexp Berg (lokatzatu). Embarrar(se), ensuciar(se), enlodar(se). "Empantanar, meter en pantano" Lar. 

"Empantanarse, quedar empantanado", "atascarse" Ib. "Atollarse" Lar e Izt. "Perretxikutan izen naiz da erropa 


mende.


guztiak lokatzatuta ekarrittut" Elexp Berg. [Zaldia] ugal erdi etenekin, gerriraño lokaitzatua ta diotsa Astoak 

burla egin bearrez [...]. VMg 47. Bide okerrak kroskaz beteak eta oitura itsuakaz basatu edo lokatzatuak topako 

[dautaz]. A Gram IX. "Au fig., s'engager dans des difficultés, des embarras" H. (Lar). (Part. en función de 

adj.). Embarrado, sucio. "Atascado", "atollado" Lar. Ikusten nuen Jauna murru lokaztu baten gañean zegoala. 

Ur Am 7, 7 (Dv enbokatu). Garbitu zituan, ez eskuak, ezpada arrantzale beartsu batzuen oñ zikiñ lokatztuak. Arr 

Orac 281 (ap. DRA). Idoi lokaztuetan altzak sortzen dira ta mendi arrizuetan zumar elkorrak. Ibiñ Virgil 84. 

lokazur. v. lokezur. 

loke (H (V), BeraLzM). "Libre, suelto, independiente" BeraLzM. v. lokabe. 

lokera. Ligadura, atadura, vínculo, unión. Saiatu ziren bere arreba ta biak ezkontzazko lokera billatzen. 

Etxde JJ 139. Lokera artaz konturatzeke pake onean itxo-egitea erabaki zuan [...] Rozinante mugitzen asi arte. 

"Ligadura". Berron Kijote 218. Galtza-gerrikoaren lokera askatu zuan. "Lazada". Ib. 224. Guzi onek bada, 

errespetu-lokera guziak etenda uzten zaitu. Ib. 17. Kendu zizkion lokerak, nagusiak morroiari. Ib. 58. 

- HANKA-LOKERA. Grillo. Beeraiño jauzi zitzaizkion galtzak anka-lokerak ziruditela geldituaz. "Grillos". 


- LOKERA GABEKO. Suelto, libre. Lokera-gabeko askatasunean alegia ta bakar-gogoak alde batera 

geienbat edo erabat utzita. Berron Kijote 139. 

- LOKERAK EGIN. "Lokerak eiñ, atarlo en varios puntos" Iz To. 

- LOKERA-XOKO. Estribo. Oiñak beren lokera-xokotik atera zituan eta besoak zabaldu. Berron Kijote 113. 

lokeri (G? ap. A; Lar H). "Parche de herida o parte enferma" Lar. "Emplâtre. Litm., chose postiche qui se 

colle" H. "Parche. Parece palabra de nueva invención" A. Euli onekin egiten da lokeria. It Dial 16 (Ur 

partxia, Dv mantharra, Ip hertskallia). 

lokeritzar. "Parchazo, parche grande" Lar. 

lokezur, lokaezur (G? ap. A), lokazur (V? ap. A; Lar H, Añ). Articulación. "Coyuntura" Lar. "Coyuntura 

de cuerpo" Añ. Nere lokaezur guztiak desgiltzatu dirade. Ur Dan 10, 16 (Dv zain). Izterburuko lokezurrak 

belaunekoa galerazten ez dun bezela, ogeiñakako arauak ere amarnakoa ez du galerazten. EG 1958, 202. 

Beltzai ortzak ikusten zizkien, giarrak eta lokezurrak (músculos y articulaciones) aztertzen eta sabela puztua 

zuten ala ez ikusten. Etxde Itxas 157. 

lokezurge, lokazurge (Lar). "Descoyuntamiento" Lar. 

lokezurgetu, lokazurgetu (Lar). "Descoyuntar" Lar. 

1 loki. "Asphodelus, lokia, lobelharra" Urt II 427. 

2 loki (V-arr-oroz-och, G-azp-to-bet ap. A; Añ (V)), lloki (V ap. A; msOch 1, Izt). 1. "Sien, sienes" Añ. v. 2 

erailoki, lo, lolo, llotoki. 2. "(V-och), medio de la frente" A. 3. "Lokixak geratu, paralizarse (v.gr. con un 

dolor de muelas) el movimiento de las mandíbulas. Lokixak, los huesos de la articulación de la mandíbula" Iz 

ArOñ. 

3 loki (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de lotu 'atar' y -ki. Cuerda, soga, atadura. Zidardirubak 

txadonan jaurtitta, atara egin eban eta juan bai-zan eta loki bategaz bere buruba il eban. AG 1472. 

Ustege dagon batentzat eskei zugatzan lokijak. "Cuerdas". Laux BBa 32. [Goiko Jaunak] lotuko ditu maitasun 

lokijak. "Hilos". Ib. 44. Lotu dituzte ontziak nasan. Lokiak bildu, sareak atera, arrai-saskiak alkarri luzatu.... 

TAg Y 1933, 22. Gorputz-lokieri itsatsirik eta aiek betez dutan indarra gainduko dut. Or Aitork 252. v. tbn. 

Iturrondo JEL 1908, 210 (ap. NeolAG). Eleiz Euzkadi 1913, 54 (ap. NeolAG). 

- LOKIZ EGON. Estar atado. Oxin-ertzan lokiz yagokan zaldittok / osorik edan au? "Atado". Laux AB 26. 

loki. Figura en el voc. de ETZ, remitiendo al siguiente ej., pág. 242: Gizona astu zan bere izate guzias, 

relijioaren lokian jarriko du pasio gaistoan brida gabetasuna (Irún, 1854). Lokian es ahí, sin duda, error de 

lectura por tokian. 


mende. 

831


lokia (BN-lab ap. A; H (+ -kh-)), lotkia (L, BN, S ap. Lh), lotgia (-gi BN-mix ap. A; lotgi Dv (S)). Tr. 

Documentado en autores septentrionales de los ss. XIX y XX. 1. Agarradero, asidero, lugar por donde agarrar. 

"Zoin aldetan du lokhia, sur quel côté ceci a-t-il son anse?" H. "Erori ziazu etzialakotz lotgirik, ha caído porque 

no tenía por donde agarrar" A. v. lopide. [Diharassarry apezak] halaber zaukan begi, bihotz eta esku, lotkiarik 

balinbazuten, herritik soldado joan mutiko gaztei. HU Aurp 111. Heien bien ukaldiek [...] ezker, eskuin, gainetik 

[...] nihun ezin lotkiarik atzeman! Barb Sup 183s. Erroak dira landaren lotgiak. Gatxitegi Laborantza 62. Zinzinian 

bermatuko gira etsaiaren zafratzerat gutan dikuzkeen esteka eta lotgia guzien utzarazteko. Othoizlari 

1958, 158. 2. "Nodación, nodo en la cirugía" Lar. 3. (H (+ -kh-)), lotkia (-th- Urt I 183). Asidero, recurso, 

oportunidad. "Hain ongi itzultzen du gezurra, non ezpaitatzu lokhiarik utziko, [...] qu'il ne vous laissera pas de 

prise. Erranen dautzut non den auzi horren lokhia, je vous dirai où est le nœud de ce procès" H. Badu hor 

misionestak lokhia ona, ez du galtzerat uzten. Prop 1890, 223. Ezen tzar guziek jaun hori begietan hartua dute 

aspaldian. Gogotik hil-araz lezakete balute lotkiarik. HU Aurp 92 (201 lokia). Hunek (saltzaleak) ukha ditzazke 

ahoz erran dauzkizun guziak: izkiriburik gabe ez baitzinduke lokhiarik. EOnAlm 1927, 22 (ap. DRA). Untziak 

itsasoaren aldar basari ihardokitzeko zaukan lokia eta indar bakarra. "La prise". Ardoy SFran 247. Orduan ere 

legeak emaiten dio zerbait lokia saltzaleari, zonbait kasutan bederen. Herr 20-5-1971, 4. v. tbn. Lotkia: Etcheb 

MGaric 162 (ap. DRA). 4. Enchufe. "(Point de) prise, lokia, lotpide" Casve. 

- BURU-LOKI. v. buru-loki. 

lokida. "Conclusión en silogismo" Lar. "Concluyente, lokidazkoa" Lar. 

lokidatu (L ap. Lh; Lar). "Concluir arguyendo" Lar. "Concluido en el argumento, lokidatua" Ib. "Estimer" Lh, 

que cita a Lafitte. Lokidatzen dugu beraz gizona yustifikatua dela fedeaz, legearen obrak gabe. TB Rom 3, 27 

(Lç konkluditu, Ol, Ker, IBk uste). 

lokide. "Concluyente" Lar DVC 261. 

lokintza. Atadura, sujeción, yugo. Zoriontsuak ez dabe ezertariko buzterri ta lokintzarik izango. Ibarg 

Geroko 49 (ap. DRA). 

lokitegi. Cordelería. Cf. 3 loki. [Bordelen] lokitegi (cordelería) bat ipiñi nun, ezkondu nintzen eta nire salerosketa 

ioritzen joan zen. Etxde Itxas 181. 

lokomotiba. Locomotora. Lokomotibak pasatzean otoa bildu, itsas-gaztainondo baten kontra lehertu. Herr 

9-5-1963, 2. 

lokorotz. 1. "Salaud" SP, que cita a Oihenart. 2. (Saug Voc, A). "Marisma, lodazal" Saug Voc. "Marisma" A. 

Etim. de *lot- (< lohi-) + gorotz. 

lokortu. Equivocarse. Lokortu balinbada erraiten ahalko du: behar nukian hobeki arrankuratu Hiriko 

beharunez. Miroir de la Soule 25-2-1965 (ap. DRA). 

lokotx, lokots (V-ger-arr, G-azp-to, AN-larr ap. A), lokotz (V-gip ap. Etxba Eib). 1. "Erizo de la castaña" A. 

"Cápsula que envuelve el fruto del castaño. Gastaña lokotza lezkotxe oratu ezindako gauzia" Etxba Eib. v. 

lakatz, GAZTAINA-LAKATZ. Lakatzak, lokotzak edo morkolak eperdia latz. Ezale 1897, 136b. Lokots edo 

kozkol eta guzi eman oi zaie abereeri. Oñatibia Baserria 83. 2. (G ap. A), lokatx. "1. (G-azp-to-bet), panoja 

pequeña de maíz; 2. (G?), zuro, mazorca desgranada" A. "(G-bet), mazorca desgranada de maíz" Zt 

(comunicación personal). Nekazaria, kezkarik gabe, / dago etxean sartua, / alki sendoan exeririkan / beraantzik 

makurtua, / saskira aletzen lokotxarekin / eskuko arto berua. J. Ganboa in Onaind MEOE 399. Atsua, 

astua ta lokotxa bata bestien antzekuak zergatik ote [dira]. EEs 1911, 116. Lokotx pilla eder bat ori esaten 

diranari, pozik emango niyoke. Ib. 116. Igortzikatuz askatzen zaie alea lokatxa zearo narrutu arteraño. TAg Uzt 

292. Artalea jaso, ta lokotxak eta zuztarrak sua egiteko. [...] Lokotxakin berriz iriña egin leike, [...]. Lokotx onek 

zelulosa asko du. EgutAr 14-11-1965. 3. "(G-bet), azucarillo (en broma, por su aspecto) normalmente es 

esponja" Zt (comunicación personal). 

- LOKOTX-APUSTU. "Lokaz apustua, juego a recoger en un cesto mazorcas" (G-bet). 

lokotza(ra). v. lokatz. 

loktenent. v. lotinant. 


mende. 

832


lo-kuluska. v. LO-KULUXKA. 

lokuma. v. LO-KUMA. 

lokune (BN-arb ap. A), lokun. Atadura, compromiso. "Obligación, compromiso" A. v. lotgune. 

Dirudizunez menpekoa zintzoa da, zurekiko lokune estuak ditu. "Compromisos". Zink Crit 43. Bizitzako lokunak 

/ urratuta lasa. Atutxa Mugarra 62. 

lokun(e). v. logune. 

1 lokura. Local, recinto. (Jaunak) pasatu zue gau neke penatua lokura ertxi ta postura gaistoaren kasos 

(93). LE-Ir. 

2 lokura. Figura en el vocabulario de LE Doc, con el significado de 'locura'. 

lokura. v. lotura. 

lo-kuxka. v. LO-KUZKA. 

lol (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896 (AG 826). Nombre de la letra l. v. 3 ele. 

lola. v. nola. 

lole. v. 3 lolo. 

lolekeria. v. lolokeria. 

lollatu, llollatu (Sal ap. A). "Cubrirse de cizaña" A. 

lollo (Lar, Añ (V, AN), Izt C 45 y 48, Hb (ap. Lh), Lcq 175, H (V, G)), llollo (Sal, R-vid; H), loilo (G-goi-to-betnav, 

Ae), llollu (Sal, R), lolo. Ref.: VocPir 641; A (loillo, llollo). Cizaña (sentidos prop. y fig.). "(La mala) 

hierba crece mucho, azi da lolloa, nola belar gaistoa" Lar. "Ballico, hierba que nace en el trigo y a su grano 

emborracha, lolloa" Ib. "Cizaña " Ib. "Llollu, codillo" Mdg 151. "Xats, término genérico; en particular 

llaman llollu, zalge a las hierbas ofensivas" Hual RIEV 1935, 194n. Cf. Lar Cor 57: "Por mayo se van 

conociendo las cabezas de la avena del centeno de que llaman lolloa y zoragarria". Cf. tbn. VocNav s.v. llollo. v. 

iraka, olo. Lollo edo bedar gaistozko sorta bat erretako surtan. Añ LoraS 184. Deabru asmutsuak Elexa 

Santako lur ta solo ederrean erein daben lolloa ta bedar txar kaltetsua. Añ MisE 51. Bekatuaren llolloa errotu 

ta zabaldu da nortaki zenbateraño. AA III 283. Neu naz gari erilia, dino Iesu Kristok, solo nun eriten dan, 

munduba da, azi ona dira onak, artez edo justubak, lolloa edo zoragarria dira dongak. Astar I (ap. H). Gizonak 

lotan zeudela, etorri zan beren etsaia eta erein zuen gañetik lolloa gariaren erdian eta joan zan. Ur (G) Mt 13, 

25 (Lç, He, TB, EvL, Dv, Echn, SalabBN, Ol, Leon, IBk (h)iraka, Samper olabeor, Ip zalge, Or muri-azi, Ker 

galbedar, BiblE ologaizto). Gariaren erdian llolloa (belar txarra). Ir YKBiz 175. Azi ona yaurgoko umeak 

(zerurako daudenak) dira, llolloa berriz gaiztoaren umeak; llolloa erein duen etsaia deabrua da. Ib. 181. Basolo 

eta zorigaiztoko loloa ieikitzen dira buru-zut. Ibiñ Virgil 72. 

- LOLLO ERO. Avena loca, ballueca. Askotxo Maia etzan baiño len asten dira, baiña aien itxaropena loloeroaren 

uztaz ondatzen da. "Auenis". Ibiñ Virgil 74. 

1 lolo, llollo (G-to, Lc, R ap. A). 1. "Dormir (voc. puer.)" A. Cf. VocNav: "Loló, a loló, a dormir. Lleva al 

chico a loló (Vera de Bidasoa)". 2. (V, G, L, R ap. A). "Sueño (voc. puer.)" A. Egun osoa hotelean (jatea ta 

loloa), 6 liberetarik goiti. Eskualdun Egunaria 1910 (ap. DRA). Ilobaño maiteñoa, / xurru-xurrungan lo ari, / 

ilobaño so lañoa, / loloan pentsa Ottori. Iratz 186. Zutan lo-lotik lo-lora / xo! xo! / Ontzen ari da Euskara. Ib. 

141. 3. + lololo. (Palabra que se emplea en el lenguaje infantil para adormecer a los niños). Airea: lo, lo, ene 

maitea. Etcham 206. Ohakoño bat higituz ari da kantatzen: / lo, lo, ñiñi, egizu lo. Iratz 33. Lo, lo maite... azkar 

sendatzeko [...] Begiak itxi orrelaxe... Lo... lo... looo! NEtx Antz 116s. Lo, lo, nere maite; lo, lo, Potxolo. NEtx 

LBB 315. Seaska ustu genduan / aur samur-azitxuon / lo-lo biguñena. 'Canción de cuna'. Ldi BB 10. 4. (Uso 

adv.). Dormido, durmiendo. Lo egon, lo lo, maitea, / Euskaldun-amets lorea! Iratz. 141. Gure Potxolo, / ilda 


mende. 

833


geldik dago, betiko lo lo. NEtx LBB 316. 

- LOLO EGIN (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "En lenguaje infantil, dormir. Lolo eizu maittiorrek" Etxba 

Eib. "Oiñ lolo ein biou" Elexp Berg. 

- LLOLLO EGIN. (Con palat. expresiva). Dormir. Nere izar ederra, / nere begi urdiñ, / zenbat llo-llo dezu 

gaur / arratsaldian egin? Egunaria 1887 (ap. DRA). Amatxok gero / biguin koxua / emango ta egin llo-llo. EA 

OlBe 29. 

2 lolo (BN-ciz; O-SP 230, SP, Aq 230 (AN), Dv (que cita a O), H), llollo (AN-gip-ulz). Ref.: A; BU Arano e Iz 

Ulz (llollo). Sien. "Loloak, les tempes de la tête" SP, que cita a EZ. "Llolluak, las sienes" Iz Ulz. v. logune, 

olo. [Doloreak] eragiten lolo hautsteko urrinteak. EZ Man I 105. 

3 lolo (L, BN ap. A; Ht VocGr 426, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, Gèze 331, H (s.v. lele)), lole (Lar, Añ (G, AN), 

H), llollo (S ap. Lh). 1. Tonto, lelo, insulso. "Camueso, insensato, simple" Lar. "Insulso", "lelo, fatuo" Lar y 

Añ. Cf. VocNav s.v. lolo y lole. v. 2 lelo. Bethi bat, bethi uli, lolo, malba eta bare izaitea, eztheustasuna da. 

Ax 275 (V 184). Uste zuten Kapharnaumetar eta dizipulu moldegaitz eta lolo batzuek [...] eman behar zaroela 

iatera bere gorphutz hiletik. HeH Io 6, 64n. Menditar txiro bat naizela ta / basati kaiku loloa? EA OlBe 23. Gisa 

guzietarat etzitaken haur lolo, arthopila boskez orhatua. Etcheb Obrak 113 (ap. DRA). 2. (H), lole (H). 

"Insipide, fade" H (s.v. lele). 3. (Sust.). "Insipidez" Lar. 

4 lolo (R), llollo (AN-erro, L, BN-baig-lab, Sal, R). Ref.: A; A Apend. "Leche (voc. puer.)" A. "Llollo'|0-ren 

orde erran esnea" Lf Herr 3-8-1961, 4. v. lele. 

5 lolo (BN ap. A; VocBN, Dv, H (L, BN)). "Petit poisson de couleur fauve, de la grosseur du véron et un peu 

plus long" VocBN. "Barbote" Dv. Txipen, margoen, aingiren, loluen atzamaiteko permisionerik ezta aldiz 

aphirilaren 21-etik, arramaiatzaren hogeita batiala artio. Eskual 24-1-1908, 3. Xipa, xarbo, lolo, / edo... gure 

Pelo / hasi zen arrainka, / sakekin miaka. Ox 129. Helmenean, / mahainean, / ez lutsorik, / ez lolorik. Ib. 128. 

6 lolo. Rojo (en el habla de los gitanos vascos). Ene mol lolo eta mandroa [='mi vino rojo y mi pan']. Mde 

Po 84. Ene muirako mandro londoa / mol loloena ene khertsiman. Ib. 83. 

lolo. v. lollo. 

loloka. "(BN-baig), inerte, inactivo" A. 

lolokeria (Dv A, H (s.v. lelekeria)), lolekeria (H). "Sottise" Dv. "Tontería" A. 

loloki (H), loleki (H). "D'une manière niaise, nigaude, sotte, simple" H (s.v. leleki). 

lolokiro. "Insulsamente" Lar. 

lololo. v. 1 lolo. 

lolota. "(BN-ciz), pez de río de cabeza voluminosa" A. 

lolotasun (H, T-L), loletasun (H). "Qualité de quelqu'un qui est niais, sot, simple" H (s.v. leletasun). 

"Passivité" T-L. 

lolotu (Lar, H), loletu (H). 1. "Alelarse, viene del bascuence lela" Lar. "Devenir ou rendre niais, sot, simple" H 

(s.v. leletu). 2. "Poner perfume insulso" Lar. 

lolotxo (V-gip). Dim. de 1 lolo (2). "Zelako lolotxo edarrak eiñ dittuzun" Elexp Berg (s.v. lolo). 

loloxko. Dim. 3 lolo. Irria nun-nahi aise phiztuko du holako jostagailu batek. Haatik bi erakusleak loloxko 

iduritzen zaizku. Lf GH 1932, 431. 

lomentxa. "(V-m), manzana agria, pequeña y blanda" A (s.v. sagar). v. domentxa. 


mende. 

834


lomismo. Lo mismo, igual. Izanik Jaungoikoaren borondatea lomismo ta ainbeste nola Jaungoikoaren 

beraren poderioa. OA 22. Eta lo mismo gurasoak ekusirikan bere semea. Ib. 155. Lomismo inbeaurzu zuk 

bekatorea, erresuzitetu beaurzu bekatuen eriotzetik (Ororbia, 1758). ETZ 99. 

lomorro. "Modorra (AN-gip)" Garbiz Lezo 147. 

1 lona. "Lona , sel" Michel LPB 145 (en un voc. del habla de los gitanos vascos). "Lona (git.), sal" A. 

2 lona. "Lona, lienzo grueso de velas, toldos. Es voz bascongada" Lar. 

lonbardi. 1. "(V-ger-arr-oroz), cólcedra, colchón de plumas" A. 2. "(V-ple), funda interior del colchón" A. 

lonbardiar, lonbardar (Lar), lonbartar. Lombardo. "Lombarda, escopeta antigua que se traía de Lombardía, 

eskopeta lonbardarra" Lar. "Lombardada, lonbardarraren tunpada" Ib. "Lombardear, lonbardarrez sutunpatu" 

Ib. "Lombarda, cierta berza, aza lonbardarra" Ib. Ene aita eta amak Lonbartarrak ziren; / eta biak sortzaroz 

Mantuarrak. Ip Dante (ap. DRA). Kalabriarra izan beharrean lonbardiarra edo siziliarra izatea badaiteke. 

MEIG I 158. 

lonbardo. Lombardo. Oraiñ bertan lonbardo-makal andi bat baizik [ez dago]. 'Chopo lombardo'. Aran 

SIgn 85. 

lonbart, lunbart(a). Lombardo. Hantik gero Franzia / beitügü hartüren / beharbada lonbarteki / beinis 

jüntatüren. Xarlem 303. Biba biba lunbartak. Ib. 1247. 

lonbartar. v. lonbardiar. 

lonbre, lonbratu. v. nonbre, nonbratu. 

londo. Tierno (?). Ene muirako mandro londoa [='pan tierno para mi boca'?]. Mde Po 83 (escrito en el habla 

de los gitanos). 

1 longa (Dv A, H). "Pièce de toile de lin" Dv, que cita a EZ. v. lonjera. Heda etzatzue longa / xuriak 

arroilletan, / tapizeria ederrak / halaber paretetan. EZ Noel 122. 

2 longa. "(G-to), inactivo, pesado" A. 

longaina (-iña V-arr-oroz-gip, B, Ae, Sal, R), longain (VocB, T-L), longeina. Ref.: A; A Apend; Iz ArOñ. 1. 

Capa, capote, chaqueta grande. "Levitón, capote. En R-uzt llaman así a un capote de respeto que gastan los 

solteros para asistir a la iglesia, a bodas" A. "Especie de capa (Ae). De origen erdérico, según Arana-Goiri" A 

Apend. "Redingote" VocB. "Poncho" T-L. "Longáiña bat, chaqueta larga, levitón" Iz ArOñ. Cf. RIEV 1915, 189: 

"El lugar de la manta o casaca lo sustituye la longarina, una amplia chaqueta con largos faldones y mangas". Cf. 

VocNav s.v. longáina y longarina. Gogoan daukazute zuen gozotasuna, ikasteak oso amaitzean [...] 

legegizonen longaña jastean? Ag G 334. [Apaizak] Eliz-biretan euritako deritzan longaina erabiltzen du 

"pluvialis". Or MB 27. Senarrari esku-erakutsi ximena igortzen dio: erensugearen odoletan uieldutako longaiña, 

alegia. Longain orren bidez auxe iritxi nai du [...]. Zait EG 1957 (7-8), 12. Sem-ek eta Yapet-ek longain bat artu 

ta bien bizkarretan ipiñirik, [...] aitaren larrugorria estali zuten. Ol Gen 9, 23 (Urt, Dv, Ur kapa, Ker jantzi, 

BiblE soingaineko). Otordua azkarki egin nun eta longaiñan (capote) murgildurik Azpillagako sutegira jo nizun. 

Etxde Itxas 122. Gero etziten gintzan etzontzian longeinarekin tapatrik. ZMoso 36. 2. "(V-och), sombrero de 

ala levantada por detrás, llamado por algunos sombrero Arratiano" A. 

longanimidade. Longanimidad. En el voc. de CatLav hay longanimitate. Frutuak Espiritu Santuenak dira 

amabi [...]. Irugarrena, longanimidadea. Bet 16. Espiritu santu Iaunaren frutuak dira amabi: [...], bakea, 

longanimidadea, beninidadea [...] Cap 17. Longanimidadea, zeñak deklaratzen deban animoaren 

generosidadea. OA 102. Bigarrena, bakea. Irugarrena, longanimidade edo animoen firmezea. Cb CatV 61. 

Irugarren frutua da, erdaraz longanimidadea deritzana. Au da neke eta gurutzeak [...] igarotzea gogotik. AA I 

614. 


mende. 

835


longera. v. lonjera. 

longo. "(Sal), panes pequeños redondos que se llevan a la iglesia" A. 

lonja. Lonja. v. loia. [Arrañak] lonjara eruan da / lur ganera bota. DurPl 76. Lonja zar bat erosi ak eban 

kalean. AB AmaE 214. 

lonjera (S ap. Lh; Lar, H), longera (BN ap. Lh; H (L, BN, S)), lonxera (S ap. Lh), lunjera (S ap. Lh; Chaho). 

Toalla, sábana. Iaikiten da afaritetik eta utziten du arropa eta harturik lonjera bat, gerrika zedin harzaz. "Un 

linge". Lç Io 13, 4 (He lonyera; LE, TB, Dv, Leon oi(h)al, Ol miesa, Or, IBe esku-oi(h)al, Ker, BiblE esku-zapi). 

Tahalla beltz ta xathar bat lunjeratako. 'Pour serviette'. Etch 320. Xirio bat phiztua utzi zuen kurutzefikaren 

aldean, lonjera luze batez estali kadirarik ederrena. Barb Piar II 197. 

lonjeratxo (Lar). Dim. de lonjera. "Toalleta" Lar. 

lonpipa. "(R-uzt), bú, fantasma" A. 

lonxera. v. lonjera. 

loñaste. v. loinasta. 

loo. v. 1 lo. 

loohol. "Tablilla que hacía las veces de teja en los tejados de madera (BN-baig)" CEEN 1969, 210. 

loorpin (V? ap. A; Lar H). "Rafe, alero del tejado, loorpiña" Lar. "Extrémité d'un toit en saillie pour rejeter 

l'eau de pluie" H. 

lootu. v. 1 lotu. 

lope (V-ger-arr-oroz-m-gip), lopa, lupe (V-ger), lupu. Ref.: A; Iz ArOñ. 1. "Morcillón" A. "Lopie, morcilla de 

exageradas proporciones" Ort Voc. "El embutido mayor (de oveja)" Iz ArOñ. "Lupe [...], zerriaren hertze 

lodiarekin egiten den "mortzille" berezi bat" (V-ger) P. Salaburu (comunicación personal). Belarzuriari [...] 

ikusten jakozan zati edo gauzaak [...]. Estartekua, lopia o lopetua, gibela. Mg PAb 86s. Ardi-lope edo buzkantz 

asko egosten zeuzkan pazi aundi bat zegoan laratzetik zintzilik. EEs 1917, 55. Bota zauen neskato zarrentxue 

buskantz bat erosten denda batera, ta ekartzun zerikusizko lopa eder bat. Ort Oroig 128. [Zerriaren] buzkantza, 

lupua, odoleste gozoa. Arti MaldanB 201. 2. "Gros, gras" H. "Auso, Lope, Marti. Izen oetatik datoz beren seme 

ta ondorengoak [...]. Lope orobat da euskarazkoa eta adierazten du dala lodia, gizena, lotua edo sortatua" Izt C 

20. Miña ederra lur peko, andre ederra ekiko, lope txapar ondoko. Zer da? Garral EEs 1915, 92. 

lopete-sagar (G ap. A, s.v. sagar). Nombre de cierta variedad de manzana. 

lopeto (V, ... ap. A). "Morcillón mayor" A, que cita a Moguel. Belarzuriari [...] ikusten jakozan zati edo 

gauzaak [...]. Estartekua, lopia o lopetua, gibela. Mg PAb 86s. 

lopetu (V?, G?, AN? ap. A; Lar H). "Implicar, envolver atando" Lar. "Envelopper en liant, entrelacer, 

entortiller" H. "Implicar" A. 

lopetz. "[Al erizo de la castaña] por su pequeñez y tardanza en madurar se la llama también lopetza" Estornes 

Ezka 124. v. lokotx. 

lopide (L, S; Dv (+ -ph-)), lotbide (H), lotpide (B, S; Foix ap. Lh), lotpider (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (lopide, 

lotpide); Izeta BHizt (lotpide); Lh (lotpide). 1. Mango, agarradero, asidero; recurso, oportunidad. "Lophiderik 

ez dio utzi, il ne lui a pas laissé de prise" Dv. "Egiteko hunek, solas hunek eztu lot-biderik, cette affaire, ce 

discours n'offre pas de prise" H. "1.º [...] Eztaut eni auzirik emanen, lopiderik ezpaitu (BN-baig), no me pondrá 


mende. 

836


pleito, pues no encuentra materia de proceso; 2.º [...] Jaki ezak, auzikan asigabe, lopiderik baduenez (L-ain), [...] 

si tiene recursos" A. "Badut beste lotpide bat, tengo otro motivo de conversación" Ib. "Agarradero, recurso. 

Badugu lotpide ederra" Izeta BHizt. v. lokia. Bere kolpea egiteko denean loth-bidea, / halaber hek iragaiten 

ziren inguruetan, / oillo eta gasna askok zuten eskas egiñ etxetan. Gy 146. Gauza da den hoberena / ahal bezaiñ 

gutiena, / bertzer lot-bide emaitea. Ib. 143. Gizonen beldur zare eta Jainkoarentzat ez duzu beldurrik? Jainkoak, 

baditu bere lotbideak eta gizonenak baino handiagoak. Zanzinena Hazparneko Kalbarioa 114 (ap. DRA). Zuzen 

goazi; zurxuri sahetsa bezain xutik dago harroka: noiz nahi deus ez dugu lotpiderik khausitzen. Prop 1893, 85. 

Etxeko guziak zeren fedegabe ziren, ez nuen nihon lotbiderik ardi herratu heien arditegirat bilarazteko. Prop 

1896, 244. Eldu ziren bazter artara inkenieroak oro ikusten eta ikasten, miatzeari bertze lopiderik bilatzen ote 

zioten. FIr 135. 2. "Lopidea (lotutzeko bidea), colocación" Ayerb EEs 1914, 175. 

lopidetsu (Dv (+ -ph-)). "Litigieux, prêtant prise" Dv. 

lopil (Lar H), lopilo. "Bala, fardo de ropa u otra cosa", "fardo" Lar. "Embalar, hacer fardos, [...] lopillak, 

loturak, bilgoak egin" Ib. Soñeko lopilloa makil batetik zintzilik eta aterkia eskubian zeramazkian. Zink EEs 

1926, 83. 

lopilatu (-ill- Lar H). "Embalar, hacer fardos" Lar. 

lopilo. v. lopil. 

lopiur (Lar H). "Tijeretas de la vid, lopiurrak" Lar. 

lopizta (Lar), lopizte (Lar). 1. "Implicación, implicancia, lopizta, lopiztea" Lar. 2. "Implicante, implicatorio" 

Lar. 

lopiztatu (Lar H). "Implicar en los términos" Lar. "Impliquer contradictions dans les termes" H. 

1 lor (V, G, AN-araq; Aq 192, H (V, G)), lorrea (det.; Añ (V)). Ref.: A; Satr VocP. Tr. Documentado en 

autores occidentales desde principios del s. XIX. Es notablemente más frecuente su empleo con el valor de 

'tribulación, apuro, disgusto...' ya desde los primeros textos. 1. Acarreo. "A esta junta general y ejercicio ellos 

llamaban lorra, que da a entender llevar arrastrando y a fuerzas de brazo cualquiera cosa que sea grande y 

pesada" IC II 49. "(Vc, Gc), acarreo de esta viga o leño. Usase también por el acarreo en general. Auzo-lor (V), 

acarreo que se hace con ayuda de vecinos. Zimaur-lor (V), acarreo de estiércol. Zur-lor (V), acarreo de maderos. 

Ira-lor (V), acarreo de helecho. Arri-lor, acarreo de piedras" A. "Conducción de cadáveres, gorpu-lor" A DBols. 

Egiten dabee pekatu [jaijetan] [...] egurra edo otia etxera, ikatza olara edo lorren bat edo biajeren bat 

eurakaz edo eurak kargadurik abijetan dabeenak. Astar II 67. Erne zauden langileak zamak trenetan ipiñten 

lorretarako. Osk Kurl 129. 

2. (Lar, H). "Abesana mayor, muchas juntas de bueyes, lorra" Lar. "En las caserías tienen su yunta de bueyes 

para las labores del campo, para acarreos de piedra, de vena, de carbón de leña y de maderas gruesas en las 

lorras, de que se ofrecen frecuentes ocasiones" Lar Cor 202. 

3. (V-ger-ple-m-och, G-azp ap. A; Izt, H, que cita a fB). Carga; tribulación, disgusto, pesadumbre, desgracia. 

"¡Qué trabajo!, ¡qué pena! ze lorra! Izt. "(V-ger-m), tribulación, disgusto. Au da ostera, daukadan lorra! (Vger), 

¡qué tribulación pesada sobre mí! Zorra, lorra (V-och), la deuda (es) contrariedad" A. Zelango lorrak, 

zelango arazoak erabilli dituzun igaro dan urrengo gabian. Mg PAb 212. Neke ta lor andi oneek igarota [...]. Ib. 

150. Jaana ta janzijak dakaz burukomin, arazo, lor ta atsakabe asko. Ib. 150. Ez diogu guk geren buruai 

orrelako lorrik eman nai. VMg 25. Berekin darama obira oitura gaixtoen lorra. AA (ap. H). Juralari paltsuak 

biurtu biar deutsa ondria [...] galdu deutsanari [...]. Errazago da [...] juramenturik ez egitia, alako lor 

bildurgarrijeetan geratutia baino. fB Ic I 125s. Euskeragaitik artzen ainbeste neke ta lor? AB AmaE 460. 

Igeldoar bat zegon, / Agerre-azpikuan, / lorra erantsi diyote / etxera eztijuan. Ud 28. Ori baño gora-bera ta lor 

(sinsabor) geiago dauko ak biotzean. A BeinB 71. Eskola-maisuagaz / izan neban lorra / ain zan mutilentzako / 

borreru gogorra. Azc PB 340. 

(s. XX). Baña, au da lorra! Baratzian eztaukot larrosa gorririk. Altuna 31. Luzaro ezbaian egon naiz eta 

lorrik asko izan det. Eguzk RIEV 1927, 422. Orrenbeste lor emoten ete-dautsu seme orrek, etsi erazoteko? Otx 

161. Esakunak euzkeralduteko [...] neure lorrak ixan dodaz. Ib. 7. Lor-atsekabe larriak sortu zitun nigan / 

ogenak. Ldi BB 2. Gorputza lau billobok / atzetik andreak. / Ai ene lor arin au / zein dudan larria! 'Cuánto me 

pesa tan liviana carga'. Ib. 86 (v. tbn. 92). Txori bat [...] egaka / dabil kabigai-lorrez. 'Cargado de materiales con 

qué construir un nido'. Ib. 112. Oi, / oi / gure lor samiñak! TP Y 1933, 184. Gero zorrok ordaindu ta lorretatik 


mende. 

837


urten al izateko. Eguzk GizAuz 17. Nere esanetara etorriko baziña oraingo lorraren zama arinduko zenuke. Zait 

Sof 36 (v. tbn. 178). Auxe da lorra! Goian zerua ta beian lurra (V-ger-ple, G-azp). "¡Este es apuro!". A EY III 

177. Lor (pesar) auek menderatu ta ondatu etzezaten [...]. Etxde AlosT 84. Bere lor aztuna (tribulación 

agobiante) negarretan ustutzen du. Ib. 37. Sumatu dut noizbait / gorputzaren lorra. "El peso del cuerpo". Or 

Poem 517 (v. tbn. Aitork 247). Alkoolean lorrak itotzen. Mde Pr 149. Sebastianek ordea igarri zion Piarresen 

lorrari (pesadumbre). Etxde JJ 34. Nire barnean eraman niñan lor aztuna. Ib. 101. Ura lorra! Ura askatu 

eziñezko biotz-korapilloa! Alt LB 24. Amarentzat, barriz, lor ta naigabe. Erkiag Arran 129. Naikoa zan lorrik 

eta mingostasunik. Ib. 95. A neke-lorra! A samiñaren aundia erregearena! Bilbao IpuiB 225. Ondoren 

eritasunak, zartzaro trixtia ta lorrak datozkie. Ibiñ Virgil 95. Zure lor au neonek iasoko dut. "Te fasce levabo". 

Ib. 60. Gurdi-ardatzak egin dezala negar lor aztunpean. Ib. 97. Olatu arteko txalupa ariñei lorra bezela, 

euskarri dakien. Ib. 111. Gure txiki biak albotik naikoa lor sortzen didate. Nork geldirik euki ume auek? NEtx 

LBB 81. Lor astun ezin jasana / nire begion gainean. Azurm HitzB 36. v. tbn. Echta Jos 192. Ag EEs 1917, 212. 

Zink Crit 81. Enb 169. Laux BBa 128. Gand Elorri 143. Onaind in Gazt MusIx 149. 

Ioane, nai zor nai lor, txalupe berri bat egin bear dozu. A BGuzur 138. 

Seiak jo arte ezin erten / aspertzen naiz, lor betean, / büro zikintsu batean. Mde Po 41. 

Aleluia ondoren --illeta jo-lorrez-- / jatsi deutsez kanpaiak, banan-banan beera. 'Le obligan a tocar a funeral'. 

Gand Elorri 215. Gauzen gairik gabeko / osotasun garbia, / banabil / atara-lorrean. 'Tratando de libar'. Ib. 182s. 

4. (V-ger-m-gip, G-goi-to-nav; vEys (G), H). Ref.: A; JMB At; Ond Bac. "Grosse poutre; tronc d'arbre coupé" 

vEys. "Viga o leño que se acarrea arrastrando" A. "Tronco delgado y largo" Ond Bac. 

5. "Empeño, lorra (? medio cortado en la encuadernación)" Dgs-Lar 6. 

- LOR-AFARI (lorrafari V-gip ap. Iz ArOñ e IzG). "Cena que se hace entre vecinos al terminar un trabajo" Iz 

ArOñ. "Cena que acostumbra a dar el párroco a los que le han llevado leña, estiércol, etc." Iz IzG. 

- LOR-HAGA (lorraga V-gip ap. Iz ArOñ e IzG). "Vara grande de madera que emplean ordinariamente los 

carboneros para empujar los troncos mayores hacia la carbonera" Iz ArOñ. 

- LOR-KATE (V, AN-larr), LORKATEI (V-gip), LURKATEI (V-gip). Ref.: A (lorkate); Iz ArOñ (lorkatia, 

lurkateia); Asp Leiz (lorkate). "Cierta especie de cadena" A. "Cadena corta, como de un metro, para atar al carro, 

etc., troncos que han de ser arrastrados" Iz ArOñ. "Cadena empleada para el arrastre en general" Asp Leiz. 

- LORPEAN. Bajo la desgracia, pesadumbre, tribulación. Uskeri bategaitik eta eskintza ziztrin bategaitik, gau 

ta egun, lorpean ibilteko bildurrik eztago. "Fatigari". Pi Imit III 3, 3. Beraz ausnartu ta aurrerantzean ez izan 

neri gaitzi, zerau lorpean izatean. 'Cuando lo padezcas'. Zait Sof 22. Zer, bada? Nere burua lorpean itotzeko 

bakarrik al det eskubidea? NEtx Antz 104. Berak berriz betiko lorpean diardu, bere buruari, orren merezia duan 

atsedena ukatzen diola. NEtx LBB 91. 

- LORREAN (V-gip, G-nav). Ref.: Ond Bac; Iz ArOñ. Acarreando, arrastrando. "Lorrien ekarri, acarrear 

arrastrando troncos, etc." Ond Bac. "Lorrian fan, ir patinando como el "ara" cuando las púas se le cargan de 

hierba" Iz ArOñ. v. LORRETAN. Jaunak [zaldia] satz-lorrean / galdu zalako, apaiñak edeki / ta agindu eban. 

Zav Fab RIEV 1907, 95 (Azkue traduce: "despidió al caballo porque se echó a perder acarreando estiércol"). 

Maiez mai zuku-lorrean (acarreando sopa) asitakoan. A Ardi 64. Gure aita ta Bizorro [...] / ganaduakin lorrian 

/ beste batzuek arri bildutzen. Tx B 16. Gurutzea lorrean erabilli. Or Mi 145. Zama aundi jarriko omen digute 

lorrean. "Van a imponer una gran carga que soportar". Or Eus 146. [Ujolak] gain-arriak iraul ta derama 

lorrean! "Lo lleva todo arrastrando y revolviendo". Ib. 103. Gurutza-lorrean [...] / txandan dabilkizu erromesbillera 

/ penitentziketan. SMitx Aranz 146. Ene gorputza ara lorrean eramanik. "Si corpum meum in locum 

illum trahitis". Or Aitork 139. Katea lorrean nenkarren. Ib. 147. 

- LORRETAN. Acarreando, arrastrando. v. LORREAN. Etzera aritz edo gaztañakin borroka asi gizonen 

batzuek diralako ustean? Etzera deadarka ta ojuz ibilli lorretan bazenbiltza bezala? AA III 377. Gizona 

zurrutian / trabenan zorretan, / ura etxera nairik / andrea lorretan; / eta gero makilla / onen ezurretan. Urruz 

Zer 107 (podría tbn. interpretarse como 'pasando penalidades'). Sagar ta urr, egur ta ikatz, lorretan, aurrez, 

oparo zeramazkioten. A Ardi 129. Bizkarrean artuta [...] lorretan eramango ditugu. Ib. 14. 

- LORREZ. Apurado. Zeru errukiorrak / orduan antola, / lorrez nenbillan oni / kentzeko aizola. Atutxa 

Mugarra 60. 

- LORREZKO. (Adnom.). Atsegin batean dago, lorrezko amets hartarik askaturik. Mde Pr 373. 

- NEKEZ ETA LORREZ. v. neke. 

- ZOR ETA LOR, ZOR EDO LOR. v. zor. 

2 lor. "Llaman en Oyarzun a la reunión que celebran las mujeres que van a merendar a casa de la parturienta, 

después que entra en la iglesia, reunión o merienda que en otros pueblos de Guipúzcoa llaman martopillak" 

SMuj EEs 1921, 104. v. ATSO-LOR. 

lora. v. 1 lore. 


mende. 

838


loraberritu. Reflorecer. Berak biotza loraberritu ta zartzaroa irozoko dizu. Ol Ruth 4, 15 (BiblE suspertu). 

loragile (Lar), loregile (H). "Florero, artífice, loragillea, lorakiña" Lar. 

loragiño. "(V-ger), orégano" A. (La forma puede deberse a cruce con lora 'flor'). 

loragu. Jardín. Mitxiletatxu sorgiñez eta larrosaz josita / orril-begijan baitago neure loragu polita. "Mayo 

comienza a sonreir en mis jardines". Laux BBa 32. 

1 loraiña (Lar DVC 260), laraiña (Lar). "Alhelí, flor y planta" Lar DVC. 

2 loraiña. "(V-och), boga, pez de agua dulce" A. 

loraketa. Florecimiento. v. loraldi. Aren elkarrizketa ederren ioritasuna ta narotasuna birbiztu bide ziran 

erabat orrilo (loraketa) betean. Zait Plat 10. Karmeldar oñutsen konbentuetako olerti-loraketa. Gazt MusIx 159 

(v. tbn. 162). Hamazazpigarren mendean bada harrigarrizko loraketa Lapurdin. MEIG IV 64. Baina plastikaloraketek 

hor datoz berriro. "Las eflorescencias plásticas". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 

- LORAKETAN. a) Adulando, halagando, piropeando. Ziziligaz amultsuki diardu, loraketan. [...] --Zuk 

egindako jatekoak, gozoak izango dira ba, Zizili? Erkiag BatB 151. b) LOREKETAN. A por flores. Erleak 

loreketan [...] ateratzen diranean. Ibiñ Virgil 107. 

lorakin (Lar), lorekin (H). "Florero, artífice, loragillea, lorakiña" Lar. 

lorakintza (H), lorekintza (H). "Art ou metière de fleuriste" H. 

loralaru. "Caléndula (V-gip)" A Apend. 

loraldi. 1. Clase de flor(es). Geldituko da zure anima lirioz, arrosez, ta lor-aldi guziz beterik arkitzen den 

baratze baten eran. Mb OtGai III 255. 2. (V-gip ap. Elexp Berg), lorealdi. Florecimiento (sentidos prop. y 

fig.). "Lenengo loraldixa izotzak bota zotsan [...]. Berrogetamar urtekin ointxe dago bigarren loraldixan" Elexp 

Berg. v. loraketa. Arrezkero gure izkuntza loraldi bete-betean sartu zan. Ibiñ EG 1950 (febr.), 8 (ap. DRA). 

Piarresen itxaropenak beren loraldia izan zuten. Etxde JJ 107. Zanetako odolean, berotasun jasoaga. Aragiaren 

bigarrren loraldia. Erkiag BatB 138. Literatura baten loraldietan itzulpenak berez datoz. MIH 83. "Euskal 

kulturaren loraldia" 1968an hasten da eta 1975ean bukatzen. MEIG I 259 (II 45 lorealdi). 

lorale (Lar, Lcq 32, H), lore-ale (H). "Capullo de las rosas, su botón" Lar. 

lorarazi, lora arazi, loretuazi. Hacer florecer (sentidos prop. y fig.). Bere ihinztaduraz gure desira onen 

landareak berriz heza eta lora araziten dituena. SP Phil 90 (He 92 lora-arazten dituena). Euskera itzegitea, [...] 

apaintzea, gordetzea eta loretuazitzea. Aran SIgn 204. Altzoan bizia lorarazi zenuna. "A cuyos pechos floreció 

la vida". Gazt MusIx 135. 

lorastunki (Lar, Izt C 45, Lcq 126). Floripondio. 

loratartxa. v. lorotartxa. 

lorategi (V ap. A; Añ, vEys (V, G), Dv, que cita a Lard), loretegi (L-ain ap. A; Dv, que cita a Jaur), loratei (Vgip 

ap. Etxba Eib). 1. Jardín (sentidos prop. y fig.). "Parterre" Dv. "Jardín, invernadero" Etxba Eib. Tr. 

Documentado al Sur en Añibarro y otros autores desde la segunda mitad del s. XIX. Al Norte se encuentra en 

Jauretche, Duvoisin, Hiriart-Urruty y Lafitte (en todos ellos loretegi). Las formas lorategi y loretegi se 

documentan en proporción similar, siendo quizás algo más frecuente la primera. En DFrec hay 11 ejs., 

meridionales, de lorategi. Sartzen dana lorategi baten, mirariturik dago lora guztiai adi. Añ LoraS 16. Zu 

zare loretegi paregabe hura. Jaur AndreB 26 (ap. Dv). Paradisua zeritzan lorategi edo baratza eder batean. 

Lard 2. Zelai loretsu ta loretegi antolatuak [maita zituan]. Bv AsL 30. Edengo loretegia. Inza Azalp 72. Bizitzlorategiko 

baratzean. Jaukol Biozk 81. Etxe aurrean lorategi txikerra dago. Erkiag BatB 156 (Arran 193 

loretegi). Goian zoruntsu izan legikez / atsegin-lorategian. BEnb NereA 256. Lorategi-basoaren eguzkialdean. 

Alzola Atalak 149 (tít.). Nere lorategia haurren jolas-toki izango duk. MEIG IX 104. v. tbn. Eleizalde Gordairu 


mende. 

839


14 (ap. DRA). AB AmE 352. EE 1881b, 108. EE 1882c, 447. Garita-Onaindia Vademecum 136 (ap. DRA). Inza 

Azalp 96. Enb 63. Laux BBa 134. RIEV 1931, 641. Munita 56. Lek SClar 120. Basarri 158. NEtx LBB 95. Etxba 

Ibilt 483. Alzola Atalak 85. Berron Kijote 79. Loretegi: Dv LEd 250. Aran SIgn 213. Goñi 107. ArgEgut 1922, 5. 

Jaukol Biozk 17. Enb 108. Alz Ram 114. Osk Kurl 20. Anab Aprika 14. Loratei: Etxba Ibilt 486. 

"Ramillete de flores, [...] lorasorta, lorategi" Izt. 

2. Florilegio, antología. "Loretegi, anthologie" Lh. "Florilège, loretegi" T-L. Erdi-merdiko gure oneik baiño 

kaxkarragorik agiri da beste errietako lorategi edo anthologietan. Or in Onaind MEOE (pról.). Eskualdunen 

loretegia. XVIgarren mendetik hunateko liburuetatik bildua (tít.). Lf (1931). "Crestomatian" hogeita hamasei 

euskal idazleren zati bereziak aurki daitezke. [...] Gaurkoz ez dugu noski euskal prosisten lorategi hoberik. 

MEIG II 130 (v. tbn. 45). 

- LORATEGI-ETXE. Floristería. Badire Parisen loretegi etxe batean anitz lore eder, Dabid izena dutenak. 

HU Aurp 97. 

loratsukiro (Lar, H), loretsukiro (H). "Floridamente" Lar. 

loratu (V; SP, Urt I 215, Ht VocGr 362, Lar, Añ, Izt, Dv, H), loretu (AN-ulz; Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz Ulz 

(loretu), ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. (Aux. intrans.). Florecer; (fig.) prosperar, desarrollarse. "Floreciente, 

loretzen dana" Lar. "Nola diteke ioana, loratzera dohana? comment peut-elle être passée, celle qui va fleurir?" 

H. Lecluse recoge errata sin duda por . Tr. Documentado en autores de todas las 

épocas y dialectos. Loratu es la forma más empleada desde los primeros textos, tanto al Norte como al Sur. En 

DFrec hay 6 ejs. de loratu y 1 de loretu. Gatza lora ditean artean, beste gauza lekuske. "En tanto que la sal 

floreciese". RS 145. Mahastia / gau hontan zen loratu. EZ Noel 54. [Zuhaitz batzuk] sasoinetik kanpoan asten 

baitira loratzen edo birloratzen. Ax 211 (V 141). Amoratzea gaztearentzat loratzea, zaharrarentzat da zoratzea. 

O Pr 25. Erain gabe eta arbola loratu gabe nahi lukete fruitua bildu. ES 180. Loraturik dagozan arboletatik. Añ 

LoraS 134. Loratzen direnean belhar horiek [...]. Dv Lab 145. Baratzian zuiñen eijer jirofleia loratü. ChantP 76. 

Aurten esperatzen zan / sagarra gogotik, / gutxi dala diyote / loretubagatik. JanEd I 90. Esperantza lora dakigun 

/ bihotzetan. Etcham 95. Gure naitasuna loratu dan toki zoragarri abek. Alz Ram 51. Mirei iltzera doa [...]. 

Lora zaitezte zeru-karrikak! Or Mi 139. Emaitz aunditan loretuko da / enda aundi orren erraia. SMitx Aranz 13. 

Au ala bazan sartu bedi kalabazan; ez bazan, loratu bedi baratzan. Or QA 101. Udaberria loratu zen. Etxde JJ 

106. Aien biotzetan maitasuna lenengoz loratzen asirik dago. Ib. 35. Gure ezpaiñetan ere irriparrea loratu zan. 

Erkiag Arran 10. Orduan Belenen gorputza kimatzen eta loratzen hasi zen. Arti Tobera 284. Alde-aurretik loretu 

ziran Eladeko zazpi iakintsuak. Zer-danaren gai beinena aztertu nai ziguten. Zait Plat 29. Gure lur-aldean 

zerbait loratu izan bada, latin-ikasketak loratu izan dira. Ibiñ Virgil 22. Gazte biren maite-kanta ibillaldi 

bakoitzean loratuago ari zan jartzen. NEtx LBB 50. Gizon zuzena loretzen nola palmondoa. Ardoy SFran 348. 

Nonbait gau hartan loratua zen bi horien maitasuna. Xa Odol 320. Zuhaitza bat-batean loratu zen. MEIG IX 

104. Ez dut esango artea ezin lora daitekeenik askatasunik gabe. MEIG VIII 60. [Platonengan] loratu baitzen 

bete betean Greziako filosofia. MEIG III 76. Foruen kaleak eta plazak loratzen zaizkigu nonnahi. MEIG VI 69. 

v. tbn. SP Phil 134. He Phil 137. LE Doc 236. Astar I 31. Echag 135. Izt C 165. EE 1882c, 480. Sor Bar 29. 

Balad 74. Laux BBa 120. TAg Uzt 114. Iratz 181. Mde Po 91. Or Poem 553. Lf Murtuts 2. SMitx Aranz 47. 

Munita 101. Gand Elorri 32. Arti MaldanB 217. Basarri 16. Ibiñ Virgil 108. Alzola Atalak 120. Azurm HitzB 63. 

Loretu: Lard 96. Ur BulaG 553. Etxeg EEs 1916, 117. EArzdi in Kk Ab II 5. Alz Ram 51. Gand Elorri 52. 

(Part. en función de adj.). Florecido; florido. Cf. BAZKO LORATU. Zelhai loratua. EZ Man II 197. 

Zuhaitz loratua. EZ Eliç 175. Zuben urte eder loratubak, zuben biotzetako [...]. Mg PAb 207. Noizbait, nere urte 

loratuetan [...]. VMg 29. Baratz loratua. Bil 100. Zelai eder loratu batean. Arr GB 54. Bijotz loratu ori, / zagoz 

neurekin beti! Laux BBa 94. Millazka loratuek agur egiten dite. Or Mi 148. Haur goiz-loratu gozoak. Mde Po 

80. Bedartza loretuan. Gand Elorri 65. Bekaitz-arrik gabeko / biotz-loratua. NEtx LBB 288. Espiritu Santu [...] / 

animen edergaillu, bizitza loratu. Ib. 280. Zugaitz loratuen adierazpena. Ibiñ Virgil 69. v. tbn. Arti MaldanB 

204. Ungi dohako arras loratu izena, / ez da husu aurkhitzen holako gizona. Hb Esk 76. Oial andi loretua 

lepotik bera egokiro ipiñita. Ag G 70. Miamin erositako atorra loratu eta guzti. MIH 310. 

(Aux. trans.). Hacer florecer. Ez eban irribartxurik be loretu. Bilbao IpuiB 95. Kezka gogorrez beteta, / 

burutan duten amets gozoa / ezin loratu dute-ta. Basarri 184. 

2. (BN ap. A; VocBN Dv, H (BN)). "Prendre racine. Aurthen landatu ditut ehun haritz eta oro loratu dire, 

cette année j'ai planté 100 chênes, tous ont pris" VocBN. 

3. "Itsasoa loretu zenean, quand la superficie de la mer fut devenu tranquille, unie, douce" H. Cf. 1 lore (5). 

4. Loratu yatzuzan begijak ludiko pozagaz. "Tus ojos se iluminaron". Laux BBa 54. 

5. "Loraturik da, il est un peu ivre, 'pompette'" Lh. v. BEGIAK LORATU. 

6. Elogiar, alabar. v. un ej. s.v. loretzaile. 

- LORA-LORATURIK. "Lora-loraturik da (BN-baig), allí está algo borracho" A. 


mende. 

840


loratza (V-gip ap. Etxba Eib). Montón, abundancia de flores. "A zan batu jakon loratzia bere egunian! ¡qué 

montón de flores [...]!" Etxba Eib. An ziarduen gure umeok loratzarik-loratzara zeiñek sorta aundi eta 

ederragoa egin. Alt EEs 1912, 127. Urte bitan jarraitu dautzugu lorratza, / zu lako gixonakaz biur lei loratza. 

Enb 124. Baña Erijok ain matte dauz loratzak! "Prefiere las rosaledas". Laux AB 41. Eta udaberriko emengo 

loratza. Eston Iz 26. 

loratze, loretze (T-L). Florecimiento, floración (sentidos prop. y fig.). "Floraison" T-L. v. loraldi. Landare 

eta zuhamu mota guzitakoeri, hostatze, loratze eta uzta baliosenez bethetzea. Lander RIEV 1908, 623. [Azido 

fosforikoak] loratzea ta azi ta sagarren azaltzea erreztu egiten du. EEs 1916, 268. Lurreko landare guziei, 

ostotzerako, loretzerako, umotzerako egun yakiñak [...] indarrez ezartzea. Ldi IL 109s. Loratze miragarri bat 

ezagutu zuen orduan Galesak. Mde Pr 255. Amets orok loratze ta betegintzarre duen ugarte doatsuetaraino. 

Mde HaurB 5. Teresa deunaren jarraibideak bultza ta eragin zion kantetako olerti-loratze oni. Gazt MusIx 162 

(v. tbn. 60). Elurteak eta euri-jasak, landarearen loratzea [...]. MEIG VI 116. 

loraza. "Coliflor" A s.v. aza. v. azalore. Loraza (koliplora) txiki goiztar Erpurt-koa. ArgEgut 1922, 5. 

Loraza edo koliplora be mueta askotakoa da. Karmengo Egutegi 1952, 43 (ap. DRA). 

lorbide (V, G). Ref.: A; Arin AEF 1960, 59. 1. "1.º camino de acarreo; 2.º (V-m), plano inclinado por el cual 

se baja la leña del monte" A. 2. lorpide. "(V-ple-arr), apuro, quebradero de cabeza, trabajos en que uno se 

mete" A. 

lordindu. v. lorrindu. 

1 lore (G, AN-larr-egüés-erro-ilzarb-olza, L, Ae, Sal, R; Volt 79, SP, Urt I 142, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, H), lora (V, G-nav; IC 447v, Mic 6v, Lar, Añ, Izt, H), flore (AN-ulz-ilzarb-olza, R; Lcc, H). Ref.: 

Bon-Ond 146; VocPir 542; A (lore, lora); Holmer ApuntV (lora); Iz Als y ArOñ (lora), Ulz (flore); Elexp Berg 

(lora). Tr. Lore es la forma propia de la tradición guipuzcoana y oriental no suletina y lora de la vizcaína. Hay 

con todo lora en algunos autores guipuzcoanos de los ss. XIX y XX (en varios de ellos junto a lore), y lore en 

algunos autores vizcaínos modernos. La forma flore (documentada principalmente para la 2. 


mende. 

a acepción) se 

encuentra al Norte en Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular, Haraneder, Mihura, UskLiB, 

Etchahun, Bordel y ChantP, y al Sur en Lazarraga , Xenpelar y Aresti. En Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu 

(junto al más frec. lore para la 1. a acepción) y dos baladas suletinas recogidas en ChantP, hay flore tanto para la 

1. a como para la 2. a acepción. El único ej. de Bordel corresponde a la 1. a (v. infra LOREAN). El resto de los ejs. 

recogidos pertenecen a la 2. a , alternando en los casos de Lazarraga, Axular, Haraneder, Mihura (56) y Aresti con 

lore o lora para la 1. a Hay además (tbn. sólo para la 2. a acepción) plore en AzpPr y flora en GAlm. En DFrec hay 

49 ejs. de lore y 13 (10 dialectales vizcaínos) de lora. 

1. Flor (sentidos prop. y fig.). "Flor hierba, florea berarrana" Lcc. "(Las flores están en) botón, loreak motean, 

lekan daude, dagoz" Lar. v. lili. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino donde 

hemos recogido un sólo ej. de flore, en ChantP. Dopna Lorereta. (1087). Con la pieça de Orti Lorea (1283). 

Pero Yeneguiz Loria (1330). La biña de toda lores (1339). Arzam 331. Konsideraitzazue floreak nola 

handitzen diraden. "Lis". Lç Lc 12, 27 (He lore; TB, Dv, Leon, Ol lili, Brunet, Ker lirio). Maiatzeko lora 

ederraena. Lazarraga (B) 1153vb. Maiatza ire latza lora asko doala. "Teniendo muchas flores". RS 269. 

Iongoiko handiak zuen / lurra lorez bistatu. EZ Eliç 398. O Birjina hautetsia / ohore duzu handia / zerengatik 

birjinena / zaren flore ederrena. Ib. 419. Nahikunde hek neguko loreak dira [...] sasoiñetik kanpokoak. Ax 211 

(V 141). Baiña euskara eta euskararen minzatzeko eta eskiribatzeko moldeak eta diferentziak utzirik, zeren hek 

azala eta lorea bezala baitira, har ezazu liburutto honen fruitua, barreneko mamia. Ib. 20 (V 11). Amoren 

kontentuak [...] / kanpoan lorak legez / dira galzaiten. Mic TAV 3.1.27. Gorputzean doloreak / ariman 

sentimenak / hauk ziren zure loreak / hautatu zintuenak. Arg DevB 55. Baratze eder gustietan / bil detzatzue 

loreak. Gç 110. Lore ederra da arrosa. SP Phil 133. Ihartu da bai belharra, erortzen da haren lorea. He 1 Petr 

1, 24 (Dv, Ol, Ker, IBk, IBe lore; Lç, TB lili). Kastidadearen lore ederra. Cb Just 30. Erle bat egaz lorarik lora. 

Añ LoraS 90. Gura genduke, pulpitutik egotzi doguzan lorak [...] igartu baga iraun dagien. Ib. 4. Bertutezko 

lora ederrak. Ib. 185. Basoko loria baixen galdukorra dala munduko ditxa. fB Ic II 290. Lore gaiñ gañeko bat / 

jaio da Madriden / biotzean daukagu / legor ez dedien. Echag 135. Eia egin dituzun [...] zenbeit akta, lore 

izpiritualak deitzen ditugunak. MarIl 23. [Marija] lora guztijen lora / grazijen grazija. Ur MarIl 123. Liburu, eri 

eta aldare sainduak / horra [aphezen] [...] biziko lore hautatuak. Hb Esk 197. Toki guzia dena lore da, dena lili, 

mahats, sagar eta zuhamu. Hb Egia 31. Ala dirurizu ta / zaukazkit loretzat, / baratzakuak baño / oraindik 

obetzat. Bil 100. Merxikaren floriaren ederra! 'La belle fleur celle du pêcher'. ChantP 392. Zeren probreza da 

usai gozoko lore arantza gabia. Bv AsL 202. Maietzeko ill ederreko lore espiritualetan jarduteko modu txit [...] 

ongarria. Arr May 13. Zenbat itz kristau fededunak nere onran esaten dituzten, beste ainbeste urrezko lore dira.


Ib. 146. 

(s. XX). [Neskato gazteak] ere lore batzu baitira lore heien artean. JE Bur 86. Lore bat nintzan bixtako / eder 

jaurei batetako. Etcham 97 (en boca de una muchacha hermosa). Ene gotzontxua [...] / amaren loria, / neure 

bixija / neure guztija. Kk Ab II 138. Balkoinak [...] lorez apainduak. JE Ber 44. Alako jendea ain gañeko gauzak 

esaten! Ta nola. Zimaur tarteko lorea esateko. Anab Poli 95. Eskupeta mordo-bati lorak ein biarra izan eban. 

SM Zirik 13 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Bizitzak nun-nai lorak baditu, / sasiak be bai edonun. Gand 

Elorri 90 (58 lore). Beti bezala, azaleko lore hura. Arti Ipuin 84 (ref. a una mujer superficial). Usainaz ohiturik, 

etzuan gehiago sentitzen eta lore arte bailegoan bezain ongi zegoan. Osk Kurl 200. Liranja ta zitroin lorez. 

JEtchep 64. Lotsakizun ori, garbitasun-lorea txuri gorde dezazun Jaunak zure gorputzari emandako esia da. 

MAtx Gazt 80. Lotsa galdu dute, emakumearen lorerik ederrenetakoa. Ib. 80. Ixiltasunez eroango dauz / sendiko 

lora arantzak. BEnb NereA 247 (208 lore). Gipuzku maitagarria / nik juzkatzen det loretzat. Basarri in Uzt Noiz 

62. Gaztetasun-lorea bereala zimeltzen zaigu. NEtx LBB 62 (cf. infra (2)). Urte ederrak benetan, baiña gure 

gazte-loreak joan zaizkigu. Ib. 62 (270 lora). Lorea galduta utsik / seaska otza. Ib. 215 (ref. a la muerte de un 

niño). Baina sendimendua egun guzitakoa delarik ere, lore eder egiten du egun guzitako hitza bera, bertsu eder 

eta ongi orraztatuan errana delarik. Larre in Xa Odol 18. Bada literaturan lore apal eta izkutuagorik. MIH 174. 

Moduak eta joerak ez dira goiz bateko loreak besterik. MEIG II 102. Nolanahi ere lore ugaririk utzi zigun 

Loramendik. MEIG III 59. [Euskarari] edertasunaren lorea joan zaio. MEIG VII 166. Badirudi badagoela 

zenbait alde Barrokoaren lore mardul honetatik gaurko beste nonbait aipatzen den gizarte poesiaraino. MEIG I 

217. 

v. tbn. (Para autores vizcaínos): Ag AL 136. Enb 180. Laux AB 68. Erkiag Arran 175. Lora (para textos no 

vizcaínos): VMg XI. Apaol 76. Muj PAm 8. Jaukol Biozk 53. Tx B I 131. JMB LEG 117. Lek SClar 120. Ibiñ 

Virgil 34; (junto a lore): Lard 52. SMitx Aranz 189. Basarri 13. Onaind in Gazt MusIx 208. And AUzta 85. 

(Como primer miembro de comp.). "Addere in coronas, lore khoroetan ematea" Urt I 142. "Bordar de 

imaginería, loranastez bordatu" Lar. "Floraison, temps, lore-aro" T-L. Lore usain ona. EZ Man II 197. Loraaro 

edo koroiak. Mg PAb 216. Lore-mordo ederrak / dauzkagu bildubak. Echag 137. Baratzan bertan degu / 

egiña berriro, / lore etxolatxua / polita biziro, / naikeran egoteko / udan egunero. Ib. 137. Lore suerte guziak. 

MarIl 107. Lore biltzalle gaztea. It Fab 197. Azuzenazko lora salletan. AB AmaE 156. Lore mota guziak. 

ArgiDL 166 (v. tbn. Izt C 161 lore mueta, Larre in Xa Odol 18 lore mota). Udaberriko lore-usaia. Jaukol Biozk 

78. Txorijan abestijak eta lora usañak. Enb 32. Lora-erditze leuna. Laux AB 88. Oliondoak lore-mordoz bete 

daitezenean. Or Mi 11. Lore-jai. EA OlBe 25 (tít.). Oi, Arbonako pentzetan, lore-nigarren pullita! Iratz 167. 

Xori-kantaz eta lore-usainez. Mde HaurB 51. Lora-mortxaka zuria. Gand Elorri 32. Lore-adar / osatu gabea. Ib. 

53. Lore-galtzar ontan. "En mi pecho florido". Or in Gazt MusIx 178. Lore-mendian hartu nuen begonia. Arti 

MaldanB 217. Aren burutik erori lore-aillarak. Ibiñ Virgil 48. Udaberriko lore-usaia. NEtx LBB 44. Lorebiltzaillearen 

esku ordez [...]. Ib. 253. Gau-ama, lore-egoak / biltzen ari da. Ib. 260. Zelaiak jai digute / loreeztaietan. 

Ib. 216. Sudur politaren azpi [...] / lore-pipita ao txiki. Ib. 341. Jakitekoa litzateke kiratsak lore-usaiak 

baino irakurle gehiago bildu ote duen. MEIG VIII 52. 

"Lora (V-m), flor de maíz o de castaño" A. 

Ezta dontzelleziarik / inundik ere urratu. / Zerren alu-lore gabe, / neskak diraden sortu. Arti MaldanB 203. 

Fruto, resultado. Ongiaren lore eta ume den beste zorionik ez nuke nai. Vill Jaink 89. Denaren gaillurrean, 

nere zoriona aurkitzen baita, Jainkoak ala nairik. Zoriona, ordenaren lorea besterik ezpaita. Ib. 95. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, Izt, H), flore, flora, plore. (Lo) mejor. "Adolescentia flos aetatis, [...] adinloréa, 

adiñaren lorea, adin lorátua" Urt I 215. "Guzien lorea ta koroia ze, del principal, como la flor nata, corona" Izt 

52r. "Berekin eraman du gure gazteriaren lorea, [...] la fleur de nos jeunes gens" H. "Adinaren lorea, la flor de 

la edad" LE-Ir. "Arrate balleko loria izan zan bere gazte denboran" Etxba Eib. v. IRIN-LORE. Tr. 

Documentado desde Dechepare en autores de todas las épocas y dialectos. Heuskaldun den gizon orok altxa 

beza buruia / ezi haien lengoajia izanen da floria. E 259. Bere adin florea iragan. "La fleur d'âge". Lç 1 Cor 7, 

36 (TB bere adineko lilia). Dama galantak ara doaza / galanti adornaduak; / gustietati florea dira / orduan 

Axpurukoak. Lazarraga (B) 1198vb. Guztien gañetik izan / ezak karitatea / ezen berthutetan har[k] dik / 

eramaren florea. EZ Eliç 120s. [Gizonak] bere gaztetasuneko lorea eta berdetasuna iraganez gero [...]. Ax 191 

(V 129). Florea, irina, hoberena, gaztetasuna, eramaiten du etsai gaixtoak. Ib. 182 (V 123). Baldin karitatea 

esne bat bada, debozionea haren goiena da, landarea bada, debozionea haren lorea da. SP Phil 11. [San 

Agustin] maixu guzien lorea. Lar SAgust 4. Edadearen lorean [...] zegoela. Cb Eg II 190 (v. tbn. en contexto 

similar SP Phil 506 adinaren lorean (He 513 florean), Mih 89 adinaren florea, Ur MarIl 110 edadiaren loran, 

Lard 50 adiñaren lorean, Arr May 129 edadearen lorean, Bv AsL 113 bere urtien lorian). Baia obra eder orren 

artean guztien lorea ta koroea urrezko Dotrina labur au izan zan. Cb CatV 66s. Eman bekizkiote beraz zor 

zaizten ohoreak / hek izan direnaz geroz Eskaldunen loreak. Monho 56. Doai au da ezkonduen ongi nai ta 

amorioaren gañ eta lorea bezala. AA I 573. Erdu ta gozatu gaitian luurreko atsegiñetan, ez dekigula igaro 

denporiaren loria. JJMg BasEsc 192. Liburu barri euskeriaren lora ta ondasunez betiak. Ib. VIII. Neskatilla 

gaztiak, edadiaren lorakuak. fB Olg 199. [Ikasikizuna] Eskritura Sagraduko loraz apainduta, Eleisako gurasuen 

[...] esanez edertuta. fB Ic I VIII. Ama Birjina Maria, / beste ororen floria. UskLiB 220. Eskaldunen lorea, Arxu 


mende. 

842


Xuberoko / luma eta bihotzez lehena lerroko. Hb Esk 156. Urriñarra da Petit, oraino gaztea, / halere yadaneko 

ororen lorea. Ib. 126. Iñazio Loiolakoa, gizon ederra! Gortheko andren jaioa! Armadako lorea! Laph 16. Orai 

zeru goihenean, sarri ifernu zolan; orai guziak lore, sarri guziak arrantze. Ib. 45. Zü zira, zü, ekhiaren paria, / 

liliaren floria. 'La fleur de la fleur'. ChantP 116. Gazte alaia zan Franzisko [...]; Asisko jendiak esaten zuanez 

gaztetasunaren loria. Bv AsL 26. Ez al ekian bizitzearen loran joiala / gizonak daukan aldikadarik onenean? AB 

AmaE 112. O Santa Grazi maitea, / gure lorea zare zu! Zby RIEV 1908, 417. San Frantses, Eskualdun semea, / 

Eskual-Herriko lorea. Jnn in Ardoy SFran 351. Nik hor baditut bi seme, gazte-lorean [...] bethikotz galduak! 

Arb Igand 156. Gazteak, herriko loreak eta bozkarioak. Ib. 157. Oi ama iduri-gabea, / Birjina garbien lorea. Ib. 

9. [Gizon gazte bat] ororen lorea eta argia, egiazko saindua. Ib. 135. [Prankotarrek] ikusi dabe zuen Lorea, 

Riktrudis, da ezagutu dabenerako an dauke, gauza on eder maitegarria legez. Ag AL 137. 

(s. XX). [Pilotariak] deitzen tugu: / Eskualdun loreak! Etcham 213. Bayuat / soin gaste onen lorea! / [...] 

Arinka duaz urtiak. Laux AB 34. Or eskaintzen dizut Mirei: nire gogoa da ta nire biotza. Nire urteen lorea. Or 

Mi VI. Eskualduna hemen da, hemen bakarrik, osoki egiten. Hemen du agertzen bere lorea. JE Ber 94. Euskal- 

Herriko gazte maiteak, euskal-lurraren lorea. Iratz 178. Arranegiko lora eder onek bere kolkoan egiten ziarduan 

maitetasun-abiatxua. Erkiag Arran 176s. Siziliako ugarte ederrak / emana degu lorea, / an jaio bai zan gure 

Ageda. NEtx LBB 367. Giza kulturaren gaina eta lorea. MIH 284. Fray Luisen poemak [...] ez dira tradizio luze 

batek metatu dituen ehun mila jakite izkuturen lorea eta bits bikaina baizik. MEIG III 106. 

"Adinaren eta indarren lore-lorean da, il est dans tout la fleur de l'âge et des forces" H. 

Flor de la edad, mejor edad o época, juventud. "Flora, flore (Hb), jeunesse, floraison" Lh. Maitiarengana 

zuazanin amorioz, / bere florian bada ez izan lanjerus. 'Si elle est à la fleur de la jeunesse'. Etch 684. Adin gazte 

flore ederrian. CantS 4187. [Betroiaren] koloria / beltza ta moria, / juan zaio floria, / lenago obia. Xe 297. Aik 

dute ploria, / naiz juan edaria / biba aguria! AzpPr 99. Orduan, Belenen gorputza kimatzen eta loratzen hasi zen 

eta florea allegatu zitzaionean hemen ikusi den zitroirik doratuena zen. Arti Tobera 284. Flora ikharagarria 

ukhana omen du (xixtera jokuak) duela berrogei urthe. GAlm 31 (ap. DRA). 

Eta onetan amaitu biar dabeela mundubaren ospe, soñu, baralla ta lora gustijak! JJMg BasEsc 281. 

3. Elogio, lisonja; piropo. "Reconnaissance. Ez diot segur lorerik zor, je ne lui dois certes pas de fleurs" Lh. 

Beti nik damari / loriak ugari! / batez ere zerbait / maite naubenari. Bil 56. O! Larramendi, zarealako umant 

benetan / zure gloriai lorau nai deutset nik egotzi. AB AmaE 160 (v. tbn. tít.). Ez dot kantauko gazteen lora 

zororik [...] / begi itxi baten dagozalako iragorik. Ib. 63. Hale-tik leunki urretxiñolak / Kepari jaurti dautsozan 

lorak / bai dauke usaña! Enb 191. Kozinertsak har beza / gure bihotzetik, / konplimendu azau bat / lorez 

beztiturik. Etcham 155. --Zuek bertan izan ezkero naiko apainduko dezute. --Gazteak, lore oriek zuentzako 

izango dira. Lab EEguna 71. --Arpegi eder ori oso goibel arkitzen dizut. Goibelaren ederra. --Eskerrik asko zure 

loriengatik bañan ez nago umorean. Ib. 113. Zu ta orrelako loreak entzun bear dizkitzun neskatxak. NEtx LBB 

133. 

4. (Uso predicativo). "Lora, en flor" IC 447v. "Lore dira udareak, les poirs sont en fleur" SP. Cf. infra (9). v. 

LOREAN, LORETAN. Martxoan oteak lore, ezta faltako eri ta dolore. EgutAr 10-3-1959 (ap. DRA). 

Mahastia lore baitago. Onaind in Gazt MusIx 155. Gure oia lore da, / leoi-zuloz ertsia. "Nuestro lecho florido". 

Or in Gazt MusIx 200 (Gazt ib. 189 gure oea loretan). Mâtsa lore daukagu. "Florecida". Ib. 199. Bere 

mintzairea biziki jauna zuen, [...] arthoski orraztatua eta ezpaina lore. Lf ELit 281. (Con suf. de 

comparación). Bizkitartean haren kortea ederrago eta loreago zen, egundaino [...] izan zen baino. SP Phil 

541 (He 549 distiantago). Zure aldameneko lorondoak legortzen / diren garaian, / zaitez zu loreago / aien urratu 

miña lorez gozatzeko. Gand Elorri 82. (Con reduplicación intensiva). Lore-lore ageri dira [...] ote oriak eta 

iñar urdiñak. Eston Iz 26. Komentura bazatoz, erdu lore-lore. 'Llega vestido de flores'. Gand Elorri 83. 

5. (BN ap. A VocBN; Dv, H). Tranquilo, en calma. "Hur bizietan beno laketago dire aingirak hur loretan, 

les anguilles se plaisent mieux dans les eaux tranquilles que dans les eaux d'un cours rapide" VocBN. "Ura lore 

da, l'eau est calme [...]. Begi loreak, yeus doux, fleuris" Dv A. "On dit d'une eau tranquille. Ura lore denean" 

H. Zerua dena lore baita gero, / hura du nahi artzain gazteak, harat du behar egun jo! Ox 20. 

6. (L-ain ap. A Dv; H). "Pilota lore ematea, envoyer la paume belle" Dv A. "En parlant de la paume, qui 

vient belle, aisée, bien à portée. Lore duzu, vous l'avez (la paume) belle" H. v. LOREAN (b), LORETIK. 

Bortz bortzi ari dire / bi gizon aralde / zoinek jo xuxenenik / bizi edo lore. Zby RIEV 1908, 93. Indarrean 

badabila pilota, lore (belle (au jeu de pelote)), gora, urrun. JE Bur 29. 

7. "Fleur, superficie. Ur lorean, ulorean, à fleur d'eau" H. 

8. "Lora (Vc), madre de líquidos" A. "Lorea edan dau (V-m)" A Apend. 

9. Floreciente; florecido; florido. Cf. supra (4). Euskal-lorerik lorena. Iratz 154. Lore-buru lorea / ezpan 

gosez dago / eguzki ederrari / mosu emateko. 'El capullo florecido'. Gand Elorri 52. Nere galtzar-lorean. "En mi 

pecho florido". Gazt MusIx 175. 

10. (AN-araq-ulz), lora (G-nav). Ref.: Satr VocP; Iz Ulz; Ond Bac (lora). "Carne del papo de los animales" 

Satr VocP. "Lória, la carne muy estimada que tiene el cordero en el cuello" Iz Ulz. "Lorak, cierta parte del 

intrisilu. Debe de ser plural" Ond Bac. Cf. VocNav s.v. flor. 

- ARDI-LORE. Ardi-loreak jaki dagoz atsaldeko. "Menudillos". Or Eus 12. 


mende. 

843


- HARRI-LORE, BEGI-LORE. v. harri, lore. 

- BIGARREN LOREKO. (Uso fig.). De segunda floración (?). Barriro beroturiko lapikokorik ez bigarren 

lorako mattasunik etzirala bape on. 'Amor reconquistado'. Otx 92. Bigarren lorako maitakeria erne yaka 

biotzean. Bigarren lorako aragi-zirikaldia. Erkiag BatB 138. 

- LORE-ALOR (l.-alhor L-ain ap. A; Dv). "Parterre" Dv. "Jardín" A. 

- LOREAN (Arch Gram), LORAN (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). a) En flor. "Azak lorean dira, les choux 

sont en fleur" Arch Gram 44. "Sagarra loran; keixia loran, etc." Etxba Eib. Cf. LORE BETEAN. v. LORETAN, 

LORE-LOREAN. Lorean ebaki nahi dela belharra. Dv Lab 121. Loran zan mertxika. Laux BBa 134. Lorean 

zegoen maatsondoa. Or Mi 54s. Txoria kantu / kantari eder, / elorri zaarra / lorean. Gand Elorri 161. Alde 

batian artoa loran, / bestian garia metan. Uzt LEG II 74. (Fig.). "Ointxe dago neskatilla aura loran" Etxba 

Eib. "Loran daren neska gaztiak gustatzen jako (16-20 urte ingurukoak)" Elexp Berg. Gomuzki florian da / 

amodiua dina [= 'duena']. Bordel 174. Zelako doe ederrak isurten / sortitzak ditu gazte denporan, / ze ikusgarri 

benetakoa dan / aurkitzen bada bakotxa loran. AB AmaE 386s. 

b) (En el juego de pelota y ref. a la forma de lanzarla). Bombeando. Khintze bakhotxean ikhusten da pilota yo 

harat, yo hunat; batean eztiki, lorean; bertzean tiroko bala bat bezala [...] furian. Elsb LehE 100 (ap. DRA). 

- LORE-ARTEKO BIZIERA. Vida regalada. v. infra LORE XAMURRETAN BIZI. Lore arteko lengo 

bizieraren ondoren onetxek itxedoten ziran nonbait! Arr GB 20. 

- LORE-HAUTS (G-bet). Polen. 

- LORE-BARATZE, LORA-BARATZ. Jardín. v. lorategi. Parabisua zeritzan berjera, lore-baratza. Ub 6. 

Lorabaratz edo jardin bat. Arr Bearg 298 (ap. DRA). Lora-baratz preziotsura [landareak aldatu]. Arr May 190. 

Nere lore baratza. "Mi jardín". Or Poem 552 (v. tbn. Eus 366 l.-baratza). Lagun! Hilkar-lore-baratzetan / 

genbiltzanok. Mde Po 31. Lore-baratz urrintsuek [...]. Ibiñ Virgil 109. v. tbn. Lora-baratz: Ker Gen 27, 27. 

- LORE-BATZAILE (lora- V-gip). Ref.: Arzdi Aves 164; SM EiPáj. "Chonta real" Arzdi Aves. "Lora-batzalle, 

camachuelo común" SM EiPáj. 

- LORE-BELAR. (Pl.). Flor y hierba. Batere larga gabe / nork bere lanari / arreta baratzako / lore belarrari. 

Echag 60. Ataria zenbait lore eta belarrez edertzea; lore-belar oek urte osoan gordetzea. JMB ELG 80. 

- LORE BETEAN. En plena floración. Cf. supra LOREAN. Belhar ephaiteko arorik hobeena da lore 

bethean, hazia egin aintzinean. Dv Lab 119s (v. tbn. 96). Lore betean zegoen arbola. Ibiñ Virgil 110. 

- LORE-BOTOI. "Lore-potoin, bouton de fleur" Lh. 

- LORE-BUKET. Ramo de flores. Aintzineko tentearen gainean ezarri zuen lore-buketa bat. Larz GH 1959, 

86. 

- LORE-EDER. "Especie de flor o dibujo natural, formado por los nudos y vetas que se observa en el tronco de 

los árboles, tablas, etc. Piñutea (pinotea) oni, ola xeoxer gañeti berniz-axal bat emanda, bere lore-ederra 

azalduko zako" Gketx Loiola. 

- LORE-EZA (det.). Falta, carencia de flores. Ementxe lore-ezarik ez degu izango [...] / datorren Maiatzan. 

Jaukol Biozk 61. 

- LORE-FARFAIL(A). Malvavisco. [Malbabizku] mota bati ez othe diote lore-farfaila erraten han-hemenka 

Baxenabarreko aldean? Zerb GH 1931, 324. 

- LORE-FLOKA. Ramillete. v. LORE-SORTA. Haur inozenten lore-floka hainitz agradatuko zaio Zeruko 

erreginari. MarIl 11. Kentzen du bere lore-floka eta sakelan sartzen. Lf Murtuts 53. 

- LORE-GAI. Arbola horren lore gaiak izena zuen Frantses. "La promesse de fleur". Ardoy SFran 53. 

- LORE-GIDER. "Pedúnculo, prolongación fibrosa que sostiene la flor, lore kiderra" Lcq 33. 

- LORE-GIRGIL. "(Fuchsia fulgens). Pettenta. [...] lore-girgila" Zerb GH 1933, 119. 

- LORE-GURIN. Néctar. [Erleak] ertzeak lore-gurin eta erle gorotzez betetzen. Ibiñ Virgil 108. 

- LORE-IRIN. Polen. [Erletxubak] zeure loretan batzen lora-irin gurija. Laux BBa 30. 

- LORE-IXURTZAILE. (El) que echa piropos. Ezer entzun izan ez bailu bezela, lore-ixurtzalleai begiratu ere 

gabe, bideari jarraitzen zion. TAg Uzt 56. 

- LORE IZAN. (Aux. intrans. bipersonal). Agradar, gustar, resultar placentero. Iesusen adiskide maiteek 

eztute behatu haragiari eder eta lore zaizkonetara. SP Imit I 22, 4. 

- LORE-JALE. "Lorajale, chonta real" A Apend. Cf. Iz ArOñ: "Okaan-lorajalia, el camachuelo común". 

- LORE-JOLAS. Juego floral. Eusko elertia "Euskal Lore Jolas" bitartez indartu ondoren. "Juegos florales 

eúskaros". Y 1933, 4. 

- LOREKO. (Joven) en la flor de la vida. Asunzionen semea, ogeta bi urteko gazte lorekoa. Akes Ipiñ 18. 

- LORE-KOROI (lora-koro Lar, H; lore-koro H). "Pancarpia" Lar. 

- LORE-KUKULU. Cáliz de la flor. Erleak lore-kukuluan bezala, entzuleak oro ixil ziran. Zait Plat 151. 

- LORE-KUSKU. Capullo. Eguzki alaiak zabaldutako lore-kusku zen [Mirei]. Or Mi 7 (v. tbn. 131). 

Lorekusku jaioberria bezela, orrizabaltzen danean. TAg Uzt 51. Lore-kusku mardul ezea, lorrindutako lili-orri 

zimel egin-urren. Erkiag Arran 155. 

- LORE-LANDARE. (Pl.). Flor y planta (quizás 'planta con flores'). Ez ereinik, ez landurik, ez urik ezarririk, 

ez lora-landarak ifinirik. Añ LoraS 192. 


mende. 

844


- LORE-LEKA (G ap. A; Lcq 32, H; lora-leka Lar, Añ (G), H). Botón de flores. 

- LORE-LEKU. "Lugar en que abundan las flores. Basua izan arren zan lora-lekua" Etxba Eib. 

- LORE-LIS. Flor de lis. [Eskutarman] iru lorelis urrezko [...] gazteluaren gañean. Izt C 492. 

- LORE-LOREA. "Lore-lorea han dago (L, BN-baig) [...] allí está algo borracho" A. 

- LORE-LOREAN. En la flor de la vida. Ori da tamala, orren mutil ederra lora-loran dagona, iltia! Kk Ab II 

25. 

- LORE-MOTE (G-bet ap. A; H; lora-mote Lar, Añ (G), Lcq 32, H). Botón de flores. 

- LORE-ONDO, LORONDO. Flor (como unidad). Ez dakit [...] ohartua zirenez [...] lore ondo batek, lilia 

idek arau, ostoa galtzen duela. JE Bur 84. Zeure aldameneko lorondoak legortzen / direan garaian. Gand Elorri 

82. 

- LORE HORI. "Lore ori, flor amarilla" Mdg 151. "Lororixa (Taraxacum officinale), diente de león" Elexp 

Berg. 

- LORE-ORRATZ. "Pistilo" PMuj. Aizearen putzik biguñenaz lore-orratz-burua edo xakia lore-autsez 

estaltzen zaie. Ibiñ EG 1951 (9-10), 35. 

- LORE-ORRI. Pétalo. v. LORE-HOSTO. Lore-orria arantz biur! '¡Que los pétalos puedan volverse espinas!'. 

Ldi BB 34. 

- LORE-HOSTO. a) Pétalo. Lore hostoko herrautsa ezko bilhakatua. "Pétale". Dv Dial 13s. Ain gutxiyago 

ditzala iñoiz / oroi beltzaren kaskarabarrak / eritu zure lore ostozko / ego ñabarrak. Bil 112. [Amella lorea] 

inguratzen duten lore-osto ugariek [...] margokera illuna dute. Ibiñ Virgil 113. b) (AN ap. A; Lcq 32). Corola. 

- LOREPEAN, LORAPEAN. Bajo las flores. Nola da posible gauden / lili eta lorepean, / zu sortzen zaren 

denboran / lasto eta belharpean? Gç 73. Beztitzeko gustuak, herrunka batean, / galtzen ditu arimak, sarthuz 

lorepean. (Interpr?). Hb Esk 183. Zertan egiten zuen huts, Iñazio eta haren lagunak ohartu ziren lehenik; 

lorepean, hek ikhusi zuten lehenik heresiaren eztena. Laph 175s. Lorapian zengozan. "Bajo un rosal de flor". 

Laux BBa 108. Madari-lorepean. Ibiñ Virgil 84. 

- LORE-PILA (-illa H; lora-pilla Lar, Añ, Izt, Lcq 34, H), LORA-PILO. Ramillete. v. LORE-SORTA. Lorapilla 

eder bat, lora-sorta polit bat. Añ LoraS 16. Dolorezko eta amorezko arranbillete edo lorapilla gisako bat. 

LE Urt 99. Franziskoren birtutien lora pillo eder [...] bildu dutena. Bv AsL 15. Lore-pilla biziak / ta edertasunak 

/ ajatzen dira danak / pasarik egunak. JanEd II 11. Atsegiñezko lora pilloa / erne jat biotz barnean. Gand Elorri 

218. Amalau olerki bildu ditugu gogo-lorepil onetan. Aitzol in Ldi UO 4. Nik berriz bildurik lorepil-xorta / 

Artzai-neskari diot maitez opa. Bordatxuri in Onaind MEOE 1062. 

- LORE-PILAKIN. "Ramilletero, el que los hace, lorapillakiña, flokagillea" Lar. 

- LORE-PILONTZI. "Ramilletero, donde se meten, lorapillonzia" Lar 

- LORE-PINPIN. Capullo (?). Ollandaren gandor jaioberriak zirudien lore-pinpinak, lurrera burua makur. 

TAg Uzt 152. Zelai ori-urdin, / lore pinpiñaz bitxi. "De flores esmaltado". Gazt MusIx 181. 

- LORE-PIPIL. Capullo. Udabarrian lore-pipillak eguzki epelera bezela. Erkiag Arran 64. 

- LORE-PITXIDUN. De flores (ref. al estampado o motivo de una tela). v. loredun. Lore-pitxidun zapikoan. 

'Dans son fichu fleuri'. Or Mi 23. 

- LORE-POTA. "(V-gip), capullo de flor" A. 

- LORE-SAIL (H; lora-sail Lar, H). "Camellón, plantel o área de flores, lorasailla" Lar. Ze pozik daben 

azuzenazko lora salletan. AB AmaE 156. 

- LORE-SALTZAILE (T-L; lora- V-gip ap. Elexp Berg). "Bouquetière, lore-saltzale" T-L. "Lora-saltzaillia, 

vendedor de flores" Elexp Berg. 

- LORE-SORTA (H; lora-sorta V-gip; Lar, Añ, Izt, Lcq 34, H), LORE-TXORTA (lora- V-gip), L.-XORTA. 

Ref.: Etxba Eib (lora-txorta); Elexp Berg (lora-sorta). Ramillete. Lora sorta espirituala ta propositu santuak. 

Mg CO 294. Bertuterik onen ta bearrenen lora-sorta bat. Añ LoraS 166. Ipiñi bear zaio lora sorta au [Birjiñari]. 

Arr May 14. Egizko biotz-lora txortakin. Enb 89. Lore-sortak [...] aldareak apaintzeko. Ibiñ Virgil 113. 

[Idazlanik ederrenak] lore sorta zoragarria osatuko luke. PMuj in MEIG I 96. Gaurkoa ez da egun txarra lorexorta 

pozoituren bat neri bidaltzeko. MEIG VII 47. v. tbn. Zab Gabon 100. Ldi BB 88. Mde Pr 175. Lore-txorta: 

RIEV 1931, 641. TAg Uzt 275. Lora-txorta: Altuna 55. Lore xorta: Alz Ram 47. 

- LORE-SORTATXO. Dim. de lore-sorta. Birtutez beteriko lora sortatxua. AB AmaE 419. Lora sortatxoak 

egiñaz. Ag Kr 205. 

- LORETAN, LORATAN. En flor. v. LOREAN. Sasi-masustak loratan egozan. Ag AL 54. Aritza adar 

utsetan; otea loretan. Ldi IL 109. Loretan agiri ziran [...] kimondoak. TAg Uzt 152. Elorri zaarra loretan dago. 

Gand Elorri 33. Loretan baitago gure maasti. "Florecida". Gazt MusIx 187 (Onaind ib. 206 loretan). San 

Inaziotan, artoa loratan. EgutAr 30-7-1963 (ap. DRA). Zelaiak loretan. NEtx LBB 97. Pentze guziak loretan. Xa 

Odol 197. v. tbn. Lab EEguna 73. Mde Po 67. Uzt Sas 332. Ezpainartean beti loratan zerabilkin irriparrea. 

TAg Uzt 302. Gure oea loretan. "Nuestro lecho florido". Gazt MusIx 189. Gaurko poz onek iraun dezala / 

zuentzat beti argitan; / biotzak maite-eztaietan da / seaskak, lore berritan. NEtx LBB 379. 

- LORETIK. (En el juego de pelota, ref. a la forma de lanzarla). Bombeando. v. LOREAN (b). Bai punpetik 

bai loretik pilota ederki xiristatuz behazale guziak xoratuak atxiki tuzu. Eskual 5-6-1908, 2. 


mende. 

845


- LORE-TIPULA (lora-kipula Aizk Lcq 160). "Cebollas de flores de jardín" Aizk. 

- LORE TXIKI. "Lora txiki (Tanacetum vulgare), tanaceto, lombriguera (?)" Elexp Berg. 

- LORE-USTAI. Corona de flores. Bururako lore-ustaia. Ag G 315. 

- LORE XAMURRETAN BIZI. Llevar una vida regalada. v. supra LORE-ARTEKO BIZIERA. Ez uste 

prailleetan / lore xamurretan / biziko zareanik. Gand Elorri 81. 

- LORE-XURI. "Margarita" Mdg 151. 

- LORE-ZALE. Aficionado a las flores. Lore zalea zera, / ene Amatxo? Jaukol Biozk 42. v. tbn. NEtx LBB 96. 

- LORE-ZALE TXORI. "Anthus" Urt II 146. 

- LOREZKO, LORAZKO (Añ). (Adnom.). "Pascua florida: (c.) Pazkoa lorazkoa" Añ. Loresko Bazkoa egune 

(Ororbia, 1758). ETZ 96. Lorezko koroa eder bat. Cb Eg III 350. Lorezko baratz eta zuaitz frutadunez. Ub 8. 

Lorazko jardin eder baten. Añ LoraS 16. Beti nik damari / loriak ugari [...] / damak berriz neri, [...] / osiñez 

pagatu / lorezko zor ori. Bil 56. Lorazko koroiagaz. Azc PB 302. Gastaruaren lorazko gorputza. Laux BBa 12. 

Biotza ziur irauli neutsun / zeure lorazko altzoan. Gand Elorri 177. v. tbn. Ag G 151. Zait Plat 76. Lorazko: Ur 

MarIl 115. 

- LORE-ZUKU. Néctar. [Erleak] gelatxoak betetzen eta lore zukuz mandioak estaltzen. Ibiñ Virgil 112. 

- SUFRE-LORE. v. sufre. 

Etim. De lat. florem. 

2 lore. "Loor o alabanza, lorea edo alabanzea" Lcc. 

loreburu, loraburu (V-gip ap. A). Capullo de flor. Loraburu ariñak. AB Olerk 397. Lore-buru lorea / 

ezpan gosez dago / eguzki ederrari / mosu emateko. 'El capullo florecido'. Gand Elorri 52. 

loredi, loradi. Jardín. Ango [zeruko] kanpaderak, amenidadeak, lorediak, fruitadiak. LE-Fag. Soro, loredi 

denen jabe ta ama. EE 1902b, 303. Zelai bitxizko loredia. Ldi BB 112. Amets maiteñoa da / erle antz, loradian / 

zuria gozartzen. Egieder Usk 57 (ap. DRA). v. tbn. Gaztelu in Onaind MEOE 1056. 

loredun (Lar, Dv, H, A), loradun (V-gip ap. Elexp Berg; H). Florido; de flores. "Qui est en fleur, qui a des 

fleurs" Dv. "Soiñeko loradun zatar bat zeukan" Elexp Berg. Soro eder loredun bat. Lar Gram 385. Gona bitxi 

loraduna. Azc PB 97. Baratz loreduna. Muj RIEV 1912, 539. [Mendi] loredun eztiak. Ox 32. Astoa loredun. // 

[...] Asto gazte bat / bazoan behin peko hirirat, / baratze lorez bazeramala / bi xistro gaitzek jasan ahala. Ib. 

114. Karrika eder, zuhatz eta loredun bati. JE Ber 24. Areriorik izanen ez zen atseden-leku loredun batean. Mde 

HaurB 95. Mantoi koloretsu ta loradunak. Erkiag Arran 39. Andra loredun iretargia. 'Florida dama luna'. Gand 

Elorri 187. v. tbn. Or Mi 108. "Loradun, vendedor de flores. Gaur ezta loraduna plazara etorri" Elexp Berg. 

loregabe. (Uso predicativo). Sin flor. Zergatik xoildurik nago loregabea elizako baratzean? SP Phil 134 

(He 137 loratzen ez naizena). 

loreil, lorail (V? ap. A), loril. Mayo. Lore illerako [eliz-abestiak]. ArgiDL 166. Loreil onetan. "En esta 

primavera deliciosa". Laux BBa 26. Loreil-laño goiztar. Ldi BB 56. Loreil-bete (tít.). 'En pleno mayo'. Ib. 110. 

Lorail ondarrerat, gorr' egosi egin zuen ba zonbait egunez. JE GH 1932, 330. Maiatzean, lore-illan, erneko dira. 

Munita 41. Loraileko azken egunetan. Osk Kurl 203 (v. tbn. 206). Lore-illaren emeretzia. Uzt Sas 128. v. tbn. 

EEs 1913, 113. TAg Y 1933, 24. Goen Y 1934, 93. BEnb NereA 213. Loril: Prop 1900, 198. Prop 1906, 196. 

Ayerb EEs 1912, 63. 

lorekadura. "Travail en fleurs dessinées ou brodées" Dv A. 

lorekatu (Dv A). "Garnir de fleurs un dessin, une broderie" Dv. Eta lorekatuz eginen dute soingainekoa 

urhez eta moredinez. Dv Ex 28, 6. 

lorekatzaile. "Brodeur" Dv. Hamar erridau liho hari bihurtuzkoak [...] eta lorekatzailearen eskuz 

mudantzatuak. Dv Ex 26, 1 (v. tbn. Ex 28, 39). 

loreketa. "(Hb), quantité de fleurs" Lh. 

loremaile (Lar, H). "Florífero, florígero, loremallea" Lar. 


mende. 

846


lorenar, lorenatar. De Lorena, lorenés. Duke Jaun Lorenarrari. AB AmaE 186. Lorenatar bat, Duke 

gerrari errimea. Ib. 185. 

lorenatar. v. lorenar. 

lorenjau. v. lorinjau. 

lorenjau. v. lorinjau. 

loreño. Dim. de 1 lore. Loreñoetarik sagarrak ethorri! Ox 173. Ez arbolarik, ez aldaskarik, loreño bat ez 

ikusten. Barb GH 1926, 131. Belardi beltzeko / loreño txuria. Ldi UO 18 (v. tbn. BB 76). 

lore-ontzi (H), lorontzi (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar (+ -nz-), H), lora-ontzi (H), lore-untzi (B ap. Izeta BHizt; H), 

lora-untzi (H). Florero; tiesto, maceta. Tr. Documentado en autores meridionales desde la segunda mitad 

del s. XIX. Al Norte lo emplea Barbier. Lore ontzi bateko buketaren usaia. Bil 161. Ipiñi zuen lorontzi batean 

larrosa landare bat. EE 1884a, 570. Oestalki, lorontzi (florero) ta gañerontzeko gauza onak. Ag Kr 220. Leioko 

lora ontziyak. Iraola 118. Atari aurreko loreontziak. Ag G 369. Lorontzi abei ura aldatu bear diegu. Alz Ram 

112. Zumezko otartxoa [...] / lore-ontzi naro. Ldi BB 74. Kristalezko lorauntzi polit bat. Alzola Atalak 95. v. tbn. 

EE 1885a, 28. Inza Azalp 31. Mde Pr 322. Gand Elorri 50. Lorontzi: Altuna 19. Enb 140. Laux BBa 34. Osk 

Kurl 85. Lore untzi: Barb Sup 153. 

lorertze. "Floreta de cincha" Lar. 

loretasun. Tema floral. Loretasuna ere gehiagotan aipatzen du, metafora bidez lore bihurtzeraino 

neskatxa. Zarate ELit 52. 

loretegi. v. lorategi. 

loreti (H), lorati (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H). Florido. "(Pascua) florida, de flores, Pazkoa loratia" Lar 

(tbn. Añ). "Que da mucha flor. Baitta keixia be, sasoian, loratixa" Etxba Eib. Ibar zabalak, eta / zelai 

loretiyak, / ikusten dira txori / kantariz jantziyak. Etxeg EE 1883b, 528. Gure oe loreti / ingurutik leoi-lezaz esia. 

"Nuestro lecho florido". Onaind in Gazt MusIx 207. 

loretoki (Izt, VocCB, Dv, que cita a Artola), loratoki (V-gip ap. Etxba Eib). Jardín. "Huerto" VocCB. "Bizitza 

guztiak biar leukie lur atal bat, lora-toki biurtzeko" Etxba Eib. v. lorategi. Non zure torre andi, jauregiak, 

loretoki ta jardinak? Cb Eg II 140. Gipuzkoako loretoki eder txukunki apainduetan. Izt C 159. Loretoki ta 

zelaiak / graziyaz daude beteak. RArt EE 1880a, 184. v. tbn. JFlor (Donostia, 1883). 

loretsu (Lar, Dv, H, A), loratsu (V; Lar, H). Ref.: A, Etxba Eib y Elexp Berg (loratsu). Florido, lleno de 

flores. "Coliflor, aza loretsua" Lar. "Qui est plein de fleurs" Dv. "Tomatia oso loratsua dago baiña ale gutxi 

agiri dau" Elexp Berg. Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu y Goyhetche, y al Sur a partir de 

principios del s. XIX. Hay loratsu, además de en textos vizcaínos, en Echagaray, Orixe (junto a loretsu) e 

Ibiñagabeitia. Lur loretsuak / ohoratzen zaitu. EZ Eliç 186. Arbola loratsutik. Añ LoraS 135. Bere 

egonlekutzat ta jardin loratsutzat. fB Ic II 295. Ill [...] / loratsu, argija. Ur MarIl 123. Phentze loretsu batzutan. 

Gy 214. Uda loratsu / eder ta zoragarria. AB AmaE 23. Zelaiak ezko, naro ta loretsu zeuden. Ag G 43. Bedatslili 

orok baño loratsugo itzultzen zaigu [...] aldareetara Ama Birjiña. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Mertxikondua 

dago loretsu. Laux AB 96 (49 loratsu). Aldare loretsuak. Alz Ram 50. Nazareth loratsuan / lore zinan lerden. Or 

BM 102. Esku-ekusi loratsua. 'Manne fleurie'. Or Mi 56 (44 loretsu). Mendi-zelaiak loratsu jantzi. BEnb NereA 

230. Baratze loratsuetan. Ibiñ Virgil 107 (62 loretsu). v. tbn. EE 1882c, 448. Bv AsL 30. RIEV 1931, 641. EA 

OlBe 108. Zait Sof 23. Mde Pr 140. Gand Elorri 56. Or in Gazt MusIx 197. Onaind in Gazt MusIx 150. Alzola 

Atalak 85. Loratsu: Echag 136. 

(Fig.). Ai! llobak / bizi zare egun loratsuetan. AB Olerk 646. Ai, gaztetango aro loratsua! Erkiag Arran 30. 

Ez dela beti loretsu bizia. Larre in Xa Odol 14. Eredu honen egoslekua XVII.eko Lapurdi loratsuan bilatu behar 

da. In MEIG VI 32. 

loretsutu. Llenar de flores. Gure errekak zillarkiturik, / loretsuturik zelaiak. AB AmaE 54s. 


mende. 

847


loretto (T-L). Dim. de 1 lore. "Fleurette" T-L. Andreak, ez gaitzetsi hitz bat aditzean, / loretto bat dautzuet 

ezartzen eskuan. Elzb Po 221 (v. tbn. 182). Umiasainduetan bederen loretto baten ezartzeko. Zerb Azk 80. 

loretuazi. v. lorarazi. 

loretxo (Lar), loratxo (Lar), loretxu, loratxu. Florecilla. Jesusganik jausten diriala loratxo gorri gozoak. 

Añ LoraS 135. Iluntzian sikatuten dan loratxu bat. Astar (ap. H). Usañik gozoeneko loratxoak. Ag Kr 213. 

Birjiña Amagana, / eskeintzera biotzez / loretxo eder bana. ArgiDL 166. Ortziko loretxu zidarrezko ditugun 

izarñoak. Erkiag Arran 30s. En DFrec hay 4 ejs. de loretxo. v. tbn. Aran SIgn 45. AB AmaE 394 (146 loratxo). 

Ill Pill 4. Jaukol Biozk 80 (43 loretxu). Or Mi 47. TAg Uzt 114. NEtx LBB 220. Xa Odol 340. Loretxu: Enb 150. 

Loratxu: Laux BBa 90. R. Bustintza in Onaind MEOE 758. 

loretzaile, loretzale. (El) que florea, elogia, alaba. Frantzia loretu behar zelako kontseilua emana zuen 

turismoaz arta hartzen duen Pariseko jaunak [...] eta hitzeman zituen sariak loretzale hobereneri. Herr 7-1- 

1960, 2. 

loreuta (Lar, H). "Cuajadillo, en los tejidos de seda", "espolín, tela de seda con flores" Lar. 

lorexka. "(Hb), fleuriste" Lh. 

lorezain, lorezai. Floricultor. Esku ona dun lorezai batek [...] / txertu-lan bidez [...]. EA Txindor 67. 

Lorezai trebe ba Jose Zintzoa! Olabeaga EG 1956 (9-10), 4. Lorezain Done Orrek / goiko Yaun zerana. TP Y 

1933, 184. 

loreztatu (G ap. A; Lar, Dv, H), lorestatu (S (Foix) ap. Lh), loraztatu (Lar, H). "Florear, adornar con flores" 

Lar. Kanpo lorestatu horiek. Arb Igand 55. Zortzi traktur bere orga lorestatuekin. Herr 24-5-1962, 4. Etxe 

aintzinak [...] lorestatu zituzten. Ardoy SFran 133. Lorezta zure etxeko barneak. Egunaria 29-7-1969 (ap. DRA). 

v. tbn. Lf Egan 1955 (5-6), 10. Alabar, elogiar. [Etxahunek] Donapauleko jauneria laudorioz loreztatzen 

du. Lf ELit 178. Kantari natorkizu Gipuzko maitea / loreztatu baituzu ene izaitea. Xa Odol 315. Amarrain 

fin, frexko eta bizkar ezurreraino loreztatu horietarik! Gatxitegi Herr 19-9-1957, 4. 

loreztu. 1. Florear. [Ikurriñak] B.Z. izki onek lorezturik ditu, / zer esan gura daben errez lei aditu. Enb 147. 

2. Florecer. Asmoak loreztu ditezen ta loreztuz gero, igali mardulik ekarri al dezaten. Ldi IL 77 (v. tbn. UO 

54). 

lorguaiñ. "(G-to), euforbio" A. 

lori. v. lodi. 

loria. v. gloria. 

loriatu. v. gloriatu. 

loriga. v. lorika. 

lorika, loriga, loarika. Loriga. Aien gañean eseririk zeudenak zituzten suzko, jazintozko eta sufrezko 

lorikak. Ur Apoc (G) 9, 17. Eta eukezan loarikak burdiñazko loarikak lakuak. Ur Apoc (V) 9, 9. Eskuan eta 

loriga-ertzean muiñ-eman-ta, Rozinanteren gaiñera igotzen lagundu zion. Berron Kijote 115. 

lorikatu. "Lorigado" Lar. 

lorikatzar. "Lorigón" Lar. 

loriko. "(V-arr) higo breva" A. 

lorinjau (V-ple ap. A), lorenjau (-ny- Añ (V)), lorenyeu (Añ (V)). "Acariciar", "halagar" Añ. v. losentxatu. 


mende. 

848


Etim. Para su origen en la pérdida disimilatoria de la sibilante intervocálica, v. FHV 293. 

lorio (L ap. A; SP, Dv, H). Pórtico, porche. "Galerie devant la maison" SP. "Portique. Dans qq. endroits, cour 

extérieure" Dv. "1.º refugio bajo el alero del tejado: 2.º pórtico, porche; 3.º patio exterior" A. Cf. lobio. v. 

bokana. Jesus tenploan zabilan, Salomonen lorioan. Dv Io 10, 23 (Leon lorio azpian; He aldamioan, LE 

leorpean, EvS galerian, BiblE aterpean). [Tabernaklearen] lorioko habe guziak izanen dira zilhar-xaflaz 

inguratuak. Dv Ex 27, 17 (Ol esparru, BiblE atari). Gure oinak zure lorioetan baratuak zaudezen. "In atriis 

tuis". Dv Ps 121, 2 (BiblE ateetan). Ospitaleak hetsiak izanez, jauregi batetako lorioan etzan zen, harriaren 

gainean. Laph 59 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Atherbe ideki bat, lorioa [...], etxe barnea hetsia delarik 

loriazko lorioa. EGAlm 1896, 45 (ap. DRA). Ez da [etxe] bat halere, lorioa (vestibule extérieur) duenik. JE Bur 

25. 

loriostu. Alegrarse, regocijarse. v. gloriatu. [Iruñeko ostalerra] loriostua baitzagon Zabiereko seme bati 

atherbea emanik. Laph 198. 

lorito (G-azp), lurito. Loro. Basoko loritoak berak euskeraz jarduten ziran erasian. Mok 7. Luritoak, egazti 

politak eta tximuk saltzen. JAIraz Bizia 44. "Se usa como adjetivo para calificar de bobo, de despistado. 

Ezeren kontuan jausten ez dan lorittua dozu semiori" Etxba Eib. "Lorito bat eindda dago zuen Ane. Asko 

hitzegiten duten umeez esana" Elexp Berg. 

lorius. v. glorios. 

lorizketa. "Antografía. [...] Lorizketa de lor-ez-izketa = por (medio de) las flores, habla, conversación, etc." 

Iñarra EE 1889a, 475s. 

lorka. "Arrastrar, lortu, lorka eraman (G)" Aq 1000. 

lorkatei. v. lurkate. 

lorkatu. v. 1 lokartu. 

lorkazi. v. lokarrarazi. 

lorketa. "(AN-araq), acción de arrastrar materiales" Satr VocP. v. lorreta. 

lorkinda. "Florón" Lar. 

lorkizun. Objetivo a lograr, propósito. Erlijioari eskerrak, bizitzatik kanpora joan da gure lorkizuna. Txill 

Let 120. Non daude betirako lorkizunak? Non daude mugagabeko bide izkutuak? Ez dut iñora iritsi nai! Ib. 102. 

Zeintzuk dira Mezako lorkizunak?: (a) Jaungoikoa gurtzeko, adoratzeko; (b) Jaungoikoari eskerrak emateko 

[...]. EgutAr 15-2-1959 (ap. DRA). 

1 loro (Lar, Izt C 199). "Loro", "papagayo" Lar. Loro edo papagaio deritxan egazti bati irakasi eutseen 

esaten Ave Maria. Añ MisE 137. Edozeñ aur zentzugabek baita loro batek ere egin dezakeen gauza. AA III 588. 

[Orazioak] loroak bezala esatea. Ib. 329. Lorua bezelaxe / nator kantatzera [...]. / Aditzen dezutenai / par 

eragitera. Echag 221. Loro berritsua da beti izango loro. AB AmaE 404 (v. tbn. 411). Loro musikua. Azc PB 

327. Beti keñuka zaude / loruaren gisa. AzpPr 96. Loroen antzera berbaldi zentzunbakoak egitten. Echta Jos 74. 

Loro-mokoa. JMB ELG 38 (ref. a una piedra labrada del magdaleniense en forma de pico de loro). v. tbn. Sor 

Bar 69. Iraola 92. 

- LORO BUZTANLUZE (Lar, Izt C 199). "Guacamayo, guacamaya" Lar. 

- LORO EME. "Cotorra, cotorrera" Lar. 

- LORO MOTEL (Lar, Izt C 199). "Guacamayo, guacamaya" Lar. 

- LORO TXIKI. "Perico, guacamayo muy pequeño" Lar. 

2 loro (V-m ap. A). "Alambre. Con especialidad se designa así el alambre que emplean los pescadores en sus 

aparejos para la pesca de altura, sotileza en Santander" A. "Loroa: zurda ta amoaren bitartean ipinten dan 

alambre meia" Ag Kr 103s. Amuari loroa iratzi bear izaten iaka atunak etxeratuteko. A Gram 41. Orain 


mende. 

849


eztaukat geiago berunik eta loro ta tantzarik bez. Ag Kr 103s. Ementxe egingo ditue pixau burdiñak, txatarrak, 

loroak. Erkiag BatB 121. Oiñak alderen alde zeartzen zituten burni-loroak askatu bai nizkitzun. Zait Sof 86. 

lorondo. v. LORE-ONDO. 

lorontzi. v. lore-ontzi. 

loroski. "Festón, adorno de flores, frutas y hojas" Lar. 

lorotartxa (Lar, Lcq 118), loratartxa (Izt C 45). "Escamonea, hierba" Lar. "Escomonea" Izt C 45. 

1 lorpide. Medio de conseguir. Eskean asteko lotsa [...] lorpide orri narda ta iguin egiñaz. Erkiag Arran 

118. 

2 lorpide. v. lorbide (2). 

lorralde. Tribulación, pesadumbre. v. lorraldi. Ekaitzetik / lorraldetik, / zainduko du Eliza bereziki. 

Olabeaga EG 1956 (9-10), 5. 

lorraldi. Tribulación, pesadumbre, pena, disgusto. Lorraldi ta larrialdi gose ontan gengozala [...]. Or 

Tormes 85. Zure lorraldiei buruz, Yainkoek noiz errukituko ote diran eztakit. Zait Sof 116. Bearra ere bazeukat 

ainbeste lorraldi (congoja, pesadumbre) lagun-artean ahaztutzeko. Etxde JJ 78. Bere oñaze ta lorraldiak 

[eztitu]. Ib. 153. Lorraldian zabaldu ninduzun. "In tribulatione". Or Aitork 218. Nik aterako zaituzt Aigitoko 

lorralditik. Ol Ex 3, 17 (Dv atsekabetik). v. tbn. Ibarg Geroko 55 (ap. DRA). Erkiag in Onaind MEOE 712. 

lorratz (V, G), lorrotz (Izt). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Elexp Berg. Rastro, huella, pista, estela. "Vestigio, 

pisada" Izt. "Aizeri lorratzak agiri die lokatzatan" Elexp Berg. Tr. Documentado en fray Bartolomé, J.J. 

Moguel, Arrese Beitia, Apaolaza y autores occidentales del s. XX. La forma lorrotz se encuentra en fray 

Bartolomé (en un ej. dudoso), en Zavala y en Ezale. Ze odol errekaak! Ze lorrotz karinosuak egiten dituban 

munduban pekatu ezainak! fB Ic II 47 (Interpr?). Adanen pekatubaren katia ta bere lorratz galdubetatik gizonak 

aterateko. JJMg Mayatz 232. Kristo il tzan gugaiti, guri bidea erakusten euskula, bere oñatzai (lorrotzai) 

yarraitu dagiozuentzat. Zav Serm I 61. Nola ontziak ez duen uzten uren gañean / lorratzik nondik joan dan iñork 

igarteko. AB AmaE 159. Osaba, [...] uste det Pintok eta Leonek lorratza galdu dutela. Apaol 43. Eurak bere 

zirindu ta beruzkotu deizala nundik nora dabilzan ezaututeko zirin lorrotzean. Ezale 1897, 382a. Ittunak 

bekokijan lorratza ezarri dautso. Altuna 31. Nundik edo andik, lorratza artu dabe ta yakiten dabe [...]. Kk Ab II 

69. Lorratzik itxi barik alde egin dau, eztakigu ezer. Ib. 100. Zure lorratzai jarraitu naiak / jarri nau goirantz 

begira. Enb 149. Gizartea [...] bere igikun, lorratz eta atzera-aurrera guztietan lurreko ondasunak [...] erabilli 

ei dabe. Eguzk GizAuz 48. Gurpil-lorratzik ere etzan. Zait Sof 168. Basetxe guztietatik ke-lorratz urdin bat 

dario. EG 1956 (7-8), 52. Oitura ori, nondioka ote dute [...]? Ona emen lorratz bat, arrastu bat: [...]. Alt LB 15. 

Eta Gurutze-itzalak lorratz luzea egiten zuten lurrean. NEtx Antz 159. Aztarren eta markak itxi ditue atean, urun 

zuriaren lorratzak. Erkiag BatB 101. Eta ba ete dago gaizkiñen lorratzik? Ib. 101. Odol-lorratz bat. Gand Elorri 

99. Gazela-sail aundi baten lorratzak erakutsi zizkidan. Anab Aprika 82. Orati du lorratzik sakonena egin ziona, 

bere olertitzan ezezik [...]. Gazt MusIx 62. v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 208. Gure gaiztakeriaren lorratzek 

baliraute [...]. Ibiñ Virgil 43. [Izarren] zillar-lorratzak. NEtx LBB 243. Ermiñta a arripillo bat eginda gelditu ei 

zan; orain lorratzik be eztago an inguruetan be. Alzola Atalak 36. "Lorrotz (V-m), surco o sulco que se abre 

en la tierra para la siembra" A. 

- LORRATZEAN (V-ger-m-gip), LORRATZETAN. Ref.: A; Iz UrrAnz (lorrátza). "1.º cazando, litm., 

siguiendo la huella; 2.º (V-gip), husmeando" A. "Lorratzian, siguiendo la huella" Iz UrrAnz. Bizkaia zarraren 

lorratzetan pozik ibilten nazana badaki. In Akes Ipiñ 4. Neska gazteak bidez / or dabiltz zure lorratzean. "A zaga 

de tu huella". Gazt MusIx 191 (Onaind ib. 208 zure lorratz atzetik). 

- LORRATZERA. "Lorrotzera erein (V-m), sembrar a surcos" A. Lorrotzera artoa, indiarra ta naboa ereiten 

dira. A Ezale 1897, 326a. 

lorreta (Vc ap. A; Añ (V), Izt). "Acarreo" Añ e Izt. "Acarreo, transporte" A. v. lorketa. 

lorri. v. elorri. 

lorrin (V-ger-ple-m ap. A). 1. (Adj.). Malo; torpe. "Lluvioso, malo (se dice del tiempo)" A. "Erdera kantu 


mende.


lorrinak" A Apend. "Lorrin bat da bearrean, es un mal trabajador" Ib. "Sermolari lorrina da, es orador confuso" 

DRA. Neguko eguraldi txar eta lorriñak gizonezkoak abarkak josten eta liñorraztuten [...] emoten ditue. 

Onaind EEs 1930, 204. Burutasun lorrin bat el zitzaion arik laster eta entzun zun zurrumurrua egia ote zanentz 

zihur yakin gureak zirikaturik [...]. Aurre-Apraiz EG 1956 (7-8), 30. Aro onari begira oba da, berandutxu 

izanda be, denpora lorriña edo lur sikuagaz erein baiño. EgutAr 1-11-1959 (ap. DRA). 2. (Sust.). "(Vc), trozo 

de tierra puesto al descubierto. Las toperas, tierras removidas por topos, llámanse lorrin además de sator-lur. 

Los cubiles de las liebres o porciones de tierra que revuelven para hacer de ellas su cama, se llaman también 

lorrin. También la porción de un prado que después de un bailoteo queda sin hierba y hasta la tierra removida 

por una bala de cañón" A. Yorraiaz urratutako lur-lorriñik ere ez. Zait Sof 168. 3. (Sust.). "Lorrin batzukaz 

dakit, lo sé con algunas imperfecciones" A Apend. Atondu nai daroat / [...] zalantza, aize, fedezko / barruko 

lorriña. Gand Elorri 159. Gaur Udabarria / zeure adar pean. [...] / Gaur, Udagoena, / zeure lorriñean. 'El 

Otoño se apoya en tus ruinas'. Ib. 33. 

lorrindu (Vc ap. A), lordindu. 1. "Malograr, echar a perder alguna cosa, revolver" A. "Gu Bilborako egotea 

asko da eguraldia lorrinduteko, [...] para que el tiempo se revuelva" Ib. (s.v. lorrin). Tr. Documentado en 

Enbeita y autores meridionales de la segunda mitad del s. XX. La forma lordindu sólo se encuentra en San 

Martín. Itzok garairik egokiena lorrinduko bailukete. Zait Sof 45. Karlista berriok bestaldean dakusguz [...] 

erdalkeriz, odol-zalekeriz, kutsatuta, lorrinduta. Alt LB 109. Industri-olaen keiak, ekandu ta zeru-aldeak 

lorrindu legiezela. Erkiag Arran 17. Adu txarra [...] ebilkion [...] bere barne-baratzeko landaratxo pipil-barriak 

lorrinduten? Ib. 95. Adabau ta orraztu apur bat zure itzak, zure etorkizuna lorrindu ta muskildu eztagizun. 

Larrak EG 1958, 267. Euskaldunok, geure aulkeriz, urtetik urtera euskeria era guztietan makalduaz eta 

lordinduaz goiaz. SM Zirik 30. Erreminta ta ganerakoak, ganorarik ezagaitik bertan beera lorrindu bage. 

Erkiag BatB 73. Ostikopean zapaldu ta urteierea lorrindu bere, lurrezko ataka auskorra itsutu ta lauzkituaz. Ib. 

36. Tasun eder ori keri itsusi bilakaturik zegoen: ele-eder [...] ta erri-arazoak lorrindurik zeuden. Zait Plat 36. 

Arnas artzen zuten atsa bera ke-kio urrinez lorrindurik zegoen [...] ondaturik. Ib. 26. Bere gogoa lorrindu bage 

iraunerazi duenen bat. Ib. 125. [Zezenak] bere saiets zuriz iakintu guriak lorrinduz. Ibiñ Virgil 49. Jokoedanetan 

etxea ta ondasunak lorrintzen. Alzola Atalak 58. (Part. en función de adj.). Izango zana gero... 

Txadon-Aingerua / garbituko ebana gogo lorrindua. Enb 210. Emazterik artu ez dauan gizaseme gazte 

lorrindua. Erkiag BatB 203. Neguko gau illunbezuetan eskatu bagako ura eskeintzen eutsen oparo zeruak, itoinirristada 

ta itusur-tantakaden itxura lorrinduan. Ib. 35. 2. "(Vc), revolcarse" A. Biotzeko utsuneak bete nai 

badoguz, gogoko mingostasunak gozatu [...] ezkaitezan beeko basatzetan lorrindu. A Ezale 1898, 406b. 

lorrinka (Vc ap. A). "Revolcando" A. Itxi ninduen narru gorrian lotsaz billoxik [...] / narras, lurrean, 

lorrinka, larri, garrasi baten. AB Olerk 169. Jeiki bitez erriak amorru beltz gainka / ta arnaseaz, ez beste, or 

dira lorrinka. Loram 107 (el ed. traduce: "ahí están echados a perder"). 

lortu (Vc ap. A; Aq (G)). 1. "Arrastrar" Aq 1000 (v. tbn. 181 y 559). "Acarrear" A. Diruaren indarra ezin 

leike neurtu, / baña etxera nekez egiten da lortu. Enb 164. 

2. (V-ger-m ap. A; Añ (V)). Conseguir, lograr. v. erdietsi. "Eztira izan, orregaitiñokarren, alperrekoak gure 

alegiñak eta buruausteak: gero ta gero be gura genduana lortu dogu, [...] por fín hemos conseguido lo que 

queríamos" A. Tr. Documentado en Zavala, en la ed. de Azkue de los poemas de su padre y en autores 

occidentales del s. XX (principalmente vizcaínos hasta el segundo tercio del siglo). Lo emplea tbn. Xalbador. En 

DFrec hay 828 ejs. Zeinbati onrak, diruak / osasuna izateko / eginak, ai! okerreko / guztiak deutsez lortuak! 

Zav Fab RIEV 1907, 97. Lagun askon aurrean / berba ondo egitea / gitxik dabe munduan / lortu iakitea. Azc PB 

303 (Ur PoBasc 199 lograu). Pozik egozan gitanoak korta zabal ederra bero-berotan egoteko lortu (conseguir) 

ebenean. Echta Jos 15. Lortu eban zelanbait gurasoen baimena. Ag Kr 115. Ainbeste igo alaiz? Nik lortu ezin 

detana jaditxiko aldek? Ag G 305. Etxe artakoen janaria non lortu zitekean etzan iñola ikusten. Ib. 323. 

Prakerrek lortu eban Marikrusegaz bakarrian itz egitia. Kk Ab I 37. Lortu (kontsegidu) ez? Altuna 64. Arana- 

Sabin aundija / lortu eiguzu Jaunguagandik / adimeneko argija. Enb 51. Onetara il zan, bere gurarija lortu 

barik. Otx 92. Azkatasuna lortu arte onela ibiliko gaituzte. Lab EEguna 108. Beren bizigarria eizetik eta 

arrantzatik lortzen zuten. JMB ELG 41. Langille guztiak lortu dabe zortzi orduko lan ori. Eguzk GizAuz 32. Aita 

San Iñazioren bitartez lortuko du euskal-fedeak Amaren eskaria. SMitx Aranz 149. Berak lortu nai zuen 

emakumea beste baten eskuko zebillen. Etxde JJ 138. Doi-doi lortu eben ardandegi artan sartzea. Erkiag Arran 

50 (v. tbn. BatB 103). Poztu zeintekez! Azkenean lortu dozu gura zenduana! Bilbao IpuiB 213. Ostu baleutsen, 

zelan edo alan lortuko eban barriro. Ib. 259. Gura dau baña ezin dau lortu / egizko bake osorik. BEnb NereA 

189. Baduela xede bat lortu bearra edo asmo bat iritxi naien ari dela. Vill Jaink 45. Zenbat mesede lortu 

ditugun / zu jarriz bitartekotzat. Basarri 8. Mendekioa lortu beharrez ez dut galduko astirik. Xa Odol 270. Saiatu 

egin behar baita, zernahi lortzeko edo ez lortzeko. MIH 379. Hondamendira zihoala beste laguntzarik lortzen ez 

bazuen. MEIG VII 166. 


mende. 

851


v. tbn. Inza Azalp 154. Or Tormes 95. Laux BBa 132. Zait Sof 185. Mde Pr 93. Akes Ipiñ 15. Gand Elorri 115. 

Txill Let 119. Arti MaldanB 194. Anab Aprika 47. Osk Kurl 16. Gazt MusIx 71. Uzt Sas 143. 

3. "Empeñar" Dgs-Lar 6. 

4. "Emen jaio (Anduagan) ta emen lortzen gera, aquí nacimos y aquí nos amoldamos a vivir" Ayerb EEs 1914, 

161. 

lortxinga. "Claros de sol entre nubes" Izeta BHizt. v. gortxinga. 

lortxingatu (B ap. Izeta). Clarear (el tiempo). "Ziar aizetik atsaldetan lortxingetzen du" Izeta BHizt. Cf. 

lortxinga. 

lortzaile. "Acarreador, ekarlea, lorzallea" Izt. "Acarreador (msOch)" A Apend. 

losa (V, G; Lar, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. Losa. v. harlosa, lauza, HARRI-LOSA. Cf. el ej. de TAV s.v. 

lotsa. [Zuloan] sartuko zaituzte [...] ta losa gañean bota. Cb Eg II 101s. Galdeturik non ortzi zuten eta joanik 

ara, agindu zuen kentzea arlauza edo losa. LE (ap. H). Lurrian eguan arlau edo losa bat jaso. Kk Ab I 74. Losak 

jarriaz / eultziaren inguruan. "Unas losas". Or Eus 338 (v. tbn. ib. 85 y Mi 77). Piramidea losa zuri distirakorrez 

estalirik zegola. Etxde Egan 1961 (1-3), 82. Bitoriko plazan, erdi-erdiko losan, xaguxarra dantzan! NEtx LBB 

175. (V-gip, L, BN, S; Gèze), loja (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh (losa, loja); Giese CasaS 9; Etxba Eib. Pizarra. 

"Ardoise" Gèze. "Lajas de piedra pizarrosa de gran superficie que se sacan en las canteras de Eibar. Artaittari 

losia enkargau detsat txarri tokixa eitteko" Etxba Eib. v. lozabeltx. 

- LOSA-ILTZE. "Losa-itze (S; Foix), grand clou pour ardoise faîtière" Lh. 

- LOSA-MARTILU (-illü S (Foix) ap. Lh), LOJA-MARTILU (-ü S (Foix) ap. Lh). "Marteau à ardoises" Lh. 

"Asseau, marteau de couvreur" Ib. 

- LOSA-INGUDE. "Losa-ünküdi (S; Foix), outil sur lequel on coupe les ardoises" Lh. 

losadura (V-arr-oroz-m, G-to). Ref.: A; Etxba Eib. "Enlosado, acera" A. "Terraza pavimentada de losas. 

Txirixo-kaleko losaduria, makiñatxo bat kontu esandako lekua" Etxba Eib. 

losegia (S ap. Lh), lozagia (S (Foix) ap. Lh), lozegi (S ap. A). "Eje del molino" A. "Partie qui se trouve entre 

le kobain et le kokots" Lh. "Lozagia, système de pivot qui commande l'arrêt ou la marche du moulin" Ib. 

loseinka. v. loxinka. 

loseintxa. v. losentxa. 

losengatu. v. lausengatu. 

losentxa (Lar, Dv, H (s.v. lausenga)), losintxa (VocCB Dv , Asp Gehi (losintx)), loseintxa (Dv, que 

cita a Lard), loxintxa (G-goi ap. JMB At), loxintx (AN-larr ap. Asp Leiz), loxentxu, losentxu, lusintxa, losinja 

(Dgs-Lar 11), lausentxa (Chaho), leusentxa (H). Lisonja, halago, adulación, zalamería. AxN explica 

lausengua (174), lausengurik (437), lausenguz (438), por loxintxa, loxintxarik, loxintxaz, respectivamente. v. 

balaku, lausengu, loxinka. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en autores meridionales, 

principalmente guipuzcoanos. En cuanto a la distribución de variantes, hay losintxa en el manuscrito de 

Muruzabal, en un texto de EE, en Azkue y M. Atxaga; loxintxa en Inza, J. Irazusta y Lekuona; losentxa en 

Aguirre de Asteasu, Arrue, Orixe y Labaien; loxentxa en Arana; loseintxa en Lardizabal; loxentxu en Lizarraga 

de Elcano y lusintxa en D. Agirre. En DFrec hay 1 ej. de losintxa y 1 de loxintxa. Badira munduan persona 

onak, losintxarik gabe egiak erraten dituztenak (Muruzabal, 1743). ETZ 76. Inzitatzen dúte gaixtakeriará 

loxéntxus ta meátxus. LE Urt ms. 145r (v. tbn. LE-Ir (116) y Matr4 535; Urt ms. 117v loséntxus). Neskatx 

ergelak losentxakin kuturtzen [...] bekatura. AA I 599. Mundu ustel-galdu onen losentxetatik iges egiten. Ib. 42s. 

Itz desonesto, losentxa anima galgarri. Ib. 537. Losentxak esateko oitura. AA II 145. Orduan erregek ezagutzen 

zuala ministro gaisto onen losentxa esan zion: egiaz hi aiz Prigiano, nere infernurako ministro. AA III 558s. 

Onelako leunkeria eta loseintxakin Israeltarren gogoak irabazi eta beretu zituen. Lard 196. Hitz leun eta 

losentxakin mundu guzia engañatzen zekiena zan. Arr GB 15. Aragizko edo gorputzeko loxentxa eta munduko 

itxodongizunak. 'Halagos de la carne'. Aran SIgn 12. Len esandako itzak, ez losintxak, baizik maitetasun 

egiazkuarenak zirala. EE 1882a, 130. Bere alabearen lusintxa (lisonja) oni iaramonik egin barik. Ag AL 75. 

Eskerrik asko losentxarengatik. Lab EEguna 116. Neri loxintxak eta kapitana biotzean eta buruan? Paltzo 

txarra! JAIraz Bizia 115. Ontatik atera dezakegu norañoko loxintxa-indarra duan kopla onek. Lek SClar 112. 


mende. 

852


Altzairuaren ordez "zillarra" diola [...] loxintxaren-loxintxa bearrez nunbait. Ib. 113. Mutillaren musu, losintxa 

ta besarkadak atsegin zaizkio bai. MAtx Gazt 31. Beldur nintzen [...] idazlan hori ez ote zen [...] modaren 

losentxak eragina izango. MIH 297. v. tbn. Losintxa: A EEs 1916, 305. 

- LOSENTXA EGIN. Lisonjear, halagar, adular. "Loxintxa egiten ikasi du" Asp Leiz. Ta maite baninduan 

bere, ta atsegin eta losentxa egiten baeustan bere [...]. Or Tormes 21. Orduan obispo jaunak loxintxa egiñez, 

esan zion aurtxoari: [...]. Inza Azalp 20. Danok dakigu kopla au, etxeko jaunari loxintxa egin bearrez kantatzen 

zaiona. Lek SClar 111. 

- LOSENTXAK EGIN. Lisonjear, halagar, adular. Juramentu gezurrezkoa egiteko erreguak, losentxak, 

palakuak egiten badiozkatzu. AA III 556. Gañerakoan nagusi arrek Jainkoak dakin loxintxak egin zizkan. JAIraz 

Bizia 51. Al egiña loxintxak eiten nizkan eta arantzaz betea egon banitz bezela bultzatzen zidan. Ib. 111. 

- LOSENTXAN. Halagando, adulando. [Griña ta pasioak] beti ari dira palakatzen eta losentxan gure 

borondatea, ta au berenganatzen badue [...]. AA III 613. Beste semeak, beren gaiztakeria kolkoan zeukatela, 

loseintxan joan zitzaiozkan, lasatzera. Lard 49. Sansonen emaztea ere beartu zuten, bere senarragandik isillik 

jakiteko, batean loseintxan, bestean negarrez alegiñak egitera. Ib. 141. (Con adj.). Leunkiro eta loseintxa 

andian itzegiten zien. Lard 196. 

- LOSENTXAZ. Halagando, adulando. v. LOSENTXAN. Ekin zion semeari ala losentxaz nola erreguz, baña 

ixilik zegoan au. AA II 227. 

- LOSENTXAZKO. "Chose, parole, action flatteuse, caressante" H. 

losentxagarri. "Qui l'on peut gagner par flatteries, caresses" H. 

losentxaka, loxintxaka. Adulando, halagando. Gu etxera itzuliko bagiña, zenbat zurikeri guretzat! Asiak 

ditxin loxintxaka, zer gerta ere. Or QA 85. 

losentxakeria. Lisonja, halago, adulación. Ez zure serbitzari oni orrelako losentxakeriarik egin. Lard 239. 

losentxakizun. "Qu'il faut gagner par flatteries, caresses" H. 

losentxari (G ap. A, que cita a Arr; Lar, Izt, VocCB Dv , H), losintxari (VocCB Dv ), 

loxentxari (Lar ). "Adulador", "lisonjeador", "zalamero", "soflamero" Lar. "Lisonjero" Izt. 

"Seductor" A. Lagun urkoaren gaizki-egiña alabatzen ta ontzat ematen duen losentxari gaistok. AA III 558 

(v. tbn. AA II 120). Gizon gezurti eta losentxariai leku-emanda, hura galdu naiez zergatik zebillen? Lard 174. 

Morroi losentxari biotz gaiztoko batek itzegin eta su geiago eman zion. Ib. 171. Milla itzalde losentxari. "Mil 

claúsulas lisonjeras". EE 1881a, 159. Etzaitu, ez, engañatzen / mundu losentxariak. / Ez dituzu nai beraren / 

atsegin galgarriak. EE 1897a, 74. 

losentxaro. (Adv.). Con halagos y lisonjas. Gogorrean etzutela ezer egingo eta asi zitzaion losentxaro 

itzegiten eta eskuratzeko egin-al guziak egiten. Lard 336. 

losentxatu (AN ap. A; Lar, Aq 935 (G, AN), H), losintxatu (-txetu Asp Gehi), loxintxatu (G-to-nav ap. A), 

loxentxatu (G-to ap. A), loxintxetu (AN-larr ap. Asp Leiz), lausentxatu (Chaho). 1. Adular, halagar, lisonjear. 

"1.º engañar; 2.º halagar" A. "Loxintxa zazu aur ori, mutur baitago" Asp Leiz. AxN explica lausengatzen (355 y 

144), por loxintxatzen y loxintxetzen, respectivamente. v. loxindatu, lorinjau. Disimulátus, txikítus ta ez 

loxentxátus bere gaitz proprioak. 'Y no mimando sus propios males'. LE Matr3 229. Loxentxatuaz leunki aurrari 

atorra jantzi. EEs 1912, 220. Betiko itzak aipatu dituzte noski losentxatu naiean, azkenik aiek berak siñistu arte. 

Txill Let 87. 2. loxentxatu (G-to ap. A), loxintxatu (G-to-nav ap. A). Acariciar. Beatzakin zapia leun leun 

loxintxatuz. JAIraz Bizia 20. 

losentxatzaile. "Louangeur, flatteur" H. 

losentxu. v. losentxa. 

losika. v. logika. 

losindu, losinga. v. loxindu, loxinka. 

losintxa. v. losentxa. 


mende. 

853


losintxu. Adulador, zalamero, lisonjero. --Andoni bai dala gezurti ta losintxu! --Zergatik ba? Ederra zerala 

esan dizu ala? --Ez; ederra zu zerala esan dit. EgutTo 20-3-1921 (ap. DRA). 

losintzaile, loisintzalle (V ap. A). "Lisonjero" A. Horrengatik dire Francoren mutil losintzaile. Herr 18-8- 

1960, 3. 

losirri. "Gana de dormir y mal humor; comienzo de sueño simplemente" Iz ArOñ. 

loskain, loskai. v. loskañi. 

loskaindari. "Prometedor" Lar. 

loskaindu (Lar), luskandu (Lar). "Prometer" Lar. 

loskañi (Lar), loskain (H), loskai (H), luskai(n) (H). "Promesa" Lar. 

loskañiko. "Promisorio" Lar. 

loskarriro. v. lotsagarriro. 

losko (S; Lecl, Gèze, Dv (S), H (BN, S)), lozko (S). Ref.: A (losko, lozko); Lrq. "Petit étang" Lecl. "Marais" 

Gèze. "Marécage" Dv. "1.º pantano; 2.º estanque" A. "Lozko (S), concavidades en el fondo de arroyos" Ib. "Urlozko 

(?), profundidad de poca anchura en los ríos" Ib. "Petit bourbier" Lrq. Eta zunbat gaitz ezta jiten pützü 

eta loskuetarik! Ip Dial 37s (Dv aintzira, It, Ur zingira). Izeste herrian [...] emazte bat itho da losko batetan. 

Eskual 22-1-1909, 3. Zingira sakonetako loskoen artean bizi ziren ibai-zaldiei dei egin nien. Mde Pr 119. 

Zingira-lur batetan gaindi [...] hirurok losko ezkutu batean amildu ziren. Ib. 97. 

loskotu. "(S; Foix), se couvrir de flaques (champ, etc.)" Lh. 

losoma. v. LO-SUMA. 

lo-sor, lo-sorro. v. lozorro. 

losortu. Ugiñetan kantari izlamiñen deiak / ezin losortu ere aren zeru leiak. SMitx in Onaind MEOE 1046 

(DRA traduce "adormecer profundamente"). 

lostorditu, lozturditu (H (AN)). "Lozturditua, medio dormido" LE Urt voc. "Dormido con sueño profundo. 

Gizonen umeak, noiz arteo lostorditurik biotza?" LE-Fag. Cf. LO-HORDI. 

lostramo. Nostramo, contramaestre. Ontzietako kontramaixueri deitzen diete "lostramo" [...]. Lostramo-k 

bazekian [...] pilototzan. Anab Poli 54. 

losun (L ap. A; Dv (Darth Manuel 40), H (L)). "Assoupissement, sommeil" H. "Modorra, sopor" A. 

Pizkortu zaitez laster!... Astindu losuna! Loram 41. 

lot. "Mot adopté du français, reçu et mis en usage par les Basques dans les affaires de partage et de loterie" 

VocBN. Lotak baitziren orduan oraino herrian, Erreka-Luzetik, Oihamunetik, egur-aldi ederrik ekartzen 

zuten ororen artean. Barb Piar I 57. Urthe oroz, sukil eta erro horietarik eginikako lotaren jaun erretorari 

garraiatzeko dotzena bat lagun biltzen ziren. Ib. 58. Batasunako herritarrek jakinarazten dute, ondoko numeroek 

idabazi dituztela loteriako lotak. Herr 15-9-1955, 2. 

lotaga. "Freno o palo que, rozando en la llanta de una rueda de carro, lo frena" JMB At. 

lotaile. v. lotzaile. 


mende. 

854


lotailu, lotgailu (L-côte, BN ap. A; -illu VocBN vEys y Dv), lokailu (-kh- H). 1. Venda. "Banda ou autres 

morceaux de vieux linge servant à l'application d'emplâtres" VocBN. "Linge de pansement" Dv. v. lotura (2). 

Eriak han ditugu noizik behin zauri ikharagarrienekin. [...] Lothgailutzat ematen ditugu [...] sotanaki xuri 

xaharrak. Prop 1907, 168. Erriak kopetan min-izan ta bein sendatuta lotallua bota izan balu bezela. Anab Don 

30 (v. tbn. Poli 100). Maitasunak ere lotaillua derama, ta yoan bear duten ildotik ez dire okertzen. 'Un bandeau'. 

Or Mi 72. 2. (-illu R ap. A), lotgailu, lokailu (-kh- H (L)). "Lien, attache" H. "Ligadura" A. Aize gaixto bat 

altxatu zen eta lema bidaria makhurtu zitzaukun bere lothgailuetan. Zenbeit orenez gal orduan ginen egiazki. 

Prop 1898, 232. 

- LOTGAILUZKO. (Conjunción) copulativa. Juntagailluen bothereak edo sinifikantzak zenbat dira? Sei, 

lotgailuzkoa, apartagailuzkoa, kausazkoa [...]. ES 370. Emaitzu lo]i[tgailluzkoak: et, que, ac [...]. Ib. 370. 

lotaldi. v. loaldi. 

lotamu (Lar H). "Broche" Lar. 

lotape (Lar Añ y H). "Hypoteca" Lar. 

lotaratu (V-gip, L, BN, S; H). Ref.: Lh; Etxba Eib; Elexp Berg. Irse a dormir, acostarse. "No va a dormir, [...] 

ezta lotarako nort-izarrari begiratu baga" Izt 40r. "Amarrak inguruan lotaratzen naiz egunero" Etxba Eib. 

Arratsean, lotaratzean, erabillazu zure izpirituan pensamendu hau. He Gudu (ap. H). Jaunarekin itz-aldi au 

eginda, Samuel lotara zan. Lard 149. Atsen egin da lotaratutea bere, buruak emon eutsan. A BeinB 89. Etxeak 

geienean oi dituzten gela txiki eta illunak bertako jendea lotaratzeko. Aran-Bago ManMed 217. Lotaratzeko 

artian goiztxo zan. Urruz Zer 14. Ez nago oitua zugaizpean lotaratzen. Etxde JJ 160. Gure sapaian iñor 

lotaratzen uzteko nor den jakin bear baitut. Ib. 160. Arantza ere lotaratu zan Jon bakarrik utziaz sukaldean. 

Erkiag Arran 74. Txoriak beren adarretan lotaratu ziran. NEtx LBB 97. Kolpeak ez zirala isiltzen, aizea ez zala 

lotaratzen. Berron Kijote 216. v. tbn. Muj PAm 74. EA OlBe 52. Etxba Ibilt 489. 

lotaratze (V-gip), lotaratutze (V-gip). Acción de irse a dormir, de acostarse. "Illun abarrian, olluak leztxe, 

aren lotaratutzia" Etxba Eib. "Noiz ete da aren lotaratzia, baserriko zeregiñak ez dauke ba akaburik!" Ib. 

Lotaratzean orain ta beti / Jaungoikoaren legea zuzen eduki / gogoan. Izt Po 91. 

lotarazgarri. "Attexendus, [...] lotarazigárria, loteragingarria" Urt III 60. 

lotarazi, loterazo (Lar). 1. "Arrebatar, atraer, conciliar" Lar. 2. + lotuerazo, loturazi. Hacer atar. Lisiasek 

San Pablo bi katerekin lotuerazo zuen. Lard 522 (v. tbn. 533). Orga luze bat gure hatuz bethea da; hogoi eta 

hamasei idi lotharaziak zaizko. Prop 1896, 257. En DFrec hay 2 ejs. de lotarazi. v. tbn. Loturazi: Mb IArg I 202. 

(Fig.). Jainkoari esker oraino ere badaukatela [...] beren haurrak bularretik lekora, lotaraztea, lehen hitz... 

frantsesari ote? Ez; eskuarari. HU Aurp 216. 3. Hacer arraigar (un árbol, planta, etc.). Haritz gazteari ontsa 

lotharaztea bada aski lan, lan alferrik erabili gabe zaharrekin. Dv Lab 341. 4. Hacer contraer (una 

enfermedad). Eritasunak baino jende gehiago zeremala beldurrak [...], askori eritasuna izialdurak lot-arazten 

ziotela. HU Aurp 162. 5. + lotuarazi. Hacer emprender, poner a. Bertzerik behar da beraz heien lanari 

lotharazteko. Behar da Fedea! Prop 1897, 121. Ni lanari lotuarazi ninduten itz orik berak. Lh Itzald II 120. 

Siñeste oiezaz baliatzen ziran gizona bere eginbideari lotu-arazteko. Vill Jaink 76. 6. (L, BN, S ap. Lh; Urt), 

loterazi (Sc ap. A y Lh; Foix ap. Lh). "Attexere, iratxaki, lothu, lotarazi" Urt III 61. "Adherir, juntar" A. 

"Souder" Lh. Ogi-bihiak bikez lotarazi zituen ezpainen artean! Lf Murtuts 7. 7. lotuerazo. Hacer parar, 

hacer detener. [Egaztiak] egaz egin gurarik ta nik lotu erazo ezin, azkenian gustijen artian tutarrez neu gora 

jasota an narue aidian egaz eurakaz! Otx 158. 

lotarazlari. "Alligator, [...] lotarazlaria, lotzáillea" Urt I 525. 

lotari. v. SUGE LOTARI. 

lotarki (Lar Añ y H), lotargi (Lar H). Letargo. Lotarki pisu orretatik esnatzea agintzen dizu. Cb Eg 

II 144. Zeña etzan geiago esnatu bere lotargi aunditik. Otag EE 1881b, 114. [Morfeo] pozkidatzen da guri 

lotargi oso beteak biraltzen. Otag EE 1882c, 537. Zorigaiztoko lotarki batek dauzkigu [begiak] oso itxiak. Arzak 

in Onaind MEOE 344. Esna zaitezte zuen lotarkiatik. Muj RIEV 1907, 546s. 

- LOTARKITAN. En letargo, aletargado. [Amorioa] arkitzen da gordea edo lotarkitan. Otag EE 1882c, 414. 


mende. 

855


lotaro. v. LO-ARO. 

lotarte. Franja de unión. Behako bat egin diogu burutik buru zeru lurren lotharteari, eta ikhusi dugu aizea 

borthitz dela [...] eta tiroinak errabian xehatzen direla harroka gainetan. Prop 1898, 29. 

lotau. "Dormirse, conciliar el sueño, de lo (sueño)" AG 2333. 

lotazil (Lar, Lecl (-s- V), vEys (V), VocCB A, Dv (V), H (-zhil)). EI (319) da tbn. el testimonio no fiable de 

sendos informantes de Zarátamo y Galdácano. Diciembre. Azaroa, azilla, zemendilla. Abendua, lotazilla. 

Cb EBO 48. Lotazileko hilabetean. Birjin 194. 1909ko lotazil edo abendoaren 17an. Prop 1911, 5 (ap. DRA). 

Emon zeuskuzan janzki ederrak, / lotazillean kendu euskuzan / zure areio negu ankerrak. Enb 137. 1925gko 

lotazillak 24g. Ldi BB 40. v. tbn. Arch Gram 9 (-zh-). EEs 1915, 166. Urruz Zer 58. GMant LEItz 58. Garit 

Usand 41. Muj PAm 11. Kk Ab II 162. Y 1933, 6. NEtx Nola 37. BEnb NereA 208. 

lotbide. v. lopide. 

lotegi (G-goi ap. AEF 1955, 161; Lar, Añ y H), lotei (V-gip ap. Etxba Eib). "Dormitorio" Lar y Añ. 

"Sesteadero" Lar. "Dormitorio. [...] Ederto apaindu dabe loteixa, ezkon barrixentzat" Etxba Eib. Bere lotegira 

etzen itzultzen eriaren gauzak [...] egiñak utzi arte guzian. Mb IArg II 343. Egin zituzten lotegiak, ganbaratxoak, 

kapera bat. Birjin 141. Nere korta [...] garbiago ziagok askoren etxeetako gela ta lotegiak baño. VMg 46. Urrez 

iskribaturik era egokian / Churrukaren izena ontzi-lotegian. Otag EE 1882a, 206. Idargiari deika / doa eguzkia / 

arrastegi aldera / billa lotegia. AB EE 1900b, 92. Haurren lotegitzat ere zerbitzatzeko dugun barne batean. 

Prop 1906, 94 (v. tbn. 1893, 116). Aindu eban loteixa zuritu, apaiñdu eta ondo janztia. Etxba Ibilt 466. v. tbn. 

Herr 10-11-1960, 2. 

loteki (Lar H). 1. "Esclavo", "siervo" Lar. Bere irritsaz errerik [...] khortiala doa loteki jartera. Egiat 61. 

Argatik deritzate esklaboak edo lotekiak. EConst 32. Loteki (esclavo) zuri bat izatea? Iraola EE 1883b, 532. 

Androklo deitzen ziyoten loteki edo esklabo batek. EE 1884b, 102. 2. (Lar H). "Remolco" Lar. "Remolcar, 

tirar a remolco, lotekiatu, lotekian sartu" Ib. 

lotekiatu (Lar H). "Remolcar, tirar a remolco, lotekiatu, lotekian sartu" Lar. 

lotekintza (Lar H). "Esclavitud" Lar. 

lotenent. v. lotinant. 

lotera (Lar H, Lar DVC 260). "Atadura", "cópula, atadura" Lar. "Bala, fardo" Lar DVC. v. lotura. 

loteragingarri. v. lotarazgarri. 

loterazi. v. lotarazi. 

loteria (R-is ap. Iz R 306 y 314; Urt V 216, Chaho). Lotería. "Erori zeina loteria?" Iz R 306. Loteriyako 

lau billete. Bil 92. Loteriko dezimu bat. Sor Gabon 59. Asteasuko semia naiz ni, / Jose Antonio Otegi, / nere 

nekiaz egiña nintzan / ustez biar ain loteri, / premi batian bi milla duro / prestatu nizkan besteri. (Interpr?). PE 

147. Mutil petral onekin uste det erori zaigula loteriya. Au suerte zikiña! Iraola 65. Loteriarako jende otz-txoa 

gera. Urruz Zer 64. Loteriko txartel bat. Alz Txib 100. Izparringi ta loteri saltzalle ikusirik. JAIraz Bizia 53. 

Huna kermezako loterian idabazle athera diren billeten numeroak. Herr 15-9-1955, 2. Loteria-tirak eskuan, atso 

itsu gajoa. Txill Let 63. Guzti au jakin ebenian, izan eben zati baterako barrea [...]. Nork ez gero, olako 

loteriarik izan ezkero? Bilbao IpuiB 25. Loteriarik onena, lana. And AUzta 40. Loteria tokatu / eta bete poltsa. 

Uzt Sas 274. Loteriak [...] diru pilo polita uzten diolako. MIH 336. En DFrec hay 14 ejs. v. tbn. AB AmaE 323. 

Izeta DirG 64. 

- LOTERIA-ZALE. Aficionado a la lotería. Erretzale geranok eta loteri-zale zeratenok. Ldi IL 155 (v. tbn. 

156). 

loteron. Cerraja (?). Cf. fr. laiteron. Loteron da belhar bat fresko baratzetako murrailetan 

kausitzen dena, zeina pikatu eta esnia baitario. Mong 594. 


mende. 

856


lotesgarri (Lar H). "Vinculable" Lar. 

lotesku (Lar Añ y H). "Maniota, maneota, manea con que se atan las manos a las bestias" Lar. "Traba, 

trabas, trabak, loteskuak" Lar y Añ 

lotesta (Lar H). "Esposas, lotestak" Lar. 

lotetsi (V? ap. A; Lar Añ, H). 1. "Vincular" Lar y Añ. "Vincular, asegurar una cosa en otra" A. 

Jaungoikoak [...] nai izan zuan konfesioa egon zediñ lotetsirik pekatuari, ez gaitezen bertan erori. Kortazar Serm 

95. 2. "Vínculo de mayorazgo" Lar y Añ. 

lotetu. 1. "(R-uzt), atar" A. 2. "Apagar" A Apend. v. 1 lotu (19). 

lotezbenako. Lotezbenako eskutitz batean (escritura de obligación) ikusi degu Agirreburualde-tar Iñazio 

zalakuak 1739g. urtean egiña dala. J.B. Ayerbe EEs 1912, 37. 

lotezkume (Lar, Añ, vEys (G), VocCB (s.v. sasikume), H). "Hijo natural" Lar y Añ. 

lotgailu. v. lotailu. 

lotgarri, lotgia. v. lokarri, lokia. 

lotgune (L, BN, S ap. Lh; Dv A). Atadura, ligadura (sdos. prop. y fig.). "Suture, jointure" Dv. "Sutura, 

juntura o articulación" A. v. lokune. Adiskidetasuna [...] da bihotzeko lothgune bat. Birjin 84. Nagitasunak, 

gauz-eginen lothguneak ta bihotz-eskasak zer gal-arazten dioten hanbat arimari. Ib. 110. 

lotguri. Apego, afecto. Eta Jainkoak ukhaneintuela bakharrik nere bihotzeko lothguri guziak. Birjin 55. 

loti (gral.; SP, Urt III 208, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. (Sust. y adj.). Dormilón. 

"Dormeur, tourjours endormi" SP. "Dormiente, durmiente" Lar. "Dormilón" Lar y Añ. "Gure katua baño 

animalixa lotixagorik ez dot ezagutu" Etxba Eib. Cf. MEIG VI 103: "Artikuluarekin hiru silaba osatzen dituzten 

izenak bi sailetan banatuak ageri dira hizkera horretan [Errenteriako hizkeran] : lotiyà baina loriyá, tokiyà baina 

txoriyá". Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu, Axular, Maister, Inchauspe, en una canción suletina 

recogida en DRA y en autores meridionales desde mediados del s. XVIII. Beraz iaiki gaitean / ollarrak 

kantatzean, / hark ohitu nagiak / mehatxatzen lotiak. EZ Eliç 198. Alferren trabailla-arazitzea, lotien iratzartzea 

eta antsikaben [...] arduratsu egitea. Ax 27s (V 16). Hañ iratzarri [...] behatzeko, hañ loti beilla saintien 

egiteko. Mst IV 7, 2 (Ip loti; SP logale). Esna ditezen lotiak. Lar, carta a Gandara 162. Kristau itxu, ardura 

bageak eta loti batzuek [...] ondutzeko [...] deseorik eztuenak. Gco I 391s. Emakumia bada lotija ta alabaak ama 

lotsatuko ez dabeenak, asmeetan dabee gorubetia kanpokuakaz egitia. JJMg BasEsc 109. Nik gura neukena da 

ixilla errana, / ez nagi, loti eta ain gitxi arrana. AB AmaE 420. Nai oean dagoala / ume lotiakaz, / nai [...]. Azc 

PB 66. Pistien artean muxarra dala lotiena. A Ardi 30. Gu, orduko lotiok, lagun bizkor aien deadarrak esnarazi 

ginduzen. Ldi IL 134. Uri aundian amaika loti / maindire-tartean dira. Or Eus 389. Barnean diran loti biziak / 

keaz esna ta zoratu. Ib. 81 (ref. a unas marmotas). Loti naiz, ez gautar. Or Poem 530. Ezpeldoiko jentiak / ala 

jente lotiak! / Hila borthan ukhan eta, / ez dakizue berria! Canc. pop. (ap. DRA). v. tbn. Anab Poli 79. (No ref. 

a personas y animales). [Eguzkiak] kimu lotiak ernetu ta zabaltzen zittun garaian. Etxde AlosT 58. Piztu-erazi 

zitun berriz lurpeturik zetzaten txingar lotiak. Etxde JJ 162. Ez nuan erantzutekorik, itz nagi ta loti auek baizik. 

Or Aitork 193. Begirakada loti batekin. Osk Kurl 163. 

lotin (V-ger-m). Apelmazado. "(V-m), tierra húmeda" A. "(V-ger-m), insípido y no bien fermentado (el pan)" 

Ib. "Arrotu gabeko edozein gauzari esateko: ogi lotina; lur lotina; tarta hau lotin-lotina gelditu da; pasta hori 

ondo lotinik dago behintzat" (V-ger) X. Kintana Iker-10, 1997, 156. 

Etim. De *lot- (< lohi-) + -din; v. FHV 475. 

lotinant (T-L), lotinante (S ap. Lh), lotinent (Urt, T-L), liotinant, liutenant, lieutenant, lotenent (Volt 92, SP, 

Chaho), loktenent. Teniente, lugarteniente. "Lieutenant, jujearen ordea" SP. "Tribunus celerum, [...] 

kabaillero lotiñent ienerala" Urt IV 377. [Lurreko prinziek] bere loktenent ordenatzen dituztenak iar eraziten 


mende. 

857


baitituzte bere eskuinean. Lc Ins C 6r (v. tbn. G 8). Agramonteko jaunaren lotinenta Mousieur de Sansac. (c. 

1597). FLV 1993, 451. Lieutenant jeneral Erregerenzat marexal Bironek eztu nahi izan. Ib. 462. Hamasei 

urthetan zen lotinent egina. Hb in BOEl 53. Nere ondoko liotinanta nere orde jar dadin. HU Zez 135. 

Lekhorneko guarden liotinantari. Ox 191. Etchegoyhen kapitain eta Elguebarne lotinent. Const 37s. Thuilier, 

hede xurien lieutenantak orhit erazten dü nausiek ez dütiela kabaliak ützi talalai. Herr 9-3-1961, 3. Montanant 

lotinantia, Zenegaz kapitaña. Casve SGrazi 80. 

lotioi. "(S?), dormilón" A Morf 209 A. 

lotitu. "Lotir, faire des lots, des portions d'une succesion à partager entre plusieurs personnes; il se dit aussi de 

toutes les autres choses qu'on partage entre plusieurs personnes" Chaho. 

lotitzar (Lar, Añ, H (-zar)). "Dormilón" Lar y Añ. 

lotkabe. v. lokabe. 

lotkarri, lotkia. v. lokarri, lokia. 

lotkor (BN-mix ap. A). 1. "Ladrón" A. [Ostaler] hunek bethi, bere zazpi ahalak ibiltzen ditik, hunarat 

sartzen direneri bere edariaren sakatzeko... Lotkorra duk, lotkorra, gizona! Larz Iru 60 (Lek lapurra dek gizona, 

lapurra). Ez dakit sobera on den ostaler bat lotkorregi izan dadien... Enekin segurik, sal nahiaren izaria 

beiratuz, gehiago sal lezake. Ib. 60 (Lek saiatuegi izatea). 2. Adhesivo, pegajoso. Buztin xuri lotkor bat. 

Prop 1897, 286. [Adrilluen] juntak belharrez asetzeko orde, ferekatzen gintuen lur legun eta lotkorrez. Prop 

1902, 166s. Plastre hori [...] ezinago lotkorra da. Eskual 21-3-1913, 4. 

loto, lotu. Loto (árbol). Zumar sendoak, saratsak, lotuak eta Idako nekostak. "Salici lotoque". Ibiñ Virgil 

84. 

- LOTO-LORE. Flor de loto. Loto-lore zuri ta urdiñak. Etxde Egan 1961 (1-3), 86. 

- LOTO-ZUHAITZ. Arbol del loto. Arrosategiak eta loto zuhaitzak landatzen. BAtx Obab 376. 

lotoki. v. llotoki. 

lotordi, lotordu. v. LO-HORDI, LO-ORDU. 

lotoskari (Lar H), lotostari, lotoslari (H), lototsari (Lar H). "Poeta", "coplero" Lar. Zuen 

lotoskarietarik zenbaitek erran duten arabera [...]. TB Act 17, 28 (Ol neurtizlari). Lotostari edo poeta 

oberenetakoa ere zen. Izt C 469. 

lotoskin (Lar H). "Poeta" Lar. 

lotoskinde (Lar H). Poesía. O! Zeinbat anditasun, zeinbat lotoskinde (poesía)! Ag AL 89. 

lotoskintza (Lar H). "Poesía" Lar. 

lotostar. "Rítmico" Lar. 

lotostari. v. lotoskari. 

lotostzar. "Coplón" Lar. 

lotots (Lar H). 1. "Copla", "verso" Lar. "Versificar, [...] lototsak [...] egin" Ib. 2. "Ritmo" Lar. Bere 

lototsagatik, bai beren otseztiyagatik edo (Donostia, 1889). JFlor. 3. Rimado. Kantatu zuten beren 

itzkunzan esangia lototsa edo adagio rimado au. Izt D 103. 

lototsate (Lar H). "Poema" Lar. 


mende. 

858


lototsitu (Lar H). "Coplear", "poetizar" Lar. 

lotpide. v. lopide. 

lotranka (Lar H). "Maza que se pone a los perros" Lar. 

lotrankatu. "Attacher quelque chose à traîner à la queue d'un chien pour le faire courir" H. 

lotrea (B ap. A; Aq (AN)). "Zarbo o lamprea pequeñita de los ríos" Aq 801. "Lamprea, pez de río semejante a 

la lamprea de mar" A. 

lotsa (V, G, AN-sept, B; Lcc, Mic 9v , SP, Ht VocGr 410, Lar, Añ (V, G), Dv (V, G), H), lotza (V-gip; 

Dv (G)). Ref.: A; Satr VocP; Echaide Nav 215; Iz ArOñ (lotza); Etxba Eib; Elexp Berg. 

1. Vergüenza, bochorno; pudor, recato, modestia. "Vergüenza haber, lotsa euki" Lcc. "En Biscaye, honte" SP. 

"Lotsarik ez euki, no tener vergüenza" Etxba Eib. "Lotsarik-bakua agertu zan zuen laguna" Ib. "Orrek eztaki 

lotsia ze dan" Elexp Berg. AxN explica ahalke (323) por lotsarik. v. ahalke. Tr. Propio de la tradición 

occidental (incluidos Mendiburu, Inza (Azalp 71), Iraizoz e Izeta (DirG 125)); se documenta en los textos ya 

desde finales del s. XVI. Al Norte hay por lo menos un ej. en Duhalde. En DFrec hay 66 ejs. de lotsa. Zegaiti 

ezton lotsarik berba oriek esaten gure aurrean? Lazarraga 1152v. Banago lotsaz beterik. Ib. 1175v. Ezeren 

lotsa-bildur baga / esazu zeure benturea. Ib. (B) 1182rb. Marti Yuanes Labieruko zalduna [...], / nor ete zan zuri 

lotsa igorrosi egizuna? TAV 3.1.4 (de interpr. no segura, quizá 'losa'). Illunbeko jostea, argitako lotsea. 

RIs 52. Ez zituezan konfesadu maliziaz edo lotseagaz. Cap 88. Egizu farre / gaizki mintzatzen badut / lotzarik 

bage. Gamiz 203. Bai, jauna, eranzun zion alkez ta lotsaz beterik, bart egin dut bekatu zikin bat. Mb IArg I 129. 

Aitortzen det, Jauna, ta lotsa andiaz, zure Semearen izenik merezi ez dedala. Cb Eg III 291. Burla ta lotsa 

andien kostuan. Cb EBO 18. Lotsa apur bat igaro. Mg CO 195. Kendu lotsa ainbeste arima infernura daruana. 

Ib. 199. Geitu jakon lotsia ta ill zan konfesau baga. Ib. 196. Eldu zan, lotsia botata [...] tokamentu loi bat 

egitera. Ib. 194. Lotsa bage egiten diran danza eta [...]. Gco II 40. Kastidadeak dakar [...] modestia 

atsegingarria eta aurpegiko lotsa ederra. Ib. 45. Lotsa gutxirekin esaten bide due: [...]. AA I 604. Konfesatu 

bear degu [...] lotsa ta modestia eder batekin. AA III 525. Zer ahalge, zer lotsa mienbro guri eta atseginzale bat 

izatea, buruzagi elhorriz khoroatu baten azpian. Dh 233. Areek dagoz pekatuban lotsa bagarik erri guztiaren 

jakinian. fB Ic III 328. Jangoikuak iraatsi eutseela emakumei beraarizko modestija edo lotsa modu bat munduko 

peligrubak gitxituteko. JJMg BasEsc 137. Lotsaren andiz nago aurpegia yausi yausi eginda. Añ EL 


mende. 

2 130. Lotsa 

baño beldurra / geiago izanik. It Fab 187. Eskian bebillan bere, erakusten eban lotsa modu on ta jasotasuna. Ur 

MarIl 116. Eta birjiña gelditzea lotsa anditzat bazeukaten ere [...]. Lard 137. Guzien aurrean lotsa geiagorako 

azoteak eman ziezteen. Ib. 487. Lotsa gogorra / sufritzen dago gaur nere onra. Bil 80. Bapere lotsa baga eta 

arro arro. AB AmaE 274. Ez dezu lotsarik zure adinian orrela negarrez egoten? Bv AsL 58. Ez du orrek 

kontzientzirik eta lotzik ere. Ill Testim 6 (v. tbn. Pill 26). Zu eta zure neska txar ori, mikeletean erdian joan bear 

dezute gaur kartzelara, bai; lotza ederran jabe egin zerate. Ib. 12. 

(s. XX). Erri onetan pasatu ditut / amaika pena ta lotsa. Noe 30. Gabeko lanak egunaz lotsa, / dio esaera 

zarrak. JanEd II 107. Nik zer nekiyen bada! Au lotsa! Alz Bern 69. Ene alabea, lotsa apur bat beti biar da gero. 

Kk Ab II 158. Lotsa aundi gabe esaten nazu / oso naitasun zikiñan [...]. Imaz Auspoa 24, 159. Ez dauka jantzi 

onek / iñorako lotsik, / sasoi daukanak eztu / sentitutzen otzik. Tx B II 109. Zeiñek jango ote dik gaur lotsaren 

larratza? "¿Quien gustará hoy el césped de la derrota?". Or Eus 28 (v. tbn. la misma expr. en Zait Plat 90). Lotsa 

gitxi bear da ori esateko! Eguzk GizAuz 146. Izango ote lukete lotsaren izpirik Euskalerrian gelditzeko? Or QA 

85. Bost biren aurka irtetzeko lotsarik eztezue. NEtx Antz 28. Etzuan erakutsi lotsa handirik aldare nagusi 

aurretik igaroterakoan. Osk Kurl 38 (v. tbn. 179). Lotsa barik / edan zenbat gura. BEnb NereA 27. Jolasian da 

jazkeran bardin / euki bear da lotsia. Ib. 221. On-egiñak iñun eztu lotsik. And AUzta 40. Santa Agedak kendu 

digu gaur / eskean asteko lotsa. NEtx LBB 368. Etxe orretan berriz sartzeko / izaten genduen lotsa. Uzt Sas 225. 

Lotsarik ez, bearrik ere ez (G-nav). Inza NaEsZarr 64. Konponduak ez du lotsarik (G-azp; ref. a la ropa). 

Lotsarik gabe aitortuko dut. MEIG VIII 24. Hitza eskatzen dut, halaz guztiz, eta lotsa gutxirekin gainera. MEIG 

VII 27. Izuak eten ditu gizonengan, lotsaren eta prestutasunaren lokarriak. MEIG I 197. 

v. tbn. ConTAV 5.2.11, 153 (1691). CatBus 52. Balad 213 y 220. Xe 384. PE 129. AzpPr 97. Ud 27. Goñi 90. 

Echta Jos 134. Iraola 50. ArgiDL 95. Enb 178. Laux BBa 118. Lek EunD 50. Ir YKBiz 167. Lab EEguna 107. Ldi 

IL 49. ABar Goi 64. Mde HaurB 66. JAIraz Bizia 99. Txill Let 44. Basarri 107. Arti Ipuin 56. Zait Plat 85. MAtx 

Gazt 80. Etxba Ibilt 476. Ibiñ Virgil 52. Berron Kijote 160. 

Garaitu zuelako lots-alkearekin. Mb IArg II 288. Lotsa-bildurragaz / luzaro dagoalez. Azc PB 278. 

(Pl.). Agertuko deutsazu konfesoreari, lotsaak albora botata [...]. Añ EL 2 147. Ordurako lotsak be botata 

neukezan eta. Kk Ab II 59 (v. tbn. la misma expr. en EusJok 84). Lizardik eta euskalzaleak lotsetatik atera 

ninduten ezkero, emen agertzen naiz. Or BM 14. Eta orain nere okerrak eta lotsak auzoan arrotu bearrean dira.


NEtx LBB 25. Lotsak alde batera utziaz, beste ainbestez erantzun zion. Berron Kijote 180 (v. tbn. la misma expr. 

en NEtx Antz 91). Betirako lotsetan iraindua. "Agraviado para siempre". Ib. 211. 

(Como primer miembro de comp.). [Gazte] geldo barritsu batzuk / lotsa-usainik bakoak. Azc PB 79. Lotsaizpi 

bat zuen beti, horrela elkarrekin zeuntzalarik. Mde HaurB 88. Lotsa-giroa ematen dit aitortzeak, baiña [...]. 

Txill Let 53. Ausarkeri, lotsa-joeratxua ta samurraldia danak batean dituan mutilla. Erkiag BatB 136. 

Motivo de vergüenza. "Pitxua eta txilibitxua, lenago, lotsarik ez euken berbak bixak" Etxba Eib s.v. pitxua. 

2. (V; Lcc, Añ, Izt, H). Ref.: A; Ort Voc. Respeto, deferencia. (Frecuentemente junto a itzal). "Acatar, lotsa 

euki aurrean; [...] acatar en derredor, lotsa euki; acatar adelante, lotsa euki aurrean; acatar atrás, lotsa euki 

atzean; acatar abajo, lotsa euki azpian" Lcc (la mano C tacha las tres últimas y escribe: joan aurrera, joan 

atzera, joan bera). "Respeto, reverencia" Añ. "Faltar al respeto, lotsea kendu" Izt. "Educación" Ort Voc 140. v. 

infra LOTSA HARTU (b), LOTSA EKARRI, LOTSA GORDE. Tr. Propio de la tradición vizcaína. Lo 

emplean tbn. KIkG, Iraizoz, Orixe, Etxaide (JJ 100), Zaitegi y Berrondo. Bizar ilari, lotsa gitxi. "A barba 

muerta, poca vergüenza". RS 119. Agur jauna, agur andria, esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai. Mg PAb 

160. Zure janzi bitxidunok ez ditube atzeratuko [...]; zure lotsa ta itzalak ez ditu beinguan ikaratuko. Ib. 81. 

Umiak bere bai gurasuai zor deutseen lotsa edo onriaren ganian. Mg CO 27. --Zeintzuk dira gure eginbidiak 

eurakganutz [aingerubakganutz]? --Da lotsa andi bat eurai erakustia. CrIc 16. Etorriko ere dira gizonak beren 

aizkorakin jo dezulako lurra, ta lotsa kenduta txikituko zaituzte, etxetara eraman ta surtan erretzeko. VMg 80. 

Gurasuen lotsia galduta daukanak, kura jauneena [...] bere galduta dauka. fB Ic I app. 10 (cf. infra LOTSA 

GALDU (c)). Euki biar deutsa lotza, itzal eta errespeto guztizko bat. Astar II 83. Sazerdote edo beste kaballero 

nori lotza edo itzal deutsazun. Ib. 147. Lotsa, errespeto ta Jangoikuaren billdurra galdurik. JJMg BasEsc 109. 

Artza nonbait egon lekuz urrerago / ta leoi yaunari lotsa yagon bagan / ardi gaixoari esetsi lenago. Zav Fab 

RIEV 1907, 542. Aserratu eragiten eutsan bere aurrian lotsa ta itzal gitxigaz egotiak. Ur MarIl 92. Zelako lotsa 

eta itzala euki bear jake [gurasoai]? Itz Azald 95. 

(s. XX). Lotsa ta itxal andijaz begiratuten eutsoen. Kk Ab I 27. Jaungoikoaren izena lotsa ta itzal barik aitatu. 

KIkV 64. Elizako zaitzalleai begirapen eta lotsa berezia izan bear zaie. KIkG 78. Aur orrek... lotsabisteko 

zarrok! Orrek dakoie lotsie! Ort Oroig 98 (parece ser usado irónicamente). Dana-dala, lotsa geiago ixan biarko 

eusten zoritxarreko umiok. Altuna 15. Zeuk enozu seme ta eztautzut lotsarik zor. Ib. 96. Gurasoeri lotsa dietela. 

'Je suis homme à respecter les vieillards'. Or Mi 91. Nok irakatsi daua iri [...] iñoren andrai onen lotsa gitxi 

eukitten? Otx 149. Nere seme maitea bidaliko diet; au ikusi ta lotsa izango diote agian. Ir YKBiz 386. Lotsa ta 

itzal andiz esan. Erkiag Arran 15. Aren esana lotsa aundiz begiratzen du beti. Zait Plat 51. Euskeran aurka 

dabillen batek / ez dauko [...] / bere amantzat / ez lotsa ta ez biotzik. BEnb NereA 193. Elkarrenganako 

lotsagatik, utzi egingo dizkitzut. "Por cortesía". Berron Kijote 151. Itxurakeriei dien lotsa eskasarengatik. MIH 

334. Lotsa hobea diote [gales hizkuntzari] Whitehallen Galesen baino. Ib. 186. 

v. tbn. Añ EL 2 183. Azc PB 123. A BGuzur 119. Otx 149. Eguzk GizAuz 161. 

Berari bakarrik gorputz eta animako lots-itzalik aundienaz agur egitera. KIkG 48 (KIkV 61 lotsa-itzalez). 

[Konfesetako esaminia] egin biar dau lotsa santu bategaz. Mg CO 30. [Mezea] enzun deboziñoz, bildur ta 

lotsa santeaz. Añ EL 1 80s. Mezan egon humiltasun, lotsa bildurrezko ta fede bizi bateaz. Ib. 49. Ta negarrezko 

lotsa santuaz esango zeuskioezan zeuroen erru ta [...]. Añ LoraS 34. 

3. Penalidad. Ume txipirik oi eta badau, / azaiketako lotsea; / aziazkero ezkonketako / otzegi dago polsea. 

Lazarraga 1196r. Ai, au mindura beltza! / Ai nere lotsa! / Alabak negarra ta / aitak lur otza! Balad 48 (tbn. en Or 

Eus 117, que traduce: "¡qué pena la mía!"). 

4. (L, BN, R, S; O-SP 224, SP, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; EI 82. Miedo, temor. "Effroi, peur" SP. "Peur, 

crainte, sentiment qui fait que l'on redoute une chose" Dv. "Lotsa, esta palabra y sus derivados expresan la idea 

de miedo, espanto, terror, no la de vergüenza" LE-Ir. Cf. Dv, que cita a AJauregi 253: "Le Guipuscoan emploie 

aussi lotsa dans le même sens que le labourdin: Erromara joaten lotsa eta nekea, le sentiment qui fait redouter le 

voyage et la fatigue pour aller à Rome" (en realidad, el sdo. parece ser 'vergüenza' (de mostrarse pecador que 

necesita el perdón papal)). v. infra LOTSA HARTU (c), LOTSA EGIN, LOTSA IZAN (b), LOTSAZ (b). Tr. 

Documentado en autores septentrionales, sobre todo en los más orientales, y en Hualde y Mendigacha. 

Adizazu lotsa gabe / ene ahoko hitza. Hm 116. Beldur eta lotsa handi batek harturik iorik egonen direla. Tt 

Onsa 142. Jesüs-Kristen fedia goraki lotsa gabe [...] aithortü. Bp I 65. Etzünüke hiltziaren lotsa handirik zure 

kontzentzia xahü bazünü. Mst I 23, 1 (SP etzinateke hainitz beldur, Ip ez zünüke beldür handirik). Nur zira, gizon 

hil behar dian batentako lotsa ükhen dezazün? Mst III 36, 3. Jinkuaren ükhezü lotsa. Ib. 36, 3 (Ip izan zite 

Jinkoaren beldür). Txitxak eztü zaldiren lotsarik, bena miroaren. Egiat 223. Lotsa ikaran khiristiak / beitütügü 

ezariren. Xarlem 1141. Lotsarik batere gabe / gitian batailla. Ib. 987. Ordin danik badiñat bai nik bethi lotsa / 

hunki zeitan kota. 'J'ai bien peur qu'il ne m'ait touché la cotte'. Etch 406. Zoaza, eztezazula lotsaik ukan. Arch 

Fab 133. Lotsaekilan ziren / bere honaz gozatzen. "Ils ne pouvaient jouir qu'en tremblant de leurs biens". Ib. 141. 

Anderea lotsak yoa / herresaka badioa / gizaren besoetara / lotsan gerize-ketara. Gy 130. Zuri damu egitera, 

lotsa eta beldur gabe ni atrebitu izan othe naiz? Dv LEd 77. Lotsak ahültzen beitü. Ip Dial 47 (It ikarak, Ur 

bildurrak, Dv beldurrak). [Jesu Kristok] bere agoniako / kalitza khiratsa / iretsi behar eta... / Oh! zenbat den 

lotsa! / Munduko bekhatuak / betan eta baltsa! / Nola baita lehertuz / arnotzen mahatsa. Zby RIEV 1908, 211. 


mende. 

860


Ez ükhen lotsarik ni zurekin beiniz. Ip Hil 63. Gure büriaren etxekitzeko bethi aphalmentü eta lotsa handi 

batetan Jinkoaren aitzinian. Ib. 81 (cf. infra LOTSA HANDI(T)AN). Kalako gisan sartu emon zitzabein lotsa, 

ez baizren erkiten etse biltan zrenetik. 'De esta forma dicen que les metían el miedo'. Mdg 127. Orainore 

lotsareki daude [...] izaitra duala zomait mortalera andi. Ib. 138. Apez zunbait aldiz hari jarri ziren. Egiazki 

untsa edireiten ziena, ala lotsak erabiltzen zütian? Const 23. Ofizierak ezagütü zian Haritchabalet etzela, 

ordünko denbora gaitzengatik lotsak gorderik egon nahi zienetarik. Ib. 27. Hainbertze eta halako lur-mokorrek 

lotsa bat sortzen dauzute barnean. JE Ber 52. Gogoa den gutien bat ilhuntzen zaizu. [...] lotsa batek uzkurtzen 

zitu. Ib. 10. Jasan behar zituen guziak gogoraturik, lotsa handi batek hartu zuen. Zerb IxtS 88. Osagarrian eta / 

lanarentzat lotsa, / neke handirik gabe / bizi nahi ontsa. Mattin 85. Zuk entzuten sendituz ene abo otsa / badut 

nik pasaturik zonbait zonbait lotsa; / bainan iñoiz hunkitzen badautzut bihotza, / negurri gabea da hartzen dutan 

poza. Xa Odol 317. v. tbn. O Po 44. Bordel 40. Egiat 251. Laph 136. CatS 116. Ox 104. Etcham 140. 

(Pl.). Birjinak haren bihotzetik khentzen dütü lotsak oro. Ip Hil 43. Herreka bat zaio [...] / erdi erditik 

igaiten, / batian sua eztitzen / batian gogo bihotzak / joiten ta ezarten lotsak. Casve SGrazi 74. 

5. Retraimiento, falta de ganas. "Aunque en el léxico común no significa "miedo" como en Euskal Herria 

Norte, éso parece significar en algunas frases hechas. Amalau urte dauzka eta eztauka etxeko lanak eitteko 

lotsaik" Elexp Berg. 

6. "Crainte, soupçon. Baduzu norbaitendako lotsarik bidegabe hori egin dautzula? avez-vous soupçon de 

quelqu'un qui vous aurait fait ce tort?" H. 

- LOTSA HANDI(T)AN. Avergonzado, en situación vergonzosa, bochornosa. Tr. El único ej. de lotsa 

handitan corresponde a Duvoisin. Zu eranzia edo soñeko gabe lotsa andian ikusi ta [...]. Cb Eg II 45 (Dv LEd 

91 lotsa handitan). Ezpadu soñekorik eta lotsa andian bere burua ekusi bear badu [...]. AA II 49. Oen gurasoak 

atsekabeturik lotsa andian ixil ixillik daudela. Izt C 237. Atzenerako ardoa aitu zitzaien eta ezkon-berriak txit 

lotsa andian arkitzen ziran. Lard 374. 

- LOTSA HANDI GABEKO. Descarado. Mari Iesus da neska / lotsa andi bakoa / eta ni beti izan naz / 

damealakoa. Azc PB 191. 

- LOTSA HANDIKO. a) Vergonzoso, que avergüenza. Lotsa andiko ta ikaragarrizko pekatuz beterik. Cb 

CatV 83. b) Respetable, que infunde gran respeto. Igaro nituban iru esamina krubel tribunale lotsa andiko 

baten. Mg PAb 48. Ona emen aitzakia gabeko ta lotsa andiko testiguak. VMg 3. Lotsa aundiko berba astunak, 

[...] solas ta ele gurgarriak. Erkiag Arran 117. Urteten deutsa bidian gizon lotsa ta itzal andiko batek zeñek 

izan biar eban bere Aingeru jaoliak. Ur MarIl 83. c) Respetuoso. Eleizeaganako mendetasun errime eta lotsa 

andikoa izan bear da [...]. Itz Azald 54. 

- LOTSA-ANTZ. Vergüenza. Uzkurtasun edo lotsa-antz bat zeukalako, bost illabete ezkutuan egin zituen. 

Lard 362. (lotsa-antzean). Lotsa-antzean datorgu lên-apustu-zale. "Con aire vergonzudo". Or Eus 32. 

- LOTSA HARTU. a) Sentir vergüenza. Artutako lotsa burutik ezin kenduz, egun gitxiren epean il zan. Lard 

194. Aiñ sentikizun andia artu bazuten ere eta [...] lotsa ta desonra ere bai [...]. Aran SIgn 78. Gizon bizardunak 

eta neska apaiñak lotsa artzen dute beren izkuntzaz. Or SCruz 144s. (Con modificadores). Desonratu zuenean 

añ lotsa ta pena andia Monikak artu zuen non [...]. Cb Eg III 365 (v. tbn. Just 24). Ze lotsa andia artuko 

etzenduke ikusirik [...]. Añ LoraS 92. Diruik ez dun gizonak / artu biaitun lotsak. Tx B 167. b) Sentir, profesar 

respeto. Justizijari ta kura jaunai lotsarik ez artutia. fB Olg 52s. Asten naz sarri gedarrez, baina / ezteuts 

lotsarik artuten. Azc PB 254. Amari baño aitari / umiak lotsie / askoz obetuago / artuten dautsie. Enb 166. 

Artu biar deutseegu errespeto ta lotsa andija. JJMg BasEsc 46. Mundu guziak artu egion / lotsa ta itzal andia. 

"Sintiese respeto y reverencia". Or Eus 197 (tbn. en AB AmaE 15). Praka luzeekin ikusi zutenean, lotsa ta 

errespeto handia hartu zieten. Osk Kurl 213. c) Asustarse, darse un susto. Harrigarri da hango tiro 

arrabotsa; / uso dohakabeek hartu duten lotsa [...]. Xa Odol 255. 

- LOTSA EGIN. Asustar. Mamü harekila nian haiñbeste gozo mintzatzian nola lotsa egin betzeitan. Egiat 

180. Nik ere bester duta lotsa egiten! / Ene ikhustiaz jentiak direia izitzen! Arch Fab 111. 

- LOTSA EKARRI. Tener, sentir respeto. "Respetar, darse a respetar, bere buruari lotsea ekarri" Izt. Geure 

gurasuai biar dan lotsia ekartia edo onretia. CrIc 65. Ez deutsa aragijak lotsarik ekarten ez zaarrari ta ez 

gaztiari. fB Ic II 264. Ekarri egijeezu lotsia etxeko guztijai, ta izan zakijeez humilla. Ur MarIl 101. 

- LOTSA EMAN. a) Dar vergüenza, avergonzar. Alkea ta lotsa da oraindañoko nere ibillerak ematen didana! 

Mb IArg I 155. Zergatik bada egin det orañ gero anbeste lotsa emango didana? Cb Eg II 154. Pekatu hura 

konfesatu bearrak ematen zion lotsa alaingoa zan non [...]. Arr May 69. Onen jardunak miñ ta lotsa ematen 

ziotelako. Ag G 129. Auxen da lotsa eman didana. Tx B 104. Lotsa zemaioken zerbait ezkutatzen zun arretaz 

bularpean. TAg Uzt 65. Lotsa eman didate bere esker beroak. Txill Let 64. Lotsa ematen du oraintxe 

ondartzetara begiratzeak. MAtx Gazt 81. Projimuari egin / dizkagun kaltiak / lotsa ematen digu / gero esatiak. 

Uzt Sas 298. Ez du(e)nak duenari zer ematen dio? --Lotsa (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1029. v. tbn. Mg CO 189. 

Noe 107. Lab EEguna 73. Anab Aprika 76. (Con determinantes). "Lotsia [...] gitxien deixanak, geixen eta 

aundiñak emoten dittuana bestieri" Etxba Eib. Lotsa andija emoten deusten pekatubak. Mg CO 188. Lotsa 

andiren bat ematen zion bekaturen bat. Mg CC 128. Begira lotsa andia emango dioen gauzarik eranzun diozun 

gurasoari. AA II 67. Beartu nai izan zituen aitortzera ari eta bere lagunari lotsa hura ematen zein gaizki egin 


mende. 

861


zuten. Lard 513. [Soldaduak] uko onekin Sauli lotsa au ere eman zioten. Ib. 172. Asi bear dala autortuten lotsa 

geien emoten deuskun pekatutik. Itz Azald 144n. Gañera, lotsaren bat ematen badit ere esateak, esango diot. 

Urruz Zer 19. Nai det nik lotz aundi bat ematea eta lotuta joan bear du. Ill Testim 13. Juan Jose dagualako / [...] 

zurrutak poztuta / [...] lotsak ematen dizkit / berak ez du ta. AzpPr 48. Aien agotan jartzen ditu zerbait lotsa 

ematen dien egiak. Inza in Jaukol Biozk IX. Berak ez du ta lotsa aundiyak / Txirritak ematen zetik. In Tx B 213. 

Bertso oietan ezta gezurrik, / dena izketa berdiña, / lotsa ederra eman dit baño / artu dezala ordaña. Tx B I 37. 

Ez etorri onera / lotsak ematera / zu baño zintzoguak / izandu gera. Imaz Auspoa 24, 147. Lotsa pixka bat 

ematen ziran / aiek tentatzen astiak. Uzt Sas 204. v. tbn. Ur MarIl 68. Anab Poli 137. 

b) (G ap. A; lotsea emon V ap. A; Izt). "Reprender, infundir respeto" A. "Respetar, darse a respetar, lotsea emon" 

Izt. Txikitati umiari zigorragaz lotsia emoten badeutsazu [...]. fB Ic I app. 3. Kura jaunaren aurrera eruanda 

lotsia emon gura izan arren umiari [...]. Ib. app. 10. Zure anaiak zure kontra gaizki egin badu [...] zoazkio eta 

buruz-buru lotsa-eman edo erreprenditu ezazu. Lard 410. --Zer dirauztazu, ene andrea? --Bai, lotzea emon bear 

deutsazu zeure alabeari etxeratuten danean. Echta Jos 60. (Pl.). "Lotsak emon, reprender" A Apend. 

c) Dar miedo, asustar. Haizeek ez dautet niri / lotsa emaiten gehiago, zuri zeroniri baiño. Gy 172. Bizia bizi, 

izanik ere / haundi edo erromesa / edozoineri haren kentzeak / eman behar dion lotsa! Xa EzinB 47. (Con 

determinantes). Hemengo bazter ikaragarriek berek lotsa bat bezala emaiten dautane. JEtchep 69. 

- LOTSA GAIZTO. a) Falta de respeto, descaro, desvergüenza. v. LOTSA TXAR. Urten eragin deutsagu 

uriti Lucio Catilina lotsa gaistuak su emoten eutsanari. Mg PAb 214. Badira bere, seme ta alaba lotsa gaistua 

gordetzen deutsenak gurasuai [...] eranzuera gogorrakaz. Mg CO 251 (v. tbn. en contexto similar CC 215 

gurasoai lotsa gaiztoa ekarri). Guraso askok, eureen seme alabeen lotsa gaistua ta esker txaarra ikusita [...]. fB 

Ic I app. 8. Guraso zaar [...] ezertako ez bat [...] [seme alabeen] esker txarrian ta lotsa gaistuan ikustia. fB Ic 

I app. 6. [Zeinbat gurasok umiak] lotsa gaistuan bialduten ditube pekatuko ibilte nasaijeetara? Ib. app. 21. b) 

Vergüenza, bochorno; pudor. Eta jende artetik bazter batera bota zuten [...] eta lotsa gaizto onetan zazpi 

egunez egon bear izan zan. Lard 89. Animen onerako eta infernuaren lotsa gaiztorako. Arr May 162. Orduan, 

bere lotsa gaiztoa galdurik, begiak musuz estali zizkion. Mde HaurB 21. Lotsa gaiztoa, zeresanen beldurra, 

bake-itxurak gorde nahia. MEIG VII 163. Esku trebez eta lotsa gaiztorik gabe pintatu dituen irudi hauek. MEIG 

III 95s. Hemen dagoen euskal usaia eta lotsa gaiztorik gabeko etorria bestetan ere sumatua dut. MEIG II 103. 

Birau gaizto! Lotsa gaizto! 'Ô malédiction! ô honte! Or Mi 132. c) Desvergonzado, descarado. Zeri diran gure 

garraxijok? --urten eutsan andra batek, gustijetarik lotsagaiztuena ta amurratubena. Otx 25. 

- LOTSA GAIZTO(A) GALDU, SARTU. (Aux. intrans. bipersonal, en contexto imperativo). "Lotsa gaizto sar 

dakiola (G-to), que se avergüence la pícara" A. Eta hau da naba eskuetan erabilli dezutena [...]. Lotsa gaisto 

gal dakizutela. Lar Cor 184. Lotsa gaiztua gal dakiyola / lenago asko eztu-ta. Tx B I 138. 

- LOTSA GAIZTO IZAN (intrans. bipersonal, en contexto imperativo). "Lotsa gaizto dakiola lapur orri (G; 

Arr), baldón a ese ladrón" A. Jaungoikoak kastiga dezala eta gizon gaizto orri lotsa gaizto dakiola. Arr GB 

27. 

- LOTSA GAIZTOKO (V ap. A Apend). Sinvergüenza, descarado, desvergonzado, irrespetuoso. Lotsa 

gaistoko seme bat daukagu [...] eztau gure agindurik egin gura. CrIc 67. Mutil lotsa gaistoko bat. Mg PAb 106. 

Ah kristau lotsa gaiztokoa! Mg CC 248. Esker txaarreko, bijotz gogorreko ta lotsa gaistoko umeen eskupian. fB 

Ic I app. 5. [Gurari gaistuak] indartsubak, lotsa gaistokuak ta okerrak diriala. fB Ic II 270. Agar-en esan-egin 

lotsa gaiztoko oiek [...]. Lard 17. Emakume lotsa gaiztoko onek. Ib. 378. Andra lotsageiztokoa, [...] zoaz zeure 

bidean. Echta Jos 66. Lotsa gaiztokoa [...] mingain utsa aiz! Or Mi 57. 

- LOTSA-GAIZTOKOTU. Hacer vergonzoso. Adanen pekatubak azkortu ta lotsa gaistokotu zituban 

geurezko gurari [...] garbi oneek. fB Ic II 257. 

- LOTSA-GAIZTOTU. Convertir en desvergonzado, irrespetuoso. [Zeubeen umiak] bijotz-gogortuteko, lotsa 

gaistotuteko ta pekatarituteko. fB Ic I app. 25. 

- LOTSA GALDU. a) Desvergüenza, descaro, insolencia. Cf. lotsagaldu. Zer deritxazue [...] gure astokeria 

eta lotsa galdu oneri? Ai! Lurreko errege baten aurrean moduzkoagoak egongo gintekez aurki. Añ EL 2 96s. 

Lotsagabekeria andian gelara sartu zitzaion eta ausardiz esan zion: [...]. Joaben lotsa galdua etzan onenbestean 

gelditu, are geiago esan zion: [...]. Lard 201. 

b) Perder la vergüenza. Galdu lotsa ta beldur guzia ta dira gerora egunetik egunera gaiztoagoak. Mg CC 183. 

Gizon galdu, tabernarik taberna dabilen, lotzia galdurik daukan bati. Astar II 103. Eta elduten bada bere lotzia 

eta bildurra galzera [...]. Ib. 142. Aratustetan dabiltz neskatxak / eta mutilak suturik [...] / euren lotsea galdurik. 

Azc PB 63. Zuek zerate lotsa / galdutakuak. AzpPr 75. Onelan lotsa oso galdurik / maitasun ona ere bai / ardoputzuba 

ez baldin bada / beste lagunik ez du nai. JanEd II 108. Ortaraño galdua dago lotsa? Or QA 103. Isabela 

urdanga lotsa galdutakoa. Mde HaurB 79 (cf. LOTSAGALDUKO, s.v. lotsagaldu). Beti zure yoko zikin 

orrekin. Noizbait ere galduko dituzu ontasun guziek eta lotsa ere. Izeta DirG 104. Kistar erriak / galdu dau bere 

lotsia. BEnb NereA 131. Lotsa galdu dute, emakumearen lorerik ederrenetakoa. MAtx Gazt 80. Garbi ikusten 

da emen / lotsa galdutzen dala askotan / ezaguera baño len. Uzt Sas 232. Aztuta dauzka, lotsa galduta, / 

bezperan zuri esanak. Ib. 232. Hauxe da oraingoei aurkitzen diedan alderik onena; lotsa galdu dutela. MEIG IX 

58. v. tbn. JJMg BasEsc 110. JanEd I 64. Amona ta aitonaren aurka illobak jarri, lotsak galdu erazi. MAtx 


mende. 

862


Gazt 77. 

c) (Dv, que cita a VMg). (Con complemento dativo). Faltar al respeto. Ezteutsut nik lotsarik galdu, ez galduko 

bere; baña bai egija garbijak esan. Mg PAb 47. Begira galdu badeutsezu lotsea, obedenzia ta zor jaken 

erreberenzia. Añ EL 


mende. 

1 131. Zergatik lotsa galtzen didazu? Zergatik niri gaizki esan? VMg 1. Lotsia galduko 

baleutsee eureen kastigubetara [...] justizijari parte emon, bada oneek daukee obligazinoia gurasuei lagun 

egiteko. JJMg BasEsc 7. Zuben esanik egin nai ezpadabe, lotzia galduten badeutsube [...]. Astar II 117. Persona 

nausijai lotsia galduten ta deungaro erantzuten. fB Ic I app. 20. Baina ez eutseen Jesus onak lotsarik galdu. Ez 

eban Jesusek ezerbere esan euren kontra. fB Ic III 309. Ez nioke lotsa galdu nahi abade bati. Osk Kurl 174. 

- LOTSA GARBIKO. Honesto. [Dulzinea] izen aundiko eta lotsa garbiko [da]. "Honesta". Berron Kijote 29. 

- LOTSA GOGORREAN. Avergonzado, en situación vergonzosa, bochornosa. Arriturik ta lotsa gogorrean 

ifini nabe neure bekatu [...] andiak! Añ EL 1 139. Lotsa gogorrian, etsaiok azpian / [...] ikusteko ustia daukat 

biotzian. AB AmaE 347. 

- LOTSA GORDE (Vc ap. A; Añ, Izt). (Aux. trans. tripers.). "Honrar, respetar" Añ. "Respeto, guardar respeto, 

lotsea gorde" Izt. "Observar, guardar respeto" A. Gurasoai zer lotsa gordetzen die? Mg CC 162. Komuniorik 

egin ez duenak Pazkoaz egin du txit gaizki, lotsarik gorde ez diolako Eliza Santari. Ib. 211. [Umeak ekarri bear 

dirala] gurasoai lotsa gordetzera, etxeari begiratzera. VMg 58. Onelakoa izanik, ez didak lotsa geiago gordeko? 

Ib. 46. v. tbn. CatBus 25. Nok gordetan deutse lotsea gurasoai? Itz Azald 94. Aurrean daukanan senarrari lotsa 

gorde zaion! Etxde JJ 126. 

- LOTSA GORRI. "Lotsa gorri, vergüenza terrible, atroz" A. Lotsa gorria zemaioen, lenengoz mutil ariek 

zesaizkoenak. TAg Uzt 56. Menderatua izan zela aitortzeak lotsagorria ematen baitzion. Etxde JJ 40. Bururik 

jasotzeko indarrik gabe, lotsa gorri batek eratxita. NEtx Antz 83. 

- LOTSA GORRI(T)AN. a) Avergonzado, en situación vergonzosa, bochornosa. Ai ze lotsa gorrian ikusi 

bearko dodan orduan ene burua! Añ EL 2 50 (citado por Azkue, s.v. gorri, que traduce "¡en qué terrible 

confusión tendré que verme entonces!"). Atzeneko aulkira lotsa gorrian jatsi bearrean ikusi etzaitezen. Lard 416 

(v. tbn. 190). Berak (kemenik eztuelako ta lotsa gorritan bizi dalako) ezin duela ta neronek zuri eskutitz bat 

egiteko otoitz egin zidan. A Ardi 104. Lotsa gorritan aberritik yaurtita. Zait Sof 76. Lotsa gorritan gelditu zan, 

zer erantzun asmatu eziñik. NEtx LBB 91. v. tbn. Lotsa gorrian: AB AmaE 70. b) Atemorizado, espantado. 

Nahi ez baduzu [...] judizioko turutak lotsa gorrian eman etzeraitzan. Dv LEd 255 (Cb Eg II 144 tronpetaren 

soñuak [...] zu ikaratzea). 

- LOTSA-GORRITU. Avergonzar, abochornar. Ekintza laidogarri onek lotsagorritu zun. Etxde JJ 158. 

- LOTSA GORRIZ. Avergonzado, en situación vergonzosa, bochornosa. v. LOTSA GORRI(T)AN. Ez eban, 

nonbait ere lotsa gorriz ikopean ostenduten arrapaladan ibili bearrik. Erkiag Arran 25 

- LOTSA GUTXI. Falta de respeto. Komunio ain sarriak, humiltasun andi baten sustraiturik ez dagoan 

animan, ekarriko du lotsa gutxia edo desprezioa. Mg CC 238. 

- LOTSA GUTXIKO. Desvergonzado, descarado, deshonesto. "De poca vergüenza. Lotsagitxiko laguna izan 

dozu a mutilla" Etxba Eib. Ez da [...] dantza desonestubagorik ta lotsa gitxiagokorik. fB Olg 10. Lotsa gitxiko 

mutil edo gizon batek [...]. Ib. 113. Eskaliak, oso lotza gutxikuak batzuek, baña bestiak batere gabiak. Iraola 133. 

Amaitu diela gure etxien yantzi lotsa gitxikuek eta nesken ule motzak. Kk Ab II 54. Lotsa gutxiko kopetarekin / 

neri konduta galtzera. Tx B III 41. Lotsa gitxiko lapurrak ei dira. Eguzk GizAuz 9. Juanes ikaratu zen bere 

errañaren lotsagutxiko esanakin. Etxde JJ 139. Lotsa gutxiko gaitz-izen bat iruditzen zait. Osk Kurl 174. 

- LOTSA IZAN (V, G ap. A; Lar, H). a) (Intrans.). Avergonzarse (de), tener vergüenza (de). (El complemento es 

frecuentemente una oración subordinada con sust. vbal. en -t(z)en o -t(z)eko, seguido en frec. de -t(z)eaz y 

algunos ejs. aislados de -t(z)era, -t(z)ea y -t(z)earren. Cuando el complemento es un sintagma nominal, la 

mayoría de los ejs. documentados llevan suf. instr., aunque hay tbn. algunos ejs. aislados de gen. y -tzako). 

"Lotsa naz esaten (V), tengo vergüenza en decirlo" A. Tr. Documentado en autores meridionales desde 

mediados del s. XVIII; antes lo hallamos en unas cartas labortanas (que muestran rasgos más occidentales) del s. 

XVI. En los ejs. de Agirre de Asteasu y Lizardi podría interpretarse tbn. como radical de lotsatu. Lotsa ere 

banaiz baina ezin nagoke zure señoriari esan gabe. (c. 1597). FLV 1993, 460. Lotsa baño bildurrago nok, 

ikaratu najok. Acto 227. Ai Jauna, nere igaroko bizi galduaz lotsa naiz. Cb Eg II 42 (Dv LEd 86 lotsa naiz). 

Konfesore bati ixill ixillik esatera lotsa nintzana, guzien aurrean agertzea! Ib. 154. Lotsa nintzala berba egiten. 

Mg PAb 44. Etzara ori esaten lotsa? Ib. 57. Ez konfesetarren lotsa dirialako, dinue, biar bada ez zirian pekatu 

mortalak izango. Mg CO 158. Ta zelan lotsa nintzan esatia konfesoriari [...]. Ib. 267 (v. tbn. CC 178). Ez naz 

lotsa izan bekatu egiteko. Añ EL 1 148 (v. tbn. EL 2 163). Ez zera lotsa niri alogera eskatzeaz? VMg 9. Lotsa 

gaitezen [...] onenbeste gure utsegitez. AA III 339. Lotsa nasala eskribiduten. fB Olg 64. Lotza dalako bere 

gurari loija adi erazoten. Astar II 136. Lotza izan zaitez aingerubak dakusala olako gauzarik egiten. Ib. 288. 

Lotsa zan baño beldur geiago / bere barrenen sentirik. It Fab 139. Otoitz egiten diyot / txit lotsa naizela / nere 

entendimentuba / argitu nazala. Ud 89. Diot barru-barrutik enaizela lotsa / agertzeko argiro gaur nere biotza. 

AB AmaE 287. Nizaz eta nere dotriñaz lotsa danak [...]. Arr May 68 (84 con -teko). Ez gera orren lotsa. AzpPr 

99. Gazterik au iakinda, / (esaten naiz lotsa) / arimako gauzetan / beti izan naiz otza. Azc PB 34. Ez naiz lotsa 

esaten. Urruz Zer 59. Ta ardi gaizoa arenganaino / bêka doa lotsa dala, damu, garbai. A Ardi 112. Madriderako


juatia aipatuten bildur ta lotsa zan. Kk Ab I 110. Zuri arpegira begiratuteko be lotsa dirala. Otx 51. Atzeko 

zuloa-arren lotsa da Mikela. "Siente rubor a causa del rasgado de su bata". Or Eus 52. Gu geu izateaz ez gaiteala 

lotsa, baizik bidezki arrotu. Ldi IL 136. Guzion lotsa naizela ongi yakin. 'Yo siento vergüenza por esto'. Zait Sof 

27. Bazekien haurra edonora jarraikiko zitziola eta lotsa zen, hala ere holako eskaera bat hari egiteko. Mde 

HaurB 86. Ez dun enetzako lotsa izan behar ezertan ere. Ib. 55. Ez naiz lotsa, Iauna, nigan duzun urrikia 

aitortzeko. Or Aitork 99. Etzara gaseosie eskatzen lotsa? Osk Kurl 95. Lotsa naiz esaten, baiña [...]. Vill Jaink 

61. Orain irurogei ta / sei urte jaiotza / izan nuela ez naiz / esateko lotsa. Uzt Sas 298. Lotsa da aritu den bezala 

aritu delako. MEIG IX 111. v. tbn. EusJok II 101. Bilbao IpuiB 40. Gand Elorri 127. 

Egun artan lotsa da zintzilik zatoa. "Vergonzoso sería llevar bota en ese día". Or Eus 248. 

b) (BN, S; SP, Izt, Dv, H). (Intrans.). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 52, 141 y 214. Tener miedo (de). (El complemento es 

por lo gral. un sintagma nominal en gen., y, en caso de subordinada, un sust. vbal. -t(z)earen u oración de 

subjuntivo; se documentan tbn. con menor frec. ejs. de complemento en caso instrumental y dativo, así como 

algún ej. de sust. + -tzat / -tako y -(r)ekin, y sust. vbal. -t(z)ea, -t(z)era y -t(z)eko). "Lotsa naiz, j'ai peur" SP. "A 

nadie respeto o cedo, no me tengo por inferior a otros, ez naiz iñoren lotsa" Izt 105v. "Lotsa da gabaz ibiltzeko, 

il a peur de marcher pendant la nuit" Dv. "On met parfois le génitif locatif de l'infinitif nominal comme 

complément de ces verbes. Ex.: ez zen lotsa gerlarat joaiteko" Lf Gram 878. "Lotsa dira jin daitezen (BN-lab)" 

Gte Erd 52. Tr. Documentado en autores septentrionales desde la segunda mitad del s. XVII. Se han incluido 

en lotsatu (q.v.) los ejs. dudosos de lotsa con aux. no indicativo. Ezta alkatearen lotsa. "Ne craint pas le 

magistrat". O Pr 539. Lotsa nitz eta beldur nitz neure Ienko honaren grazia gal dezadan. Tt Onsa 101. 

Mesperetxatü izatiaren lotsa zirelakoz. Mst III 46, 1 (Ip lotsa beitzira gütietsirik izan; SP beldur baitzare). 

Nuren lotsa izanen niz? Ib. 6, 4 (Ip nuren beldür izan naite). Lotsa zen nahiz yakin zertarako zen gudua; ikharan 

zatzan. Lg I 256. Min helgeiaz lotsa denak [...]. Egiat 251 (184 lots'izaitia). Inhur eztialakoz irainden [sic] ezta 

lotsa irain dezen. Ib. 255. Behar lizate lotsa izan punitü izatia. Mercy 28. Lotsa nüzü arima / gal dezadan. 

Xarlem 1454. Sobera lotsa dela basa gizunen. Etch 274. Ezi hurak eztira zirekin gal lotsa. 'Ils n'ont aucune 

crainte de perdre contre vous'. Ib. 458. [Aphezak] entzünik nahi deitzezüla haien arrandak txipitü / lotsa beitira 

oillo saldak behar deikien mankatü. Ib. 580. Lotsa ez izatez ditu othoitzen. "Les conjurant de tenir ferme". Arch 

Fab 137. Naizeneko agertu oro lotsa dire, / kanpak ere ikharan daude. Gy 117. Deusez ezta lotsa. Ib. 183. Behar 

dügüla [...] haren laidoriuen lotsa izan. CatS 101. Harizpe jenerala trankil han egon da / Brigantentako diro 

eztela lotsa. Balad 224. Hark tronua khen dezon / lotsa da. Zby RIEV 1908, 208. Lotsa gütüzü ümiliazionen eta 

sofrikerien. Ip Hil 163. Etzen lotsa lanari, ez eta behar zenean jalgitzeari. HU Aurp 168. Behar zenaren egiteari, 

lehen-bai-lehen, azkenerat utzi gabe etziren lotsa. Ib. 178. Ez ziren lotsa izan zenbeit, lan dorpe horri lotzera. 

HU Zez 45. Zeren debrü xarrari heiñ bat lotsa beitzen. Xikito 4. Herria uztearekin / deuseren ez nintzen lotsa. 

Etcham 47. Mende hunek ekarri daukun guduari ez gira den-gutienik lotsa. JE Ber 50. Norbeiti kuskako baten 

emaiteko batere lotsa etzena. Zerb Azk 102. Ez gintunan deusen lotsa. JEtchep 71. Basa-ihizientzat / hori ez da 

lotsa. Mattin 109. Semia ezta batere lotsa / tresnan egin zorrarekin, / tresna hura pagaturen du / beraikin ein 

lanarekin. Mattin in Xa EzinB 131. v. tbn. Elzb Po 210. Arb Igand 23. Ox 24. 

(Con suf. de comparación). Bena lotsago izan prima handiaren. 'Plus peur'. Etch 282. Izurriteaz baino 

lotsago dire Iñazioz. Laph 177. 

(Con el vb. elidido). [Haren boza] airetan zebillan trunboiaren pare / oihantarrak oro lotsa eta herabe / 

zoazela ihesi. Gy 109. Zahar odol otza / nundik ez lotsa? / Flako du bihotza. Bordel 107. Oro uzkur, oro lotsa, 

oro juduen beldur. HU Aurp 60. 

(Con completiva o subordinada con suf. -(e)n). Temerse que, creer que. "La complétive se construit donc soit 

comme après un verbe d'opinion, soit comme après un verbe de doute. Ex.: lotsa niz jinen dela, ou jinen den, j'ai 

peur qu'il (ne) vienne. Quand la régissante est négative, la complétive est au subjonctif conjoctif, comme après 

les verbes de volonté. Ex.: ez niz batere lotsa jin dadin, je ne crains pas du tout qu'il vienne" Lf Gram 878. 

Lotsa nintzan eznea zen isuri, bana aita da hil, Iainkoa esker zuri. O Pr 304. Behar düzu lehenago zure büria 

mesperetxatü eta lotsa izan zük merexitü gabe eman izan zaizüla. "Indigno datam timere". Mst III 7, 1 (Ch 

sinhetsirik merezi gabe duzula). Lotsa niz batailla haur / sarri dügün galdüren. Xarlem 290. Lotsa nüzü / bizia 

düzüla galdüren. Ib. 670. Nuiz lotsa izan behar gira kontrizione hun bat eztügüla ükhen? CatS 85. Bena aingüru 

bat jelki da oldarrian [...] eta lotsa niz urtiki diala ifernialat. Const 20 (tbn. en Etxde JJ 19). Ez lotsa izan, ene 

hau, othoi / bekhatu del'egiten dugun hoi. Mde Po 48. Mina itsusiago eta gizona lotsago Jainkoak bakarrik 

senda dezakela. HU Aurp 184. 

c) (Trans.). Avergonzarse de, tener vergüenza de. Euzkeraz kopla egiten / eztut nik lotza. Gamiz 203. Zeñena 

dezun ez dakizula / lotsa dezu esatia. Tx B I 35. Lotsa dut oraingo bizi oni eratxikitzea. Or Aitork 19. Lotsa nuan 

ene kidekoen artean aiek bezain lotsagarri ez izatea. Ib. 42. 

d) "Soupçoneux" Lh. Cf. supra (4). 

e) (Intrans. bipers.). Respetar. Zure aita-amaei lotsa izan zakizkie. Ol Ex 20, 12 (Ker aintzat artu aita ta ama, 

BiblE ohoratu aitamak). 

- LOTSAK HARTU. a) Avergonzarse. [...] iarraitu eban emen Riktrudisek dana lotsakarturik. Ag AL 16. 

Etxeko neska aiekin [...] lotsak artuta zegoan. Anab Poli 75. b) Asustarse. Laxague bikariak, lotsak hartürik 


mende. 

864


galtegin zeron etzütianez nahi azken sakramentiak errezebitü. Const 43. 

- LOTSAKO. "Lótzako bat, un hombre de mucho respeto" Iz ArOñ. v. LOTSA HANDIKO. 

- LOTSA-LABUR. Sinvergüenza. Agur, mingaiñ-luze ta lotsa-labur. Urruz Iru ziri 76. 

- LOTSA-LEGE. Honestidad. Lotsa-legeak beti estaltzeko agindu oi duana. Berron Kijote 125. Neska gazteak 

eta lotsa-legea lasai ibiltzen ziran. Ib. 125. 

- LOTSA-LEGEZKO. Honesto. Zergatik eman bear zaio nere lotsa-legezko gorde-bideari eriotz aren errua? 

"¿Por qué se ha de culpar mi honesto proceder y recato?". Berron Kijote 161. 

- LOTSA-LOTSA EGIN. v. lotsatu. 

- LOTSAN. De miedo (a). Orai lotsan eta hiltziaren beldürrian bizitzen zirelarik. Mst I 23, 6 (Ip lotsan bizi; 

SP beldur bizi, Ch beldurrean bizi). Azotiaren lotsan bizi dena. Egiat 237. Ürrhün direnetzaz lotsan izaitia. Ib. 

250. Herritik ihesi juan behar ükenen zialako lotsan bizi zen. Const 25. Ana Juanixe ezkontzen zala / aita ta 

amaren lotsian. Balad 58. 

- LOTSA ON, LOTSON. Respeto; pudor, modestia, recato, decencia. Tr. Documentado en la tradición 

meridional desde comienzos del s. XIX. Otxolua emplea la forma lotson. Nauka zurtuta zure seme alaben 

lotsa onak ta moduztasunak. Mg PAb 105. Zein dira tenplanzatik jaiotzen diran [...] birtuteak? [...] 

honestidadea eta lotsa ona. Gco II 87. Festetan eta eztaietan begira ezpadago lotsa eta beldur ona eman 

dezakeanen bat. AA II 147. Nai det emakumeak lotsa onaren mugetatik irten gabe ta geiegirik gabe jasoak 

ibiltzea. AA III 553. [Erakusten dabeela] juizijua, lotsa ona ta kristinau usaina. fB Olg 199. Persona andija ta 

lotsa ona zor jakona. fB Ic II 200. Sazerdote guztiai lotsa ona ekarteko. fB Ic III 292. Asten badira alkarri lotsa 

ona galduten [...]. Ib. 346. Senide arteko odolari jagokan lotsa onagaiti. Ib. 364. Ai, begiratu baleutsa beti / 

lotsa on eta itzalez! AB AmaE 15 (tbn. en Or Eus 198). Gabak nai leuke [...] / txarrerako gaiztuai lotsa ona 

kendu. Ib. 343. Eurai lagundu eta eurai lotsa ona deutsenak. Itz Azald 94. Mutiko zoli otzana, / eure guraso 

gurgarrijak lez / ain lotsa ona dokana. Enb 197. Biar ixan dautsubedan itzalik edo lotsonik ixan ezpadautsubet 

[...]. Otx 182 (v. tbn. 24). Neska zintzoa eta lotsa onez betea zela. Mde Pr 175. 

- LOTSA ONEAN. (Estar, criar...) en el respeto, decencia, honestidad. Azten ditu umiak lotsa onian, mankau 

baga, ondo esanaz. Mg PAb 92. Txikitati zigorragaz lotsa onian azten ezbadozu umia [...]. fB Ic I app. 3. 

Mezatan bazagoz egon zaitekez lotsa onean, bazterretara begira ibili bagarik. Añ EL 2 56. 

- LOTSA ONEKO. Respetuoso, modesto, recatado, honesto. Jaungoikuak onak, zintzuak [...] lotsa onekuak 

[...] emon eutsuzan zeubeen umiak. fB Ic I app. 11. Guzurra esaten bajako arpegijan persona lotsa ta kleitu 

oneko bati [...]. fB Ic II 177. Lotsa oneko joku oietan. "Honestísimos desvíos". Berron Kijote 129. 

- LOTSAREN LOTSAZ. a) De pura vergüenza. Lotsiaren lotsaz konfesau ezinda. Mg CO 119. Lotsaren 

lotsaz egon ezinda. Enb 67. Lotsaren lotsaz gorri-gorri eginda. Bilbao IpuiB 158. Zure semeok lotsaren lotsez / 

gaude ezkuta bearrak. Basarri 72. Berotu zan lotsaren lotsaz. "Se corrió y enojó en tanta manera". Berron Kijote 

227. v. tbn. Jaukol Biozk 60. Kk Ab II 58. Otx 39. b) De puro miedo. Moisek Egyptoaren gainerat jautsarazi 

zituen [...] gaitz ikharagarrienak: [...]. Orduan lotsaren lotsaz Faraonek galdetu baimena eman zioten Mois eta 

Aaroni. Zerb IxtS 35. 

- LOTSARIK EZA (det.). Desvergüenza; falta de respeto. Onelako neskatilla askok, eureen arrotasun, 

apaindurija [...] ta lotsarik ezagaz. JJMg BasEsc 122. Siniste-austea, Jaungoikoaganako lotsarik-eza, kristiñauikasbidea 

ez jakitea. KIkV 61. 

- LOTSATAN UTZI, IPINI. Avergonzar. Begira, norbaiti bere aurpegira esan diozkatzun, lotsatan utziko 

duen gauzak. AA II 228. Onai dagoten onra guzia emateko eta gaistoak osotoro lotsatan ipintzeko. AA III 473. 

Guztien aurrean gaiztoak lotsatan uzteko. KIkG 22. 

- LOTSA TXAR. Falta de respeto. v. LOTSA GAIZTO. Zeure umiaren gatx eginak, lotsa txaarra ta 

eskandalu kaltegarrijak. fB Ic I app. 27. [Gurasuak umiari] gauza txaarrik, pekaturik, lotsa txaarrik, 

ezauberazko paltarik [...] parkatuko ez deutseela. Ib. 29. Parka eskatuten eutsela [Mariari] mutill txiki areen 

pekatua gaitik, bere aurrian lotsa txarragaz egotian. Ur MarIl 92. 

- LOTSA TXARREAN. Avergonzado, en situación vergonzosa, bochornosa. Arpegi ederrera txistu [...] loi 

atsituak egin eutsezan eta gau guztian lotsa txarrean errebes barregarri erabili eben. Añ EL 2 218. 

- LOTSA TXARREKO. Irrespetuoso, desvergonzado, descarado. v. LOTSA GAIZTOKO. Ainbeste seme 

alaba lotsa txaarreko ta esker txaarreko. fB Ic III 366. Ez egiozue iñoz itxi [gastetxuari] eurenagaz urteten, 

zergaitik bestelan izango dira mukerrak, euretiak eta lotsatxarrekuak. Itz Berb I 41. Amen dabiltzez gero 

zarkeridxen etxen da lotsa-txarreko gauzek ikasten. Ort Oroig 108. 

- LOTSAZ (Lar (-tzaz), H). a) De vergüenza, por vergüenza (a). "Lotzaz, amodioz, de vergüenza, de amor" Lar 

(s.v. de, quando denota causa o materia [...]). "Lotsaz dago lurrerat begira, [...] par timidité" H. Tr. 

Documentado en autores occidentales desde principios del s. XVIII. Lo emplean tbn. Mendiburu y CatUlz. El 

único ej. septentrional corresponde a Duvoisin (LEd 262), equivalente del lotsaz de Cardaberaz (Eg II 148). 

Zerren maliziaz, lotsaz edo bildurraz eutzi zebean pekatu mortalen bat konfesatu bage. OA 130 (v. tbn. en 

contexto similar Iraz 64, Mb IArg I 243, Cb CatV 83, Mg CO 209, Añ EL 1 126, JJMg BasEsc 53, CatLlo 64, 

CatBus 51, Ur MarIl 84, Itz Azald 143, CatUlz 42, ArgiDL 38, KIkG 75, KIkV 99, Etxde JJ 250). Ta maiatzaren 

lotsaz / otsaillaren signo obe. "Y con desaire del mayo dió mejor signo al febrero". Lar Gram 393. Lotsaz jaso 


mende. 

865


ezin dodaz begiak Zeugana! Añ EL 1 124. Guziak begiratzen zidaten lotsaz ta beldurrez. VMg 18. Zenbat 

denbora da lotsaz bizi zerala arako bekatu ura garbiro esateko? AA III 534. Galdetzeko lotsaz. Ib. 591. Entzun 

[mezea] deboziñoz, lotsaz eta ikaraz. Añ EL 2 91. Lotsaz bururik jasotzeko ere kemen gabe. Lard 44. Eta Moises 

irten zan sorgin guziak lotsaz utzita Ib. 68. Arek eztau ezer erantzun baña lotsaz egongo da. Ag Kr 184. Alkarren 

lotzaz, batak besteari begiratu gabe. Ag G 195. Lotsaz gorri-gorri egindda. Altuna 58. Lagunen artean lotsaz / 

ez dut nik agertu nai. Or Eus 64. Izango die sendi orretan zerbait lotsaz ezkutatu bearrekoa. TAg Uzt 105. 

Kalera ateratzeko lotsaz negon. JAIraz Bizia 111. Etsiturik, lotsaz hilik, pentsa zertara gertu zatekeen neskato 

gaixoa. Mde HaurB 42 (v. tbn. parecida expr. en Ill Pill 26 ez zera lotzaz ill, e?). Alkarren billa ta alkarren 

lotsaz [ibili]. Erkiag Arran 190. Begiak eta besoak beruntz zuzenduaz lotsaz. Lab SuEm 180. Egin behar ez 

nituenak eta beldurrez nahiz lotsaz egin ditudanak. MIH 212. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 541. AB AmaE 244. Sor Bar 90. Azc PB 250. Ud 130. A BeinB 86. Urruz Zer 124. 

Jaukol Biozk 69. Enb 43. Ir YKBiz 290. Tx B I 92. Eguzk GizAuz 14. Mde HaurB 20. Gand Elorri 104. NEtx 

LBB 332. 

(erdi-lotsaz). Erdi lotsaz bada ere, beste ipuitxo bat agertu bearrean gaude. Ag G 124. Erdi-lotsaz badoa 

auzora. "Medio avergonzado". Or Eus 166. Azkenean, eta erdi lotsaz, emakume aietako batek auxe jaulki zigun: 

[...]. Vill Jaink 17. v. tbn. Erkiag Arran 19. 

b) (SP). De miedo, por miedo (a). Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu en autores septentrionales, 

principalmente suletinos. [Milla tormentaz] gizonen bihotzak ditu iharrosiren / non penaren lotsaz baitu 

hañitzek ukhaturen. EZ Man I 66. Eta lotzaz herioak tronpa dezan, bere goardetan egoiten da. Tt Onsa 154. -- 

Egon zena Jüdean? --Ez lotsaz Archelaus Herodesen semiaren. Bp II 33. Lürrilat doatzalarik lotsaz erdiara 

ladin ontzia beraren joitiaz. Egiat 157. Uste diat lotsaz / ihesi izala juanen. Xarlem 765. Ehündian nahi / 

Españako lürretan, / lotsaz eta tradi ezan / Xarlemaiña bezala han. Ib. 1359. Lürra da ikharatüren / eta 

gü lotsaz izertüren. UskLiB 216. Lotsaz egin zin krima jüjek lezen jakin. Etch 182. Lotsaz min eginen zirela bata 

bestiak algarri! Ib. 332. Eta lotsaz / eztiot egin loik / begiak zabalik baizik. "Cette crainte maudite m'empêche de 

dormir". Arch Fab 109. Luzaro ez zirela lotsaz atrebitzen / Printzea ikhustera nolakoa othe zen. Gy 111. Lotsaz 

ikhara jarririk, hilik bezala egon ziren. CatS 103. Ixilik, Jüdiuen lotsaz. EvS Io 19, 38 (LE beldúrres, Leon 

beldurrez). Banoakote lotsaz / izan dadin hilik. Zby RIEV 1909, 105. Debotek ez tüzie ürgüllü hartzeko / orok 

üzten zütie lotsaz zientako. Xikito 9. Lotsaz, [...] untzi batean ihes abiatu zen. Zerb IxtS 66. Kargia gal lotsaz. 

Mde Pr 50. Kuntatzen tit ardiak eta sosak, lotsaz eta gal. Egunaria 11-5-1962 (ap. DRA). v. tbn. O Po 23. Ip Mt 

28, 4. Hual Mt 14, 26. 

c) Con respeto, respetuosamente. Abadeak, lotsaz eta berarizko gizaonez begiratuak izan bear dabe? Itz 

Azald 169 (v. tbn. 54). 

- LOTSAZKO. a) Pudoroso, recatado. Zure aurrean bildur lotsazkoaz estaldurik dagoz angeruak. Añ EL 1 155 

(v. tbn. LoraS 39). Danok gabiz etxien bata baño bestie artezago; danok etxera goizetik eta neskak yantzi barri 

lotsazkuekaz. Kk Ab II 56. Theresak [...] lotsazko begiradak [...] emanaz. Mde HaurB 64. b) (Pobre) 

vergonzante. v. estali II. Luzatzen zien bere esku ongillea pobre lotsazkoai. Arr Bearg 544 (ap. DRA). c) 

Vergonzoso, que produce vergüenza; de vergüenza. Ez dut esanen zer erritan, orain Gerrieder izengoitia dun 

etxe batek, beste lotsazko au omen zun: "Oiñak pisu Elizarako ta atzaparrak arin eizerako". Or Eus 62n. 

Lotsazko bi malko ale begietan [...]: esan dizudanaz zerbait agertzen badezu ilko zaitut. MAtx Gazt 45. 

- LOTSETAN (EGON, ERABILI...). (Estar...) avergonzado, (utilizar...) de manera vergonzosa. Gutxi duenak 

asko eziñ eman / lotsetan gera egondu, / borondatia izanagatik / boltsak ez digu lagundu. Ud 137. Gezurrakin 

lotsetan / erabillitu nau. Uzt LEG I 45. 

- LOTSEZ. De vergüenza, por vergüenza. v. LOTSAZ. Illunpean sartu da / lotsez euzkia. Jaukol Biozk 99. 

Lotsez gordeta zegon gaxoa. Basarri 49. Ni jarri naiz lotsez. Uzt Noiz 106. Zertarako egon lotsez? Uzt Auspoa 

67, 106. 

- HOTZAK LOTSATURIK. v. hotz. 

lotsabide. 1. Motivo de vergüenza. v. lotsagai. Rakelek [...] otsegin zuen: lotsabidetik Jainkoak atera nau. 

Lard 38. Elisabetek Yainkoari eskerrak ematen dizkio, lotsabide ori aienatu ta kendu diolako aur bat emanez. Ir 

YKBiz 4n (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Billoix, zauriz dardar, aulik / [...] Bildots Amaren Seme garbia / 

egundoko lotsa-bidez. Gand Elorri 97. 2. Temor. Nik gaur emen euskal-jaietan itzegiteak, dakarzkit batean 

lotsabide aundi bat ta baita ere onrabide eder bat. Lh EEs 1915, 232. 

lotsabizteko (V-ger), lotsabisteko. Desvergonzado. "Lotsabizteko, lotsabako, lotsabage, mal educado, mal 

educada" Ort Voc. Ondo etxen daue... orren edadeko gixon zarrok olan ibiltxie... laster maspasatuteko 

moduen dauz de! Lotsabisteko zarrok! Ort Oroig 60. Aur orrek... lotsabisteko zarrok! Orrek dakoie lotsie! Ib. 98. 

Lotsa-bizteko ime zantarrok. Ib. 107. 

lotsadi. Neol. creado por AG en 1895, de lotsa 'vergüenza' y -di. Vergonzoso, lo que es motivo de vergüenza. 


mende. 

866


Askaturik Bizkaiak / kate lotsadijak. AG 2399. Kate lotsadizko zama aztuna. Ib. 2400. 

lotsadun. 1. Honesto. Egin dagiela lan tentelak eta lotsadunak edo lotsatiak. Lan egin bage biziteko, 

adorea bear da. Erkiag BatB 153. Lotsadun anderearen edertasuna. "Mujer honesta". Berron Kijote 160. 2. 

(El) que pasa vergüenza. Kulpadun, lotsadun. And AUzta 40 (en una lista de refranes). 

lotsadura (Dv A). "État d'intimidation, de crainte" Dv. Zerurik ta lurrik ikusten etzuela lotsadurain 

utses (311). LE-Ir. 

lotsaga. v. lotsagabe. 

lotsaga. v. lotsagabe. 

lotsagabe (V-gip, G, AN-ulz; Urt V 34, Lar, vEys (G), H), lotsabage (Lcc, Lar; Añ, Dv y H (V, G)), lotsabaga 

(V; Lar, H (V)), lotsaga (V arc.), lotsage (Lar, H (V)), lotsakabe, lotzage (H (V)). Ref.: A (lotsagabe, lotsabaga, 

lotsaga); Iz Ulz (ago); Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Desvergonzado, sinvergüenza, descarado, insolente, 

descocado. "Desmesurado", "petulante" Lar. "(Palabras) coloradas, hitz gorriak, lotsabageak" Ib. "Licencioso" 

Lar y Añ. "3. [...] Haur burhasoenganat lotsagabea, enfant sans respect envers ses parents. 4. [...] Lotsagabe bat 

da, c'est un éhonté, un effronté. Elhe lotsagabeak erraitea, dire des paroles, tenir des discours sales, déshonnêtes. 

5. [...] Hirietako haurrak lotsagabeagoak izaiten ohi dira basherrietakoak baino, [...] moins timides" H. 

"Lotsagabe lotsatia (G-to), corto de genio con los presentes y audaz con los ausentes; litm., desvergonzado 

respetuoso" A. v. lotsagaldu. 

Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio de las tradiciones vizcaína y guipuzcoan; tbn. aparece en 

Mendiburu y en el manuscrito de Muruzabal, y al Norte se documentan algunos pocos ejs. en Duhalde, Duvoisin 

y Lafitte. Hay lotsaga en RS (junto a lotsabage), y lotsage en Arana-Goiri y Enbeita (199, junto a lotsabako). En 

DFrec hay 7 ejs. de lotsagabe. 

Utra da neskak egiteko / pregunta lotsabagea. Lazarraga (B) 1159vb. Lotsabageak erria bere. "El 

desvergonzado, la patria es suya". RS 66 (v. tbn. RG B 37 lotsabage). Lotsaga nindin, ogiz ase nindin. 

"Sinvergüenza me hice". Ib. 263. Andra lotsagea. "Mujer sinvergüenza". Ib. 469. Mutil lotsabage, 

desbergonzadu, perroa. Acto 142. Hume lotsabage zirzillak. Mb IArg I 140. Traidore lotsagabea! Cb Eg II 58 

(Dv LEd 112 lotsagabe izigarria). Juaadi lotsabaga ori etorri azan bideetati. Mg PAb 106. Bialdu deustaz karta 

arro ta lotsabagiak. Ib. 203. Ez juateko alango danza nastu, nasai ta lotsabagetara. Mg CO 214. Horrek 

gogortu zuen Susana berthutosa egin zioten aiphamen lotsa gabearen kontra. Dh 204. Berba astun edo 

lotzabagak esanagaz. Astar II 102. Lotsagabe onek galdu nai izandu nau. Lard 52. Ontziko itxas-jendea librea ta 

lotsagabea zan biziro. Aran SIgn 37. Biziera galdu eta lotsagabe batera eman zan. Arr May 77. Ikusten dek, 

Erramun, zer lotsa gabiak? Jatera ziaztik eskeñi gabe. Sor AuOst 93. Jaun azarri ta lotsagiak. AG 1498. Zer 

diñona, puerka lotsa bagea? Balad 44 (49 lotsagabe). Orra bere burutazio lotsagabiengatik zenbat estutasun 

pasa zituen gizon fedegabe onek. Goñi 90. Lotsagabe lotsagaldukoa, obeto egingo uke [...] elizakoetara sarriago 

joango baintz. Ag G 131 (Kr 68 lotsabage). Gezurrik eta zatarkeririk dollor, lizun ta lotsagabienak. Ib. 337. 

Alargun gazte lotsagabe batekin. Inza Azalp 96 (10 lotsakabe). Nere amagatik ez gero orlakorik esan, 

lotsagabia. Alz Bern 76. Lotsagabiak ez bestenak; alde emendik asto tartera. Ib. 79. Parretxo lotsagabe bat 

ezpañetan. Ldi IL 30. Ateraldi lotsagabeak. TAg Uzt 201 (v. tbn. 190). Apaiz ori dago, lotsagabea, ebasgotik 

asetutzen! Lf Murtuts 5. Lotsa gabea! Lapur zikina! Izeta DirG 123. Zorria baño pobreago, ta zorria baño 

lotsagabeago (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1095. Farre ere egiten omen zuten lotsagabe haiek, baina ez zen 

horregatik asko larritu. MIH 362. Ume lotsagabez betetako herri-plazak. MEIG I 173. 

v. tbn. AA II 134. Bv AsL 143. AzpPr 128. Urruz Zer 86. A Ardi 123 (BGuzur 148 -baga). Ill Testim 12. ArgiDL 

88. Jaukol Biozk 8. Lab EEguna 112. Imaz Auspoa 24, 148. Lek EunD 59. Or Eus 65 (Mi 107 -bage). Zait Sof 

127. Mde Pr 174. Etxde JJ 41 (AlosT 94 -bage). SM Zirik 78. Erkiag Arran 144 (57 -baga). Arti Tobera 266. 

MAtx Gazt 58. Etxba Ibilt 469. NEtx LBB 123. Berron Kijote 53. Lotsabage: msMur 20. JJMg BasEsc II (124 - 

baga). Lotsabaga: fB Ic III 374. Echta Jos 65. Lotsage: Enb 199. 

Entzuizu, Mari lotsagabe, zelan zatoz zeu Arranondora gugaitik esan dozuezanak esanda gero? Ag Kr 170. 

(Uso adv.). Eta guk zenbat / bidar eztogu / emon lotsage / orretarako bidia. Enb 101. Begira jarri zitzaion 

lotsagabe. TAg Uzt 57. Barre egiten deutsa, ta gozaro ta lotsabaga egin bere. Erkiag BatB 149. 

2. (H), lotsabage (H (+ -baga)), lotsage (Lar), lotzabage (H (+ -baga)). (Sust.). "Desempacho, lotsagea, 

deslotsa" Lar. "1. vaillance, hardiesse; 2. effronterie, audace, insolence, impudeur, manque de respect. Lotsagabe 

handia da hori, c'est là une grande effronterie, audace [...]" H. Ai Yauna! Au ekarri deutsue ene bekatuetarako 

nabarbenkeriak ta lotsabageak. Añ EL 2 204. 

3. (L, BN, S ap. Lh; Dv, H), lotsabage (H (+ lotza-)). "Osé, impudent" Dv, que cita el ej. de He. "1. intrépide, 

sans peur, hardi; 2. osé, audacieux" H. Etzabiltzala lizunkoiekin, beregainki lotsagabeak direnean. He (ap. 


mende. 

867


Dv). 

4. "(G-to), padres naturales" A. 

- LOTSAGABEKO, LOTSABAKO (V; Añ (V)), LOTSABAGAKO (-baako Izt). Ref.: A y Elexp Berg 

(lotsabako). (Adnom.). Desvergonzado, descarado, insolente. "Desaforado" Añ. "Impudente" A. Ai 

lotsagabeko atrebimentua! Cb Eg II 55 (Dv LEd 73 lotsagabeko ozarreriaz). Berba lotsabakoren batzuk. CatLlo 

41. Erantzuera lotsa gabeko oni gazteak etzioten itzik trukatu. Lard 175. Lotsa bagako erdera. AB AmaE 424. 

Euzkadiren seme txar lotsa bakoenak. Enb 52. --Neskak dira ba-ta, ama! --Uliak moztuta etxaroiezak ba? --Bai 

ba, oin oixe da modia ta. --Lotsabakozarrak! Kk Ab II 154 (v. tbn. Ort Oroig 60 lotsabako zar ori!; cf. 

lotsagabetzar). Sorturiko emakume lotsagabekoena ez balitz [...]. Zait Sof 23. Honi, mihin luze honi, lotsa 

gabeko honi, ehun zihor kolpe emaizkiozue. Arti Tobera 287. En DFrec hay 3 ejs., dialectales vizcaínos, de 

lotsabako. v. tbn. Mde HaurB 48. Or Aitork 57 (Eus 312 -bageko, Tormes 105 -bako). Lotsabako: Zav Fab 

RIEV 1907, 95. Azc PB 310. Echta Jos 66. Altuna 82. Enb 66. Otx 145. Bilbao IpuiB 247. Erkiag Arran 16. 

(Uso sust., precedido de gen.). Aitiaren! Au da emakumiaren lotsabakua! Gixona joten dodala? Kk Ab I 69. 

(Uso adv.). Descaradamente, con descaro, con insolencia. Arexegaz [...] asko ta lotsabako berba egitteko. Otx 

145. 

- LOTSAGABEKOTXO. Dim. de lotsagabeko. Saskil au ludi onetara iñok deitu baño len lotsabakotxo etorri 

izan-arren, onen ama liraina zan. Larrak EG 1958, 265 (trad. del "King Lear" de W. Shakespeare). 

- LOTSAGABERIK. Sin vergüenza, descaradamente. Traidoreak txu egiten / deutsae lotsabagerik. Lazarraga 

(B) 1200v. 

- LOTSAGABEZKO. "Chose, parole, geste, action qui dénote manque de respect, absence de crainte, de retenue 

et de modestie, de pudeur, de timidité. Lotsagabezko hitza" H. 

lotsagabeka, lotsabagaka. Atsoa aurretik lotsabagaka ta atzetik Jesuska abadea. A Ibaiz 2-3-1902, 2 (en su 

dicc. traduce: "la anciana diciendo a cada instante 'desvergonzado'"). 

lotsagabekeria (V-gip, G; vEys (G), Dv, H (+ lotza-)), lotsabagekeria (Lar, H (+ lotza-)), lotsabagakeria (V), 

lotsabakeria (Lar , Lar DVC 260), lotsabageria (Añ (V, G)), lotsagabakeria, lotsabakokeria. Ref.: 

A (lotsagabekeria, -bagakeria); Elexp Berg. Desvergüenza, insolencia, descaro; palabra o acción 

desvergonzada, descarada. "Descaramiento", "descoco", "petulancia" Lar. "Uzkitzu lotsagabekeria hoiek, laissez 

ces effronteries" H. "Makiña bat lotsagabekerixa eitten dotsa neskatilliak amai" Elexp Berg. Tr. 

Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Al Norte se encuentra en Duvoisin. En DFrec 

hay 2 ejs. de lotsagabekeria. Injuria edo lotsabagakeriaren batzuk esanaz. CrIc 71. [Jesusek] ez eban aorik 

edegi [...] egin eutsezan bidebaga, txarkeri ta lotsagabakerietan. Ib. 116 (CatElg 155 lotsagabakerietan; CrIc 78 

y 170 lotsagabekeria). Atelekatzen bazaitu gurasoak [...] etzaitezela asi lotsagabekerietan, baizik zaude ixilik. 

AA II 69. Mirabe bat, aginduak egiñ nai gabe dabillena, muturka ta lotsagabekeria andiak egiten. AA III 603. 

Injurija ta lotsabagakerijaz bete eban Dabid, azkenik arrika egitera agiño. JJMg BasEsc 181. Asi ziraden [...] 

lotsagabekeriak ausardia aundiarekin esaten. Izt D 41. Ainbeste burla eta lotsagabekeria ezin eramanaz [...]. 

Lard 197. Dabid negarrez zegoala lotsagabekeria andian gelara sartu zitzaion. Ib. 201. Jaunaren ontasunaz eta 

ene lotsagabekeriaz zer iduritzen zaitzue? Dv LEd 74 (Cb Eg II 35 lotsagabetasunaz). Lotsagabekeri andiaz 

berari obedientzia galtzea. Arr May 35. Ainbeste gezur eta lotsagabekeri ministro baten kartan? Goñi 88. Euren 

semealabakgandik gogortasunak eta lotsabakeriak artutea. Itz Azald 96. Lotsabagekeria zertzan ezekian mutilla. 

Ag Kr 57. Gurasoei lotsagabekeririk egin diezu? ArgiDL 26. Badakixu zuk zer lotsabagekeri egin eutsan onek 

nire emaztiari. Otx 176. Esan-alako lotsabakokerijak esan biar eutsazala. Ib. 147. Eztiozu bere ausarkeri ta 

lotsagabekeriai sekula mugik jartzen. Etxde JJ 31. Eriogilleak edo lapurrak edo moskorrak edo 

lotsabakokerietan dabizanak. EgutAr 10-5-1959 (ap. DRA). Lotsagabekerian ibilteko bidea onarturik. Zait Plat 

124 (v. tbn. Sof 81). Oraingo gazteen lotsabagakeria nabarmena da. Erkiag BatB 12. Lotsabakokeriak egiteko 

prest dagoz batoren batzuk. Alzola Atalak 139. Jende narratz arek egin zion lotsagabekeria garbitu zuan. 


v. tbn. Inza Azalp 10. Ldi BB 6. Lotsabagakeria: Mg PAb 47 (212 -bakeria). Astar II 237 (106 -bakeria). Ur 

MarIl 37 (26 -bakeria). Iza EE 1881a, 238. Txill Let 84. Lotsabakeria: ETZ 254 (Lesaka, 1857). 

lotsagabeki (G, L, BN, S; Dv, H (+ lotza-)), lotsagabezki (H). Ref.: A; Lh. Insolentemente, 

desvergonzadamente; audazmente. "Hardiment, sans peur" Dv. Xalbatek berak, bere buruaren zurigarri, 

Mattinekin izan zalazkoa zabaldu zun lotsagabeki. Etxde JJ 135. Gizarteko mugak aantzirik, lotsagabeki 

aupatzen dira. "Audaces". Or Aitork 67s. Harro-harro eta lotsagabeki azaltzen baitute. MEIG IX 24. En DFrec 

hay 2 ejs. de lotsagabeki. 

lotsagabekiro (H, + lotza-), lotsabagekiro (H, + lotza-). Insolentemente, desvergonzadamente, 

descaradamente; de modo vergonzoso. Kastidade santua [...] lotsagabekiro ez galdu. Gco I 433. Semei 


mende. 

868


lotsabagekiro injuriatzen. Gco II 56. Ain lotsabagekiro nere buruari [...] eman diozkaran atsegintasun [...] 

galgarriak gaitik. Jauregui 240. Asmatu al guztia lotsabagekiro esaten. Izt C 9. Santuen imajiñak erabilli zituan 

lotsagabekiro, ostikopean zanpatuaz. Zab Gabon 96. 

lotsagabero (Lar), lotsabagero (H, + lotza-). "Descaradamente", "desvergonzadamente", "descocadamente", 

"desenvueltamente", "deshonestamente", "desmesuradamente", "licenciosamente" Lar. 

lotsagabetasun (V-gip, G; Dv, H), lotsabagetasun (Lar, Añ (V, G), H (+ lotza-)), lotsabakotasun. Ref.: A; 

Etxba Eib. Desvergüenza, descaro, insolencia. "Descoco" Añ. "Audace" Dv. "Neurri bako lotsagabetasuna, a 

gurera agertzia" Etxba Eib. v. lotsagabekeria. Jaunaren ontasunaz ta nere lotsagabetasunaz zer deritzazute? 

Cb Eg II 35 (Dv LEd 74 lotsagabekeriaz). Lotsa-bagetasuna edo modu txarra berba-egitean, begiratutean [...]. 

Añ LoraS 191. Elizako guztiak, begiraturik otseiñen lotsabakotasuna, atara eben bertati. A Ezale 1897, 159b. 

Lotsagabetasunaren sariya ezagutzen det astindu gogorra biar lukela izan. IArt Itzald II 39. Azkatasunagaz eta 

lotsabakotasunagaz berba egin ezeren ardura barik. Otx 144 (v. tbn. 145 y 147). 

lotsagabetu (V-gip, L, BN, S; H), lotsabagetu (Lar, Añ (V, G), H (+ lotza-)), lotsagetu (Lar, H), lotzabagatu 

(V-gip), lotsabakotu (V-gip; Añ (V)). Ref.: Lh; Iz ArOñ (lotzabaatu); Elexp Berg. Volverse, hacerse 

desvergonzado, descarado, insolente, desvergonzarse. "Descocarse", "desempacharse" Lar. "Desmesurarse" Lar 

y Añ. Lotsa-gabetu nakio ni zure Legeko Apez Nagusiari? Mb OtGai II 292. Etziran lotsagabetzen, etziran 

altxatzen borondatearen kontra. AA I 399. Etziran orduan lotsagabetzen gizonaren eta emakumearen gura eta 

griñak. AA II 129 (v. tbn. 130). Ezarian lotsa austen abiatu eta geroenean añ lotsagabetu zan, non [...]. Arr GB 

16 (v. tbn. EE 1882c, 551). Lotsagabetu nitzan, / ogiz ase nitzan. Ayerb EEs 1916, 155. Zeure estalpian dabiz 

oneek lotsabakotuten. Kk Ab II 55. Ikusi dezu nola lotsagabetu dan arraioz jositako ume zirtzil au. Alz Burr 27. 

Taibage bata bestearen gainka lotsabagetzen dire ugiñek elkar lertzez aspertu bage. Or Mi 143. Lotsabakotu 

yako ta zeuk zeure aurrian ikusi dautsazun azikera polittaren jaube dala erakutsi dau. Otx 147. Edariak gizona 

lotsagabetu ta ausarkeriz jazten du. Etxde AlosT 78. Lotsagabetu nintzen, ogiz ase nintzen. Zerb GH 1936, 306. 

(Con sust. vbal. con suf. -t(z)era). Hitz egitera lotsagabetu naizenez gero [...]. MIH 233. (Con suf. de 

comparación). Israeltarren griña zan, gaiztakeriaren bat eginda, Jainkoak ez-ikusi egiten zienean, 

lotsagabetuagotzekoa. Lard 91. (Part. en función de adj.). v. lotsagabe. Eme ardanoi lotsagabetu horrek! 

Mde Pr 159. 

- LOTSAGABETUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Ostatu bateko etxekoandrearekin lotsagabetuxe 

zalako mutil bati ta pagatu nai etziolako. Or SCruz 77. 

lotsagabetxo (Urt V 34). Dim. de lotsagabe. Gaistoa, gaistoa esateko bez; arro samarra ta lotsagabetxoa. 

Ag Kr 83. Barkatu yardun luze, lotsagabetxo au. Ldi IL 68. (Uso adv.). Mutiko-neskatoak, saguen gisa, 

lotsagabetxo [...] erritar guztien albistaritza pozik egiten zuten. Ag G 301. 

lotsagabetzar. Aum. de lotsagabe. Jende lotsagabe-tzar aren aurrean larru gorri-gorrian ipintzen zutela. 

Lard 454. 

lotsagai. Motivo de vergüenza. v. lotsabide. Jende guztien irri-gai eta hire etsekoen lotsa-gai izatera. Mde 

HaurB 42. Naiko lotsa-gai ematen zion bere leinuari. Ib. 6. 

lotsagaldu. (Sust. y adj.). Desvergonzado, descarado, insolente. Cf. LOTSA GALDU. v. lotsagabe. 

Lotsagalduak [...] ta gaisto itxura andikoak izan arren, etziran barrutik gaistoak. Ag Kr 171. Lotzagalduak 

eztauko ezeren ardurarik. Echta Jos 66. Lotsa galdurik ezta / gure tartian. AzpPr 75 (v. tbn. 76). Begirunez 

jantzi zaitez, ez lotsagalduen antzera. ArgiD 46. Lotsagaldu bat izan arren, beldurti eta koldarra zen. Mde Pr 

179. Ematxar lotsagaldua! Etxde JJ 126. Ez dezula lotsa-galduen bearrik. MAtx Gazt 69. Lagun lotsa-galduren 

batek. Ib. 23. v. tbn. Or Eus 18. 

- LOTSAGALDUKO. (Sust. y adj.). Desvergonzado, descarado, insolente. Seme lotsagalduko, gurasoai 

obeditu nai ez dienak. Mg CC 152. Irtetzen dutela lotsa galdukoak, bizitza txarrekoak. VMg 58. Gure ao lotsa 

galdukuetati ainbeste pikaerdija entzun biarra. fB Olg 180. Bestia asarratuta, asten da lotsagalduko diadarka. 

Ib. 72. Ume lotsagaldukuak. fB Ic I app. 30. Nai ta ez lotsatuko da, danik lotsa galdukuena bere. fB Ic II 201. 

Seme lotza galduko batzuk daukadaz; eztabe nire esanik egin gura. Astar II 117. Nor ez da ikaratuten [...] 

berbeta ain lotsagalduko bat entzunagaz? Itz Berb I 99. Lotsagabe lotsagaldukoa, obeto egingo uke [...]. Ag G 

131. Pekatu lotsagalduko ori egin baño len. Kk Ab I 28. [Gaurko imiek] eskolara be yuen gurezik, lotsa galduko 

gauzek etxen! Ort Oroig 26. Lotsa-galduko ume bi egozan bertan. Altuna 15. Txori guzur-dario lotsa galdukua. 

Enb 179. Tripaundi lotsagalduko ori! Bilbao IpuiB 37. Lotsagaldukoak bere, izaten ditue, antza, euren esturak. 

Erkiag BatB 163. v. tbn. Añ EL 


mende. 

2 48. Lard 105. EEs 1914, 86. Euren miña [...] baserritarrena baño azkarragoa


da ta... lotsagaldukotxuagoa. Ag Kr 49. 

- LOTSAGALDURIKO. (Adnom.). Descarado, insolente. Jauregiko neskame bateri lotsagalduriko berbak 

esan eutsozalako. Otx 149s. 

- LOTSAGALDUZKO. Indecente. Orrelako lotsagalduzko kantak. Ort Oroig 107. 

lotsagaldukeria. Acción o palabra desvergonzada, insolente, descarada. Neuri ere "orain geu nagusi" esan 

eta zirrika ta lotsa-galdukerietan asi zitzaidan zorri-biztu ori! Alt LB 70. 

lotsagaldukotu. Hacerse(se) desvergonzado, descarado, insolente. Umiak arrotuteko, gaistotuteko, ta lotsa 

galdukotuteko. fB Ic I app. 15. Diabrubak lotsa galdukotu ete ditu? Ib. app. 11s. Zelan gogortu, lotsagaldukotu 

ta gaistotu dirian seme alaba orreek? Ib. app. 11. 

lotsagaldutxo. Dim. de lotsagaldu. Odol beroduna maiz irudituko zaizu arroxko, kaskarin, lotsagaldutxo. 

Sorarrain Lili 27. 

lotsagarri (V, G; Lar, Izt 68r, H), lotzagarri (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (lotzágarrixa); Etxba Eib; Elexp Berg. 

1. Vergonzoso, que da vergüenza. "Pudendo" Lar. "2. [...] Ipui lotsagarria, conte déshonnête, qui peut faire 

rougir. 3. [...] Haren behatzea bera lotsagarri da, son regard lui même est intimidant" H. "Gauza lotsagarria da, 

baiña autortu bear dot eztakidala (V)" A. Tr. Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. 

XVIII. Al Norte se encuentra en Duvoisin, como equivalente al lotsagarri de Cardaberaz, y en Duhalde y 

Xalbador. En DFrec hay 42 ejs. de lotsagarri, meridionales. Ez ta lotsagarri hitzegin bear digutela [...] ez 

gure herriko [...] hizkunzan baizikan Gaztelauen hizkunza arrotzean? Lar, carta a Mb 278. Gauz itsusi ta bekatu 

lotsagarri andiak. Mb IArg I 195. Txit andi lotsagarria [da] nik zure kontra iduki dedan esker gaisto itsusia. Cb 

Eg II 145 (Dv LEd 257 lotsagarria). Itz zatar, lotsagarri ta animen galgarriak. Mg CC 105. Erori ziran pekatu 

lotsagarrietan. Gco II 24 (v. tbn. 28). Osotoro uzten duala oitura lotsagarri au. AA II 119. Keñada zikiñak, 

begiratze lotsagarriak. AA III 610. Oi [nere Jainkoa] zer egiteko molde lotsagarri iduki dudan zure alderat! Dh 

188 (v. tbn. 96, 203). Kondenadu eban Pilatosek kurutze lotsagarrian iltera. Añ EL 2 220. Ez duenari indarrik / 

lotsagarri da gaitz egitea. It Fab 140. Mendetasun lotsagarri artatik atera zitzala. Lard 139. Gauza lotsagarrija 

da baña autortu biar dot ez dakidala. Ur Dial 112. Kastigu lotsagarri ta latza. Aran SIgn 67. Bizitu zan 

bizitzarik lotsagarrienean. Inza Azalp 95. Lagundu dit orain, beti betiko ibillera lotsagarri oiek amaitzen. Alz 

Ram 44. Yuduen artean lotsagarria zan aurrik ez izatea. Ir YKBiz 4n. Badirudi gure errian arrogarritzat 

artzekoa ote dan beste iñon lotsagarri litzakena. Ldi IL 50. Ori esatea lotsagarri litzake-ta. Eguzk GizAuz 177. 

Lotsagarri uke oinbeste zikinkeri aipatzea ere. Or QA 89 (v. tbn. Tormes 83). Lotsagarria da gure basoak gaur 

dauden bezela ikustea. F. Labayen in Munita 7. "Andre Madalen enamoratua" (Gizon-andre arteko amorioaren 

gaineko ipui lotsagarria). Arti Ipuin 53. Krimenik lotsagarrienak. Vill Jaink 84. Lan egin-bearra ezta lotsagarri, 

ezer ez egiteak dakar lotsa. Zait Plat 85. Norbere izkuntza ez jakitea / lotsagarria dogula. BEnb NereA 136. 

Badugu emaztetaz trufatzeko ohidura lotsagarria. Xa Odol 272. Lotsagarri litzakeelako haiek baino eskasago 

agertzea. MIH 349. 

v. tbn. Ub 84. JJMg BasEsc 274. Astar II 46. Izt C 134. AB AmaE 229. Arr May 63. Sor Bar 109. Urruz Urz 21. 

Itz Azald 89. Goñi 79. Echta Jos 226. Ag G 167. A Ardi 81. Otx 77. Kk Ab II 116. TAg Uzt 124. Mde Pr 62. 

Txill Let 84. Bilbao IpuiB 60. Etxde JJ 101. Erkiag BatB 116. Basarri 121. Or in Gazt MusIx 38. MAtx Gazt 59. 

And AUzta 70. Etxba Ibilt 463. Ibiñ Virgil 41. Berron Kijote 169. 

(Uso sust.; det., precedido de gen.). Jesusen ikasleak gauez etorri eta gorputz-illa ostu zietela. Apukoaren 

lotsagarria! Lard 471. (Como exclamación). Igoko da agian, guretarren bat ere... (Jaikita) Lotsagarria! Ez 

dut oroitu nai ere. Lek EunD 12. 

(Aplicado a personas). Desvergonzado, descarado. "Ixilik egon zaitte, lotsagarrixoi, alakuoi" Elexp Berg. 

Begira itzegin ote diozun aitari edo amari onra galtzerako eran, egin dezagun kontu: ordia, lotsagarria, etxe 

ondatzallea. AA II 67. Ai ahizpa falsia! Ai hi lotsagarri! 'Impudente'. Etch 412. Herodes, ain oitura galduetako 

gizon lotsagarri oni. Lard 452. Ixilik egon ari, ixilik, lotsagarri eta pizti gaizto ori! Apaol 53. --Lotzagarri 

zikiña. --Barkatu aita, ez det geiago egingo. Ill Testim 9. --Kalean or ibiliko da alperkerian. --Ori mutil 

lotzagarria. Ib. 6. Atera ezazu lotzagarri ori kiskaldu dezagun. Ill Pill 25. Ostera be esango dabe estranjerian gu 

ondiño erdi zibilizaute baño ezkauzela... lotsagarriok! Kk Ab II 128. A gaztedi lotsagarria! And AUzta 83. 

(Usos predicativos y adverbiales). "Or batzuk lotsagarri ibiltzen die neskakin (V-arr-gip)" Gte Erd 251. 

"Reala aurten lotsagarri geratu da" Elexp Berg. [Arzedianoa] bere goimallatik lotsagarri bota zuten. Arr 

May 149. Uri guztiaren aurrean lotsagarri jartzen gatxiotek. Etxde AlosT 74. Tinka-tinka estutu eta lotsagarri 

muinkatu zion. Etxde JJ 110. Ezere ez eskatzea lotsagarri iruditzen zitzaidan. Anab Aprika 64. Eta zer aitzaki 

[...] du Materialismuak lotsagarri ez gelditzeko? Vill Jaink 67. Ez egon lotsagarri jantzita daudeneri begira. 

MAtx Gazt 80. Lotsagarri jotzen du iñoren laguntzaz baliatzea. NEtx LBB 91. Ez zerizkion lotsagarri eginkizun 

artan bentan serbitzeari. Berron Kijote 175. Ni ez naiz lotsagarri ibilliko. Berak ez badu nai, bego. Ataño 


mende. 

870


MLanak 91. Hobe dugu isildu lotsagarri gelditu baino lehenago. MIH 139. Jendartean lotsagarri eta bizibiderik 

gabe utzi zuten. MEIG I 179. Onak gailen, gaiztoak lotsagarri ikusirik azkenean, alai irtengo dira zinetik. Ib. 

124. v. tbn. Sor Bar 108. Ag G 142. Erkiag Arran 191. Lotsagarrienik Naparroa gelditu yun biurrialdi ortan. 

Or QA 81. 

2. (G ap. A; Lar, Añ (V, G), H (V, G)). (Pl.). "(Partes) vergonzosas, lotsagarriak" Lar y Añ. "Pampanilla con 

que los indios cubren su honestidad, lotsagarrien estalkaia" Lar. "Partes pudendas" A. v. lotsari (2). Egingo 

ere dituzu liñozko galtza motxak, estali ditzaten bere lotsagarriak. Ur Ex 28, 42 (Ol lotsagarriak; Dv itsusi diren 

alderdiak, Ker lotsariak, BiblE biluztasuna). 

3. (Tema nudo, precedido de gen.). (El, lo) que avergüenza, deshonra a, causante de la vergüenza, de la 

deshonra de. Edanerako makurtasunetik jaiotzen dan [...] kaltea da [...] guzien lotsagarri egitea. AA III 376. 

Euskarazko itzkuntz [...] au Españaren kaltarki ta lotsagarri balitz bezala. Izt C 8. Gure erriyaren lotsagarri 

[...] ibilli ez ditezen. EEs 1917, 77. Letra bat eztot ezagututen, / nago bazterren lotsagarri. Enb 165. Zein da ori 

erri guziaren lotsagarri dan urkamendia jasotzeko? NEtx Antz 45. Ongi ikasia zeraman ama etxeko guzien 

lotsagarri izana zala. NEtx LBB 38. 

(Sin que le acompañe un vb., 'para vergüenza de, para deshonra de'). Jaurti egingo zattut kanpora, zeure 

kaltegarri ta lotsagarri. Otx 15. Azikera polittaren jaube dala erakutsi dau, neure lotsagarri ta gustijon 

dongetsigarri. Ib. 147. Egin-pekatuaren ezagunarazteko ta beren buruen lotsagarri [...] zapi bat eramanazten 

zien buruan. Etxde AlosT 41n. (Con suf. instr.). Non dira ordea onelako zital prestuezak? [...] Giputzean 

ikusi ditugu on guzien lotsagarriz. Lar Cor 184. (Con -rako). Esaten dabeela gure lotsagarrirako: [...]. Mg 

PAb 210. Esango ere da gure Euskeraren lotsagarrirako [...]. VMg 90. Arima on eta artezen onra eta 

eregitasunerako eta donga eta txarren lotsagarrirako. Itz Azald 37. Ezbiar bat jazo eztaiten danoen 

lotsagarrirako. Kk Ab I 35. (Con -tzat). Bere anditasunaren lotzagarritzat eukan [...]. Astar II V. Bai-baita 

lasabide bat --gure lotsagarritzat norbaitzuk etsia-- [...]. Ldi IL 46. 

(Det.). [Naasteko dantziari esaten deutsee] Jesukristoren desondragarrija, kristinaubeen lotsagarrija. fB 

Olg 86. [Santa Teresa] zeruko sinisgarri andijen zabalzaillia, ereje guztien lotsagarrija. fB Ic II 285 (v. tbn. III 

303). Baztarren lotsagarriok / or basorik baso, / sasi-eskola eginda / ibil zare atzo. Enb 165. Attaren galgarrija, 

amaren negargarrija [...] aidien lotsagarrija [...] baño etzarienok. Otx 27s. "Para tu confusión, zure 

lotsagarrian" Izt 28v. Adiskide deungekin adulterijotzan, sakramentubaren lotsagarrijan bizi dala. fB Ic III 

328. 

(Precedido de sust. con suf. -ko). Ez al den ikusten etxeko lotsagarri bezela naukatena? NEtx LBB 68. 

4. (L, BN, S; Gèze, VocBN, Dv, H), lozgarri (Lecl). Ref.: A; Lh. Temible, terrible. "Arpegi lotsagarria, visage 

qui fait peur. Ilhunbe lotsagarria, ténèbres épouvantables. Ekhaitz lotsagarria, tempête effrayante" H. Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVIII. Lo emplean tbn. Lizarraga de Elcano y Z. 

Moso. Hentako azkentzia lotsagarri izanen da. Mst III 7, 3 (Ip azkentze gaisto egiteko menian dira). Jigant 

lotsagarri bateki. Normandie 13 (ap. DRA). Eritarzünak ta herioa dirade egiazki gaiza lotsagarriak. Egiat 250. 

Zure menpe lotsagarri handian. Ib. 239. Zein lotsagarria den leku gau! (84). "Terribilis". LE-Ir. Pagano 

lotsagarria / jaiki adi bertan. 'Terrifiant'. Xarlem 510. Hiltzen den jentia / lotsagarri dük Espaiñan. 'Il est 

effrayant de voir'. Ib. 803. Aditzen da tronpeta lazgarria [...] / egun triste, egun lotsagarria. Monho 116. 

[Ifernuko sua] hain lotsagarria bada [...]. Dh 165. Ifernüko phena lotsagarri hurak ardüra erabil itzazü goguan. 

UskLiB 76s. Eternitatea! [...] Ai hitz lotsagarria! Dv LEd 225. Jaungoikoaren judiziora deitzen gaituen turuta 

lotsagarria. Ib. 254 (Cb Eg II 142 tronpeta izugarri). Jinkoaren adiskide, debrientako lotsagarri. Ip Imit III 10, 

6. Jinkoa ofensatü dügünentzat, lotsagarri, ikharagarri düzü hiltzia. Ip Hil 199. Ezin asmatuzko eremu 

leihorgabe lotsagarriak. Arb Igand 153. Bere sendagailu lotsagarria, iduriz pozoin egiazkoa. HU Aurp 77. 

Desertuetan bakartasuna / dela hain lotsagarria! Etcham 229. Legen lotsagarri batek [...] hartu zuen [Job]. 

Zerb IxtS 31s. Jainkoaren beraren mehatxu lotsagarrienek deus etzuten egin. Ib. 13. Orduan sugeak etzuen 

oraino deus lotsagarririk: abere guziak bezala, arras gizonaren meneko zen. Ib. 9. Bere etsai amorratuari 

urkamendiko herio lotsagarria paira eraztekotz. Mde Pr 188. Biblea zoin nahi mintzaieratara itzultzea lan 

ikaragarriak dire eta kasik lotsagarriak. Othoizlari 1957, 113. Oriko puntatik gainbera miriginez Frantziako 

aldiala lotsagarri da gaxtoz, baia urruniala miriginez [...] anitz eder iduri du. ZMoso 34. Handikan laster jakin 

ginuen zaukan gaitzaren berria, / mundu guzia suntsitzen duen setio lotsagarria. Xa Odol 143. Erran du horrek 

hiltzia, hiltzea delarik hitz xuxena. Poto egitea baino lotsagarriago zaut eni hori. Ib. 59. Khakuetako arrolla 

lotsagarria. Casve SGrazi 122. v. tbn. Gy 90. ChantP 88. CatS III. 

Terrible, grande, inmenso. "Lotsagarri, descomunal. Gaur marka lotsagarrie egin du, hoy ha hecho una marca 

descomunal (G-to)" Or Eusk 1926 (3-4), 43. Zer izen handiagorik eta lotsagarriagorik elizan gaiza orotako 

baizik eta Mariarena? Mercy 14. Izigarriko pendoitz baten gainian gira. Han, lotsagarri behere artan, ageri da 

Irati. Zub 119. Zer nolako mendi lotsagarriak, guk esan oi dugunez. Or QA 50. 

5. (Uso sust.). Cosa o acción vergonzosa, deshonrosa; vergüenza, bochorno, deshonra. "Lotsagarriak esatea, 

faire (dire) des reproches" H. Gogoratu zeubek zer naiko zendukian deskuido bat edo lotsagarri bat jazoten 

jatzunian. fB Ic II 185. [Gaiski esaliak] zelotsotuten ditu ezkondubak ta lotsagarriz estalduten ditu libriak. Ib. 

191. Bata bestiaren lotsagarrijak ta paltak arpegira ateraten deutsezala. fB Ic III 352. Larrugorrian ikusi eta 


mende. 

871


lotsatu ziran, eta lotsagarri au kendu naiez, [...] piku-ostoz gorputzak estali zituzten. Lard 4. --Orixe izan zan 

guztia! --Au da lotzagarria! Etcha Jos 294. Lotsagarri au ez luzetzeko / zerbait biogu gaur erabaki. Enb 47. 

Ementxe baño ezta jazoten / au lako lotsagarririk. Ib. 173. Iñondik be etxaken ezer otuten bakaldun aurrera 

lotsagarri barik berriro aurkeztu al ixateko. Otx 49. Ez ote duzute lotsagarri, aberria onela gaixorik izanik [...]. 

Zait Sof 75. Zer dala ta orain ere lotsagarrienok egiten diarduzu? 'Las más vergonzosas de todas las acciones'. 

Ib. 26. Olako lotsagarririk Etxahunian ikusi bear! Etxde JJ 123. Egia ote zen aitak igorri zula Maulera etxeko 

lotsagarriari lur emateko? Ib. 133. Eta bere lotsagarri guztiekin, ez al da gure egokera au atzenengo Zesar 

aiena baño obea? Vill Jaink 182. 

6. (Lo) que infunde respeto, pudor, modestia. Umiak prenuba biar dabeela gaztetati. Prenuba, lotsagarrija, 

lotugarrija [...]. fB Ic I app. 4. 

- LOTSAGARRI BIZIAN UTZI. Ridiculizar. Bere puztukeria umildu ta bere agintearen ahalmena lotsagarri 

bizian utzi zion. Etxde JJ 40. 

- LOTSAGARRIZKO (G, L; Añ, H (+ lotza-)). Ref.: A; Lh. a) Vergonzoso, que da vergüenza. "Improperio, 

lotsagarrizko esana" Añ. "Lotsagarrizko itzak, discours, langage déshonnête" H. Ezta berba lotzagarrizkorik 

esango. Astar II 144. Lotsagarrizko gauza da, baiña aitortu bear det ez dakidala. It Dial 112 (Ur gauza 

lotsagarrija, Dv ahalkatzeko gauza, Ip ahalkegarri da). Lotsagarrizko bekatuan erori zan. Lard 191. 

Lotsagarrizko gauzak esan zizkon Malentxori. Ag G 232. Gezur biribil ta lotsagarrizko gezur! Ldi IL 53. 

Lotsagarrizkoa dek orrela mozorroz jantzi ta etxerik etxe ibiltzea. ABar Goi 18. Oitura zikin / lotsagarrizkoak. 

SMitx Aranz 216s. v. tbn. Gco II 62. Itz Azald 89. Echta Jos 190. Kk Ab I 33. Etxde JJ 166. 

b) (L, BN, S ap. Lh; Dv, H). "Fait pour effrayer. Horra lotsagarrizko solas bat, voila une parole faite pour 

effrayer" Dv. "Lotsagarrizko abarrotsa, aurpegia, bruit effrayant, visage qui en impose" H. Eta lotsagarrizko 

ilhunbea! Dv LEd 220 (Cb Eg II 122 o illuntasun betikoa). 

lotsagarrikeria (V-gip ap. Elexp Berg). Cosa vergonzosa, deshonrosa. "Eztozu olako lotsagarrikerixaik 

eingo, orraittio" Elexp Berg. Biño Elizarentzat lotsagarrikeriin bat gero gertatu ez deiyen. Goñi 38. Gauza 

pantesigarrik erakustea, ortxe nunbait, bañan lotsagarrikerik? JAIraz Bizia 27. Euskal-Erri maitean bakarbakarrik 

lotsagarrikeri au ikusi det: gurasoak beren umetxoei euskerarik erakusten ez saiatzea. Jaukol Xenpelar 

4 (ap. DRA). Bazirudidan lotsagarrikeri batean atzeman nindula. Ldi IL 31. Lotsagarrikeria estaltzearren. Etxde 

JJ 133. Arrasturiko eliz-atarian gertatutako lotsagarrikerietan, orixe ikusi zan. Alt LB 46. Orrelako 

lotsagarrikeririk nola iñori adierazi? NEtx LBB 87. v. tbn. Ill Testim 14 (lotza-). 

lotsagarriki (L, BN, S ap. Lh; Dv, H). "De manière à effrayer, à intimider" Dv. "Lotsagarriki mintzatu zare" 

H. Eskualde hura segurki aberatsa bazen, hango jendea lotsagarriki handia zela. Zerb IxtS 40. 

lotsagarrikiro. "D'une manière effrayante, honteuse, irrespectueuse, insolente, intimidante" H. 

lotsagarriro (Lar, H), loskarriro. 1. Vergonzosamente; de modo vergonzoso, deshonroso. 

"Vergonzosamente", "obscenamente", "afrentosamente" Lar. Ekin ekin, ez oñik lotsagarriro atzeratu. Mg PAb 

206. Arrestatuak izan ziran [...] lotsagarriro. Izt C 419. Zelan zenduzan / lotsagarriro zeure alabak jantzi loraz? 

AB AmaE 440. [Yopuak] lotsagarriro saldu-erosi. GMant LEItz 63. Ain lotsagarriro bere burua ikusirikan. 

ArgiDL 95. Ikusi ditu zuen alabak lotsagarriro, mutil lizunen besoetaratzen. Or Mi 134. Arantzazu agerkarian 

lotsagarriro eman zionaten intsentsua Matxiñ orri, ta itsuski maxiatu zunaten. Or QA 85. Illobak garaitu egin 

zun, lotsagarriro garaitu. Etxde JJ 15. Or loskarriro, eskale antzo. JKort EG 1956 (11-12), 6. Gauza ezaguna 

behar luke izan, baina zorigaiztoan eta lotsagarriro ez da. MEIG VII 162. v. tbn. Otx 20. Zait Sof 67. 2. 

Terriblemente, espantosamente. Lotsagarriró penátzen daukatéla. LE Doc 282. 

lotsagarritasun (L, BN, S ap. Lh; H (+ lotza-)). Desvergüenza. Onelaxe nagusiyak eta osagilleak 

begiratzen diyote gure iñudiari. Onen lotsagarritasuna ikusten dezute. IArt Itzald II 57s. 

lotsagarritu (L ap. Lh; H (+ lotza-)). "Devenir effrayant, digne de respect, honteux, déshonnête, imposant, 

intimidant" H. 

lotsage. v. lotsagabe. 

lotsageri (Lcc, Lar, H). "Reñir, [...] lotsageria egin" Lcc. "Improperio", "zaherimiento", "fraterna" Lar. 

"Tempestades, lotsageriak" Ib. "Reñir, reprehender, [...] lotsageriak eman" Ib. "Zaherir, lotsagerian eman" Ib. 

"Zaherido, lotsageriaz hartua" Ib. "Lotsageria, lotsagabekeriak esan, egin, dire des paroles insolentes, 

outrageuses, faire des actions effrontées" H. Eztezaala beraz uste, hire esan mesanakin, hire lotsageriakin 


mende. 

872


ikaratuta txokoratuko deala Euskera. Lar DT CCIV. Olloa nola iskintokian / gizenzen jaku lotsagerian. 'Como la 

gallina en la caponera, se nos engorda en la desvergüenza'. Acto 135. 

lotsageritu (Lar, H), lotsagiritu. "Improperar" Lar. Eskualdirik badegu, lotsagiritu bear degu gaizki 

esalea. Gco II 161s. 

lotsagetu. v. lotsagabetu. 

lotsagindu. Reprender. v. LOTSA EMAN (b). Iñork erreprenditzen edo lotsagintzen bagaitu, kolera 

gaiztoari lekurik ez ematea. Gco II 29. 

lotsagiritu. v. lotsageritu. 

lotsagizun. v. lotsakizun. 

lotsaia (det.; G-goi-nav). "Regañar, lotsaien eman" VocZeg 288. "Lotsaia in, reprender" Ond Bac. Cf. lotsari. 

lotsaize. AxN explica asalduak (428: kanpoan etsaiak, perilak eta asalduak dituenak, laster egiten du etxera) por 

lotsaizeak. v. asaldu. 

lotsaizun. v. lotsakizun. 

lotsakabe. v. lotsagabe. 

lotsakaizte (Lar H). "Desempacho" Lar. "Audace, hardiesse, effronterie, imprudence" H. 

lotsakaiztu (Lar H). "Desempacharse" Lar. "Perdre toute crainte, honte, pudeur" H. 

lotsaketa (V-m ap. A Morf; Lcc). "Envergonzamiento, lotzaketea" Lcc. "Gestos de timidez" A Morf 155 A. 

lotsaki. (Pl.). Genitales. v. lotsari (2). Bataren emaztea, bestearen ukaldietatik bere senarra ateratzearren 

urbildurik, lotsakiak beste orri eltzeraño eskua luzatzen badu, eskua ebakiozu. Ol Deut 25, 11 (Dv ahalkesun 

diren lekuetarik, Ur, Ker, BiblE lotsarietatik). 

lotsakiñ. "Causa, motivo de vergüenza" SMuj. 

lotsakizun (V-gip, G-to), lotsaizun, lotsakixun. Ref.: A, Etxba Eib y Elexp Berg (lotsakizun). 1. Ultraje, 

afrenta, vergüenza, deshonor; motivo, causa de vergüenza. "Bochorno, encendimiento y alteración del rostro 

producidos por el pudor o la vergüenza" A. "Motivo de sonrojo. Pobria izatia ez da lotsakizuna" Etxba Eib. 

Tr. Documentado en algunos textos meridionales desde comienzos del s. XIX. Emplean lotsakizun los autores 

más antiguos: Añibarro, Guerrico, Lardizabal, Arana y Antia y, ya en el s. XX, Zaitegi, B. Larrakoetxea, 

Etxaide, Gaztelu, y M. Atxaga; hay lotsaizun en Arrue, en un texto de 1891 recogido en DRA, en Orixe y 

Berrondo, y lotsakixun en Arriaga. En DFrec hay 3 ejs. de lotsakizun. Guztizko garraztasun ta lotsakizun 

andiak ikusi bear izan zituzan. Añ EL 2 217s. Arrebari egindako bidegabekeria eta lotsakizuna. Lard 194. Begira 

zitzala arren [...] lotsakizun artatik sortuko ziraden kalteak. 'De aquella afrenta'. Aran SIgn 68. Hill baño len 

konta al baño geiago txarkeri, tormentu eta lotsakizun eramanaz. Ant JesBi 199. Eliz artan egiñ nuen pekatu 

hura. Zer lotsaizuna! Arr May 47. Gajo hura deshonra, lotsaizun, irañ... eta kolpez beteaz. Arr Bearg 530 (ap. 

DRA). Bizitz onetako pena, lotsaizun, miñ eta nekeak. Animen konsolatzallea (1891), 483 (ap. DRA). Buru-nausi 

zar onen lotsakixuna. Arriaga Lekob 27. Yakin, ba, nolako lotsakizunera zirikatzen nauzun. 'Deshonra'. Zait Sof 

38. Erromesaldiak eskean aritzeko lotsakizuna ziaro aienatu zioten. Etxde JJ 269. Zer likiskeri idarokitzen 

zidaten! Zer lotsaizun! "Quae dedecora!". Or Aitork 206 (v. tbn. 75). Nire soineko lotsakizunak. "My snuff and 

loathed part of nature". Larrak EG 1958, 343s. Orain so dezaioke lotsakizunik gabe. Gazt MusIx 156. Eskutresnekin 

egindako zauriek [...] ez dute lotsaizunik ematen. "No afrentan". Berron Kijote 169. Inoren aurrean eta 

inongo lekutan lotsaizunik gabe harro agertu daitekeen liburua. In MEIG IX 57. Ez du lotsaizunik [...] 

Salamancatik etorri zenak. Lotsaizuna, lotsaizunik inork baldin badu, [...] mintzatu ez zenak du. MIH 224. 

(Uso adj.). Eta gauza zikin lotsakizunak ikustea edo begiratzea bezela emakumeai aurpegira begiratzea 

pekatu da? Gco II 247. 


mende. 

873


Lotsakizun ori, garbitasun-lorea txuri gorde dezazun. Matx Gazt 80. 

2. AxN explica ahalkesunagoa (323) por lotsaizunagoa. v. ahalkeizun II. 

3. (G ap. A). (Pl.). "Partes pudendas" A, que cita a Arrue. v. lotsagarri (2), lotsari (2). Eta pikuaren osto 

zabalakin eren lotsakizunak estali zituen. Gco I 86. 

4. lotsagizun. "(G-nav), respeto" A. 

5. lotsagizun. (G-to), motivo de agradecimiento" A. 

- LOTSAKIZUNEZKO. a) Respetable, que infunde respeto. Hemen gaur aurki daitekeen euskal batzarrerik 

lotsaizunezkoenean, Aita Villasante Kortabitarteren ondoren gainera, hitz egitera lotsagabetu naizenez gero 

[...]. MIH 233. b) De vergüenza, de pudor. "Norbaitek" --lotsaizunezko piku ostoz bere burua estali nahi duen 

"norbaitek"-- egilearen bizitzaz eta lanez berri ugari ematen digu [...] sarreran. MEIG III 81. 

lotsakor (V, G, L, BN, S; Dv, H), lotzkor (SP vEys (L)), loskor (H (S)). Ref.: A; Lh. 1. Cobarde, miedoso. 

"Hain da lotsakorra non bere itzalaren ere beldur bailiteke, [...]. Zaldi lotsakorra, cheval ombrageux" H. v. 

lotsor. (Emastekiak) engañakor badire, ortako dire lotsakorrago ere, ez admititzeko traturik deabruareki 

(42). LE-Ir. Sandu guzíak zire lotsakór, ez admititzeko kulparík, baña goápo animóso eramáteko penarík 

andiénak. 'Sentían miedo o temor'. LE Ong 17r. Murde Purias da heien misionest: gizon bat ernea eta ez 

lotsakorra. Prop 1883, 12. Bat [...] ihesari eman zen; bigarrena etzen hain lotsakor. Zerb Azk 102. Hirugarren 

aldia omen zuen zela ezkontzen! Ez, etzen lotsakor Azpilcuetako jauna. "Un timoré". Ardoy SFran 54. v. tbn. Ox 

39. 2. (Lar, Añ (V, G), H). Tímido, vergonzoso. "Haur lotsakorra, enfant qui aisément s'intimide" H. 

Erakutsi zien agertu nai zuten ontasun guzia on-irudi uts bat baizik etzala eta lotsaturik utzi zituen, lotsakorrak 

baziran. Lard 412. Neskatoaganako atzeka ta lotsakor biurtu zan Jose. Ag G 140. Beldur lotsakor bat salatzen 

zuen oraindik haren soak. Mde HaurB 95. Andixik lotsakor-agur bat besterik ez bada ere bialduko diote. AEmil 

AndreM 195. Ixilune lotsakor baten ondoren. Etxde JJ 164. Makalenak eta lotsakorrak isilik egozan. Erkiag 

Arran 140. 3. (L, BN, S ap. Lh; H). "Soupçonneux, défiant" H. 4. Vergonzoso, que da vergüenza. Baña 

bizkattarrak jazo zirian betik, kate lotsakorrak apurturik. AG 650. 5. "(BN, S), deferente" A. Buru-zurien 

aurrean yaiki ta aien begietan lotsakor azaldu zaitezte. Ol Lev 19, 32 (BiblE errespeturik handienaz). 

lotsakorgarri (H), loskorgarri (H). "Qui peut rendre peureux, timide, honteux, modeste" H. 

lotsakortasun (L ap. Lh; Dv A, H (+ lotza-)), loskortasun (H). "Défaut de celui qui est aisément accessible 

à la peur" Dv. "Qualité de celui qui est peureux, timide, honteux, pudique" H. 

lotsakortu (L, BN, S; Dv, H). Ref.: A; Lh. "Volverse miedoso" A. Pettan ez duk gehiago ateari bi gakoitzuli 

emanik baizik oherat joaiten. Hola lotsakortua baita Pettan? Egunaria 16-12-1972 (ap. DRA). 

lotsaldi (L, BN, S ap. A; Dv). 1. "Moment de peur" Dv. "Rato de miedo" A. 2. (V, G ap. A). "Rato de 

vergüenza" A. Iduri luke [...] Yesusek or ematen dion lotsaldi ori etzuela merezi [gizonak]. Ir YKBiz 74n. 

Zorren ondoan lotsaldi. "Humillación". Or Eus 304. 3. "(R-uzt), reprensión. Lotsaldi bat emon, reprender, 

litm.: dar una reprensión" A. 

lotsamendu, lotsamentu. Miedo, pavor, espanto. v. lotsamentura. Itzuli zirelaik akordura beren 

lotsamentutik. LE-Fag. Xehetasun horiek adiarazten darotzute nolakoak diren Afrika barneko misionestaren 

hertsamenduak. Bainan urrun da lotsamendurik izan dezagun. Prop 1898, 120. 

lotsamentura. Miedo, pavor, espanto. Kasi kasi il ze lotsamenturas (83). LE-Ir. Ikusizué demoniobát; ta 

aláko tormentua ta lotsamentúra sentituzué ezi [...]. LE Doc 273. Odol izerdi bateki lotsamentura ta kongojaren 

utses. LE-Fag. Lurraren ikaradurak, pesteak, goseak ta lotsamenturak zerutik. (Habla del juicio final). Ib. (s.v. 

ikaradura). 

lotsaño. Dim. de lotsa (3). [Bigarren otoa] bethi ta gibelago gu ganik, gu halako lotsaño batekin haren 

heltzeaz. JE Ber 90s. 

lotsaor. v. lotsor. 

lotsarau (Lar H). "Pudor" Lar. 

lotsaraude. "Pudicia" Lar. 


mende. 

874


lotsarazgarri. Terrible, espantoso. v. lotsagarri (4). Ilargiak nola harrarazten ziozkaten itxurarik 

lotsarazgarrienak bide bazterretako zuhaitzei. Prop 1894, 109. 

lotsarazi (BN, S ap. A; Dv), lotserazi (Sc ap. Lh). Tr. Documentado al Norte en la 1. a acepción y al Sur en la 

2. a . En DFrec hay 4 ejs. de lotsarazi, 2 septentrionales y 2 meridionales. 1. Asustar, amedrentar. "Inspirer de la 

peur, rendre craintif" Dv. Ez deusak dizu lotserazten. "Tout lui fait peur". Arch Fab 241. Ezi lotserazten haian 

ihize horrek / ez tik ihur uzten igaraitera bere bidetik. Ip Dante (lehen zatia) (ap. DRA). Gizonen lotsarazteko gai 

diren tormentak. Jnn SBi 159. Egiten du egin-ahala hekien lotsarazteko eta etsimendutan erorrarazteko. Ib. 95. 

Jainkoak ikusten zuen gure ahuleziak behar gintuela lotsarazi. Ib. 33. [Eskual-herrian] non eztituen Bretaniako 

haize hotzak lotsarazten. HU Zez 124. Goseak hil ditzan edo diru xahutzeak lotsaraz. Ib. 151. Erregea bere oihu 

eta mehatxuez lotsarazirik. Zerb IxtS 70. Ez da beraz senhar emazten lotsarazteko eta etsiarazteko ordua. Herr 

14-6-1956, 2. 2. Avergonzar. Itzez edo obraz iñor lotsarazi dezun. Ant ZerBid 29 (ap. DRA). Ille-bizar 

txurien esi-barnean, aurpegi azala, aulkien gorria bera lotsarazterañokoa ageri du. Ldi IL 22. Nire yaiotza 

landerrak lotsarazten du. Zait Sof 87 (25 lotsarazi). Orren ibillera eta jazkera nabarmenak [...] 

Parisko emakumerik ajolakabiena lotsa-araztekoak dira. Etxde JJ 137. Baiña ez diet olakorik esaten beroriek 

lotsarazi edo minberatzeagatik. Berron Kijote 46. Ez gaitzazula lotsaraz kanpotarren aurrean. MEIG IX 110. 

lotsarazle, lotsarazitzaille, lotsa erazizale. (El) que asusta, amedrentador. v. lotsatzaile. O Iaun, prinzeak 

ozpiñaz lotsarazitzaillea / [...] arren begira nazazu haren zauri dorphetik. EZ Man II 111. Jinkuaren apaisazale, 

debrien lotsa erazizale eta arima fidel orori laidable. Mst III 10, 6 (SP izigarri, Ip debrientako lotsagarri). 

lotsari (V; Añ (V, G), Izt 36r y 121v, Dv (V) VocCB, H (V)), lotsaari, lotzaari (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ 

(lotzaari); Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Vergüenza, bochorno; ultraje, afrenta. "Rubor", "afrenta" Añ. "Palabras 

feas" A. "Sonrojo, vergüenza. Makiña bat lotsari emondakua gurasueri" Etxba Eib. "Lotsari galanta pasau erain 

zotsan abadiak zure amandriai, erderaz etzekixelako" Elexp Berg. Tr. Documentado en la tradición vizcaína 

desde mediados del s. XVIII. En el s. XX lo emplean tbn. Urruzuno, Lizardi y N. Etxaniz. Emplean la forma 

lotsaari, J.A. y J.J. Moguel y, alternando con lotsari, Añibarro y fray Bartolomé. En DFrec hay 17 ejs., todos 

ellos de B. Larrakoetxea. Konfesadu pekatu guztiak batbere itxi baga lotsariz, bildurrez ez maliziaz. Arz 54. 

Lotsari andiko izen mueta batzubek. msOñ 220r. Jauna izan zala lotsariz, injuriaz edo apaldiz betia. CrIc 43. 

Gabeko biarra, egunerako lotsaari. Mg PAb 123. Dakusanian neskatilliak bere buruba lotsaari alanguan, honra 

guztia galdurik [...]. Mg CO 60. Igaro zenduan neke ta lotsari andi onegaiti. Añ EL 1 201. Euki lei gizon batek 

lotsaria ezainagorik zein ez izatea [...]. Añ LoraS 150. Ordikerija da gizatasunaren lotsaarija. JJMg BasEsc 

206. Irago biar zituzan zauri, azote, min, ala eta lotzarijak. Astar I 65. Lotzariz beteten zaitubezan pekatubak. 

Astar II 288. Zeure gaztetako paltaak ta lotsaarijak. fB Ic I app. 26. Lotsari andija emoten jakolako guzurragaz 

persona ondraubari. fB Ic II 178. Ta lotsari andijan jausi zan. Ib. 275. Ze lotsaari gogorrean ikusi zenduan 

zeure burua. Añ EL 2 203. Zugaitik artu zituzan belarrondokuak, lotsarijak, azotiak. Ur MarIl 114. Beste beiñ 

lotsari au ez det nik artuko, / lengo bizimodura enaiz biurtuko. AB AmaE 284. Asmau alako burla ta lotsaari 

guztijak egin ta emoten eutseezala. JJMg Mayatz 240. Zenbat lotsari erakarri ziozkan bere denboran ardoak. 

Urruz Urz 28. Ez euki bildurrik ez lotsaririk konfesore Jaunaren oñetan etxuteko. Canala Jesukristo 49 (ap. 

DRA). Prest iragoteko Jesukristogaitik lotsariak, barre eta burlak. Itz Azald 132. Badira euzkeldun asko 

irakurtzen eztakijenak bez. Auxe da geure lotsari nagosijena! Albzur RIEV 1907, 625. Onek lotzariok artuteko, 

obeto izango zan [...] agertu ezpanitz. Echta Jos 231. Zer lotsaria! Zer barriak egingo dituen oraiñ nire lepotik! 

Ag Kr 115. Mingaña, lotsariak lotuko zion. Ag G 160. Norberak eztakiala, norbere lotsarirako. Ib. 249. 

Erderazko izketa / dute txit maitea / lotsaria bezela / euskera egitea. JanEd II 19. Ai zelako lotsariyek igaro bier 

izen nituen lenengo aldiyetan! Kk Ab II 59. Jainko-Semia / billoiztu dabe. / Au lotsarija! Enb 103. Aren lotsarie! 

[...] ez euken aldean dirurik. Akes Ipiñ 35. Iñogandik lotsaririk zertan artu ez ebela. Erkiag Arran 177. Eure 

gizur ori dala ta lotsari ederra eruan juat. SM Zirik 28. Au da lotsari emon daustana / lagun artian gizonak. 

BEnb NereA 33. Ta orain, lengo lotsari guziak aztu zitzaizkien. NEtx LBB 36. v. tbn. Azc PB 195. Eguzk RIEV 

1927, 428. Ldi IL 141. Etxba Ibilt 490. 

2. (Vc ap. A; Añ (V, G), Mg PAbVoc, Izt). (Pl.). "(Partes) vergonzosas" Añ. "Partes pudendas" Izt y A. v. 

lotsagarri (2), lotsaki. Bere aitaren lotsariak zeudela agirian. Ur Gen 9, 22. Yaubek Siongo alabak burumurri 

utziko ditu ta aien lotsariak agirian yarriko. Ol Is 3, 17 (BiblE larrugorritan utziko ditu). Egiezuz liñozko 

prakak be, lotsariak estaltzeko. Ker Ex 28, 42. Galtzak eratsi [...] eta lotsari-aldeko azpiko azala urraturik 

eukala ikusi eban. Erkiag BatB 97. Adar ausia katigaturik eukan lotsari-zorroan, kozkoillean. Ib. 97. Eskua 

luzatu eta besteari lotsarietatik heltzen badio. BiblE Deut 25, 11 (Ur, Ker lotsarietatik). 

- LOTSARIAN. (Precedido de gen.). Para vergüenza, deshonra de. Bere estadu altubaren [...] ta garbijaren 

lotsarijan ta ordiako sakramentubaren desondraan ibiliko dala piestan. fB Olg 170. 

- LOTSARIAN EGON, AURKITU... Estar, encontrarse ... avergonzado, ultrajado, deshonrado. Ez da gauza 


mende. 

875


ederra, ala lotsarian, / gizona arkitzea. AB AmaE 406. Noz arte bear dogu egon lotsarian / [...] oso 

menderatuta iñoren azpian? Ib. 27. (Con adj.). Zer lotsari gogorrean ikusi zinian billostu zinduenean. Añ 

EL 1 201. 

- LOTSARIA HARTU. "Lotzáarixa artu (emun), contar una cosa que da vergüenza. Lotzáari ederra artu dau, ha 

pasado buena vergüenza" Iz ArOñ. "Sonrojarse. Arlote aren itxuriakin, lotsarixa artu neban" Etxba Eib. 

- LOTSARIZKO (Izt 121r). Ultrajante, vergonzoso, deshonroso. Ezkondu baga gelditzea euki oi zan orduan 

afruntu lotsarizkotzat. Añ MisE 128. [Ezkontza] lotsaarizkua ta bizitza txaarren bat egiteko arrisku andikua. 

JJMg BasEsc 247. Dauka gizon edo emakume batek lotzarizko gatx bat. Astar II 182. Jausi zirian pekatu 

lotsarizkuan. fB Ic II 65. Burlazko ta lotsarizko guzurrak. Ib. 181. Pensamentu lotsarizkuak. Ib. 234. 

lotsaritu. 1. Avergonzar(se). Irokes barbaro ta jentilleen historijak dirausku, ikustia neskatilla bat 

ezkongeijagaz berbeetan dala betiko lotsaariturik gelditutia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 261. Zetaragiño azpiratu, 

lotsaritu eta deshonrau gura nozuben! Itz Berb I 375. 2. "(V-m), desnudarse" A. 

lotsaro. Pudorosamente. Gorderik dauzka lotsaro. "Pudorosamente". Or Eus 86. Odeietan itzali da illargia 

lotsaro. "Avergonzada". Or Poem 540. 

lotsarren (Vc ap. A), lotsa arren. Avergonzado, por vergüenza, de vergüenza. "Movido de vergüenza" A 

Morf 363. Pekatu mortaleen bat etxi badidi konfesadu baga akordadurik lotzearren edo bildurraren egingo 

da konfesiñoe ona? VJ 10. Lotsa arren arpegia yausi yausi [sic] bekizu. Añ EL 2 84 (Añ EL 3 69 lotsarren (ap. 

A)). Gustijok etozan buruz bera, lotsarren-ozta. Otx 51 (143 tbn. lotsarren ozta). "Ez haiz lo?" eta lotsa arren, 

[...] haren gelatik lapur hatzeman batek bezala ihes egiteko asmotan. Mde HaurB 20. [Muttikoak] etzitzaizkion 

hurbiltzen Patxiri lotsarren. Osk Kurl 92. Zegokion irabazi-saria lenengoz iaso zueneko, lotsarren negar-malko 

onik ixuri omen zuen. Zait Plat 113. Perogrullok berak ere ez zukeen lotsarren horrelako egiarik esango. MEIG 

VIII 30. 

lotsarritu. Asustarse, atemorizarse. Lotsarriturik ikar ikar. LE-Fag. S. Pedrok, lotsarriturík, Jesus óna 

préso zeukateláik, ukatuzué etzuéla ezaunzen ere. LE Urt ms. 29v. Presentaturik bada juiziogártan, dioteláik, 

oná personagáu ta onen bizimódua; zein humil ta lotsarriturik egonendén! Ib. 3r (ed. 1846, 6 lotsaz arriturik). 

Lotsarritu ze yago teologoa ta erran zio: "Zer? Etze igan berla zerura zure arima?" (239). LE-Ir. 

[Lamentazioarén músika] adi bagindez istantebátes, lotsarri gindeizke arrás. LE Doc 273. 

lotsarrizio. Miedo, pavor, espanto. v. lotsamentura. Soldado guardiakoak akorritu zirelaik beren 

lotsarriziotik... lotsarriturik ikar ikar. LE-Fag. 

lotsatasun (Añ (V, G)). 1. Ultraje, afrenta. "Vergüenza" Añ. Bein bakarrik izan zan azotatua, bein bakarrik 

kurutzetua, ta beste lotsatasun guziak bukatu ziran bere eriotzarekin. Mg CC 244. 2. (L, BN, S ap. Lh; Dv 

A), lotsatarzun. Miedo, temor. "État d'intimidation, de crainte" Dv. Pouvreau da, sin trad., la forma lotztasun. 

Egoin da mila peligro ta lotsatasunen ertean (271). LE-Ir. Espiritu saintiuaren donak dra zazpi: [...] zazpigarna, 

don Jangeikuaren lotsatarzunarna. CatR 67 (CatSal 67 Jangoikoaren beldurrarna). 

lotsati (V, G; Lar, Añ (V, G), Izt, Mg PAbVoc, Dv (V, G), H), lotzati (V-gip; H). Ref.: A; Iz ArOñ (lotzáti); 

Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Tímido, vergonzoso. "Gitxi ikusi duelako da lotsati, il est timide [...]" H. Tr. 

Documentado en autores occidentales desde mediados del s. XVIII. Au zen, alabaña, Iesus bezain lotsatiari 

eta alketiari gerta zekikeen nekerik arrigarrienetarik bat. Mb (ap. H, que traduce: "un homme aussi pudique que 

Jésus"). Kristau bildurti eta lotsatia, jakizu zeruko dotrina au. Cb Eg I 319 (H traduce: "chrétien pusillanime et 

craintif"). Billa ezazu bada kristau lotsaatia, ez konfesore lasai, mundu zale ta nola alakoa. Mg CC 135 (CO 196 

lotsatija). Naaste andiak dauzkan anima lotsatia. Ib. 133. Persona lotsati, limosna eskean ibiltea lotsa 

direanetan. Añ MisE 184. [Euskaldunak] gera lotsatiak, lotsatu egiten gera euskeraz itzegiten. RIEV 1907, 

324s. Itz lotsati erdikaren batzuk esan zizkon mutillak neskatxari. Ag G 41. Nesketarako [...] lotsati ta bildurtia 

ere bazala. Etxde JJ 119. Joxe Pirri [...] lotsati xamarra zan. Osk Kurl 184. Buru argiko lotsatiak dira. 

"Guardando en ésto un decoro tan ingenioso". Berron Kijote 18. Ni bezin nerbiosoak edo lotsatiak ez dira asko 

izango. Uzt Sas 22. Ez ditu neskatxak Montgomery Cliftek beste liluratzen, lotsatia izateaz gainera lodixkoa 

delako. MIH 325. v. tbn. Or Mi 68. Arti MaldanB 196. Salav 68. Azurm HitzB 58. (Pobre) vergonzante. 

Pobre lotsatiak eta eri tristeak sokorritzeko. Gco II 36. Pobre bearsuai eta batez ere lotsatiai. Ib. 37. 

Respetuoso. Itz garbi, kortes ta lotsatiak beti esaten dituzte. Echve Dev 384. Amerikan bada belar bat 

lotsatia deritzana. AA II 135 (v. tbn. AA I 596). (Usos predicativos y adverbiales). Besteak, lotsati-samar, 

ala esan zion: [...]. Ldi IL 85. Masaillak sutan, begirakunea apal ta lotsati. Erkiag Arran 103. Bakarrik oso 


mende. 

876


lotsati zegon / nere lengo liburua, / lagunik gabe igaro ditu / iru urte ingurua. Uzt Sas 17. 

2. (L, BN, S ap. Lh; Dv, H (+ lotza-)). "1. peureux, craintif [...]; 5. scrupuleux, dont la conscience s'alarme, 

s'inquiète aisément. Lotsatia, gaizkiaren beldurrak ongitik ere gibelatzen" H. 

3. (L, BN, S ap. Lh; H (+ lotza-)). "Soupçonneux. Gehiegi lotsati denak, berak dio: sal nazu" H. 

lotsatiro (Lar, H (+ lotza-). Vergonzosamente. 

lotsatu (AN, L, BN, S, R; Aq 474 (AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh; losatu AN-ilzarb), 

lotzatu (VocS 133, H). Ref.: Bon-Ond 157; A; Lh; Lrq; EI 118; Iz R 292; Satr VocP; Gte Erd 214. Tr. La 

primera acepción es propia de la tradición oriental y la segunda, de la occidental. En DFrec hay 26 ejs., 5 de 

ellos septentrionales. 

1. Asustar(se), espantar(se), amedrentar(se). "1. [...] Lotsatu naiz eta gibelerat itzuli naiz, j'ai pris peur [...]. 

Herioa, hitaz orhoitzeak berak lotsatzek dik, la mort [...] effraie. 2. [...] Ihortziriak lotsatzen du, le tonnerre lui 

fait peur. [...] Nekheak lotsatu ezpanindu, si la fatigue ne m'avait fait reculer; 3. [...] Zure hartze hotzak lotsatzen 

nau, votre froid accueil me rendre timide" H. "Lotsatuzteá ólloak, espantó las gallinas. Ez adi lótsa korrengátik, 

no te asustes por eso" Iz R 292. "Darse por vencido; desistir de una empresa (BN-baig)" Satr VocP. Pouvreau da, 

sin trad., la forma lotztea. Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Dechepare. En textos 

navarros se encuentra en Beriayn, Lizarraga de Elcano, en la versión roncalesa de la balada de Orreaga, en 

Hualde (Mt 14, 30), Samper (Io 14, 26) y en Z. Moso. Iuiatzera dauginian majestate handian / nola eztu 

lotsaturen ordu hartan munduia? E 63. Nik dakidan gauzarik eztadukat zurerik / lotsaturik iarri nuzu, ezpaitakit 

zegatik. Ib. 179. Señale oneki lotzatzen da demonioa eta iges egiten du. Ber Doc 98r. Gure Iauna izitu zen eta 

lotsatu gizon bezala, ikhusirik behar ziala hil. Tt Onsa 150. [Sathan, Ienkoaren] izenaren aiphatziaz eta entzutiaz 

lekhu orotan lotsatzen da eta ikharatzen. Ib. 31. Bere flakheziaz lotsatürik egon izan da thenpora lüzaz bentüratü 

gabe bere desirküntiaren konplitzera. Mst XV. Nekheak eta gaitztasunek etzuten batere lotsatu. Lg II 101. 

Etzaiztela lótsa, ezi ematen dizet berri alegrebát jénde guziaréndáko. LE Doc 151. Ezkütük ez Xarlemaiña / 

orano gü lotsatü / behar diaigü harzara / berriz bataillatü. Xarlem 993. Zunbat arima gaxo han kondenatürik! / 

[...] Hetzaz orhitürik, / gauden lotsatürik. Etch 654. Bazterrak oro dira lotsatzen, / ihizi guziak aldiz gordatzen. 

Arch Fab 101. Luzifer lotsa diro / haren koloriak. Bordel 52. Baiña bi banditak haiñ lotsatzen dire / nola 

ozpiñaz yoak izatu balire. Gy 166. Nola lotsatzen ez naiz ni. Dv LEd 254 (Cb Eg II 143 bildurtzen). Lotsa zaite, 

hekien zorigaitzaren beldurrak ikhara zaitzala! Ib. 100. Ontasun guziez buluzia geldituko zare. Ez hatik lotsa. 

Laph 77. Gau ilhunak ez ditu lotsatzen bidean. Elzb Po 221. Ene biotza lotsatan duk (R). "Mi corazón se 

amedrenta". Orreaga 106. Jesus Jauna etzen izitu ez lotsatu gurutze dorphe hura ikustean. Jnn SBi 30. Eman zen 

lanari batere lotsatu gabe. Ib. 166. Üzürria bethi handitzez beitzoan eta lotsatürik beitziren jentiak. Ip Hil 180. 

(s. XX). Gure gizonak bere behia ezin sal. Lotsatzen hasia da. Berantzan ari du. JE Bur 170. Ez ditezela lotsa 

gizonak, are gutiago izi. Ox 69. Lañoa eta langilea, aitzurrari lotzeko lotsatzen etzena. Zub 87. Lan gogorrenek 

ez gituztela lotsatzen. JE Ber 72. Bainan zer jateko [...] muthiriak! Pizteko orde, lotsa lezagukete zinez barnea. 

Ib. 26. Etsaia jinik ere, / ez zaitela lotsa. Etcham 131. 1947an pausatu zen, heriotzeak lotsatu gabe, Jainkoaren 

besoetan. Zerb Azk 81. Etxe gañetik ke anitz elkitzen zela eta orduan gu lotsatu gintzan eta erran ginuen: Aiei, 

ama! ZMoso 42. Oi San Frantses, begira gazteak / ez ditzala lotsa bizitzeak. Ardoy SFran 355. Atseginetan goza 

zaite ta nahigabean ez lotsa. Xa Odol 211. 

v. tbn. Egiat 255. Monho 100. Dh 168. AstLas 68. MarIl 109. Jaur 119. Zby RIEV 1908, 296. Elsb Fram 132. 

Arb Igand 21. UNLilia 5. HU Zez 52. Barb Leg 148. JEtchep 71. Mattin 92. Casve SGrazi 108. 

(Part. en función de adj.). Jaunaren aingerua [...] / emazte lotsatuer mintzatu zankoten. Ox 81. Markesa 

xahar bat mahain-ingurazlea / iratxo lotsatuak bil eta hil / ari da. Mde Po 92. 

Tener miedo de. "Lotsatzen naiz bide hoin luzeari lotzeaz, j'ai peur d'entreprendre un si long voyage (chemin)" 

H. "Lotsatu ziren denak gosearekin hil beharko zutela (BN-ciz, S)" Gte Erd 214. Lotsatuzire ilen zekióten 

bidean. LE Urt ms. 18v. Osoki lotsatua zen haur gaixoa gauari buruz. Arb Igand 86. Ai, orduan ez ginuke ez 

geroaz lotsatzerik. Ib. 37s (v. tbn. 7). [Ameriketan] kausitzen den bizi dorpeaz / anitzak dira lotsatzen. Etcham 

228. 

2. (V, G, AN-5vill-ulz; Lcc, Lar, Añ (V, G), Dv (V, G)), lotzatu (V-gip). Ref.: A; Echaide Nav 215; Iz Als, 

Ulz, ArOñ (lótzatu); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. Avergonzar(se) (de). (Cuando el complemento es 

un sintagma nominal, éste lleva por lo general suf. instr., aunque hay tbn. algunos ejs. de sociativo; cuando va 

acompañado de oración subordinada, se emplea sobre todo con sust. vbal. -t(z)eaz y -t(z)en, si bien hay tbn. 

algunos pocos ejs. de -t(z)ea). "Envergonzarse" Lcc. Tr. Documentado en la tradición occidental (tbn. en 

Goñi, Inza, Iraizoz e Izeta) desde mediados del s. XVIII. Zure kejaz lotsatuko zera, ikusirik zure kulpa 

zenbatez andiago dan. Cb Eg II 150. [Jesus] larru gorrian, / egun argian / utzi zuten lotsaturik. Bast 34. Larrugorrian 

ibilliagatik, etziran batere lotsatzen. Ub 6. Peru, ez naizu lotsatu, ta errezau egizu zer edo zer. Mg PAb 

57. Eguan lotsatuta arpegirik emoezinda. Ib. 177. Laster damutu jakon egiña, baña lotsatu zan konfesetako. Mg 

CO 166. Eztakigu oraziño egiten? Lotsatu gaitean. Añ LoraS 157. Ipui onek lotsatu bear ditu edertasun utsean 

biotza ipinirik daukatenak. VMg 32. Lotsatu zaitezte zuen esker gaizto arrigarri orrezaz. Gco I 414. Gauza 


mende.


batzuk ain loijak [...] eze turkubak eurak bere lotsatuko litzatekez ikusiko balitubee. fB Olg 111. Lau errial 

daukazana lotsatuten da bi baino ez daukazan bati berba egiten. fB Ic I 50. Ez egijozu entzuterik emon. Lotsatu 

egizu. Esan egiizu enbusteru bat dala. fB Ic II 215. Emakumia bada lotija ta alabaak ama lotsatuko ez 

dabeenak, asmeetan dabee gorubetia kanpokuakaz egitia. JJMg BasEsc 109 (v. tbn. 106). Bada lotsatuten 

bazara Jesusen jarraitzallatzat agertuten zeure burua [...]. Ur MarIl 57. Au entzundakoan Rebeka lotsatu zan 

eta bere burua oialez estali zuen. Lard 28. Jaungoikoarekiko eta zere gurasoakiko lotsa zaitzakean ezer ez egiñ. 

Arr GB 8. Bere buruaz lotsatuta. Aran SIgn 72. Pekatu egiteko lotsatu bear da eta ez konpesatzeko. Zab Gabon 

73. Berba txarrakaz alkar gendula lotsatu? AB AmaE 254. Ez nuke lotsatu biar mundu guziaren aurrian gogotik 

negar egitiaz ere. Bv AsL 58. Erdi lotsaturik egoan, danak berari begira eukazan da. Ag AL 147 (v. tbn. G 347). 

Ez nagizula lotsatu arren / onelan plaza betian. Balad 56. Eskean ibiltzeaz lotsatzen naiz. Ir YKBiz 303. Ni 

lotsatu ere egiten naiz orrelako yaun bat aurkeztu bearraz. Ldi IL 157. Ez da ortaz zer lotsa. Markiegi in Ldi IL 

9. Nere jatorriz ez naiz lotsatzen. ABar Goi 44. Lotsatu ere egiten naun olako seme baten ama izan bearrez. 

Etxde JJ 30. Lotsatuta gelditu da nunbait neska. Txill Let 32. Ez adi lotsatu [...], batzuetan negar pixka bat 

egiteak on egiten dik eta. Ugalde Iltz 48. Gere sentimentuak azaleratzen lotsatu egin oi gera. NEtx LBB 71. 

Lotsatzen banau ere, aitortu beharrean naiz [...]. MEIG I 197. Kontu-kontari aritzeaz lotsatzen ez direnek. 

MEIG II 131. Beren hizkuntzaz maiz lotsatzen direlako edo. MIH 184. 

v. tbn. CrIc 131. AA III 320. Astar II 108. Zav Fab RIEV 1907, 92. It Fab 76. Izt C 164. CatBus 51. Bil 163. 

Azc PB 246. Apaol 102. A BeinB 67. AzpPr 24. Goñi 78. Echta Jos 128. Iraola 21. Ill Pill 5. EusJok II 111. Inza 

Azalp 143. Kk Ab II 67. Enb 127. Alz Ram 57. Tx B II 37. Lab EEguna 102. Or Eus 237. Mde HaurB 18. JAIraz 

Bizia 29. Bilbao IpuiB 22. Anab Poli 54. Arti MaldanB 212. SM Zirik 94. Zait Plat 108. Gand Elorri 216. Osk 

Kurl 96. Izeta DirG 108. And AUzta 55. Salav 46. Ibiñ Virgil 48. Etxba Ibilt 487. Uzt Sas 17. Berron Kijote 46. 

(Con sust. vbal. con suf. -t(z)ea). Eta lotsatzen ez aiz [...] lan txarra deitzea lanik gaitzen ta latzenari? Lar 

Cor 300. Baña, nola, itzegitea lotsatu egiten al zerate? Alz Ram 118. Astoakin juatia / lotsatutzen dira. Uzt Sas 

102. (Con complemento en sociativo). Lotsatuten danak nigaz eta nire irakatzijagaz, jakin begi [...]. Ur 

MarIl 57 (v. tbn. en contexto similar Itz Azald 10 beragaz lotsatu bear). Nerekin eta nere esanakin lotsatzen 

dana [...]. Lard 406. Ez aiz lotsatzen esatiakin bakarrik? Apaol 25. 

(Part. en función de adj.). Neskatoak irribarre lotsatu batekin begiratzen ziolarik. Mde HaurB 89. Ez zuen 

batere errukirik nabaitzen haren ohean eserita zegoen emakume hasarretu eta lotsatu harentzat. Ib. 40. 

- EZIN LOTSAATUZKO. "Intrepide; qui ne sait pas avoir peur; qu'on ne peut intimider; (G), qui ne sait rougir" 

Dv. 

- LOTSA-LOTSA EGIN. Avergonzarse (con valor intensivo). Piparra bera baño gorrijago jarri zan lotsalotsa 

egindda. Otx 39. Beren buruaz lotsa-lotsa egin ziran. Etxde AlosT 105. Nire buruaz eta nire etxeaz lotsalotsa 

egiña natxeok. Etxde JJ 148. 

- LOTSATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Lotsatuxe gelditu nitzen behinik-behin. MEIG IX 149. 

- LOTSATZEKO. a) Vergonzoso, que da vergüenza. v. lotsagarri. Ikasten dituzte alkarrekin itz zatarrak, 

egin lotsatzeko gauzaak. Mg CC 215. Zortzigarren aginteak debekatzen digu [...] lagun urkoari aurpegira 

ematea [...] lotsatzeko gauzaren bat. AA II 215. Jartzen da [...] lotsatzeko eran ta bere umeetatik batzuek iseka 

egiten dioela. AA III 376. Ez ezer erantzun gaiski-esaliari, lotsatutekua bada, lotsatu dedin ta erremedijau dedin 

miin gaistuaren jaubia. fB Ic II 202. Ai! --esaten zuan-- zer lotsatutzeko gaia dan pobretxo ura guretzat! Bv AsL 

173. Lotsatzekoa zan, baña ezkiñan lotsatu: arritu egin giñan. Ag G 10. Ez da lotsatzeko. "No es para 

avergonzarse". Or Poem 548. Ezta lotsatzeko. Nik eztiot inori ezer lapurtu. Arti Ipuin 56. Onek bakarrik 

eskintzia lotsatzekua be badok. SM Zirik 36. Gaiak handik eta hemendik bilduak ditu [...]. Ez da harritzeko ez 

lotsatzeko. MEIG II 131. b) "Propre à intimider, à faire peur. Ez othe da lotsatzeko horren luzeko uritea 

ikhusteaz?, [...] pour inspirer des craintes?" Dv. v. lotsagarri (4). 

lotsatzaile, lotsazale. (El) que asusta, amedrentador. v. lotsarazle. O Kometa, gizonen / lotzazale bortitza! / 

Ioan aitziñan Turkoaren / buru kruela genzera! (Pamplona, 1666). TAV 3.1.28. 

lotsazaka (Lar), lotsazake (Lar). "Sin vergüenza" Lar. 

lotsazale. v. lotsatzaile. 

lotseri. "Bubas, bubak, lotseria" Lar. 

lotseria (BN, S; VocBN, Gèze, Dv (S)), lotserria (S). Ref.: A; Lh; Lrq; Gte Erd 141. Temor, espanto, pavor. 

"Frayeur" VocBN. "Sorte de crainte peu motivée" Dv. "Lotserriak hartürik niz (S)" Gte Erd 141. Jinkoaren 

jüstizia garratzaren lotseriak zertara eroan behar gütü? Bp II 15 (v. tbn. 74). Ene arima dolorez bethatzen dien 

lotseri handiak. Mst III 23, 3 (Ip lotseria handiek hartzen dizie ene arima; SP beldur handiek). Horrek diztatzü 

ardüra lotseriak emaiten. Ib. 20, 2 (Ip hunek ardüra lotsatzen nizü). Hilzeko beldürra hon düzü nuiz ere jiten 


mende. 

878


beita Jinkuaren jüjamendiak emaiten düten lotzeriatik. CatLan 156. Ilhaintsak, / ohoin handiak / lotseria 

bazterretan iauririk / herriko haurñoer oihu eginerazirik. Arch Fab 215 (v. tbn. 101). Hitz horiek aditzearekin 

Maria lotseriak eta nahasturak hartu zuen. Etcheberry 184. Lotseria handi batek hartü zian eta ez ziokian irax 

bere gogotik damnatürik izan behar zialako phensamentia. Ip Hil 173 (v. tbn. BulaS 13). Ene bilha, zu zatozkit, 

ama / lotseriak... ni... bainerama. Ox 39. Lotseria handiak hanits nizu duluratzen (S). A EY IV 101. 

lotseriatto. Dim. de lotseria. Elhürrik ez ahal da izan orano bortü gañian baizik. Goizik lotseriatto bat 

eman badeikü ere elhürrak, hein bat hürrün eta gora egon zaikü. Eskual 24-1-1913, 4. 

lotseritu. "Buboso" Lar. 

lotserraz, lotserretx. Fácil de asustar, de amedrentar. Gizon ona zen, diotenaz: ez handikaria eta amarru 

gaitzekoa. Jite eztia bainan ere ez lotserretxa. L. Pochelu GH 1935, 305. 

lotserretx. v. lotserraz. 

lotserria. v. lotseria. 

lotsesi. "Decoro, recato" Lar. 

lotsile. "Pendejo, pelo del empeine y las ingles, lotsillea" Lar. 

lotson. v. LOTSA ON. 

lotsor (BN, Sal, S; Arch VocGr, Gèze, Dv (S), H (BN, S)), lotzor (H). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Cobarde, miedoso. 

"Timide; peureux, peureuse" Arch VocGr. v. lotsakor. Tr. Documentado sobre todo en textos suletinos. 

Kastaz du erbiak lotzor izana. O Pr 108. Ükhen düzün huntarzünaz ümiliago zite, abisatiago ere, eta lotsorrago 

izan zite. Mst II 9, 4 (SP beldurtiago). Konpari adi arren / korajerik balin badük / edo lotsor batentako / igaran 

behar dük. Xarlem 575. Jente lotsorrak. "Les gens de naturel peureux". Arch Fab 109. Orai ikhusten dut 

lotsorrek / lotsor handiagoak dioztela ediren. "Poltron". Ib. 111. Zeiñhatzen ikhusi zienian, trüfa, nausa eta erri 

egin zeren, lotsorra eta putruiña deitzen zielarik. MaiMarIl 114. Lotsor delakoz. Ip Dial 71 (Dv izipera, It izuti, 

Ur bildurti). Izpiritu zuri eta lotsorrei beldur emateko lain den ekintza bat. Mde Pr 40. Eriek maite zien, eskia 

xotil beitzian. Xiberotarrak oro bezala, etzen lotsor. Othoizlari 1959, 227. (Uso predicativo). Atakarzünen 

thenporan bihotz aphalegi eta lotsorregi ediren izanen da. Mst III 7, 4 (Ip bihotz aphal eta lotsor; SP 

beldurturik). 2. (V, G, R-uzt ap. A; Añ (V, G), H), lotzor (Dv (V-m), H), lotsoor (Mg PAbVoc, Izt 121r), 

lotsaor. Tímido, vergonzoso; pudoroso, modesto, recatado. Tr. Documentado en autores vizcaínos del s. XIX, 

y en Echeita, Erkiaga y Orixe. Hay lotsoor en J.A. Moguel y f. Bartolomé (en éste junto a lotsaor), y lotsaor en 

J.J. Moguel. Pekatari lotsoor ta konfesino osuak egiten ez ditubenentzat. Mg CO 171. Bera bere lotsatuko da 

onelango lotsoor ta bildurtijak dizipulutzat ezagututen. Ib. 136. Nok atera eban Susana andra garbi lotsorra 

agure zar loi guzurtien [...] arterik? Añ MisE 22. Esan konfiantzaz gurasuei, onetan billdurti ta lotsaorrak izan 

baga. JJMg BasEsc 215. Neskatilliaren izenak [...] beragaz dauka errespetua, modestija, onestidadia ta 

lotsoorra izatia. fB Olg 50. Edo biargina dan, edo lotsa orra dan [...] ta garbitasun onekua dan. fB Ic III 371. 

[Emaztiak, izan zaiteze] isilak, baketsubak [...] lotzorrak, etxezaliak. Astar I 269. On Kaixo jaiotzatik da lotsor, 

otzana / ezdabaidetarako iñoz gauz ez dana. AB AmaE 224. Guztiz da neke gogorra, / damea bada lotsorra / 

agertutea / tuntur-unea / eskondu baino lenago / garria baino berago. Azc PB 161. Bekoki lotsorrez. 'Le front 

baissé'. Or Mi 23. Ez lotsorra, ez nagia, baiña ez ostera lotsabakoa be. Erkiag Arran 16. (Uso predicativo). 

Josetxok ezagutu eban Eladi zerbait lotzor egoana. Echta Jos 250. 

lotsorgarri (H, + lotzor-). "Qui peut rendre peureux, timide, honteux, modeste" H. 

lotsorkeria. Cobardía, miedo. Herabeki lotzen banaiz lanari, ez dut bururatuko. Lotsorkerian, uskurki 

bideari ematen banaiz, ez naiz helduren. Dv LEd 238. 

lotsortasun. "Qualité de celui qui est peureux, timide, honteux, pudique" H. 

lotsortxo. Dim. de lotsor (2). [Gure neska] apurtxu bat lotsortxua ete dan-ta nago. Erkiag Arran 90. 


mende. 

879


lottau. "Enlodar, de loi (lodo)" AG 2333. 

lotto. Dim. de 1 lo. Ase on bat egiñ zuten [...] eta Pello gan zen, lotto ondotik, bere lagunetarat. EEs 1913, 

167. 

lot-toki. "En général endroit par lequel on peut saisir; anse, manche, prise" H. v. lokia. 

lottu. v. lohitu. 

1 lotu (V, G, AN, Sal; Lcc, Ht VocGr, Lar, Añ, Mg Nom, Izt 15v, H, VocB; -th- vEys (BN), Dv, H). Ref.: Bon- 

Ond 156; A; Iz ArOñ; Etxba Eib; ZMoso 65; EAEL 128; Elexp Berg; Gte Erd 214 y 149. Tr. En autores 

septentrionales es mayoritaria la forma con aspiración. Hay lootu en un textos baztanés del s. XVIII. Para el 

futuro hay lothuren en Leiçarraga (1 Tim 5, 18), Etcheberri de Ziburu (Man I 65), Larreguy (II 278) y Duvoisin 

(LEd 117). En cuanto al sust. vbal., además del gral. lotze-, hay lotutze- en algunos autores guipuzcoanos: 

Larramendi, Cardaberaz (EBO 31), Aguirre de Asteasu (III 499), Iturriaga (Fab 112), Lardizabal (144), Beovide 

(AsL 93), Xenpelar (355), L. Jauregi (Biozk 53; 90 lotze-), Uztapide (Sas 237) y tbn. en T. Etxebarria (Ibilt 483, 

pero 464 lotze-). En la mayoría de los autores vizcaínos, ya desde Capanaga (138), hay lotute- (cf. lotzaite- en 

Lcc); lotan en los roncaleses Hualde (Mt 12, 29) y Mendigacha (131). En DFrec hay 324 ejs., 27 de ellos 

septentrionales. 

1. (Aux. trans.). Atar, ligar; abrochar. (El complemento de lugar va por lo gral. en caso dativo, inesivo o 

ablativo (zuhaitz bati / batean / batetik lotu) y menos frec. en alativo; hay además algunos ejs. de sociativo en 

Haramburu (189 Pilatusen etxean harroin batekin lothurik borthitzki azotatu zutenean; v. tbn. 38, 198 y 251)). 

"Cuerda para atar, ari lotzaitekoa" Lcc. "Estacar, estakan, estakari lotu" Lar. "Abrochar, atar o ajustar la casaca 

[...], jaka [...] lotu" Ib. "Anudar [...] korapilloz lotu" Ib. "Arrendar, atar la caballería por la rienda, zamaria, 

zaldia ualetik lotu" Ib. "Ensogar, [...] sokaz lotu, bildu" Ib. "Envergar las velas, atarlas a las vergas, belak lotu" 

Ib. "Aherrojar, aprisionar con hierros [...] burdinaz lotu" Ib. "Maniatar, eskuak lotu" Ib. "(Ni) ata ni desata, ez 

lotzen du eta ez deslotzen" Ib. "Entalingar, amarrar el áncora, aingura lotu, estutu" Ib. "Amarrar" Lar y Añ. 

"Haritzari lothu dute, on l'a lié au chêne" Dv. "Oinetakoen hedea lotzea, nouer la courrier des chaussures" H. 

"Astoa sokarekin lotu arbolari (G-azp, B)" Gte Erd 214. "Ardiari lau ankak elkarrengana lotu muzteko (AN- 

5vill)" Ib. 149. v. estekatu, amarratu, estu. Tr. De uso gral. en la tradición occidental desde Lazarraga. Al 

Norte se documenta ya en Leiçarraga y es frecuente su empleo en textos labortanos del s. XVII, aunque hay ejs. 

posteriores de autores no suletinos en todas las épocas (con todo, en EAEL 128, sólo se recoge estekatu / esteki y 

aisladamente amarratu para los dialectos septentrionales en esta acepción). En textos navarros se encuentra en 

Beriayn, Lizarraga de Elcano (Kop 93), Hualde, Echenique, Samper, Mendigacha y CatUlz (61). 

Idi bihitzen ari denari eztraukak ahoa lothuren. Lç 1 Tim 5, 18 (He estekatu, TB muthurrekoa ezarri). 

Denpora baten lotu ninduzun / katea fortitz batekin. Lazarraga 1181r. Nola Kristo [...] lotu zuten kuerdes pilare 

batean. Ber Trat 11r. Gathearen buru batez oñetarik lothurik. EZ Man I 105. Orduraño egonen da / zepoetan 

lothurik. EZ Noel 33. Belhar gaixto zamak [...] elkharrekin erratzeko biltzea eta lotzea. Ax 591s (V 380). 

Lehenbiziko arrazoiña [...] oiñ-eskuetan lotzen gaituena da [...]. Ib. 322 (V 213). Instantezko gathe batez / da 

bizia lothua, / zeiña bera instant batez / baitaite urratua. Arg DevB 160. Sendo nahi dituka begiak? Lot itzak 

eure erhiak. "Lie tes doigts". O Pr 668. Neke andia da toki batean beti preso eta loturik egon beharra. Mb IArg I 

254. Milla errota arri nere lepoan lotu. Cb Eg II 28. [Samson] lothu izan zuten bi soka lodiz. Lg I 228. Jesus 

preso artu ta loturik eraman zuen. Ub 88. Arrapatu-zúte Jesus préso, ta lotu-zúte. LE Io 18, 12 (EvS estekatü). 

Esku-oñetan lotu eta boterazo zituan [...] labe gori izugarri batean. AA I 410. Sarri ebilen zilizijoz ta alanbre 

zorrotzez bere gorputz birjinia lotuta. fB Olg 23s. Ez ditubala inok askatuko eurak lotu dabeen buztarriti. fB Ic 

III 343. Bizkar soill garbian soka batekin zama lotu. Izt C 184. Baiña lana zen dorphea / hari [gathuari] 

kroskoila lotzea. Gy 303. Xuka zuen puñalak, ez ahantz tutuak / eman buru azpian batean lothuak. Hb Esk 62 (v. 

tbn. 191). Esku eta oñak lotuta, bota ezazute kanpoko illunetara. Lard 432s. Gerrikoa lotu ezazu. Ib. 503. Toaja 

batekin gerria lotu zuen. Ib. 439. Edo nola norbait sartu diteke sendoaren etxean eta dituenak arrapatu, baldin 

aurrena lotzen ez badu sendoa? Ur (G) Mt 12, 29 (Echn, Ur (V), Samper, Or, Ol, Ker, IBk, IBe lotu; Lç, TB, 

SalabBN, Dv, Leon estekatu, He amarratu, Ip esteki). Herriko barberrek kolpeak ikhusi eta erran zuten [...] 

zangoa gaizki lothua zela. Laph 14. Katez eta burniz lotu eta [...] ziega artan bertan sar zezatela. Arr GB 98. 

Zuhaitz-adarrak alkarri lotu. Ib. 46. Gerrikoa lotu. Apaol 64. Zuk badakizu uztarri batez / nola giñaden lotubak. 

PE 139. Jantzi zuan tunika, lotu zuan ere gerria larru txabal batekin. Bv AsL 50. Lotu zituzten [...] beren 

oinetakoak. Jnn SBi 143. Hala-nola ehaile trebearen eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin trebeskatzen baitire, 

bata bertzeari lotzen. Arb Igand 15. Idia lotuten da / sudumitzetati / eta lotu bear da / gizona berbati. Azc PB 

216. Errota-arri bat bere samatik lotu eta botako balebe [...]. Itz Azald 102. 

(s. XX). Ondo lotu barik eukan buruko zapiaren atzeko txiztana dindilizka. Ag Kr 12. Orai berian igari dud 

Erronkarin amaborz egun, zunr egiten eta lotan . 'Trabajando y atando madera'. Mdg 139 (v. tbn. 131). 


mende. 

880


Lotu eben zugatz bati ta emoeutsezan amar zigorrada. Echta Jos 106. Txalekuen botoia lotuaz. Iraola 88. Bata 

bestearen leian [...] nork gariko geiago lotu. Ag G 23. Gurdiak [...] burnizko soka lodiari lotuta. A Ardi 39. 

Lenago libre bizi giñanak / lotu ginduzten katian. Tx B II 86. Lotu al dozu ondo [zorrua]? Otx 81. Katez ere ezin 

zezaken iñork ura lotu. Ir YKBiz 189. Ori bai: ari-mutur guziak lotu bear dira len-lenetik. Ldi IL 79. Ezkontzalokarriz 

lotu niñun. Zait Sof 120. Auntza, lotua ez badago, zuaitz edo arbola ondatzallea da. Munita 131. 

Txalupa lengo tokira eraman eta lotu. Anab Poli 34. Mendiko motxala ezin gurdiari lotu. Ib. 76. Abarkak oñetan 

lotu. Bilbao IpuiB 117. Alkateak bere zamariaren zelara lotu zuen soka luze batekin. Arti Tobera 287. Lotu ebela 

soka ori gerritik. And AUzta 94. Galtzak jaso ta lotu. Berron Kijote 225. Lotu burniz nere eskuok. Ib. 157. 

Iruñan nola igaro guk eguna, ordea? Ezta lotuta ere. Bero izugarria egiteko itxura zegoan. Uzt Sas 347. 

Bazekien korapilo politak lotzen. MEIG III 123. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): SP Phil 438. Gç 85. CatLav 188 (V 391). Dh 232. Bordel 45. Ox 182. 

Zerb IxtS 48. Lf Murtuts 19. Mattin 54. 

Ogija lotu edo katigatu biar ez jakee otseiñai. Ugazaba andria zikotz zekena bada onetan [...]. Mg PAb 71. 

"Bi txakur oiek bata besteari lotuko dizkiot (G-azp-goi, AN-5vill); [...] bi txakurrak alkarri lotuko dizkiot 

(AN-gip, B)" Gte Erd 214. "Bi txakurrak arbolari lotu dizkiot (V-arr, G-azp-goi, AN-gip)" Ib. 214. v. infra 

ELKAR-LOTU. Nola da posible norbait sar dein gizon balore anditako etsian eta ebats dezan bere 

ontarzunak ezbadu leinik onki lotan balientiari? Hual Mt 12, 29. 

(Lc, B, BNc, R ap. A; Volt 110, Lar, Añ, H; -th- VocBN, Dv, H). Vendar (una herida o contusión). "Lothu 

diot bere mina, je lui ai pansé son mal" Dv. "Lotu du, il l'a pansé" Lf Gram 819. Lécluse distingue entre 

"lothutzea, panser" y "lotzea, lier". Lot zitzan haren zauriak, emanik olio eta mahatsarno. Lç Lc 10, 34 (He, 

TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Ir YKBiz 267, Or, Leon, IBk, BiblE lot(h)u; Lard 412 paxakin lotu). Lotu deutso 

eskutxoa, / utsi eztidin odoletan. Lazarraga 1197v. Ezi balitu Iainko-atxeter, / [...] Phebus daritzanak, / hartan 

egin ber' esku-lanak, / eta luen ikertu eta lotu / segur da zatela sendotu. O Po 52. Mina nuen lepoan, lot 

nenzaten zangoan. "L'on m'a pansé". O Pr 699. Gero lot zazue erremedio hartaz hantura duen lekhuan. Mong 

591. Zauri ustel bat lotu duen oialaren gisakoa. Mb IArg I 279. Lot zatzu [nere arimako zauriak] zure bihotz 

eztiko gantzuduraz. Dv LEd 142. Bai, or dabill biatz lotubarekin. Kozk ona egiñ ziyon bada! Sor Bar 69. Zauria 

loturik egun berean igortzen du etxerat. HU Aurp 183. Zauri sakona zan [...]. Alan bere [...] zelan edo alan lotu 

eutsen burua. Ag AL 86. Eria goititu behar duelarik, garbitu, lothu. JE Bur 189 (v. tbn. 67). Ozpiñetan bustitako 

zatar batzukin lotu zioten bekokia. Or SCruz 46. Atzo, txorkatilla biurritu zuan ta ondo lotu ondoren [...]. Lab 

EEguna 90. Miña garbitu ta lotu. Anab Poli 96. Txukun-txukun lotu zion belarria, beste sendagairik ez zuala 

bearko [...] esanaz. Berron Kijote 131. v. tbn. Izt C 40. Bv AsL 160. StPierre 17. Barb Leg 68. Salav 12. 

Begiak ditik loturik. "Lleva ella vendados los ojos". Or BM 58. 

(H). Envolver. Har zezaten orduan Iesusen gorphutza eta lot zezaten hura mihistoihalez aromatezko 

usainekin. Lç Io 19, 40 (Ol (miesaz), IBk (oihaletan), IBe (oihal-zerrendaz) lotu; He trozatu, TB estali, Or bildu, 

Ker batu). Zodiako guzia (zeru-troza aundi ura [...]) troza laburra da nere pensamentua lotutzeko. Lar SAgust 3. 

Suge pozoitsu izugarri batek beñgoan irten eta gajoa guzia bereala lotu, ito, puskatu eta irensten du. Arr GB 

143. Gorputz ilak estalgiagaz loturik lurpetutea. Itz Azald 153. Atera zan illobitik bere gorputza lotzen zuten 

oialak berartan utzirik. Inza Azalp 75. Horra beraz nun duten, hobi baten jabe, / harri pean gordea, lothurik 

etzana. Ox 80. 

"Empacar, encerrar, encajar cueros, &c. zorrotu, zorroan bildu, lotu" Lar. Cf. lotuki (2), lotura (3). 

"Coudre, joindre, unir. Nihork eztu lotzen oihal berrizko pedazu bat soin zahar bati (Mc [2, 21])" H (la cita no 

corresponde a ninguna de las versiones del Evangelio que consultamos). "Oihala lotu, coudre une toile" Lh. 

Alkandoria dago / guztija eginik, / ari eta orraatzaz / lotu ta josirik. Mg PAb 147. Orratza esku-mian, otzaran 

arija / gaste bat lotzen zendun zapiño garbijan. "Bordabas un joven en el blanco pañuelo". Laux BBa 108. 

Emakumezkoen urrez lotutako saretan. 'Una diadema de mujer labrada en oro'. Zait Sof 33. 

(V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola. (Fig.). Atar (a), sujetar (a), tener sujeto (a); frenar, poner freno; 

retener. "Errixak lotzia legian gañetiko jabe bati, el atar los pueblos a un amo por encima de la ley" Etxba Eib. 

"Frenar. Gurdia lotu" Gketx Loiola. Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII; 

se encuentra tbn. en algunos pocos autores septentrionales. Emaztea lothua da legeaz haren senharra bizi den 

denbora guzian. Lç 1 Cor 7, 39 (He legeaz amarratua, TB legeaz estekatua). Amoraduok ekustenean / euren 

buruak loturik, / aen biotzak nunberebaita / egon joazen tristerik. Lazarraga 1179v. Kontentu baga dakust 

ditudala / neure urte dulzeak kastaetan, / loturik nagoala olz oetan. Ib. (B) 1181vb. Haren bihotza eztago 

loturik. SP Phil 514 (He 521 deusek eziñ geldi dezakela haren bihotza). Arkitzen ote naiz ni ere orien eran ta 

bekatuz lotua? Mb IArg I 200. Ea nere mingaña: nik Jainkoaren bildur santuaren frenoa emango dizut lotu ta 

isillago egoteko. Cb Eg II 42. Munduko onra ta ondasun nere biotza lotu ta iduki edo arrastatu zutenakgatik. Ib. 

84 (Dv LEd 155 lothu). Zelan [...] bezau aragi pekatubagaz uzutuba? Zelan lotu begi oitu [...] dirianak ikustera 

amore gaistoz adiskide pekatukuak? Mg CO 107 (CC 78 lotu). Onela lotukozuz gogoraziño zitelak. Añ EL 1 19. 

Oiturak lotutzen du bekatariaren borondatea. AA III 499. Oi diru madarikatua, nere bihotza lothurik iduki 

duiana! Dh 161. Nik ez deutsubeet lotuko borondatia. JJMg BasEsc 246. [Zeure gurari okerrak] zaukaz loturik, 

onexek zoraturik. Astar II 43. Bada beronek kendu eutzezan gure arerijo onei euren indar gustijak eta ifini 


mende. 

881


zituzan loturik. Ib. 215. Zek yausi eragin ta zek geiago lotuten zaituzan arako ekanduzko bekatuan. Añ EL 2 19. 

Penitenzija egiñaz irabazi baneike zerua, nok nauka lotuta? Zegaitik ez dot egiten? Ur MarIl 65. [Ebandelioaren 

hitzek] bihotza lotzen dute, izpiritua irabazten. Hb Egia 93. 

(s. XX). Neure irudimena lotu eziñik. Ag Kr 222. Gure Malenek txukunduko du bai Martin [...]. Txukundu ta 

etxean lotu. Ag G 247. Gizona lotzeko eskubiderik iñok eztauka. [...] Gure gañean eztago iñor, ez erregerik ez 

Jaungoikorik. Ib. 354. Siñestunen gogo edo animak eliz-legeaz lotzeko. Inza Azalp 107. Olerkiaren neurriak [...] 

ez ote diote iduripena lotzen? Inza in Jaukol Biozk VI. Zeugan lotu gurarik gixonen bijotza [...]. "Para sujetar". 

Laux BBa 68. [Mikelek Garazi] beorra bezain du lotu. "La ha dominado también como a las yeguas". Or Eus 

347. Zerbait iri azaldu bearra zeukat. Ezpaiak lotu natxeok, ordea, orain arte. TAg Uzt 104. Aopean lotuko 

zukean bere itza. Ib. 144. Mutil gazteak ezin zituen ankak lotu; dantzara zijoazkien gainbera. Ib. 204. Berandu 

arte lotu zuten eginbearrak. Ib. 17. Nekez beraz mingain azkea lotu dezaket orain. 'Con dificultad retengo ahora 

mi boca ya libre'. Zait Sof 44. Nork ordea bearkizun ortara lotzen zaitu? Ib. 42. Gizaz gaindiko zoritxarrez beti 

loturik nagolako. 'Soy siervo de las mayores miserias de los humanos'. Ib. 108. Neurtizgillea nai dun bezain ona 

bedi, puntuak beti lotu egiten du gutxi edo asko; zaildu egiten du. "La rima ata siempre". Or Poem 519. Zure 

esanetan beti lotua dukezu [...] zure mirabe zintzo. NEtx Nola 13. Orain, etxeko eginbearrak loturik daukate eta 

eztu usotarako astirik izaten. Etxde JJ 104. Gauza erio-bearren adiskidegoz lotua dagona gaixo da. Or Aitork 

83. Ez al dituzu uda-aldean Garagartzako kanpaiak sarri entzuten? Mari Gaizto bere zuloan lotzeko jotzen 

dituzte. NEtx Antz 11. Zuk joan naiez geroz... ez zinduzket nik etxera lotuko. Anab Poli 73. Neskatx polit batek 

[...] biotza beregana lotu zion. Ib. 8. Baezpada ere iñork ez zuan asmo ura itzez luzatu nai izandu; bañan begiak 

ezin lotu ta ibilli ziran irripar pranko jario. Ugalde Iltz 31. Diruak lotuten gaitu / kontzentzi bildurrik gabe. 

BEnb NereA 241. Itxaropenak lotuten gaitu / bear ez diran gauzetan. Ib. 224. Nizaz kanpo ezpaldin badago iñor 

ni lotu nazakenik edo nere burua legearen azpira ekarri leñakenik [...]. Vill Jaink 187. Mundua baitezpada 

dagoela ordena bati lotua. Ib. 40. Maitasun ero onek [...] etsaien gezi artean lotuta naduka. "Denitet". Ibiñ 

Virgil 63. Mundu huni, mundu hunen lilura eta ontasuneri haren gogoa loturik uzten zuen loeria. Ardoy SFran 

104. Baiña etzegoen gazteak etxean lotzerik. NEtx LBB 33. Alaba, ez aut nik lotuko, baiña ezta bultzako ere. 

Joaten bazerate [...]. Ib. 32. Egazti sortu dan gizonari [...] / mundu guzia txiki iduritzen. / Nork lotu ari oiñatza? 

Ib. 285. Gernikan degu gaurtik / biotza lotua. Ib. 288. Zure gaztetasuna ezin lotu zenezake senarrarekiko 

kezketan. Ib. 82. Ainbeste askatu zanetik, Zalduna, esandako guztiagaz lotutzen eban sekretutik [...]. Etxba Ibilt 

483. Maitasunak bere legepean lotu-ta ez banindu [...]. Berron Kijote 175. Nere buruaren jabe naiz eta ez dut 

nere bururik lotu nai; ez dut iñor maite, ezta gorroto ere. Ib. 161. Zure borondate-naiari loturik menpean 

eukitzea Don Kijote. Ib. 62. Baina ez dugu irudimena estuegi lotu beharrik. MIH 205. Lotuagoa baitago beti 

itzulketan ari dena bere ahoz, horrelako lokarririk gabe, mintzatzen dena baino. Ib. 261. Poesia ere, izaki eta 

gizaki guztiak bezala, legepean loturik zegoelako. Ib. 240. Lotu egiten baitu pintura-mota horrek, teknika bati 

lotu eta hegoak mozten dizkio. MEIG I 68. Honela ezagutzen dugu barruan lotuta dagoen indar-oldarra. MEIG 

IX 125 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. fB Ic II 242. Ldi IL 125. Mde Pr 305. Txill Let 31. 

(Ref. al pecado). Baña zer esan gura dau pekatubak askatute ta lotutiak? Mg CO 9. Jesukristok 

sazerdotiari emon deutsan pekatubak parkatuteko ta lotuteko [...] alizatiagaz. fB Ic III 299 (v. tbn. 298). 

[Kruzada Santuko Buleak] emoten dau pekatu loturiko eta gorderiko, bi ez enparau guztiak, parkatuteko 

eskubidea. Itz Azald 118. 

[Kontariak] ba daki nondik asi ta non bear bukatu / begi-belarri ditula, beragana lotu. "Todos se han puesto 

atentos mirando hacia ella". Or Eus 49. Gorbata urdina zeraman, ongi gogoan dut, gorriz barratua, ez arian 

begiak lotzen zizkidana. MEIG IX 92. 

(V ap. A). Comprometer(se), obligar(se). Negargarrijena da urte guztijan Jaungoikoaren berbea azaldau 

baga iragotea batek baiño geiagok, sarri-sarri irakasteko loturik dagozanak. Mg PAb 199 (Azkue traduce: "más 

de uno que están obligados a predicar con frecuencia"). Diruba aurreratutiarren, lotuten ditubezala nekazale 

gaixuak emotera merke gari edo artua. Mg CO 163. Etzara lotu gura, eta alan eztaukazu sei milla errialak [...] 

emoteko [...] borondaterik. Astar II 62. Baña Eleixiaren agindubak lotu edo obligeetan gaitubee bere borondatia 

dan aiñaan, ta ez da bere borondatia beti [...] lotu edo obligeetia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 206. [Marijak] esan 

eutsan ez egijala begiratu alako umekerijetan [...] ez ebala berak gura izan allagiña lotu emon eutsazan 

erakutsijakaz. Ur MarIl 101. Ikusirik ezin bete ebala bere gurarija emon eutsan Demonioari bere arimia, loturik 

onetarako bere izen ta lonbria paper baten imiñijagaz, baldin jaristen beutsan gura ebana. Ib. 75. Ezteutsat nik 

itzik emoten, eztot neure burua lotuten da ortik etxat okerrik etorriko. Ag Kr 164. Egin yaiguan idazkagiri bat 

[...] i lotzen azala diru ori osuan nire eskubetara bigurtzeko amar urteko epe-barruban. Kk Ab I 78. Adirazo 

eutson berandu eldu zala edo besten bategana itxez lotuta aurkitxen zala. Ib. 37. Leonen meza berritan jarduna 

egitera aspaldion zeunden zu itz emana, lotua. A Ardi 75. Eta abagunea etorri zenean, beranduegi zen; lotua 

zegoen dagoneko. Ez! [...] andregaiari kanpoa eman behar zion. Mde HaurB 34. Ar zazute [arau-bide] bat 

zerontzat zerbait lotzen zautena [...] zeuren buruak ongi ezteko. "Que os obligue a un mínimo de disciplina 

mental". Or in Gazt MusIx 46. Gizon batek idazten duenak ez baitu gutxiago lotzen eta behartzen esaten duenak 

baino. MIH 119. (Part. en función de adj.). (Lo) que ata y crea obligaciones (ref. a un trabajo, ocupación, etc.). 


mende. 

882


"Oso lotua da basarriko lana" Elexp Berg. 

Cruzar (los brazos). Nun zare aideko armadak / gu jarri bagarik dar dar? / Tximistak besook lotuta / dozue 

gaur egon bear? AB AmaE 152s. Lantegiko ate ondoan, besoak lotuta, barrura sartzeko deiaren zañ egoan 

eibartarren batek [...]. Ag Kr 71. 

2. (AN, L, BN, Sal, S; Lar, Añ, H; -th- VocS 141, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 14 y 123. (Aux. 

intrans.). Agarrar(se), asir(se), aferrar(se). (Con complemento en caso dativo; hay tbn. algún ej. de inesivo en 

Xalbador; cf. tbn. Gte Erd 14: "Arraina amian lotu da (BN-arb)"). "Agárrale del brazo, [...] lot akio besotik [...]; 

agarradle [...] lot zakitzate" Lar. "Lephotik lotzea, prendre à la gorge" Dv. "Giderretik lotzea, saisir un objet par 

le manche. Saisir avec la gueule pour mordre, en parlant d'un animal. Lothuko zautzu eta asikiko zaitu, [...]. 

Saisir avec un instrument. Makoaz lotzen bazitzaio, si vous le prenez avec un croc" H. "Lotu natzaio zintzurretik 

(AN-erro, Sal), le he agarrado del gargüero" A. "Elkarreri lotuta borrokatu ziren (AN-5vill) [...], elgarri loturik 

joka ari dira (BN-arb)" Gte Erd 123. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Leiçarraga. Al Sur 

lo emplean Orixe, Villasante y Etxaide. Cf. tbn. los ejs. de Jautarkol (Biozk 91: Musika jotzen danean ikusten 

badu / bere alaba mutil batekin lotuta [...]), y N. Etxaniz (LBB 269: Biak besotik elduak, / alkarri lotuak). 

Hundatzen hasi zenean oihu egin zezan, zioela: "Iauna salba nezak". Eta bertan, Iesus eskua hedaturik lot 

zekión. Lç Mt 14, 31 (Leon lotu zitzaion; He, TB, Dv, SalabBN, Echn, Hual, Samper, IBk (h)artu, Ip etxeki, Ol 

eldu, Ker oratu, IBk bildu). Bipera bat beroaren kausaz ilkhirik lot zekión eskutik. Lç Act 28, 3 (He, Dv lothu 

zitzaio(e)n eskutik; TB lothu zion eskutik; Ker oratu). Bekhatuen itsasora garenean erori / bi eskuez lot gakizkon 

ur gañeko zurari. EZ Man I 21 (108 ausikika lotu). Eztute edireiten zeri lot; eztute edireiten girthaiñik, eskutokirik. 

Ax 598 (V 385). [Txakurra] lothu zeikan haragi puskari. Ib. 87 (V 59). Emaztek zedukaten bortitzki 

lothua. Ib. 52 (V 34). Gurutze huni lot akio. Gç 92. [Jende saldo bat] zaldiari zen lothü ta zaldüna elizatik kanpo 

ezarri. Egiat 219. Pauko kuntrolür jaunak zer lana egin zin / Eihartxeri bilhutaik lothü zeionin! Etch 272. Giza 

bi besoez zagokon lothua [astoari]. Gy 307 (107 hortzez lotu). Eta eskua hedatu zuen eta lothu zen marrauzari 

bere semearen imolatzeko. Dv Gen 22, 10 (BiblE hartu zuen aiztoa). Bethiko heriotzearen amuari lothuren othe 

naiz? Dv LEd 117 (Cb Eg II 62 amuari elduko diot). Othoiztea da Yainkoari lotzea, haurrek aita besarkatzea. 

Hb Egia 34. Lothu ziren langileak soka eta palankei. Ib. 150. Ukhondoak mahain baten gainean, eskuak buruari 

lothuak, buruan mila gogoeta. Laph 6. Aztaparka lotzen da leihoari, inharrosten du, idekitzen du. Ib. 133. 

Aphirilaren hemeretzian, 1527an hiriko muthilak lothu baitzitzaizkon [Iñaziori] ziotelarik: "Zure preso hartzeko 

manua dugu". Ib. 87. Arranoak eta beleak hiliki bati lotzen diren bezala azienda izigarri hoiek lothu zaizkitak 

alde guzietarik asikika. Elzb PAd 68. Aita, nik ez dezaket / altxa zama hura. / [...] Bakharrik ez naiteke / lotzerat 

mentura. Zby RIEV 1908, 766 (v. tbn. 1909, 396 besarka lotu). Jesus Jaunak hedatzen darotzu eskua. Lot 

zakizko bihotz onez. Jnn SBi 95. Eta bi sainduak lotu ziren elkharri besatraka. Ib. 116. Xarbo hura han dagola 

dilindan [...] buztanaz abarrari lotua. HU Zez 57. [Kurutzefika] eman diote; ba eta hura bi eskuz lotu 

kurutzefikari. HU Aurp 177 (198 ausikian lotu). Nahi izan da jendeari azken aldikotz mintzatu. Berehala lotu 

zaizko burregoaren laguntzaileak. Ib. 48. 

(s. XX). Lothu zitzaizkon beso azpietarik, eror etzadien. JE Bur 136. Eta elgarri lothurik, dantzan hasten. Ib. 

79. Gizon moltzo bat, hezur eta larru eginak [...] herioa jada aztaparrez lotua. StPierre 22. Etxaldeak eta 

bordaldeak mendi kasko guzieri aztaparka lothuak. Barb Sup 33. Xakur debruetarik biga athorra petralari 

lothuak zituen. Ib. 48. Sabelari bi eskuz lothua, atx eta aika. Ox 197. Igorri derot soka bat, lotü da sokari eta 

[...]. Const 20 (tbn. en Etxde JJ 19). Astoari loturik / esku batez tinki / bidexketan badoa. Etcham 174. Erhiak 

moztuak izanez [...]. Deuseri ezin loth. Barb Leg 68. Lañoa eta langilea, aitzurrari lotzeko lotsatzen etzena. Zub 

87. Xutik ezin egonez, etxe-pareta bati eskuz, besoz eta buruz lotzen dira gaixoak. JE Ber 97. Hamar bat haur 

itxura-gaixtoko lotzen zaizkigu oihuka eta aztaparka beribiler. Ib. 20. [Lurrean landatzen diren zirien] laguntzari 

esker lot daitezen eta goratu banabar landare eta alako. FIr 156. Oni natzaio lotuko. "A ella me asiré 

fuertemente". Or BM 60. Norbait beharritik lotu baitzaitan. Ai! Lf Murtuts 4. Horrela joaten zirelarik, bata 

besteari lotuta. Mde HaurB 60. Gau guzia hor hako hire edari horri lotua. Larz Iru 80. Goldeari lotzen dena eta 

gibelerat so jartzen, ez da on Jainkoaren erresuman sartzeko. Ardoy SFran 340. Badira orain gogor / [dantzan] 

lotutzen diranak; / ortik galdutzen dira / neskatxaren famak. Uzt LEG II 205. Eskuz esku bagaude lotuak elgarri, 

/ ez daukute eginen [...] irri. Xa Odol 94. Buruari loturik egon niz pentsatzen / ixilik egoitea hobe ez ote zen. Ib. 

91. Haurra lotu deneko amaren bularretan / herioak hartu du bere aztaparretan. Ib. 183. Estu eta larri lotu 

zitzaidan besarka. MEIG IX 99. 

v. tbn. Hm 151. Tt Onsa 95. He Gudu 93. AstLas 31. Xarlem 402. Lap 17 (V 10). Iratz 64. JEtchep 42. 

Aferrarse. Presentekoari lot zakitza, hari probetxa zakitza. Ax 156 (V 103). Parada ona noizbait agertu 

deneko / illetarik betan laster loth zakizko. Gy 31. Jean Huss berehala aztaparka lotzen da erakaspen horieri. 

Zerb IxtS 107. Gerthu onari ilhetik loth adi. Igela 179. Agurearen bizi-naia ezta sekula asetzen [...]. Denek 

dakigu zeiñen bortizki lotzen den biziari. Vill Jaink 111. Argiaren kontra ere beren uste oni lotzen ziran. Ib. 99. 

Neure burua berriz ere presondegian ikusi nuenean, haren irudiari lotu nahi nintzaion eriosuar. MEIG IX 94. 

Eta etxekoandrearen azken itzari lotuaz, galdetu zion arritu xamarrik: [...]. Etxde AlosT 45. 

Apresar, prender. [Etor zedin jendetze handia ezpatekin eta uhekin.] Hurbildurik ezar zitzaten eskuak 

Iesusen gainean eta lot zekizkión. Lç Mt 26, 50. Jarraikezazü mamua, hari loth. Egiat 185. Nuri-ere emanen 


mende. 

883


beitüt pot bat, hura da, loth zakitzoie. Ip Mt 26, 48 (Lg II 258, Dv, Leon lot(h) zakizk(i)ote, SalabBN lot 

zazkiote; Lç zatxetzate hari, He zatxezkate hari, TB atzi zazue, Hual asegura zazei, Ur eldu zaiozute). 

[Soldakoak] ustez barrandari zonbait den, lotzen zaizko eta estekatzen dute. Laph 65. Har nazazue, dio / Jesus 

amultsuak. / [...] Orduan lotzen zaizko / laster soldadoak. Zby RIEV 1908, 212. Ikusi dut belatsa frangotan, / 

xori bati lotzekotan. Ox 170. Egun batez, ixtudiant guziak lerro lerro eman-arazirik, Ruso bat ekarri zuten 

heien aitzinera erakutsi behar zuela zoinek zuen errana urde batzu zirelako solas izigarria. Ruso gaizoa lanetan 

zen: etzakien eta nori lot. StPierre 35s. 

Atacar, enzarzarse en una pelea, abordar, acometer. (Complemento en caso dativo). "Elkharri lothu ziren, ils 

se prirent corps à corps" Dv. "Elkharri lotzera zohazen, ils allaient s'attaquer, se prendre l'un l'autre" H. Bere 

mendean tentatu duten Spirituak / lotzen zaizko nola lehoñ sukharrez zoratuak. EZ Man I 93. Berriz ere lotzen 

zaizko [deabruak] hisiz eta koleraz / eta tormentatzen dute. Ib. 112. Jinkoaren arnegatzia, hari lotzia bürütik, 

odoletik, pasionetik edo bestela, bekhatü handiak direia? Bp I 90. Armarik gabe [...] lothu zitzaion basa abere 

hari, eta eman zuen zathitan. Lg I 225. Bi armadak elkharri lotzerat zohazela. Ib. 277. Lothu zitzaizkon 

seme hari [...] eta eraman zioten bizia. Lg II 232. Haren baithan ikhusiko duzu prestugune guzien bilduma 

Jainkozko bat, etsai errabiatuenek berek nondik loth ezin kausi diozoketen bezalakoa. Dh 259. Deio hitz emaiten 

/ [...] etzola lothüren. 'Qu'il ne se frottera plus à lui'. Etch 274. Sorkhan, pusan, etxaka, elkharri lothuak / [...] 

batzuk bertze lehertuz, zarrapoz elkharri. Hb Esk 229. Ordu berean debruak lotzen zeraizkit; aztaparretan 

ifernura nahi naute eraman. Dv LEd 207 (Cb Eg II 115 erasotzen didate). Haizkorez harmatuak denak lotzen 

zaizkit. Elzb Po 202. Otsoa zakhurrari / nahiko zen lotu. / Gaitzegi baitzitzaion, / ez zen menturatu. Zby RIEV 

1908, 769. Lau gizon lotu zitzaizkon [...] jo nahiz eta jo nahiz. Jnn SBi 174. Gaitzeko erasietan ari ziren, zoin 

gehiagoka, iduri jauzian elgarri lotzekotan zaudela. StPierre 13. Egun batez, ezpata eskuan, Olivier, bere 

adixkide hoberenari lothu zela Arrolan. [...] Guduak ziraueno [...]. Barb Sup 183 (v. tbn. 95). Bi mutil gazte 

doazko, / beldurrik gabe lotzeko. / Petirisants hor bentzuten dute / bi-biek zalusko. Etcham 186. Abil eta lot 

hakio [...] horri / bien artian behar dioñagü bilhuak oro idoki. Casve SGrazi 108. (Sin complemento). 

Partidak dire bai lothu / eta luze gudukatu, / pletiatu gathaskatu. Gy 35. Heltzen dire delako jauregiaren 

aintzinera. Gogoetan egonik nola duketen errexkienik, Sudur-Haize lotzen da lehenik; bainan debalde. "Le 

Renifleur attaque d'abord". Barb Leg 130. (Con complemento en sociativo). Ezin ganez burutan menditar 

haurrekin / Szipion ethor arte, lotzeko heiekin. Hb Esk 30. Desenkusatu nintzen ahal bezanbat. Baiña [...] hain 

zinez eta batetan lothu zeizkidan, non ezetz erraiteko bide guztiak hertsi baitzerauskidaten. Ax 15 (V 6). 

Embestir. Egia erran, zezenak asko banoak zituen eta etziren behar bezala lotzen. Herr 18-8-1960 (reseña 

de una corrida). 

Agarrarse a, recurrir a. "Nonbaitik lothu nahia da, il a envie de s'y prendre par quelque bout. Nonbait lothu 

nahia bait zinen! bainan eztuzu deus irabazi, combien vous aviez envie d'arriver à votre but!" H. Zeri lot 

eztakizula, zeure buruaz eta egin bideaz ahantzirik ibeniko zaituzte. Ax 201 (V 135). Zertara ez jakinez loth 

erori beikirade düdaren ta ez sinhestiaren zorthü gaitziala. Egiat 196. Zoin burutarik zeri lot ez jakin "sabantas" 

handi harekin bidean solas egiteko. HU Aurp 98. Hauxe da debrukeria! Sabuquyk ez jakin zeri loth, norat itzul; 

sekulako intziretan Oxalde. Ox 198. "Arri astoak, arri". Debalde! Bazuen zeri loth Ellande gaizoak! Zigorraz, 

zaharoaz jo, ala thu egin, bardinera zoan. Barb Sup 71. Hor, zeri loth ez jakinez gehiago, Erregek oihu 

eginarazten du: bere alaba emanen diola [...]. "Ne sachant plus à quoi recourir". Barb Leg 136. Bakarrak 

baditut eginik orai arte, eta denak bethi alferretan... Bainan, hala ere, zeri loth ez ninditake berriz oraino? Ib. 

135. 

Gobernadorea bethi bere buruari lothua zagon eta nihorri ez zen ohartzen. Laph 6. 

"(L-côte-ain, BN-mix), apoderarse de lo ajeno" A. Zer egin zezaken emazte xoil batek bere dretxoen 

zaintzeko, Castillako erregea bera etzelarik ahalge Xaberriko lur zonbaiti lotzeko? "De toucher à quelques terres 

de Xaberri?". Ardoy SFran 75. 

(Empleado como participio, ref. al baile). Agarrado. Cf. VocNav: "Andarse en lotu: bailar el agarrado 

(Leiza)". [Neska-laguntzea] dantzarik lotuena baño lotuago baita sarritan. Neska-laguntze ez, neska-galtze 

deituko nioke nik. MAtx Gazt 73. [Lenago] gaur eguneko dantza loturik / ez eben ontzat artutzen [...]. / Orain 

lotua ontzat artuta / garbiak dabiz baztertzen. BEnb NereA 229. (Con -ko, adnom.). [Erromeri-lekuan] 

lotukoa joko balukete ere, ez dezu egin bear. MAtx Gazt 64. 

3. (L, BN, S ap. A; SP, Urt I 159, VocBN (-th-), H (+ -th-)). (Aux. intrans.). Adherirse, pegarse. "Zerbaiti 

lotzea, s'attacher à quelque chose" SP. "3. Itxainak gogotik lotzen dira, les sangsues prennent volontiers, 

avidement. [...] 7. se prendre, se coller. Elkarri lothuak dagozi, ezpaitira errexki bereisten, [...]. 8. se prendre, 

s'accrocher. Lapharra lotzen den bezala, comme la ronce s'accroche" H. "[Bi berebil] bata besteari erantsita (Gazp), 

[...] bata besteari loturik (BN-arb)" Gte Erd 214. v. atxiki, itsatsi. Zuen hiritik lothu zaikun errhautsa 

ere iharrosten dugu zuen kontra. Lç Lc 10, 11 (He, TB, Dv, Leon lot(h)u (aux. intrans. bipers.); Ol, Ker, IBk 

itsa(t)si, IBe bildu). Lothu zaizkitzun zikhiñen xahutzeko. EZ Eliç 136. Zabiltza errota hartara: irina lothuko 

zaitzu. Ax 398 (V 259). Dabillan harriari etzaika goroldiorik lotzen. Ib. 38 (V 24). [Emazten] solhasak berekin 

du [...] elkharri lotzeko kola, biska eta lekeda ere. Ib. 397 (V 259). Bekhatu bat egiten duzunean [...] bertzerik 

ere zenbait lothuko zaitzu. Ib. 544s (V 350). [...] halako fazoinez mehatu naute non ene hezurrak lothurik 


mende. 

884


baitaudez ene larruari. Gç 47. [Eskuarari] jeus nahastakadurarik lothu bazaio edo lizundu bada, hori ethorri 

zaio [...]. ES 192. Hitz suerte hek lothu ahal izan zaizkola [euskarari] [...] jende arrotzetarik. Ib. 98. Baldin Ostia 

saindua aho gangari lotzen balitzaio zer egin behar laiteke? CatLav 252 (V 127). Lotzen edo itsasten bazaizka 

zaldi bero ezi-gabeari zenbait mandeuli [...] Mb OtGai III 205. Zer egin behar lizateke Ostia seindia lotzen baliz 

aho-sabaiari? CatLan 140. Gutik hala tresor bat, ohi dute goardatzen, / non ez zaien nolazpait, zerbait hartarik 

lotzen. "Peu de gens gardent un trésor / avec des soins assez fidèles". Gy 163. [Erleak] andrea baratzen den 

tokian geldituko dira guziak, mulkhoan elkharri lothurik. Dv Lab 297. Ezagutuko duzu pasta egosia dela 

kasolari lotzen denian. ECocin 38. Iñazio ikhustearekin semea jin zitzaion bururat eta [...] lothu zitzaion 

lapharra bezala. Laph 56. Bere burua ezin zainduz lotu nahi zitzaizkon uli-beltz hetarik. Jnn SBi 121. 

[Soinekoak] zauriei lotuak baitzituen. Ib. 30. Oinetan kautxuzko zapata lodi batzu [...] elhurra ez baitzeie lotzen. 

JE Bur 113. Bere alboetan [...] etxe nagusiari lotuta bestetxo bi agiri ziran. Ag G 14. Bikhe guzia eskueri itsuski 

lothurik. Barb Sup 31 (v. tbn. Leg 137). [Ingiak] adirazo gura eutson lurrari itxasitta (lotuta) eguala ta ezin 

ebala bertotik alderik egin. Altuna 11. Komentu-hegiari lotua den etxeñoari buruz. JE Ber 68. [Errekak] 

hertsatzen duten mendi-pareta goraskoak ez ditu leun, arbola zonbait lotzen baitzaizkote. Ib. 12. Isabela [...] 

lotu zitzaionean, utzi zuen ahoa berean har ziezon. Mde HaurB 35. Nere gidariari ondo lotuta ninjoakion. Kale 

auetan galduta ere [...]. Anab Aprika 19. [Arriak] urteen urteez zelan edo alan alkarri atxikiak eta lotuak. 

Erkiag BatB 43. Basate xerto elgarri lotuz / egiten baita arbola. Mattin 78. v. tbn. FIr 146. Or Eus 53. 

(Con complemento en sociativo). Kalbarioko mendian arropa haragiarekin lothua eraunztean isuri 

zenduen odol preziatua gatik. Harb 300. (Con complemento ines.). Egosaraz zazu marmalada zure erhietan 

lothu arte. ECocin 49. Beldurrez marmaladia lot dadin solan. Ib. 49. Emanez noizetik noizera ur bero guti bat ez 

dadin loth kasolan. Ib. 29. 

Ligarse, espesarse (una salsa). Emazu biper beltxa eta gatz poxi bat, emazu berriz suaren gainean loth 

dadin. ECocin 29. 

Acoplarse. Behin ikusirik nago, bortuan, biarnes bat lau zangotako astaña bati lothua, geroztik hunat ez 

baita deus baldi nezakenik. JE Bur 110. 

Enganchar(se); (quedar) atrapado (en el barro, etc.). Haritz lodi eta adartsu baten azpitik iragaten zela, 

haren ille luziak lothu zitzaizkon haritz haren aldaskei. Lg I 316. Ezkur bar haritz gainetik / erortzen zaio 

gaiñera [...]. / Ezkurra ukitzen du bizarrean lothua. Gy 13s. Bustiñ-basa ondikozkoa / zoiñak bai dauka karroa 

[...] / zilhoan lothua. Ib. 133 (v. tbn. 132). Zangoak estriberetan loturik gelditu zazko eta herrestan ereman du 

zaldiak. HU Aurp 73s. Sartzen da sasiaren azpian, lahar guziak alde orotarik lotzen zaizkola. "Les ronces 

l'accrochent de tous les côtés". Barb Leg 141. Sasian adarrez lothua ahari bat ikusi. Zerb IxtS 20. 

4. (V, BN-lab; Añ, H), lootu. Ref.: A; Gte Erd 64 y 214. (Fig.). Atar(se), unir(se), ligar(se), vincular(se); 

apegarse. (La construcción con aux. intrans. es mayoritaria en autores septentrionales; al Sur hay ejs. no 

ambiguos de aux. intrans. en Inza, D. Agirre, Enbeita, Alzaga, Orixe, Txillardegi, Gandiaga, Anabitarte y N. 

Etxaniz. En cuanto al complemento, éste va por lo gral. en dativo en textos septentrionales, con excepción de 

algunos ejs. de sociativo en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular, Chourio y Arbelbide, y de inesivo en 

Pouvreau (en todos junto al más frec. dat.). En autores meridionales el complemento va normalmente en caso 

sociativo, seguido en frec. del dativo (principalmente en autores modernos), y más aisladamente de alativo e 

inesivo). "Vincular: (c.) lotu, lotetsi" Añ. "Bata bertzeari osoki lothuak dire, ils sont entièrement collés [...] l'un à 

l'autre" H. "Urteak elgarri lotuak gate batetako erraztunak bezala (BN-lab)" Gte Erd 214. "[Heriotze biek] 

elkarri lotuta daude (G-azp, AN-gip), eriotz biak badute alkarren artean zer ikusia (G-azp)" Ib. 214. 

"Tradizioari, aurrekoari lotua dago ori (V-gip, G-azp, AN-gip, B)" Ib. 214. Tr. Documentado en todas las 

épocas y dialectos desde Leiçarraga. Lot akio bizitze eternalari, zeinetera deithu ere baitaiz. Lç 1 Tim 6, 12 

(IBe hel betiko bizitzari). Emaztearekin lothua aiz? Eztezála bilha separazionerik. Lç 1 Cor 7, 27 (Ol, Ker, IBk, 

Bibl emazteari lotu(t)a egon / izan; He amarratua, TB estekatua). [Gure hurkoak] Iainkoak guzién artean ezarri 

duen koniunkzioneaz lothuak dirade gurekin. Lç Ins D 8v. Utzi zaitut [...] agortzen diren kontentamenduei 

lotzeagatik. Mat 225. Gorputzarekin lothua espiritua dago. EZ Man I 111. Iesus nobleari zaio lothuren 

hurbilletik / eta idekiren dio ahala ohoretik, // ezen salbatzaillea dela du predikaturen. Ib. 65. Iragana eta 

ethorkizuna presentekoarekin lothurik eta bat eginik. Ax 155 (V 102). Ontasuna eta egia / bidean dira batzen: / 

Iustizia eta bakea, / elkarri zaizko lotzen. Hm 119. Eztezazula halaber desira nihor sobera lot dakizun bihotzez. 

SP Imit II 8, 4 (v. tbn. III 5, 3). Gonbidatzen baititu jende ezkonduak ez egoitera gogoz loturik [...] gorputzeko 

plazeretan. SP Phil 411. Lot [gurutze] huni hire desirak / egiñ adi hunen partale. Gç 92. Gizonak utziko ditu 

bere ait'etamak eta, lothuko zaio bere emazteari. Urt Gen 2, 24 (Dv iratxikiko da, Ker alkartuko da, BiblE 

elkartzeko). [Bi presuna] elkarrekiñ lotzen tuen korapilloa. Ch III 42, 1. Lothu behar zaizko Jainkoari 

hertsikiago lurreko gauza guziei baiño. Ib. 53, 1. Ezen badire presunak bizitze hunekiñ hartaraiño lothuak [...]. 

Ch I 22, 3. Konjunzio edo itsaskida, zeren parte bata bestearekin lotutzen duen. Cb EBO 31. Latina ere badaki 

eskararekin lotzen; / izan naiz, dio ederki, kaiean anbulatzen (1765). "Eskara bastartaren kontra". RIEV 1923, 

154. Urrikalgarri bai-da [...] Jainkoa utzirik munduari lotzen zaioena! Lg I 236. Ez zintezke hobeago tokiz 

aldaturik eta bertze kondizione bati lothurik. Mih 110. Jesu-Kristoren menbro zare, beraz hari lothua egon 

behar zare. Brtc 87. Zer pensatuko duzu orduan mundu untan lootua, apasionatua, itzutua zauskaten gauza 


mende. 

885


guzies? (B, s. XVIII). BOEans 788. Amodioz Jainkoari / lotzen zaion arima. Monho 96. 

(s. XIX). Euki baleu tratulari ak bijotza lotuta iñoren ondasunetan [...]. Mg CO 74. Egin dot alegiña librutxo 

baten batu, lotu ta alkartuteko libru askotan zabaldurik dabiltzen adibide santuak. Añ EL 1 3. Nik lotutzen zaituet 

ezkontzarako. AA I 561. Mundu huntako suak laster suntsitzen du lotzen zaiona. Dh 164. Bizi zan Agustin 

munduko olgantza ta amodijo argaletara txito lotuta. JJMg BasEsc 164. Ezkontzako Sakramentu Santuak biak 

lotu arteraño. Lard 29. Askain ez da mendia, haste da goratzen. / Askubeak mendiei bidea du lotzen. Hb Esk 97. 

Etziteken deus uki Moysen liburuetan, oro bat bertzeari lotzen direlakotz: iztorioa, mirakuluak eta eginbideak. 

Hb Egia 5. Haurki lotzera hoan muthiko gaztea, / egik kontu! [...] / [neskatxa] on baten bilhatzeko harrezak 

ephea. Elzb Po 221. Eskualdunen arima / o Aita Saindua, / zuri bai zuri dago / tinkoki lothua. Zby RIEV 1908, 

607. Españako pharte hura izanen zela Jesüsi zinkienik lothia eta [...] hari leial egonen zela. Ip Hil 190s. 

Kalbarioko orhoitzapena gure aldaretako sakrifizioari datxeiko bethi, elkarri jarraikitzen eta lotzen dire. Arb 

Igand 99. [Eskuara eta erlisionea] dogozila elgarri loturik beti. HU Aurp 213. 

(s. XX). Ez neban uste neure gauzakana aiñ lotua nengoanik. Ag AL 132. Orregaitik berealako eskabidea, 

besteren bategaz lotu etzediñ Mañasi. Ag Kr 120. Erbesteko izkira-legeai lotuegiak dagozala. Ib. 9. Badago 

loturik leiberetsutasuna erreñuko gauzen zuzenbideren bategaz? Itz Azald 210. [Mutiko neskatoak goizik 

ezkontzen dire.] Horra nun lothuak diren, bi biak, etxeño berean. JE Bur 103. Bi izate ain berdiñezak [...] 

alkarri lotu zaizkio bata bestearena izateko. Inza Azalp 51. Gazte giñala lotu ginduan / alkar-maitasunak. Jaukol 

Biozk 72. Maite-lokarriz / betiko lotu zirian. Enb 149. Geroago ta sendoago nere naiari lotzen zaizkan asmo 

oiek. Alz Ram 80. [Luzaidekoak] Espainiari eratxikiak edo lotuak izanikan ere, Benafartarrak, Garazikoak gira. 

Zub 57. Bi erri ok bide batek lotzen ditu. Ldi IL 82. Esaera ere eztia dute ta egoki lotua. Ib. 46. Ziñez esan 

diteke, siniste-utsezko ekintza bati loturik gerala. Ib. 87. Bikotan aukeratuak dantzan elkarrekin; [...] / ez badute 

lotu norbait nai lukenarekin [...]. "Si a alguno no le han aliado con la que quisiera". Or Eus 68. Ez baitira 

jolasak betiko elkarrekin lotu ta sendi bat sortzea. ABar Goi 52. Ezkontz itzez bere burua lotu zun 

Muñoatarrarenakin. Etxde AlosT 59. Bildur baitzan, ni emazteari lotu ezkero nerekiko itxaropidea gal zezan. Or 

Aitork 42. Siñistu egin bear da ta fede orri bizitza osoa lotu. Txill Let 127. Bazekik arek ezkontzeko asmorik ez 

dudana [...]. Bazekiat nik, bati lotu ta iguiñak arrapatuko nindukela ezin bestez. Ib. 85. Bi gazte auen zoriona ta 

etorkizuna lotzeko. NEtx Antz 67. Munduan bakarrik geldituak, oroitza orri lotuago jarri zaitu. Ib. 32. 

Zertzelada, zeetasun ta gorabeerak zuur ta egoki atondu ta lotu zituen. Erkiag Arran 30. Olerkaria ames leunari 

/ lotu oi dan lez lotu zan gero Jainkoa zuri. Gand Elorri 135. Txerpolariak [...] zori berari lotu zitzaizkion on ala 

gaizto. Anab Poli 123. Adimendua ez da egiari lotzen, ez badugu gure nahitara egia ganatzen. Lf in Zait Plat 

XXII. Gertaera oiek alkarrekin lotzen eta josten dituen aria etzan nabari. Vill Jaink 172. Eskola aietan 

Jainkoarenak eta gizonarenak ain batu eta elkarrekin lotu ziran ze [...]. Ib. 43. Gertaera utsa [...] den zerbait, 

baiña kausa batekin loturik eztagoena. Ib. 94. [Ideiak] elkarrekin uztartuak eta lotuak [daude]. Ib. 102. [Izaki 

au] toki oni loturik dagoelako. Ib. 66. Haiek eta gu ez gaitu / sekula lotuko zorte bat bederaren loturak. Azurm 

HitzB 64. Petrarkatar olertikerak aapaldien arteko ar-emana batez ere adimen arauz lotzen badu ez ordea Fray 

Luisen odan. Gazt MusIx 66. Erdal lirari iarraituaz, geitxo lotzen zaio, azta arindu badio ere. Or in Gazt MusIx 

50. Jainkoari behar zitzaiola lotu. Lotu zelarik, zer asea! "S'accrocher à Dieu". Ardoy SFran 288. Bere herriari 

lotua eta josia dago, bizi deno. Ib. 27. Gertari guzien ari ta goraberak lotzen saiatzen naiz. NEtx LBB 116. 

Norbait bear zuan eta [...] gizon batekin lotu zan urte gutxi barru. Ib. 30. Etxeari loturik gaduzkaten gauzak. Xa 

Odol 201. Orai dadila bakhotxa / lot bere sor lekhiari / ta arraheiñki so egin / bere Eüskal Herriari. 'Et 

maintenant que chacun s'attache à son pays natal'. Casve SGrazi 170. "Beste aldekoek" arazo horiek batasun 

kontuari lotzea, ederki konprenitzen dut. MIH 120. Adiskideok lotu ninduten lur honetara. Ib. 147. Antzinako 

hotsa x denean, x-i lotu behar gatzaizkio, batasunera bagoaz. Ib. 102. Erdarari lotuago azaldu zen hor Axular 

Leizarraga baino. Ib. 390n. Lege zaharreko usarioei lotuak eta atxikiak garen laikoek [...]. Ib. 211. Ez dut 

aspaldian mundu horrekin lot nazakeen elkarbiderik. MEIG IX 94. Zirkua eta "betiko triangulua", zineman, 

elkarrekin loturik dabiltza. MEIG I 169. Euskara eta bertsolariak elkarri lotuak daude etxeko eta arrotzen 

gogoan. MEIG II 48. 

v. tbn. Brtc 114. MarIl 32. Jaur 410. Zait Sof 133. Mde Pr 150. MAtx Gazt 26. Ibiñ Virgil 56. Alzola Atalak 80. 

"Eliza politikari lotu nai diote (G-azp)" Gte Erd 64. Heki [liteke] lotzea haurrei halako plegura, / non 

ezbaitute nihoiz emanen beldurra. / Hortakotz eskoletan lan handia dute. Hb Esk 173. Bere jaioterriari lotzen 

zizkioten lokarriak autsi. Etxde AlosT 83. [Oroimena] Iainko-oroitze soil [...] orri ezin lotu badiozu, maiz 

atertzen bazaizu [...]. Or QA 144s. 

Ceñirse (a un punto, tema...). Mintzaldi honen gaia [...] hestu mugabeharra denez gero ezin begiak 

noranahi heda. Oihenarten egiazko umeei lotu behar, berak sortuei alegia. MIH 238. Hobe zirudien olerki 

hauek oraingo itxuraz azaltzea [...]. Lehen testuari loturik, ordea, ahal denean letraz letra aldaturik. Ib. 289. 

Aldi hori [...] "gnomikoa" da, aspaldidanik datorkion grekozko izenari lotzen bagatzaizkio. MEIG IV 102. 

5. (Aux. intrans.). (Ref. a sentimientos, sensaciones, enfermedades...). "9. se prendre, se contracter. Badira 

eritasunak gutien ustean lotzen direnak, [...]. 14. être pris, saisi de quelque mal, d'une impression. Hagineko min 

gaitz bat lotzea, être pris d'un fort mal de dents. Izialdura handi bat lothu zitzaien hori aditu zuten guziei (He 

Act)" H. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. Eta arima guziari beldurtasun lot 


mende. 

886


zekion. Lç Act 2, 43 (He mundu guziari beldurra lothu zitzaioen; TB yende guziak bazuen beldur, Dv beldurra 

[...] arima guzietan jartzen zen). Noiz ere atsekaben ausikiak eta oinhazeak lothuko baitzaizkit ene bihotza 

kuraiatua edirenen da. Harb 272 (v. tbn. 249). Eta hemendik gisa hunetan lotzen zaie aztura gaixtoaren erhasun 

langita bat. ES 180. Eta hantazino hartarik bat-bederari lotzen zaio hitzkuntza arrotzaren kutsua. Ib. 137. 

Ikhara lothu zitzaien madianitar guziei: etzakiten non ziren. Lg I 214 (v. tbn. 287). Erromatismaz lothua / eta 

adiñez eziñdua. Gy 74. Egiñ dutenean beren alha-aldia, / lotzen zaie ahuntzer ibilli nahia. Ib. 183. Gutizia lotzen 

zaio, / bere arthaldea saltzeko. Ib. 82. [Voltairek] gaitza lothu orduko, gogoratzen zitzaion Yainkoa eta 

galdetzen zuen apheza. Hb Egia 14. Ifernuko errabia bat lothuren zeraio. Dv LEd 192 (Cb Eg II 106 zer aserre 

bizi infernukoak artu). Baldin min-gaixtoa lotzen balitzaitzu [...] zeinen gogotik erremediorik diren borthitzenak 

har zintzazkeen! Ib. 119. Aldi-xardura juaitearekin sukharra lothu zitzaion. Laph 41 (v. tbn. 229). Ezin egona 

lotu zitzaion. HU Zez 62. Alferkeria pixka bat ere lotzen zauku batzutan. Ib. 184. Apeza ikustearekin erranen 

zinuen zainetakoa lotzen zitzaiola. HU Aurp 47. Uztailean, gaitz zar bat lothu zitzaion eta [...] gaitzak laster 

gaina hartu zion. Prop 1905, 18. Gaitz zerbeit zintzurrari lothurik, erlastua ere zen. JE Bur 157. [...] araberan 

loth zakitan niri ere [...] aitarendako naukan delako beldur izigarria. Ib. 11. Sekulan ez eta, gaur, holako 

mina lothua, bet betan. Barb Sup 102 (v. tbn. 103). 1846garren urtean eritasuna lotu zitzaion lursagarrari. Mde 

Pr 237. Haren loa etzen gauaz ohean sartu orduko lotzen zitzaion hura. "Qui s'emperait de lui". Ardoy SFran 

103s. 

Lotu zitzaion noizbait bere erdi-hordua ta oñazea ta erdi zen anitz luzatu bage. Mb IArg II 320. Izpirituari 

nekez lotzen ohi baitzako zerbeit, ez bazako egun guziez emaiten hartaz alhapide. JE Bur 180. Ezagutza 

faltatzen ari, / tormenta lotu burutik / memento batez uste nuen / baninduala mundutik. Xa EzinB 28. 

6. (L, B, S; SP, H, VocB; -th- Dv, H). Ref.: A; Lrq (loth); Gte Erd 214. (Aux. intrans.). Emprender, ponerse a, 

darle a. (El complemento va por lo general en caso dativo, y menos frecuentemente en inesivo o alativo). 

"Lanari lotzea, se mettre au travail" SP. "Lanari loth zaite, mettez la main à l'œuvre. Bideari lotzera doha, il va 

se mettre en route" Dv. "Halako lanari lotzeko, moltsa hazkarra behar da, pour entreprendre un semblable 

travail il faut forte bourse" Ib. "Loth zaite lanari gogotik, mettez-vous à l'ouvrage avec cœur" H. "Atar, principar 

el trabajo, lotu [l]anai" VocB. "Bizitza berri bati lotu, emprender nueva vida (msLond)" A. "Lanari lot! À 

l'ouvrage!" Lh. "Irakurtzeari lotu zen, il se mit à lire" Lf Gram 423. Tr. Documentado en la tradición 

septentrional desde principios del s. XVII; se encuentra tbn. en Azkue (Ardi 63) y en algunos autores 

meridionales modernos. Othurunzatzerakoan, obrari lotzerakoan, deusen periletan garenean [...]. Mat 43s. 

Badakit anhitzek miretsiko duela [...] ni lan huni lotzea. Ax 16 (V 7) (v. tbn. con lan en Harb 21, Tt Onsa 23, He 

Gudu 120, Lg II 96, Mih 105, Egiat 231, Arb Igand 83, A Ardi 63, Barb Sup 134, Etcham 84, FIr 183, Or Eus 

49, Lf Murtuts 16, Casve SGrazi 168). Den egitekorik gaitzenari ere gogotik lotzen zatzaitza ongi pagatua 

izanen zarela segur zarenean. Ax 492 (V 318). Zer probetxu da bide luzeari lotzeaz gogo duen lekhura heltzen 

ezpada? Ib. 466 (V 302). On da zuretzat lot zakizten orduan obra humillei. SP Imit III 51, 2. Bizitze debotari 

zinetan lotu nahi zaizkonaz gero [...]. SP Phil 28. Lot zakizko Jainkoak manatzen darotzun lanari. Ch I 20, 8. 

Jainkoa maite duena gogotik lothu behar zaiote gauzarik gaitzenei. Ch III 5, 8. Nola duen Satanek, bertuteari 

lothu nahi zaizten presunak [tentatzeko usantza]. He Gudu 161. Azkenean, lothu zitzaion bideari, harturik 

berekin bere emaztea. Lg I 237 (v. tbn. con bide en EZ Man II 118, Bordel 44, Elzb PAd 34, Barb Sup 164, FIr 

151, Or Aitork 214). Gogotik lothu behar zaizkola zure salbamenduko egitekoari. Brtc 253 (v. tbn. 140). Gisa 

hortan zite, / fort hari bertan lot. 'Occupez vous de ce fort'. Xarlem 313. Sail on bati lothuz geroz ez bara 

biderditan. Monho 26. Laster debozione huni lothu ziren. MarIl 1. Zeri etzaio lothu lagunaren onetan? Zer ez du 

egin? Jaur 388. Oiñbitakotan komun da [...] / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari. Gy 127 (v. tbn. 71). Eta 

fite zaio ihesari lotzen. Ib. 117. Baiña lot gakizkon gure fableari. / Langosta amak behiñ zerron [...]. Ib. 270. 

Zutenean biek asko argudiatu; / nahi izan zitzaizkon lagunari lothu. / Axeriak bada derro gathuari: [...]. "Ayant 

bien disputé, l'on parla du prochain". Ib. 146. Gutiak dire hetan lur laneri lotzen, / higuin dute pokadu izerditan 

biltzen. Hb Esk 227. Eros ahal baneza nere librantza gogotik loth nindaite penitentzia hari. Dv LEd 243. Bada, 

premia dira obra onak. Lot beraz ongiari. Ib. 212 (Cb Eg II 118 obretara bada). Ez dut ikhusten nola behar 

naizen lothu oihan xederratzeari. Dv Lab 358 (v. tbn. 24). Asko bekhatoros beren baithan sarthu ziren eta bizitze 

berri bati lothu. Laph 39. Obra horri lotzeko guziak uzkur izan zarete; ni lotzen naiz. Ib. 240 (v. tbn. 58 y 69). 

Halako suarekin lotu zelakotz penitentzia egiteari. Jnn SBi 84 (v. tbn. 118 y 125). Berehala lehen urratsei lotu 

ziren. HU Aurp 104s. Eta behin bide xuxenari lotuz geroz, nork kordoka hura? Ib. 154. Piaia luze bati lotzera 

zoan. Ib. 68. Bretona utzirik elizetan frantsesari lotu. HU Zez 124 (v. tbn. 165, 101). Lotzen dire berriz janari. 

Ib. 131. Laborantzari lothu gogo balin bada [...] emaiten daizkote kabala buru zenbeit. JE Bur 211 (v. tbn. 122). 

(s. XX). Jan edan hautak ginintuen, eta nasaiak; bainan jastatzeko doia baizik ez ginintzeien lotzen. Ib. 131. 

Bertze solas bati lotu ziren. StPierre 21 (v. tbn. 31 y 26). Hiriaren xehatzeari lotuak ziren Frantsesak. Ib. 13. 

Eskolari lotu ziren beren arteko argituenak emanik buruzagi. Ib. 40. Hantxe bere kantuer ottia da lotzen / 

soseguz dituela jendeak bethetzen. Ox 150 (v. tbn. 144). Dominixek ützi zian laborantxaa eta lotü zen 

jualteroguari. Const 36 (v. tbn. 31 y 35). Lotuak gira ja biperrekilako arroltze-moletari. JE Ber 26 (v. tbn. 7). 

Nunbaitik solasari berriz lotzeko, galdegiten diogu [...]. Ib. 31. Burrunban lotzen gira, eskuin, patar luze bati. 

Ib. 11. Ze karrarekin lotu nintzan lanari! Zub 47. Erregebide aundia albora utzi ta beste mearrago bati lotu 


mende. 

887


gatzaio. Ldi IL 44. Berriro ere maldarrari lotu zaio bidetxigorretatik zear. TAg Uzt 238 (v. tbn. 231, 159). 

Guduari lothu aintzinean botu bat egina bazuen Jephtek. Zerb IxtS 47 (v. tbn. 17). Bi bozetan lot gaiten zure 

kantu horri. Iratz 85 (v. tbn. 133). Gazteak, haatik, berriz ere lotu zaizkio borrokari. Mde Pr 286 (v. tbn. 296). 

Berriz ere irakurtzeari lotu zitzaion. Mde HaurB 8. Apezteari gazte loturik lehen meza kantatu zuen hogoitahirur 

urtetako. Zerb Azk 63 (v. tbn. 30). Morroitzari lotu zitzaion mixeriaren gorritasunak ikaratuta. Etxde JJ 

269 (v. tbn. 32). Aiekiko elealdia laister utzi baitzun, Mattinek iaioki ekindako ariari lotuz. Ib. 148. Euri ondo 

eder arekin ongi lotu ziren nekazariak beren lurrari egin aal guzian. Izeta DirG 111 (v. tbn. 63). Berriro izketari 

lotu gintzaion nagusia ta ni. Anab Aprika 11. Lotu nintzaion txangoari. Ib. 8 (v. tbn. 58). Gizona bere buruari 

pentsatzeari lotzen dun. JEtchep 69 (v. tbn. 59). Zure eginbideari lotu zakizkio. Vill Jaink 100. Zoazi othoi 

hemendik eta lot zaite zure egun guzitako laneri. Larz Senper 40 (v. tbn. Iru 9). Iakin-bideari lotu zitzaion 

erabat. Zait Plat 84. Behar zen grekari eta bereziki filosofiari lotu. Lotu zen gogotik eta bost urteren buruan 

eskuratu [...] "Nagusigoa". Ardoy SFran 94 (v. tbn. 87, 181). Otoitzari lotzen [da]. Ib. 165. Aitor dautzuet gai 

huneri ni lotzeko naizela beldur. Xanpun in Xa Odol 333 (v. tbn. Xa Odol 65). Bada ordu gure egitekoari lot 

gakizkion. MEIG III 49. Ez gara luzaroan geldituko lehenik aipatu dudan aldeari begira [...]. Beste puntuari, 

bigarrenari, lotuko natzaio beraz. Ib. 93. 

v. tbn. Arg DevB IV. Zby RIEV 1909, 231. Ibiñ Virgil 95. 

(Aux. trans. tripers.) Ta gaztezaroan asita, lotu bear diogu ikasteari. Zait Plat 119s. 

(Con alativo o sust. vbal. -t(z)era). Nork du gudu gaitzagorik bere buruari garaitzera lotzen denak baino? 

SP Imit I 3, 3 (Ch bere burua garaitu nahiz hari denak baiño?). Nere eskuan balago [...] oi nola guzien 

desegitera lot nindakeen! Dv LEd 107 (Cb Eg II 56 nola guzia desegingo nukean). Azkeneko urteetan erabat 

ango lanetara lotu zan. Or SCruz 135. Gero bi emaztekiek lotu ziren sukaldeko lanetara. Izeta DirG 97. 

Biaramonean lotu ziren lanera beti bezala. Ib. 106. 

(Con ines. o sust. vbal. -t(z)en). Lanean loth gaiten gu gure partetik / eta listorrak beretik. Gy 190. Kuxean 

lothu zen erasten / huntaz, hartaz, oroz. Ib. 181. Othoitz saindu horrekin ez akhabo yoko / nihoiz baizen hazkarki 

pilotan lothuko. Hb Esk 215. Bezkoitz dena basa zen izena hartzean, / lotzen zela ageri petral garbitzean. Ib. 

149. Frantses hiztegi bat eskuetan, lotzen zaizkit solasean. StPierre 20. Bide berri bat egiten ari ziren toki batian 

lotu nindukan lurra [...] garraiatzeko ofizian. Zub 51. Bertze bi pinta yokatuz musian lotzen dira birazka. Ib. 22. 

Eta zer egiten du orduan? Lotzen da garrasiarik saminenetan. Barb Leg 129. Ezin siñistu dau [...] egitarau 

zindoagoan lotu leitekeanik. Erkiag BatB 182. Auznarrean lotu zan Erakleito, eta oldoztuaren oldoztuaz [...]. 

Zait Plat 31. Kalapitan lotzen dira. Larz Iru 80. Artzaingoa utzi eta hotel batean lotzen zela lanean izkiriatu 

zaukun. Ib. 128. Gero, bizarra egiteko pusken aphailatzen lotzen da. Larz Senper 18. 

(Con sintagma de valor adverbial). "Joka lothu ziren, ils se mirent à se battre" Dv. Ene soldadoak behar 

nintuela manatu, lot ziten eliza borta bati aizkora ukaldika. HU Zez 136. Elgarri musuka lotzen dira biak. Barb 

Sup 161. Lotzen dira borroka. Ox 52. Elgar hartuxe dutelarik lotzen zaizko batek iletik tira, bertzeak tira. "Puis 

ils se familiarisèrent [...] les voilà qui le tirent par les poils". Barb Leg 129. [Xitak] kuskua hautsi eta [...] 

berehala lotzen [dira] hazkurriaren bila. Zub 122. Egia bila buru ta biotz lotu bear genuke. Zait Plat 70. Bat 

batean [...] nigarrez lotzen da. Larz Iru 118. Lotuko girelarik, hamar hamabi orenez galde eta galdeka. Larz 

Senper 70. Pol[iza]: Ez gituk airerat nor-nahi zafraka lotzen... Frogak eskuratu ondoan [...]. Ib. 24s. 

(Con complemento no expreso). Lekzioak oro xuxen / zituen ahalaz hartzen. / Hastean lothu zen gaitzki, / 

geroxeago hobeki. Gy 268. Bere adiñik ederrena dutenean gastatu / lotzen dire urthe galduak nahiz 

erreparatu. Ib. 59. --"Beltz edo xuri...", zakon berriz ere lothu potikarioa, "ez nuk debekatuko erraitetik [...]". JE 

Bur 101. Azkenean lothu zen notaria bera, erdi eskuara, erdi frantses. Ib. 134. --Behar daukuk prediku hori egin. 

--Emanen diat, baina zuek ixilik egotekotan [...]. / --Upha-adi mahainaren gainerat... Ale, xo... Lot adi.... Larz 

Senper 106. 

(En la expr. burua lotu y eskuak lotu). Nere burua [...] egibearrera lotu nai izan det. Ldi IL 95. Lanari 

burua lotu bearra zegon berriro. TAg Uzt 295. Apalondoan, ikasketari oi bezela burua lotu bearrean [...]. Ib. 

68. Edozein zeregiñi lotzen ziozkan gogotik eskuak. Ib. 259. Eskuak lanari lotuak izan arren, aren begiak [...]. 

Erkiag Arran 66. Gaitz egiten da liburuetara burua lotzea, batez ere egunaldi onaz. Osk Kurl 203. 

7. (V-gip ap. SM EiTec1; Dv). (Aux. trans.). Pegar; fijar, sujetar (no con ligaduras). "Burdinaz lothu behar dire 

bi zur horiek, il faut joindre avec du fer [...]" Dv. "Armar, montar. Antes solamente se usaba en armería pero 

actualmente se halla extendida a la mecánica en general. Sasoi bateko makiñak lotzia ezuan beste munduko 

gauzia, baña oin azaltzen diran makiña barrixak lotzeko bertara jarritxa dagon tenikua biar" SM EiTec1. 

Zurekin lot eta ios nazazu gurutzean. Mat 204 (v. tbn. en contexto similar Harb 303). Jesu-Kristo gure Jauna 

izan zela [...] gurutze bati lothua. CatLav 84 (V 50). Han, gurutze hari bera lothu zioten oinetarik eta eskuetarik 

itzeztaturik. Ib. 392 (V 189). Herejetzar ezkonz-etsaien ezpañak lotzeko. Mb IArg I 178. Ezpañak ere ezin 

erabilliz lotuak idukiko lituke. Mb JBDev 237. Arrantzez khoroatua da, gurutze bati lothua. Jaur 153. Xingola 

dariote makhila multzuei, / zezenaren lephoan artexki lothuei. Hb Esk 224. Bainan nola itze eta irinez lothu 

baitzuten papera, etzen errex osorik atheratzea. Hb Egia 20. Lau gaitzeru ezartzen dira bata bertzearen gainean 

elkarri krisketez lothurik. Dv Lab 299. Gurutze hari lotua hiru hitze handiz. Jnn SBi 30 (v. tbn. otro ej. en la 

misma pág.). [Gizon hek] paretako bi taulak elkharri ongi lothurik. Arb Igand 79. Matxarro bat loturik. HerVal 


mende. 

888


214 y 228 (el ed. traduce "empalmar"). Etxe gañetan ondo lotu barik egozan tella zarrak. Ag Kr 12. Urren 

egoanari [zigarro] bat artuta obeto lotuten egoan bitartean, arrast ixiotuaz joan jakon Indianoa. Ib. 101. Ikusi 

ditut, aldi bat baino gehiagotan, basa dentistak lothu hortzak irauten. JE Bur 195. Hor nitaz orhoit zaiten, Ama 

gozoena, / Nik ere behin zure soinean lotu dut ene izena! Ox 31. Oñak untziakin lotuta daukodaz. Altuna 14. 

Gorputz guzia eztiz untatuko duzu [...]. Ezti horri lotuko diozkagu [...] buhurdiko antzara-lumatxak. Lf Murtuts 

25. Zakurra eizez dabillala / isats-eraginka, ikara belarri; / baiñan oillagorra suma dula, kuzkur, / batera biltzen 

tu, lotuz gorputzari. "Pegándolos al cuerpo". Or Poem 556. Medaila batzu [...] iskilinbaz loturik bere jauntzian 

zekarzkinak. Mde Pr 88. Eortziko nabe [...] / Bilduko ditue / nire esku lazatuak / beti estutu neban / gurutzari 

lotuz. Gand Elorri 171. 

Atribuir, imputar. Cf. infra (16). --Zeama ortan gauza asko pasatzen dira noski? --Ala diote. Seguratarrak 

lotzen dizkate aiei, diranak eta ez diranak, eta jakiña da. Sor Bar 65. 

[Kantuak] sor-etxea diotek lotzen gogoetan, / burhasoen orhoitza pizten bihotzetan! Ox 151. 

8. Entorpecer(se), trabar(se), agarrotar(se), embotar(se). "Begizkoak lothurik ezin higi zitekin, étant lié par le 

mauvais œil, il ne pouvait bouger. Lothua da mintzoan, eta mothela, il est embarrassé, empêché dans la parole, et 

bègue" H. Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu, Axular, Etcheberri de Sara y autores meridionales desde 

la segunda mitad del s. XVIII. Eskiribatzen hasten zarenean ezin higi ditzakezu erhiak, lothuak bezala daude, 

zeren ezpaitira usatuak. Ax 90s (V 61). Mihia dute gathibu, flako eta lothua eskuaraz mintzatzeko. ES 167. 

Jauna, ezin itzegin det: moteldu ta lotu da nere mingaña. Cb Eg III 311. Ezin dot, dinue, euskeraz ezer irakatsi: 

lotuten naz beriala; ikara gogor batek artuten nau. Mg PAb 199. Baña bildurrak lotuten eban ez agertuteko 

[pekatubak]. Mg CO 203. Geratu zan zirkiñik egin ezin ebala, jakin baga nor izan zatekian alan lotuta eukana. 

Ur MarIl 69. [Aldia] bururik buru [...] ibilten da / zuritu ta mutulduten [...] / sabel-errotak lotuten. Azc PB 351. 

Berotasun andiak igaro zituan [...]. Baño gorputza lotua ta abaildua gelditu bazitzaion ez orratik bere anima. 

Ag G 203s. Gorputza lokabe, baina gogoa atsekabez lotua nian. A Ardi 20. Atsekabiak gure almenak / ipiñi 

dauskuz lotuta. Enb 35. Belarriz erne, baiña mihiz ez loturik. "Sin poner freno a su lengua". Or Eus 28. Atetik 

burruka ikusten egon da bildurrak lotuta. NEtx Antz 29. O Birjiña, naigabe latzak / mingaña lotzen, ta mintzoak 

nai luken guzi / esatea eragozten. Gazt MusIx 139. Liraen doñuak [...] atsegiñez bete oi du gogartea eta alarik 

txirikatzen eta lotzen ere, naigabe ta neketatik baitu kentzen. Ib. 167. Dorreko aizeak [...] / zentzuak oro / lotu 

zizkidan. "Todos mis sentidos suspendía". Or in Gazt MusIx 178. [Zartzaroko ajeak] zentzuna agortu, / adimena 

lotu, / kaskarra lelotu. And AUzta 135. [Edari] mingañak lotu ta oñak nagituko dituena. Ibiñ Virgil 84. Txikitan 

txertatu zidaten emakumeekiko lotsak ziaro lotzen ninduan. Beiñere ez det jakin emakumeengana nola urreratu 

diteken. NEtx LBB 87. Eziñ bait-nintzan [...] Rozinanteren gaiñetik mugitu ere; mira-eragiñez lotua neukaten 

iñondik ere. "Porque me debían de tener encantado". Berron Kijote 193. Ez zuen inolazko lotsa gaiztok lotu bere 

adiskideaz mintzo zenean. MIH 265. 

(V, G, AN-gip, Sal; Izt 6v, H (+ -th-)). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 154. (Part. en función de 

adj.). Atado, cohibido, pusilánime; torpe, desmañado, sin soltura. "No aficionado a bailes, lotua izan" Izt 6v. 

"Adimendu lothua, intelligence empêchée en son développement et courte, difficile" H. "Emazteki lotua (Sal), 

mujer de poca actividad" A. "Desmañado. Ikaslari lotua izan dogu oiñguan" Etxba Eib. "Nik mutil ori oso lotua 

ikusten dot pelotarako" Elexp Berg. "Itz justuko jendea (G-azp), jende lotu(a)k dira (AN-gip)" Gte Erd 154. 

Mihi lothua zitzaion / berehala libratu / eta eskerrak ziotzon / Iaun onari bihurtu. EZ Noel 165. Ojala ori bera 

maisu guziak egiten balute: mutil mutu, lotu, motel gutxiago errietan izango litzake. Cb EBO 19. Nos arteraño 

onako zure aserre mugabagiak eukiko gaitu ain lotu ta makal? Ze asmotarako jagiko da zure lotsagabakerija? 

Mg PAb 212. Axeri, azkar, argi [...] ta erkiñ samarra zan; Otxoko, lodi, lotu, baldar, narras, bizartsua. Ag G 

60s. Atzeka, lotua, itz gutxikoa dirudi ezezagun ta andikien aurrean. Ib. 80. O! Gazte arren ondoan beste guztiak 

lotuak, baldarrak [...] zerizkion: ura bakarrik zan iaio. Ag EEs 1917, 215. Bete ditzadan argiz begiok; / eten 

zain-giar lotuegiok. 'Músculos entumecidos'. Ldi BB 110. Nere burua / Parisen ikusiz / ain lotu ta arlote [...]. 

'Tan paleto y desgarbado'. Ib. 72. Begi lotuok ez dagoz itun, / barrura begira baino. 'Mis embebidos ojos'. Gand 

Elorri 150. Zu ikusteko oso det adimen lotua / argi ori ezpaita nere neurrikua. NEtx LBB 280. 

9. (BN, S; Izt 97r, H; -th- Dv, H). Ref.: A; Lrq (loth). (Con su(a) como sujeto). Prender ((el) fuego). "Sua 

lotuten yake" Izt 97r. "Non lothu da sua? où a pris le feu?" Dv. "Egur idorrari errexki lotzen zaio su, le bois sec 

prende aisément feu" H. [Sinhets arazi nahi du] sua golkhoan gorderik arropei lothu gabe erabil dezakeiela. 

Ax 397 (V 259). Batzuei den okhasinorik ttipienean sua lotzen zaie, zeren sukhoi baitira. Ib. 286 (V 191). Suia 

lothu bada hirian edo zoinbat etxetan, haren hilzeko. Tt Arima 67. Zeruko aserraduraren sua hunela lotzen 

bazaio arbola heze eta fruitutsuari [...]. Lg II 278. Iduri du, su lotzekotz, belharra izan behar dela [...] 

lekhu agorrean. Dv Lab 126. v. tbn. Laph 191 (su lothua). Zure amodiotik / han su lothuz geroztik, / erretzetik ez 

nadien bara. Zby RIEV 1908, 287. Labe-haga su-garretan / hartaz joiten du lumetan. // Beleari sua lotu. Etcham 

204s. Aditu nuieneko / Montebiden fama / herriaren uzteko / lotzen zaut su lama. Balad 232. Bainan zeri da 

gehienik sua lotzen ez bada sugai idorrari. Ardoy SFran 296. Su lotu bazitzaion bezala jauzi zen Iñaki. "Comme 

s'il avait pris feu". Ib. 138 (v. tbn. 259). Kandela ere iraungi berrian [...] [da erraxenik] berriz lotzeko eta 

iratxekitzeko. Ax 78 (V 52). 

10. (-th- BN, S; VocBN vEys, H). Ref.: A; Lrq. Prender, arraigar (una planta, injerto, etc.). "Landarea eta 


mende. 

889


xerthoa lothu dira, le plant et la greffe ont pris" H. Badira zuhaitz batzuk [...] sasoinetik kanpoan hasten 

baitira loratzen edo birloratzen. Baiña lore hetarik guti lotzen eta itxatxekitzen ohi da. Ax 211 (V 141). 

Giristino egina Eskaldun guzia / eta ungi lothua zeruko hazia. Hb Esk 46. Basateak lothuak direnean zahartu 

behar diren lekhuan [...]. Dv Lab 382. Landarea mindegitik atheratu eta lotzera uzten dute toki berrian. Ib. 380. 

Hola hezetasunak gehiago irauten du eta xerthoa segurkiago lotzen da. Ib. 385. [Minak] sobera zituen erroak 

zail eta barna lotuak, azkarki. HU Aurp 185. Bekaizgoa bihotzean lotua dutenek [...]. JEtchep 52. Euskalduna, 

bere lur eta sinisteetan sustraitua, haietan lotua [...] bizi izan da. MEIG IX 131s (en colab. con NEtx). 

Asentarse (en un lugar, territorio...). [Afrikan] lothu nahi izan diren Eskualdunek ezin iharduki ahal ukan 

baitute lurraren eta hango bereko umeen idorrari. JE Bur 205. 

11. (Aux. trans.). Apresar, prender. "Aprisionar", "apresar" Añ. "Prender, llevándolo a la cárcel: (c.) preso 

artu, eroan, lotu" Ib. AxN explica gathiba nadin (394 (V 257): beldur naiz bigarreneko gathiba nadin) por lotua 

ge[l]di nadin. Tr. Documentado en autores meridionales desde Lazarraga. Gizon onak dei egin da / lotu 

eben [txakurtxoa] gidaletan. Lazarraga 1197v. Atera didazu barrendik nere biotza ta sartu ta itxi eta lotu dezu 

zure biotzean. "In corde tuo [...] captivasti". Lar SAgust 14. Etsaiak bidera irten eta erasoko digute; 

daramatzigun ondasunak kendu eta lotuko gaituzte. Ib. 16. Zerren loturik nago / prisione baga. Gamiz 203. Bere 

etsaiak Jesus lotu zuteneko, hura utzi ta iges joan ziran Apostol guziak. Mb IArg I 252. Ta Judas saltzalle 

gaistoaren laztan falsoa [...], ta etsaiak nola lotu zuten. Cb Eg III 307. Juduak, egia da, lotu zuen Jesus. AA I 

421. Munduko altsubak [...] gizonak lotu ta karzelatu legijez. fB Ic III 293. Ain gogorra [...] izandu zan batalla 

andi au, non Alemanetakorik bat bakarra ere gelditu izan etzan ill edo lotu bage. Izt C 315. [San Pablo] prest 

zegoala Jesusen izenagatik Jerusalenen lotua izateko ez ezen, iltzeko ere. Lard 521. Ainbeste soldadu tzar, / 

Jesus lotutzera, / andik eraman zuten / Anasen etxera. Xe 355. Guzurraz nai eutsala ak Matxiñi oztu / eta 

lapurtzat egiñ bear zala lotu. AB AmaE 307. Sarri egon bearko dau / kartzelan loturik, / juezentzat ezpadau / 

topetan dirurik. Azc PB 111. Zisku zarra [sic] daukana / lotuta dirua. Ib. 137 (Ur PoBasc 189 gorderik dirua). 

Lotuak izanik sartu zituezan presondegietan. Itz Azald 20. Andik aurrera Jesus lotzeko garai onaren billa 

zebiltzan. Inza Azalp 66. Lapur bat balitz bezela lotzen utziko du bere burua. Ib. 61. Atera itzazue neregatik lotu 

ditezuenak. Or SCruz 56. Ta siñistu eban au zala zorua ta berau lotu eban zorotegiyan eta yoskiña aske itxi 

eban. Kk Ab II 95s. Ama guren bat arrotzak lotu, / semiak baña nai dau azkatu. Enb 64. Yesus atzeman bearrean 

besteen bat lotu etzezaten. Ir YKBiz 470n. Bazterrak nasten dabillelako aitzakian lotuko dute. Ib. 391n. 

Giltzapean betiko lotu dutena bezela. TAg Uzt 266. Zure bildurrarren mingaña giltzapean lotuko ezpalute [...]. 

Zait Sof 174. Eldu dira zalapartan, zekiten baratzera / [...] gure Jauna lotzera. "A prender al señor". Or Poem 

544 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Aren sareetan jausita ta lotuta ekusan. Erkiag Arran 178. Bertan lotu 

ziñean. "En él preso quedaste". Or in Gazt MusIx 201. Besoak lotuta. "Los brazos presos". Gazt MusIx 137. 

Poliziek lotu ta eraman egin dituzte gizon geiztoak. Osk Kurl 30. Ibarguen jauna, legearen izenean, lotua 

gelditzen zera une ontan bertan. NEtx LBB 115 (v. tbn. Antz 144). v. tbn. Gand Elorri 89. 

Daukala diabrubak preso edo lotuta legez. Mg CO 56. Izutzen, aienatzen eta loturik bezala uzten duala etsaia. 

AA I 409. Juduak, egia da, lotu zuen Jesus, eta zuk [...] ipintzen dezu loturik bezala, au da, egin nai zizkitzun 

ontarte eta mesedeak eziñ egin ditzakean eran. Ib. 421. Esan utsera / geldi jarri zan, loturik legez / eguzkia. AB 

AmaE 127. Juduen bildurrak loturik bezala zeuzkan egun artaraño. Inza Azalp 86. T'elorri inguruan / lotuta lez, 

nauka / zerbait beragarrik. 'Como preso'. Gand Elorri 32. 

--Ze albiste, gero? --Gure Rosak esne-saltzaille gaztea begi-ninietan lotua ote duan edo... NEtx LBB 44. 

(Uso sust. y adj.). "Presos de la cárcel: (c.) presoak, lotuak" Añ. "Cautivo, lotua, gatigatua" Izt. Laster 

itzultzeko ustean Iruñetik atera banintzan ere, an [Madrilgo Kortean] lotu baten eran egondu nintzan urte ta 

erdiz. Mb IArg I 52. Bilotxak jantzija, lotubak askatutia, tristiak poza [...] gura izatia. fB Ic II 257. 

Jerusaleneronz Jesus lotuarekin zijoazela. Lard 445. Lotuai askapena ta itsuai ikusbidea ematera. Ir YKBiz 77. 

Begiak beraka zituala eskeñi zion [esne-pitxar bat] lotuari. NEtx Antz 147. Bart lo nengoela / etorri zait Etxahun 

/ zeinek nauek ezagun / (galeretan lotua) / ta kupida. Azurm HitzB 34. Erdibil lotua. "Foco cautivo". MEIG IX 

129 (en colab. con NEtx). Eskuara nahi luketela egin den baino gathibuago eta lothuago. ES 102s. 

Comprometido, difícil (?). Agintarien aurrean egin ditu autorpen bi. [...] Zegaitik eta zelan eldu dan egoera 

lotu orretaraiño. Nungoa dan, zenbat bidar egon dan "gerizpetan". Erkiag BatB 192. 

"Embargar: (c.) ondasunak lotu, enbargatu" Añ. 

12. (Como sin. de geratu, gelditu). Tr. Documentado en Cardaberaz, Añibarro, Zavala, Azkue y autores 

occidentales del s. XX, principalmente vizcaínos. (V-ger-ple-oroz, S; Añ). Ref.: A; Lh. Detener(se), parar(se). 

"Estancar, detener: (c.) gelditu, lotu", "suspender, detener" Añ. "Parar, no pasar adelante: (c.) geratu, gelditu, 

paratu; (V) lotu" Ib. "Detener" Ib. "Treña Maulen lotzen düzü [...], le train s'arrête (définitivement) à Mauleon 

(point terminus)" Lh (podría tratarse quizás de 2 lotu, q.v.). Cf. infra (20). Lau errengloi euskeraz ezin 

irakurririk ez atzera ta ez aurrera lotu. Cb EBO 16. Eta Zeruak / daude lotuak / au ikusten dutenean? // Noizko 

dirade [...] / tximistak eta arraioak, / ez erretzeko an bereala / esku ain sakrilegoak. Bast 14 (tbn. en Balad 236 y 

lotubak en Oe (ed. 1872), 310 (ap. DRA)). Baiña Kose Satikari eutsan lotseak antxe lotu eban gure mutilkoa. A 

BGuzur 119. An lotu zan nire nagosia ta ni agaz. "Se paró". Or Tormes 65. Zeugan lotu-arte, ene bijotzau urduri 

dago. "Hasta descanasar en Ti". Laux BBa 98. Negarrak ez eben lotu gexo ankerran zaurija. "El llanto no fue 


mende. 

890


parte para retener a la enfermedad cruel". Ib. 34 (v. tbn. 136). Arantz begira lotu. "Mirando hacia El permanece 

siempre". Ib. 102. Lotu nintzan ameslari. "Me paré en un ensueño". Ib. 100. Aren abotsaren [...] soñura ibaiak 

eurak be lotu egitten ziran, zugatzak dardaraka asi. Otx 34n. Gauean dornua / eztago lotua: / nai dute estatua / 

bat oso haltua / herriko plazan jaso. Arti MaldanB 222. Ondo loturik negoan / etsaiaren atean, / derrepente 

sartu nintzan / beraren etxean. Balad 225. (Part. en función de adj.). "Ur lotua, agua estancada" A EY III 287. 

Ur lotubari ta abo itxijari ago beti adi. 'Agua mansa'. Otx 30. 

(V-ger-ple-oroz; Añ), lutu. Ref.: A; Holmer ApuntV. Quedar(se), permanecer (en un lugar, estado, etc.). 

"(Quedar sin) sentido: [...] (V) [...] konorte baga geratu, gelditu, lotu" Añ. Tr. Documentado sobre todo en 

autores vizcaínos. Salvo errata hay un ej. de lutu en Lauaxeta. Umezurtza triste eginik / gaixook lotu gara: / 

obian daukagu Yesus. Añ EL 2 210. Koldarturik lotu zan. Zav Fab RIEV 1907, 92. Zegaittik lotu ete zan Eladi 

etxean jantza-lekura joan baga. Echta Jos 210. Arritturik lotu naz. Ib. 359. Ontzia lotu zan zuzenbide baga. Ib. 

271. Masima lotu zan bere alaba Eladiren ardurea artuten. Ib. 257. Beste egunetan baño piskat geiago lotu naz 

oian. Altuna 62s. Gauza asko gura, baña bat baño ezin eskatu [erregieri] ta ezin ziran lotu gauza baten. Kk Ab II 

35. Itun lutu zan basua. "Como una esperanza muerta quedó la montaña". Laux BBa 34. Ez ein negarrik... / 

etzarie lotuko / ezer bagarik. Enb 97. Autubok zetan lotu ete-ettekezan jakin guratxubaz. Otx 72. Zokondo-une 

batean etzanda lotu zan zelatan. TAg Uzt 164 (v. tbn. 132). Ene zorigaiztoko! I gabe lotu bear. '¡Ah, que 

desgraciada soy si de tí me veo privada!'. Zait Sof 146. Badoaz; abeslari-taldea bakarrik lotu da. Ib. 81. Naiago 

nuke [...] / nere burua bertan amildu / zure mende lotu baño. SMitx Aranz 20. Emakume biak, azken-itzen 

oroipenetan ixil eta geldirik lotzen dira. NEtx Antz 10. Oneik be etzirean lotuko egurrik eta azpigarri barik. 

Akes Ipiñ 25. Negar-anpulua begian bertan lotu yakon erion bage. Erkiag Arran 82. Geldi lotu zan mutilla. Ib. 

97. Isilik lotu zan. Ib. 124. Argizagiaren kolorez lotu dira aren arpegi ta eskuak. Erkiag BatB 204. Arri ta zur 

eginik lotu ginan. Zait Plat 127. Geldi lotu omen zen. Ibiñ Virgil 114. Alde egiñagaitik / gure gurasoak, / emen 

lotuko dira / mendi ta basoak. BEnb NereA 51. v. tbn. A BGuzur 129. Ezale 1898, 200b. EusJok II 109. 

Parar, cesar (de hacer algo). Ezpanak erabiltzan / inos lotu barik. Azc PB 283 (Ur PoBasc 174 gelditu 

bagarik). Txir-txor kantaten lotu baga. Echta Jos 211. Dantza ta dantza lotu-barik. Laux AB 91. Makilladunak 

etziran lotu jorraketan [...] illda lez [...] itzi ez artian. Otx 86. 

Quedar, restar. Lotu jakazan garbi beretzat ogetairumilla ogerleko. Echta Jos 334 (v. tbn. 337 y 338). 

Emongo deustazuz ogeimilla ogerleko, ta zeuretzat lotuten dira [...] abere guztiak. Ib. 326. Baina Gabonetarako 

aste bete lotzen zenean [...]. Arti Ipuin 24. 

13. (Aux. trans.). Agarrar, asir, sujetar; atrapar; enganchar. "Fuerte lotu zion zakurrak (AN-5vill)" Gte Erd 

237. Jausi da azerija [tranpan]. Kaderati lotuta dago. Mg PAb 165. Suge bipera bat ilki zen handik [...] eta 

lothu zion eskutik. TB Act 28, 3. [Oriñak] iges egin duela / usten duenean / gelditzen da batetan / otadi batean, / 

lotu ziozkalako / bere bi adarrak / otetika otera / an zegoen larrak. It Fab 91 (v. tbn. 234). Irabasten isten 

badautso, beste amaseiko bi, jokatuen ganera emongo dauzala [...] Galduik! [...] Lotuyozak amaseikuok! Kk Ab 

I 98s. Belatsak lotu du xoria. Ox 171. [Haize goxoak] jauz-arazten du laparrek lotu ardien ile leguna. Ib. 30. 

Nork behar zuen erran / Xalbador ohoin bat zela! [...] (Lasterka badoatzi lauak Xalbadorren lotzerat). Ib. 53s. 

Eta urpian igerika, esku batez tinki loturik pertola, ateratzen du leiorreraino. Zub 22. Berak ere lotu du Peru / 

besape ta gerrondoan. "También él ha hecho presa en Perico sujetándole la cintura". Or Eus 171. Ezkerreko 

besotik gogor lotuta zeukan mutilla. TAg Uzt 167. Orein-taldeak eten gabe ari dan elurpean lotuta, adarmuturrak 

doi ageri zaizkiela. Ibiñ Virgil 101. Sasi artean dauka / egoa lotua. NEtx LBB 218. 

14. (Aux. intrans.). Juntarse, unirse; acercarse. A, ene buruzagisa maitia [...] / behar dizugu jokatu / partida 

bat heben berin. (Mitila lot emaztiari eta aplika jokiari). AstLas 30. Buria, khorpitza eta buztana / jauziz, lothu 

nahiz elgargana / berehala dirade hasten / bainan eztira ez josten. "[Il] cherche à se réunir". Arch Fab 201. 

Garako athean [...] jandarma eskualdun bat bi jauziz lothu baitzitzaion Piarresi. [...] "Nongoa zira? Zure izena, 

eta zalhu oraino!". Barb Sup 48. Horra non lothu diren [pilotariak]: anaiak iduri, / athorrak eta galtzak orok 

berdin xuri... / Orai miatzen dute pilota den guri. Ox 181. Poli atera zan iñori ezer esan gabe ta lotu zitzaion 

Elizondoko gizonari. Bide puxka bat egin zuten alkarrekin. Anab Poli 70. Mutiko zarpila hori sosa galdez lothu 

zakona, errebolbera begien aintzinean ezarri diona. JEtchep 115. Orregatikan lotu gaitezen, / zertako ibilli 

bakar? / Askatasuna indarra da ta / denok ar dezagun alkar. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 65. Gazteria lot dadila / 

potiko ta neskatila / adinekuekin batean. Casve SGrazi 76. (Aux. trans.). Añadir. Zerbitzatzeko mementoan 

loth zazu arroltze gorringo bat minagre xorta batekin nahasirik. ECocin 24 (v. tbn. 23). 

15. Cerrar. Lotzen ebazan bere giltzakaz ango ateak. AB AmaE 443. Eta kanpora urtetean, atea sendosendo 

lotuko deutsuet. Bilbao IpuiB 262. Leiho biribil bakharrak maratilla lodi bat zeukan. Bira batzukaz lotu 

ezkero, etzan sartuko handik ur tantarik ere. Osk Kurl 130. 

16. Hacer responsable, hechar la culpa. "Khexu denean niri lotzen da, quand il est inquiet, il s'en prend à moi" 

Dv. "S'en prendre à quelqu'un de quelque dommage ou déplaisir fait. Etzakien nork egin zioen bidegabe eta niri 

lothu zautan, [...] il s'en prit à moi" H. [Jesusek erran zaroen farisau hei:] ez bazarete han [zeruko erresuman] 

sartzen, loth-zakizkote bakharrik zuen buruei, ez duzue merezi duzuena baizik. Lg II 231. 

17. (-th- S ap. Lrq; H). "Prendre, se coaguler, se cailler, se figer. Esnea gatzagiarekin bezala, olioa lotzen da 

hotzarekin" H. 


mende. 

891


18. "Composer des vers. Koblak lotzea, faire des couplets" H. 

19. (R-uzt). Ref.: A; A Apend; EAEL 261. "Apagar luces" A. "Buzka lotan dra lerrargiak, las luces de pino se 

apagan soplando" A (s.v. lo (3.º)). "Lo zak, apaga" A Apend. "Zéren lótu dun súa?" EAEL 261 (en respuesta a 

'¿Por qué has apagado el fuego?'). 

20. "Lotu da, ha fallecido (V-ple)" A Apend. 

21. Matar. Bera, arrizko aldaskak, untzorri zurrun antzo, lotu zuten. 'La mató un crecimiento de las rocas a 

modo de tenaz hiedra'. Zait Sof 184. 

- BIHOTZARI LOTU. "Makhur zerbait dueneko, bihotzari lotzen da, dès qu'il éprouve quelque traverse, il se 

met à désespérer (litm. il se prend au cœur)" Dv. 

- BURUTIK LOTU. Perder la cabeza. --Anderea, zure gathuak... --Zer dute nere gathuek? --Ez dire gathuak! 

--Lotzen ari zaitzu burutik? Zerb GH 1927, 443. 

- DANTZA LOTU. v. dantza. 

- ELKAR-LOTU (Lar, Añ; alkar- G-nav ap. Iz Als; Añ). "Atrahillar, atar juntos dos perros u hombres" Lar y Añ. 

"Alkar lotuta, atados entre sí" Iz Als. Lagun maitea, / elgar lothurik igan dezagun bidea! Ox 168. 

Kristautasuna ta euskera elkar-lotuta bat-egiñik dira. Ldi IL 51. Aien aipuak / mordoka darite elkar-lotuak. Ldi 

UO 46. Bi gurdi belar alkar lotuta. "Atados el uno al otro". Or Eus 232. Eskuak elkar lotuz. "Asidos de las 

manos". Ib. 363. Alkar-loturik dabiltzan bikoteak. TAg Uzt 59. Noraezeko egoera latzetan galditzen dira alkarlotuak 

[...] gizasemeen biotz-lokarri murtuak. Erkiag Arran 160. 

- ESKU-LOTU, HITZ LOTU. v. esku, hitz. 

- LOTUAN EGIN. Bailar agarrado. Ta zu joan zeran erromeri-lekuan ez bada lotuan egiteko oiturarik [...]. 

MAtx Gazt 64. 

- LOTUKE. Sin atar(se). Luzaroan ezkontza-uztarriari lotuke neskatx iraun zunagandik. Zait Sof 143. 

- - LOTU-LEKU. Amarradero. [Untzia] beti aurrera ta aurrera, beti iparrerantz, legorra ta kaia ta bere lotulekua 

urrun utzi arte. Erkiag Arran 84. 

- LOTU-LOTU EGIN. Atar, sujetar con fuerza. [Soldaduak Jesus] lotu-lotu egin zuten. Lard 444. Orain lotulotu 

egiten zion zorigaiztoko ziña egin zion [neskari]. Etxde JJ 61. Begiok, lo gitxi egin ebelako, / luak lotulotu 

bere loturan / eustazan. AB Olerk 646. 

- LOTU-SOKA. Amarra. [Ontziari] lotu-sokak kendu zizkatenean [...] itsaso aundiko bidean asi zan. Anab 

Poli 57. 

- LOTUXEGI. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Orain ez aspaldi arte, eliz-gaiei lotuxegi egona dan gure 

elederrari [...]. Gazt MusIx 7. 

Etim. Derivado de lo(h)i 'cuerpo, lodo'. 

2 lotu (Ae, S, R; Aq 15 (R), Dv (S), H (S; + -th-)). Ref.: A; A Aezk 224; Lrq (loth); AtBou 381; EAEL 31; Gte 

Erd 213. (Aux. intrans.). Dormir(se). "Haurra lothu da, l'enfant s'est endormi" H. "Lotzera banoa = lo egitera 

(S)" Gte Erd 213. Tr. Documentado en la tradición suletina desde mediados del s. XVII. Hay tbn. un ej. 

aezcoano de una canción recogida por Azkue. Hiri gorpitzez / beti ed' orhitzez / narrain, bait' are lotzean. 

'Même quand je dors'. O Po 10. Jondane Johane Jesüs Jaunaz maithatia zoin lothü baitzen haren bolharrian. Bp 

II 118. Lotüren eta pausatüren nüzü bake hartan berian. Mst III 15, 4 (SP lo eginen, Ch loa [...] hartuko, Pi lo 

egingo, Ol lotan, Leon hartuko dut [...] loa). Amuriua iratzarririk dago eta lo daguelarik ere ezta lotzen. Ib. 5, 5 

(Ch ezta loharkatzen). Utzi behar dizu hor / lo dadin aisaki. AstLas 28. Ez hik ez hire emaztiak ene ohian lotzera 

/ jüstuago zia lo zedin hire küñata izorra! '[Vous] ne vouliez me laisser dormir dans mon lit'. Etch 242 (v. tbn. 

110). Lothü badira ere / irazarri behar tügü. Pastoral Sainta Catherina 138. Untsa aserik denak / desiratzen dü 

lotzia. Ib. 512. Ixilik egon zitaie / memenpat behar beitüt lotü. Ib. 513. Lurra zian lotzeko ohia. SGrat (ap. H). 

Zütan lo nadila eta har dezadan ene phausia. Ip Imit III 15, 4. Lehen gaian lothü ziren beste ermithain baten 

etxanoan. Ip Hil 156. Musde Urrutia etzen lotzen / bere tela mihisetan, / araxe nahiago beitzen / amuriaren 

kapitetan. Balad 176. [Jaun Baruak] txori eijer bat atzaman düzü / Paueko seroren konbentin. / Orai harekin 

lotzen düzü / aspaldian desir beitzin. Ib. 110. Abu nina Katalina, / gure aurrak lotzeko mina, / abu nina Katalina 

/ lokar zite tia Fermina. A Aezk 224. Pheredikü hoien entzütez pastetx bat bezala lotzen nüzü. Lf Murtuts 12 (en 

boca de un suletino). Eta gaietzaz dütügü / gük lotzetik debekatzen. Casve SGrazi 138. 

3 lotu. v. loto. 

lotu. v. lohitu. 

lotuera. "Atadura. Uztarrixan lotueriak jakin biarra dauka" Etxba Eib. En DFrec hay 3 ejs. 

lotuerazo. v. lotarazi. 


mende. 

892


lotugabe, lotubage, lotuge (Lar DVC 261, H), lotbage (Lar), lotbaga (Lar). 1. No atado, libre. "Lotbaga, que 

en otro dialecto es lotbagea y quiere decir lo que no se ciñe ni ata como es la loba" Lar (s.v. loba). [Beor] lotu 

bageai mututu die / irastorrez joalea. "A las que no han atado". Or Eus 331. Aren oin garbi ta lotu gabeak 

oztoparazteko. "Expediti". Or Aitork 147. 2. lotuge. "Desatamiento, lotugea" Lar. "État de liberté, de nêtre pas 

lié; état de ce qui n'est pas pansé" H. 

- HITZ LOTUGABE. v. hitz. 

- LOTUGABEKO, LOTUBAKO. (Adnom.). Alako soka-mutur lotu bakorik ez eben erritarrak iñoiz ikusi. 

Erkiag BatB 53. Lotu bako berba nai dot / soiñu galdu bat lakoa. Gand Elorri 24. 

lotugabetu, lotubagetu (Añ), lotugetu (H). "Desatar" Añ. "Rendre libre, délier, détacher ou dévenir libre, 

n'être pas lié, attaché" H. 

lotugarri. v. lokarri. 

lotuge. v. lotugabe. 

1 lotuki. 1. Estrobo; grillete. Kurrinka latza dagie arraun-agak lotukiaren igortzian. TAg GaGo 37. 

Gaitzaren gaiztotasuna oartzean, lotukiak kentzeko agindu zun osalariak. Ib. 97 (v. tbn. 104). 2. Fardo, hato. v. 

lotura (3). Gure lotukiak eta bideko tresna guziak arturik. TAg GaGo 78. 

2 lotuki. Emprendiendo. Senar gabe ara ta ona nabil, negar-malkoz blei-blei, gaitzen bide amaigabeari 

lotuki. 'Con un destino de males sin fin'. Zait Sof 17. 

lotukizun, lotukixun. Acción de atar. Ara, amattu dodaz lotukixunok eta zagoz orain geldi-geldi. Otx 81. 

lotumen. Obligación. Bekatua ez dana ez dago konfesatzeko obligazio edo lotumenik. Mg CC 109. 

lotura (G-to, L-côte, Sal ap. A; SP, Urt V 298, Lar, Añ, H; -th- BN-baig ap. A; Ht VocGr 379, Dv, H), lokura 

(G-to, AN-gip-araq, B ap. A; VocB; -khü- S (Foix) ap. Lh). 1. Atadura, ligadura, vínculo (empleado sobre todo 

en sentido fig.). "Lieure, ligature" SP. "Liasse de papier, paper lothura" Ht VocGr. "Ligamento" Lar. "Cópula 

carnal, aragilotura" Ib. "Ligazón" Lar y Añ. "Lothura gaberik den zama urratuko da, la charge qui est sans lien 

se défera. Oinetakoen lothura, attache, cordon, courroie de chaussure" H. Cf. VocNav: "Lotura, atador para 

sujetar sobre la cabeza las cintas de las trenzas (Roncal)". Tr. Documentado en Leiçarraga, Etcheberri de 

Ziburu, Cardaberaz, Eguiateguy, Lizarraga de Elcano, Agirre de Asteasu, Lardizabal, Arrese Beitia y algunos 

autores meridionales del s. XX. La forma lokura se encuentra en Lizarraga de Elcano y Orixe. En DFrec hay 82 

ejs. de lotura y 3 de lokura. Gorputz guzia iunkturaz eta lothuraz forniturik eta elkharrekin iunktaturik. Lç 

Col 2, 19 (Bibl lotura eta lokarriak; Ker korapillo eta lokarri, BiblE lokailu eta juntura). [Herioak] gorphutz eta 

arimaren lothura hertsiena / lexatzen du. EZ Man I 45 (v. tbn. 42). Nere loturak urratu dituzu jauna, ta nik [...]. 

Cb Eg II 29 (Dv LEd 64 lokharriak). Zeren eta Izairiaren lothürak ber aragiaren odolaz josirik porroka 

ezpeitateke ürratze medika eztaitekiana egin bagerik. Egiat 223s. [Jesus] loturik / léngo lokuréki [...] / zekárten 

beréki / Pilatosen palaziora. LE Kop 93. Bínkulo edo lokúra fuérte, solta estaikéna. LE Matr1 356. Ezkontzako 

sakramentua [...] da lotura eta korapillo bat, eriotzarekin baizik etengo ez dana. AA I 601. Eta zuk garaituko 

dituzu bekatuaren lotura oriek eta iritsiko dezu betiko bizitza. Ib. 407. Ezkonzako sakramentuak biren 

borondateak bat egiten ditu [...] amorioaren loturarekin. Ib. 568. [Soldaduak Jesus] lotu-lotu egin zuten. Baña 

zer balioko zuten etsai txar oien lotura guziak [...]? Lard 444 (v. tbn. 523). Ezpaiñez uki-orduko badute lokura. 

"Presas han quedado". Or Eus 52. Begiok, lo gitxi egin ebelako, / luak lotu-lotu bere loturan / eustazan. AB 

Olerk 646. Engaiñuzko loturaz / biziro katigu. Gand Elorri 158. Jarei ta libre buztarri ta loturarik bage. Erkiag 

BatB 19 (v. tbn. 89). Ezkontzak lege bat, lotura bat bear duela. Vill Jaink 162. Maiz bertso-bikote bat oi da 

lurtar ta zerutar ekarrien arteko lotura. Gazt MusIx 159s (v. tbn. 68). Elkarte ura, beraz, indarrik gabea zan; 

lotura gezurrezkoa. NEtx LBB 35. Zuk eztezu merezi senar orren loturarik. Bizitza oberako egiña zera, maite. Ib. 

84. Biotz bien artean zenbateraiñoko lotura sortua zan. Ib. 45. Aisa gastatzen ikasia zegoen eta ez ari loturarik 

jarri. Ib. 48. Ez gaitu / sekula lotuko zorte bat bederaren loturak. Azurm HitzB 64. Fonologia eta gramatika ezin 

puskatuzko loturaz elkarri datxetela. MEIG VIII 108. Maiz aski [...] badarama aditz sintagmak berari loturarik 

bortitzenez loturik dagoen zerbait. MEIG VI 143. Madrilen bizi bazen ere bazuen loturaren bat Euskal 

herriarekin. MEIG IX 90. [Gertakari andana] bata besteari lotura estuz lotua. Ib. 93. 

Cópula (gram.). Oraindik + atributo + lotura: oraindik libro da [...], oraindik bizirik dago. Gte Erd 271. 

(V-gip, G-azp). "Sujeción, atadura. Lotura aundixa da egunero esniak partidu biarra" Elexp Berg. 

2. (G-to, AN ap. A; Lar, H; -th- L-ain, BN-baig ap. A; Dv, H), lokura (G-to, AN-gip-araq, B ap. A; VocB). 


mende. 

893


Venda, vendaje. "(Al) delicado poco mal y bien atado, hire kuperatia! gaitz txikia ta lotura andia" Lar. 

"Lothura, linge ou autre objet avec lequel on a pansé un mal" Dv. "Gaizki dago zauriaren lotura estuegi badago, 

le bandage, l'appareil d'une plaie est mal appliqué [...]" H. "Ogi mami papurtua esnearekin nahasirik egiten ohi 

da min hainitzen lothura, [...] on a coutume de faire une emplâtre" Ib. (s.v. papurtzea). "Vendaje. Sos baten mina 

eta bi sosen lothura (BN-baig), dolor de un sueldo (cinco céntimos) y vendaje de diez céntimos (se dice cuando 

las quejas del doliente son exageradas)" A (tbn. en Inza NaEsZarr 1797 (AN-5vill)). v. lotailu, lokarri (4). 

[Lazaro] ilkhi zedin eskuak eta oinak lothuraz lothuak zituela. Lç Io 11, 44 (Dv, Leon xerrendez lot(h)uak, EvS 

bandaz üngüratürik, LE loturik [...] bendaéki, Or zatarrez lotuak, Ker zapiz lotuta, BiblE oihal-zerrendaz 

loturik). Khendu zioten zangoko lothura. Laph 15. Lothura josirik ezartzen dio beharriaren ondoan. Ib. 242 (v. 

tbn. 234). Eskuineko belhauna lotura batez inguratua. JE Ber 61. Bereala atera zan illa, esku-oñak loturaz 

bilduak eta aurpegia izerkari batez estalia zituela. Ir YKBiz 359. v. tbn. StPierre 13. 

3. (V? ap. A; Lar, Añ). "Bala, fardo de ropa y otra cosa, lotura, lopilla" Lar. "Hato" Ib. "Haz mayor que se 

compone de otros menores, gabikoa, gabilla, lotura" Ib. "Embalar, hacer fardos [...] loturak [...] egin" Ib. "Haz, 

manojo de trigo, leña, etc." Añ. "Fardo, carga" A. v. lotuki (2). Lotura batzuek ekartzera joateko bereala jeiki 

bear du. Alz Ram 27. Ingiz beteriko lotura bat aurkittu eben. Otx 95. Bere zura zurixka da [...]. Enbalaje ta 

beste loturetarako auxe onena bezela. Munita 53 (v. tbn. 56 y 71). Loturak eta maletak. Anab Aprika 52. Lotura 

auxe tren-geltokira eroan. Erkiag BatB 181. Periodiku-loturea artuta, an agiri ziran irakurleai egunerokoa 

bananduten. Ib. 61. Arek ekarten zituan urira lagunak, euren lotura eta maletak. Ib. 28. v. tbn. Etxde Itxas 150. 

4. "4. [...] Mihian badu lotura bat, il a une difficulté de langue (dans la langue); difficulté, paresse 

d'intelligence. Haurdanik dakhar adimenduko lotura hori, il porte dès l'enfant cette lenteur d'entendement. 

Timidité, sentiment qui rend honteux. Ezta agertuko zure aitzinera, lothura behar ez bezalako batek dauka, [...]. 

5. ligature, effet que l'on attribue à certains maléfices de suspendre quelque fonction du corps ou de l'esprit. 

Begizkoak emanikako lothurarik badela ezta sinhetsi behar" H. 

5. "Loküra (S), coladura" A. 

- LOTURA EMAN. "Lotúria emun, atar" Iz ArOñ. 

loturatxo. "Paquete, fardo pequeño" Lar. 

loturaxka. "(Hb), petit bandage" Lh. [Buru gain gibelean] du zauri bat, ez barna beharrik; minik ez sendi, 

lothuraxka bat. Eskual 25-4-1913, 2. 

loturazi. v. lotarazi. 

lotutasun. 1. Atadura, impedimento, obstáculo. Ondo izango da noisian bein arduratzaka besteren 

bategana juatia, batez bere lotsa andi edo lotutasunen bat badaukagu konfesore artubaz. CrIc 158 (el ed. 

traduce "atamiento, encogimiento"). Dendatu [liburu euskerazkuak] irakurtera lotutasun baga ta denpora gitxi 

barru ikasiko litzate euskera ondo berba egiten. Mg PAb 200 (DRA traduce "sin trabas, de corrido"). 

[Komulgatzera dijoazenetan] eskatzen ere da begietako lotutasun edo modu ona. Mg CC 229. 2. Atadura, 

sujeción, compromiso. Bizitza kategabe ta erri andietako lotutasun edo labañkeriarik ez duena. VMg VII. 

lotutzaile. v. lotzaile. 

lotuztai (Lar H). "Sobremuñera en las cureñas. Lat. arcus ferreus adstrictorius" Lar. 

lotxa (Vc, G-bet ap. A; Urt, Arzdi Peces), lotza (Arzdi Peces, FauMar 55), loxa (Lh). Locha, abadejo, 

alfaneca. "Cobio" Urt V 258. "Apua" Ib. II 223. "(Phycis blenoides), la locha, lotxi" Labayru Hist I 516 (tal vez 

de det. lotxia). "Pez blanquecino, de cabeza, boca y escama grandes, carne semejante a la de la merluza; es algo 

pegajoso" A. "(Gim[énés] 135), motelle, loche de mer" Lh. "(Phycis blenoides), de la familia de los gádidos, 

próximo al género Lota" Arzdi Peces. 

lotxo (Lar). Dim. de 1 lo. "Mu, llaman las amas al sueño, lotxo, lotxo" Lar. Aurtxuoi, egik lotxo bat. Ort 

Oroig 74. Zoragarrizko lotxo gozua / geure umiarengana ator. R. Bustintza in Onaind MEOE 757. - LOTXO 

(BAT) EGIN (V-gip ap. Iz ArOñ). "Aitxua jan da sabela bero, lotxo bat eindda kálera gero" Iz ArOñ (s.v. 

sabel). Ene kuttuna, lotxo egizu / ames gozoen altzuan. R. Bustintza in Onaind MEOE 758. 

- LOTXOA LO. "Lotxua-lo, canción de cuna. Umetako aman lotxualo kantuak lako kanturik, no hay cantos 

como los de cuna de cuando niño" Etxba Eib. 

lotza. v. lotxa. 


mende. 

894


lotzaari. v. lotsari. 

lotzaga. "(V-m), libre; litm., sin ataduras" A. 

lotzaiki. v. lotzaki. 

lotzaile (Urt (-ille), Lar (-alle)), lotutzaile (-alle Lar), lotaile, lotzale. 1. (El, lo) que ata, une. "Atador, entre los 

segadores, [...] sorta lotzallea" Lar. "Amarrador, amarratzallea, lotutzallea" Ib. Lapur bat balitz bezela lotzen 

utziko du bere burua, baño itz batekin lurrera botatzen dittu bere lotutzale guztiak aurretik. Inza Azalp 61. Balalotzaile, 

eskuaredun, gurdidun [...]. Or Mi 111 (87 tbn. bala-lotzaile). Lotzaile erneak [...] bala usu lotzen zuten 

belaun-keiñuz. Ib. 109. Bainan "Hiruetarik-bat" izaitez bezala nahi litake bilhakatu [...] Rusiaren eta 

Amerikaren artean kokatuz, bat bertzearen tenor berean, berextale eta lotzale. SoEg Herr 14-9-1961, 1 (DRA 

traduce "unidor, atador"). Indar buru-lotaile. "Obsesionante". MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). Txillidak, 

agian, bere obraren zatia, aldi zaharretik datozkion indar iraukor eta lotzaile horiei zor die. "Atávicas 

constricciones". Ib. 132. 2. "Agarrador, el que agarra" Lar. "Aferrador, [...] kakoaz lotzallea" Ib. lotzale. 

Hemengo jendea bertzeen gauzari lotzale da, eta ardura [...] frutuak gauaz eremaiten derauzkute. Prop 1883, 

274. Beren bakantzez nahi dute baliatu mendiko aire sano poxi baten hartzeko. Hortako ez ginuke hanbat lotzale 

behar errendatzen ditugun aloiamenduetan. Herr 4-8-1960, 1. 3. (El) que venda. Sendatzalle edo lotzalle eta 

enplastero egiten diran asko gizon. Gco II 210. Lephoan bazituen handitxu batzu, lothurik zabiltzanak. 

Lotzaileak egun batez, lana ontsa baino hobeki egitea gatik, lothura josirik ezartzen dio beharriaren ondoan. 

Laph 241s. Hagin atheratzaile eta zauri lotzaile hoik. Prop 1907, 175. 4. lozale. "(R-uzt), apagador" A. 

lotzaki (V-gip, AN-egüés, BN-mix, Sal, R), lotzaiki (V-m-gip), lozaki, lotzaikin (V-ger-gip). Ref.: A (lotzaiki); 

Iz ArOñ (lotzáki). Lazo, ligadura, atadura, vínculo (sentidos prop. y fig.). "(El) vencejo" Iz ArOñ. v. lokarri, 

BELAUN-LOTZAIKI. Zeñen oñetákoen lotzákia lazátzeko ere ezpaináiz digno ni. LE Io 1, 27 (Lç, Or (h)ede, 

He, TB, Dv, Leon, Ker, IBk, IBe lok(h)arri). Karidadea da bertze (birtute) guzien lotzakia (366). LE-Ir. 

Matrimonioain lége ta lozáki értxia laza estaikena. LE Matr1 353. Binkulo edo lozáki fuerte gártan. LE Matr2 

89. v. tbn. msOñ 207r. Gogoen lokarri ta lotzaiki alkargazko maitasarrea da. Eguzk GizAuz 190. Bazkideak 

batzen eta alkartzen dituan lotzaiki orretatik [...]. Ib. 190 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). 

lotzan. v. lozan. 

lotze (c. sg. A). 1. "Lotzea, el acto de atar" A. Gakhoak. Lotzea. Laxatzea. Lç Mt 16 (tít.). Ta au zintzoro 

gorde daigun, emon dautskuz lotute edo lege oneko agindubak. fB Ic I 187 (DRA traduce "precepto, 

obligación"). 2. "(La acción de) agarrar" Lar. 

lotzolo. "(L, BN, S), regordete" A. 

lotzorro. v. lozorro. 

lotzur (Lar H, Añ A). "Taba, el huesecillo, taba, lotzurra" Lar. 

loxa. v. lotxa. 

loxanga (H, que cita a LE Urt). Lisonja, halago, adulación. v. losentxa. Sendatu naiez arimak, erranez 

egiak loxangarik gabe, falsedaderik gabe. LE Urt 330 (ms. 117r ez lisonjeátus falsedadean). 

- LOXANGAZKO. "Chose, parole, action flatteuse, caressante" H. 

loxangari. "Louangeur, flatteur" H. 

loxangatu. "Adular" LE Urt Voc. "Flatter" H. 

loxangatzaile. "Louangeur, flatteur" H. 

loxentxu. v. losentxa. 


mende. 

895


loxin, loisin (Gc ap. A). 1. "Mimo" A. Nun aut argi maite ori / zillar loisiñez maiteki / loisin nindukan 

argia? Azurmendi "Argimiña" (ap. DRA). 2. Acariciador. v. loxingarri. Zure igurtzi loxiña nire biotzean. 

'Tu contacto acariciador'. Gand Elorri 130. (Uso adv.). Ingurakor ta loxin jabilko / mendiotako aizea. Gand 

Elorri 218. 

loxindatu (-dau V-m ap. A), losindatu (V-ple ap. A Apend), loisindau (V-m ap. A), loxendatu. "1.º engañar; 

2.º halagar, acariciar" A. "Losinda nengie, me halagaron (V-ple)" A Apend. v. losentxatu. Mugitzen dute 

gaiztakeriara loxendatuz eta meatxatuz. LE Urt 410 (ms. 145r loxéntxus ta meátxus). 

loxindu (G-to-bet, AN-5vill ap. A), losindu, loisindu (V, Gc ap. A). "1.º engañar, halagar; 2.º acariciar" A. 

Iñoiz baizen obeto maitatzen zituan, iñoiz baizen obeto losindu ta elikatu [itxaropenak]. Ag Kr 163. Bederatzi 

illabetean / azi zenun sabelean / t'orain besotan loxintzen duzu / kabitze ez dana izartean. SMitx Arraun 154. 

loxingarri, loisingarri. Acariciador. Batzuetan ots loisingarriz gogoaren beteko ta liluragarri, bestetan, 

irudien anditasunez [...] biotzondoa inarrostekoa. Zait Plat 123. 

loxinka, loseinka. 1. (Sust.). Lisonja, halago, adulación, zalamería. v. losentxa. [Txakurraren] palagu ta 

loseinkok / etziran bestetarako / azurrak ez eze mamiñak bere / beraganduteko. AB AmaE 203. Etzitzaion, aren 

ustez, bigunkeriz ez loxinkaz eraso bear. NEtx LBB 149. Aien itz eta loxinkaz aspertuta, etzuen iñorentzat 

erantzun gozorik. Ib. 148s. 2. + losinka, losinga. (Adv.). Adulando, halagando; acariciando. Amona bera 

joaten zitzaion aurrari atsegiñezko arpegiz losinga: [...] erregintxo! elurgillo! Ag G 78. Oiuka ta losinka, 

eutsika ta bultzaka [...] aspaldian ikusi gabeko nagusiari zakur leialak egin oi dioten antzera. Ib. 112. Maldako 

zelaia, loraei loxinka, / eguzki umautan. Gand Elorri 111. 

loxinkatu, loxingatu (AN ap. A; Añ (AN)). Halagar, adular. v. losentxatu. Besteak loxinkatuz, aterpe 

arkitu oi dugu zuk eta biok. 'Vivimos adulando a los demás'. Zait Sof 143. Ba al dakizu erri batean neskak nola 

loxinkatzen dituzten? Itz gozo auek esanda: [...]. NEtx LBB 205. 

loxinkeria. Lisonja, halago, zalamería. Egiazkoak eztirala jakinda ere, loxinkeriak poz ematen dizkigute. 

EEs 1912, 90. Emakume ziztriñak, berak oi zun etorriaren bidez eta gizonak zurikatzeko loxinkeriaz nai bezela 

iruzur egiten zion. Etxde AlosT 33. 

loxintxa. v. losentxa. 

loxka (Sal, S; Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. 1. "Dim. de lo, sommeil, petit sommeil" Dv, que cita el ej. de 

Prop. "Sueño muy ligero" A. Loxka on baten beharra baginduken deskantsatzeko. Prop 1881, 173. 2. (Sal, 

S). Ref.: A; Lrq. "Loxka dago, está dormitando" A. "Loxka, un peu sommeillant. [...] On dit, en général, erdi-lo, 

dans ce sens" Lrq. 

loxorro. v. lozorro. 

loxusta. v. LO-SUSTA. 

loza. "(R), pliegue de vestido talar" A. 

lozabeltx. "(S; Alth), ardoise" Lh. v. losa. 

lozabi, lozafin. v. listafin. 

lozagia. v. losegia. 

lozain (Lar, H (+ -añ)). "Carótidas, voz anatómica, son dos arterias o venas, lozañak" Lar. 

lozaki. v. lotzaki. 

lozale. 1. "(Ganas de) dormir" Lar. v. logale. 2. (S ap. Lrq; H (V, G)). Dormilón. v. loti. Oherat ziradia, 

lozale pollita? / Oherat ezpazira jin zazkit leihora. ChantP 150. Lozale zen [Marcelle]. Mde Pr 149. 


mende.


lozale. v. lotzaile. 

lozaletu (Lar, Añ). "Hacérsele, venírsele a uno ganas de dormir" Lar (s.v. dormir; v. tbn. Añ). 

lozan (V-arr-arrig-oroz-m, Gc ap. A), lotzan (V-m ap. A). "Rollizo, lozano" A. 

lozar. v. lozer. 

lozebia, lozefin. v. listafin. 

lozegi. v. losegia. 

lozer (S; Dv, H), lozar (VocS), lozor (H). Ref.: A; Lrq. "Guêpe" VocS. "(S), frelon. Lozefin (S), guêpe" Dv. 

"Avispón" A. "Athetuz lozorrak ere gaisto, même les guêpes frelons sont mauvais quand [...]" H (s.v. listorra). 

- LOZER-HABIA. "(Sc), avispero, colmena de avispas" A. 

lozio. Loción. Illeak-aterarazteko lozio-ukendu ori. Lab SuEm 177. Ille-lozioa. Ib. 188. Lozio orrekin 

igurtzitzen. Ib. 177. 

lozko. v. losko. 

lozoime. "Diachylon, diakiloia, lozoimea" Lar. 

lozor. v. lozer. 

lozorra (det.) "Visionnaire, lozorra" VocS. 

lozorra. v. lozorro. 

lozorro (G-to, L-ain ap. A; Lar, Añ, H), lotzorro (Lcc). 1. Dormilón. "Dormidor", "modorro o bobo" Lcc. 

2. (G, L, BN, S; Añ, H), lo-sorro (V, G, AN-egüés, B; H, que cita a Astar), lo-sor (V-ple), lo-zurru (G). Ref.: 

A (lozorro, lo-sor); Lh; A EY IV 146. "Modorra" Añ. "Sueño profundo" A. Tr. Documentado en Mendiburu y 

autores occidentales desde principios del s. XIX (tbn. en Lafitte). En DFrec hay 7 ejs. Oriek arkitu oi dira 

beren azken gaitz lo zorro, letargo deritzan [...] eritasun galgarrian. Mb IArg I 301s. Ta ikusiko dozue, lozorrora 

emoten bazara, ze zur-irazarria egongo dan gizonaren arerio asmutsua. Añ LoraS 184. Ez ote zera 

oraiñ ere esnatuko bekatuaren lozorro orretatik? AA III 586. Egongo zara losorro astunian daguana legez, 

azotadu arren eztozu minik artuko. Astar II 130. Daukagun lo sorrotik iratzartuteko. Ib. 285. Lozorro astunetik 

irazarririk. Izt C 108. Dukea eta Dukesa lozorro pisu batetik esnatu baziran bezela jarri ziran. Arr GB 132. Nok 

iaten emon eukiezkero, eztautsu lo-zorroa asko arindu edo sumatuko [...]. A BeinB 40. [Gaitza] azaltzen danean 

ondoezak egiten zaizkala gaxo dagoanari [...] lozorroaren itxuran. Aran-Bago ManMed 248. Negu-lozorrotik / 

esnatu da lurra. Jaukol Biozk 93. Erna adi, napar, euskaldun, erna / gaurko lozorro orretati. "Modorra". Or Eus 

254. Geldi ta logalez zetzan izadi osoa sargori kiskalgarriaren lozorroan. TAg Uzt 107. Gabean gabean bigiran 

eta / biar monean lo-zurru (G). "Vas de tertulia y al día siguiente sientes pereza de levantar". A EY IV 146. Lozorroaren 

menpetik. "Desde el dominio del profundo sueño". Or Poem 554. Euskaldunok gure lozorrotik esnatu 

gera. Etxde AlosT 11. Bart arrats osoan esna egon eta... ura lozorroa gau artakoa! Loidi 81. Piarres bere 

lozorrotik esnatu zaneko urrengo goiza zen. Etxde JJ 189. Zertarako nai ditut nik arautasuna ta zentzua, orain 

arte lozorroa besterik eman ez badidate? Txill Let 36. Nazkatu egin nau munduko lozorroak, nazkatu egin nau 

bere laukeriak. Ib. 23. Lozorro lodia aienatzen dut. Ib. 41. Negu-ondoko losorro ostean zuaitzak [...] itzarri oi 

diranez. Erkiag Arran 149 (93 losorro). Gizadiak ere baditu aul-uneak, krisi-garaiak, lozorro-orduak. Vill Jaink 

182. Ontan, zarata batek bere erdi lozorrotik ateratzen du. NEtx LBB 106. Bultzada gogorren beharrean gara 

lozorrotik irten eta norabait mugitzeko. MEIG III 117s. v. tbn. Mg CO 207. Aran SIgn 98. Enb 148. MAtx Gazt 

58. 

Gipuzkoatar artezak [...] gezurtatu zituzten Napoleonen lozorro ames traketsak. 'Burdas quimeras hijas de su 

profundo sueño'. Izt C 411 (A, s.v. trakets traduce: "los sueños torpes de Napoleón"). 

"Pesadilla" Lar y Añ. "Cauchemar" H. 

3. "(G-bet), sonambulismo" A. Lozorron kontra [...] elizara jun, kandelak eamanez limosna. [...] Lozorron 


mende. 

897


kontra Naparroko Salinasea jun, ango uretan busti eta [...] (G-goi). Arin AEF 1980, 64. 

4. (V-gip ap. Etxba Eib), lozorra (det., Añ). "Roncar, lo-otsa egin, lo zorra" Añ. "Ronquear, lozorran egon" Ib. 

"Lo-zorruak, ronquidos. Kaletik entzutzen ziran aren lo-zorruak" Etxba Eib. 

- LOZORROAK HARTU. "Amodorrarse: (c.) loak, lozorroak artu" Añ. Lozorroak artuko zaituela 

Jangoikoaren serbizioan [...] egotaldi bat egiten ezpadozue Jesusen oñeetan. Añ LoraS 101. Alako batean 

lozorroak artu ta ametsak ojuka egiten zituan. Anab Poli 78. (Con determinantes). Mayi ez da ageri. Ohean 

da ganbara handian lo-zorro pisu batek hartua. Lf Murtuts 53. 

- LOZORROAK EGON. Esnatu zan bada Santxo, eta lozorroak ote zegon gogoratu zitzaion arako zama ura 

bere gaiñean sumatu zuanean. "Pensó que tenía la pesadilla". Berron Kijote 180. 

- LOZORROAN (V-gip ap. Iz ArOñ). a) Adormilado, adormecido, dormido. "Losórruan, bastante dormido pero 

no del todo" Iz ArOñ. Len lo-zorroan bixi ziranak / orain daukozuz itxarrik. Enb 42. Bertoldin lo-zorruan 

eguan, arrija bera baño gogorrago. Otx 163. Euskal-Erria lozorroan ta argaltuta zegon garai batean. Lab Y 

1933, 193. An nagozu [...] / ernai? Lo-xorroan? "Adormecido". Or Poem 516. Iñorkiñaren gañean etzanda [...] 

lotan edo lozorroan. JAIraz Bizia 86. Ontzi zuri sabelaundi bat [...] lozorroan uretan etzanda. Ib. 14. Piarresek 

lozorroan ziraun belar tartean. Etxde JJ 161. Lozorroan zetzan. Ib. 189. Lo zorruan negon, artu edo ez artu. 

Ugalde Iltz 19. Egun guztian lo zorroan. BEnb NereA 209. Kontzientzia lo-zorroan jarri ta azkenik griña txar au 

danen buru gelditzen da. MAtx Gazt 78. Aspaldidanikako lozorroan zetzan Euskaltzaindia bera ere iratzarri 

zen. MEIG IX 29. Lozorroan aurkitzen nuen zenbait aldiz, sukarraren mende. Ib. 97. Bizkaieraren loraldia 

luzaro gabe dator, Nafarroa ez zen erabat lozorroan gelditu. MEIG IV 127. v. tbn. Or Mi 127. Bilbao IpuiB 241. 

Erkiag Arran 61. (Con determinantes). Ate kisket baten otsak esnaatu narua ni lo zorro gogorrenian 

banago bere. Mg PAb 130. Dagoz lo zorro astunian. Mg CO 40. Non zegoan lozorro gogorrean. "Et dormiebat 

sopore gravi". Ur Ion 1, 5 (Ker lo-zorro gogorrean; BiblE lozorroan; Dv lo gogor batean, Ol lo zetzan). 

[Aberrija] lotan eguan, eta lo-zorro / negargarrijan benetan. Enb 39. Antzinako gauzen lozorro goxoan 

[zegoela]. MEIG III 108. "Losórruan (ibilli), andar sonámbulo" Iz ArOñ. Juana lo-zorroan besoak atealdera 

dituala geldirik dago. Ala arkitzen du senarrak. NEtx Antz 120 (v. tbn. 125). 

b) Durante el sueño. Egiten dau pekatu mortal [...] ardura andi bat ifinten ezpadau beragaz eratzoten daben 

umia losorruan ez ito edo galzeko. Astar II 100. Ala ta ere / etzan ba esnatzen. / Asi zitzaionean / larrua erretzen 

/ lozorroan asi zan / orroi batzuk jotzen. And AUzta 146. Batzuek beren lo-zorroan ez dute koskarik nabaritzen 

eta il egiten dira. Anab Aprika 46. 

- LOZORRO EGIN. "Lozorro egin det (= gaixorik zaudenean egiten duzun lo astun, gaiztoa) (G-azp, S)" Gte 

Erd 270. 

- LOZORRO EGON. Bere zoriaz oar / gaberik, lozorro dago gizadi. "Está entregado al sueño". Gazt MusIx 

107. Izarñoak ernai ñirñiraz zeruan / lozorro mundua illunpe itxuan. SMitx Aranz 139. 

- LOZORROTAN. v. LOZORROAN. Beraz, lozorrotan etzana ez duzue iratzartzen. Zait Sof 59. 

- LOZORRO-ZORROAN. Lo-zorro-zorruan banago zelan gura dozu nik neure buruba itxartu al ixatia? 'Si 

estoy en lo mejor del sueño'. Otx 164. 

lozturditu. v. lostorditu. 

lo-zurru. v. lozorro. 

lu. v. liho; lo. 

luhaga. v. luharraga. 

luai. v. lubaki. 

lu(a)kartu. v. 1 lokartu. 

lualdi. "Terraplenamiento" A. 

luhar (V-oroz ap. A). Lombriz de tierra. 

luarazi. "Hacer echar tierra" A. 

luarazta. v. lurrazta. 

luharbil (SP Dv y A, H). "Motte de terre. Luharbil batez jotzea, frapper d'un coup de motte" SP. 


mende. 

898


- LUHARBILPE. Espacio bajo un terrón. "Luharbilpetik ezin hazia ilkhi" SP. 

luhardeki(tu). v. lahardekatu. 

luharga. v. luharraga. 

luaro. v. LO-ARO. 

luharraga (S), luharga, luhaga (S-saug), luherega (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (luhaga, luherega). "Gusano 

que come plantas de maíz" A. "Courtilière" Lh. v. luhartz. Jaten ere ditu (sagarroiak) laboraria hainbertze 

auhendatzen duten lugartz edo luhargak. GAlm 1968, 17 (ap. DRA). 

luharrasta (H (S; + lua-)), luararzta (H). "Prosternement" H. Cf. LUR-ARRASTU. v. LUR-ARRASTE. 

luharrastu. v. LUR-ARRASTU. 

luharraultze. Huevo subterráneo (?). Orhit düzia Lehen-Süge hura ikhusirik, Jinkoilluaren harra bere 

khokotsian bezala, bere egongiak lürpian edo Ifernietan obratzen: Lüharraultzia biltzen eta egiten, orai-orano 

üngüratzen den üngürünetan? Chaho AztiB 6. 

luhartz (G-to, L-ain; SP vEys, Dv, A Apend), lugartz (V-oroz, G, AN; -rz Añ, Izt), luhertz (L-côte), lua(t)z 

(G-to). Ref.: A (luhartz, lugartz); SMuj EEs 1921, 104; Lh (luhertz); Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351; Iz To. 

"Ver qui ronge les arbris au pied" SP. "Langosta, insecto, [...] lugarza" Añ. "Animalejo subterráneo" Izt. 

"Courtilière" Dv y H. "Alacrán, arácnido pulmonado" A (probablemente, confusión con 'alacrán cebollero', 

insecto ortóptero). "Topogrillo cortón" A Apend. Cf. VocNav: "Lugarza: tajacebollas, grillo talpa o alacrán 

cebollero (Baztán)". Oraiñ lugartzak jaten badituzte landare batzubek. Sor Bar 45. Bere otoitz ala zerakiñ 

lugiñen alorretik arrak eta luartzak kasatzerat. T. Arburu EEs 1917, 72. Lugartz bat antzo. Amez Plat 57 (ap. 

DRA). Lugartz edo luhargak. GAlm 1968, 17 (ap. DRA). Alacrán. Lugartzek bezela, buztan ta eztenak 

zituten. Ol Apoc 9, 10 (Lç y He skorpion, TB harrubi, Dv harrobi, Ur (V), Ker, IBe e IBk lupu, Ip erluri, Ur (G) 

arrabio). Arrautza eskatuta, luhartza emango ote dio? IBk Lc 11, 12. 

luhas. "(L), terre d'amendement, terre nouvelle, terre végétale, terre de la superficie du sol, terreau que l'on 

répand sur un champ, que l'on transporte au pied d'une plante" H. 

luhasta. "Action de terrer un champ, une vigne, une prairie, des plantes. Luhastan haritzea, s'occuper à terrer" 

H. 

luhastatu (H, Casve). "Terrer un champ, une vigne, des plantations, etc." H. "Terrer, [...] lürrestatü, 

lühastatü" Casve. v. lurreztatu. 

luatu. Alquilar. Orhoitarazia da udakari ganbara edo apartamenduak luatzen dituzteneri. Herr 27-7-1961, 

2. 

luatz. "Luatza (G-to), el abono que se produce en el barrizal echando árgoma, etc." Iz To 175 nota. v. LUR- 

GOROTZ. 

lua(t)z. v. luhartz. 

luba. "(AN-gip), run, huecos del centro de la lancha en que se deposita el pescado" A. 

lubagan. v. luban. 

lubagin, luebagin (V-arr-oroz-m ap. A). "Hacedor de trincheras" A. --Zetara etorten da pranzesa? -- 

Luebagiña ta otaepallia da. Mg PAb 154s. 

lubai. v. lubaki. 


mende. 

899


lubaki (V, G; Lar, Aq 1455, Hb ap. Lh, H), luebaki (G, AN; A Apend), luebai (V-gip), luepaki (H), lubai (Ggoi), 

luai (V-gip), lur-ebaki, lur-ebagi. Ref.: A (lubagan, luebaki); AEF 1927, 36; Iz ArOñ (luebai), UrrAnz 

(errepesíxa); JMB At (lubai); Elexp Berg (luai). Trinchera; muro o talud de tierra. "Bardal", "cerca de tierra", 

"mota, ribazo o linde de tierra que cierra un campo" Lar. "Zanja" Ib. "Trinchera rodeada de zanja" A. "Más bien 

zanja" A Apend. "Terre-plein" Lh. "1,50 de altura" Iz ArOñ. "Talud que marca el confín de las propiedades" 

JMB At. "Lubaki, no creo que sea 'trinchera rodeada de zanja' sino corte del terreno en general" Zt 

(comunicación personal). "Luaixa eiñ da gero an eskeria sortzen da, zikiña" Elexp Berg. Cf. LUR EBAKI. 

Inguratu bear da [lurra] esiz, paretez edo lubakiz. AA III 228. Lenago asi zuban lubakia segitzia. CartAnd 390. 

Alor guztiak dauzka [...] esituak, dala esolaz, arantzaz, arriz edo lubakiz. Izt C 26. Errolla, luepaki, erreten, 

zingidadi, aldats ta malloetan sortzen diran arantza-beltz [..] eta oen lagun askok. Ib. 159. Errollak eta 

lubakiyak saltatuaz [zaldiyak]. Bil 163. Soro-arteko luebakia. Ag G 201. Lur-ebagi aundi bat egoan tokira eldu 

ziran. Belaus EEs 1919, 111. Ez gaztelurik eta ez lubairik (trintxera) nor bera gordian zegoela bestien ibilliak 

begi betian zaintzeko. EEs 1924, 82. Euzkelerriko lubaki / guzurrezkoak ausiko dautsez / gure arerio deungari. 

Enb 131. Adarretatik oratu ta luebaki batera bota eban. Otx 59. Nere maiteak mâstia bizkar guri batean du. 

Luebakiz ta esiz inguratu du (Is 5, 1). Or MB 405. Marneko lubakietatik edo trintxeretatik irten. Jaukol Ipui 34. 

Gazteluko luebaki batetik zear zijoan [bidea]. NEtx EG 1957 (7-8), 59. Luebakiren batean eroriko ote naizan. 

EG 1959 (1-2), 58. Arresiz eta luebakiz babesten zuen berak esana. Zait Plat 117. Materia utsaren eta bizitzaren 

artean ba-da leize bat, luebaki bat, eten bat. Vill Jaink 64. Trintxera-legera egindako lubaki txiki batzuk. Salav 

92. Lubakiak egin eta arresidun uri bat artuko dau. Ker Dan 11, 15 (Ur lubeta). Luebakiz hesituko zaituzte zure 

etsaiek. 'Vallo'. IBk Lc 19, 43 (Or e IBe luebakiz; HeH lur-ebakiz; Lç tranxeaz, He trenxarez, TB phezoiez, 

Oteiza trintxeraz, Dv errekaz, Ol lubaki-esi, Ker esiak). Bere tarte eta lubakien kolkoan. "Atrincheramientos". 


- LUBAKI-ASKA. "Luebaki-aska (G-to), foso" A. 

- LUBAKI-HESI. Muro de una trinchera. Zure etsaiek lubaki-esia baranoan irikiko dizute. Ol Lc 19, 43 (IBk 

luebakiz). 

- LUBAKI-ZANGA. "Zanja que quedaba a lo largo de los límites [...] lubai-zanga (G-goi)" AEF 1927, 36. 

- LUBAKI-ZULO. "Lubai-zulo, zanja o trinchera junto al lubai" JMB At. 

lubakitu (Lar, H), luebakitu (G, AN ap. A). "Cercar de tierra" Lar. "Hacer trincheras" A. Lekuba 

lubakitzea. CartAnd 390. 

lubaltz. v. LUR BELTZ. 

luban (V-m), lubagan (V-och), lubegan (V-ger-och), lugan (V-arr; -aan V-gip), lueban (V; Aq 1455), lugaban 

(H (V)). Ref.: A (lubagan, lubegan, lueban, lugan); AEF 1926, 74; Iz ArOñ (lugaana). Trinchera; muro de 

tierra. "Vallado", "trinchera", "trinchera rodeada de zanja" A. Beste leku atan igon izan biar neban lugaban 

bat. Astar I 176. Etorriko dira egunaak, zeintzuetan ingurutuko zaituezan lur-esi edo lubaganakaz (Lc 19, 43). 

Itz Berb II 83 (IBk luebakiz). Luganakaz egozan / gogor Gaztilburun [Erromako gudariak]. Azc PB 200 (Ur 

PoBasc 224 trintxerakaz). Lubagan bikotx bat, bizitzako bidean [...] eregirik dagoana, galerazoteko jausi ez 

daiten. Itz Azald 15. Alde askotan, lurrezko luban aundi bat baiño besterik ez ei da [Txinako muralla aundiya]. 

E.B. Akordagoitia EEs 1913, 76. Lubanak egingo ta iri azkarra[k] artuko ditu. Ol Dan 11, 15 (Ur lubeta). 

Zanja, en gral. Oianeko luban aundi batera yaurti zuten. Ol 2 Sam 18, 17 (Dv zilho, Ker y BiblE zulo). 

- LUBAN-ARRO (V-arr; lubegantarro V-och-arr ap. A). "Foso al pie de una trinchera" A. 

- LUBAN-KARKABA. "Lueban-karkaba (V-ger), foso alrededor de una trinchera" A. 

- LUBAN-ZULO (lueban- V-m ap. A). "Foso alrededor de una trinchera" A. 

lubangin, lubagangin (Ast Apol 90). Constructor de trincheras. 

lubarne. v. LUR-BARNE. 

lubarri. v. luberri. 

lubarru. "(G-bet), pececillo negro de entre peñas" A. 

lubeazun (Lar H, Lcq, A (que cita el msLond)). "Centaurea, planta" Lar. "Centaura mayor" Lcq 109. 

"Centaura menor (Erythrea centaurium)" Ib. 118. Lubeazuna. "Centaurea". Izt C 45. Aize-orroa bezala, lezka 

ta lubeazunak lerdakatuz. Or Mi 48. Kekropiako elarra ta lubeazun (centaurea) usaitsua. Ibiñ Virgil 113. 


mende. 

900


- LUBEAZUN URDIN. "Bleuet" T-L. 

lubegan. v. luban. 

lubekeri. "(V-arr), desprendimiento de tierras" A. 

lubeko. v. lurpeko. 

lubeltz. v. LUR BELTZ. 

lubera (V-arr-oroz-gip, G-to-bet), lurbera (H (BN), Casve). Ref.: A; Iz UrrAnz. 1. "Tierra que se deshace 

fácilmente" Iz UrrAnz. Erriberak bai lubera gozoak, beti giro onean daudenak. Lar, carta a Mb 280. Ezen, dio 

erran zaharrak, lur beran zilo handi. Arb Igand 44. 2. (G ap. A Aq 231 (G)). Pedazo de tierra robado por la 

lluvia. 3. "(V-arr), montones de tierra para hacer hormigueros o quemaduras" A. 

luberri (G, AN, S; Lar, H), lubarri (V; H), lugerri (B), luarri (V-gip), lurberri (AN-larr-5vill; Aq 705 (G)), 

lurbarri, luherri. Ref.: A (luberri, lubarri); Iz ArOñ (lubárri); Caro CEEN 1969, 218; Asp Leiz2 (lurberri); Izeta 

BHizt (lugerrie); Elexp Berg (luarri). 1. Noval, tierra recientemente roturada. "Hogei gizalurreko lugerrie" 

Izeta BHizt. "Lenao baso bat labrau, ta lenenguan aura luarrixa izeten dok" Elexp Berg. Azkue da como sust., 

en una entrada aparte, lubarrien ('de los novales') del ej. de Añibarro: "(V-arr), tributo que se pagaba por los 

terrenos roturados", siendo tal vez la indicación dialectal referida al lugar de origen de este autor. Cf. ejs. de lur 

berri 'tierra (material) nueva' o 'tierra, país nuevo' s.v. lur. Amarren-primiziak artez egin ezpadozuz [...]; 

azitakoa edo lubarriena atzeratu badeutsazu. Añ EL 2 139. Luberriak atera ta ongarritu. Izt C 180. Nola sorho 

horiek ez-baitute hainbertze lan nola laborantzek, lur berriak athera ditugu lan artetan. Dv Lab 93. Nozik beiñ 

austen daben lubarria. Ezale 1899, 149a. Pentzeak eta artoa ontsa heldu omen dituk lur berri horietan. JEtchep 

66. Emengo luberrian, egokiagoa izaki, bere azi berriak erein zitzan. Zait Plat 52. Lur barri samurrean. Erkiag 

BatB 128. Luberria, berriz, dizdizari dago goldeak urratuta. Ibiñ Virgil 86. Arto saillak galantak / eta luberriak. 

Uzt Sas 96. Zunbat aldiz eztütü ore büztanak lüherri zaharrak egotxi, erre eta ilhaintü, lüberriak orhatü, 

leinthü eta eraiki. Chaho AztiB 8. 2. lurberri. Colonia. Portugaleko gobernioaren lur-berri edo kolonietan. 

Prop 1911, 7 (ap. DRA). 3. "Luarrixa, barbecho, terreno baldío (?)" Elexp Berg. 

- LUBERRI-EGILE. Roturador de nuevas tierras. Hura sasu mozle eta lur berri egile. "Défricheur". Ardoy 

SFran 326. 

- LUBERRIA EGIN. "Roturar una tierra por primera vez. Luarrixa eitten jardun da, ba luarrixa labrau" Elexp 

Berg. 

luberrigintza. "Luarrigintza, el trabajo de rotura de un terreno que se labra por primera vez" Elexp Berg. 

luberritu (G-nav ap. Iz Als; H), lurberritu. Roturar. "Larre zathi bat luberritzea" H. Ill diran zugatzak 

kendu, eta lurberritu landare berrik ipintzeko. ArgEgut 1922, 5. Etxolak etxetu zuzten, / larreak lur-berritu. 

Etcham 110. 

lubesi. v. luizi. 

lubeso (H), lubesa (Lar H), lurbeso (Hb y Foix ap. Lh). "Istmo de tierra entre dos mares", "farcellón, punta 

de tierra que entra en el mar" Lar. Bainan eroririk lubesa batetarat, zoinek baitzuen itsasoa bi aldetarik, han 

ondartu zuten untzia. TB Act 27, 41 (He leihor punta, Dv lur zerrenda, Ol mutur, Ker are-mutur, IBk e IBe 

hondarmeta). Itsasoan sartzen zan lur zati, lubes batean. Ur Act 27, 41. Panama da lur-beso bat Antilletako eta 

Pazifiko deitu bi itsasoen artekoa. Herr 23-1-1964, 1. 

lubestalki (Lar H). "Mufla, cubierta redonda de barro en los hornillos" Lar. 

lubeta (Lar, H, A). Terraplén; trinchera. "(G?, Humb Recherch 48), terraplén, muro de contención" A. Eta 

lubetak egingo ditu, eta arrapatuko ditu erririk murrutuenak. Ur Dan 11, 15 (Dv trantxada, Ol luban, Ker 

lubaki). 

lubetatu (Lar, H (G)). "Terraplenar" Lar. v. lurbetetu. 


mende. 

901


lubetatze, lubetatutze. Terraplenamiento. Ekin zitzaiozkan [...] kanpotik epaiten zuten bidearen kontrako 

lubetatutzeak egiteari. Izt C 339. 

lubezka. "(V-m), rascando la cabeza, se dice de los animales" A. 

lubil. Mundo, tierra. Gero Yudu-errian ta gero lubil (lurbira) osoan. Ir YKBiz VI. Lubil osoan bizi diran 

guziai etorriko zaie. Ib. 415. 

lubitxa (Lar H). "Loza de barro fino y lustroso" Lar. 

lubizi. v. luizi. 

luboil (-oilla Lar H). 1. Plato. 2. lupoil (-olla Lar H (-oilla)). "Tinaja" Lar. Lesiba egiteko lupoilla 

batean ur irakiñetan sartu zan. AB Dic 96 (ap. DRA). 

luboitxo. "Platillo" Lar. 

luburu. v. liburu. 

ludardara. v. lurdardara. 

ludi (A Apend). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de lurr 'tierra' y el suf. -di. Mundo. Cf. lurdi. 

Ludijan ixatera / Josuren / Gudarijen Buruba! AG 1010. Ludittik (la tierra que habitamos) ibiltzeko. Albzur 

RIEV 1907, 625. Ludi (mundu) onen azalean. BPrad EEs 1913, 212. Ludiaren azkena. Etxeg Itzald II 153. Ludi 

au isteko orduba. Kk Ab I 49. Belentzin antzekuak / asko dauz ludian. Ort Oroig 47. Ludijon (mundu onetan) 

zorijontsurik ikustia. Altuna 9. Illak gaude, bai, ludirako illak. Alz Ram 128. Ludi zoroari agur egiñik. Enb 204. 

Luditik barna zoro ninjoan. Loram 35. Ludi zabaleko olerkari artean. Markiegi in Ldi IL 7. Ludi, izar eta eguzki. 

TAg Uzt 147. Ludi ontan zirauño. Etxde JJ 273. Ludi ontako izaki danak. BEnb NereA 37. Ludiaren asieraz ari 

danean. Zait Plat 26. En DFrec hay 14 ejs. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 178. J.M. Tolosa EEs 1913, 161. JBDei 

1919, 162. GMant LEItz 58. I. Enbeita EuskOl 1930, 90. Laux BBa 100. Otx 12. ABar Goi 33. JAIraz Bizia 12. 

MAtx Gazt 12. Ibiñ Virgil 42. 

- LUDI-ARO. Período geológico. Geologariak Pleistokenos deitu oi dioten ludi-aroaren azkenaldean. JMB 

ELG 13. 

ludikara (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de ludi 'tierra' e ikara 'temblor'. Terremoto. v. 

lurrikara. Ludikarea ta gertatuten ziranak ikusitta (Mt 27, 54). AG 1475 (Echn, Or, Ker, IBk, IBe, BiblE 

lurrikara). 

ludikoi. Mundano. Txandonetan larregi sartuta egozan abestikera ludikoiak baztertuteko. GMant LEItz 59. 

ludiratu. Venir al mundo. Gaurko egunez ludiratua / ziñean, Miren Donia. Enb 108. Neska osasunez 

ludiratu zan. Etxde AlosT 19. 

ludiratze. Nacimiento. Bere aurraren ludiratzea pozez ospatu. Etxde AlosT 18. 

luditar. Habitante del mundo. Luditarrakaz len izan arren / esetsiz inguratua, / gaur bakez dago beti-betiko 

/ Zeruan aukeratua (1906). Enb 81. Luditarrak, mundutarrak pozez dabiltzan bitartean negartu bearrekoak 

zerate zuek. J.M. Tolosa EEs 1913, 161. 

luditu. "(AN-ulz), pagar, redimir" A. 

ludizti. Geografía. v. lutelesti. Ludizti ta zenbakizti (geografia ta aritmetika) ta beste ikasgaietan. Belaus 

LEItz 117. 

ludo (Lar H). "Baldío, tierra baldía, lur etze dagoana, ludoa" Lar. 


mende. 

902


ludoe, ludoi. v. lodoe. 

ludur. Barro. --Zerekin egin zuan Jaungoikoak gizonaren gorputza? --Ludurrarekin. CatOiq 533. 

luebagin, luebaki, lueban. v. lubagin, lubaki, luban. 

luekartu. v. 1 lokartu. 

luhemenda. v. luhumenda. 

luherabilatu, luhabilatu (S ap. Lh). "Convertir un terrain en terre de culture" Lh. 

luherabili (S-saug ap. Lh), luhabili (S ap. Lh), lur erabili. Parte superficial de la tierra, la que se ara. "Terre 

labourée ou travaillée" Lh. Uztarekin batean lur-erabilia ereman [uhaitzek]. Prop 1886, 133. Behar düzü 

etxalte haren, lür haren kalitatia zer den ezagütü eta ez berbera lüherabili edo axalaren kalitatia, bena orano 

aldepeko lürarrena. ArmUs 1895, 93 (ap. DRA). 

luherega. v. luharraga. 

luerlo. v. LUR-ARLO. 

luherras. v. LUR-ARRAS. 

luherrastu. v. LUR-ARRASTU. 

luerre. v. LUR ERRE (c). 

luherri. v. luberri. 

luhertz. v. luhartz. 

luhesi. v. lurresi. 

luhesitu. Muro de tierra. Luesituak egiten ari ziran Franzesari erasotzera. Izt C 329. 

luespata. v. LUR-EZPATA. 

lufa. "(G), demoiselle" vEys. 

lugain. v. LUR-GAIN. 

lugame (V-ple-arr-oroz ap. A), lugama (A). "Tierra fértil" A. 

lugar. "Lugar (lur ar), fósil" Bera app. Erdenik daude bizpur lugar, bida edo irur endakitarik. Garral EE 

1925, 23. Lur-pilla orretan nastuta lugar edo fosil deretxen landara-zati ta abere-azurrak [...] aurkittuten dira. 

ZA Euzk 1929, 29. 

lugara. "Lügara (S; Foix), sans longueur" Lh. 

1 lugaro. "(S), martin-pêcheur" Lh. 

2 lugaro. "(S), ampoules ou pustules que le vaches ont au printemps" Lh. 

lugarterna. "Lagartija (Labayru Historia I 566)" DRA. 


mende. 

903


lugartu. Fosilizarse. Zomorro, narrazti ta beste pizti geiago, [...] lugartuak edo arri eginak (arriz 

biurtuak). Herr 19-2-1959, 3. 

lugartz. v. luhartz. 

lugazitu. "Saladar, tierra salada con las aguas del mar" Lar. 

lugerri. v. luberri. 

lugerro. "Tragacanta" Lar Lcq 71. 

lugi. v. luki. 

lugin (V ap. A), lurgin (Lh). 1. Labrador. Laborari edo lugiñak. A BGuzur 118. Aundizkiya ta lurgiña, 

umezurtza, obendiya, gudagizona, jakituna. J.M. Tolosa EEs 1913, 115. Erriko lugiñak. T. Arburu EEs 1917, 72. 

Geienak lurgiñak ziranez. Kk Ab I 34. Beren bizpideko gauzkiak ongi dazauzkiten lugin tolesgeak. Zink Crit 1s. 

Lugiñatzaz etzan aztu. GMant LEItz 68. Lugiñik ezta ikusten / iñungo solotan. Euzk 1930, 522. Baserritar 

lugiñai orain darabillezan bazter eta lurren jabetzea. Eguzk GizAuz 124. Lugin ua ekarri-erazi ezazu. Zait Sof 

80. Gudari eta lurgin talde batzuek. Mde Pr 282. Baserrietan / lugiñak bizkor euren lanetan. BEnb NereA 230. 

Lugiñak goldemutur makurraren ortz gogorra ioten du. Ibiñ Virgil 75. En DFrec hay 3 ejs. de lugin. v. tbn. Ibaiz 

24-8-1902, 3. JBDei 1919, 230. Enb 164. Kk Ab II 103. Laux BBa 72. 

2. "(G-bet), hacedor de paredes de tierra" A. 

- LUGIN-TEKNIKA. Técnica agrícola. Etzuen lugin-teknikaz liburu bat egin nai izan. Ibiñ Virgil 24. 

lugintza (V ap. A), lurgintza. 1. Labranza; agricultura. "Agricultura, lurgintza, nekazaritza" EEs 1931, 145. 

Emazteak ari dira lurgintzan. StPierre 26. Lugintzarekin zer ikusirik ez duten eginkizunarren. Zink Crit 49. 

Lugintzarako oso abere onurakorra da ba saguzarra. Egutegi 2-4-1920 (ap. DRA). Arraintza, lugintza, 

irakaskintza. Enb 146. Beren lurgintzako eta kabaleen mozkinen sariak. Zub 98s. Lugintza ta ola-ekintzako 

domuak. Eguzk GizAuz 74. Lurgintzarako gazeta berri bat. Mde Pr 58. Italia, lugintzarako munduko lurralderik 

egokiena. Ibiñ Virgil 82. Explotación agrícola. Eukiduna zan, lugintza anditxuaren jabia. Kk Ab I 84. Etxe 

txuriak, lugintza aberats, / landa zabalak orlegi. Enb 99. Uri, baserri, lugintza eder, / errekak eta ibaiak. BEnb 

NereA 114. En DFrec hay 18 ejs. de lurgintza. 2. "(G-bet), construcción de paredes de tierra" A. 

- LUGINTZA-HERRI. Localidad, población agrícola. Erri txikietan eta batez ere lugintza-errietan. JBDei 

1919, 258. 

- LUGINTZA-GIZARTEKERIA. Socialismo agrario. Lugintza-gizartekeria berariz deritxona be ba dago. 


lugiro (AN ap. A Lcq 71; Lar H), lukiro (Lar, H), lurgiro (H). Terreno blando. "Blandeo de montes y 

dehesas" Lar. "Terruño, terruzo, lutartea, lukiro" Ib. v. LUR APATZ, LUR GOZO. 

lugitez (Lar), lukitez (Lar, Izt C 234 (sin trad.), Aizk H). "Lleco, campo que nunca se ha rozado" Lar. 

"Tierra inculta" Ib. 

lugitu. "Enturbiar, revolver un líquido" A, que cita a Harriet. 

lugolde (Lar, H). "Obrada de tierra", "xera, tierra que un par de bueyes puede labrar en un día" Lar. 

lugordin. "Lugórdiña, la tierra inferior no removida" Iz ArOñ. Cf. LUR GORDIN. 

lugorga. "(S; Foix), courtilière" Lh. v. luhartz. 

lugorki. Capital (de una provincia, etc.). Gipuzkoako lugorki edo kapitala. RArt EE 1887b, 20. 

1 lugorotz. "Terreno de aluvión (B)" A Apend. 

2 lugorotz. v. LUR-GOROTZ. 


mende. 

904


lugorri. v. LUR GORRI. 

lugorritu (Lar, H). 1. "Almagrar" Lar. 2. lurgorritu (V-arr-m, Gc ap. A). "Rozar o revolver la tierra" A. 

lugortxeka (Lar H). Bol, tipo de tierra roja y pegajosa. Badira meatzeak burnia, beruna eta lugortxeka 

ugari ematen dituztenak. Izt C 72. 

lugui, lui. Betún. Parece compuesto de lur y ui 'pez'. Lugui-osin asko ziran Didin aranean. Ol Gen 14, 10 

(Urt alkaterna, Ur betun, Dv y Bibl naslika, Ker ui, BiblE galipot). Zumezko saski bat atondu ta, luiz ta lekedaz 

istindutakoan. 'Bitumine ac pice'. Ol Ex 2, 3. 

1 luia (det., O-SP SP, Dv y A), luie (H). "Vent contraire" O-SP 230. Harriet deduce el tema luie, del 

luietan de EZ. Eta handik abiatu ginenean, luia baikinduen Ziproko gerizaz iragan ginen. Dv Act 27, 4 (Lç 

zeren haize kontreak baitziraden). Orain, ordean, luia izaki, itxaso barna oialak bilduta yoatea obe dugu. Zait 

Sof 20. Ezigaitz aizen ori luiak arabil! Ib. 94. Goizaldebako lui hezeak / joiten ez zituen haboro [belak]. Mde Po 

87. 

- LUIAN. En contra del viento. Ikhusirik arraun indarka nekhatzen zirela (ezik luian zen untzia). Dv Mc 6, 48 

(Lç haize-kontra, TB, IBe haizea kontra izan, Ol, Ker aizea aurretik etorri). - LUIETAN (O-SP SP, Dv y A, 

H). "Onzia luietan da, quand le navire ne peut avancer à cause du vent contraire" O-SP 230. Hara huna 

ziabillak haize kontraz luietan. EZ Man I 30. Iongoikoa, haize kontrak garabiltza luietan. EZ Man II 147. 

Iakiteko duzu baldin bazabilza luietan hagitz dabilzala goaia handiak. INav 135. 

2 luia (V-m, AN-gip; FauMar 81), lula (V-ger; Arzdi Peces). Ref.: A (luia, lula); Arzdi Peces; AEF 1960, 21. 

Julia, doncella. "Julia, cierto pez de muy bonitas tintas, se coge junto a las peñas, de piel muy fina y resbaladiza" 

A. "Dama, cierto pez rojizo, blando y escurridizo" Ib. "(Julis julis), de la familia de los lábridos" Arzdi Peces. v. 

dontzeila (2). Karraspio, lula ta beste arrain txikitxoak. Echta Jos 34. 

luikara. v. lurrikara. 

luiki. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de ludi y -ki. País. Zein dok Euzkadi yeritxuagun luiki ta erribatza? 

AG 1058. Luiki onetan aspaldiko urteetan ikusi dan uztarik onena. "Comarca". Zink Crit 49. Beren 

luikitik iñoiz irten eztiranen anztekoak. "País". Ib. 3. Luiki onein gaizkatzea ikusteaz daukodan gogoko poza. 

GMant LEItz 65. 

luilar (SP; -ilhar Dv y A (que dicen tomarlo de SP)). "Luillarra (EZ), lolium" SP. 

luhimur. "Lühimur, humidité de la terre (S)" Lrq (s.v. lur). 

luinguru, luhunguru. Vuelta al mundo. Behin Jinkoaren haurrak agertü ziren Jaunaren aitzinian, eta 

debria haien artian gerthatü zen. Jaunak erran zeron: --Nuntik horra hiz? --Lühüngüria egin dit, harek 

arrapostü, eta oso osoa igaran dit. ArmUs 1899, 33 (ap. DRA). 

luis (Deen II 38 (liis), Urt III 200, Ht VocGr, Chaho, Dv, H), luiz (SP), lus (Chaho, Gèze (lüs)). 1. Luis 

(moneda). "Luizean hamar, dix pour un louis" SP. "Écu" Ht VocGr y Gèze. Luis bategatik, zunbait ordüz, 

ahalkeizüngarriki prozeskatzen dütüzü. Mst III 3, 2 (SP sos, Ch ezdeus, Ol txanpon). Zortzi luis zereien hur pinta 

saltzen. Egiat 159. Lüis bat. Etch 554. Beste mila lüs. Ib. 496. Hart zatzu zure lusak. Arch Fab 229. Berehala 

salazu ehun luisen harria. Laph 240. Ardietsi nuen tenploa [...] berrogoi'ta hamar luisetan. Prop 1906, 48. 

Bortzetan ehun luis (B). Balad 180. v. tbn. AstLas 41. Gy 80. Hb Egia 21. ChantP 222. 2. (Pl.). Congregación 

juvenil de San Luis Gonzaga. Cf. luistar. Luisetan sartu adi... an izango dituk lagun onak. ABar Goi 57. 

- LUIS-ERDI. "Luiz erdi bat, demi louis" SP. 

- LUIS-HEREN. "Luiz heren bat, un tiers de louis" SP. 

- LUIS-LAURDEN. "Luiz-laurden bat, un quart de louis" SP. 

luisale (Lar Lcq 81 y H, Izt C 45 (sin trad.)). Escaramujo. 

luisista. Miembro de la congregación juvenil de San Luis Gonzaga. v. un ej. de Azkue, s.v. luistar. 


mende. 

905


luistar. Miembro de la congregación juvenil de San Luis Gonzaga. Ango Luistarren (Luisisten) 

kongregazioa. A Itzald II 70. Luistarren edo Mariaren Alaben illeroko jaunartze ta elizkizunetara. ArgiDL 136. 

Bertsolari on, patxarazkoa, / ta luistar zuzen zuzena. Basarri 29. Luistarra baziñan / aurrian bialdu. Uzt Sas 

111. 

luiz. v. luis. 

luizi (V-gip, G-azp-to), lubizi (G-to), lubesi (A Apend), luetzi (V-gip). Ref.: A (lubizi); Iz UrrAnz (luisíxa), To 

(lubiziya); Elexp Berg. Desprendimiento de tierras. "Azkenengo euri aundixekin luizixak ein die batian 

bestian" Elexp Berg. Luizia. Izt C 235 (en una lista de fenómenos naturales). Lubiziek jandako mendixka 

bizkar-gorriak. Mok 13s. Lubizi-bildurra dagon tokian lurrari eusteko. Munita 46. "(G), tierras caídas" A. 

Itsasora dioazten ibaiek baso-mendietako lurrak eta arkoskoak eraman-ala eramaten dituzte, ta onetara sortzen 

dira luiziak (eroritako lurrak) eta mausarrak (ibaiak bazterreratutako lur ona). Zait Plat 37s. 

Etim. De lur-bizi, litm. 'tierra viva'. 

luiziana. "Aloizia odorata" Alth Bot 3. 

lujauzi. v. LUR-JAUZI. 

lujo. Lujo. Lujo gabeko jantziya. Xe 168. Lujua badu naikua. PE 58. Iya mundu au dago lujoaz galdurik. 

AB AmaE 407. Arrokeriak, banidadiak, / lujo ta grandezak. Auspoa 82, 59. Luju aundirik ez dadukagu. Noe 77. 

Lujo aundiko kotxian. Tx B II 39. Beharrezkoak zituan lujoa, janaririk gareztienak. Osk Kurl 19. Diruak lujoa ta 

bizioa ekarri du. And AUzta 84. Ikaragarrizko lujoz apainduak [aundikiak]. Vill Jaink 130. Lujo aundirik etzan 

izaten / jan da edanian. Uzt Sas 70. En DFrec hay 4 ejs. 

lujoso. Amigo del lujo. Mutil panparroi lujoso orrek / etzuen atsegiñ artu. PE 149. 

lujuria, luxuria (Lcc, Chaho), luxurio, lutsuria (VocBN Chaho). Lujuria. v. lohikeria. Tr. 

Documentado en textos antiguos, sobre todo catecismos. El único ej. del s. XX es de Txirrita. Luxuriaren 

kontra, kastitatea. Bet 15. Luxuriako gauzetan. Ber Doc 169r. Eztagigula luxuriazko pekaturik. Cap 102. 

Luxuriala eta bertze bekhatietara eror eraziteko. Tt Arima 63. Soberbia, abarizia, lujuria. OA 98. Zer da 

luxurioa edo lohikeria? CatLav 173 (V 89). Seigarrena, luxuria. El 13. Aragiaren lujuriako infernuko suak. Cb 

Eg III 361 (CatV 55 luxuria). Eztea oraino berze lüxüriaren kausa bat neskatoxendako? CatLan 115. Edanaren 

ume nagusia da lujuria. AA III 380 (394 luxuria). Eureen saraubetako luxurija inos oztu ez dakijuen. fB Olg 

119. Lüxüria da xahütarzünaren kuntre diren plazeren amurioa. CatS 9. Eskerrik asko libre gerala / lujuriyaren 

katetik. Tx B I 264. v. tbn. CatBurg 40. Mg CO 169. Añ CatAN 58 (59 luxuria). Gco II 81 (I 433 luxuria). JJMg 

BasEsc 104. CatBus 34. CatAe 60. CatSal 61. CatR 61. Legaz 47. CatUlz 50. Luxuria: VJ 12. Iraz 42. LE Prog 

114. Zuzaeta 67. CatB 77. CatLlo 79. CatLuz 24. 

lujurioso, lujuriotso, luxurioso (Lcc), luxurios, luxurius. Lujurioso. v. lujuriotsu. Luxurios ezitz izanen 

gorpitzez, ez konsentimenduz. Tt Onsa 179. Lüxürius ezizala gogoz, ez korpitzez. FPrS 14 (tbn., con alguna 

pequeña variación, en Bp I 46 y CatS 122). Lüxüriusak eta plazeren maithazaliak. Mst I 24, 3 (Ch lohiak eta 

desonestak, Ol zantar eta atseginkeri-zaleak). Luxuriosoak gauza min eta garratzat dauko bere gusto zikin loijai 

ixtia. Zuzaeta 151. Esku ezarte lujuriosuetan. Mg CO 147. Edale ta lujuriosoak. AA III 369. Lujurijotso batek. 

fB Ic I 83. Kanpora zakurrak, eta hetxizeroak, eta lujuriosoak. Echn Apoc 22, 15 (He, Dv lohi, TB lizun, Ip 

likhits,Ur (V) nasai, Ur (G) zikin, Ol, Ker zantar). v. tbn. Gco II 41. JJMg BasEsc 56. Lüxürios: CatLan 93. 

lujuriotsu, luxuriotsu. Lujurioso. Gizaseme lujuriotsu bati. Mg CO 59. Olgeeta odoltsubakin, 

luxurijotsubakin. fB Olg 141. Aragikoi edo lujuriotsuak. Lard 417. Lujuriotsu aragitien gañ. Bv AsL 170. 

lukaiku (Lar H). Botijo grande. "Cangilón" Lar. 

lukainka (V, G, AN, L, BN-baig, R; Mic 7v, Lar, Añ, Dv, H; -ukha- S; SP, Urt III 389, Ht VocGr 421, Arch 

VocGr, Gèze, H), lukaika (G-nav; A), lukarika (Sal; Lcc), lukinka (V-ple-arr), lunkaika, lunkainka. Ref.: A 

(lukaika, lukarika, lukinka); Lrq (lükhainka); Arin AEF 1960, 77; Iz ArOñ, Als (lukainkí), To; Etxba Eib; Satr 

CEEN 1969, 170; Elexp Berg. 1. Longaniza. "Saucisse" SP, Ht VocGr, Arch VocGr, Gèze y H. "El chorizo de 

inferior calidad pero más grueso, hecho con pulmones, etc." Iz ArOñ. Tr. Documentado en la tradición 


mende. 

906


meridional. En DFrec hay 8 ejs. de lukainka. Ugazabari artuta nator isilik lukainkea. Acto 418. Lukainkasolomuakaz 

egingo dogu koipatsu. Mg PAb 104. Bera dator solomo eta / lukainkaz beterik. Izt Po 49. Lukaikak 

eta txorizoak. It Fab 36 (37 lukainka). Xauxixak edo lukhainkak. ECocin 56. Jatxi zazu goiko aga orretatik 

lukainka on bat. Zab Gabon 44. Artua ta lukainkia. A BGuzur 148. Lunkaika, arrautza, egaztiak eta arraña. 

Echta Jos 19. Bear ebezan urdai, lunkainka ta koipe zuzentzeko. Ib. 309. Kana ta erdi lukainka. Ag G 349. 

Emaztiak astendra txistorrak, lukarikak eta odolkiak egitra. Garral EEs 1920, 29. Lukainkak egiteko saldu 

itzatzu [astoak]. Muj PAm 59. Lukainka koipatu zanean. Or Tormes 27. Bertan prejitzen zuten ainbat kana 

lukainka. Anab Don 33. Lukainka errea. TAg Uzt 204. Urte guziko lukainka-ametsak / orduan amaitu zirian 

danak. BEnb NereA 48 (cf. AMETSETAKO LUKAINKA). Ez lukainka ta ez mutur (G-goi). 'Dana nai, ta guzia 

galdu egiten, geiegikeriak'. Inza EsZarr 157. Lukainka gorriak ugari. NEtx LBB 368. v. tbn. Sor Bar 64. Iraola 

Kontu 20. Azc PB 63. Alz STFer 121. Moc Damu 31. Arruti EEs 1913, 201. Tx B 89. Enb 170. Lek EunD 42. 

Munita 71. Etxde JJ 28. Erkiag Arran 120. Bilbao IpuiB 94. Akes Ipiñ 20. Ugalde Iltz 45. And AUzta 140. Osk 

Kurl 92. BasoM 49. Lukaika: VMg 12. Lukinka: GAlm 1946, 38. 

"Dana nai ta ez lukainka ez mutur gelditu, querer todo y quedarse frustado (G)" A EY III 342. 

(Usado metafóricamente o en comparaciones, ref. a cosas largas). Itzez laburtxoak gerala, baña... egitez, 

ordea?... egitez lukaika baño luzeagoak! Ldi IL 104. Lukaika polita [aldapa], zazpireun neurkin gora egin bear 

baitira... Ib. 47. 

2. Necio, cretino. Jan bazuben lukainka / bakarrikan dena, / etzan mutill lukainka / ura jan zubena. Iraola 

Kontu 21. Eztakizu lukainkez betia dagola mundua? Iraola 45. --Ebanjelioa izango dek. --Obea. --Ago ixillik, 

lukainka. Ag G 225. Isturiante lukainka xamar batek irabazi zuen, eztakigu nola, goi malla bat. EgutTo 4-9- 

1920 (ap. DRA). 

3. "(V-gip, pop.), mentira, bola (pop.). Orrek sartu jeuskuk lukainkea!" A. 

- AMETSETAKO LUKAINKA. v. AMETSETAKO s.v. amets. 

- ASTO-LUKAINKA. v. asto. 

- LUKAINKA-ADAR (V-ger-arr-oroz-m ap. A). Trozo de longaniza. v. LUKAINKA-MUTUR. Ondo 

etorriko jakoz lukainka adar bi. Mg PAb 70. 

- LUKAINKA-HAGA. "(Lc, BNc, Sc), palos de los cuales se cuelgan las longanizas" A. 

- LUKAINKA-EGILE. "Botularius, lukhainkegillea" Urt III 389. 

- LUKAINKA-GAI. "Magra, lukaika gaie (G-goi)" Arin AEF 1960, 77. 

- LUKAINKA-MUTUR (V-gip, G-azp-to, AN, BN-baig; -mustur V, AN). Ref.: A (lukainka-mustur, mutur, 

mustur). Trozo de longaniza. Cf. supra proverbio recogido por Inza. Lukainka mutur bana jan. Apaol 42. 

Urdai zatia, ta lukainka muturra ere bai. Ag G 33. Ogi ta lukainka-mutur ta gaztae-zatija. Kk Ab I 65. Ikusi 

nuenean nik zure sudurra, / iruditu zitzaidan, maitea, lukainka-muturra (G-azp). A CPV 697. Odolki ta lukainka 

muturrak nahasian. Etxde JJ 53. v. tbn. Iraola Kontu 20. Arruti EEs 1913, 201. Lab EEguna 62. Canc. pop. in 

Or Eus 55. Munita 70. NEtx LBB 313. (l.-muttur, con palat. expresiva). Nire lukainka-muttur txikitubagakoak 

batean urten eben nire abotik. Or Tormes 29. 

- LUKAINKA-MUTURTXO. Dim. de lukainka-mutur. Ama, erre beit lukainka muturtxo bat. Ag G 131. Bai, 

ta lukainka muturtxu bat be imiñiko dautzut. Kk Ab I 64. 

- LUKAINKA-SALTZAILE. "Botularius, [...] lukainka saltzaillea" Urt III 389. 

- LUKAINKA-TXISTOR (-txiztor G-bet ap. A). Trozo de longaniza. 

- LUKAINKA-UZTARRI (S; Foix ap. Lh; -buztarri L-ain, Sal). Ref.: A (buztarri), Lrq. "Chorizo entero" A. 

"Saucisse entière" Lh y Lrq. Nik hartüko diat urdazpi bat, laur edo bost tripot, hirur lükhainka üztarri, bi 

andoilla plek. Eskual 18-3-1910, 4. 

- LUKAINKA-ZATI. Trozo de longaniza. Lukainka-zati bat emon eustan erretzeko. Or Tormes 27. v. tbn. 

Bilbao IpuiB 204. Osk Kurl 104. 

- LUKAINKA-ZIZTER. "Lukainka-zizter, casco de longaniza" A (s.v. zizter). 

Etim. De lat. lucanica. 

lukainkatzar. Necio, cretino. Cf. lukainka (2). A! demontre txantxillu, / a! lukainkatzarra! Iraola Kontu 

39. 

lukainkazun (SP A). "Lukhainkhazun doa, il va quérir des saucisses" SP. 

luka-luka. Mamando. Nurk ikhusi du süge bat, ardi edo behi baten thititik txilintxau, herrapiaren hüsten 

lüka lüka? Eskual 24-7-1908, 4. 

lukan. v. 3 lokan. 

lukana (L-ain-sar, B; Chaho, VocB), lukena (S-saug). Ref.: A; Lh; Izeta BHizt. "Guarda, ventanilla del 


mende. 

907


tejado" A. "Lukanatik atratzen gara tellature" Izeta BHizt. 

lukanbio. "Tonto (G-bet)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

lukarika. v. lukainka. 

lukarte (Lar H). "Rafa, abertura del quijero de acequia, para regar" Lar. 

lukazi. "Terre salée par l'eau de mer qui la baigne" H (que dice tomarlo de Larramendi, aunque en éste sólo 

aparece lugazitu). 

lukena. v. lukana. 

luketa. "Lascivia (BN-ad)" A Apend. 

luki (V-ger-ple-arrig-oroz; Mic 9r, Lar Sup H, Añ (V), Izt, Dv (V)), lugi (Dv, que cita a Ur), lupi (V-ple). 

Ref.: A; Holmer ApuntV (luki, lupi). 1. Zorro. "Raposo" Mic, Lar Sup e Izt. "Lukia, raposo (el enterrado o 

encavernado)" Mg PAb 181 (en una serie de explicaciones etimológicas; tbn. en VMg 14). v. azeri. Tr. 

Documentado en RS y algunos autores vizcaínos de los ss. XIX y XX. Las versiones vizcaínas de Mt 8, 20 

emplean todas azeri. En DFrec hay 2 ejs. de luki. Lukiari trankart egiteko goxtu bearko. RS 437. Azuarra ta 

luki miñ-artua. Zav Fab RIEV 1907, 96. Batu bere ziran azerija, / beste izen batez lugija, / ogigaztaia ta 

basakatua. Ur CancB III 92. Eztituz bildurtuten / geiago lukiak / ama barik dagozan / oilasko txikiak. Azc PB 

134 (in Ur PoBasc 188 azerijak). Txakur, luki, otso eta beste abere geiztoren batek. Echta Jos 246. Lukija zepora 

lez nai ezpadok jausi. Enb 124. Otu be egittia lukija bera baño azerigotzat audan orreri! Otx 174. 2. "(V-plearrig-oroz), 

astuto, sagaz" A. Etzala Bertolda osterantzeko azerija lakua, lukijagua baño. Otx 56. 

- LUKI-BELAR (-bedar V-ple ap. A). Espadaña, cola de caballo. 

- LUKI-BUZTAN (V-ple ap. A Apend (s.v. azeribuztan)). "(R-is [?]), espadaña, cola de caballo" A. 

Etim. Probablemente, del nombre de persona latino Lucius. 

lukikeria. Zorrería. Joko zaleak errez dakiez / zapaltzen lege gustiak / eta diruaz jaubetzearren / egiten 

lukikeriak. Ormaetxe Ipuiak 22 (ap. DRA). 

lukikume (V-ple-arrig-oroz ap. A). Cría de zorro. Luki kume, azeri. "El hijo del raposo, zorro". RS 64. 

lukin. "Lukiñe, perezoso, falso (B)" Inza RIEV 1928, 153. 

lukinka. v. lukainka. 

lukiro. v. lugiro. 

lukitegi. "Terrier de renard" H. 

lukitez. v. lugitez. 

lukitxo, lukitxu. Dim. de luki. Ostean gero gure lukitxuak / matsai begira epe dollorrean: / "ez dozak 

gauza, ez dozak elduak". Zav Fab RIEV 1907, 533. 

lukonsaia (Lar H (-tsaia)). "Tabardo" Lar. 

lukori (Lar H). "Ocre, tierra amarilla para dar color" Lar. 

lukotxa. "(V-m), tierra fértil, ligera" A. 

lukreru. v. lukureru. 

lukreru. v. lukureru. 


mende. 

908


lukru. v. lukuru. 

1 luku (L? ap. A Dv). Bosque. "Bois. Du latin lucus, bois sacré [...]. Il n'est pas entièrement perdu; je l'ai 

entendu à Ustaritz" Dv. Cf. Lf CEEN 1973, 123: "Ez ahantz bazterretan toki batzuek luku edo lukuze deitzen 

direla, erran nahi baita 'oihan sakratu'". Lucu et Arçamendi (1025). Arzam 332. Lurrerat arthikatzu haren 

aldareak, [...] ebak lukuak. Dv Deut 7, 5 (Ur basoak). Lukhuak ongi ezagutzen zituen misionest bat. Prop 1886, 

247. 

Etim. De lat. lucu. Para la difusión de los continuadores del lat. lucu, cf. FEW 5, 441 (gall. Lugo, bearn. Lucq, 

cat. Lluch, etc.). 

2 luku. "(G-goi), racimo" A. v. MAHATS-LUKU. 

luku. v. lukur. 

lukulari. v. lukurari. 

lukur (V-arr-och-gip, G-goi, L-côte; VocZeg 288), luku (A Apend). Ref.: A; Iz ArOñ. "Avaro, usurero" A. 

"Tacaño, mezquino (G)" SMuj EEs 1921, 104. "Lukur, lukúrra, el tacaño" Iz ArOñ. Aberats lukurrari 

aurpegian bota zitzaion eleta. Ayerb EEs 1912, 181. Bere senideen artean aberatsena ta lukurrena. Osk Kurl 

50. (Sust.). Usurero, prestamista. Lukur batek bi zordun zitun (Lc 7, 41). Or MB 1035 (Or diruemaille; Lç y 

Dv hartzedun, He y Brunet hartzekodun, Oteiza arzalle, Ol mallegari, Ker, IBk e IBe diru-aurreratzaile). 

lukura. v. lukuru. 

lukurantza (L? ap. A Dv; Ht VocGr 439 (-kh-)). 1. "Usure" Ht VocGr. (A). Avaricia. Beha zazue eta 

begira zaiteze lukhuranzatik. TB Lc 12, 15 (Lç, He, Oteiza y Brunet abarizia, Dv jaramankeria, Ol eukimin, 

Leon zikhoizkeria, Or, Ker e IBe diru-gose, IBk ondasungose). 2. "Métier d'usurier" H. 

lukurari (Ht VocGr 330 (-kh-), Lar, Añ, T-L). 1. Codicioso; avaricioso. "Avariento" Lar y Añ. "Avare" T-L. 

Cf. Garsias lucurari de Iriuerri carnificis en doc. de Pamplona de 1322. Berze maneraz [punitzen ditu] 

paillartak, berzez lukurariak. EZ Man I 109. Ez othe dira lukurari izendatu behar, bethi konsolazioneen ondoan 

dabiltzanak? SP Imit II 11, 3. (L-côte, BN ap. A; SP, Urt II 291, Ht VocGr 439 (-kh-), Lar, Añ, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, H), lukulari (L? ap. A Dv), lukurrari (A DBols), lukrelari (Izt 69r). Usurero. "Logrero", 

"usurero" Lar y Añ. --Nork hausten die manü haur? --[...]. Lükhürariek. Bp I 100. Prestamu zilhegi eztirenez 

[berzeren ontasuna hartu], usurarioek edo lukurariek egiten duten bezala. CatLav 137 (V 71). Dirurik gabez, 

behartu zitzaioten maileatu lukulari baten eskuti. Prop 1910, 115 (ap. DRA). 2. "Usurario, usurero, lo que toca 

a usura" Lar. 

lukurarigoa (Ht VocGr 330 (-kh-), Lar). Avaricia. 

lukurario. "Argentarius, bankazálea, lukurarioa" Urt II 291. 

lukurariokeria. v. lukuraritasun. 

lukuraritasun (Chaho), lukururitasun (SP), lukurariotasun (Urt). "Pratique d'usure" SP. "Cambium siccum, 

[...] lukurariotásuna, lukurariokéria" Urt IV 102. 

lukureria (Dv), lukurreria (Vc ap. A), lukreria (Añ, Izt 69r). Usura; lucro, beneficio excesivo. v. logreria. 

Merkatari batzuek egiten dituzte sal-erosi nahasiak, tratu gaixtoak, lukureriazkoak. Ax 421 (V 273). Ze 

modutan gauzia saldu al zinaijan, lukrerija ez izateko. Astar I 16. Geijago eruate au lukrerija edo usuria da. 

Astar II 172. Neurribagako lukreria, domeka eta jeiegunak ez gordetea eta betse onelango [ondorengo] asko. Itz 

Azald 210. Mailegua lukurreriaz egin. BiblE Ez 18, 13 (Dv lukurutan). 

- LUKURERIAN HARTU. Cobrar usurariamente. Lukrerian artua [biurtu baga]. Añ MisE 54. 

lukureru (Añ), lukurreru (V-ger-m ap. A), lukreru (Añ), lukurleru. "Usurero, logrero, lukrurua" Añ (sic, 

seguramente por lukreru). "Euri ederra danean, lukurreruaren eskutikoa eztala esan oi da guretan (V-m)" A. 


mende. 

909


Lapurrak, lukreruak, kutiziatsuak, alperrak, karestian garia ta artoa ezkutauten dituenak. Añ MisE 84. 

Lukurleruek euren diruak zelaian zenbatu dagiezanean. Larrak EG 1958, 317. Avaro. Lukurreru itzala zan, 

irapazten euana gorde ta gorderikoa eralten ezekiana (V-arrig). A EY II 399. Gizon zikoitz eta lukurreru horren 

bihotz gogortua. Arti Ipuin 23. 

lukurrari. v. lukurari. 

lukurreria, lukurreru. v. lukureria, lukureru. 

lukuru (SP, H). 1. Interés, ganancia. "Gain, profit" SP. Beraz behar erauen eman ene dirua kanbiadorei, 

eta ethorririk nik rezebitu bainukeen neurea lukururekin. Lç Mt 25, 27 (He, Dv, Ip, Ur (V), SalabBN, Ol, Leon, 

Or, Ker e IBk irabazi, TB intres, Ur (G) irabazgoi, Echn kurritu, Hual y Samper interes, IBe korritu). (L, BN, 

S ap. A; SP, Lar, Añ, Dv), lukura (Urt II 56), lukru. "Logro, usura" Lar y Añ. Ez inor[k] egin / ezer lukuru 

gauzarik. Lazarraga 1203r. Abariziorik gabe, eta usurarik edo lukurarik gabe. CatLav 350 (V 170). Lükhüraz 

[berzerena hartü]. CatLan 95. Modu onetako obligazinoiak lukruba edo usuria dira. Astar II 171. Dirua 

maileguz ematen badiozute ene populu beharrari [...] ez duzue zerga-biltzaileak bezala ertxatuko, ez eta lukuruz 

lehertuko. Dv Ex 22, 25 (Ur usura, Ol y Ker diru-sari, Bibl intres, BiblE interes). Ohointza, lukhura, sal 

erospenetako tronperiak. CatJauf 84. 2. Avaricioso, codicioso. Ezen gizonak izanen dire beren buruez 

hartuak, lukhuruak, banoak. TB 2 Tim 3, 2 (Lç abarizioso, Dv jaraman, Ol urrezale, Ker e IBe zeken, IBk y 

Bibl diruzale). 

- LUKURUAN HARTU (Lar, H). Recobrar un préstamo con usura. "Usurar, usurear" Lar. "Dirua lukuruan 

hartzea, prendre de l'argent à usure, à intérêt" H. 

- LUKURUAN EMAN (Lar, H). "Dar a logro", "usurar, usurear" Lar. "Dirua lukuruan ematea, donner de 

l'argent à usure, à intérêt" H. Lukuruan ematen duena, eta prestatua baño geiago artzen duena. Ur Ez 18, 13 

(Dv lukurutan ematen; Ol diru-saria yasotzen, Ker dirua irabazi larregitan emon, BiblE mailegua lukurreriaz 

egin). 

- LUKURUTAN EMAN. Prestar con usura. v. un ej. de Duvoisin en LUKURUAN EMAN. 

Etim. De lat. lucrum. 

lukurudun. "Usurario" Lar. 

lukurutasun. "Logro, usura" Añ. 

lukutzar (Ae ap. A Aezk 295). Sapo. 

lula. v. 2 luia. 

lulia. v. 2 luia. 

lulikurta (Lar H, Izt). "Incienso" Lar e Izt. 

luloralda (Lar H). "Tiesto" Lar. 

lulu. 1. "(V-oroz), lelo, hombre de poca sustancia" A. Nihork ez du sinhesten haren mirakulu, / ez da nihoiz 

yendea uste bezin lulu. Hb in BOEl 169. 2. Torpemente. Serenua ta Mariñel moxkor bat balantzaka. 

Mariñelak itz egiten du geldi ta lulu. Sor Gabon 52. 

lulura. v. lilura. 

lulura-belar. "Lulura-bedar (V-arr), hierba buena para alimento de cerdo" A. 

luma (gral.; Lcc, SP, Deen I 351, Urt I 468, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), lume (ANulz, 

B), pluma (AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, R; SP, H (V, G)). Ref.: VocPir 339; A; Lrq; Iz ArOñ, Als, Ulz (lume); 

Etxba Eib; Holmer ApuntV; Izeta BHizt (lume); Elexp Berg. Tr. El empleo de pluma es muy escaso con el 

significado de 'pluma de ave': sólo se documenta en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau (Phil 201), y en una canción 

baztanesa (NafEKZ 190); con el significado de 'pluma de escribir' es bastante más frecuente: es la única forma (si 

exceptuamos a Tartas) antes del s. XIX y es todavía relativamente usual durante ese siglo, aunque apenas 


mende. 

910


aparece en el XX. En DFrec hay 17 ejs. de luma. 

1. Pluma. v. hegats, hegaki. Nik aregaiti ez nei emun / txoritxo baten lumea. Lazarraga (B) 1164vb. Oin 

arrok zituan luma / Ozaetako jaun gazteak. TAV 3.1.7. Arranoak nola pluma ithurrian bustia. EZ Man I 90. 

Hegaztinak lumaz. Ax 24 (V 14). Zeinek ezpaitute oraino bertuterik luman eta illetan baizen. SP Phil 285 (He 

286 lumazko bertuterik). Bere gorphutz itsusia bertzeren luma eta plumai ederrez beztiturik [korneillak]. ES 149. 

Onzi txikia zerabillen luma zirudiela. Mb IArg I 193. Lümer errespetü ta txoriari mespretxü. Egiat 244. Guziá dá 

lúma [pábo errealaren pónpa]. LE Prog 122. Sartu nintzanian [oiera] egin neban luma artian toki eder bat. Mg 

PAb 115. Antzara gaisoari kentzen diozke atzenean dituan luma guziak. AA III 375. Luma bezin ederra badezu 

kantua. It Fab 258. Sasoiñean paona bati / lumak zitzaizkon erori. Gy 206. Pozik ibilliko zala kalez-kale ta 

plazaz-plaza oiñutsean arabakia zeriola ta lumaz janziya. Aran SIgn 108s. Luma eta burdin zahar erosten 

zabiltzan. Elsb Fram 167. Lumakaz zerurantza / txoria doa artez. Azc PB 266. Igortzitzen aizan, bigun bigun, 

aingeru lumaz bezela. Ag G 281. Beliaren lumia lakoxe patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan. Kk Ab I 92. 

Xoriak, beren lumak inharrosiz, tiutaka eman ziren. Barb Sup 143. Luma-arrotzen ari ziran mokoka etengabe 

[olloak]. TAg Uzt 259. Gudari-txanoan luma luzedun kukur bikaiña. Etxde JJ 173. Txori guztiak asi zirean 

pikuekaz lumak ataraten. Bilbao IpuiB 41. Karrika hertsietan jendea badabila luma bezain arin. Ardoy SFran 

213s. 

v. tbn. Volt 237 . Tt Onsa 94. VMg 50. Zav Fab RIEV 1907, 94. Hb Egia 145. Dv Lab 292. Arr GB 59. 

Noe 18. AB AmaE 260. Zby RIEV 1908, 759. Urruz Zer 64. Ox 106. Altuna 90. Or Mi 120. Enb 84. Tx B II 214. 

Etcham 99. EA OlBe 67. Lf Murtuts 28. JAIraz Bizia 30. Arti MaldanB 192. Gand Elorri 218. And AUzta 55. 

Osk Kurl 50. Erkiag BatB 91. Larz Senper 26. Ibiñ Virgil 101. NEtx LBB 130. Uzt Sas 331. Xa Odol 294. 

(Fig.; ref. a la virginidad). Lümarik ederrena betzaio faltatü. Etch 676. Lehen lumaren galtziak / baditu 

amabi urte. Bordel 93. Lümarik eijerrena beitzaio erori. ChantP 252. 

Uzten due lumarik gabe artzekodunak. AA III 375 (cf. lumatu (3)). 

(Fig.). Inconstante. "Gizon hori luma bat da" H. 

(H, A), pluma (AN-ulz, S; Lcc, Lar, Añ). Ref.: Lrq; Iz Ulz. Pluma de escribir. "Péndola, plumea, pendolea" 

Lcc. Priesaz eman dut pluma eskuan. (c. 1597). FLV 1993, 459. Pluma eskuan harturik. SP Phil 78 

(He 80 pluma). Non haren aipamenak berak ene luma ene eskuan ikharatzen baitu. Tt Onsa 142. Huna kontuen 

egiteko / plumak eta libruak. Gç 204. Plumak iskiribatzen tuen gauzak. ES 151. Ez dut egin [eskribatu] nahi 

izatu tintaz eta plumaz. He 3 Io 13 (TB, Dv, Ker, IBk e IBe luma; Lç hegats, Ol orratz). Artu zuen pluma ta 

tinta. Mb IArg I 225. Eragozpen baga joian lumia, iminten gogora etortana. Mg PAb 198. Donzellatasunaren 

kontra pluma asko zorroztuta. fB Ic II 291. Goldea pluman trukatu. Gy 7. Lumatik guti dire bizi herrietan. Hb 

Esk 207 (Egia 134 pluma). Ain andiak [...] non ez lumaz ezarri ditezkean, ez irakurri, bazter guziak negarmalkoz 

busti gabe. Lard 454. Atera zak tintontziya, papela ta pluma. Sor AuOst 80. Nik ezingo dot lumaz ipiñi 

norañoko zan. AB AmaE 169. Une atatik gertaurikoa ezin leike nire luma kaskarrak zeaztu. Ag Kr 217. Izpiritia 

zorrotz, lüma agüdo. Lh in Const 14. Aldietan zorrotza da bere luma. Inza in Jaukol Biozk XIII. Lafitte 

eskualtzale yakintsunaren lumakoa [lana]. Zub 29. Barkatu lumatik erortzen bazait aithorra. JE Ber 65. Eragin 

maiz lumari. Ldi IL 88. Arnas Gurenak eman begizkit / ago ta luma zugurra. Or Poem 555. Fraideen lumatikoak 

direlarik [textuak]. Mde Pr 232. Berriz ematen diogu lumea Patxiri. Osk Kurl 123. Ementxe noa nere lumaren 

etorria etetzera. Ibiñ Virgil 25. Bere lumatik sortu diren gainerako laneginek. MIH 264. 

v. tbn. Añ MisE 121. Izt C 9. Arch Gram 57. Aran SIgn 110. Bv AsL 202. Elzb PAd 3. Arr May 28. Apaol 38. 

Elsb Fram 104. Lap 145 (V 65). Arb Igand 42. HU Zez 177. Azc PB 360. A Ardi 71. EEs 1920, 175. Zerb Azk 5. 

Egan 1955 (1-2), 9. Txill Let 38. Vill in Bilbao IpuiB 8. Basarri 50. Erkiag BatB 125. Gazt MusIx 165. Onaind 

ib. 146. NEtx LBB 69. Xa Odol 68. Berron Kijote 18. Pluma: Ud 26. Mdg 148. Goñi 34. 

(Fig.; ref. al arte de escribir, al estilo). "Luma gaitzekoa, écrivain fort, grand écrivain" H. Galaiki eta 

jaierazko pluma gozatsuarekin eskribitu zituen. Aran SIgn 115. Ixtorio hori han irakurtuko du, luma ederrenaz, 

lehenik gure adixkide handi Laurent Apesteguy zenak kondatua. Zerb Azk 93. 

Escritura, caligrafía. "Luma ederra, belle écriture" H. 

2. Segmento lanceolado (de una hoja de helecho). "Iratze luma (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 246. Galtzen 

hegaletan eta botetan baziren belhar pherde eta iratze luma batzu. Larz Senper 58s. 

- ELUR-LUMA. v. elur. 

- LUMA-BELAR. "Lumabedar [...]. Garduen loreetako hazi hegalariak" (V-ger) X. Kintana Iker-10, 1997, 157. 

- LUMA BIZI. "(V-och), primeras plumas de que se cubren las aves" A. 

- LUMA-EPAILE. "Taja-pluma da luma-epallea" Mg PAb 201s. 

- LUMA GABEKO. Desplumado. v. lumagabe. Luma gabeko egoak dituzten animalitxoak. It Dial 30 (Ur 

luma bagaak, Dv hegats gabeko, Ip lüma gabiak). Zapelaitz onek auka bere atzaparretan luma gabeko txoriya 

bezela estututa. Alz Burr 17. Nori diñotsak ik ezer, ostera, lumabako mozolo epel orrek? Otx 38. 

- LUMA-GIZON. Notario. Idazkixonak (idaz-gixonak, luma-gixonak) dana jango yoek. Kk Ab I 76s. 

- LUMA-GRIS. (Adj.). De plumas grises. Ürzo lüma gris gaxua. ChantP 204. 

- LUMA-HIZKUNTZA. Lengua escrita. Lekukotasunak aho- eta luma-hizkuntzakoak eskaintzen ditu. E. 

Knörr ASJU 1986, 415. 


mende. 

911


- LUMA-KOLPE. Escritura, acto de escribir. Yakin bezate ungi [eskribek] zer duten erasten, / hekin luma 

kolpea nola den egoten. Hb Esk 210. 

- LUMAKO TXAKUR (BN-baig, S; zakur BN-arb; A Apend; xakur H). Ref.: A; Gte Erd 268. "Perro 

perdiguero" A. Bere lumako zakurra aintzinean. Leon GH 1926, 80. Orai ere badüzü xakhür bat 

Bedaxagarrian, ihizorra eta lümakua, itxüren arabera. Herr 25-4-1968, 6. 

- LUMA-LANTXO. Pequeña obra escrita. Beste etenaldi bat izan du nere luma-lantxo onek. A Ardi 25. 

- LUMA-MUTUR. Plumín. Idazteko luma-muturrak. Erkiag BatB 18. 

- LUMA-ONTZI. a) "Un jergón, luma onzia (Bergara, 1580)" ConTAV 5.3.1, 156. b) "Plumero, vaso en que se 

ponen [...] plumonzia" Lar. 

- LUMA-ORRATZ (V; lumorratz V-arr-oroz-m-gip; lumarrautza V-m). Ref.: A (lumaorratz, lumorratz, 

lumarrautza); Elexp Berg (lumorratz). "Cañones de plumas. Lumorratzean dagoz oindiokarren eskillaso-kumak" 

A. 

- LUMAPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Espacio situado bajo las plumas. Lumapean zango bat eta / 

hegalpean du burua. Elzb Po 181. Lumapean mokoa gordeta. Ag G 282. 

- LUMA-PINU. Pino laricio. Baso-piñu edo silbestrea baño lenago erabilliko nuke nik luma-piñu au. Munita 

79. 

- LUMA-TXURI. (Adj.). De plumas blancas. Uso lumatxuri gixan. NEtx Antz 158. 

- LUMA-UKALDI. Plumazo. Etziala igaraiten egunik batere iagoitik bere bizian, zoinbat luma ukaldi eman 

gabe bere artian bere obrari. Tt Arima 127. 

- LUMA ZAKAR (-kh- SP vEys y A, H (L)). (Sust.). "Duvet" H. 

- LUMAZKO (Lar, H). a) De plumas (sentidos prop. y fig.). "Penacho, penachera [...] lumazko galyurra" Lar. 

"Lumazko ohea, lit de plumes. Lumazko iatsa, plumasseau, balai de plumes" H. Lumazko bertuterik baizen ez 

dutenek. He Phil 286. Sarepalakin lumazko pelotan jokatzia. Echve Dev 415. Kaskuaren gañian kolore igualeko 

lumazko ttontor bat duela. Bil 163. Lumazko burua eukala. A BGuzur 117. Lumazko bururkoan. Or Eus 108. v. 

tbn. Azc PB 205. Plumazko: Sor AKaik 124. b) Literario. Eskualdun phestetako lumazko gudu hori. JE Bur 

143. Lumazko koblariena iragan da. Ib. 146. De pluma, que se dedica a escribir. Ortarako da berorri 

plumazko gizona. Sor AKaik 124 (dirigiéndose a un escribano). 

- LUMA-ZORRI. "(V-m), primeras plumas de las aves" A. 

- LUMA-ZORRO. Almohadón. Aulki zabalean, besodun zizaillutxoan jesarrita [...] bizkar aldean lumazorro 

bat dauala. Erkiag Arran 73. 

Etim. Del lat. pluma. 

lumaberritu. "(G-to), renovarse de pluma (las gallinas)" A. 

lumada. "Trait ou coup de plume" Chaho. Jakin bear da Euskal-errian iñork etzuala itz bat izkribatu gai 

onetan [...] iñork ere etzuala eman lumada bat. Ag Lar 555. 

lumadi (Lar H). "Plumaje, las plumas todas del ave", "plumajería, plumería" Lar. Lumadi ori 

aldatukeran / jarri zan erdi billoxik. Enb 203. 

lumadun. 1. Emplumado, que tiene plumas. "Tarse, hegal edo luma-duna" Lç Decl Mm 4v. "Airón, penacho 

de plumas, tontor lumazko, lumadun galbarra" Lar. Zugatz-azal gogorrean berez sortutako zuloan ageri ziren 

xori lumadun urduriak. Or Mi 21s. Ondiño, baña, Jaunak gura-ta, jarriko balitz lumadun [txindorra]. Enb 203. 

(Uso sust.). Ave. v. lumaki (2), lumako. Aratxeki edo lumadun egosia. ECocin 21. Orano ja, lümadünak 

basaxka dütie, ezin erran zertako. Herr 15-10-1959, 3. 2. (El) que emplea la pluma (de escribir). Zenbat 

lumadun eskribatzalla aiñ entzunak? AB AmaE 63. Lumadun gixonak erpe geiztokuak. Kk Ab I 18. (Uso 

sust.). Escribano; notario. Bainan nor ez da yoan lumadun, lantzetadun, kargudun handitarik? Hb Egia 139. 

Zubek, inpernuko lumadunok, mundu osua mordollotu ta nastau egitten dozube-ta. Otx 96. 

lumagabe, lumabage (Lar, Añ), lumage. "Implume" Lar y Añ. Luma bagea. Lazarraga (B) 1160vb. 

Abereska hegaldünak eta lüma gabiak sortzen eta hazten dira jinkolluak bezala. Ip Dial 30 (Ur aberetxu 

egodunak eta luma bagaak; It luma gabeko, Dv hegats gabeko). Pikuka jarri dabe lumage, billosik. Enb 179. 

lumaiatu. v. lumaritu. 

lumaiatu. v. lumaritu. 

lumaka. Pluma a pluma. Oillo gaiso oek egalka / [...] soilduko dira lumaka. "Dejarán sus plumas una a 


mende. 

912


una". Or Eus 177. 

lumaki (Lar, H). 1. "Colcedra, colchón de pluma", "colcedrón" Lar. "Généralement, tout objet de lit garni de 

plume, coussin, oreiller, couverture, édredon" H. 2. (A Apend). Ave. v. lumako, lumadun. Saltsa hori on 

da edozoin lumaki errestarentzat. ECocin 31. 

lumako. Ave. v. lumaki (2). Aintzinduak baitziren ordea etxeko abreak, kanpoko beroaren ihesi, behi, 

ahuntz, ardi eta lumakoak. Prop 1909, 72. 

lumaldaira (Lar, H). "Muda, tiempo en que las aves mudan sus plumas" Lar. 

lumaldatu. "Muer, changer de plume, être dans le temps de la mue. Lumaldatzen duen oiloak, arroltzerik ez" H. 

lumaldatze. "Mue, temps de la mue" H. 

lumami. v. LUR-MAMI. 

lumandor (Lar, H). "Plumaje, penacho" Lar. "Plumet, aigrette, panache. Lumandor zurija, plumet, panache 

blanc (Echve)" H. 

lumandorkin (Lar, H). "Plumajero, lumandorkiña" Lar. 

lumaño (T-L). Dim. de luma. "Plumule" T-L. (Fig., referido a la virginidad). Anderiak galduik baitu / Bi 

lumaño hegalpetik. Bordel 93. Hegal petik lumaño bat falta ezpalinbalu / munduian aski elizateke ollanda hartaz 

espantu. ChantP 246. 

lumardi. 1. "(V-ger-ple-arr), almohadón" A. 2. (V-ger). "Colchón de plumas de gallina" Holmer ApuntV. 

lumari, plumari (Lar). Escribiente. "Plumista, plumario" Lar. 

lumarindu (AN-5vill). Cambiar de pluma. "Olloak lumarindu dire eta errunustu dire [...], olloak lumarintzen 

ari dire (AN-5vill)" Gte Erd 21. v. lumaritu. 

lumaritu (G-goi), lumeritu (AN-ulz, B), lumerietu (AN-ulz, B). Ref.: A; A Apend (lumeritu); Iz Ulz 

(lumérittu); Gte Erd 21. 1. "Mudar de plumas" A. "Desplumarse (las gallinas) en la muda. Bi urte bete biar 

battute ólluak, orai kenduin biarko ttugú lumerietzen badira" Iz Ulz. "Olloak lumerietu dira (B)" Gte Erd 21. v. 

lumarindu. 2. lumaiatu. Emplumecer, cubrirse de plumas. "Pelechar las gallinas, etc." Ond Bac. 

lumarrautza. v. LUMA-ORRATZ. 

lumati. Emplumado. Artu dezagun, diote, lumati ederra (el bien-emplumado), / gangor gorri, allatsu, buru 

arroa. Mg in VMg 95. Gangargorri, panpar, buru arroa, / lumati, allatsu, lodi, mardoa [ollarra]. Zav Fab RIEV 

1907, 532. 

lumatoki, plumatoki (SP, con trad. ilegible). Plumero (?). 

lumatsu (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, H), lumazu. "Plumado" Lar. "Abundante en plumas. Gaberdiko mosolua, 

egazti lumatsua" Etxba Eib. Kaio zuri lumatsuak. Ag Kr 153. Usoak egal gorrizu, / moko-aldea lumazu. Or 

Eus 143. Abesten ari dira urretxindor lumatsuak. Zait Sof 105. 

lumatto. Dim. de luma. "Lumatto bat badu burua baino gorago dohakona, [...] il est quelque peu orgueilleux, 

altier" H. 

lumatu (gral.; SP, Añ, VocBN, Dv, H; lumaatu V-gip), lumetu (AN-ulz). Ref.: A; Iz ArOñ (lumaatu), Ulz 

(lúme); Etxba Eib; Elex Berg. 1. Emplumecer, cubrirse de plumas. "Emplumar" Añ. "Gazte helduak eta xori 

lumatu denak hegaldatzea maite" H. "Vestirse de plumas la nidada" Etxba Eib. Egaztirik txikienak bere ego 


mende. 

913


biak osorik ta ondo lumaturik baditu. Añ LoraS 56. Zu oraindik lumatu gabeko txorikume, kabitik irten gabia 

zera. Urruz Iru ziri 41. Xoriñoak lumaturik ohantzearen uztera doazi. JE Bur 105. Siñestearen azkurriz Elizaren 

kabian lumatuz egalak egiten bazitzazkien. Or Aitork 99. Narru gorrian dagoan txoria, artean lumatu bakoa. 

Erkiag BatB 192. v. tbn. Ibiñ Virgil 117. 2. (gral.; Dv, H; lumaatu V-gip), lumetu (AN-ulz). Ref.: A; Iz ArOñ 

(lumaatu), Ulz (lúme); Etxba Eib; Elexp Berg. Desplumar. Ill, lumatu ta gardostu ezkero [ollaarra]. Mg PAb 

104. Beriala lumatzea [ollaskoak]. Sor AuOst 75. Ollagorra lumatu, eta tripak atera gabe, ipintzen da 

burruntzian. Cocinan 15. Oilo ilak lumatzen ari nintzen. A Ardi 43. Lumatu bearko oilloa. Or Eus 358. 

Oilaskoak lumatu eta husturik. Lf Murtuts 52. Txoria!! Neuk lumatuko aut i! SM Zirik 77. 3. (V-gip, G-to; H). 

Ref.: A; Elexp Berg. Desplumar, dejar sin dinero. "Utzi naute hutsik, ederki lumatu nauten ondoan, ils m'ont 

laissé sans rien, après qu'ils m'ont plumé" H. "Ser desplumado, salir sin dinero del juego" A. "Bingotik lumatuta 

urten giñuan" Elexp Berg. Iñor ez uan oroitzen Villarrialgo indiano lumatuarekin. Apaol 98. Onetera 

lumatuta gero, edontzi edo baso-betena ardao eskiñi ta emoten eutsien ostutakoei. Kk Ab I 117. Jokoetxera 

zijoaken buruarin oitugabeak zearo lumatzea. TAg Uzt 170. Berandutxo zatoz ba andra, lumatuta nago-ta. SM 

Zirik 77. 

- LUMATU BERRI. a) Recién emplumecido, recién cubierto de plumas. Mutiko biurriak kabian atzeman dun 

txoritxo lumatuberriaren antzera. TAg Uzt 102. b) "Lumatu barri, recién desplumado, despojado (en el juego)" 

SM Zirik 76. Lumatu berrian beti / eperra maingu da egoti. Izt Po 137. 

lumatxa (Vc, L-ain ap. A; Deen I 114 y 383 , Urt I 85, Lar, Añ, H), lumatxe (Lar, Añ), lumaxa (Chaho), 

lumetxa (V-arr-oroz-m ap. A; Añ). 1. Colchón de plumas. "Un jergón de pluma, que en vascuence le llaman 

lumacha (Vergara, 1589)" ConTAV 5.3.1, 156. "Plumón, colchón", "jergón de pluma" Lar y Añ. 

"Colcedrón [...] lumatx andia" Lar. "Coussin de lit, garni de plumes" H. Lumatxatzat lastoa du, / bururditzat 

belharra. EZ Noel 52. Gu ere etzanak aurkhitu ginen eta ez lumaxa guri baten gainean. Prop 1908, 24. (Lcôte 

ap. A; SP , H), lumatz (Chaho). Almohada. Huna non den mihisea, / huna oraino lumatxa, / ikhus 

ezazue nola / sepultura den hutsa. EZ Noel 106. "Carreau, coussin carré pour s'asseoir, s'agenouiller" H. 

"Coussinet à coudre, garni de crin, de plumes, etc." H. "Couverture de lit, garni de plumes" H. "Duvet (plume) 

[= edredón]" T-L, DBPT. 2. (V-ger, BN-baig ap. A). Primera pluma de las aves. Plumón. Gero ezti horri 

lotuko diozkagu, pollikiño ere, burukitako edo buhurdiko antzara-lumatxak. Lf Murtuts 25. 

Etim. Relacionado con rom. plomaça, plumaza 'colchón o almohada grande'. 

lumatxo (Lar, H), lumatxu. 1. Dim. de luma. "Plumilla" Lar. Emoidazubez arren bakotxak lumatxu batzuk. 

Mg PAb 177. Ni ere banenguen / lumatxo artian / eta nere Ama andria / urre gortiña artian. Balad 47s (tbn. en 

Or Eus 116 y Etxde AlosT 96). Lumatxo baten bere ez dozu aurkitu. AB AmaE 248. Nere lepapean lumatxo 

gorri batzuek nai nituzke. NEtx LBB 130. "Plume menue, duvet, plumule" H. "Premiers tuyaux de plumes 

naissantes" H. 2. Dim. de luma 'pluma de escribir'. Labana da ba irakurburu onen asiera [...]. Arretaz ibilli, 

lumatxoa. Ag G 296. 

lumatza (V, G ap. A). Montón de plumas. "Antzarren lumatzan bizi da ori (V-m), ese vive felicísimamente, 

litm.: ese vive en montón de plumas de ganso" A (tal vez var. de lumatxa, 'en colchón de plumas de ganso'). 

lumatzar. Aum. de luma. Txori-buru puztuen / lumatzar ariñak / jalki izan dituzte / berba latz samiñak. Izt 

Po 73. 

lumaustu. "Desplumar" Añ. 

lumaxe (L-ain ap. A), lumaxo (S ap. A), lumaxu (-ü S ap. A). 1. "Cañones de plumas que se queman después 

de desplumar una ave" A. v. lumaxehe. 2. "Lumaxe, -xo, xü (S-saug), duvet" Lh (que no especifica a cual de 

las tres formas corresponde la marca dialectal). 

lumaxehe, lumazee (V-ger). "Cañones de plumas que se queman después de desplumar una ave" A. 

lumaxo. v. lumaxe. 

lumaxukatu (Sc ap. A). 1. "Pelar una ave, quemando la plumillas" A. 2. "Quedarse sin dinero un jugador" 

A. 

lumazale, plumazale (Lar). Escribiente. "Plumista, plumario" Lar. 


mende. 

914


lumazee. v. lumaxehe. 

lumaztatu (H), lumastatu (H). 1. Cubrirse de plumas las aves; (fig.) crecer los niños. Txoriak, in ondoan 

egalak, lumastatu ondoan ongi, egatzen dire airean (117). LE-Ir. Gero bada, [umeak] lumastatu ondoan, orduan 

baituste agoniak, kongojak ta nigarrak [amek] (375). Ib. 2. (Chaho, H), lumastatu (Chaho). "Emplumer, garnir 

de plumes, orner de plumes. Burukita, istoa, gezia, kapelua lumaztatzea" H. 

lumaztu. "Emplumar" Lar y Añ. 

lumazu. v. lumatsu. 

lumeldo (Lar H). "Piñones de halcón, lumeldoak" Lar. 

lumen. Cerilla. "Arrasta esaten eben aldi baten Ondarroan beste erri batzuetako suprametxa ta lumen-ordez" 

A Ezale 1897, 167a. 

lumenario. "Lumenaixua, el humo que despide la carbonera por lumera-zuluak" Iz ArOñ. 

1 lumera (G, AN-egüés-ilzarb, B; Sb-Urq, Lar, Añ (G), H), numera (Sb-Urq). Ref.: Bon-Ond 145; A; Arin AEF 

1960, 79. 1. "Grasa de ballena" Lar y Añ. "Grasa o aceite de peces" A. Barrika t'erdi lumera. EE 1884b, 

115. Baleak ematen zuen koipe edo "lumera" gabaz argi egiteko ondo zetorren. Etxeg Itzald II 163. Zurezko 

ardatzak lumerarekiñ / al zan maizena iyurtzi. Tx B II 112. Naiz arrantzale izan ez, / itxas-ondoan geienez, / 

murgiltsu pike-lumerez. Inzag Y 1933, 419. Lumera edo grasa, gabaz argi emateko, baleagandik atera oi zuten. 

EgutAr 31-3-1957 (ap. DRA). Saina edo lumera ateratzeko egiten ziren suak. MEIG III 57. 

2. (AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 145; A). Ballena. Lumerak eta uretan mogitzen deren gauza guziak (ANegüés). 

CantTP 23 (AN-ilzarb lumera; AN-olza bale). 

- LUMERA-BALEA. Ballena. Auspez jartzean, "lumera-bale" / deritzan arrai aundia. Or Eus 390. 

- LUMERA-TXARRO (Lar (s.v. jarra)). Vasija para grasa de ballena. 

Etim. Para su origen, en último término, en lat. luminaria, v. BAP 1953, 558s. y 1961, 332s. 

2 lumera. "Luméra-sulo, se abren estos agujeros en la carbonera de intento cuando convenga para que tiren el 

fuego hacia allá [...]. Lumera-zuluak" Iz ArOñ. v. tbn. s.v. lumenario. 

lumeri (BN-baig, Sal, R ap. A). 1. "Enfermedad de las gallinas" A. Asi bedi ollasko edo ollanda bat poliki 

lumastatzen; datorkio lumeria, ta pelatzen du (165). LE-Ir. 2. "(V-arr, L-ain), muda de los pájaros" A. 

lumeritu, lumerietu. v. lumaritu. 

lumerne (Lar, H). "Mamones en las aves" Lar. "Descañonar, lumerneak kendu" Ib. 

lumernetu (Lar, H). "Emplumar, emplumecer las aves" Lar. 

lumero. v. numero. 

lumetxa. v. lumatxa. 

lumi, luñi. Mujer de mala vida (en el habla gitana). "Fille mauvaise, luñia " Michel LPB 144. 

"Elakri-lumia (BN), llaman así los gitanos a las muchachas de mala fama" A. 

lumigoal (Lar H (-ual-)). "Igualadas, las aves nuevas que ya tienen pluma igual, lumigoalak" Lar. "Oiseau 

qui a achevé sa mue" H. 

luminos. Luminoso. Ur luminos, hotx, gardenek. Mde Po 58. 

lumisar (Lar H, Hb ap. Lh), lumixar (G ap. A Izt VocC). Lirón. 


mende. 

915


lumizpa (Lar H). "Regulete" Lar. 

lumoil (Lar H). "Plomazón de doradores, lumoilla" Lar. 

lumoroldi (Lar, H). "Plumión, plumón" Lar. 

lumuri. v. limuri. 

lumuts. "(Adj.), que no tiene sino plumas. Egazti aura, agiri aundikua baña lumutsa" Etxba Eib. 

lumutur. v. lurmutur. 

lun. "(L, BN, S), filet de bœuf, de porc, etc." H. 

lunatiko, lunatik (Chaho). Epiléptico. Auk pietate ene semeaz, ezen lunatiko duk eta gaizki tormentatzen. 

Lç Mt 17, 15 (TB, Ip, Echn, SalabBN, Hual y Samper lunatiko; Dv ilhargi-jo, Ur (V y G), Ol y Ker alditsu, IBe 

epileptiko; He ilhargi-aldiak baditu, Leon erortzeko min, Or erori-min, IBk eror-min). Ezin sendotuz lunatiko 

bat. Tt Arima 82. 

lunbart(a). v. lonbart. 

lunbur. v. limuri. 

lunda. "(L; Hb), mèche à briquet" Lh. 

luner. (?). Haizeak etxolako atea ar-arazten zuen kañiskaz bere farrallan, lunerra supazterraren parrean 

trankula-trankaka, oholak xixtuz eta zartaka. Herr 3-12-1964, 4. 

lunerdi. Media luna. Zori on zezenari / lun-erdiak dituenari. Lar Gram 393. 

luneta (S ap. Lrq; Chaho, Hb ap. Lh, T-L). (Pl.). Gafas. "Lunettes" T-L. Ez baitzaio itsusi izanen, lunetak 

ezarririk, bere haurraren solasa hemenxet irakurtzea! EGAlm 1895, 44. Zointan xaxpi liburutarik / lunetekin, 

zuk, Paxkosa, / ikusi duzu Tisok baizik / ez dezakela konfesa? Monho 40. Luneta handi batzu emanik. Barb Sup 

88. Urrez apaindurikako luneta batzuen gibelean. JE Bur 107. Goihenetx, lünetak argitürik, haien südürran 

gaina biltzen ari zen. Const 41. v. tbn. StPierre 20. Orhoit sudurra dela zure lunetan zaldia. Herr 3-11-1960, 1. 

luneurta (Lar H). "Geodesia, ciencia de medir la tierra" Lar. 

luneurtar (Lar H). Geodésico. 

lunjera. v. lonjera. 

lunka. "(BN-mix, Sc), lomo" A. "Longe, boucherie" T-L. 

lunkaika. v. lukainka. 

luñi. v. lumi. 

luo. "(S), puits à fond perdu" Lh. 

luondo. "Tierra sin maleza (sin labrar)" Iz ArOñ. 

1 lupa. "(B), pereza" A. Cf. lupanda. 

2 lupa. Lupa. Atera zuen lupa aundi bat eta begiratu zituen ongi. Izeta DirG 30. Bakardadeak bizitzan, 


mende. 

916


lupa baten papera betetzen du gauzak senditzea gustoko duenarentzako. PPer Harrip 111. 

lupanda (Lar H). "Zorra, zorro, borrachera, pesadez" Lar. Cf. VocNav s.v. lupa, lupaina y lupanda 

"borrachera", las dos primeras voces usadas en Pamplona y la tercera en la Ribera. 

lupar (A, que cita a FSeg). Alcahuete. 

luparda. v. lauparda. 

luparia (-ri V arc. ap. A; Lar Sup H, Izt 16), luperia. 1. Atolladero. Edozein zidorrek dau luparia. RS 

367. Burdia luperian sartuta gelditu zalako. Eguzk GizAuz 70. 2. "Luperia "(V-arr-oroz-m), corrimiento de 

tierras" A. 

Etim. Tiene el mismo origen que rom. lobera, por ej. 

luparko (Lar H). "Tapia" Lar. 

lupatza. v. lupetz. 

lupe. v. lope; 1 lupu; lurpe. 

lupeme. "Alcahueta (FSeg)" A. 

luperia. v. luparia. 

lupertu (-ph- H, T-L). 1. "Profiter de, jouir de. Etxea egin du, bainan eztu luphertuko, [...] mais il n'en jouira 

pas" H. "Jouir", "profiter" T-L. 2. "Profiter en parlant des arbres, plantes, venir bien, réussir. Gauzak ez 

dezakete lekhu idor huntan lupher, les choses (que l'on y plante, sème) ne peuvent pas profiter en ce lieu sec" H. 

"Profiter, grandir, handitu, gizendu, luphertu" T-L. 

lupetsu (V ap. A; Lar, Añ, H), lupetzu (Lar, Añ (V)). "Lodoso" Lar y Añ. "Cenagoso" Lar, Añ y A. 

lupetz (V-arr; Lar, Añ (V), Dv), lupetza (V-ger-ple-arr-oroz; Lar, Añ, H (V, G)), lupatza (H (V)). Ref.: A; 

Larrak EG 1958 (3-4), 371. Barro, lodo; barrizal, lodazal, ciénaga. "Atolladero", "barrizal" Lar. "Lodazal" Lar 

y Añ. "Lupetz-tza gogorregi da esateko-ta, lupetza esaten da Arratian" Larrak EG 1958 (3-4), 371. "Lupetz, 

Arratian lokatzari esaten yako" Ib. 371. v. lokatz. Erleak lupetz loien balia dira, euren eztiabia gozoak 

egiteko. Añ LoraS 114. Lupetz puska bat. Añ NekeA 240. Ara elduteko, gustija zan aldatz neketsuba, lupatza 

ondobagia. Astar I 125. Datzazan lupatzatik jagiteko. Astar II 15. Egin eban gizonaren gorputza lupetzeagaz edo 

buztinagaz. Itz Azald 28 (v. tbn. Itz Azald 98 lupatza). Bere bizitza guztiya pekatuzko lupatzetan emon. Garita- 

Onaindia VeniMecum 112 (ap. DRA). Pekatuaren lupeltzan [sic] nasturik egon. Kortazar Serm 410. Abarkak 

jantzita, baserritar antzera, lupatzak egozanean. Echta Jos 193. Praka-barrenak loi-loi eginda lupetzez. Kk Ab I 

60. Nonbait gelditu arte / lupatzan etzunik. JanEd II 17. Jaiotzatik aldian dakarren lupetzea ezin dabela ganetik 

kendu. "Fango". Otx 99. Ezegixak lupetzatik atara. Ib. 39. Bidaro txar eta lupetzakaz. Akes Ipiñ 8. Igurtzi eban 

arpegia, lupetza zikiña zelanbait kentzeko. Erkiag BatB 45. Lupatzetik ain urrun. Gand Elorri 127. 

lupetzarte, lupatza-arte. Barrizal. Or jausi, emen altza / lupatza artian. DurPl 62. Arrastok lupetz-artera 

jausi ta ondatu yakoz. Altuna 21. Zoritxarreko / lupetzartian / dagozalako loituak. Enb 176. 

lupetzu. v. lupetsu. 

lupeztatu (Lar, H). Atascarse en un barrizal. "Sonrodarse, atollarse las ruedas de el carro, gurdia lupeztatu" 

Lar. 

lupeztegi (Lar, H). "Barrizal" Lar. 

lupeztu (V-arr-m ap. A; Lar, Añ (V), Izt). "Atollarse" Lar e Izt. "Embarduñar o embadurnar", "embarrar", 

"enlodar" Añ. 


mende. 

917


lupi. v. luki; lupia; 1 lupu. 

lupia (vEys (G), H (G, L)), lupina (-iña V, L; Dv, Arzdi Peces), lupin, lupi (G). Ref.: A (lupi, lupiña); Arzdi 

Peces; AEF 1960, 21. Lubina. "Lupi, lubina" Elizdo EEs 1926, 34. "Lupi (G-bet) es (Dicentrarchus labrax) 

[...] lupinia es (Labrax lupus), [...] lubina" Arzdi Peces. "Artikuluarekin hiru silaba osatzen dituzten izenak bi 

sailetan banatuak ageri dira [...] lupiyà eta mukiyà baina txuriyá eta guriyá" MEIG VI 103. Lupia. Izt C 206 

(en una lista de peces). Au bera egin liteke lupiarekin ere. Cocinan 36. Zortziamar libra inguruko lupi (lupin) 

andi eder bat. Ag Ezale 1897, 46a. Etzaite etorri lupiña bi barik. Ag Kr 140. Bost librako lupi batek aparejua 

eraman ziran ezkero. Iraola 120. 

- LUPIA PINTARRATUA. "Lupi pintarratua, lubina asalmonada" Elizdo EEs 1926, 34. "Lupi pintarratua, hace 

algún autor sinónimo de (Labrax punctatus)" Arzdi Peces. 

lupika. Beste gauzarik ez det gallendu / lupika ta pikardiya, / banidadiak galdu biar du / mundu onetan 

erdiya. (Interpr?). Xe 314. 

lupila. v. LUR-PILA. 

lupilatu. "Lupillatzea, amonceler de la terre" H. Cf. LUR-PILA. 

lupin, lipin. Altramuz, lupino. Lupin deitzen den droga hura dela ilhar zabal bat Franziako phartetik 

probeditzen garena. Mong 594. Har ezazue beraz olio liga, arno xuriaren liga eta zenbait lipin xehaturik. Ib. 

593. 

lupito. "Cañería de piedra y tierra para saneamiento de fincas" (G-nav). 

lupizkuia. "Serpa, el sarmiento largo que se entierra para criar otra" Lar. Harriet lo considera errata por 

lupizkaia. 

lupobi (Lar H). "Mina de guerra" Lar. Aboztuko illaren ogei ta bostean arkitu zuten plazakoak bigarren 

lupobia. Izt C 338. 

lupobitu (Lar H). "Minar" Lar. 

lupodi (Lar H). "Caño" Lar. 

lupoikin (Lar H). "Tinajero" Lar. 

lupoil. v. luboil. 

1 lupu (V, AN-gip, L, S; O-SP 230, SP, Lar, Dv, H), lipu (V-gip, G-goi-to, BN (-ph-); H (BN)), lipi (H (S)), 

lupe (S, R), lupi (AN-5vill-ulz, B, R; H (BN, S)). Ref.: A (lupu, lipu, lupe, lupi); Lek AEF 1923, 85; Arin AEF 

1955, 108; Iz ArOñ (istermiña), Ulz (lupíe); Elexp Berg. 1. Nombre dado a diversas enfermedades que 

provocan tumores en la piel. "Un mal qui vient aux bœufs et autres bêtes" O-SP 230. "Lobanillo", "lupia" Lar. 

"Lupu: [...] 4.º (V, L, S), lobanillo; [...] 7.º (L), ántrax, carbunclo, lupus" A. "Lipu: [...] carbunclo, tumor 

maligno" Ib. "Lupea sentogatx da (R-uzt)" Ib. "Lupi: [...] 2.º tumor, lobanillo; 3.º lamparones" Ib. "Lupuak jango 

al dik. Amen, así lo coma el lobanillo. Amén (AN-gip)" Lek AEF 1923, 85. "En el año 1756, en un documento de 

Lauztiturrieta, se menciona la 'enfermedad llamada en nuestro vascuence lipue'" Arin AEF 1955, 108. "Quiste" 

Iz Ulz. "Lupia o miarengaiza" Ido Rinc 349. Idiari edo behiari lipia khentzeko. Mong 591. Lipiaren 

erremedio segurrena eta lasterrena atheratzia da. Ib. 591. Lupu gaistok jango al au. CrIc 59. Lupu gogorrak jo 

daijala, korronzija gogorrak eruan aijala. Astar II 112. Ithurriak, lupuak eta hunelako bertze trunpiloek. Dv 

Dial 79 (Ur lupu; It e Ip txori). Baldin [...] postillaren bat, lupuak, atza, edo erpea balitu [idi, ardi edo auntzak]. 

"Papulas". Ur Lev 22, 22 (Dv orbaindun, Ol zornatsu, Bibl trunpilodun). Gaitz pegakorrak [...] nola diran [...] 

txakur amorratuen gaitza, lipuba eta onela beste asko antz onetakoak. Aran-Bago ManMed 189. Lupuak jango 

aldu. Ag G 294. "Lupuak yoko aldau" da gure erriko biragorik andiena (V-ple). A EY IV 251. Lupuak 

abelgorririk yo eztezan (G-goi). Ib. 251. Maldición en la que entra lupu. Esanik biraoak, añenak, boto 

gaistoak, lupu deabruak. Añ MisE 47. "Enfermedad que llaman lupu, que chupa la savia y no deja espigar a la 


mende. 

918


planta [de maíz] (V-ger)" AEF 1924, 112. 

2. (V-m ap. A), lipi (SP (que cita a O) vEys y Dv). Veneno. "Lupua baiño gaziago daukagu gaur saldea, 

hoy tenemos el caldo más salado que el veneno" A. Pesteari, lupuari, eriotzeari, infernuari eta demoniño 

guztiai baño bere obetoago eta lasterrago [apartatu]. Oe 43. Ura legez edaaten dabee infernurako lupu edo 

pozoina. JJMg Mayatz 58. Batbateko eriotz au lupuaren ondorengoa da. TAg Uzt 143. Jateko pozoitsua, lupua 

bera bere, ilteko modukoa. Erkiag BatB 101. 

3. (V-ger-m; Lar, Añ, Dv (V), H), lipu, lupo (AN-5vill). Ref.: A; Bon RIEV 1910, 248; Etxba Eib. Escorpión. 

"Sabandija venenosa de muy mala leyenda en el caserío" Etxba Eib. Seme batek bere aitari arrauntza bat 

eskaturik, menturaz emongo deutso lupu bat? (Lc 11, 12). Añ MisE 34 (A EEs 1916, 107, Ker lupu, IBe lipu; TB 

y Ol harrubi, Dv harrobi, Brunet arrabio, Leon harruli, IBk luhartz). Lupuak pikatzen duenian pozoia du. 

Echve Dev 93 (SP Phil 71 arluri, He 73 skorpion). Eta eukezan buztanak lupuen antzekuak. Ur (V) Apoc 9, 10 

(Ker, IBk e IBe lupu; Ur (G) arrabio, Ol lugartz). (BN-bard-baig; Dv), lipu (BN-ciz-baig, Ae; VocBN, Dv 

(BN), H (BN)), lipi (BN-ciz-baig; SP Dv, H (S)), lipo (BN-ciz), lupi (BN-baig). Ref.: A (lupu, lipu, lipo); 

Bon RIEV 1910, 248; Echaide Nav 112; EI 361; EAEL 102. Araña. Lipu bat dilindan agertzen baldin bada 

(BN-ciz). A EY I 426. Zeren nuk lupu pehestu, jendeak maite dituen bat. GAlm 1963, 60 (ap. DRA). (V-ger-m 

ap. A), lipu (Gc ap. A), lipo (Gc ap. A), lupe (lü- Sc ap. A), llipu. Oruga. Bere yarlekutik llipuek yana ikusi 

du bere Ona. 'Chenilles'. Or Mi 134. Lipu aiek [...] kusku argal aietan il-yantzi direnean. Ib. 29. Lipoak utzia, 

ottiak yan du. Ol Ioel 1, 4 (Ur beldar, Dv y Ker (h)ar). Nagiak ateraten / ari da, lupu bat lez, / txiki ta itxartubarri. 

Gand Elorri 173. Lore-apaiñak lupu-marro ta / usoak putre bai ditu [munduak]. (Interpr?). Ib. 102. lipu 

(G-azp ap. A; H), lipi (H). "Araignée de mer, poisson" H. "Un pez sin escama" A. (V-gip), lupo (V-gip). 

"Salamandra" Iz ArOñ y UrrAnz, Elexp Berg. 

4. Lechecillas de animales. "Ris des animaux (L-côte)" Dv. 

- LUPU-HABIA. "Lipo-kafi (BN-ciz), tela de araña" A. 

- LUPUAK JOTA. "Herido de muerte, para el arrastre" DRA. 

- LUPU-BELAR (Lar, H (-lh-); -berar Izt C 45; lupi-belar Lcq 122). a) "Escorpión, planta" Lar. VocPir (603) 

recoge "scorpioïde (??), lupubelar (Ae) (??)". Lacoizqueta dice tomarlo de Larramendi, pero en éste sólo aparece 

lupu-. b) (L-ain; -belhar Dv, H; -bedar V-m; lipu-belar G-bet-to, liphu-belhar BN; lupibelar AN-5vill). Ref.: A 

(lupu-bedar, lupi-belar, lipu-belar); Lcq 46. Eléboro negro. "Eléboro negro, hierba que se emplea en la curación 

del carbunclo" A. "Helleborus" Arzdi EAlde 1923, 41. Lupu belar kirats eta zira (bitumen) beltzarekin 

naasita. "Elleborosque". Ibiñ Virgil 103. 

- LUPU BELTZ (lupe beltz S ap. A). a) Tipo de ántrax grave. Bei urde ori! Lipu beltzak ilko al au, ba! Ataño 

TxanKan 133. b) "Lipoak zuriak eta beltzak izaten dira: lipo beltzak abelgorria il dezake [...], la oruga negra (Gbet)" 

A (tal vez 'ántrax'). 

- LUPU-IZAR. "Scorpion, signe du zodiaque" T-L. 

- LUPU-IZARTI (Lar H). "Escorpión, signo celeste" Lar. v. lupuaga. 

- LIPU-SARE (BN ap. A Apend). Telaraña. 

- LUPU-UHAL (Lar H). "Escorpiones, especie de azote" Lar. 

- LUPU ZURI (lipo z. G-bet ap. A). Tipo de ántrax más benigno. 

2 lupu. "Lobo o loba, lupua" Lcc. 

Etim. Del lat. lupu. 

3 lupu. "Alcahuete (FSeg)" A. Cf. lupar, lupeme. 

lupu. v. lope. 

lupuaga (lupubaga Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de lupu 'escorpion' y el suf. -aga. Escorpión 

(constelación). Lupuagan ilberea. AG 988. 

lupukeria. Vileza. Ez eban iñok ekarri [gutuna], ene yaun, eta ortxe dago egon be orren lupukeria: 

leiopetik barrura egotzita aurkitu neban nire etxokian. Larrak EG 1958, 276. 

lupur. "Terrón" A Aezk 295. 

luputsune. "Limbo de los Santos Padres y niños" Lar. 

lur (gral.; Lcc, IC 442r, Volt 120, Mic 9v, SP, Deen I 218, Urt I 6, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, 

H), luur (VocCB, Dv (V), H (V)), luhur (BN-baig). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 100; A; Lrq; Iz Als; Etxba Eib; 


mende. 

919


Holmer ApuntV; EAEL 106; Gte Erd 214. 1. Tierra. "Hundirse la tierra, lurra unditu" Lcc. "Terre dégagée, lur 

eroxia" Ht VocGr 348. "Tierra, elemento" Lar y Añ. "Hocicar, hozar la tierra, lurra muturkatu" Lar. "Lurrean 

(G-bet), bajo tierra" Zt (comunicación personal). "Palatara bat lur (BN-arb)" Gte Erd 214. Tr. De uso gral. en 

todas las épocas y dialectos. Hay luur en Olaechea, Zuzaeta (157, junto a lur (157)), fray Bartolomé, Astarloa, 

J.J. Moguel y en un texto baztanés del s. XVIII. En DFrec hay 805 ejs. de lur. Lur[r]ak dak[a]r og[...] (s. 

XIV). TAV 2.2.15. Gorputzori usteltzera lur hotzian egoizten. E 27. Berze parte bat eror zedin lekhu 

harrizuetara, non ezpaitzuen lur anhitzik. Lç Mc 4, 5. Lurra bigunago, haarra barrunago. RS 400. Azpian lur 

otza, gañean arria (Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Ez lur [Sodoma] estaltzeko, eta ez ur garbitzeko. Ax 380 (V 

250). Zure haragiaz egiten du lur. Tt Onsa 63. Emen, lur guti onetan / dago Erregea sarturik (Pamplona, 1666). 

TAV 3.1.28. Laur elementiak: süia, airia, hura eta lürra. Bp I 84. Goaja handiak lurra arrobatuz. ES 93. Bertze 

parte bat erori zen toki legartsuetarat, zeiñetan ez baitzuen bihiak lur hainitzik. He Mt 13, 5 (Lç lur-barne; en 

las demás versiones lur). Lurrez zikindu. Mb IArg I 293. Zeruko ihintza eta lurarren gozoa. Mih 71. Nola 

erorten diran euri lurraren ongarriak. VMg 11. Sepultura baten lurrez estaldurik. Astar II 76. Eman bear zaio 

lurrari lur berria edo gorotza. It Dial 49 (tbn. lur berri (barri) Dv, Ur e Ip; cf. luberri). Gurasoen gorputzak 

lurrak jan ditzan artean. Lard 92. Phezoin-asketako lurra da hortakotzat hobeenetarik. Dv Lab 185. Nitre-gatza 

lürrareki nahasirik gerthatzen da. Ip Dial 115. Lurrak iateko dagozan begiokaz ikusi nebazan. A BeinB 58. 

Errabiarekin lurrez ahal bezain tinki bethetzen nintuela [ziloak]. JE Bur 16. Lurra saskitraka bizkarrian 

garraiatzeko ofizian. Zub 51. Uste baño be lur obiauan / [azi] geienak zirala jausi. Enb 43. Lurra zaila zegoen. 

Or Mi 114. Malkarretako lurrari arbolak eusten dio. Munita 138. Lurrak iruntsi bai lituan. Erkiag Arran 10. 

Lurrak gizona hazten duela. JEtchep 72. Lurrak berak gatz-kutsua izaten du an. Anab Aprika 94. Haziak 

ernatzeko lur heze-emankorra behar duen bezalaxe. MEIG IV 116. 

Lurra baño falsu(a)goa aiz (G-nav). 'Alfer utsa aiz'. Inza NaEsZarr 130. Aitzeki-maitzeki, lurre baño 

ustelagoa aiz i (AN-ulz). 'Alferrari ta ordaintzale gezurtiari esana'. Ib. 1869. 

Arcilla. (Usado gralmte. en instr.). "Lurrez egina, lurrezkoa, fait de terre" SP. Baigorrin baxera lurrez, nik 

hara gei nuenean urrez. O Pr 66. Lurrez egin zuan gorputza. Ub 7. Urruneko eltzea urrez, etxerat orduko lurrez. 

Ag G 121 (tbn., con alguna variación, en Or SCruz 51 y Larz Iru 132). Lur bategaz beragaz ainbat ontzi 

bardiñezak egitten dira. Otx 55. v. tbn. Lard 3. 

(Como primer miembro de comp.). De barro, de cerámica; de tierra. "Lur tupina, pot de terre" SP ( A) y H. 

"Lurtupingillea, potier" SP. Ala eztu lur-tupinagileak orhe ber batetarik egiteko bothere, unzi bataren 

ohoretako, eta berzearen desohoretako? Lç Rom 9, 21 (He lurrezko baxera egille). Lur tupina. SP Imit III 14, 4 

(Ch y Mst lurrezko). Lur konketa batean. It Dial 105 (Ur e Ip lurrezko). Lur murkuetan. Ur Dial 106. 

Xoriñoaren lur ohantzea. Ox 109. Zelaietan baitzun [kilker olerkariak] lur-yauregia. Ldi BB 132. 

(V-ger, AN-5vill-ulz; Lcc, SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: EAEL 67; Gte Erd 285. Terreno, parcela, campo. 

"Labrar la tierra, lurra labradu" Lcc. "Lur golde bat, un journal de terre" SP. "Heredad" Lar y Añ. "Baldío, tierra 

baldía, lur etze dagoana" Lar. "Bancal, pedazo de tierra sobre peñas, aitzgañeko lurra" Ib. "Sembrados, lur 

landuak" Añ. "Zure lurreko ogia da orotarik ederrena" Dv. "Lurra iraultzea, labourer la terre" H. "Lur aunitz ba 

du [baserriak] (AN-5vill)" Gte Erd 285. Lur lantzen eta aphaintzen. Ax 468 (V 303). Lur bat zuzenez 

dadukanak. SP Phil 266. Bere urhiak, zilharrak, lurrak, haziendak. Tt Onsa 144s. Jaun biren lurrak Isidrok bere 

kontura artu. Cb Eg III 334. Ene lurrak bertzeek labora detzakete. Brtc 136. Ezpadezu lurra maneatzen, 

zimaurtzen eta itxitzen. AA III 512. Tristia ezari niz ihon lürrik gabe. Etch 78. Nekazaririk onena da uzta eta 

bazka lur beretik ateratzen dituena. It Dial 46 (Ur e Ip lur; Dv bazter). Lurraren jabea ur eske dago. Dv Lab 21. 

Ez dot beste etxerik, ez ta lurrik bere. AB AmaE 261. Etxea eta lurrak. Apaol 83. Ebatsi ba etxeak, lurrak, 

kaperak, zituzten guziak. HU Zez 152. Amar golde lur bazeuzkaten lantzeko. Ag G 21. Xoko hunek badituela lur 

batzu hautak. JE Ber 11. Bertan erosi dituz etxe ta lur asko. Enb 133. Jasotzen ditu ainbeste errenta ta amarren 

lur oiegatik. NEtx Antz 45. Lur au aita zureak atxurtue da. Akes Ipiñ 22. Mendi mazelak eta alhorretako on 

etziren lurrak. JEtchep 15. Lurra garestitxo baldin bada. MIH 401. v. tbn. Mong 588. Mb IArg I 201. Lg II 193. 

Izt C 27. Bordel 127. Hb Esk 192. Bv AsL 116. Arb Igand 24. Azc PB 332. Itz Azald 106. Kk Ab I 84. Otx 129. 

Ldi IL 165. Eguzk GizAuz 10. Or Eus 399. Iratz 178. Munita 82. Etxde AlosT 38. Vill Jaink 142. Ibiñ Virgil 59. 

Ardoy SFran 39. Casve SGrazi 36. 

2. (V-arr-gip, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B, BN-arb; Lcc, Mic 9r, Lar, Aq 1463, Añ, Dv, H), luur. Ref.: Iz 

ArOñ, Als; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 214, 225. Suelo. "Asoladura, lurrera egoztea" Lcc. "Tumbar, 

derribar [...] lurrera itzuli, bota, ezarri" Aq 1463. "Berri horrek lurra baino beherago ezarri zituen" Dv. "Bil 

zatzu lurreko sagarrak" Ib. "Lurrerat erortzea, tomber par terre" H. "Lurrean lo egin (etxe barruan) (V-arr-gip, 

G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 214. "Lurraren gainean lo egin (= etxetik kanpo) (G-azp)" Ib. 214. "Lurreko 

apalean, en el suelo" (G-azp). 

Hitz huts batez iziturik egotzitu lurrian. E 63. Orduan mana zezan populua iar ledin lurrean. Lç Mc 8, 6 (TB, 

HeH, Dv, Leon, IBk e IBe lurrean, He lurraren gaiñean, Ol y Ker lur-ga(i)ñean). Zidin desmaiadurik lurrera 

jausi. Lazarraga 1152v. Txapez lurrean efini neben / belaunok umilladurik. Ib. (B) 1198rb. Oñetako lurrau 

jabil[t] ikara (s. XVI). TAV 3.1.6. Bere burua lurrera egotzirik. Mat 229. Gorputza manaiu gabe erortzen da 

lurrera. EZ Man I 45. Hautsi nauzu lurraren kontra. Gç 48. Begiak lurrera beiratzen dutela. El 94. Belaunekin 


mende. 

920


anbat horduz lurrean egoteak. Mb IArg II 354. Jainko gezurti au noiz lurrera ta oñpera botako det? Cb Eg II 85. 

Luurra ikaratuten zala. Oe 157. Populu guzia eman zen lurrean ahuspez. Lg I 354. Lurrari muñegin oi zion 

apaizen bat ekustean. AA I 556. Luur gogorra da nire oia. Astar II 139. Lurrerat aurdikitzeko gure etsai guziak. 

MarIl 95. Lurrean arrastaka dabillen arra. It Dial 8. Lurrean etzan zan. Lard 143. Lurrera jausi. AB AmaE 175. 

Iduri kasik lurra eztutela hunkitzen, oldarraren hartzeko baizik. HU Zez 118. Lurrean oñak ipiñita. Ag Kr 17. 

Zume-sorta lurrean utzita. Or Mi 5. Belhaun bat lurrari, apezpiku bati agurka. JE Ber 60. Imini bi eskuak 

lurarren gainean. Arti Tobera 281. Murrua bezain xuri lurrerat utzi zuen bere burua. JEtchep 58. Badagoz 

banakak lurrean luze, zaurituak nunbait. Erkiag BatB 185. Gaztelua lurrera etorri zan. NEtx LBB 24. Lurra 

ostikoz astinduz. MEIG I 60. 

3. (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Lar, Dv, H), luur. Tierra, mundo. "Lurrekoa, qui est sur la terre, terrestre" SP. 

"Terrícola, lutarra, lurrean bizi dana" Lar. "Lurraren bihotzean bada berotasun bat behinere iraungitzen ez 

dena" Dv. Tr. De uso gral. Ieinkoak ondatu zukeien lur guzia engoitik. E 111. Eta adoratzen zutén hura 

lurreko habitant guziék. Lç Apoc 13, 8 (TB, Dv, Echn, Ol, Ker, IBk e IBe lurreko, Ip lürrian zauden, Ur (G) 

lurrean zeuden, Ur (V) lurrian bizi diran). Kreatu zituena zeruak eta lurra. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. 

Egin bidi zure borondatea nolan Zeruan alan lurrean. Bet 4. Zeru eta lur betatzen du / aren gorputz sanduak 

(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20. Zeren ohek gozatuko dute lurra. Ber Doc 93v. Ni lurrean ondra nazak. EZ Man I 

14. Bethe da lurra gaixtakeriaz. Ax 119 (V 78). Alan lurrean nolan zeruan. Cap (ed. 1893), 36s. Lürraren zolan 

sühalamaz bethe den presu bat. Bp I 58. Sortu zituan zeruak eta lurra. OA 23. Amorioak iritzi zaituz zerureanik 

lurrera. Acto 392. Errege Jangoikoaren begietan ez ezik, lurreko prinzipe batenetan ere. Mb IArg I 383. Hedatu 

zen lurraren bertze bazterretik Salomonen gana. Lg I 335. Zu libratzeagatik erortze untarik yautzi nintzen 

zerutik luurrera (B, s. XVIII). BOEans 741. Emoten deutsubet eskubidia lurrian gizonak juzgetako. Mg CO 8. 

Lurrean bizi diran anima on guziak. AA I 465. Jesu-Kristok lurraren gainean eraman duen bizitzea. Dh 70. Bost 

milla praile lurraz azturik. Bv AsL 191. Ez banatzeko / lurrak dirauen artean. AB AmaE 37. Lür huntako gaiza 

igarankorretarik. Ip Hil 185s. Erraten zuten Angleterra zela lurraren azken hegia. HU Aurp 50. Lur huntako 

itzulikez. JE Bur 166. Animako aberastasuna obea dek lurrekoa baño. Ag G 21. Lurraren sartaldeko beste 

elizak. Inza Azalp 27. Lurraz zerua egin nairik ba-dabiltz. Eguzk GizAuz 191. Orain arte uste genuen lurra 

pelota bezalako opil bat zala biribil-biribila. Zait Plat 58. Gure yoranek, lurreko zerekin asetu ezinda, zerurontz 

aurtikitzen duten hasbeherapena. Vill Jaink 148. Naibalimadun konsatu bear izanen dun itzuli lurreala. ZMoso 

47. Gazterik egin zituen lur huntako aldiak. Goian bego! Xa Odol 51. Maupassant-ena, zerurik gabeko lurra da. 

MEIG IX 107. 

4. (V-gip ap. Etxba Eib; Dv, H). (Sing. o pl.). Tierra, país, comarca. "Aiten, arbasoen lurra, patrie" Dv. Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos. Ejipteko lurretik idoki nitzanzát. Lç He 8, 9 (TB y Dv lur). Ez 

konsentidu / zeure lurrean gaxtorik. Lazarraga 1203r. Gipuskoako lurrean. Ib. (B) 1205rb. Ejiptuko lurretik. EZ 

Eliç 260. Emazte ederra duena etxean, etxea etsai-lurrean eta mahastia karrikaldean. O Pr 579. Bañan ago, 

Fransez Xabier, / lurrik asko duk kurritu. Gç 195. Errege saindu hek bihur zitezen bere lurretara. Lg II 114. 

Kannango lurrera. Ub 27. Frantziako lurretan. Monho 64. Egiten zütit prinze / orai ene lürretako. Xarlem 34- 

35. Israeltarren lurrera. AA I 429. Jaungoikuak iskinirik deuskun luurrera. Astar II 285. Saulen mendeko 

lurrean. Lard 178. Ara España, lur oberikan / ez da Europa guztian. Iparg 347. Gure lurrera etortzeko. Bv AsL 

120. Urrungo lurretarat igortzeko. HU Zez 101. Euskal-lurrean. Ag AL 79. Heien aitei lehenago hitzemana zuen 

lurrera heltzeko. CatJauf 27. Norbere lurretik kanpoan billatu ezkero. Ag Kr 117. Euskalerriko lur maite 

onetara. Alz Ram 51. Hainitz erresumetan Jesuistak herriko lurretarik kanpo igorriko dituzte. Zerb IxtS 110s. 

Kristau herri gehienetan, Islam lurretan ez bezala. Mde Pr 187. Amerikako lurretan. BEnb NereA 66. Lur 

berriak ikusteko azkureak. NEtx LBB 33. Geren lurrian euskerarikan / nola etzuten utzitzen. Uzt Sas 292. Üskal 

Herriko lür maitia. Casve SGrazi 166. Mejicoko lur beroetan. MEIG I 191. 

5. (H). Tierra firme. "Lurreko eta itsaspeko landareak" H. "Lurretikako haizea" Ib. "Lurrean, airean, par terre, 

en l'air" Ib. Cf. LUR-HAIZE, LUR HARTU, LUR-HEGI, LUR JO (d). v. lehor (2). Zeruia, lurra, itxasoa. E 

91. Ezen etziraden lurretik urrun, baina ber-ehun besoren ingurua. Lç Io 21, 8 (LE lur). Lurrean bezala itsasoan 

ere esku duzuna. Mat 332. Begirautzue, lurra eta itsasoa, gaizki doha zuetzaz. Ax 175 (V 118). Lurrean da 

itxasoan / zure izenak / bildurtu emen ditu / errien bazterrak (1658). ConTAV 5.1.5, 91. Haren obrak dirade 

onak / itsasoan ta lurrean (Pamplona, 1666). TAV 3.1.28. Ezen kurritzen ditutzue itsasoa eta lurra. TB Mt 23, 15 

(Echn y Samper lur; Lç, He y Dv leihor, Ip lühidor, Ur (G), IBk e IBe lehor, Ol y Ker legor). Itsasoko arraiak, / 

lurreko piztiak. It Fab 168. Erdaldun izan baño lenago / lur itsasuok biurtu. AB AmaE 68. Horra non mariñel 

batek masta-haga baten puntatik egiten duen oihu: "Lurra, hara lurra!". HU Aurp 51. Lurra ta itxasoa 

dardaratuko dira. Inza Azalp 111. Ol zabal bat ontzitik lurrera jarri. JAIraz Bizia 44. Itxas amak lurra / oeratu 

nai du. NEtx LBB 351. v. tbn. EZ Noel 141. Gç 151. Mb IArg I 357. GavS 18. AA I 553. Lard 2. Hb Egia 2. 

Aran SIgn 214. Arb Igand 69. Itz Azald 92. CatJauf 21. Iratz 112. Or Poem 531. Vill Jaink 36. Luur: fB Ic I 11. 

6. "Peonada, medida agraria [...]" Darric (ap. DRA). 

- LUR-ABAR. "Lurrabarrak, residuos de leña, támaras" A (s.v. abar). 

- LUR-ABERE. Animal terrestre. Ba-dakusagu lurraren azala, lur-aberez edertua. "Terrenis animalibus". Or 

Aitork 419. 


mende. 

921


- LUR-ADAR. "Cabo" EEs 1931, 145. Ekaitzak astindu oi duten lur-adar maldatsuaren erpiñetik. Zait Gold 

178. 

- LUR AGINDU. Tierra prometida. Eta emana hekien aitei lur agindua. EZ Eliç 79s. Nahiz sar-arazi 

Jainkoaren populua lur aginduan. Lg I 200. Lur-aginduari buruz zoazila Israelitak. Zerb IxtS 40. 

- LUR-HAIZE. Viento terral. Lur-aize batek eraman zuen ontzi guziekin itsasoak barrena. Mb IArg II 291. 

- LUR-ALDATU. "Luraldatu, transplantar. Luraldatutako landarak, obeto etorzen dira" Etxba Eib. Sakonki 

aitzurtu zuloetara lurraldatuko balitu [zuaitzak]. Ibiñ Virgil 83. 

- LUR-ALDATZE. "Trasplantación. Luraldatzia eiñ biar da, iratargixa kontuan eukitta" Etxba Eib. 

- LUR ALFER (Ht VocGr 365, H). a) "Friche" Ht VocGr. "Lur alferra, terre qui ne rapporte rien, inculte" H s.v. 

alferra. Laborariak, ahal badu, ez du lur alferrik iduki behar. Dv Dial 62 (Ip lür auher). Urtetik urtera lur 

alferrak ari dituzte haatik ttipitzen. JE Bur 198. Zuaitzez bete zitun lur alper guztiak. Munita 116. b) Tierra pobre 

en humus. "Erraiten zaiote [buztin lurrei] lur alferrak" Gatxitegi Laborantza 56. 

- LUR ALTXATU. Azotea. Davitek bere palazioko lur altxatu batean zabillala, ikhusi zuen emazteki eder bat 

(2 Sam 11, 2). "Solario". Lg I 304 (Dv zabaltzan, Ur sabaiean, Ol sapai-gañean, Ker goiburuan, BiblE 

etxegainean). 

- LUR-AMIL. "Lurrámill bat, un corrimiento de tierra" Iz ArOñ. 

- LUR-HANDI. Continente. Europako lur-handian mintzatzen den keltar mintzaira bakarra. Mde Pr 281. 

Aitzinateko garaian lurrandiko eremu zabaletan ere mintzatua izan dela. Ib. 239. 

- LUR APATZ. Tierra blanda. Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52. Arrittartetan, lur apatzik 

asko eleguanetan. Arriand Mc 4, 5 (Lç lur). Asmo berri aren erroek garai artako giza-gogoetan lur apatz eta 

gizena arkitu zutelako. Zait Plat 26. v. tbn. Ibiñ Virgil 87. 

- LUR-ARBI. "Nabitos subterráneos, alimento apreciado por el jabalí" Mg in VMg 102. Ez dezu arte ale, lur 

arbietan / Zerekin gosea ase ugari? Mg in VMg 99. Ez dok arte-ezkur, ta lur-arbietan / zegaz ire gosea ase 

ugari? Zav Fab RIEV 1909, 30. 

- LUR ARGAL. Tierra delgada, poco profunda. Lur argaleko muntegijan azi dirian landara gaztiak. Mg PAb 

126. 

- LUR ARIN. Tierra ligera, arenosa. Ondar geijago badauka buztin baño deituten jako lur ariña. Ur Dial 44 

(It ondar lur, Dv legar lur, Ip hariña lür). Lur arinegiak, hainitz ur edanagatik, ez du begiratzen. Dv Lab 21. 

Lur ariña dagon maldetan lurrari eusteko. Munita 50. Auek lur gizenetarako obeagoak, aiek berriz lur 

ariñetarako. "Terris [...] leuioribus". Ibiñ Virgil 84. 

- LUR-ARLO (-erlo Izt C 234, H (que cita a Lard)). a) Terreno. Emen artu zituen lur-erloetan azaroak erein 

eta abuztu onak izaten zituen. Lard 31. Lurrarlo bat emon eutsien. Akes Ipiñ 20. Etxeko ilobirako lur-erlo bat 

ematea. Zait Plat 76. b) Territorio. Gaurko euskaldunok daukagun lur-zati au aldi aietako pranko-kantauritar 

erriaren erdi-aldeko lur-erlo bat zan. JMB ELG 24. 

- LUR-ARRAS (Sal, R ap. A; luherras Sc ap. A). a) (Adv.). Por el suelo, en el suelo; a ras de tierra. "Lur-arras 

lo egin du (Sal, R), ha dormido en tierra" A. Zakurra ene sahetsean saingaka eta jauzteka, burua lur arras. JE 

Bur 16. Zirristan lerratzen lur arras [pilota]. Ib. 30. b) (lurrarras L-ain, S, Sal, R ap. A; lurras R-uzt ap. A). 

(Sust.). "Pavimento de tierra en una habitación" A. En gral., suelo. Hiru [dupa] kentzen ahal ditugu lurarrasetik, 

gain-gainean ezartzeko. Lf Murtuts 16. 

- LUR-ARRASTE. "Luarraste (SP), prosternación" A (en realidad, en Pouvreau sólo aparece como vb.). 

- LUR-ARRASTU (luarrastu H, A; luarraztu SP vEys y H; luharrastu S; Dv, H; luherrastu S; Gèze, Dv (S)). 

Ref.: A (luarrastu, luherrastu); Gte Erd 9. "Luarraztea, se prosterner en terre (O)" SP. "Prosterner" Gèze. 

Bere begithartetan gaña lüharrastü izan zirela, axuriaren aitzinian. Mst III 58, 8 (SP e Ip ahozpez iarri, Ch 

ahuspez iarri, Ol auzpez erori). Lüharrastürik ixiltarzün barna batetan egon. UskLi (ed. 1804), 107 (ap. DRA). 

Zerbütxari harek, lüherrastürik, othoitzen zian. Ip Mt 18, 26 (Lç bere burua lurrera egotzi, TB ahozpekatu, Dv 

ahuspeka erori, Ur (G) y Ker auspaztu, IBk ahuspeztu). Lüherrastü ziren hogei eta laur zaharrak. Ip Apoc 19, 4 

(Ur (V) auzpaztu, Echn auspeskatu, IBe ahozpeztu). 

- LUR-ARRO. "Lurrárro, lurrárruan sartu, agujero abierto en tierra" Iz ArOñ. 

- LUR HARRO (V-gip, S; Foix ap. Lh, Casve). Ref.: Lh; Iz ArOñ. "Terre meuble" Lh y Casve. "Lurr-arruan 

sartu (astua), en el barrizal" Iz ArOñ. Lur arro guztiak sagastiz beteak. Izt C 142. Gaztainak lur harroa 

galdegiten du. Dv Lab 318. Lubeltz gizenak, lur arroak alegia. Ibiñ Virgil 86. v. tbn. Munita 46. 

- LUR HARTU, LURRA HARTU. a) Desembarcar. Itsasotik irtenda, [San Pablo eta besteak] lurra artu zuten 

bazterrak [Publiok bereak zituen]. Lard 529. Gaetako kaiyean lur-artu zuen. Aran SIgn 34. Bost egunen buruan 

lur artu zuten Gaeta deritzaion Italiako erri batean. J. Goenaga Aita San Inazio 19 (ap. DRA). Genesar-errira 

ziran ta lur artu zuten. Ir YKBiz 215. Engelandatik etorri Normanek Irlandan lur-hartu zuten. Mde Pr 208. 

Buenos Airesko kaietan lur artu zutenean. NEtx LBB 33. b) Estar enterrado. Lezoko kanposantuan lur artuak 

dira. Salav 23. c) v. LURRA HARTU. 

- LUR-ASKA. Surco. "Lurraska (Gc), surco o sulco que se abre en la tierra para la siembra con arado de cuatro 

púas" A. Idi zarrak bere soloan, lurraskak ederto gertau beingoan. Karmengo Egutegi 1952, 103 (ap. DRA). 

Iakintzaren alorra zabalagotu ta ildo (lurraska) berriak urratu. Zait Plat 26. 


mende. 

922


- LUR-HATS. "(L-ain), vaho, vapor" A. Lurrats-gandu arin bat. Gand Elorri 50. Eguzki eta lur-atsa. Ib. 61. 

- LUR-ATZEN. Confín de la Tierra; Finisterre. Lur-atzenetik asi ta Orreaga arte zeuden bizidun guztiyak. 

M.A. Iñarra EE 1892b, 560. 

- LUR-AZAL, LUR-AXAL (Lh). a) Superficie terrestre. "Lurraxal, écorce terrestre" Lh. Gatza aurkhitzen da 

harri gisa lür axalian eta lürpian. Ip Dial 112 (Dv lur axal; It lurraren gañean). Lurpean baño obe dek lur 

azalean arlotu. Ag G 115. Lurriña bakarrik igotzen zan lurretik, lur-azal guzia garastatuaz. Ol Gen 2, 6 (Ker y 

BiblE lur-azal; Bibl lur gain). Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta buruz beheiti eror gintazke denak. Lf 

Murtuts 13. Italiko lur azal guzia. Etxde JJ 239. Lur-azalean edo barnean gertatzen diranak oro. Zait Plat 43. 

Lur-azala, hogoi bat kilometra baititu lodienean, dena zimur da. Herr 7-7-1960, 4. Giza-kondaira lurarren 

kondairari, eta batez ere lur-azalarenari, itsatsirik ageri baitzaigu. MEIG VIII 63. v. tbn. JE Bur 97. Vill Jaink 

167. Lur-axal: Ir YKBiz 141. (V-gip ap. Elexp Berg). Parte superficial de un terreno. Zeinetan lur axalean 

erretzen baita zizkirra, hiratze poxi batekin. Dv Lab 35. Lur-azal mehe berde batek estaltzen du [mendi-pareta]. 

JE Ber 40. Lur-axalez gora / yauzten da mintzo. Ldi UO 29. Lur-azalean [...] zulogunetxua egin. Erkiag BatB 

39. Lur-azalean baizik aztarrenik uzten ez duten gurdi utsaz. Ibiñ Virgil 97. v. tbn. Ox 75. Zait Plat 38. b) 

"Lurraxal, terre végétale" Lh. 

- LUR-AZALPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Interior de la tierra. Bildürik [dago], biribilkatürik, 

lürraxalpian, lürbihotzian, iferniaren erdian, Lehen-Sügia. Chaho AztiB 7. 

- LUR-AZPI (Añ). (En casos locales de decl., en sing.). "Subterráneo, soterraño, lurpekoa, lur azpikoa" Añ. 

Ta lur azpian / sartu eban opila / ortu erdian. Zav Fab RIEV 1907, 531. Lur-azpira kukuldutzen dan arteraño 

[erreka]. Izt C 78. Zu zeralako meriyo baldin / juaten banaiz lur azpira. Bil 107. Lur azpiko bide luzeak. Ag G 

114. Lur-azpittik ibilten zaran sator orrek. Altuna 100. Lur-azpiko urarekin putzu asko daude egiñak. Anab 

Aprika 43. v. tbn. Otx 124. Zait Sof 33. Basarri 68. Vill Jaink 110. MAtx Gazt 17. Salav 83. NEtx LBB 230. 

(Como sust. pleno). Billatzen zituzten leiza, kobao edo lur azpiak meza esateko. Mg CC 206. 

- LUR-BANASTA. "Espuerta pequeña" Elexp Berg. 

- LUR-BARNA. Interior, tierra adentro. Kosta aize bateki / lur barna tenpesta. Bordel 41. 

- LUR-BARNE (SP), LUBARNE (Lar). a) "Profundidad, de tierra" Lar. Eta bertan ilkhi zitezen, zeren 

ezpaitzuten [haziek lekhu harrizuetan] lur barnerik. "Fond de terre". Lç Mt 13, 5 (en las demás versiones lur). b) 

Interior de la tierra. Haurtto bat bere khüñan bezala, lübarnian etzanik. Chaho AztiB 10. Lur barnean duela / 

laster gorputza. Bordel 107. Ehortzia lurbarnean. Gy 286. Lur barnetako mietan. Zby RIEV 1909, 398. 

Arraildura batzuetarik ezagun da gei beretik egina dela lur-barnea. JE Ber 17. Yesus ere il ta iru egunez lur 

barnean egongo da. Ir YKBiz 167n. Zeru gaiñetik lur barneraiñokoak. Or Aitork 190. v. tbn. LE Doc voc. Ox 

123. Ibiñ Virgil 83. c) Interior de un territorio. Gure lür barnetan / jarririk hor etsaiak. Casve SGrazi 84. 

- LUR-BARNETASUN. Profundidad de tierra. v. LUR-BARNE. Zeren ezpaitzuen [hazien parte batek] lur 

barnetasunik. Lç Mc 4, 5. 

- LUR-BARREN. a) Interior, tierra adentro. Ugarteak edo lur-barrengo erresumak. Berron Kijote 228. b) 

Tierra interior, no costera. Donibane eta Ziburuko kostaldean, bai ere halaber hinterland modura zuen Sara 

aldeko lur barrenetan. MEIG IV 85. Gure lurbarren eta itsasaldearen irudia. MIH 273. 

- LUR-BARRU. a) Interior de la tierra. Sustraijak lur barruban geratu zirialako. Mg CO 80s. b) Tierra 

adentro, interior. Txorierrian edo lurbarruan jaio ta bizi zareana. Ag Kr 5. Lur barruan bizi geranok. NEtx 

Nola 25. Bisutsak txorabiatzen ez duan lur-barruko hil-erriaren ixiltasun pixua. Lasa Poem 96. Lur-barrukoen 

sar-irtenbide izan zedin. MEIG IX 40. c) Territorio. Kendu legijeez guztiz eureen errikuak eta luur barrukuak. 

fB Olg 153. Lurbarru bat dauko ixentaurik eta lur-barru orretan bixi direanak dire gaurko parrokiko 

eleixtarrak. Akes Ipiñ 17. 

- LUR-BAZTER (Urt III 368). a) Confín de la tierra. Lur bazterretik zeru bazterrerano. "Depuis le bout de la 

terre". Lç Mc 13, 27 (He y Dv lurraren bazter, TB lurreko buru, Ker lurreko ertz, IBe lurraren barren). Lurbaztar 

guziek ikusi dute Jainkoaren Osasuna. Or MB 76 (Or Ps 97, 3 lur-muga). b) Terreno, pieza de terreno; 

finca, posesión. Etziotela egundaino egin bidegaberik den gutiena, haren lur bazterretan egon zirenean. Lg I 

286. Lur-bazter andiak landu eta erabilliaz. Lard 30. Lur-bazterretan errege / laborariak girade. Etcham 73. 

Gurasoek lur-baxtar bat ematen zioten lioa ereiteko. Or Eus 101n. Territorio; país. Zeruko lur baztar 

gozatsuetara. Inza Azalp 15. Eskiti zan iparraldera zegoen lur-bazter otza. Ibiñ Virgil 33n. Asiako lur bazterrak 

menperatu. Ib. 86. 

- LUR BEDEINKATU. Tierra sagrada (de un cementerio). Cf. SP Phil 61: Prometatu zaikun lur benedikatu 

hartara. Ezin ehortz ziaitekek lur benedikatuan. EZ Man I 33. Berak gañean daukan lur bedeinkatuak. AB 

AmaE 283. 

- LUR BEDEINKATU GABE. Tierra no sagrada. Lur bedinkatu gabean ehorztean. EZ Man II 157. 

- LUR-BEHERA (-bera V-gip). Trineo para transportar tierra. "Lurra narrazka aldatu edo jasotzeko txirrinka 

gabeko gurditxoa" P. Urkia EEs 1930, 45. 

- LUR BEHERE. Tierra, superficie de la tierra. Zaradela laudatua beraz lur beherean, / aire herrietan eta 

Zeruen garaitean. EZ Man I 34. Tierra, mundo (opuesto a 'cielo'). Zeñak konplitzen baitire lur behere 

hunetan. EZ Man II 70. Jauna aurkhitzen dela zeru-gainean eta lur-beherean. Arb Igand 153. 


mende. 

923


- LUR BELTZ (AN-5vill; baltz V-gip), LUBELTZ (G). Ref.: A (lubeltz); Caro CEEN 1969, 218; Elexp Berg 

(lur baltz). (No incluimos aquí los ejs. en los que beltz aparece como epíteto). a) "Aizkoriala, aizkoria lurra o 

lurbeltxa es una tierra negra áspera al tacto y dura, pero que se desmenuza por sí a la inclemencia" Ensayo 26. 

"Tierra negra" A. "Lurbeltz, marga de arcilla (Peñaflorida)" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. "Se consideran [...] 

fuertes las 'tierras negras', lurbeltzak" Caro CEEN 1969, 218. Lur belzak ekharzen du bihi eta berze onik asko, 

eta xuria ezta on. Volt 136. Lur beltzak gari obea. Or Mi 6. Begi ukaldi batez ikusi diteke lur beltza zein den. 

Ibiñ Virgil 87. Lur beltzak, ogi zuria (G-nav). Inza NaEsZarr 65 (v. tbn. 1419 (AN-ulz)). "Donde menos se 

espera salta la liebre, lur beltxak ogi txuria (AN)" Aq p. 63. 

b) "Aceche , especie de tierra negra, lubeltza, lubaltza" Lar. 

c) (Hb ap. Lh, T-L; baltz V-gip ap. Etxba Eib; lubeltz Hb ap. Lh, Casve). "Terreau" Lh y T-L. "Tierra vegetal 

[...]. Lorendako, kiñarra azpiko lur-baltza onena" Etxba Eib. Golde-muturra errex sartzen den lubeltz 

gizenak, lur arroak alegia. "Nigra [...] terra". Ibiñ Virgil 86. 

d) "(Sal, S), paraje del cual ha desaparecido la nieve" A. v. lurbel. 

- LUR-BELZTU (S (Foix) ap. Lh). Desaparecer, fundirse la nieve. Lurbeltztu. Izt C 235 (en una lista de 

fenómenos naturales). Ekhiak berotzen dialarik [...]. Oihal beltzenaren eretza da lehenik lürbelztüren. Eskual 

18-12-1908, 4. 

- LUR BERATU (BN ap. A VocBN Dv). "Terre labourable" Dv. Cf. Ht VocGr 434: "La terre trempée, 

lurra beratua". 

- LUR-BILATZAILE. Descubridor, explorador. Lur-billatzaille, gudari, lapur. Or Eus 205. Lei orrek berak 

bultza oi zitun / lur-billatzalleak ere: / lur berriakin animak billa, / Zugana ekarri arte! SMitx Aranz 177s. 

- LUR-BIHOTZ. Interior de la tierra. Nola manera berean lur bihotzeko mea. EZ Man II 130. Bildürik [dago], 

biribilkatürik, lürraxalpian, lürbihotzian, iferniaren erdian, Lehen-Sügia. Chaho AztiB 7. 

- LUR-BOLA. Tierra, globo terráqueo. Lürbolak ere bai beria [ützülia] urthe batez ekhi üngürian. Chaho 

AztiB 13. Dizdiatu dute, eguzkiaren antzera, lur-bola guzia. Bv AsL 190. 

- LUR EBAKI (H; lur epaki Lar). a) "Abarrancarse el ganado, meterse en parajes difíciles y barrancos, abereak 

lur epaki zulodunetan sartzea" Lar. Cf. lubaki, lurrepaira. b) "Lurrebaki (L; TB), terre travaillée" Lh. 

- LUR-HEGAL. a) Tierra, país. Ez dira noski on-xamarrak izango emengo bertsolariak, beste lur-egaletan 

izan oi diranak beste. Inzag RIEV 1933, 413. b) Costa. Auek [izurdeak] eraman zuten beren bizkar gaiñean 

Greziko lur-egaletaraiño. Ibiñ Virgil 58. 

- LUR-HEGI. Porción de tierra. Hor dugu auzo, Espainia lur-hegi hortan, Donostiako hirian kokatua. HU 

Aurp 92. Itsasotik beiratzen duen lur-hegiak badu arteka bat, legartzaraino heltzen dena. JE Ber 76. 

- LUR EGIN (A Apend). a) Fallar un intento en un juego (por ej. los bolos). b) "Arruinarse" Asp Leiz2. c) v. 

LURRA EGIN. 

- LUR-ELIZA. Iglesia militante, iglesia de este mundo. Garaitu dutenen zeru-Eliza orrek non ote yun, neska, 

burrukan ari geran lur-Eliza onekin aiña yoan-etorri? Or QA 60. 

- LUR EMAN. v. LURRA EMAN. 

- LUR-EMATE. Entierro. Bealdi edo lur-emote edo entierru. A Txirrist 71. Gorpulorra edo lurremotea egin 

ezin danean. Erkiag Arran 167. 

- LUR-EHORTZI. (Part. en función de adj.). Enterrado. Naiz il, naiz arrillobi zuloan lur-eortzia bizi dedin. 

Zait Sof 186. 

- LUR-ERBESTE. Extranjero. Lur-erbesteko masoiak. Azc PB 363. 

- LUR-EREMU. Terreno. Lur eremuak aintzineko berak dira, bainan goriagoak. Dv Lab 92. Hari esker ziren 

bada lantegiak usutu, [...] lur-eremu berri gaitzak laakitu, gehienak indar handiko ongailuez hanpatuz. JE GH 

1932, 498. Bazituen Iruritan jauregi bat eta lur-eremu pollit bat. Lf Murtuts 50. Territorio. Lur eremu 

heietarat joaiteko [Colomb]. HU Aurp 51. [Eskualdunek] bere zituzten lur-eremuak / izan gatik ere hertsi. Ox 

161. Aita Sainduari lur eremu ederrenak eman. Zerb IxtS 102. Lur-eremu hedatuak beren eskuperatzen 

zituztelarik herri hartan. Mde Pr 222. Gaztelako lur eremu lauetan dagoan kartzela-eritegirako. Erkiag BatB 

203. 

- LUR-EROAN. "Luréruanak, surcos que abre el agua" Iz ArOñ. 

- LUR-ERRAI. (Pl.). Entraña de la tierra. Purgatorioko bada sartzen dute lezera, / lur erraietan dagoen 

presondegi belzera. EZ Man I 119. 

- LUR ERRE. a) Cerámica. Lur-errez eginikako zaldiei. Prop 1894, 40. Baita eutegiko aztakiñak ere, lurerrez 

egiñak. JMB ELG 74. b) Tierra seca. Lur erre ta legorrik ez du nai. Munita 45. Garietan / lur erre hau. 

Azurm HitzB 67. c) "Luérre, luérria, (la) tierra quemada" Iz ArOñ. Ospitaleko murruak gorri beltz dira, lur 

erre kolore. JEtchep 99. 

- LUR-ERRETEN. "Zanjas que produce el agua en los labradíos" Elexp Berg. 

- LUR-ERTZ. a) Orilla. Lurrertz gaizkallea aurre aurrean detalarik. Goen Y 1934, 95s. Lur ertzeraño joan 

eta bei bat jaso zuten. JAIraz Bizia 47. Alde batzutan itxasoak lur-ertza urratzen du. Etxde Itxas 114. b) Confín 

del mundo. v. LUR-BAZTER. Lur ertzetako etsaiei. "Utroque ab litore gentis". Ibiñ Virgil 95. Lur-ertzeko 

Garamantes. "Extremi Garamantes". Ib. 55. 


mende. 

924


- LUR ESKAINI, L. ESKAINIKO. Tierra prometida. Kanaango lur eskeñian. Lard 73. Bene benetan da nire 

eretxia / lur eskiñikoan nazala sartu. AB AmaE 72. 

- LUR-EZPATA. Iris (planta). "Lur espata edo luespata, gargaillou, iris" SP. 

- LUR-GAIN (G-azp, AN-5vill ap. Gte Erd; lurgaña Lar H; lurgan Añ, Izt). Superficie de la tierra; (fig.) este 

mundo. "Suelo, superficie de la tierra" Lar y Añ. "En el mundo, lurganean" Izt. "Ume ori beti lur gainean 

etzanda dago (= etxetik kanpo) (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 214 (cf. supra (2)). Fundament gabe bere etxea 

lur gainean edifikatu duen gizona. "À terre". Lç Lc 6, 49 (He, Ol, Ker e IBe lurgainean; Oteiza, Dv y Brunet 

lurarren gainean, Leon lur hutsean, IBk hondar gainean). Eta ezar zezan bere oin eskuina itsas gainean, eta 

ezkerra lur gainean. Lç Apoc 10, 1. Zeren baita [Linboa] lur gañera hurbiltzen den zilhoa. EZ Man I 127. 

Ihinztatzeko lurgaña. Urt Gen 2, 6 (Bibl lur gain; Ur lurarren gañ). Batere aien aztarnarik geratu gabe lurgañean. 

Lar SAgust 9. Ixur itzazü debozioniaren hurak, lür gañaren trenpatzeko. Mst III 23, 5 (SP y Ch lur, Ol 

lur-azal). Lur-gañean beren garbitegi-purgatorioa dutenak. Mb IArg I 253. Lonjara eruan da / lur ganera bota. 

DurPl 76. Ez dala lur gañean / arkitzen mutillik, / lasterka i ainbat / joan ditekenik. It Fab 88. Abere eta lurgañean 

dabiltzan beste bizikari guziak. Lard 1. Lur gainaren itxura aldakorrak. JE Bur 159. Lur gañean zuk 

lotuko dezun guzia, zeruan ere lotua izango da. Inza Azalp 107. Zelan iretargi-izpijai / barre-egijen lur-ganian! 

Laux AB 83. Lurgaina eta lurgainean zebiltzanak ilunpe osoan utziz. Mde Pr 163. Egaztia ere itsas-iende da; 

baiña lurgaiñean ugaritzen da. Or Aitork 402. Gaur lur ganean dana da barri. Gand Elorri 63. Etxeek lurgañeko 

bizitza zuten bakarrik. Anab Aprika 99. Eguzkiaren beroak lur-gaiñeko ura lurrun biurtzen du. Vill 

Jaink 31. Lur-gainak forni dezake langai oriek, ala nola: ile, larru, esne, arto, ogi eta beste. Herr 28-11-1963, 4. 

Kabia [...] lugaindik urrean egin oi dik. MItziar Txoriak 104. Lur gain guziak galdua zuen negu beltzeko histura. 

Xa Odol 197. Lur-gainean uranio gehiegirik ezin aurki daitekeenez gero. MEIG I 194. 

v. tbn. LE Doc voc. AA III 349. Ag G 225. ArgiDL 5. Barb Leg 69. Ir YKBiz 232. TAg Uzt 12. Munita 20. Etxde 

AlosT 68. Arti MaldanB 202. Basarri 124. Gand Elorri 133. And AUzta 155. Larz Iru 138. Salav 83. Ibiñ Virgil 

43. Uzt LEG II 230. Berron Kijote 91. Lur-gan: Erkiag BatB 40. 

Pagopearen lur-gaiña. Or Eus 372. Gure lur gañaren buruz bilin-balaunka erori. Zait Sof 165. 

Suelo (artificial). Ingia (papera) lur-gañean zabal. Ldi IL 16s. Lurgaiñak mosaikoz egiñak zeuzkan. JMB 

ELG 99. 

Superficie de un territorio. Gipuzkoako orube edo lurgaña ain aldepetsu eta arkaitzez josiya izan. IPrad 

EEs 1915, 120. Eta ixil dago arratsa / Euzkadiko lur-ganian. Laux AB 51. 

- LUR-GESAL. "Tierra buena de la corteza" Iz ArOñ. "Lurgésala, la corteza de la tierra, la tierra mejor" Ib. (s.v. 

gesal). 

- LUR GIZEN. Tierra pingüe. Lur gizenek abrea laster gizenduko. Hb Esk 189. Lur gizena, sakona, 

bustintsua naien. Munita 44. Elorriak, lur gizena autatu bearrean, arkaitza autatu zuan bizitzeko. Vill in Gand 

Elorri 15. v. tbn. Dv Lab 383. Jnn SBi 110. Barb Sup V. Zait Plat 26. Ibiñ Virgil 84. 

- LUR-GIZON. Labrador. Haina da lur gizonik hoberena zeinak bihia eta bazka bazter berean altxatzen 

baititu. Dv Dial 46 (It y Ur nekazari, Ip lürlantzale). Lur-gizon bakar baten / zer dira aleginak, / ezpadaukaz 

idiak / eta lan-burdinak. Azc PB 333. Lur gizona, mendi gizona. Larre in Xa Odol 13. 

- LUR GORDIN. "Lugórdiña, la tierra inferior no removida. Lúr gordíña daó, difícil de desmenuzar" Iz ArOñ. 

- LUR-GOROTZ. "Luotza, lugootza, lorgootza (G-to), el abono que se produce en el barrizal echando árgoma, 

etc." Iz To 175 nota. 

- LUR GORRI, LUGORRI (Lar, Hb ap. Lh, H). a) Almagre. "Ocre rouge" Lh. En Lurgorrieta (1283). Arzam 

332. Margo-gai asko erabiltzen zan garai onetan, argorritik eta lurgorritik atereak batez ere. JMB ELG 35. 

(V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg). "Lurgórri, tierra arenosa como la de los montes de Alava; es más fácil que 

la arcilla" Iz ArOñ. "Tierra de labradío de color rojizo" Elexp Berg. Cf. ejs. de lur gorri, sin referirse a una clase 

concreta de tierra roja, en Ag G 218, Anab Aprika 88, Ardoy SFran 74 y Azurm HitzB 67. b) Tierra desnuda, sin 

vegetación. Egin zuen argia, / urrengoan zerua, / gero lur gorria. It Fab 215. Basamortu-zear lugorribarrena. 

SMitx Aranz 54. Lur gorrien jantzi berdea. NEtx LBB 50. "Lugorri (V-gip, G-azp-to-bet-nav), 

barbecho, tierra baldía" A. Lurra lantzeko bideak; lugorriak; lur-banaketak. Ibiñ Virgil 69. Tierra no 

arbolada. Lur gorrian euria egin da ere, ez dago an bera gorde lezaken zuaitz-azpiko orbelik. Munita 20. 

Suelo desnudo (sin alfombra, colchón, etc.). "Lur gorriaren gainean lo egin du (kanpoan) (G-azp)" Gte Erd 214. 

Geienean lur gorriaren gañean zetzan. Aran SIgn 78. Lur gorria gure oe solla. NEtx Antz 108. Lur gorrian 

belauniko. Gand Elorri 48. Txabola bat da, erdi utsik dagoana; alde batean lur gorria, bestean, ira pilloa dago. 


- LUR GOSE (V-arr-gip, AN-larr-araq). Ref.: A (lur); Asp Leiz; Iz ArOñ (paga-lurra), Elexp Berg. a) "Tierra 

pobre, no abonada" Asp Leiz. "Paga-lurra, lur gosia edo abonu asko bear duana" Iz ArOñ. Lur gose ta legorxamarra 

bada. Munita 59. Azpiko lur gosea gañera atera, ta gañeko ona azpira sartu. Ib. 149. b) Región pobre, 

mísera. Aldegin nuen, ene Iainko, Zuregandik, Zure geldi-egonetik ene gaztezaroan, eta lur gose gertatu 

nintzan. "Regio egestatis". Or Aitork 52. c) Hambre, necesidad de tierra. Lur-gose bat bizi deutse / aukeratu 

eban arkaitzean. Gand Elorri 74. d) Hambriento, necesitado de tierra. Enbor-gerri-mutur, buru-pillota, / lur 

gose ordez, egurats billa [gizona]. NEtx LBB 242. 


mende. 

925


- LUR GOZATSU. Tierra fértil. Lur gozatsuti badaruez lur agorrera. Mg PAb 126. 

- LUR-GOZO (Lar, H). a) "Blandeo de montes y dehesas" Lar. "(Mal) blandeo tiene este monte, lurgozo gaistoa 

du mendi onek" Ib. b) LUR GOZO. Tierra fértil. "Lurgóso, lurgésal, tierra buena de la corteza" Iz ArOñ. 

Matsdiak ifinten beren lur gozoetan. Izt C 149. Kanaango lur gozoa. Lard 97. Azaleko lur goxoa azpiko lur 

gosearekin ez nastu. Munita 41. c) "(Hb), récolte" Lh. 

- LUR-IHARROSDURA. "(BN-arb), terremoto" A. 

- LUR IBILI. "Lurribili (Hb), terre travaillée" Lh. 

- LUR IDOR (H, T-L), LUHIDOR (S ap. A y Lrq; Saug Voc, Gèze Dv, H). Tierra firme. "Leihorrez, 

luhidorrez, por tierra firme" Saug Voc. "Terre sèche, terre ferme. Lühidorrez, adv., à pied sec" Gèze. "Luridorrez, 

itsasoz, par terre, par mer" H. "Terre ferme" T-L. Cf. lur idor 'tierra seca' en EZ Man I 89, SP Phil 487 y 

Ardoy SFran 62. Zenbat arimekin lagun gorputz, lur idorrean, / ehortzirik baita edo itsaso zabalean. EZ Man 

II 99. Bata lu idorrez, berzia itsasoz Bordelera. Tt Onsa 3. Lu idorrian edo itxasoan, gauaz edo egunaz. Tt 

Arima 35 (v. tbn. 3). Lühidorra huretarik berhezten, itxasua behar mügetan ükhüratzen. Chaho AztiB 6. Itxasua 

eta lühidorra. Ip Mt 23, 15 (Lç, He y Dv leihor, Ur (G), IBk e IBe lehor, TB, Echn y Samper lur, Ol y Ker 

legor). Xede hartu nuen tiroinekin harroketarat jo behar nuela, zerbeit moldez luhidorrerat heltzeko. Prop 1896, 

189. 

- LUR-IGALI. Fruto, producto de la tierra. Lur-igalien kuskuak ernemindu baikoz usteldu. Zait Sof 58. Lurigalizko 

saskitto bete ordez. Or Aitork 127. 

- LUR-IKARATZE (SP, H (s.v. lu-ikhara); lurrikaratze A; lu-ikharatze H). Terremoto, temblor de tierra. "Lur 

ikharatze handia, grand tremblement" SP (s.v. ikhara). Lur ikharatze handi bat egin zedin. Lç Act 16, 26 (He 

lur ikharatze; Dv lur ikhara, Echn, Ol, Ker, IBk e IBe lurrikara). Hainitz tokitan izanen da izurrite, gosete, lur 

ikharatze. Dv Mt 24, 7 (Leon lur ikharatze). 

- LUR-IKARERIA. Terremoto. Eta agiten drela peste eta gose, eta lur ikareria difrente edo anitx lekutan. 

Hual Mt 24, 7 (Ur (G) lurrikara). 

- LUR-IKASLE. Geólogo. Altxatzen dira bigantzizko bi pikaitz lur-ikasleari zer pensa erazteko diña 

diradenak. Otag EE 1882c, 448n. 

- LUR-IKATZ (-kh- Dv A), LUR-INKATZ (-kh- S (Foix) ap. Lh). Carbón mineral. "Charbon de terre" Dv. 

Lur-ikhatz mia bat. Prop 1904, 210. Meatzetan badakar burnea, gatza, ikatza, lurrikatza, eta abar. Bera EEs 

1915, 227. Harateko xokoan, lur-ikatzaren meta, beltz dixtirant. JE Bur 59. Baionatik Beskoitzeko labetarat lurikatza. 

Ox 194. 

- LUR-IKAZKETA. Cantidad de carbón mineral. Hogoi urtheren ingurua du norbeitek ezagutu zuela bazela 

toki hautan lur-ikhatz-keta handia. Prop 1902, 241. 

- LUR-IKAZKIN. "Borin", "houilleur" T-L. 

- LUR-IKAZKINTZA. "Borinage" T-L. 

- LUR-IKAZTEGI. Mina de carbón. Saran, Usoteitako ondoan bada lur-ikatztei bat. Herr 28-11-1966 (ap. 

DRA; la ref. es incorrecta). 

- LUR HIL. "Lur il (R-uzt), piso de tierra en la planta baja de una casa" A. 

- LUR-INGURU. a) (Con suf. local de decl., en sing.). Alrededor de la Tierra. Oraiko Ipharra txaz Eguerdi, 

denbora batetik bestera lekhüz khanbiatü izan dütük lürrüngürian zelüko aiziak. Chaho AztiB 8. Hilabetez egiten 

düzü lürrüngürian zure üngüria. Ib. 12. b) Periferia. Frantziaren eremua bezalako hamar eta gehiago luringuru 

badauka (Rusiak). EGAlm 1897, 17 (ap. DRA). 

- LUR-IRAULKETA. Acción de arar. Gizon eta idien lur-iraulketa auek bukatu-ala. Ibiñ Virgil 72. 

- LUR IRIO. Hacer caer, hacer golpear el suelo. "Lurra irago, hacer pegar la tierra (AN-ulz)" A Apend. v. LUR 

JOARAZI. Asko galduko, askori / buruz lur irijoko . EZ Eliç 254. Anhitz naziori diot / buruz lur 

irioko. Hm 148. 

- LUR-ITSASALDE. (Pl.). Tierra y mar. Lekeitioko lur-itsasaldeak, lekeitiarren ohiturak. MEIG II 99. 

- LUR-ITSASO. (Pl.). Tierra y mar. Lur itxasoen lau alderdiyak. Aran SIgn 212. Ameriketako lür itsasuetarik. 


- LUR-ITZAL. Sombra proyectada por la Tierra. Lürbola ekhipian dabilala, argizagia bere bethian, 

argizagiari lürritzalak eclips edo itzalaldi. Chaho AztiB 14. 

- LUR HITZEMAN. Tierra prometida. Zeruko ikuskarria zen; lur itzemanaren amets gozoa. Or Mi 119. 

- LUR-ITZULTZAILE. Labrador. Egiazko lur'itzultzale eta azi on eraile. Ardoy SFran 13. 

- LUR-IZAR. "Nombre popular del hongo Astraeus hygrometricus" VocNav. 

- LUR-IZARI. "(Mesure) agraire" T-L. 

- LUR-IZARTU (Lander ap. DRA). Medir los campos. Batek ikhasi du odol atheratzen, bertzeak lur izartzen. 

Hb Egia 134. 

- LUR-IZARTZAILE. Agrimensor. Lur-izartzale ziren. Eskualdun Egunaria 1904, 4 (ap. DRA). Plazerrekin 

ikusi ditugu iragan astian lur-izarzaliak, prezioen egiteko. Herr (ap. DRA). 

- LUR-JABE. Propietario de tierras, terrateniente. Eguzkiaren bearrean arkitzen diran lur-jabeak. Ag G 178. 

Aundikiak, naiz lur-jabeak naiz urre-zillardunak dirala. JBDei 1919, 229. Lur-jabe txikiak ere ontzat eman zuten 


mende. 

926


aundiak egiña. Munita 129. "Landlord" lurjabe higuingarrien etxetiarrak ziren guztiz gehienak. Mde Pr 236. 

Ugazaba da, etxe ta lur jabea. Erkiag BatB 124. Indarrez lurrak kendu dizkioten lurjabe apalaren etsipena. Ibiñ 

Virgil 59. En DFrec hay 5 ejs. 

- LUR-JAKINTSU. Geógrafo. Erromatar lur-jakintsu batek esaten zuan [...] zuaitzen itzalik galdu gabe igaro 

zitekeala Españi guzia. Munita 146. 

- LUR-JAKINTZA. "Agronomie" T-L. 

- LUR-JAUZI (G-bet, AN-ulz), L.-JAUSI (V-gip; A Apend). Ref.: Zt; Iz Ulz (luryauzíe); Elexp Berg (lur-jausi). 

"Desprendimiento de tierras (G-bet)" Zt (comunicación personal). Bitan ondoa jan lurjausiak, / bitan jausi 

ormagintza. SMitx Aranz 97. (lur-jausi G-bet ap. A; lujauzi G-bet ap. A). "Tierra corrida" A. 

- LUR JO, LURRA JO (V-gip ap. Etxba Eib). a) Caer. Etorriko ere dira gizonak beren aizkorakin, jo 

dezulako lurra. VMg 80. Eldu zinian lurra jotegiño. Añ EL 1 186. Lur yotera giño zure anditasun itzal andikoa? 

Añ EL 2 198s. Aitaren oñetan lur-jo zuen. Lard 33. Askok io eban lurra. Azc PB 222. Gorputz illak oso-osorik 

lurra ioten dabenean. Ag AL 40. Indarrak uts eginda aieneka lurra jo eban. Kk Ab I 43. Jesusek bigarren aldiz 

lurra jotzen du. ArgiDL 92. Egun batian lur jo genduben, / ezin giñazke gora iyo. Tx B II 52. Kordegabe, 

aurpegiz lur yo ninan. Or Mi 14. Il egiñik lur jo ebela. Otx 156. Maider-en gorputzak aztunki lurra jo baiño len. 

Etxde JJ 243. Konortea galduta, lurra jo ez ebenian! Bilbao IpuiB 264. v. tbn. Jaukol Biozk 53. Lurra jo: Zab 

Gabon 62. AB AmaE 336. NEtx LBB 321. Derrumbarse. "Lurra jo, teilatua erori (etxe bati). Baserri arek 

laster joko dau lurra, etxaue kasoik eitten da" Elexp Berg. Baalen aldarea lur-joa ikusi zutenean. Lard 127. 

Neguko euri jasakin lurra jo ez zezan [elizatxoak]. Zab EE 1884b, 231. Etxiak lur jo zuan. Bv AsL 151. Etxe 

lurra-joak. Anab Aprika 93. Etxea lur-iota, ta inguruak sasituta gelditu ziran. Zait Plat 53s. v. tbn. Munita 100. 

Lurra jo: JBDei 1919, 318. Etxde AlosT 106. 

(V, G, AN-gip-larr, S; lurra jo V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (lurra jo); Asp Gehi (lur jo); Etxabu Ond 107; Gte 

Erd 124, 143. Arruinarse (económicamente); destruirse, malograrse, fracasar. "Lurre jota gelditxu, quedarse 

arruinado" Etxabu Ond. "Pobretu in dire [...], lur jo dute (AN-gip)" Gte Erd 143. Bat edo bi iltzearekin lur 

jotzen du askotan nekazariak. It Dial 66 (Ur ondatu, Dv erreka yo, Ip lürrialatü). San Juan de Luzko erri eder 

aberatsa ikusi zutenean Franzesak arras lurrajoa. Izt C 323. Diana andiaren eliza iñork ezertan artu ez, eta 

laster lur-joko zuela. Lard 518. Gurasoak itxiriko ondasunak lur io bear eutsenean. A Ezale 1899, 13b. Gure 

osaba orrek lurra jo emen zuan. Ag G 237. Egia da, Irene, zure ta Batistaren maittetasunak lur jo dabela? Echta 

EEs 1914, 254. Zuk irabazten dozuna gitxi da aren eskuetarako ta lur yo bear dozu gizagaixo orrek (V-m). A EY 

II 94. Nere irudipen eta asmoek bat-batean lurra jo zuten. Anab Aprika 56. Zivilizazio asko bizi eta lur joak 

ziran orduko. Vill Jaink 173. Sinismena kolokan, garbitasuna lur jota. MAtx Gazt 82. Juanak eutsi bear izaten 

zion, etxeak lur jo etzezan. NEtx LBB 48. Spencer eta horrelakoen progresismoa [...] zeharo lur jota dagoela 

diotenak. MIH 173. v. tbn. AB AmaE 77. JMB ELG 55. Txill Let 102. Fatigarse, debilitarse. Bide santubai 

jarraituteko luur jota, makalduta, aginte bagarik egozan israeltarrak. fB Ic III 274. Ez dakite ni aspaldian lurra 

jota nagoala... alperkeri goxoan. Lab EEguna 65. Minak, oinazeak, lurra jota zeukan. Arti Ipuin 29. Lur jota 

zegon erria. Auspoa 111, 125. v. tbn. Lurra jo: Apaol 109. (V). Ref.: A; Elexp Berg. "Abatirse, acobardarse, 

perder ánimo" A. "Andria il jakonetik ziero lur-jota dago" Elexp Berg. Lur jota gelditu zan gure Adrian 

Iriondo. A Ardi 83. Mutu, luryoa. Or Mi 69. Naigabiaz lur jota zakustaz. Otx 161. Nere gizonaren madarikapenmendean 

lur jota. NEtx Antz 83. 

"(V-arr), fallar, dar en tierra (se dice en el juego de bolos cuando al lanzar la bola no se da con ésta contra la 

tabla puesta en primer término)" A. 

b) (Aux. trans.). Derribar. v. LUR JOARAZI. Baalen aldarea lur-jotzeko izan zuen biotza eta atrebenzia. 

Lard 127. 

c) Tocar el suelo. Tr. Excepto en Astarloa, sólo se documenta lurra jo. Noren izena enzunagaz luur joten 

dabeen [...] belaun gustijak. Astar II 269. Badijoa poliki / tripaz lurra joaz. It Fab 76. Elkarren gañean atzez 

lurra jo zuten. Lard 444. Ingiak buruba makur-makur egin eta lurra jo eban. Altuna 11. Bizkarrez lurra jo nai ez 

baduk. Or Eus 182. Besoz lurra jo dezaño [Bildotsak]. Ib. 256. Belaunak lurra jo dezatela. Basarri 12. Bere 

amar arruako soñan urdaixak lurra joten zetsela. Etxba Ibilt 462. Golpear el suelo. Nola [...] lurra ostiko 

ioiten duen. Ax 280 (V 187). Ostikoka lurra jotzen du. Gco II 52. Oñakin lurra joaz. Sor AuOst 91. Ostiko txikiz 

lurra joaz. Muj PAm 79. Orpuarekin lurra juaz. ABar Goi 17. Txispa-kertenez lurra jo zuan. NEtx Antz 148. 

Aurreko kadera bategaz lurra joten ebalarik. Bilbao IpuiB 129. Hartaz [makilaz] lurra joz. Lf in Casve SGrazi 

13. Batir la tierra. Etxetik hurran lurra joz eginikako ordoki ñimiño biribila. JE Ber 18. 

d) "Lurra jo, atracar" Asp Gehi. Asko izandu zan guzien gosia kentzeko, lurra jo arteraño. Bv AsL 106. 

Bilbon lurra jo zuteneko, Miranda aldera jo zuten. NEtx LBB 48. 

- LUR JOARAZI, LURRA JOARAZI (Dv; joerazo Aq 1463). a) Derribar; (fig.) arruinar. "Tumbar, derribar" Aq 

1463. "Lurra joaraztea, abattre, jeter à terre" Dv. Karlosek jo-arazo / digu guri lurra. It Fab 211. Zezen ari 

adarretatik itsatsirik buruaz lurra jo-erazoko ziona. Izt C 247. Lur jo erazo eutsan, eta tanketekuaz saiets bat 

apurtu yakon. Otx 178. Langintza edo industri guztiari lurra yo-arazi zioten. Ldi IL 167. Nitun ta ez nitun 

itxaropenak oro lur yo erazi dizkit. Zait Sof 19. Ementxe, nagon ontan, lur-joazi ninduten. Berron Kijote 170. 

Lurra jo-erazi zion [mandazaiari]. Ib. 54. Bai baitirudi Luis XIV.ak lur joerazi ziola [urrutiko arrantzari]. MEIG 


mende. 

927


VI 53. b) Hacer tocar el suelo. Egin zuten orazio, belaunari lur joazirik. Bv AsL 131. 

- LUR JO ERAGIN. Abatir, derribar; (fig.) arruinar. Inoren kleitubari luur jo eragiten jako. fB Ic II 192. 

Lurra yo-eragin deutsue zeuri [bekatuak]. Añ EL 2 192. Franzesari irabazten zitzaiozkan gordelekuak 

desegindurik lur-joeragiteko. Izt C 384. Ikusi ditu sarri langillen etxeak, / lurra jo eragiñik alkate izateak. AB 

AmaE 240. Bera zuri lur io eragin dautsuna beren asarrearen astuntasunaz. A Ezale 1897, 124a. Ukabilkada 

errime batzukaz lurra jo eragin eutsan. Echta Jos 244. Ez erik, ez beste ezerk, ez nautela lur-yo eragingo. Zait 

Sof 97. 

- LUR-JOTZE. Destrucción, ruina. Era ortara iñoizko desegiteari eta lur jotzeari iges egiten ikasi balu 

bezala. Vill Jaink 58. Famili baten goitikberatze-lurra jotzea. Alzola Atalak 96. 

- LUR-KAKO. "(V-arrig), azada de púas algo redondeadas" A. 

- LUR-KARTA. Mapa. Hor dabiltza, besteak beste, horrenbeste lurkarta, mapa edo lurtamu. MEIG VIII 115. 

- LUR-KOLORE. "Terreux, couleur terreuse, lur-kolore" T-L. Hor dira berrogoi bat haintzurlari [...] gerriko 

gorri, galtza lur kolore batzuekin. Herr 25-12-1958 (ap. DRA, s.v. haintzurlari). 

- LUR-KOSKOR. Promontorio de tierra. An, urruti, lur-kozkor baten ondotik, bi zera beltz ikusi genituan. 


- LUR LAKATZ. "La tierra áspera y dura" Iz ArOñ (s.v. lakatz). 

- LUR-LARRAIN. Era con suelo de tierra. Lur-larraiñetan, urari nâsiz / bekorotz apur apurra. Or Eus 348. 

- LUR-LARRE. Barbecho. Bi goldeek lur larrea batean urratzen. 'Guéret'. Or Mi 113. 

- LUR LAU. "Terrace, lurplauna" Ht VocGr 431. "Lur lauak (V), tierras llanas" A (s.v. lur). 

- LUR-LEPO. Prominencia de tierra (en una pieza de labor). Sokil gogor eta lur-lepo gizenak itxaron 

ditzakezu. Ibiñ Virgil 87. 

- LUR-LODITASUN. Profundidad de tierra. v. LUR-BARNE. Bereala sortu zan [azia], lur-loditasunik 

etzuelako. Ir YKBiz 171. 

- LUR-LOHI. Barro. Egin zuan, ba, Jaungoiko jaunak gizona lur-loiaz. Inza Azalp 44. 

- LUR-MAILA. Estrato. Burdin-aldikoak [...] dira Oroko eta Kuutzemendiko aztarna tokietan dauden lurmalla 

batzuek. JMB ELG 72. Tresna oek eta beren lur-mallan arkitu izan diran abelaztarnak. Ib. 15. 

- LUR-MAMI (SP, s.v. mami), LUMAMI (G-to ap. A). "Guéret" SP. "Tierra labrantía" A. "Tierra vegetal (L)" 

Lander (ap. DRA). Etxe eder-galantak, lur-mami-gozoak. Lard 21. Lur-mamirik ez da ezagun, ez belhar-ondo 

bat, ez zuhatz bat. JE Ber 41. Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52. Ene alor ontako lumamia. 

Gazt Egan 1951 (4), 25. Lur mamiñari iges egiñik, arkaitza aukeratu eban. Gand Elorri 74. 

- LUR MARDUL. Tierra pingüe. Lur mardul eta ezotasun goxoz bustitakoetan. Ibiñ Virgil 86. Euskalerriak 

lur mardula izan du giza-landare bikañak sortzeko. In MAtx Gazt 7. 

- LUR MEHE. "Terre maigre, qui a peu de sol arable, qui produit peu" H (s.v. mehea). "Lur-méetan, en las 

tierras delgadas" Iz ArOñ. Ikusten da airean [Bardoitz] bere lur mehekin. Hb Esk 151. Golde bat eta erdi lur 

mehe. Dv Lab 90. Beste azi-alde bat toki arrizuan, lur mea zuen tokian erori zan. Ir YKBiz 171. Lur meagotan 

asi-garai da. Or Eus 295. Lur mehenak, malkhar gaixto, petar xut edo arroka hutsak direnak, diren bezala utzi 

beharko dire, horien lurtzeko gastu sobera delakotz. Dass GAlm 1937, 82 (ap. DRA, s.v. lurtu). Lur idor eta 

mehe horietarat. Ardoy SFran 175. 

- LUR-MENDI. "Monte cubierto de tierra y vegetación, en oposición a Aizgorri, roca pelada. Azkonabitza, lurmendi 

ederra, Elgetara bidian" Etxba Eib. 

- LUR-MENDOI. Montón de tierra. Ez du bizkitartean lur-mendoi batzuez bertzerik. JE Ber 76. 

- LUR-META. "(Hb), tas de terre" Lh. 

- LUR-MIA. Mina. Ak-Bounarthik hurbil aurkhitzen dire lur-mia edo lur-ohatze hek [itsas-gahun ohatzeak]. 

Prop 1907, 141. Lurmia batzueri su lotu zaiote. Eskual 11-12-1908 (ap. DRA). 

- LUR-MIHI. Lengua de tierra. Ontxista deitu lur-mihia ere laburtua izan da. Herr (ap. DRA). 

- LUR-MIN (SP A, H). a) Epilepsia. "Mal caduc" SP. v. erormin. Haiñbeste podagros, lür miñez, ügeriz, 

parelisiaz, zorminez, helgaitzez, harriz, garaillaz ta mila berze minetzaz lots' izaitia. Egiat 184. b) Nostalgia de 

la tierra. Gero Amerikara joan, ta lurmiñaren indarrak emen ezurrak uztera ekarria. A. Arzac EE 1890b, 262. 

c) Deseos terrenales. Lurmiñak ditu utziak, / Yainkoz da betea. Ldi UO 14. d) Necesidad de tierra. 

Sustraiak, lur-miñez beti. Gand Elorri 74. 

- LUR-MOKIL. Terrón. Lur mokillak austen. DurPl 68. 

- LUR-MOKOR. a) Elevación del terreno, monte. Hainbertze eta halako lur-mokorrek lotsa bat sortzen 

dauzute barnean. JE Ber 52. b) Terrón. Goldeak iraulitako lur-mokor ezkoak. TAg Uzt 265. 

- LUR-MUGA. a) "Acirates, lindes de las heredades" Lar DVC 261. Sortarazi zituen Jainkoak nazio guztiak, 

[...] bakoitzari bere garai eta lurmugak ezarriz. BiblE Act 17, 26 (He, TB, Dv zedarri, Ol muga, Ker, IBk 

bizitoki-muga). b) Istmo. Bi Ameriken arteko lur-muga hura hautsi eta handik aldean bertze urari bidea egin. 

HU Zez 44s. c) Confín de la Tierra. Ikusi dute lur-muga guziak / gure Iainkoagandiko sendagarria. Or Ps 97, 

3 (Ol urrutieneko lurralde, Ker lurreko muga, BiblE mundu-bazter). d) Ras de suelo, lugar donde sale el árbol. 

[Artearen] gerriak lur mugan, 6 metro eta 80 zentimetro inguruz; lur-mugatik metro ta erdira, 4 metro ta 80 

zentimetro. Munita 45. 


mende. 

928


- LUR-MUGARRI. "Bodo, [...] lur mugarriak, lur bazterrak" Urt III 368. 

- LUR-MUILO (Hb ap. Lh; -mullo Dv (s.v. mullo)). Terrón. "Motte de terre" Dv (que cita a Goyhetche). Ilki 

deneko xilotik / lur-muillo baten gainetik. Gy 27. Nere ganaraino harriak eta lur-muiloak ezin helduz. Elzb PAd 

41. 

- LUR-NAGUSI. Terrateniente. "Landlords" zeritzen lur-nagusi aundiek. Ldi IL 167. 

- LUR-NARRATU (V-gip, G-nav). "Desprendimiento (de tierra)" Iz ArOñ. "Lurnarratuba, el corrimiento de 

tierras" Iz Als. "Lur narratua (Vc), la tierra corrida" A s.v. narra. "Lurnárratu, tierras que han quedado 

despojadas por el arrastre de las aguas" Iz ArOñ. 

- LUR-NEURRI. "Uvada, medida de tierra que contiene treinta y seis fanegas, lurneurri bat" Lar. 

- LUR-NEURTU (Dv A). Medir los campos. 

- LUR-NEURTZAILE (Urt I 464, Dv A). Agrimensor. 

- LUR-NEURTZEKO. "Medidas agrarias, lur-neurtzekoak" EEs 1931, 111. 

- LUR-OHATZE. Mina. Lur-mia edo lur-ohatze hek [itsas-gahun ohatzeak]. Prop 1907, 141. 

- LUR ON. "Lur-Ona, la buena tierra. Antxiñakuak esaten zetsan gurasuetako lurrari, Lur-Ona" Etxba Eib. 

- LUR-HONDAR. Arena. Zamarrez eta lur-ondarrez bete eban leku a. Itz Azald 12. Ijitoko lur-ondarra 

odolez asetzen ikusirik negok. 'Sables'. Or Mi 94. 

- LUR-ONDASUN. Bien raíz. Lur-ondasunak naiz esku-ondasunak. Berron Kijote 137. 

- LUR ONDU. "Lurróndua, la tierra abonada con 'erraturas'" Iz ArOñ. 

- LUR ORDOKI. "Lur ordokiak (S), tierras llanas" A (s.v. lur). 

- LUR-OSIN. "Lur-osin, profundidad de tierra" A Apend s.v. osin. 

- LUR-OTARRE. Cesta para llevar tierra. Lur-otarra baño gibel aundiago du orrek (G-azp). Inza EsZarr 174. 

- LUR-PARADISU. Paraíso terrenal. v. LURREKO PARADISU. Etzen oraiño orduan lur-parabisu hartan 

egitekorik. Ax 23 (V 13). Lur parabisuan. SP Imit III 57, 3 (Ch parabisu lurreko, Mst lürreko pharadüsü, Ol 

atsedegi). Ezkontza saindua lehenik ordenatu izan zen lur parabisuan. SP Phil 406 (He 410 lurreko Parabisu). 

Lur-paradisua utzi genduenez gero. MIH 78. 

- LUR-PARETA. Pared, talud de tierra. Eskuinetarik, lur-pareta xutsko bat. JE Ber 39. 

- LUR-PEZA (Urt). Terreno, tierra de labor. "Agellus [...] lur pheza ttipia, lur pheza xumea" Urt I 424. 

Laborari batek ere lur-pheza bat asko urthez eta gastu handiak eginik lantu. Dh 217. 

- LUR-PILA (-lla Lar, H), LUPILA (-lla Lar, H), LUR-PILO (-llo V-ger ap. A). "Terrero, montón de tierra, 

lupilla" Lar. "Morón, montoncillo de tierra" Ib. "Topera u hormiguero en una pradera" A. 

- LUR-PILOTA. "Bodoque, lurpillota (AN)" Aq 1041 A. 

- LUR PLANOAREN GAIN. Superficie de la tierra. Habitatuko dutela lur planoaren gaña. EZ Man I 90. Lur 

planoaren gañean bizi. Ib. 97. 

- LUR PROMESTU. Tierra prometida. Zu eta zure jendea lur promestura joateko. Lard 108. 

- LUR PROMETATU. Tierra prometida. Cf. Lç Adv ** 1v: Lur prometatu zeraueneko posesor. v. LUR 

AGINDU. Lur prometatua ona zela eta ederra. SP Phil 7 (He 7 leihor agiñdu). Lur prometatiala hobeki 

helzeko. Tt Arima 83. Ez da sarthu Jainkoak agindu zioen lur prometatuan. Brtc 108. 

- LUR-PUNTA (Lar, Hb ap. Lh). "Punta de tierra que entra en el mar" Lar. 

- LURRA HARTU (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (sustarra); Etxba Eib; Elexp Berg. "Arraigar las plantas. Juan zan 

astian sartu genduzen landarak lurra artu dabe" Etxba Eib. "Sustarra artu, lurra artu landariak, arraigar" Iz 

ArOñ. "Zuk sartutako lorak eztabe lurrik artu" Elexp Berg. Cf. LURRAK HARTU; LUR HARTU. Arbol-gai 

berriak ez du lurrik artuko. Mb IArg II 329. Zur ona du lurra ondo artzen duen tokian. Munita 70. Errez lurra 

artzen du. Ib. 91. Erro izoztuak ezin du lurrik artu. Ibiñ Virgil 88. 

- LURRA ATERA. "Lur-atheratzen hari gare, nous travaillons à défricher des terres" Dv (s.v. atheratu). 

- LURRA EGIN (G ap. A), LUR EGIN. Desembarcar. Cf. LUR EGIN. Españan lur-egin zuenean [Tubalek]. 

Lard 11n. Gerasako ondoan lurra egin zuten. Ib. 388. 

- LURRA EMAN (G, Sal; Dv; emon V, R; Añ (V)), LUR EMAN (AN-larr; emon Izt, A Apend (que cita el 

msOch)). Ref.: A; Iz Als (lurra); Asp Leiz (lur eman); Etxba Eib y Elexp Berg (lurra emon). Enterrar, sepultar. 

Oraindik etzaio lurra eman zure gorputzari. Mb IArg I 257. Eraman zuten korputz illa lurra ematera. Mg CC 

120. Ilai lurra emoitia. CatLlo 52. Berak prestatutako obian lur-eman zitzaion. Lard 119. Ama Birjiñaren 

aldarearen oñean lurra eman zegiotela. Arr May 196. Zeñi lur eman diote? Ag G 234. Lurra emon daioela ta 

kitu. Kk Ab I 18. Illotzari, ordea, lurrik ez emateko. Zait Sof 162. Donostiako kanposantuan lurra emon deutse 

gorpuari. Alzola Atalak 103. Jauna, emaidazu baimena nere Aitari lur emateko. Or Mt 8, 21 (Ker lurra emon, 

IBk lurra eman; Lç ohortzi, He, TB, Dv, Ip, Ol y Leon ehortzi, Ur (G) lurpetu, Ur (V) obitu, Echn enterratu). 

Lur-emaiozu bai zure lagunaren gorputzari. Berron Kijote 150. v. tbn. Lard 61. Legaz 34. Itz Azald 120. KIkV 

81. KIkG 65. Salav 84. Lur eman: Mok 5. Ir YKBiz 373. Or Eus 110n. Etxde AlosT 92. Salav 84. NEtx LBB 96. 

Lur emon: Añ EL 2 39. 

(Fig.). Marmarioa asi baiño len auzi mingots oni lur ematea. Etxde JJ 134. Ene erakutsi txarrei lur 

emateko. Ib. 278. 

- LURRA GALARAZI. Exiliar. Enperadore zena nausitu zenean, Frantziako lurra gal-arazi zioten gizon 


mende. 

929


zenbeiti. HU Aurp 174. 

- LURRA GALDU. a) Elevarse del suelo. Ikhusi zuten lurra galdurik airean zagola, zerafin bat iduriago 

gizon bat baino. Laph 73. b) (G-to, L, Sal, Sc, R ap. A; Foix ap. Lh), LURRAK GALDU (Dv, H). "Frantziako 

lurrak galduak ditu, il a perdu les terres de France, c.-à-d., il a commis un délit qui lui interdit la terre de France" 

Dv. "Lurrak galtzea, perdre les terres; locution usitée pour dire: être exilé de sa patrie" H. "Emigrar, desertar" A. 

"Lürra galdü (S; Foix), être exilé" Lh. c) Perder terreno, retroceder. Zer dakusgu, ordea, gure aberrian? 

Euskera lurgaltzen, enda lurgaltzen, oiturak lurgaltzen. EG 1955 (1-2), 1. Oen (irlandarren) izkuntza zarra ere, 

gurea bezelaxe, lurgaltzera bezela etorri da. EgutAr 3-12-1957 (ap. DRA). Erromantzearen aurrean [euskarak] 

lurra galdu duelako. In MEIG VI 34. 

- LURRA GORRITU. a) "(G-to), labrar la tierra" A. b) Cavar una tumba. "Aspaldion eztogu lurra gorritu, desde 

hace tiempo no ha muerto ninguno de los nuestros, no hemos tenido entierro (V)" DRA (s.v. gorritu). 

- LURRA IRAGO. v. LUR IRIO. 

- LURRA JAN. Morder el polvo (en un combate). Lurra ian bakarrik [prankotarrak]? Ag AL 36. 

- LURRA JAN ERAGIN. Hacer morder el polvo. Prankotarrai, ta batez bere neugaz burrukan egiñ ebanari, 

lurra ian eraginda. Ag AL 36. 

- LURRA JO. v. LUR JO. 

- LURRAK HARTU. "(Gc, AN, Sc, R), aclimatarse. Lurrak ondo artu nau (G; Arr), me he aclimatado" A. 

Gaur-gaurko euskal-idazketa lurrak artzeko, artan errotzeko. In Or BM 24. 

- LURRA KENDU. "Frantziako lurra khendu dio, il l'a exilé, il lui a interdit le séjour à la terre de France" Dv. 

- LURRAK ERE EZ ENTZUTEKOAK ESAN. "Lurrak be ez entzutekuk esan, decir barbaridades, perrerías" 

Etxabu Ond 106. 

- LURRAK JO. Morir. Cf. LUR JO. Jesus jaio zan ezkerozkuak / asko dira lurrak jota, / bizi geranak 

sentitzen degu / persekuziyo galanta. Auspoa 78-79-80, 111. 

- LURRARI JOSI. Tirar al suelo, dejar tumbado; tumbarse. Lenengo kolpearekin bigarrenaren bear gabe, 

lurrari josiko diot. Lard 177. Lurrari josten naiz. Dv LEd 207. Argidura eder batek harritu zituen eta lurrari 

josiak ezarri zortzi burregoak. Jnn SBi 175. Lurrari josi zen lapa bezala. FIr 146. v. tbn. Or Eus 223. Iratz 53. 

- LURRARI KENDU. Levantar del suelo. Kantatutako bertsoak liburu batean baleude [...], ez ioke lurrari 

kenduko. Ataño TxanKan 14. 

- LURREAN IGERI IBILI. Ir borracho. Baña eratekoan / kontu neurriyari, / ez gabiltzala gero / lurrean 

igeri. Echag 95. 

- LURREAN JAUSTE. Desmayo. Desmaio, lurrean jauste ta beste andrakeria dedarrezkoa baga. Añ NekeA 

257. 

- LURREAN SARTU (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Sepultar" Añ. "Enterrar. Jo ta lurrian sartuta laga eban 

gizajua" Etxba Eib. (Sólo incluimos los ejs. de 'enterrar un cadáver'). Ez dituztela begiratzen handiak ez 

lurrean sartzetik, ez usteltzetik. Jaur 411. Oi eta ni, zeinen bakharrik, lurrean sarthua, laster eta bethikotz 

ahantzia! Dv LEd 185. 

- LURREKO GATZ. Sal de la tierra (fig.). Cf. Zuek zarete lurreko gatza (Lç Mt 5, 13, y la mayoría de las demás 

versiones). Hauek dira niretzat lurreko gatza, itsasoko usaia eta aireko soinua. Arti OC I 562 (ap. ELok 10). 

- LURREKO PARADISU. Paraíso terrenal. v. LUR-PARADISU. Iongoikoak Parabisu lurrekoan dadutza. 

EZ Man I 70. Lurreko parabisuan, lekhu plazerez bethean. Ax 21s (V 12). Eden deitzen zen baratzian edo 

lürreko Paradüsian. Bp I 52. Zer den lurreko Parabisua. Mih 115. Eman zien lurreko Paradisua. AA III 268. Ez 

dakit nun, ez dut erraiten zeruan edo lurreko parabisuan, ikusten zuela bere burua. JEtchep 27. v. tbn. Lard 2. L. 

Parabisu: Hm 206. ES 185. He Phil 410. Brtc 98. Monho 130. Jnn SBi 34. CatJauf 22. Zerb IxtS 16. L. 

Parabizu: Arb Igand 114. L. Paradüsü: Mst III 57, 3. Egiat 195. Ip Hil 7. L. Parauzu: CatLan 116. Parabisu 

lurreko: Ch III 57, 3. 

- LURREKO SU (AN-gip-5vill, B ap. EAEL 123). Hogar. Cf. Dh 164 e Itz Azald 109, con el significado de 

'fuego de este mundo'. Hoguera. Lurreko suan, kafea berotzen ari. Larz Iru 78. 

- LURRERA EGIN. "Demoler" Añ. 

- LURRERA ERORI. "(R-uzt), arruinarse" A. 

- LURREZ. a) "(V, G, L), civilmente. Gu lurrez Elgoibartarrak gera, elizaz aldiz Azkoitiarrak" A. Por 

territorio. Lenagokoa [eleix-barrutie] etzez zan [...]. Oingoa lurrez da; lurbarru bat dauko ixentaurik. Akes 

Ipiñ 17. b) Por tierra. Defendatus peligro guzietan ures eta lurres. SermAN 4r. Zijoan urez ta lurrez. SMitx 

Aranz 105. 

- LURREZ GAINEKO, GORAKO. Sobrenatural, supraterrenal. Lurreko gauza edo konparazioak esan ta 

aditu ezin banazute [...], nola adituko nazute lurrez gorakoak esaten badizkitzuet? Mg CC 197. Jentillak berak 

ere arritu, eta lurrez gañeko gauza zala aitortzeraño. Lard 545. 

- LURREZKO (V-gip ap. Elexp Berg; SP, Urt Gram 51, Lar, Añ, Dv, H). a) De barro, de cerámica; de tierra. 

"Adam, gizona, edo lurrezkoa, edo kanaberá" Lç Decl Mm 3v. "Térreo" Lar y Añ. "Terrino", "terroso" Lar. 

"Terrado, [...] sapai lurrezkoa" Ib. "Lurrezko untzia, vase de terre" Dv. "Lurrezko orma, mur de terre" H. 

"Dícese, sobre todo, de la alfarería, de los cacharros de arcilla" Elexp Berg. Lurrezko unziak. Lç Apoc 2, 27 


mende. 

930


(He, Dv, Ur (G) e Ip lurrezko; Ol e IBe buztinezko). Ordea hautskorra, lurrezkoa eta beirakizkoa [baxera]. Ax 

288 (V 192). Lürrezko phitxerrak. Mst III 14, 4 (Ch lurrezko; SP lur tupin, Ol loia). Giz-ainzurak zuen urrezko 

burua [...], burdinezko gidall-aztala ta lurrezko oña. Mb IArg I 97. Lurrezko eltze hek. Lg I 215. Ez gera bizi 

lurrezko ontzi batzuetan? AA III 567. Euren jainko lurrezko ta zulezkoakaz. Añ MisE 46. Luurrezko gorputza. 

fB Ic I 14. Zeinak formatu baitzaitu lurrezko baltsatik. JesBih 459. Lürrezko butilletan. Ip Dial 106. Lurrezko eta 

lastozko etxeak. Hb Egia 64. Lurrezko pipa motza. Ag Kr 126. Lurrezko yauregi-atean [Kilker olerkaria]. 

"Térreo". Ldi BB 112 (cf. MIH 175: Lurrezko jauregian bizi den Kilker olerkari arlotea). Lurrezko giza-irudia. 

Or BM 46. Gizonaren gorputza lurrezko elementuekin osatua dela. Vill Jaink 60. Lurrezko lapikotxuan. Erkiag 

BatB 161. 

v. tbn. EZ Man I 48. Egiat 233. Mg PAb 54. VMg 62. Jaur 409. It Dial 83. Gy 92. Ur Dial 83. Arr GB 18. Sor 

AuOst 75. Bv AsL 169. Zby RIEV 1908, 766. Alz Ram 110. Otx 105. JMB ELG 76. TAg Uzt 81. Zerb IxtS 47. A 

EY IV 260. Munita 112. JAIraz Bizia 101. Gand Elorri 85. Zait Plat 86. ZMoso 37. Onaind in Gazt MusIx 150. 

NEtx LBB 221. Luurrezko: JJMg BasEsc 282. 

(Fig.). Humano, carnal. Ez zeren Jaunak guk bezala lurrezko begiak dituan. AA III 325. Baina gorputzak 

berez, beti gura ditu luurrezko gauzak, ustelkorrak. fB Ic II 253. Geure bizitza ain lurrezko ta ain arimazkoaren 

irudi bat. Gand Elorri 120. v. tbn. Azurm in Gand Elorri 145. Vill ib. 14. 

b) Terrestre, (viaje) por tierra. Eta lurrezko bidaia guziz plazerezkoa. Gy 65. 

- LURREZ LUR (Lar, Hb ap. Lh). a) (Navegar) costeando. "Tierra a tierra" Lar. b) De terreno en terreno. 

Urak handitzen dire, gero atheratzen, / bazter guzietarat lurrez lur hedatzen. EskAlm 1909, 17 (ap. DRA). c) Por 

superficie, en relación a la superficie. Nola ugari bait-dagon lurrez-lur, egur asko ematen du. Munita 83. 

Lurrez-lur etekin geien berak [Alegik]. Ib. 116. d) En lo que respecta al terreno. Lurrez lur ere, ortarako 

egokitua zegoen Elade. Zait Plat 37. e) Por tierra. Euskaldun lurrez-lur, jaun-seme itsasoz-itsaso. "Vizcaíno 

por tierra". Berron Kijote 105. Oiek baiño indar-zaleago ta ausartagorik ez dala aurkituko lurrez-lur urrutira 

ere. "En gran parte de la tierra". Ib. 73. 

- LUR-SAGU (Sal, R-vid ap. A), LUR-XAGU (V-gip ap. Elexp Berg). "Musgaño, litm.: ratón de campo" A. 

- LUR-SAIL (V-gip, G-azp ap. Gte Erd 285). Terreno. Lur-sail guztien jabe estadua zan. Eguzk GizAuz 10. 

Osasunarentzat oso nolabaitekoak ziren lur-sail aundiak orain aberats eta osasungarri biurtu dira. Munita 20. 

Lur-sailla erosi dau. Erkiag BatB 137. 

- LUR SANTU (saindu Hb ap. Lh). a) Tierra sagrada, cementerio. Lur saindian har dezantzat hobia. EZ Man 

II 159. Ez batere ehortzi lur saindian. Tt Onsa 92. Lür saintian ehorztia. Bp I 115. Elizak, lur sainduak. Brtc 55. 

Pixkorrik etorria 91 urtetan, bere adixkidearen lur saindurat segitzera. HU Aurp 169. Lür saintia, erdir'adi / ni 

barnen sar ahal nadin. Balad 95. Hil eta lur saindurat nute botatuko. Ox 170. Etzuen lur santurik hartu, 

mendiko ezkutuan ehortzi zuten. Arti Tobera 279. v. tbn. Lur saindu: Etcham 58. Barb Leg 26. b) (saindu Hb ap. 

Lh; lürsaintü Casve, s.v. terre). (En ocasiones pl.). Tierra Santa. Galduko da Lurre santuau (1655). ConTAV 

5.2.9, 129. Lur Sainduei beharrez laguntza ekharri. Hb Esk 71. Lur Saindua biharamunean utzi zuen. Laph 63. 

Lur-Santuetarako erromeiari. Aran SIgn 31. Jerüsalemera eta üngürünetako lür saintietara. Ip Hil 186. 

Palestina edo Lur Saindua deitzen duguna. CatJauf 24. Nahiko zuten untzi bat berehala hartu Lur Sainduari 

buruz. Ardoy SFran 128. v. tbn. Zerb IxtS 40 (lur saindu). 

- LUR-SAPAI. Terrado. Bere tellatuan zedukan lur-sapai edo terradura. Arr ASIgn 13. 

- LUR SARE (G ap. A Izt C 234). "Tierra ligera" A. 

- LUR-SARI, LUSARI (Lar). "Terrazgo, lo que se paga al dueño de la tierra" Lar. 

- LUR-SASKI (G-to ap. A), LUSASKI. "Cierto cesto pequeño, que se emplea en el acarreo de tierras" A. 

Lusaski gorriak. Or Mi 6. Lur-saskia bezain aundi. TAg Uzt 35. 

- LUR-SEME. Hijo de la tierra. Ama lurra hilik dago, / ta lur-seme beltzeranak / bijilian beti. Azurm HitzB 

66. Lur-Semea beso-artean ito zuan artakoa [Erkulesek]. "Anteo, el hijo de la Tierra". Berron Kijote 35. 

- LUR TAKAR. "La tierra dura" Iz ArOñ (s.v. takarra). 

- LUR-TXAKUR. a) "Langosta" Añ. b) "(V-arr-arrig-gip), alacrán" A. v. luhartz. Piper eta tomate azi onak 

erein eta ondo jabon, gabeko leiak edo lurtxakurrak ta bareak alperrik galtzea gura ez badozu. EgutAr 1-3-1959 

(ap. DRA). 

- LUR-TXITXARE. "Lur-txitxara, lombriz de tierra" Elexp Berg. 

- LUR-TXORI. "(AN-gulina), abubilla" A. Atsegin zitzaizkion gure Aita Prantzisko deunari lur-txoriak. Inza 

Azalp 119. 

- LUR-HUDO. "(Hb), sillon" Lh. 

- LUR UMATU. "Humus" (G-bet). 

- LUR-HUR. "Chamaebalanus, ilhárra, lurhurra" Urt I 455. 

- LUR-UR-SUGE. "Chersydros, urlursugéa, lurursugéa" Urt IV 470. 

- LUR-USAIN. Olor terrenal. Zugan uts utsik santidadeko likurt gozoa / lurrusaiñaren naste bagarik gorde 

daiten. AB Olerk 651. 

- LUR USTEL (Dv, T-L; lurrustel V-gip, AN-larr; H, A; ustelo VocB), LUHUSTEL (Ht VocGr 431). Ref.: Asp 

Leiz2 y Elexp Berg (lurrustel). "Terreau" Dv, H y T-L. "Toda tierra no cultivada nunca, formada en su mayor 


mende. 

931


parte por la descomposición de materias orgánicas" Asp Leiz2. "Tierra que contiene mucho humus, estiércol, etc. 

Ekarrizu florerotarako lurrustel puxkat" Elexp Berg. La trad. "terrace" que da Harriet (VocGr 431), 

probablemente sea error por "terreau" o similar. Zure gañean lenagokoen ezurrak eta lur ustelak botako 

dituzte. Cb Eg II 102. Zeren lur ustelak, izena duen bezala, baitagoka ustelki hainitz. Dv Lab 19s. Lur ustel ta 

zoko urak azpijanak. Or Poem 527. Lurrak bear-bearrezko du "humus" deritzaion lurrustela izatea. ZArg 1958, 

101. Lur-ustelak du egiten lurraren aberastasuna. Gatxitegi Laborantza 21. "Lurrústela, el abono que se 

producía ante la puerta de la casa o se formaba en otra parte" Iz ArOñ. 

- LUR HUTS. a) "Lur-hütx (S; Foix), terre inculte" Lh. Cf. EZ Man II 97: Lur hutsak [gorputzak] 'simple tierra'. 

Zeren ni naiz lur hutsa eta alferra, argi nazazun artean. SP Imit III 23, 5 (Mst lür hüts; Ol lur soil utsa). Zuk 

eta nik lur hutsa edo lapar sasipe bat baizik ikusiko ez ginuen tokian. HU Aurp 98. b) Suelo desnudo (sin 

colchón, etc.). "Lur hutsan gainean (AN-5vill), lur hutsaren gainean ez dute lo egiten (AN-gip)" Gte Erd 214. 

Lur hutsaren gainean edo belhar idor batzu bildu eta heien gainean [egiten zuen lo]. Jnn SBi 122. Gauez lo 

eginez, belhar arte batzuetan, lur hutsaren gainean. Prop 1896, 87 (ap. DRA). Lur hutsean egina baitakote 

lekua [ithurriari]. JE Bur 35. Barneko zoladura / lur hutsez baitzuten. / Hantxet sator ausart bat / ari-izana zen. 

Etcham 61. c) (Uso adj.). Pelado, desprovisto de vegetación. Agertu zan mendi koxkor bat lur-utsa, ez arri 

aundirik, ez belarrik. Anab Aprika 76. 

- LUR XURI (T-L), LURTXURI. Arcilla blanca, caolín. "Terre à porcelaine" T-L. Baxera egileek ere 

erabiltzen dute nahasteka [...] Ezpeletako thoska edo lur xuriarekin, porzelena egitekotzat. Dv Lab 18. Hemen 

dute [...] garbitzen bere zikinetarik lur xuria, igortzeko gero Limoges hirirat. JE Ber 8. Toska edo lurtxuri miez. 

Herr 6-8-1959, 1. Baxera egiteko toska eta lur-xuria. Herr 28-11-1963, 4. 

- LUR ZABAL. a) Ancho mundo, toda la tierra. Lurzabaleko osti done guztietan. KIkV 90. Lur zabal guztia 

baño beste aberririk ez eukan gizona. Eguzk GizAuz 67. Egaztiak ere ugari bitez lur zabalean. MAtx Gazt 15. 

Olako gutxi da gaur / lur zabalian. Uzt Sas 50. v. tbn. NEtx Antz 119. Basarri 10. Vill Jaink 16. b) Territorio, 

país. Lurzabal onen asiyerako / emakume ta gizonak / Euskeran eta nekazaritzan / ill arte jardun ziranak. 

Zapiain Bertsol 1931, 13. 

- LUR-ZATI. a) Pedazo de barro. Pormau eban luur zati bategaz gorputz bat. fB Ic I 13. Lur zati bat artu, eta 

gorputza moldatu zuen. Lard 1. v. tbn. Astar II 76 (luur-). b) "Lur-zathi (Hb), pièce de terre" Lh. Lur zathi 

ederrak alfer dagozke. Dv Lab 370. Aundikiak lur-zati aundien yabe ziran. Ldi IL 165. Ormaz inguratua egoan 

lur zati apainkiro landua. Erkiag BatB 43. v. tbn. JE Bur 116. TAg Uzt 266. Etxde AlosT 106. Vill Jaink 142. c) 

Región, país. Kanaantarrai itsas-ondoan lur-zati bat kendurik. Lard 138. Gaurko euskaldunok daukagun lurzati 

au. JMB ELG 24. Galizi ikusi ez duanak, eztaki lur zatirik ederrenetakoa danik. NEtx LBB 31. 

- LUR ZELAI. "Lur zelaiak (V, G, L), tierras llanas" A (s.v. lur). 

- LUR-ZERRENDA. Franja de tierra. Izen hori [Panama] ematen diote bi Ameriken erdian den lur zerrenga 

hertsi eta luze bati. HU Zez 44. Hiri hoi jarria da lur zerrenda luze haretsu baten gainean. Prop 1906, 121s. 

Lur-xerranga mehar batzu baizik ez ditu uzten alhortzat. JE Ber 10. 

- LUR-ZERU. (Pl.). Cielo y tierra. Lur-zeruen artean gorpuzki billa. Or Aitork 250. 

- LUR ZIKOITZ. "Buztin-lurrean behar dira nasaiki hedatu ongarri onkalluak, emeki emaiten baitute indarra. 

Lotzen zaizkote zailki buztina, eta ez du, bera ase delarik baizik, landareari uzten hazkurria. Lur zikoitza erraiten 

zaio" Gatxitegi Laborantza 56. Lur zikoitza naigabetu da. "Terra sterilis". Or Aitork 398. 

- LUR-ZINTA (T-L). Línea del Ecuador. "Équateur terrestre" T-L. Sekulakoak ikusi zituzten, bereziki heldu 

zirelarik lur-zinta ikaragarrirat. Ardoy SFran 155. 

- LUR-ZOHI. Pedazo de tierra. Lur zohitik illkhi dena gero ere lurrera / epheak iragan eta bihurtzen da 

berera. EZ Man II 97. 

- LUR-ZOLA. "Sol" Ht VocGr y Hb ap. Lh. 

- LUR-ZORU. Suelo. Ez nekusan lur sorua, / begiak gora jaso nituzan. AB AmaE 19. 

- LUR-ZOTAL. Tepe de tierra. (Triposkeriak) itzultzen du gizona animale bruto, lur-zotal ta tronku puska 

ustel bat bekala (164). LE-Ir. Sukaldeko sua egiteko lur-zotalak eguzkitan igartzen dituzten tokiak badirala. 

Munita 22. 

- LUR-ZULO (-zilho H), LUZULO (Lar, H), LUSILO (Lar), LUZILO (Lar, H). Agujero, fosa en la tierra; cueva. 

"Mazmorra, [...] luzuloa, lusiloa", "sima, luzuloa, luziloa" Lar. Desertuetan errebelatuak zabiltzala eta 

mendietan eta lezetan eta lur zulhoetan. "Trous de la terre". Lç He 11, 38 (IBk lur-zulo; TB lurreko zilo, Dv 

lurreko zilhoketa, Ol aitzarte, Ker atxarte, IBe leize-zulo). Lurzillo edo leiza baten [aizeriak] zeuzkan umeak. 

VMg 14. Joan zan obira, zeña zan lur-zulo arri andi batekin estalitako bat. Lard 426. Da Heren sugea-ren aoak 

bezelako luzulo gartua. EE 1884a, 134. Lurzulo biribil arriz jantzia izaten da karobia. Ag G 21s. Laster degu 

itzal pixka bat billatu-eziña, lur zulo edo arkaitz-zuloren batean ez bada. Munita 13. Lur-zulo edo koba. ZArg 

1955, 313. Lur-zulo bat aski izango diat nere gorputz gozakaitz au sartzeko. NEtx Antz 102. Gordetzen dituzteeta 

lurrean... Ba, lur-ziloan sartuz [oiloak]. Larz Senper 26. LUTXULO (Lar H ). "Vivar, de 

conejos" Lar. "Luzillo, cercueil de pierre, tombe" Chaho. 

luraño (Lar H). "Ventisca, ventisquero" Lar. 


mende. 

932


lurañotu (Lar H). "Ventiscar" Lar. 

lurbehar. "Agricultura, [...] lurbearra" Añ. 

lurbel. "(R-uzt), paraje del cual ha desaparecido la nieve. Eguzkubegia lurbel dago, oxezkia astra elur dago (Ruzt)" 

A. v. lurmen, LUR BELTZ (d). 

Etim. De lur + -bel (= beltz en final de compuestos; cf. orbel, etc.), litm. 'tierra negra'. 

lurbenune. v. lurmenune. 

lurbera. v. lubera. 

lurberoar. "Lurberoarren" [= 'habitantes de Tierra Caliente'] errenkurarik ez du beraz inork aditu. MIH 362. 

lurberri. v. luberri. 

lurbeso. v. lubeso. 

lurbetetu. "Terraplenar" Añ. v. lubetatu. 

lurbetu. v. lurpetu. 

lurbide. Carretera. Lur-bide eta burdin-bideak fundituak dira berrogoi kilometretan gaindi. Herr 3-12- 

1959, 1. 

lurbina (H (L)), lurmin (Lh (L)). "(Exclam.), peste!" H. 

lurbira (V? ap. A, que cita a Mg). 1. Mundo, tierra. Tr. Documentado en la tradición meridional, sobre todo 

del s. XX. En DFrec hay 18 ejs. Lur bira guztia suz ta burdiñaz desegin gura daben Catilinari. Mg PAb 213 

(VersBasc 12 lur-bira). Lurbira guztikoai parkatuten deutset. Ag AL 91. Lurbira guztiari bira oso bat emon. A 

Ezale 1899, 2b. Beti gagoz Lurbira (Tierra, planeta) onetan zerbait bear dogula. Echta Jos 13. Lurbira osoa 

bereganatu bear zuan. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Zelango txakurrak dabizan Yaungoikoren lurbiratik zear. Kk 

Ab II 116. Kaisar-ari alperrik gogor egingo diogu, arena baita lurbira. Goen Y 1934, 185. Aintza-aparrez 

Elkano-ontziak / inguratzean lurbira. SMitx Aranz 178. Oihan guzia eta inguruko herrialdea eta lurbira. Mde 

Pr 166. Orixe omen duzu lurbira zabala. Zait Plat 45. Lurbira paketua. Ibiñ Virgil 43. Ba omen dugu 

euskaldunok lurbiran harro eta buruzut ibiltzeko nahikoa arrazoi. MEIG IV 125. v. tbn. Muj RIEV 1908, 428. 

ArgiDL 24. Enb 91. Ldi BB 136. TAg GaGo 75. Or Y 1933, 412. Ir YKBiz 412. BEnb NereA 37. Gand Elorri 63. 

Gazt MusIx 109. Berron Kijote 212. 

2. (Izt VocC, Aizk, H). Territorio, comarca, región. "País, provincia" Izt VocC. Izen egoki euskarazko garbi 

au erri edo lurbira oso bati [Asiari] ezagungarritzat ifinteak. Izt C 11. Zeña zegoen lurbira artako gobernadore. 

Ib. 430. Geratzen zala bere erria zazpi lurbira edo pusketan berezitua. Etxeg EE 1882c, 563. Lurbira aetako 

[Euskal Probinzietako] jende nobleen sentimentuai. Ant EE 1885b, 285. Joan ziran Italiako lurbira 

miraritsuetara. Etxeg EE 1892a, 364. 

lurbiratar. Ciudadano del mundo. Euskaldun izatia baño lurbiratarra izatia gurago dot. Ag G 353. 

lurburu. Polo (de la Tierra). Eguerdiko lürbüria hire zazpi bürien bürüpe. Chaho AztiB 9. Balearen atzetik 

lurburuko jeletaraño joan ziran. Anab Don 119. 

lurbutxa (Lar H, Hb ap. Lh). "Bucha, hucha" Lar. "Buchar, lurbutxatu, lurbutxan gorde" Ib. 

lurbutxatu. v. lurbutxa. 

lurbuxaintxa. "Feuillet, 3. e estomac des ruminants" H. 


mende. 

933


lurdardara (V?, G? ap. A Añ; Dv, H), ludardara (Lar, H). Terremoto. Turmoiak, tximistak, arria ta 

ludardarrak ez dira gu zentzatzeko diña, zertan geratuko ote gera? AA II 99s. Ludardara. Izt C 235 (en una lista 

de fenómenos naturales). Eta ordu artan egin zan lur-dardara andi bat. Ur Apoc (G) 11, 13 (Lç y He lur 

ikharatze, Ur (V) luikara, Ip lühikhara, TB, Dv, Echn, Ol, Ker, IBk e IBe lurrik(h)ara). 

lurdardaratze (H), ludaratze (H, seguramente por ludardaratze). Temblor de tierra. 

lurdi. Patria. Cf. ludi. Ezkutatu zait iya / lurdi maitea, / oroitz eder zorunen / kabi gozoa. EA EEs 1924, 85. 

Ortxe daukagu lurdi berri bat, / edertasuna bera, da / lur guztiaren argitasuna / bere aldean itzal da. Z. Zabala 

EEs 1924, 217. 

lurduaxka. 1. (Adv.). "Par chute en roulant sur soi" H. v. durdulaxka. 2. (Sust.). "Chute en roulant à terre" 

H. 

lurduaxkatu. "(S), tomber en roulant sur soi; rouler à terre" H. 

lurdun (S ap. Lrq; Urt I 465, Hb ap. Lh). 1. Terrateniente. "Qui a des terres" Lh y Lrq. Laphurdiko jaun 

lurdun gehienak (gentilshommes). GH 1932, 412. 2. "Terrien, lurreko, lurtar, lurdun" T-L. 

lur-ebaki. v. lubaki. 

lur erabili. v. luherabili. 

lur-hesi. v. lurresi. 

lurgai, lurgai. 

1. Elemento (natural). Ordun ortzia karraskan korrokoildu, lugaiak beroarren urtu, ta lurbira ta bertako 

guziak erreko dira. Ol 2 Petr 3, 10 (IB lurgai; Lç, He element, TB lenmen, Dv gauzen gei, Ker izakai, IBe gai). 

2. Materia terrosa. Gure lur-gaia guttietsi gabe. "Humum". Or Aitork 148. 

lurgai. v. lurgai. 

lurgalleta. v. lurkalleta. 

lurgaltze-. v. LURRA GALDU. 

lurgaziki. "Alumen" Urt I 550. "Aluminosus, lurgazikiz bethéa, [...] lurgazikízkoa" Ib. 

lurgazikiztatu. "Aluminatus, [...] lurgazikiztáturikákoa, lurgazikiztátua" Urt I 550. 

lurgile. 1. "Lurgille, ollero, persona que hace ollas y todas las demás cosas de barro que sirven para los usos 

comunes" A (que cita a SP, pero en éste sólo encontramos lurtupingille). 2. Constructor, creador de la tierra. 

Luak hartürik iz, Leheren, lürgile handia. Chaho AztiB 8. 

lurgin. v. lugin. 

lurgoratu. "(V-oroz-gip, G-bet), revolver la tierra después de la siega" A. 

lurgorritu. v. lugorritu. 

lurgune. v. lurrune. 

luridutu (Lar H). "Plasmar" Lar. 

lur-ikara. v. lurrikara. 


mende. 

934


lurito. v. lorito. 

lur-izen-batzaile. "Lurrizenbatzaillea, comisión de toponimia" Lh Eusk 1919-20 (I), 18. 

lurka (S ap. A y Lrq). "Transporte de tierras" A. "Charroi de terre" Lrq. 

lurkalleta (Lar H), lurgalleta (Lar H). "Botija", "botijón" Lar. 

lurkara (L-ain, R-uzt ap. A; Dv). "Terroso, hablando del color y de la naturaleza de las cosas. Lurkara du 

begitartea" A. 

lurkari. Vegetal, planta. Lurkari (vegetal) berde sail batzuk. Etxde Itxas 173. Udazkeneko lurkarien usainemanak. 

Ib. 191. Vegetación. Anima-ondarretako duna gaiñetan lurkaria gero ta naroago egiten ari da. 


lurkate, lurkatei (V-gip), lorkatei (V-gip). "La cadena corta (1 metro) para atar nardeixa a leria" Iz ArOñ. 

lurkatu (BN-mix ap. A; VocBN, Gèze, Dv, H). 1. "Terrer" VocBN y Gèze. "Cubrir de nueva tierra un campo" 

A. 2. "Lürkatü (S; Foix), transporter de la terre" Lh. 

lurkeria. Cosa terrenal (en sentido peyorativo). Zoin jakitatez gabeak diren eta lurkeriz goseak. Iratz 132. 

Lurkeriez gabetu da, bere buruaz ere. Ib. 156. 

lurkesi. v. lurresi. 

lurketa (L, BN, S ap. A; Dv). 1. Montón de tierra. "Zilho huntan bada lurketa handi bat" Dv. Ez bide du, 

lur-keta guzia Frantziatik heldu zaiola ikustearekin, gaizki irri egin. HU Aurp 94. 2. (L, BN, S; Dv), lurreta 

(V-arr-oroz-m-gip). Ref.: A (lurketa, lurreta); A Morf 154; Iz ArOñ (lurreta); Elexp Berg (lurreta). Acarreo de 

tierras. "Lau egunez haritu ginen lurketan" Dv. "Lúrreta danak, todos los trabajos de acarrear tierra" Iz ArOñ. 

3. (Adv.). "Amasser, d'une manière habile, de l'argent dans sa caisse: [...] bere alorrerat lurketa ari" Herr 4-7- 

1957, 4. 

lurki. 1. "Ager, [...] terráia, lurkia" Urt I 425. 2. (BeraLzM). Tierra, país, territorio. Ta artu nai deuskue / 

[...] lurki euzkotarra. Eleiz EG 1950 (5-6), 2. Continente. Uneika biztanle dauden neurrigeko lurkian 

arkitzen da. Zink Crit 21. Or, nun diran zure elearen / emaldi bigunak banaturik, / ludiaren lurki-zatietan / beste 

askorenekin nasirik. Elizdo EEs 1928, 5. 3. Campo (heráldico). Bakoitzak bere jauregiko agiriak dakarzki: 

batak otsoa, besteak pertza [...], margo zurian, azpi gorrian, elge urdiñean, lurki nabarrean. Ag EEs 1917, 213. 

4. (T-L). Mineral. Pegmatite erraiten dioten bertze lurki batetarik lipar bat. JE Ber 8. Berrikitan harrobi bat 

ideki daukute herrian. [...] Diotenaz "Baryta" deitzen den lurkia izan behar du. Herr 24-9-1959, 3. 5. Ser 

terreno, terrenal. Au da Iainkoaren etxea, ez lurki, ez mukuluki, baizik eta gogaki. "Non terrena". Or Aitork 

353. 

lurkiunde. Geografía. Anziñako lurkiundera edo geografiara eta zargauzetara jarriak. Aran SIgn 204. 

lurkoi (G, L ap. A; Dv). Mundano, apegado a la tierra. "Gutizia lurkoiak (Gy Visites), les désirs terrestres" 

Dv. Orhoit gaiten gure lehenbiziko aitak guziak lurkoi egin gaituela ber-erorikoaz, eta Jesu-Kristo ethorri 

izan dela gu zerukoi egiterat. "Terrestres". Birjin 155. Bertze bizitze bat sinhetsten duzue / nola ezpalitz bezain 

lurkoiak zarete? Gy 252. Lurkoiek gorroto bazaituzte. Ol Io 15, 18 (Ker, IBe munduak). Gogo lurkoien irriek 

gora-beera. Ldi IL 37. Gizon lurkoiai. Ibarg Geroko 15. Pakera deitzen nindutenak lurkoi ziran. Or Aitork 113. 

Ez baita, nere ustez, lurkoi [nere guraria]. "De terra". Ib. 305. Gizon lurkoi, espiriturik ez daukenak. Ker Iudae 

19 (Ol lurkoi; IBe abere-neurriko). 

lurkonka. "Almofia" Lar. 

lurkor. Terreno. Zelan nire arima, izate espiritukorra dana, dagoan baturik gorputz lurkorragaz. Itz Azald 

31. 


mende. 

935


lurkutxa (Lar, Hb ap. Lh, H). "Alcancía, vasija de barro que sirve de hucha", "bucha, hucha" Lar. 

lurlagun. Compañero de la Tierra. Zuri niagozü, lürlagün eta gaiekhi, argizagi zahar-berria! Chaho AztiB 

12. 

lurlan (S ap. Lrq; H). 1. Faena agrícola. "Lur-lanetan aritzea, s'occuper aux travaux de terre" H. Golde 

nabarretan eta lur lanetan trabaillatzea. Ax 413 (V 268). Noiz baitira lür lanen lehia bizigarriak. Bp I 25. Lur 

lanetako nekez, eguzkiz ta izerdiz belztu-gogortua. Mb IArg I 211. Lur lanetarik heldu zena. Lg I 237. Lurlanetan 

ziardun. Lard 156. Lur lanak eginen dituk eta lurrak ez dauk emanen uztarik. Zerb IxtS 12. Lur-lanak 

darabilzki kantagai. Ibiñ Virgil 24. v. tbn. Jaur 173. Hb Esk 227. Etcham 190. NekIr 46. JMB ELG 69. JEtchep 

59. Ardoy SFran 283. (V, G ap. A; Ht VocGr 377, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). (Sing.). Labranza, 

agricultura. "Labourage" Ht VocGr, Arch VocGr y Gèze. "Agricultura", "labor de [...] tierra" Añ. Lurlanerako 

[...] erremientak. Izt C 61. Jainkoak berak manatua izan da lur-lana. Dv Lab 10. Egün lürlanaz elhe 

egin behar dügü. Ip Dial 43 (It y Ur nekazaritza, Dv laborantza). Oxala, gure herrian eta lur-lanean baginaude! 

Arb Igand 7. Lur lanean erakasle. HU Aurp 148. Bihotza garbi eta laño atxikitzen ohi duelakotz egunean 

eguneko lur-lanak. JE Bur 163. Aldizkako ereintzak lur-lana errexten dute. Ibiñ Virgil 71. v. tbn. Prop 1897, 

275. Etcham 181. Berron Kijote 31. 2. Trabajo relacionado con el barro. Adrillu eta beste lur-lanak eragiten 

ziezteen. Lard 64. 

lurlangile. "Labrador" VocCB. Lur-langileak baino are gaizkiago direla. HU Zez 65. Gogotik zerbitzatzen 

dut lur-langilea. Ox 168. Lur-langilleak lan barik itxi. Eguzk GizAuz 136. Lur langile bat zen ordu arte. Zerb 

IxtS 66. Lur-langileak ikusirik. Osk Kurl 113. v. tbn. Lander RIEV 1911, 602. Xa Odol 150. 

lurlangintza. Agricultura; laboreo. Lurlangintzako bearrak alik ondoen zuzendu. Ibaiz 24-8-1902, 3. Lur 

langintzan nekazariak, idi buztartuakaz aidaka. Ag Kr 205. Elizkoia, maratza, lurlangintzan oitua. Ag G 241. 

Lur langintzeko zeregiñetan. Osk Kurl 114. En DFrec hay 6 ejs. 

lurlantegi, lurlandegi. Granja agrícola. Moldatu dugu lurlandegi etxe bat. Prop 1897, 274. 

lurlantza (V, G ap. A; Lar, H). Agricultura, labranza. "Apero, aparejo para las labores del campo, lur lantzako 

lanabesa" Lar. Etxaguntza onek eukazan sei solo lurlantzarako. Echta Jos 9s. Lurlantzan diarduan nekazari 

gentzatsuari. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Aztura onak, jaiotetxearen naitasuna, anziñakoen oroipena, 

lurlantzarako asmua. Lh EEs 1915, 244. 

lurlantzaile (V, G ap. A; Dv), lurlantzaila (V ap. A), lurlantzale. Labrador. Zeren berañez txar izanik ere 

[lürrak], lürlantzale hunak huntüko beitütü. Ip Dial 52 (It y Ur nekazari, Dv laborari). 

lurlantze. "Agricultura" Lar y Añ. Cf., en un menor grado de nominalización, Ax 22 (V 12): Lur-lantzea, 

aphaintzea, laboratzea eta begiratzeko beharrean eta premian ere iartzea. Toki bakoitzeko arbasoen lurlantzeko 

oiturak. Ibiñ Virgil 70. Demeter-ek irakatsi omen zion lur-lantzea. Ib. 80n. 

lurlastan. "(msLond), lentisco (Bot.)" A. 

lurmen (V, G), lurmin (BN; VocBN, Dv (BN), H). Ref.: A (lurmen, lurmin); Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. "Espacio 

de tierra que se ha despojado de nieve" A. "Lurména agertu da" Iz ArOñ. v. lurbel, norbel. Ez bildur euki; 

elurte gaizto / aundiyenak izan arren, / gure inguruban arkituko da / zuretzako diña lurmen. EA EEs 1912, 115. 

Elurra ari zun eta iñon ere lurmenik ez. Or SCruz 59. Edurtzan emen bixi ezinda / ango lurmenak topetan. Enb 

121. Artaldia, beko lurmenetarantz begira jarri. Euzk 1932, 2. Zozo gaxook lurmenen billa. BEnb NereA 112. v. 

SMitx Aranz 134. 2. "(V-ger), tierra removida" A. Orra gandua urra ta nabari lurmen. Ldi UO 22. 3. 

"(V-ger), ruina" A. 4. "(V-ple), atolondramiento" A. 5. Terreno, zona. Lurmenik apalenean, erri-alderik 

beartsuenean batzen dira gauero lege bako izan nai dabenok. Erkiag BatB 184. 

- LURMEN EGON. a) Estar limpio de nieve. Negu gau batez, lurmen dagola, / jekitzean elur lodi. Or Eus 84. 

Eguzkibegia, ordea, lurmen zegoen. Zait Plat 54. b) "Tener buen tempero la tierra labrada. Labrauta daon leku 

baten giro ona daola esateko, lurmen daola" Elexp Berg. 

Etim. Para su relación con lurbel, etc., v. FHV 339. 

lurmendatu. Escardar. Arthoak oraino lurmendatzekoak ditiagu eta pherdailuak ereitekoak. Herr 16-4- 

1964, 3. 


mende. 

936


lurmendu. 1. Convertirse en tierra. Ez egin jaramonik munduko agur, abegi zoro, ta ondasun geugaz batera 

lurmendu ta amaituko dirianei. CrIc 18. 2. (V, G), lurbendu (V-gip; A Apend). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg; 

Gte Erd 89. Derretirse (la nieve, el hielo). "Lurmentzen ari du elurrak, la nieve está derritiéndose" A (s.v. 

lurmen). "Lurmendu zaiñ egoten zittuan zaldixak larrera botatzeko" Elexp Berg. "Mendiak lurmendu egin dira 

(G-azp-goi) [...] lurmendu dau (V-arr), lurbendu dau (V-gip)" Gte Erd 89. Lurmendu. Izt C 235 (en una lista 

de fenómenos naturales). Gure artian bein egin zuen / lurmentzen ez dan izotza. Zapiain Bertsol 1931, 13. 

Lurmendu denez, alaxe galtzen / basurdearen urratsa. Or Eus 400. Parmenideren itsaso izoztua lurmendu ta 

urtuta ikusi zuen. Zait Plat 51. Lurmentzen duan orduan. Uzt Sas 89. 3. "(V-ger), arruinarse" A. 4. "(V-ple), 

quedarse estupefacto, atolondrado" A. 

lurmenune, lurmenuna (V-gip ap. Iz ArOñ), lurbenune (A Apend). "Trozos en que reaparece el suelo 

después de la nieve" A Apend. v. lurmen. Lurmen unia nun aurkituko / goseti errukarrijak [txorijak]. Enb 52. 

lurmin. v. lurbina; lurmen. 

lurmindun. "(L), épileptique" Lh. 

lurmutur, lumutur (Lar). 1. "Punta de tierra que entra en el mar" Lar. "Cabo, lur-mutur" EEs 1931, 145. 

Matxitxakoko lurmuturreraño. Otag EE 1882c, 449. --Lur muturra zer da? --Itsas barnean sartua dagon lur 

puska. Bera EEs 1915, 167. Goatik Comorin lur muturrerat. Ardoy SFran 161. En DFrec hay 3 ejs. de lurmutur. 

Lur-mutur baten beste aldera pasa ziranean. "Al doblar de una punta". Berron Kijote 226. 2. (-th- Lh (L, 

BN)). Pequeño trozo de terreno. Ni, aiterrian goldea sartzeko lur-mutur bat ere izan ez ta. 'Coin de terre'. Or 

Mi 94. Erri bakoitzean artu zezatela lur-mutur bat muntegitarako. Munita 32. 

lurño. Dim. de lur. Noe zoalarikan uraren ihesi, / lurño bat noizbeit zuen sintsitik ikusi. GH 1921, 616. 

luroa. "Lüroa, sorhoetako aphalgunea" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

lur-hobi. Sepulcro. Erraiten ere dute anglesek, frantsesek beren lur-hobiko zilhoa berek egin dutela 

mahaineko sardexka, furtxetarekin. Etcheb MGaric 152 (ap. DRA). 

lur-ontzi. v. lurrontzi. 

lurpe (V, AN-ulz, S; SP, Lar, Añ, Izt, H), lupe (L, BN; SP, Dv (-ph-), H), luurpe. Ref.: A (lurpe, lupe); Lrq; Iz 

Ulz; Elexp Berg. Tr. Hay lup(h)e en Leiçarraga, Axular, Oihenart (Po 52), Pouvreau (Phil e) 3v), Duhalde, 

Etcheberri de Sara, Duvoisin y Lasa, y luurpe en Astarloa (II 38). 1. (En casos locales de decl., en sing.). Lugar 

bajo tierra. "Enterrar, poner bajo de tierra [...] lurpean sartu" Lar y Añ (tbn. Izt). "Ensilar los granos [...] lurpean 

gorde" Lar. "Soterráneo, soterraño, lurpekoa" Ib. "(De)bajo de la tierra, lurpetik", "debajo [...] de la tierra, 

lurpean" Ib. "Luphetik atheratzea, sortir de dessous terre" Dv. "Hilak lupera, biziak asera" H. "Lurpean dago, 

está bajo tierra. Lurpera daroe, [...]" A. "Sous-terre" Lrq. "Orrek lurpian be etarako leuke bizimodua" Elexp 

Berg. Iesusen izenean zeruetakoén eta lurrekoén eta luphekoén belhaun guzia gur dadinzát. Lç Phil 2, 10 (Ol, 

IBk, IBe y Bibl lurpe-; He y Dv ifernuetan, TB lurarren azpian). Izanagatik lurpean laur leku, deitzen baitirade 

ifernuak. Ber Doc 109r. Presondegi lurpekoan. EZ Man I 121. Lurpera bidaldu hurran deraut neure arima. 

Harb 350. Liliaren pare gizona lupetik agertzen da munduan. Tt Onsa 97. Lür pian süz bethe den lekhü bat. Bp I 

54. Urrea eta zilharra lupean daudeino. ES 163. Soloan lurpean gorderikako [...] tesoro bat. Cb Eg III 349. 

Jainko bat lurpetik atheratzen. Lg I 295. Lau seno edo leku arimeenzat egin zitubala lurpian. Zuzaeta 80. Jagiko 

balira lurpetik antxinako asabak. Mg PAb 94. Lurpeko ondasunak. AA II 21. Thunba bat nahi dizüt lürpian 

ezarri. Etch 72. Lurpeko ura igaroten bada gatza daguan lekutik. Ur Dial 121. Zeinen barna sartu nahi dira 

drainak luphean. Dv Lab 115. Neguban oso lurpian sartzen dira. Sor Bar 44. Lurpera eroango dabe. A BeinB 

60. Ur hotx garbia lurpetik ausarkian dakarrana agerrerat. JE Ber 56. Lurpian eortzi. Otx 124. Aziak ere 

lurpean sartzea. Ldi IL 154. Eunka urteetan lurpean egonda ere, zerratokian zur ona ematen omen du. Munita 

101. Lurpeko eremuetan, / sorginen biltzarrea. Arti MaldanB 199. Bere burua lurpean ezkuta gurarik ebillen 

neskatilla naigabetuak. Erkiag Arran 173. Heiek lurpean estali ziren / zutan utzirik arima. Xa Odol 83. Lurpeko 

bizitzak ematen zion pribilejiozko itxura hura. In MEIG VI 43. En DFrec hay 16 ejs. de lurpe. 

2. (Lar, Arch VocGr, Dv, H), lupe (G-to, L-ain ap. A; H). (Como sust. pleno). "Lurpe ori, maipe ori garbi 

ezazu, &c." Lar s.v. ("(lo) bajo de alguna cosa"). "Lurpia, le souterrain" Arch VocGr. "Gariak lupetan gordetzea, 

cacher ou garder les froments dans les silos" H. "Bere lupera ihes egin zuen azeriak, le renard se réfugia en son 


mende. 

937


terrier" Ib. Ifernuko lupe hartan. Ax 587 (V 377). Zoin lürpe hartan [linboan] haren aidürü baitzaudian. Bp I 

35. Lurpe gordean arkitzen diran urre ta zillar. Mb IArg I 161. Lurpe batetarik illkitzen zelarik. Gy 147. 

Lurpeetan, abere basatien gisan, bizi ziran. Lard 388. Putzura jausten direnekin luphe beherenetan [...] ezarriko 

hautanean. Dv Ez 26, 20. Bai, arbel asko eta gauz ona gitxitan / aurkituten dan legez emen lurpietan. AB AmaE 

419. Lurpe artan, kazkabar-erauntsia bezala doa iratxo-taldea. Or Mi 73. Misteriozko lupe itzaltsuetan galduko 

haiz. Lasa Poem 83. v. tbn. Iratz 23. Gelaren lurpea zulatu zuten. Mde Pr 314. 

Tumba. Ezpalire lehiatzen luphe batean harren [gorphutz hilaren] zarratzera. Dh 119. Ejipton ez ote zan 

gure diña lurpe, onara erio-billan ekarri gabe? Lard 73. Urrengo dator lurpea. Echta Jos 179. Lurpearen 

ezpaneraiño ekarri naiok. Or Tormes 43. Zu berriz lurpe otzean. NEtx LBB 359. Eriotza dakar muziñak, lurpea 

pazientziak. Berron Kijote 154. v. tbn. Azurm HitzB 39. 

Interior de la tierra, subsuelo. Zeru, lur, lurpe ta aietan daudenek oro. Or QA 209. Lur-peak ere badituzke 

lan-gai orietarik, ala nola: ikatz, burdin, gatz eta beste. Herr 28-11-1963, 4. Lurpe sakonean aitzurtu 

altxabeetan oporrean bizi dira. Ibiñ Virgil 101. Zeruari, lurrari ta lurpeari desafioka ari zirala. Berron Kijote 

112. v. tbn. Iratz 139. 

Túnel. Hamalau lurpe edo "tunnel". Prop 1906, 274 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Ogeita amabi lurpe 

(tunel) eta burnizko zubi ederrak igarotzen ditubala [burnibideak]. IPrad EEs 1915, 102. 

(Como primer miembro de comp.). Oihanetako lürpe zilo ezin hurbil ezienetan. Arch Gram 18. Lurgintza 

edo lurpe lan. StPierre 29. Eiherazainaren / lurpe gelaraino. Ox 107. 

3. "Antípoda (BN-mix)" Lander (ap. DRA). 

- LURPEKO. v. lurpeko. 

- LURPE-LEKU. Sepulcro. v. lur-hobi. Rakelen lurpe-leku-ondoan. Lard 156. 

- LURPE-TOKI (lupetoki Lar). a) "Mazmorra" Lar. b) Sepulcro. v. lur-hobi. Beraren gorputza [...] bere 

aurrekoen lurpetokira [...] aldatzeko. Izt C 467. 

- LURPEZ. Bajo tierra. Lurpez gordetuak. Hb Esk 141. Por debajo de tierra. Ura lurpez heldu zeie. JE 

Bur 199. Lurpez eginikako bide batetarik. StPierre 32. (Fig.). Presuneren larrutzale higuingarri, nahasi 

tzar gordeka lurpez ari diren hetarik. StPierre 31. 

lurpeatu. v. lurpetu. 

lurpebide. "Túnel (Donostia, 1880)" JFlor. En DFrec hay 4 ejs. 

lurpeko (AN-egüés, L-sar, BN-baig, Sal, S, R; H), lupeko (Ae; Dv (-ph-), H). Ref.: Bon-Ond 146; VocPir 518; 

A. 1. "Zarandija, grillotalpa" A. v. luhartz. Hala eginez luphekoak eta bertze har hainitz hiltzen dira. Dv 

Lab 27. 2. (G-nav ap. Ond Bac), lupeko. Topo. Zorigaitzez, lurpekoek eta garratoinek jana zuten urtheko 

irris guzia. Prop 1881, 218. Lupekoentzat, aletan, beintzat, / ez da janari goxoa. "Topos". Or Eus 278. lubeko 

(V-ger-arr-oroz ap. A). "Campañol, ratón campesino" A. 3. (V-gip ap. EAEL 78). Patata. En Kk Ab II 171 

aparece como término inventado. v. lursagar. 

lurperakizun. "Que doit être enterré" H. 

lurperakoi. "Qui a l'habitude de se terrer" H. 

lurperatu (G-bet; Lar, Añ, Izt, Dv, H), luperatu (H), luurperatu, lurpealatu (Casve, s.v. terre), lurpialatu. 1. 

Enterrar(se); meter(se) en un lugar bajo tierra. "Enterrar" Lar, Añ, Izt y Zt (comunicación personal). "Untxi 

eraiki genduen, bai, baña ura lurperatu" H. v. lurpetu. Lurperatzen zituela [...] herejiya itxusi guziak, batere 

aien aztarnarik geratu gabe lur-gañean. Lar SAgust 9. Hillak ehortzitzea, lurperatzea. CatBurg 32. Naibagiak 

ordubetegarreneko illda luurperatuten dabenian. fB Ic III 263. Otzak illik txit laister / lurperatuko aiz. It Fab 

253. Zeñaren irriñarte batetik lurperatzen dan guztia arras [erreka]. Izt C 101. Zortzi egun baño len eben 

lurperatu. AB AmaE 256. Denboraz giñan lurperatuta. Moc Damu 28. Ill da lurperatu egin bear da gañera 

[izkuntza]? Ag Kr 96. Hoberena lizate aziaren lürpialatzia. Eskual 30-10-1908, 4. Tontor batean jentillak 

lurperatuak izan zirala. JMB ELG 90n. Jauregi oen oinarriak lurperatzen diran tokiraño. TAg Uzt 36. Jaun 

Goikoaren hezurrak lurperatuak ikusiz. Iratz 136. Errege-txakurrak maiatzean lurperatu egiten dira, an 

mitxirrika biurtzeko. Munita 94. Bere asmoak eta bere zoriona lurperatzeko. Etxde JJ 36. Gure baranoan 

datzaten lurperatuei. Mde Pr 110. Gorputza aundikiro lurpera zezaten. Or Aitork 239. Gorpue bein lurperatu 

orduen. Akes Ipiñ 29. En DFrec hay 18 ejs. de lurperatu. v. tbn. Gco I 264. Urruz Urz 15. Itz Azald 35. A Ezale 

1899, 7a. Echta Jos 262. Arzdi LEItz 85. ArgiDL 6. Inza Azalp 71. Muj PAm 7. Jaukol Biozk 50. Enb 33. Ldi IL 

127. Ir YKBiz 185. Zait Sof 173. JAIraz Bizia 98. Anab Aprika 55. Osk Kurl 148. Ibiñ Virgil 105. Alzola Atalak 

45. NEtx LBB 371. Lab SuEm 210. Uzt Sas 51. Azurm HitzB 64. Lasa Poem 106. Berron Kijote 158. 

2. (Dv A). "(REusk 1880, 309), ruiner, détruire" Dv. 


mende. 

938


lurperatze. Entierro. Jesuseri lurperatze egokia gertu. Inza Azalp 71. Lurperatze onen egilletzat salatzen 

baitut. Zait Sof 174. Norbait lurperatze-egunean. Or Tormes 43. 

lurpetar. Cavernícola. v. harpetar. Mari edo lagun-irudizko lurpetar jainkesarekin badu zer ikusirik. JMB 

ELG 85. 

lurpetu (Vc, G ap. A; Lar, Añ, Izt, Dv, H), lurbetu, lupetu (Lar, Izt, H), luurpetu, lurpeatu. Enterrar(se); 

ocultar(se) en un lugar subterráneo. "Enterrar", "soterrar" Lar y Añ. "Ozta idoroten da nok lupetu daien, apenas 

se halla quien le dé tierra" Izt (s.v. amortajar). "Diruak lupetzea, enterrer son argent. [...] Mahats gandola bat 

lupetzea, enfouir [...]. Azeria, zakhurrak darraizkonean, lehen bai lehen lupetzen da, le renard [...] s'enfouit [...]. 

Ibai batzu lupetzen dira, certains rivières disparaissent sous terre" H. v. lurperatu. O nola lurpetu ez nazu, 

edo infernuan ondatu? Cb Eg II 34. Izan zan kurutzian josija, illa ta lurbetuba. Mg PAb 162. Jesusen gorputza 

lurpetu zutenean. Jauregui 243. Zimenduak lurpeatu, barrena sartu. LE Urt 79 (ms. 28r barnátu). Nere emazte 

zana lurpetzeko lekua indazute. Lard 26. Utzi zadazu lenengo joaten, eta lurpetzen nere aita. Ur (G) Mt 8, 21 

(Lç ohortzi, He, TB, Dv, Ip, Ol y Leon ehortzi, Ur (V) obitu, Echn enterratu, Or lur eman, Ker lurra emon, IBk 

lurra eman). Bera lurpeturik egoan lekura. Itz Azald 153. Biaramonean lurpetu ebezan. Echta Jos 253. Gertaira 

zarren jakin-paperak / kizkaldu ziran, lurpetu... SMitx Aranz 104. Piztu-erazi zitun berriz lurpeturik zetzaten 

txingar lotiak. Etxde JJ 162. Illek elexetan lurpetutea galazo euden. Akes Ipiñ 15. v. tbn. CrIc 97. Añ EL 1 45. Izt 

C 452. Bv AsL 79. AB AmaE 292. Azc PB 149. A EY IV 240. Luurpetu: Astar II 70. "Au fig., s'enterrer, 

s'enfouir, éviter tout commerce. Osoki lupetua dago bere etxean" H. (Fig.). Arruinar. Gizon triste bat / 

ondatutzea / ta lurpetzea / erraz dezu. "Arruinar". BorrB 50. Erromako Enperadoreak, zer egin ez eben Elexa 

Santea lurpetuteko? Itz Berb I 319. Zabaldu da gosea / len baino geiago / eta maitetasuna / lurpetuta dago. Azc 

PB 354s. Gastar, invertir. Iaungoikoak berak daki zeinbat diru ta zeinbat izerdi lurpetu direan Eliza au 

egiteko. Ezale 1897, 31b. 

lurpetxa (Lar H). "Casamata" Lar. 

lurpialatu. v. lurperatu. 

lurra-estali. v. lurrestali. 

lurragandu. Quedarse en la tierra (?). Dardara guztiak / lurragandu dira. Egieder UrreB 167. 

lurralde. 1. Tierra, superficie de la tierra, ras de tierra. Lur aldeko uliak, itzal hautuetan / errexinolak ditu 

klikatzen artetan. Hb Esk 237. Goi aldetik, odei tarteko arranoaren ibillera [...] ta lur aldean, lokatz bigunetako 

abere oñatza. Ag G 2. 

2. (Lh). Región, comarca, país. Tr. Documentado desde principios del s. XX, sobre todo al Sur. En DFrec 

hay 221 ejs. de lurralde y 1 de luralde. Gipuzkoakoa edo beste lurralde batekoa. Ag Kr 8. Zelan artuten 

naben lurralde (territorio) onek. Echta Jos 308. Europako lurralde aurrenekoetan. Zink Crit 9n. "Bohemia" 

deritzan lurraldean. Ldi IL 162. Lurralde menditsuetan. JMB ELG 63. Orrela, Yaubek, lurralde orotara 

sakabanatu zitun. Ol Gen 11, 8 (Ker lurralde; Urt lur, Dv bazter). Lurralde ederrik ikusi yunat. Or QA 50. 

Libiako lurralde goibel bat da. Mde Pr 117. Barruko lurraldeetako bide arreska zurixkak zear. Erkiag Arran 8. 

Lur alde artan beste asko lez / laister eingo naz dirutu. BEnb NereA 181. Beste lurralde batzuetan jentea 

igandekari futbolera doa. Arti Ipuin 46. Bertze lur-alde bateko landareak gure inguruan: desertuko landare 

gizen eta arantzedunak. Othoizlari 1963, 496. Mixio-lurraldeetan. MAtx Gazt 106. Frantzia iparreko lur 

aldetan. Xa Odol 294. Lurralde txiki batentzat [Euskalerriarentzat]. Uzt Sas 161. Erdi Aroan ere euskararik 

egiten ez zen lurraldean. MIH 345. v. tbn. Inza Azalp 135. Altuna 76. Jaukol Biozk 93. Enb 56. Kk Ab II 185. 

Otx 58. Goen Y 1934, 182. Ir YKBiz 300. Eguzk GizAuz 8. TAg Uzt 92. Zait Sof 118. Munita 19. Etxde AlosT 39. 

Lek SClar 133. Anab Poli 125. Bilbao IpuiB 243. Vill Jaink 21. Ibiñ Virgil 22. Alzola Atalak 70. NEtx LBB 30. 

Lasa Poem 96. Azurm HitzB 66. Berron Kijote 222. 

+ lurraldi (Lh). "Continent" Lh. Amerikako lurraldea idoro zutenetik. Anab Don 122. 

3. (V-gip, G-azp-goi, AN-gip, BN-ciz-arb). Ref.: EAEL 67; Gte Erd 285. Campo, terreno. "Baserri horrek [...] 

lurralde aundiak dauzka" Gte Erd 285 (junto a lur sail, eremu, etc.). Egaztirik eta belar ezerik ezagun ez 

duten lurralde itsusiak. Mok 13. Lurralde gizenik gabe. Ldi BB 140. Lur-alde bana emongo eutsien. Akes Ipiñ 

26. Toki danetan dira batzuek / lurralde askoren jabe. And AUzta 131. Lurralde batzuk zituan Araba ta 

Naparroako landetan. Erkiag BatB 47. 

4. "Climat" Lh. 


mende. 

939


5. Conjunto de campos, superficie agrícola. Estaduak lurralde guztia baltsan ezin ipiñi ebalako. Eguzk 

GizAuz 131. Konstantinan lurralde / aitorra lantzen dutenenak. "Fértil suelo". Gazt MusIx 99. 

6. Tierra firme. Arraunlariai lurraldetik begira. TAg Uzt 134. Lurraldetik asko urrutiratu gabe. Ib. 224. 

Comarca interior. Vigo ta Maringo alderdiak ikusi dituanak badaki lurralde ta itxas-alde aren edertasun 

berri. NEtx LBB 31. 

lurraldi. Era (ref. a la Tierra). Denbora batek sei ehün mende edo hiruretan hogei mila urthe txipi: hori 

beita lürraldi baten iraupena eta denbora. Chaho AztiB 7. 

lurraldu. Neol. creado por Arana Goiri en 1897. Enterrar. Eta bere ikaslarijak etorri ziran eta bere 

gorpuba artu eta lurraldu eben (Mt 14, 12). AG 1575. Onek lobel au nire gorputzan jarijotia, neu obiratu edo 

lurraltzeko egin dau (Mt 26, 12). AG 1468. Bere Seme atsedengorra il-obijan lurralduta laga biar ebanian. 

Eleiz GDBidea 31 (v. tbn. 32). Gorpuba lurralduta (lurrera sartuta) gero. Altuna 68. 

lurrama. "Suelo, tierra arable (V-ger)" A Apend. 

lurrarte, lurtarte (Añ), lutarte (Lar, Añ). 1. "Terreno, espacio de tierra", "territorio" Lar y Añ. Erromako 

diautak sekula menderatzea iritxi etzuten lutarteari. "Territorio". Otag EE 1881b, 58. Eta lutartea (terreno) 

zegoala oso landu eza. Ag Lar 555. 2. "Terruño, terruzo, lutartea, lukiroa" Lar. 3. (Lar H). "Zanja, [...] 

lutartea" Lar. "Lutarteak egitea, idikitzea" H. 4. "Mediterráneo, lo que está entre dos tierras, erriartea, 

lurrartea" Lar. Mediterraneo edo lur-tartekoa. Mb IArg I 196. Mediterraneo edo Lurrarteko Itsasoa. EgutTo 

4-8-1924 (ap. DRA). Mediterraneum edo Lurrarteko itxaso-inguruan. JMB ELG 29. 5. Interior, comarca 

interior. Itsas-egiko bizitokitik legorrerago, lurrarterago, portutik asago joango zaneko damua. Erkiag Arran 

125. 

lurrartetu, lutartetu (Lar). "Zanjar, abrir las zanjas" Lar. 

lurras. v. LUR-ARRAS. 

lurraso. Neol. creado por Arana Goiri en 1894. 1. Tierra, mundo. Zerubak bidalduba lurrasora . 

AG 328. 2. "Continente" BeraLzM y EEs 1931, 145. 

lurrazalpen, lurrazalben. Geografía. Gipuzkoaren Lurrazalbena. IPrad EEs 1915, 100. 

lurrazpil (Hb ap. Lh), lur-azpil (T-L), lurraspil (Lar, Añ A), lur-aspil (H). "Barreña, barreño" Lar. 

"Terrine" T-L. Neskamea arropak jaboatzen ari zan arraskan, aldamenean luraspil aundi bat. Jaukol Ipui 45. 

lurrazpiratu. Enterrar. v. lurperatu. Lur-ongarritzat lurrazpiratzen diran belarkirik onenak. EgutTo 1-3- 

1920 (ap. DRA). 

lurrazta (A), luarazta (B ap. A). Peca. 

lurraztatsu. "(?), pecoso" A. 

lurremenda. "(L-ain), igualamiento de tierras dentro de un mismo terreno" A. 

lurrepai (Lar, H (lur-e.)). "Cortadura, zanja" Lar. Cf. lubaki. 

lurrepaira (Lar H (lur-e.)). "Trinchera" Lar. "Ataques de un sitio de plaza, lurrepairak, lezoiak" Ib. 

Ekin zioten berriro gurietakoak aurreratuaz beren lurupairak (trintxerak) [sic, probablemente error por 

lurepairak] (Donostia, 1879). JFlor. 

lurrepaitza. "Lur-epaitza, action de faire des clôtures en terre, des tranchées" H. 

lurrera. v. lurreratu. 


mende. 

940


lurrerarazi, lurrerazi. 1. Hacer derribar. Jentil bataitu berri berei Apostol onak beren idoloen elizak 

lurrerazi ta [...] erre-erazteko. Mb IArg I 360s. 2. + lurrerarazo (Aq 1463). Derribar. Lagun batzuek nahi 

zuten jalgi zadin Edgar Faure-n gobernutik: hura lurreraraziz hupa zitakeen haren huts-alkirat. SoEg Herr 13- 

10-1955, 1. 

lurreratu (L ap. A; Dv), lurrera. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII; hay ejs. de todos los 

dialectos. En DFrec hay 11 ejs. 1. (Aux. trans.). Poner en el suelo, bajar al suelo. "Lurreratu zituzten 

belhaunak" A. Bi belhaunak lurrerarik. EZ Man I 26. Zamariari lokarriak askatzen ari zen zama 

lurreratzeko. Etxde JJ 12. (V, G, AN, L ap. A; Lar, Aq 1463, Añ, Dv, H), lurrera (SP, Dv). Tumbar, derribar; 

arrojar al suelo. "Lurrerako zaitut, je t'atterrerai" SP. "Derribar", "asolar , destruir, echándolo por el 

suelo", "desmoronar", "desolar", "demoler" Lar y Añ. "Abatir a alguno" Añ. "Haize hunek lurrerako ditu ogiak, 

ce vent couchera les froments à terre" Dv. Lurrerako zirela hiri hartako murru guziak. Lg I 190. Nork 

lurreratu zuan Jerusalengo Erria? Ub 52. Belárria / zion lurrerátu / San Pedrok án arri. LE Kop 113. Dakus 

[basaurdea] artoak lurreratzen. Mg in VMg 98. Lurrerako ditu asko etxe. AA III 477. Eiztariak su egin, / ta 

lurreratu. Zav Fab RIEV 1909, 28. Iriak lurreratzerañokoak [kalteak]. It Dial 120 (Ur triskau, Dv e Ip erauzi). 

Jiten da gero aize buhada bat eta etxia lürreratzen dü. Ip Dial 31s (It y Ur bota). Etsaia ez da lurreraia baizik, 

behar da lehertu. Laph 121. Zuhaitzen besangak ere kargaren andiz autsi eta lurreratu zituen [elurrak]. Arr GB 

68. Lurreratzen dauz [zedroak]. AB AmaE 435. Lengo maitasun igali leunak / lurrera ditu ekatxak. Laux BBa 

82. Aren gaztelua lurreratuko dut. Goen Y 1934, 181. I aiñako bat lurreratzea. Or Eus 171. Lurreratzen ditue 

biltzalleak sagar-gezak. TAg Uzt 280. Zorigabea lurreratu zun ezkero. Zait Sof 93. Lurreratu ondoren, oraindik 

makillaz astindu nau. Etxde AlosT 26. Lurreratu zenez geroz kapera maite hori. Xa Odol 157. Egonen da 

thipilian / behinkoz lürreratürik. Casve SGrazi 152. Lenengo jo-aldian lureratzen badut. Berron Kijote 39. 

Behatz bati eragiteaz ehun etsai lurreratzen dituzten gizon beldurgabeak. MIH 363. v. tbn. Añ MisE 104. Jaukol 

Biozk 1. Mde Pr 112. Osk Kurl 65. (Fig.). Abatir, deprimir. Hanitzetan aphurra da lurreratzen eta 

tristatzen nauena. SP Imit III 20, 1 (Ch egozten, Mst bihotz gabetzen, Ol ñukutu). (G ap. A), lurrialatu (Gèze). 

(Fig.). Arruinar. Baten edo bigen hiltziak lürrialatzen dü laboraria. Ip Dial 66 (It lur jo, Ur ondatu, Dv erreka 

yo). 

2. (Lar, Añ, Dv), lurerra (SP). (Aux. intrans.). Postrarse. "Lurrerarik adoratzen zaitut" SP. "Abatirse al suelo" 

Lar. "Agacharse" Lar y Añ. Hekien bada aldera lurrerarik humillki. EZ Man II 203. Lurreraturik ahal bezain 

humillki. Ib. 7. Lurreratzen naz ezkutapenok adoretan. AB AmaE 134. (H), lurrera (SP). Caer al suelo. 

"Lurrerako naiz, je viendrai, j'irai en terre" SP. Jo nauela, eta osotoro nasturik, lurrera naizela. Lard 129. 

Ihiztariak hil duen xori batek egiten duen bezala [...] lurreratzean. Elzb PAd 43. Lurreratu dea bada [pilota]. JE 

Bur 29. Kurpitu au lurrera bedi. Or Tormes 111. Azken orrija dardarka lurreratu zan axian. Laux BBa 34. 

Fortunato zerraldo lurreratu zan. NEtx Antz 150. Lurrera zan, astun, abere gaixoa. Erkiag BatB 56. Posarse 

en tierra; aterrizar. Batzuek nekez goratzen dira lurretik, eta laster lurreratzen dira. Mb JBDev 9. Goigoietatik 

be-beraño lurreraturik [egalariak] ala derizkiotenean. Etxeg EEs 1911, 133. Lurreratu zan Sologanetik 

kilometro bat ezkerreruntz. Echta ib. 222. Descender al suelo. Lurreratzeko Andonin oiaren gañean oña 

ipintzen zunean. JAIraz Bizia 20. Txoperra martxan lurreratzea. Erkiag BatB 44. Sagarrondotik lurreratu 

orduko. Osk Kurl 162. 

3. (H), lurrera (SP). Descender a la tierra, al mundo. "Jinkoa lurreraz geroztik" SP. Bai eta Zeruetarik 

Mesias lurreratu. EZ Man I 71. Jesus lurrera zanean bereala. Lard 401. Eta zerua lurreratu zan / sortu zanean 

Maria. Azc PB 42. Hacer descender al mundo. Kantuz dituzte lurreratuko gauez-gau zeru-uhainak. Iratz 

180. Jainkotasun-dirdira begiztatu ondoren [...], begiek lurreratzean. Gazt MusIx 169. Iakintza ortzitik gure 

lurreratu egin omen zuen onek [Sokratek]. Zait Plat 88. 

4. Enterrar. Lurreratua izan zan Alegeriako Elizan. Izt C 452. Aren gorpuba il-otziturik / ebala lurreratuten. 

Enb 34. 

5. Desembarcar. San Pablo lurreratuko zan tokietara beste batzuk bialdu zituzten. Lard 519. Bostak 

elkarrekin lurreratu ziran. JAIraz Bizia 38. Lurreratu zan noizbait Montebideoko kaian. NEtx LBB 30. (Aux. 

trans.). Llevar a tierra firme. Lurreratu zuen [sarea], pisu andikoa izan arren, batere urratu gabe. Lard 475. 

6. Ir a determinada tierra, hacienda. Betsamesko baten lurrera ziranean, gurdia gelditu zan. Lard 153. 

7. Dirigir al suelo (la mirada). Ark irrikaz begiratzen didanean, begiak lurreratzen ditut. Or Mi 44. Zeruari 

luzaro bai luzaro so-egiñaz, lurrera eban, alako batean, bere begien ikusmena. Erkiag Arran 184s. 

lurreratzaile. "Abatidor, lurreratzallea" Lar. "Asolador " Lar. 

lurreratze. 1. "Asolamiento" , "aterramiento así, destrucción", "demolición" Lar. Etxe haren 

lurreratzea handia izan da. TB Lc 6, 49 (Lç desegite, He barraiadura, Oteiza kalte, Dv y Leon desmasia, Brunet 

galkera, Ker ondamendi, IBk hondamen). Caída al suelo. Baña [orduariaren] lurreratze bakhoitzak bere 

aztarna uzten zuan. Osk Kurl 154. 2. Atracada (de un barco). Arrantzak, lurreratze jakingarriak, kaien 


mende. 

941


obetzeak, itxas-lanak. EEs 1917, 114. 3. Venida al mundo. Gure lurreratzea gabe, gure sortzea gabe izaten 

zela [arima] uste dut. Mde Pr 351. 4. Enterramiento. Hainbeste eskupilatze, hainbeste lurreratze eta berriz 

aireratze ukan dituen gorputz gaixoarentzat. "Enterré". Ardoy SFran 268. 

lurrerazi. v. lurrerarazi. 

lurreraztatu. "Aterrar, derribar. Ikhusi izatü dira mortü saindietan harroñak lürrerazthatüak. Arch ms." DRA. 

lurresi (Lar), luhesi (V-arr-oroz-m, G-to ap. A; Hb ap. Lh), lur-hesi (H), lurkesi (Lar). "Bardal", "malecón" 

Lar. "Esta voz ["turquesa"] es Bascongada y se dijo de lurkesia, lurresia, vallado, cerrado de tierra" Ib. 

"Tranchée" Lh. "Vallado que se hace con seto y algo de tierra cerca de los arroyos para que el agua no lo 

arrastre" A. Etorriko dira egunak, zeinzubetan ingiratuko zaitubezan lurresi edo lugabanez zeure arerijuak. 

Astar I app. XLIV. 

lurrespe. v. lurruspe. 

lurrestali (V-gip ap. Elexp Berg), lurra-estali, lurrestai (V-gip). 1. (Adv.). (En) gran cantidad. "Sagarra 

lurrestai dao zelaixen" (V-gip). Ikasle gazteon gurasoak ere birloraturik bizi ziran, eta inolako luzapenik 

bage lurra-estali dirua ordaintzen zuten. Zait Plat 114. 2. (Vb.). "Llenar de tierra, cubrir de tierra" Asp Leiz2. 

lurreta. v. lurketa. 

lurreten. "(G-to), corrimiento de tierras" A. 

lurreztakizun. "Qui doit être terré" H. 

lurreztaldi (Dv A). "Terrage" Dv. "Tiempo empleado en llevar tierra a algún sitio" A. 

lurreztarazi (Dv A). "Faire terrer" Dv. 

lurreztatu (SP, Dv, H, A), lurrestatu (S (Foix) ap. Lh; Casve), lurztatu (Urt V 89, Dv A). Cubrir con 

tierra; llenar de tierra. "Lursagarrak lurreztatzea, terrer des plantes de pommes de terre au pied. Mahasti bat, 

alhor bat lurreztatzea, terrer une vigne, un champ" H. "Terrer, lürreztü, lürrestatü" Casve. Txiñurriak bide 

egiten dute aren zango lurreztatuetan. Or Mi 61. Landarak ipiñi ondoren, maiz lurreztatu bear dituzu 

matsondoak. Ibiñ Virgil 89. "Oihal bat lurreztatzea, terrer une étoffe, l'enduire de terre à foulon pour la 

dégraisser" H. 

lurrialatu. v. lurreratu. 

lurrikara (V, G, L (+ -kh-), Sal, R; Lar, Añ, Dv (G)), lur-ikara (V-gip; Añ, H; -kh- Urt III 401, Dv, H; -ikera 

B), lur-ikare, luikara (V, S (luhi-); Dv (V), H; -kh- Dv (S), H), luur-ikara. Ref.: A (lurrikara, luikara); Etxba 

Eib (lur-i.); Iz To; Izeta BHizt (lur-ikera); Elexp Berg. 1. Terremoto. "Temblor de tierra" Añ. Lur ikara andi 

bat bere gelan sentitu zuen. Cb Eg II 157. Lurrikara ta ujolakin. Ib. 140. Libradu gaizuz [...] lur-ikaratik. Añ 

MisE 110. Luur ikara andi batek ondatu zituban palazijo asko. JJMg BasEsc 233. Luikaria, arraijuak, urolak. 

Astar II 266. Lur ikara lurpeko oñazkarrak egiten duela. It Dial 120 (Dv lur ikhara, Ur luikara, Ip lüikhara). 

Lurrikara batek etxe guzia zimenduetaraño dardaratu zuen. Lard 512. Gau illunean lurrika [sic, tal vez error por 

lurrikara] bat izan zan. Ib. 470. Izango dira izurrijak, eta gosiak, eta luikaraak lekubetatik. Ur Mt (V) 24, 7 (Ur 

(G), Echn, Ol, Ker, IBk e IBe lurrikara, TB y Or lur ik(h)ara, SalabBN lur ikhare, Ip lühikhara; Lç, He, Dv y 

Leon lur ikharatze, Hual lur ikareria, Samper terremoto). Ordü hartan egin zen lühikhara handi bat. Ip Apoc 

11, 13 (Ur (G) lur-dardara). Lur-ikaren batek egintako ar-malladi bildurgarrizkoa. Etxeg EE 1884a, 548. Bertze 

zenbeit [toki] baino gutixago jo du lur-ikarak. HU Zez 16. Hiri nausia lur ikhara gaitz batek inharrosi zuela. 

Prop 1906, 171. Lurrikara izugarriren batek [...] zelaitu bazenduez. A EEs 1916, 108. Lurrikararik izango da 

zarata gitxiagoduna. Kk Ab II 52. Lur-ikara gaitza egin zan. Ir YKBiz 516. Lurrikara aundia gertatu zan. Or 

Poem 551. Lur-ikara batek bazterrak oro iharrosi baitzituen. Lf Murtuts 2. Euskal-Herria 1952an lur-ikara 

batek bezenbat inarrosi duen Etchahun. Zerb Azk 73. Alferrik bilatuko duzue beragan [Lizardigan] Europa eta 

mundu guztia dardarazten hasia zen lur-ikararen berririk. MIH 301. v. tbn. Echta Jos 341. Zait Sof 108. Lurikara: 

Laph 23. Bv AsL 148. Jnn SBi 174. Lap 283 (V 129). Ag G 259. Inza Azalp 82. Gazt MusIx 125. Ibiñ 


mende. 

942


Virgil 92. Lur-ikare: Barb Sup 142. Luikara: Izt C 235. 

2. (V-gip), luikara (V-gip), lurikara (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (lurríkara, luíkaa). Corrimiento de tierras. v. luizi. 

Bañan garbitzen neke andikoa [arrobia], aspaldiko urteetan lurikara andiak gañera erori izan zaiozkalako. Izt 

C 58. 

lurrikatz. v. LUR-IKATZ. 

lurrikontzi. v. LURRIN-ONTZI. 

lurriluntto, lurrulhuntto. Pequeño planeta. Enikezü uste zihaurtarik dela zütan ageri den leiñhüria. 

Aitzitik, ni aiher nüzü lürrülhuntto bat ziradiala. Chaho AztiB 12. 

lurrin (G; H), lurrun (V, G-azp; Aq 148 (G), Izt, H), lurruin (Lcc (-uña), VocZeg 288 (-uñe)). Ref.: A (lurrin, 

lurrun); SM EiTec1, Iz ArOñ, UrrAnz, Etxba Eib y Elexp Berg (lurrun); Gte Erd 194. Tr. Exclusivamente 

meridional. Lurrun se documenta en textos vizcaínos y algunos guipuzcoanos; lurrin sólo en guipuzcoanos y en 

Oskillaso. Hay lurruñ en Arrue. En DFrec hay 2 ejs. de lurrin y 6 de lurrun. 1. Vaho; vapor (sentidos prop. y 

fig.). "Baho" Lcc. "Bahear, echar vaho, lurruña dakar" Ib. "Tenpleko lurrunak beneno utsezkuak ditxuk" SM 

EiTec1. "Eukalituan lurrunak primerakuak die katarruandako" Elexp Berg. "Kafesneak lurruna botatzen du (Vgip, 

G-azp)" Gte Erd 194. Cf. JFlor: "Gas, pist-lurriña" (Donostia, 1880). Igazko asto illak, aurten lurruna. 

"Vaporea hogaño". RS 84. Arbi, aketiren ta aza lurruna darijuenai. Mg PAb 59. Asnas-lurriñarekin / berotubaz 

lastoa. Echag 123. Bustialdiak guztiz onak dira askotan, bai eta ere lurriñak. It Dial 79 (Ur lurrunak; Dv 

mainhu idorrak, Ip alphorezkoak [mañiak]). Beruagaz igoten dabe lurrunen artian. Ur Dial 110 (It bapore, Dv 

bafada, Ip alphore). Bere arnasaren lurruñaz aurra berotzen. Arr GB 45 (cf. infra (2)). Jakituria [...] 

lurrunekoan, tximiztakoan. Itz Azald 209. Lurrunakiñ izerdi aundiak aterazitzea [gaxoari]. Aran-Bago ManMed 

230. Birao lurrunean, likiskeri zakarrean lizundu zaiote anima. Ag G 217. Esakune onekaz atera-bidia emon 

eutsonian bere atsakabe ta asarriaren lurrunari. Kk Ab I 102. Pintetako erabilteban urak emondako lurruna 

sudur-zuluetatik gora juaten yakon. Kk Ab II 20. Urdalletik gorantz etorkijuen lurrunaz buruba galdu. Otx 156. 

Ola-kebide bakar bat ez, ortziaren aratza, izerdizko, nekezko, oñazezko lurrun-gandor zikiñaz lardazten. Ldi IL 

47. Lurriña bakarrik igotzen zan lurretik, lur-azal guzia garastatuaz. Ol Gen 2, 6 (BiblE lurrun; Urt baphore). 

Ibaietatik eta zuaiztietatik jeiki diran lurrunak. Munita 20. Oraindio Espururi lurriñ-apurra zerionan. Or QA 63 

(Eus 310 lurrun). San Juan bedarra ipinten da beian bai, ta aren lurruna artu daixela (V-gip). Gand Eusk 1956, 

211 (Elorri 125 lurrun). Ondartza kiskaldutik lurrunak lirlar igoten eban. Erkiag Arran 23. Umetandik eta 

gaztezaroan iakintza-lurrinetan blei-blei eginda azi zan. Zait Plat 119 (52 lurrun). Oraindik petrolio-lurriña 

bakarrik billatu dute. Anab Aprika 83. Kristalak sukaldeko lurriñez lauso-lauso agiri dira. NEtx LBB 104. 

Intxusen kimue egosi, eta aren lurriñen jarri begik (G-goi). Arin AEF 1980, 65. Hemengo lurraren lurrina 

darien gaiak erabili dituelako. MEIG VIII 59. 

v. tbn. AB AmaE 394 (391 lurrun). A Ardi 131. TP Y 1933, 89. Osk Kurl 124. Vill Jaink 31. Lurrun: Azc PB 

128. Enb 33. Inzag Y 1933, 419. Loram 80. TAg GaGo 93 y Uzt 77. SMitx Aranz 175. A EY IV 231. Vill in 

Gand Elorri 13. Azurm ib. 43. Salav 96. Ibiñ Virgil 101. Lasa Poem 108. 

(Fig.). Aire, sabor. Elezar oiei darien poesi-lurruna. SMitx Aranz 5. Giza-bizitzari infintu-lurruna erantsi. 

Vill Jaink 132. Euskal-lurrun gozo garbia darieten dantza auek. MAtx Gazt 61. Basarri-auzoetan bakarrik 

gorde dute antxiñako egun aien lurriña. NEtx LBB 119. Hitzek [...] badute [...] beren giroa, usaina, lurrina eta 

sentimen kutsua. MIH 348. v. tbn. Basarri XX. 

Gas. Lurrun-elak arintza andiagaz [...] ibilten dira. GJaur Pisia 105. 

2. + lurrun (V-gip ap. Iz ArOñ; Izt 120r), lurruin (Lcc). Aliento. "Huelgo, lurruña" Lcc. "Ardáo-lurruna, el 

olor a vino" Iz ArOñ. Zure aoko ardo-lurrunarekiñ orditu izan dirala. Urruz Urz 52. Nere aoko lurrunarekiñ 

orditzen. Ib. 52. Ao-lurrun gozoa bazter danetara banatzen zutela. Ib. 57. Aoko lurriñaren ikutua. ArgiDL 4. 

lurrun (V-gip, G-azp). Mal aliento. "El hedor de la boca" Iz UrrAnz. "Agó-lurruna, el mal olor de boca" Iz 

ArOñ. "Orrek dauka ao lurruna (G-azp)" Gte Erd 297. 

3. (Lar Dv, H), lurrun (Dv, H). Incienso; sahumerio; perfume. "Perfume, humo, olor" Lar. "Sahumerio", 

"sufumigación" Ib. Loreak ta lurriñ usai onekoak. Echve Dev 17 (SP Phil 8 kheak). Zerura eskiñitako elizlurrun 

edo intzentsua. Ag Kr 225. Axioin egal-puntan daukok / iñok txastau-bako lurriña. "Perfume". Laux AB 

29. Uria ere, opa-lurrin, otoi-eresi ta negar-marraska yario dugu. Zait Sof 57. Jaunaren apaizek lurrin eta ogi 

eskeintzen diote Jainkoari (Lev 21, 6). Or MB 515 (Dv isentsu, Ur intzentsu, Ol erre bear, Bibl su-opari, BiblE 

erre beharreko opari). Jainko-lurrunetan bizkor barneak. "Emisiones de bálsamo divino". Onaind in Gazt MusIx 

208. Galbanum-lurriña erlategian pizteko esango nizuke. "Galbaneos [...] odores". Ibiñ Virgil 113. v. tbn. 

Lurrun: Ker EMeza 333 (ap. DRA). Incienso (materia). v. lurringai. Buruntza ta lurriña eskuetan artuki. 

'Incienso'. Zait Sof 82. 

4. (H), lurrun (H), lurun (S ap. Lh). Olor (refiriéndose siempre a buenos olores). v. urrin. Orazinoiak 


mende. 

943


igoten dau Jaungoikuaren aurrera, inzensu errien lurrunak legez. Astar I 61 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Non 

ere dagoen Jaungoikoa, an dago usai eta lurruñ gozoenen asiera eta jaiet-burua. Arr May 138. Ez da lorerik 

zeñaren lurriñ txit gozoak izango duen aren asnaseak baña usai oberik. Otag EE 1882c, 448. Gabon-apariarena 

bezain gozoa / lênaren lurruna zaizu gogoan eda. Ldi UO 56. Lurrin ederrez, usai zabalez / lêrtua du sukaldea. 

"Tufillo". Or Eus 235. Ziza-lurriña. Ib. 230. Lurrari zerion lurriña arnastuz. Txill Let 50. Lurrin goxo eskeinka 

ari izaten diran bezela [lorak]. Erkiag Arran 191. Intzentsuaren lurrun gozoak / usaitu gaituzte gaiñez. NEtx 

LBB 277. v. tbn. Lurrun: Gand Elorri 82. (H), lurrun (H). Mal olor. "Ai, au gorphutz illaren lurriña!" H. 

5. Indicio. "Lurrunen bat egongo da, habrá algún indicio (V-gip)" A Apend. Nundik edo andik lurruna artu 

eben gaztiari gorrotua eutsoen argin erdeldunak. Kk Ab II 175. Zorionaren lurriña al-ziran / ala amets-gezuragintzak? 

Jaukol Y 1933, 28. Nik aditzen det emendik / zerbaiten lurruna. Uzt Auspoa 22, 88. Sospecha (?). 

Lurrin atsekabia / gogorapen txarra / gabian kendutzeko / eran ardo zarra. JanEd II 12. 

6. "Ez neban itzik egin ez lurrunik, no hablé palabra ni hice demostración alguna (V, msOch 105)" A EY III 

275 (tbn. en Izt 34v). Ez ementzion lurriñik eantzun. JMB OC II 305 (ap. ELok 198). 

- LURRINETAN. Despidiendo vapor. Izerditan da lurrunetan egoten dira elizeak artu al dituan gizaldrak eta 

geiago. Ag Kr 47. 

- LURRINEZKO. a) De vapor. Lurrunezko itxal-itxureak [...] urteten eta igoten ikusten dira. Arriaga Lekob 

15. Lurrunezko odei zuria. Ldi UO 20. b) De vapor, movido a vapor. Oihalezko asko, lurriñezko gehienak 

[itsas-huntziak]. Osk Kurl 124. 

- LURRIN-INDAR. a) Fuerza del vapor. Naiz eskuz naiz ur-indarrez naiz lurrun edo bapor-indarrez 

erabilteko makiñak. Eguzk GizAuz 21. b) Jantzi oietatik darizun lurrin indar zerutarra. "La virtud celeste". Or 

Poem 519. 

- LURRIN-INDARREZKO. Movido a vapor. Untzi lurrun-indarrezko ta orio-loidun bultzakiñei esker. Erkiag 

Arran 77. 

- LURRIN-IXURKA. Perfumando. Lore ta larrosak lurrun-ixurka / dirauen bitartean. "El ámbar perfumea". 


- LURRIN-JARIO. a) (Adv.). Despidiendo vapor. Gure inguru lurra lurrun-yario. Ldi BB 122. Basoaldea 

beroaren beroz lurrun-jario. TAg Uzt 78. Patsetan blai-eginda zijoazen atsanka ta lurrun-jario. Ib. 148. 

Goldepean lurrun-iario dagoen zezena. Ibiñ Virgil 104. b) (Adj.). (Lo) que despide vapor. Zaldien lepo 

lurrun-iarioak. Ibiñ Virgil 93. 

- LURRIN-MAKINA. Máquina de vapor. Lurrin-makina bateri arrikatz gutxi botatzen badiogu. NEkIr 76. 

- LURRIN-MAKINATTO. Dim. de lurrin-makina. Pilotuaren agindupean, lurrin-makinattoaz ziarduen 

itsas-langileek. Osk Kurl 129. 

- LURRIN ON (H; lurrun on H). Perfume. 

- LURRIN ON SALTZAILE (H; lurrun H). Perfumero, vendedor de perfumes. 

- LURRIN-ONTZI. a) Incensario. "Lurrinontzi, lurrunontzi, cazoleta de perfumar" Lar DVC 262. "Perfumador, 

la vasija, lurrikonzia, lurrukonzia" Lar ( H). Larraungo otoitzak lurrin-ontzian / bialduz lau aizetara. Or 

Eus 259. Lurriñontzi bana artu zuten. Ol Lev 10, 1 (Ur intzentsonario, Dv y Bibl isentsuntzi, Ker intzentzu-ontzi, 

BiblE errautsontzi). Berez behar lurrin-ontzitarako jaioa. MIH 140. b) Barco de vapor. Ibaiz, gurpildun 

lurrinontzian (baporean) ibili nintzanean. A Ardi 2. Arrantzaleak, "Cuatro Amigos" deritxon lurrun-ontziko 

lagunak. Ort Oroig 101. Kai bertatik orduan / lurrin-ontzi arroa. Jaukol Biozk 44. Juan zan legez lurrun-ontziko 

/ notiñak alikatzera. Enb 193. Lurrun-ontzi batek jaso zituan urrengo goizean itxasgizon biak. TAg GaGo 14. 

Lengo errota-ontzirik ez zan ta guztiak lurrin-ontziak ziran. Anab Don 256. Oial-ontzi, lurrin-ontzi. Or Eus 397. 

Lurriñ-ontziak turu ta txistu. EA OlBe 77. 

- LURRIN-SALTZAILE (H; lurrun H). Perfumero, vendedor de perfumes. 

Etim. Relacionado con urrin, etc. 

lurrinarazi. Hacer evaporar. Beroak landareari lurrinarazten dion uraren ordezkoa sustarretik atera bear 

du landareak. EgutTo 15-3-1920 (ap. DRA). 

lurrindagarri (H), lurrundagarri (H). "Ce qui est propre à parfumer" H. 

lurrindakizun (H), lurrundakizun (H). "Qui doit être parfumé; qu'il faut parfumer, imprégner de parfum, ou 

qui doit recevoir une odeur forte pour être assaini" H. 

lurrindari (Lar H), lurrundari (Lar H). 1. "Sahumador" Lar. 2. (H), lurrundari (H). "Parfumoir, 

cassolette" H. 

lurrindatsu, lurrundatsu. Perfumado. Ta lilia zelaian... / Nundik artu dozu / gaisoak osasun daben / ezti 

lurrundatsu? Egieder Usk 119 (ap. DRA). 


mende. 

944


lurrindatu (H), lurrundatu (Aq 1041 (-au), H). 1. Incensar. "Se parfumer. "Usai onez lurrindatzen danak, 

kiratsa ekarten oi du" H. 2. "Inguruak lurrindatzen ditu, cela infecte les alentours" H. 

lurrindu (Lar, H), lurrundu (Lar, H, A Apend), lurruindu. 1. Perfumar, aromatizar. "Ahumar, perfumar", 

"sahumar" Lar. Erromero, tomillo, isprigu edo beste onelako batzuen kearekin ongi lurrinduak [arpillerak]. 

ErleG 34. Zeñak [il-janziak] ematen zuten usai gozoak inguru guzia lurrindu zuen. Lard 536. Kastidadearen usai 

atsegiñgarriz alaiñ lurruindu zuen. Arr May 182. Iru mendi-belar mota ditin, eta mustioak urriñ ona artzen din 

bularra lurrintzeko. 'Une senteur qui embaume'. Or Mi 35. Usaiez lurrindu zezaten. Or Aitork 239. Zuretzat dot 

biotza / maitez lurrundua. Erkiag Arran 148. (Part. en función de adj.). Perfumado. Aize mee, garbi eta 

lurrinduak. Camp EE 1882a, 34. Lore gaztien ats goxua eta lurrindua. Harispe EE 1885a, 359. (Lar, H), 

lurrundu (H). "Encarcavinar, llenar de mal olor, karkabusaiez bete, lurrindu" Lar. 2. (H), lurrundu (H). "Se 

gâter, se corrompre, contracter une mauvaise odeur" H. 3. lurrundu (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Gazp). 

"Evaporarse. Beruakin ura lurrundu eitten da" Etxba Eib. "Ura lurruntzen danian gatza geratzen da" 

Elexp Berg. Aintzirako ur leitu guztia lurrundu zan, auzoko deabruen berotasunaz. A Ezale 1897, 5b. Damu 

malkoak / lurrundu dira. NEtx LBB 275. (Fig.). Desaparecer. Laztantxurentzako begiz-jota zituan ezkongai 

goitiarrak lurrunduta ikusirik. Alt LB 31. 4. (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Lurrundu, empañarse. Antiajuak 

lurruntzen jat tabernan sartzerakuan" Elexp Berg. Igartxo dalakoan, agoz du lurrintzen. "La humedece con 

su aliento". Or Eus 114. Calentar con el aliento. Opari au, nere biotzaren beroaz igortzi, ta, nere gogoaren 

atsez lurrinduta, eskeintzen dizut. Zait Sof 5. 5. Destilar. Alkola naikua eta geiegi genun eta itxasoko ura nai 

bestean lurrindu genezakean. "Destilar". Etxde Itxas 169. 

lurrindun. 1. "Incensado" Aq 1401. 2. (H), lurrundun (H). "Odorant, qui exhale une odeur bonne ou 

mauvaise. Gauza lurrin-, lurrundunak eztira guziak atseginak" H. "Puant, de mauvaise odeur. Okel 

lurrinduna, lurrunduna [...], chair, viande qui sent mauvais" H. 

lurrindura (H), lurrundura (H). 1. "État de ce qui a subi une certaine fumigation, a été parfumé à un certain 

degré peu considérable" H. 2. "État plus ou moins avancé de quelque chose qui se gâte, se corrompt et qui 

commence à sentir mauvais. Okel onek, haragi hunek lurrin-, lurrundura bat [...] badu" H. 

lurrineztatu, lurrinztatu (H (+ -statu)), lurrunztatu (H (+ -statu)). Sahumar; perfumar. 

lurringai, lurrinkai (G ap. A (que cita a Lard); Lar H), lurrunkai (Lar), lurrungei. 1. "Perfume, la materia" 

Lar. "Hierba aromática" A. Lurrinkaiak edo usanbelarrak erretzeko aldarea. Lard 82. Lurrin gaien aldareak. 

Ur Ex 30, 27 (Dv baltsamu, Ol lurrin, Ker intzentzu, Bibl isentsu, BiblE intsentsu). Ekarrizuez al dituzuen / 

lurrungei usaintzuenak. AB AmaE 120. Gezurrezko jainkoak agurtu eta oiei lurrinkai ta emakiyak eskañitakoak. 

J.M. Tolosa EEs 1913, 179. Nardozko lurrinkai eta bestetariko edari eder-gozuak gordeten dittubezan 

ontzijetarikua. Otx 55. Kanelaren eta lurrinkaien artean. Or Aitork 42. Aigitorako lurringai, lerdo ta ladana 

gameluetan zekartela. Ol Gen 37, 25 (Urt drogak, Ur usaigozoak, Dv baltsamuak, Ker ukendu, BiblE 

usaingarriak). Sabatar guriek beren lurringaiak. Ibiñ Virgil 70. v. tbn. Gand Elorri 132. Perfume (aroma). 

Bidian ixuri zenduban lurrinkai gurija. Laux BBa 54. Urkiagaren neurtitzak altzotik zintzotasun lurrinkaia 

zabaltzen dute. Aitzol ib. VI. 2. (Lar), lurrunkai (Lar). Azufrador, bastidor en el que se tiende la ropa para 

sahumarla con azufre. 3. "Cazoleta de perfumes, lurrunkaia" Lar. 

- LURRINGAI-ONTZI (lurrinkai- H (+ lurrun-)). "Vase à parfums, parfumoir, cassolette" H. 

lurringaigile, lurrinkaigile (Lar H), lurrunkaigile (Lar). "Perfumador, el que compone perfumes" Lar. 

Eta egingo dezu untzioko olio santua, okendu lurringaigillearen lanaren araura egiña. Ur Ex 30, 25 (Ol 

lurringin). 

lurringarri (H), lurrungarri (H). "1. ce qui peut parfumer, servir à parfumer, faire prendre une odeur agréable, 

ou, par une odeur forte, chasser les exhalaisons mauvaises; 2. ce qui peut gâter, corrompre et faire contracter une 

mauvaise odeur: 3. ce qui est sujet à se gâter et sentir mauvais" H. 

lurringe, lurrunge. Diáfano. Oldozkun gorenak, asmo mee lurrungeak lagun. "Apenas nubladas". Aitzol in 

Laux BBa X. 

lurringile (H), lurrungile (H). 1. "Parfumeur, qui fabrique des parfums" H. 2. "Lurrungille, generador de 

vapor (R. Murga, 1894)" JFlor. 


mende. 

945


lurringin. Perfumista. Ta guziotaz lurringiñen arauz gantzuketarako olioa egin. Ol Ex 30, 25 (BiblE 

lurringin; Dv baltsamugin, Ker usaingarri-egille, Bibl usain gozolari). 

lurrinkari. Alambique. Armario-barruan gordeta lurrinkari (alambique) bat zula gogoratu zen. Etxde 

Itxas 169. 

lurrinkatu. Aromatizar, difundir un perfume. Lorez jantzi zuen [lurra], eta aize gozoenai agindu zien 

lurrinkatu zezatela. Ant Ezale 1898, 297a. Nere erria, berriz, Nitzaz aantzita, ezer ez dana lurrinkatzen 

tupustaka doa aren bideetatik. Ol Ier 18, 15 (Ker intzentzua erre, BiblE intsentsua erre). 

lurrinketa. 1. Acto de incensar. Lurrinketarako setin-zurez opamai laukotsu bat egizu. Ol Ex 30, 1 (Ur 

lurrin gaiak erretzeko, Dv baltsamuen erretzeko, BiblE intsentsua erretzeko). Apaizari agertu zitzaiola ere bai, 

lurrinketan ari zala, aldarean. Or QA 55. Meza Nagusian, lurrinketakoan. Ib. 55. 2. Destilación. Prestatu 

gendun lurrinkaria eta martxan jarri ere bai aguro. Lurrinketa primeran egiten zun. "Destilaba perfectamente". 


lurrinkizun (H), lurrunkizun (H). "Qui se doit parfumer; qui est à parfumer, à imprégner de parfum ou à 

remplir d'odeur forte, à soumettre à une fumigation" H. 

lurrinkor (H), lurrunkor (H). 1. "Ce qui peut aisément se gâter, corrompre et contracter une mauvaise odeur" 

H. 

2. "Volatil" T-L. 

lurrinongile (H), lurrunongile (H). Perfumero. v. lurringile. 

lurrinontegi (H). Perfumería. v. lurrintegi. 

lurrinonzale (H), lurrunonzale (H). "Qui aime les parfums" H. 

lurrintasun (H), lurruntasun (H). "État, qualité de ce qui exhale une bonne ou mauvaise odeur. Il se dit le 

plus ordinairement de mauvaise odeur" H. 

lurrinte (Lar), lurrunte (H). "Odeur bonne ou mauvaise, exhalée par les objets ou perçue par l'odorat" H. 

lurrintegi (Lar, H), lurruntegi (Lar, H). "Perfumería" Lar. 

lurrintsu (H), lurruntsu (H). 1. "Odoriférant, qui a du parfum abondamment" H. Inguru guzia bake ta lo 

zetzan zabaldi lurruntsuan. 'Dans la lande embaumée'. Or Mi 99. "Il se dit spécialement de infectant, puant, 

qui exhale une odeur mauvaise" H. 2. lurruntsu. (Lo) que despide vapor. Atz da putz da bero ta lurruntsua, 

gorputz guztitik izerdia eriola. Ag AL 127. Antxen egon oi ziran askotan, ke zulo azpian, lurruntsu, labatzetik 

bera zinzilika [abarkak]. Ag G 16. 3. lurruntsu. Gaseoso. --Urak zeinbat eta zelako bizibideak edo estaduak 

daukaz? --Iru: gogorra (erderaz sólido), ziriña (erderaz líquido), lurruntsua (erderaz gaseoso). A Ezale 1897, 

270b. 

lurrintsukor (H), lurruntsukor (H). "Sujet à devenir infect, puant, de mauvaise odeur" H. 

lurrintsutu (H), lurruntsutu (H). "Infecter, rendre infect, puant, pénétrer, imprégner de mauvaise odeur" H. 

lurrintxo, lurruntxu. Dim. de lurrin. Eta zer zara zeu? [...] Beingo beinguan irago eta desegiten dan 

lurruntxu bat. Astar I 31. 

lurrintza, lurruntza (V-gip; A Apend). "Atmósfera de vapores. Lantegi artan dana da lurruntzia" Etxba Eib. 

lurrintzaile (Lar), lurruntzaile (Lar). "Sahumador" Lar. 


mende. 

946


lurrinzale (H), lurrunzale (H). "Qui aime les parfums" H. 

lurrontzi (A Apend), lur-ontzi, lur-untzi. "Cazuelo" A Apend. Herriko lur-untzi, artho-bihi [...] eta asko 

bertze gauza. Prop 1906, 86. Edariren batez betetako lur-ontzi batzuek. JMB ELG 88. Lurrontzi puskak. Ib. 115. 

Lur-ontzi asko ere, errian egiñak. Anab Aprika 30. Tiesto de barro. Landareak lur-ontzietan. Anab Aprika 

15. 

lurrontzigintza. Alfarería. Lurrontzigintzako deztera. JMB ELG 71. 

lurrontzitto, lurruntzitto. (Dim. de lurrontzi). Pequeño barco de tierra (ref. a la Tierra). Üdüriz-ükhürü 

dabila, hurian untziak bezala, itxasairian, lürruntzitto hau, igeri-igeri, bere urtheorozko ekhi-üngür'ützülian. 

Chaho AztiB 10. 

lurrotz. "La tierra inferior que no se remueve al labrar" Iz ArOñ. 

lurruin. v. lurrin. 

lurrukontzi. v. LURRIN-ONTZI. 

lurrulhuntto. v. lurriluntto. 

lurrun. v. lurrin. 

lurrune (T-L), lurgune (T-L), lur-une. Terreno. "Terroir" T-L. Gero banatu zireanean [Santo Domingo 

eta Haiti] bien artean orube edo lur-une andi bat gelditu zan. Ezale 1897, 39b. Lurrune baten gañean 

zabaldutako ugoriak. "Terreno". Zink Crit 32. Beste urteetan sendo ziren lur-guneak uste gabean oinpetan 

lehertzen ziren. Mde Pr 97. Etxe inguruan lurrune edo terreno aundia zeukan. Zubill 170. Illobiak artzen zizkion 

iru ukaiak ezik, etzun beste lur-unerik. Ibiñ Virgil 41. 

lurruntz (-a V-ger-m, G-azp-to), lurruntze (V-m), lurhuntz (S), lurruzune (G-goi). Ref.: Alth Bot 11; A 

(lurruntza, lürhüntz); Lh (lurhüntz); Zerb GH 1933, 119; Arzdi Plant1 277; Arin AEF 1955, 110. "Liseron des 

haies" Alth Bot 11. "Corregüela, campanilla, planta parásita del trigo y maíz" A. "Azkainen birunga erraten diote 

zenbeitek ezkarte xuriari; [...] Xuberon lurhuntza" Zerb GH 1933, 119. "(Calystegia sepium), corregüela mayor" 

Arzdi Plant1. v. lehuntz. 

- LURRUNTZ-BELAR. "Lurruntze bedarra (Polygonum persicaria), pejiguera (V-ger)" Arzdi Plant1 277. 

- LURRUNTZ TXIKI. "Lurruntze txiki (Convolvulus arvensis), corregüela menor (V-m)" Arzdi Plant1 277. 

lurrupe. v. lurruspe. 

lurruspe (Lar, Añ, Izt, H), lur u(t)spe, lurrespe, lurrupe. "Cueva" Lar, Añ e Izt. "Covacha" Lar. "Lurrupea 

[sic], cueva" LE Urt voc. Lurruspe edo kueba famatu artan [...] libru au eskribitu zuen. Cb Eg I 4. Etxola edo 

lur utspe bat. Ub 62. Eta zé lurruspe-bát: eta arri-bát paraturik zego gañean. LE Io 11, 38. Bete zuen bere lur 

uspe edo leizea arikiz. VMg 51. Azeariak bere toki, bizi-leku, lurruspe ta lezeak ditu. Añ NekeA 233. Mendietan, 

lurruspetan eta lurreko ziloetan. TB He 11, 38 (Lç, He leze, Dv, IBe harpe, Ker leza-zulo, IBk leize). Azariek 

baituzte lurruspeak. (Mt 8, 20). BOEanm 1292 (Samper altxabe). Udalako lurruspe aomen andikoa. Izt C 73. 

Lurruspe edo koba ori. Lard 26. Ikusiko dezute [...] nola diran tentatuak [...] Jeronimoak, Belengo lurruspe 

santuetan. Kortazar Serm 177. Espetxe eta lurruspe (catacumbas) illunak. J.M. Tolosa EEs 1913, 210. Naiago 

det borda eta naiz lurrespe batian nere añaiaren inguruan bizi. Ill Pill 12. 

- LURRUSPE-ZULO. Cueva. Erri onetako mendietan badira lurruspe zulo geiago ere. Izt C 72. Meatze, 

lurrupe-zulo eta oianak. FIr 134. 

lurruspekizun. "Qui doit être mis, gardé, caché en une cavité, en cave" H. 

lurruspetu (Lar, H), lurruzpetu (Casve). "Encovar, meter en cueva" Lar. "Dirua lurruspetzea, cacher son 

argent dans une cavité. [...] Lapurrak lurruspetu ziran, les voleurs se cachèrent en une caverne" Ib. "(Cacher 

sous) terre, lürrüzpetü" Casve. 


mende. 

947


lurruspetxo (Lar), lurruzpetxo (Lar). "Cuevecita", "covachuela" Lar. 

lurrutsune (Lar H). "Fumorolas, lurrutsune kegilleak" Lar. 

lurrutu (A, que cita a Ax ed. 1864). v. larrutu (2). 

lurruzune. v. lurruntz. 

lursagar (V-ger-m-gip, G-bet, L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H), lursaar (BN-baig), lusagar (BN), lusa(h)ar 

(AN-burg, BN-ciz-arb-ad), lutsagar, lutsaar (BN-arb), lu(t)sar. Ref.: Alth Bot 18; Lcq 123; A (lursagar, 

lusagar); Satr CEEN 1969, 125; EAEL 78; Gte Erd 252, 287. Patata. "Frantsestean lusagarra esaten jakon 

ementxe be patateari (V-och)" A. Lur-sagar ustel asko. Michel LPB 343. Lur-sagar egosiak. Dv Lab 291. 

Errazu lur-sagarra eta ez "poma de terra". Eskualdun Egunaria 1862, 5 (ap. DRA). Friji zaitzu lur sagar 

xehatuak. ECocin 25. Laurden bat lur sagar irin. Ib. 43. Gure lutsagarrean zuen ahardi tzarra. HU "Behien 

ezkutza" (ap. DRA). Lur-sagar, baba, india-baba. Echta Jos 312. Lur-sagar kutsua. JE Bur 83. Lur-sagar 

(patata) eta beste landara guztietarik. Alt EEs 1917, 44. Lur sagar axalak. StPierre 32. Lusagar ta piper andi. A 

Ardi 67. Lur sagar xuritzea. Barb Sup 98. Lusagar, gaztena, ilar. Etcham 189. Artho edo lusar alhorrendako. 

GaztAlm 1934, 49 (ap. DRA). Eritasuna lotu zitzaion lursagarrari. Mde Pr 237. Lur-sagarra edo patata asko 

ematen zitzaion len ganaduari. Oñatibia Baserria 81. Lutsarrez kestione. Othoizlari 1971 (n.º 64), 19. Ango 

nekazaritza, berriz, lur-sagarra edo patata dala uste det. Uzt Sas 348. v. tbn. Hb Egia 141. Prop 1906, 18. 

Ayerb EEs 1916, 16. JBDei 1919, 285. Jaukol Biozk 24. Enb 166. Lf Murtuts 27. Munita 30. JAIraz Bizia 41. 

Lusagar: Elizdo EEs 1925, 249. A EY IV 261. Herr 19-10-1961, 2. 

lursagardi, lutsagardi. Patatal. Lutsagardi eta mahastietan barna. JE GH 1933, 231. 

lursagargia, lusargia. Patatal. Muthurraz lusargia goldiaz bezala itzultzen du. GaztAlm 1934, 49 (ap. 

DRA). 

lursagartegi. Patatal. Erran den zilo lursagartegi baterat gordeka sarthu. Prop 1900, 101. 

lursagartze. Planta de patata. Azatze, pastenagatze [...], lur sagartze eta khana asukre emaile alhor 

zabalak. Prop 1897, 165s. 

lurta (S, R-uzt ap. A), lurte (Sal ap. A), luta (Sal ap. A). 1. Desprendimiento de tierras. Cf. VocNav s.v. alurta, 

lurta, lurte y luta. Azkue (Morf 165) relaciona lurte con el suf. -te y traduce "(época de) corrimiento de tierras". 

v. lita. 2. (Sal, S, R ap. A), lurte (H). "Avalancha de nieve" A. "Lephobixinen" lau gizon elhür lurta batetan 

"Khakoeta"-rat larrütü ziren. Eskual 11-4-1913, 3. Elhür lurtak. Casve SGrazi 116 (v. tbn. 24). 

lurtadura, lurtadua. Corrimiento de tierras. Eta mendietan, zer lurtadüak! Herr 27-6-1957, 4. 

lurtamu. Mapa. Horrenbeste lurkarta, mapa edo lurtamu, eskualde eta hirien izenak euskaraz omen 

dakarzkitenak. MEIG VIII 115. 

lurtar (Lar, Añ, Izt, Dv A, H), lutar (Lar, H). 1. Terrícola, de la Tierra; terrenal, humano, mundano. 

"Terrícola, lutarra, lurrean bizi dana" Lar. "Terrenal", "terreno, terrena" Ib. "Terreno" Izt. v. lurtiar. Badire 

ere zerutar gorphutzak eta lurtar gorphutzak. TB 1 Cor 15, 40 (Dv lurtar; He lurtiar). Lurrean ta lurtarrakaz 

naikoa egun igaro zituan. Ag AL 166. Zerutarren irudiak lurtarren atsegiñerako eregi ebazan iaiereak. A BeinB 

83s. Eztau lurtarrek Bizkaian artu / aginpeneko buruntzia. A EE 1900a, 471. Lurtarren soñekoak kendu itzatzu. 

Ag G 343. Anitz egunez, ez gera alaitu / lurtarrok. "Los humanos". Ldi BB 110. Lurretik datorrena lurtarra da 

ta lurtar-aintzu mintzatzen da. Ir YKBiz 66. Onâ emen [Jaunaren] itzak, urardotu gabe gure lurtarrekin. Or Poem 

538. Gure "ni" lurtarra da [hilko dena]. Mde Pr 349. Lurtarra, aragikorra, baiña baita ere yoran azkengabeen 

jabe. Vill in Gand Elorri 10. Lurtar ez dan mintzo zoragarrian. Onaind in Gazt MusIx 154. Maitasun lurtarra, ez 

aingeruzkoa, arimez eta gorputzez oratua. MIH 335. v. tbn. Loram 109. EA OlBe 56. SMitx Aranz 165. Etxde JJ 

230. Gazt MusIx 159. 

2. "Terrestre, lutarra" Lar. "Animal terrestre, lurtarra" Ib. "Abutarda [...] egazti lurtarra, ezin egaa deuana" 

Ib. 

3. Del interior de la Tierra. Tzeu lurtarrak oztots dagi. 'Zeus infernal'. Zait Sof 151. Ilkorren mintzo lurtarra. 

'Que llegas hasta los infiernos'. Ib. 39. 


mende. 

948


4. De tierra firme. Itsasoko txoria / nekez baita lurtar. Etxde AlosT 79. 

- LURTARREKO. Terrenal. Ez dezazula ondasun lurtarrekoetan espiritu zerutarra paratu. Echve Dev 304 

(SP Phil 264 y He 266 lurreko). 

lurtara. Montón de tierra. Nun nahi ezagun ziren lurtara batzu, uholdek harat bilduak. Prop 1876-77, 326. 

lurtararazi, lurtara erazi. Hacer derribar. Goiz arreak lurtara eraziko zion dorre zaindaria. Mde HaurB 

13. 

lurtarte. v. lurrarte. 

lurtasun. Terrenidad, cualidad de terrestre. Ni naiz / txori hegalari bat lurtasun zabarrari / etsipenez 

loturik dadukan katea. X. Lete "Ni naiz". 

lurtatu. 1. Enterrar. Kajatik atera ta lurtatu zuten Eliz berean. Mb IArg II 301. 2. (S ap. Lh y Lrq). 

"S'effondrer (se dit seulement de la terre)" Lrq. Etxia lürtatü denian, harrien gaxtuak falta. Etch 304 (tbn. en 

ChantP 182 y Or Eus 281). 

lurtatze. Tratamiento de tierra. Eman landare bakotxari behar duen airea, behar duen lurtatzea. Eskual 

11-7-1913, 2. 

lurte (Lar H). 1. "Pago de tierras, heredades, &c." Lar. 2. (H). Hacienda, tierras. Sta. Mariak Ama 

Birjiñaren Ermita bat bere kontura artu zuen, da S. Isidro bere lurte edo aziendakin gelditu zan. Cb Senar 56. 

lurte. v. lurta. 

lurtegi, lutegi (V-ple-arr-oroz ap. A). "Paraje por donde se saca tierra" A. v. lurtoki. 

lurtiar (L? ap. A Dv; H). Terrenal. "Lurtiar da gizonaren gogoa, l'esprit de l'homme est attaché à la terre" 

Dv. v. lurtar. Badire halaber gorphutz zerutiarrak eta gorphutz lurtiarrak. He 1 Cor 15, 40 (TB y Dv lurtar, 

Lç, Ol, Ker, IBk e IBe lurreko). Ni bethi lurtiar eta lurrari begira. Dv LEd 56. Aita, ama, ahaide eta bertze 

ezagunekilako amodio lurtiarra. Ib. 96s. Ez da hori gainetik jausten den zuhurtzia; bainan bai lurtiarra, abereen 

eta debruen araberakoa. Dv Iac 3, 15 (Lç, He, TB, Ol, Ker, IBk e IBe lurreko). Lurrera lurrak deitzen duan 

bezela gizon lurtiar[r]en biotzak. Bv AsL 202. Ez dukezu han arimagabeko abere multzo lurtiar bat beizik. Arb 

Igand 59. Maritain filosofoa mintzatzen baita askotan "mystique naturelle" delako batez, banago Platon ez othe 

behar litaken izendatu mistika lurtiar horren aintzindari. Lf in Zait Plat XX. Habitante del mundo, terrícola. 

"Lurtiar guziak, hala nola zerutiarrak, gorets ezazue zeben Iabea" H. Lürtiarren izigarri eta izigei. Chaho 

AztiB 6. Lurtiarraren izerdiak-e primadera bat dakarke. Herr 3-5-1956 (ap. DRA). 

lurtiartu. Hacer mundano, terrenal, carnal. Ostatuak [...] arima gaixo hura goratu behar orde, ez du are 

aphalago beizik ukhurtzen eta lurtiartzen. Arb Igand 130. 

lurtizki (Lar H). "Cuenco" Lar. 

lurtoki (Gc ap. A). Lugar de donde se extrae tierra. v. lurtegi. 

lurtsu. 1. "Agrosus, lurtsúa, lurdúna" Urt I 465. 2. + luurtsu. Terrenal, carnal. Arimako nagitasuna, ta oni 

darraikon Zerurutz igon ezineko gurari aldra luurtsuba. fB Ic II 263. Borondate luurtsubarenak. Ib. 268. 3. 

"Terreux, plein de terre, mêlé de terre" Dv. Gizonezkoek esku lurtsuek batera zartatu zituten. Or Mi 115. 

lurtu. 1. Hacer(se) terrenal, mundano, carnal. Lurrak lurtu nahi deraut arima. Harb 466. Bijotz 

erkindubaren, luurtubaren ta ondra bagakuarena dala guzurra esatia. fB Ic II 181. Arima galduba, arima illa, 

arima luurtuba ta arima loituba da, pekatuban daguana. fB Ic III 231. 2. (c. sg. A; SP, Lecl, Izt 123r, Dv). 

Convertirse en tierra. Lur zela eta herrauts, eta hark bezala lurthu eta herraustu behar ziala. Tt Onsa 27. 

Gorpitza lurturik. Ib. 105. Bertan lurtu, autstu, usteldu, ta arrak jan daien. Añ EL 


mende. 

1 34. 3. "Hundir(se) en tierra 

[...] (fig.), desaparecer" VocCB Dv. 4. (A, que cita a AB). Convertir(se) en tierra firme. Agortu errekak, 

lurtu itxasuak. AB AmaE 8. 5. Recubrir de tierra. "Lurtu (txondarra), echar tierra sobre la carbonera" Iz ArOñ.


Lur mehenak, malkhar gaixto, petar xut edo arroka hutsak direnak, diren bezala utzi beharko dire, horien 

lurtzeko gastu sobera delakotz. Dass GAlm 1937, 82 (ap. DRA). 

lurtxigol (msLond ap. A). "Castaña de tierra, lurtxigolia (Bunium bulbocodium)" LandHizt 368. "Castaña de 

tierra, género de plantas umbelíferas que nace en los bosques y en los sitios húmedos y produce una raíz 

tuberculosa que tiene un gusto parecido al de la castaña" A. 

lurtxuri. v. LUR XURI. 

lurtza. Reverso. Diru bat ipini bear ddako ganean [enplastuttoari] arpegia berantza ta lurtzea gorontza 

daukazala (V-arr). A EY IV 233. 

lurtzagun. "(G-to), terreno que un inquilino maneja perteneciente a amo distinto del de la casa" A. 

lurtze. 1. Terreno, tipo de terreno. Zenbat ogi hazi erain behar den lurtze arauka. Dv Lab 55. 2. Montón 

de tierra. Herritik ilkhitzearekin, khausitu ginduen lurtze handi gora metatu bat. Prop 1902, 151. 

lurun. v. lurrin. 

lur-une. v. lurrune. 

lurunpi. "Lürhünpi (S; Eskual), rougeole" Lh. 

lurhuntz. v. lurruntz. 

lur-untzi. v. lurrontzi. 

lur u(t)spe. v. lurruspe. 

lurxko. (Dim. de lur). Pequeño terreno, campo. Nula ziek lürxkuetarik / düzie elkhazten hazkurria? Casve 

SGrazi 90. 

lurxkot. Pequeño terreno. [Rusian] laborariek, aldiz, gañ gañetik, joan erazi dütie lürxkot zuñen üztak oso 

altxatzen beitzütien. Herr 2-2-1961, 3. 

lurzain. Vigilante de tierras (?). Meza zerbutxari, zeñuzañ, argizañ, lurzañ, oihustazale, herriko kuntzeller 

ofizio horik joan erazi dütü begithartia arrier. Herr 5-5-1960 (ap. DRA, s.v. argizañ). 

lurzale. 1. Mundano, terrenal. Geiago balioko du aberatstasunen mesprezioak, lurzaleen tresor guziak 

baino. SP Imit I 24, 6 (Ch munduko, Mst mündü huntako jenten, Ol lurreko). 2. Amante de la tierra firme. 

Ur ta lur-zale ziran begijak. Laux AB 36. 3. "Para decir que la muerte corrige los vicios y malas mañas, se 

dice: [...] lur-zalia bazen ta, lurrez aseko da oaintxe 'si era aficionado a (poseer) tierras [...]' (AN-gip)" AEF 

1923, 86. 

lurzilo. v. LUR-ZULO. 

lurztatu. v. lurreztatu. 

lus. v. luis. 

lusagar, lusar. v. lursagar. 

lusaski. v. LUR-SASKI. 

lusintxa. v. losentxa. 


mende. 

950


lusitaniar. Lusitano. Bazen beste horren [zeltiberikoaren] ahaide hurbil eta ezkutuagoa, lusitaniarra. 

MEIG VIII 85. 

luskai(n). v. loskañi. 

luskandu. v. loskaindu. 

lusoka (Lar H (luzoka)). 1. "Pecho por tierra" Lar. 2. "(L), en regardant la terre" Lh. 

lustar. v. 1 luxar. 

lustra. Lámpara, araña (?). Laur atzak amarraturik / haga gothorsko batetik / dilindan ezarri zuten [astoa], 

/ eta gero biek zaramaten horla, / lustra bat zirudiela. "Lustre". Gy 199. 

lustra. v. 2 lustre. 

lustrato. Lustre. Baduzu korduana onik eta lustratorik niri egiteko kolet bat. Volt 271s. 

1 lustre (lü- BN-bard ap. A Dv). Miope. v. lluztro. 

2 lustre (Lar, Añ, VocBN, Gèze), lustra (Urt). Lustre, brillo. "Colorare, [...] koloratu, tintatu, [...] kolorea,, 

lustra harrarazi" Urt V 378s. Anae ta auzoari / galdutea lustrea / ezta gure honrea. BBizk 34. Sartu da 

lustria dariyola ala onlako jaun onen etxian, arro arro. Iraola 111. (V-gip ap. Elexp Berg; G-bet). "Betún para 

los zapatos. Noiztik etxatsu emon lustreik zapatei?" Elexp Berg. 

lustretsu. "Lustroso" Lar. 

lustrina. Lustrina. Barrikot zahar lustrina urdinez estali bat zen xutik ezarria. Prop 1897, 136. 

lusuil (G; vEys; -ill Lar, Añ, H), lusull (Lar, Dv, H), luzull (BN-baig). Ref.: A; Lh (luzull). Cántaro. "Parra, 

cierto vaso de barro" Lar. "Cruche" Dv. "Seau de terre" H. Topatuko dezute lusull edo pegarra-urarekin 

dijoan gizon bat. Lard 437. Eliasek... gero lau lusuill-ur erakarri zituen. Lard (ed. 1887), 248 (ap. A). Agindu 

zien ango serbitzariai bete zizatela urez an zeuden zenbat lusullak. Arr Orac 225 (ap. DRA). An lusuil batzu 

dituzu, gizon esku-egoki batek egiñak. Zait Sof 119. 

lusuilatu (-ill- H), lusullatu (Lar H). "Encantarar" Lar. 

lusuiltegi. "Cantarera" Lar. 

lusull. v. lusuil. 

luta. v. lurta. 

lutaldai (Lar H). "Trahilla, instrumento de pasar tierra de una parte a otra, lutaldaia" Lar. 

lutaldaitu (Lar H). "Trahillar" Lar. 

lutaldats (Lar H). "Terrera, pedazo de tierra escarpada" Lar. 

lutar. v. lurtar. 

lutarte. v. lurrarte. 

lutautsi (Lar H). "Quebrada de monte" Lar. 


mende. 

951


lutegi. v. lurtegi. 

lutegoki (Lar H). "Terrenidad" Lar. 

lutelesti (BeraLzM). Geografía. "Lutelestija, geografía" ZA Euzk 1929, 6. v. geografia, ludizti, lutizti. Zer 

da lutelestia? Ludia zer nolakoa den erakusten digun jakintza. Bera EEs 1915, 163. Geografiya edo Lutelestia 

ere deritzana [...] erakusten digun liburua da. EEs 1915, 13. Bide berrietan asi dira ango mutillak: lutelestia 

(jeografia), zenbakiztia (aritmetika) [...]. EEs 1917, 135. Lutelestiak iru zati besarkatzen ditu: Berezko lutelestia, 

Gizakiekiko lutelestia, ta aberaskiekiko lutelestia. P. Iturrioz Lutelestia (1932), 3. En DFrec hay 2 ejs. 

lutelestilari. "Geógrafo" BeraLzM. 

luter. Luterano. v. luterotar. Aditzen da ientilak, mairuak, turkoak, iuduak, luterak eta munduko bertze 

guztiak direla deituak. Ax 135 (V 88). 

luterano, luteriano. Luterano. v. luterotar. Senharra badu hugenaut edo lutherano. Tt Arima 73. [Eleiza] 

lutera[n]oena zala laster ezagutu zuen. Cb Just 106. Baña alperrik, bada luterano itsuak nai etzuen. Ib. 98. Ibai 

bat igarotzeko tenporan ill zuten luteranoak. Izt C 461. Aphez lutherianoek, bere prediku, bere jakintsun-liburu 

eta haurren esku-liburuetan bere egin ahal guziak eginez dabiltza. Prop 1906, 128. (Con marca de género). 

Orregaiti izentau oi dira Eletxa, eta relijiño arriana, husita, luterana, kalbinista [...]. Zuzaeta 93. 

luterotar. Luterano. v. luterano. Higanot, luterotar, heretiko, idolatra eta bertze gainerako seta 

madarikatuen kontra. ES 125. Bakust, Luterok ta luterotarrak [...] Jesusen pedia ukatuten dabeena. fB Ic II 289. 

Zeña predikatzalle ta iztun eztitsua zan guztiz, baña luterotar marrajoa orobat. Aran SIgn 98s. Luterotarrak bein 

baten [...] / Ziburutarren ontzi xoil bati / atzeman ziguten. SMitx Aranz 223. Mundu guziko luterotarrak / zure 

oinpean zapaltzen. Ib. 169. 

lutertasun. "Luthertasun, sacrilegio" A. Gutienean bazenerrake hura dela luthertasun handia, gauza 

itsusia. Ax 262 (V 175). 

lutertiar. Luterano. v. luterotar. Luthertiarren hatzik ez dugu hemen gaindi kausitzen mende hartako 

berrogoi lehen urtetan. Lf ELit 107. Badakigu hedatzen zirela, eskuaraz, luthertiarren liburuxka batzu. Ib. 108. 

lutesi (Lar H). Trinchera. v. lubaki. Berezitu izan zan milla zazpieun berrogei ta laugarren urtean 

Villafranca Alzakoaren aurreko lutesian emandako batalla andian. Izt C 496. 

lutesitu. "Atrincherarse" Lar. 

luteze. "Pece, tierra mojada para hacer tapias" Lar. 

lutikasma (Lar H). "Geomancia" Lar. 

lutikasmar (Lar H). "Geomántico" Lar. 

lutizti. 1. Geografía. v. lutelesti. Espaiñia guztiko lutiztia (geografia). A EEs 1916, 111. 2. "Geología" 

BeraLzM. Lutiztijak, baña, ludi-barruba arakatu ta erakustiaz ganera, ludija aspaldijetan zelakua zan [...] 

irakasten dausku. ZA Euzk 1929, 6. 

1 luto (V-gip, G-azp; Lcc, Lar Chaho), lutu (V, G; Añ (lutua, det.)). Ref.: A (lutu); Iz ArOñ; Etxba Eib 

(lutua); Elexp Berg. Luto, duelo. "Lenago su-autsa buruan zabaltzia zan lutua, gaur baltzez janztia bezela" 

Etxba Eib. "Lutukuak, los de luto" Iz ArOñ. v. dolu. Erraz daok[e] / Araba lutoz janzirik. Lazarraga 1202r. 

Ditxoso lutua sarri jazteko. Ib. (B) 1193vb. Os begi danbolinak, lutua ken bidi, / fiesta degiogun infante oni. 

Acto 498. Gauza estimagarri guzien atzeneko kastigu paregabe onek, nor lantuz ta lutoz beteko eztu? Cb Eg II 

141 (Dv LEd 251 nori etzaio estaliko bihotza?). Sazerdotea, lutoz bezala, moraduz janzirik, gelan sartzen da. Cb 

Eg III 237s. Uste dau askok lutuba ez dala beste gauzarik soñeko baltza erabiltia baño. JJMg BasEsc 272. Bizi 

zerala dakit, lutoz estalirik. AB AmaE 106. Jente guztiak esan daiela / neure lutua dozula. Balad 168. 

Arrezkeroztik dago lutuaz / Erandioko erria. Arrantz 143 (78 luto). Koittara ura an omen dabill / guziya lutoz 


mende. 

952


jantziya. Tx B II 21 (v. tbn. lutoz jantzi en Arr May 186 y Arrantz 142; lutuz en fB Ic II 289, Tx B II 84 y BEnb 

NereA 157). Luto oriek erantzitzeko, / bizi naizela oraindik. Ib. 21. Luto beltzean arkitzen da gaur / euskal 

pelotari kasta. Basarri 87. Gure biotzeko samiñaren agergarritzat zenbat oitura eta usario eztaude zabalduak 

errialde guztietan: lutoa ta abar... Vill Jaink 167. Azkoiti, Azpeiti eta Zestuan luto gogorra jantzi zan; luto 

beltza. Uzt Sas 159. En DFrec hay 5 ejs. de luto. v. tbn. Lutu: Mg CO 231. Añ EL 1 205. fB Olg 69. Lutua (det.): 

Apaol 77. Azc PB 140. Lab EEguna 74. 

"Colocan un paño negro encima de una colmena o sobre un madero de colmenar, si es que la familia del 

difunto posee abejas. Lutoa jantzi (vestirlas de luto), dicen los aldeanos (V-m)" AEF 1923, 23. 

- LUTUA HARTU. Enlutarse. Artuten zan lutuba difuntubeen arimaak gaitik. JJMg BasEsc 271. Ez egin 

nigarrikan / ez artu lutorikan. JanEd I 137. 

- LUTO-ERDI. "Luto erdixa, medio luto" Elexp Berg. 

- LUTU-JANTZI. Ropa, vestido de luto. Onelakoak ziran lutu janziak denpora aietan. Mg CC 154 (CO 228 

lutujanzijak). 

- LUTOZKO. De luto. Ordu onian ez gaitezela gu agertu Eleisa ataijan soñoko eten ta lutuzkuakaz. Mg CO 

231. Ekustian flauta edo lutozko musika sonazaliak. Hual Mt 9, 23 (Samper musika hilseñalearna). 

2 luto (-th- S; Chaho), lito (R). Ref.: A (luto, lito); Lrq. "Profundo, hondo; botz luthoa, alegría profunda; 

errixko luthoa, pueblecito hondo" A. "Sitio profundo, hondo" Ib. "Creux, caverneux. Botz lütho, voix 

caverneuse" Lrq. Horren agergarri lehena izan nuen leze barnetiko auhen-oihu luto bat. Mde Pr 114. Hona 

nun zen irri luto bat zulotik kanpo etorri. Ib. 115. 

Etim. Probablemente de lu(r) + ito 'ahogado, etc.'. 

lutodun, lutudun. (El) que guarda luto. Penitente oneei, leleengo graduban egozanian esaten jakeen 

negarti edo lutu dunak. JJMg BasEsc 271. 

lutoki. Profundamente. Nahiago zukeen irri egin balu, ozen eta lutoki ohi zuen araura. Mde Pr 158s. 

lutontzi (Lar (-nz-) H). "Tibor, vaso grande de China, lutonzi Txinakoa" Lar. 

lutorma (Lar H). "Tapia" Lar. 

lutormagile (-ille Lar H). "Tapiador" Lar. 

lutormatu. "Clôturer en murs de terre" H. 

lutorta (msLond ap. A). "Bistorta, lutortia, bistortia (Poligonum bistorta)" LandHizt 366. 

lutsa (-ea det., Lar). "Campana de chimenea, kertokiaren lutsea" Lar. Sutegiak ez eban ketoki ez lutsa 

biderik. R. Murga EE 1895b, 494. 

lutsagar, lutsar. v. lursagar. 

lutso. v. lutxo. 

lutsune (Lar H). "Predio" Lar. 

lutsuria. v. lujuria. 

lutu. v. 1 lotu; 1 luto. 

lutuaulki, lutualki (G ap. A), lutuaurki (V ap. A). "Banco de cabecera en funerales" A. 

lutuge (Lar H). "Tierra firme" Lar. Kontinente edo lutugeari dagozkanakin, ala itxaso batean, nola 

bestean. EConst 12. 

lututzi (Lar H). "Terrazgo" Lar. 


mende. 

953


lutuzulo (G-goi ap. EI 131). "Charca". 

lutxa. Lucha, competición de lucha. Silvero deretxan arzai batek lutxa andiak dabela armatu 

komarkaetako arzai guztiakin. Lazarraga 1147r. 

lutxaki (AN ap. A Lcq 36; Lar H ). 1. "Mata o planta de base leñosa y dura" A. 2. "Matorral" A. 

lutxakidi (Lar H (luxakide)). "Matorral" Lar. 

lutxana. "(AN-gip), pez parecido al bacalao, es más largo" A. 

lutxar. v. 1 litxar. 

lutxarbi (Lar Lcq 50 y H , Izt C 45). "Rábano" Lar. 

lutxarbidi (Lar H ). "Rabanal" Lar. 

lutxarro (Lar H ). "Terraza, jarra de dos asas" Lar. 

lutxia. "Pez de río" A Apend. 

lutxirin. "(S), tierra menuda" A. 

lutxo (L, BN, S; SP (lutxua), Dv, H), lutso, lutxu (vEys (L)). Ref.: A; Lh. "Brochet, poisson" H. "Lucio, pez 

de río" A. Lutxoak eta amorroinak bertze arrain guziak baino maiteago omen ditu [itsas-arranoak]. GH 1923, 

377. Helmenean, / mahainean, / ez lutsorik, / ez lolorik. Ox 128. 

lutzaile. "(?), el obrero que echa tierra" A. 

lutzaro. v. luzaro. 

lutze. v. luze. 

lutzia (Lar H; -tzi Dv). "Flecha" Lar. 

lutziari (Lar H). "Flechero" Lar. 

lutziatu (Lar, H). "Flechar" Lar. 

luhumenda (L ap. A (-mendu, por error); Dv), luhemenda (H). Estiércol. Orotan ezarri behar da ustelkia, 

erran nahi da ongarria eta luhumenda. Dv Lab 19. Mahastietara luhumendak eramatea. Ib. 210. Bertze batzuek 

gisua nahastekatzen dute luhumenda edo lur ustelarekin. Ib. 184. 

luhumendaldi. "Terrage que l'on fait en une fois" Dv. 

luhumendarazi. "Faire terrer" Dv. 

luhumendatu (L ap. A; Dv), luhemendatu (H). "Estercolar las tierras" A. Iduritzen zait ontsa 

luhumendatuz eta ongarrituz hori antola daitela. Dv Lab 82. Landak luhumendatzen, ongarriztatzen eta molde 

oroz ontzen dira. Ib. 308. 

luhumendatzaile. "Qui affectionne le terrage, ouvrier qui terre" Dv. 

luhumendu, luhemendu (Lh). "(L), fumier, engrais" Lh. 


mende. 

954


luhuntz. v. lehuntz. 

luur. v. lur. 

luhustel. v. LUR USTEL. 

luuto. "(G-goi), dolina, sumidero" JMB At. 

1 luxar (G-azp ap. A), lustar (V-arr ap. DRA). "Gusano de tierra" A. 

2 luxar. "Luxarra, delgado" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. 

luxarbi. "Harbi luxea, id. luxarbia (rave allongée), navet" H. 

luxarda. v. lausarda. 

luxarra (det., V-m). "Ollaca" Zubk Ond 237. 

luxatu. v. laxatu. 

luxaxta. Dim. de luze. v. luzanga. Gorputz ederrekoa, arpegi zoragarria, lirain xerail ta luxaxta, tentetentea, 

ibilleran bazirudien oiñik ez duela jartzen lurrean. Ataño MLanak 172. 

luxinga. Luxingaren begiekin, nolako pitxi zoragarriak ikusten diran! (Interpr?). Elizdo EEs 1929, 177. 

luxkulu. "Lüxkülü, agujero de la cuba" DRA. Bojak eder kürkürü / erdi erditan lüxkülü / etxe hortako 

txipitto hori / Paradüsüko aingürü (S). Igela 188. 

luxttu. v. 1 listu. 

luxuria. v. lujuria. 

luz. v. luze. 

luza. v. luze II. 

luzabide (V, G, L, BN, Sal, S, R; vEys (V), H), luzapide, luzebide (Añ). Ref.: A; Lh. Demora, dilación. 

"Largas, dilaciones" Añ. "Bihur ezazu zor duzuna luzabiderik bilhatu gabe, [...]. Bekatariak asmatzen dituen 

luzabideak, les prétextes [...]" H. Onzeko luza-bideak galzen du bekataria. Mb IArg I 217. Emoten deutsen 

luzabidia euren [...] eranzutiakin. Zuzaeta 143. Ez du balio esateak gero egingo det misioren bat datorrenean, ez 

beste luzabiderik artzeak. Mg CC 161. Osagarri makal, indarbagako luzabidiak dakarrezanak. Mg PAb 203. 

Bizia labúr, eriótzea segúr, plázoa ertxiasgéros ez ordubatéko ere luzabiderík. LE Urt ms. 97r. Poz andirik ezin 

emon ziñeist zuk, nigaz egitteko danak luzabiderik eztaukolako. Otx 73. Izaten dau bere aldetik Nikanor-ek 

atxaki ta akiakula ederrik, luzapideak lortzeko. Erkiag BatB 152. 

luza-bildurtu. Impacientarse por la tardanza, por la demora. Luza-bildurtu ziranean, ordun asi zitxinan: 

"Zertako yoan zerate gorriekin?" Or QA 80. 

luzadura (L-ain ap. A Dv). "Prolongación" A. 

luzaegitu. v. luzeegitu. 

luzaera (Lar, Añ A, H), luzeera (Lar, H). "(La acción de) alargar", "extendimiento" Lar. "Prolongación", 

"largas, dilaciones" Lar y Añ. "Demora, aplazamiento" A. 


mende. 

955


luzaera, luzaero. v. luzera, luzero. 

luzagai, luze-gai. (Lo) que hace que sea largo. Orduan ere gero baldin baditeke, ez diteke luze, ez baita 

luze-gairik. "Quid sit longum nondum erit". Or Aitork 320. Relleno. "Allonge, luzagai", "rallonge" T-L. 

Aise dira haren bertsuak hain bildu, tinko eta beteak; hitz alfer guti, luzagai gutiago. Lf ELit 182. 

luzagarri (V, G ap. A; SP, Dv, H), luzegarri (H). 1. (Lo) que alarga, alargador, dilatorio. "Estakuru ephearen 

luzagarriak. Lanaren luzagarri diren elhestak" SP. "Batzutan bidexkak eztire bidearen luzagarri baizen" H. 

"Meza luzagarri, alleluia, alusión a los oficios de tiempo pascual" Lander (ap. DRA). Hauk lehenago on ziren 

bizia luza garri. EZ Man I 89. Asmatu zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik Madridaño joateko. Lar Fueros 

226. Alferrak dira bekatua esateko nastutzen diran ipui edo kontuak, baldin luzagarri oek gabe adirazi baditeke 

egindako utsegitea. AA I 314. Entero labur zan ura ere / aren alturan parata, / luzegarri eske juan giñaden / ura 

zutikan largata. Noe 18. Gurasoek ere familiko bizieran zaartzaroaren atzerapen bat eta bizitzaren luzagarria 

aurkitzen dute. Vill Jaink 161. Luzegarria ematea eldu naiz (G-nav). 'Gauza bat ordaintzeko edo itzultzeko 

denbora luzatzea'. Inza EsZarr 174. "Alargador. Egur au ezta aillegatzen da luzagarri bat ipiñokotsau" Elexp 

Berg. 2. "Extensivo" Lar. 3. (Lo) que va a alargarse. Moko-mokoan uzten balitz adar luzagarria zurak 

begira lezake dainu bat. Beheragodanik hartzen da adar luzagarria eta kapeta muthurrari estekatzen diozu, xutxuta 

jar dadientzat. Dv Lab 352. 4. "(V, G), apéndice, miembro o parte prolongada de un cuerpo, de un animal 

o vegetal" A. 5. "(Gc), cierto remiendo que las mujeres ponen a sus sayas en el ruedo de la cintura" A. 

luzaka. Alargando. Lagunabarretan nahasirik zebillen, lepoa luzaka, bere maite-egarriaren asegarria nun 

idoroko. Etxde JJ 206. (Como segundo miembro de comp.). v. ESKU-LUZEKA. Aur ta atzeraka, beso 

luzaka, ezpatadaka. AB AmaE 452. Aiek lasai, abek azkar, edo patxarazko ibilleran ala zanko luzaka. Anab Poli 

53. 

luzakari (O-SP SP y A). 1. "Luzakaria, longeur, lentitude" O-SP 220. "Largura" A. 2. (O-SP 220 SP, 

Dv y A). Dilación. 3. (BN, R ap. A; Dv), luzekari. "Qui aime à dilayer, qui dilaye, qui temporise" Dv. 

"Demorador" A. Gaitza agertu arte [mahats-ondoari] luzatu dutenek sendagailuaren emaitea, gaizki egin 

dute. [...] Hanbat gaixtoago luzekarientzat! GAlm 1895, 20. 

luzakeria (L, BN, S, R-uzt; VocBN Dv, Gèze, H). Ref.: A; A Apend; Lh. 1. Retardación, dilación. "Uzkitzu 

luzakeria hoiek eta egizu behartua zarena" H. Nuizere lüzakeria handiez gaitzak zahartü beitirateke. Mst I 

13, 5 (Ch sobera luzaturik). Eta kofesorak ez markatürik ere thenpora bat lüzakeriarik gabe behar die konplitü 

[penitenziak]. UskLiB 86. 2. + luzekeria. Tendencia a alargar (un texto) innecesariamente. Beti eta denetan 

luze naiz, luze hasteko, luze bururatzeko, luze ene luzakerien laburtzeko, mila gauzari hunkika. HU in Lf ELit 

229. Luzekeria eta nabarkeria aspergarri dira frango laster, are gehiago pasarte oies eta morrokoz emokatuak 

direlarik. Lf in Casve SGrazi 9. 

luzaketa (AN-larr ap. Leiz2). Estiramiento. 1.goa beso ta ankaen luzaketa. 2.na beso ta ankaen bilduketa. 

Anab EEs 1919, 185. Korapillotik askatu-âla / asia da luzaketan [suge gorria]. Or Eus 313. 

luzaki. Extensión. Nere bizia luzakia (irautea) da (tít). Or Aitork 335. Baiña "Zure errukia biziak baiño 

obe baita" nere bizia luzaki da. "Distentio". Ib. 335. Beraz, aldia luzaki zerbait bezala dakusat. Ib. 328. 

luzaki. v. luzeki. 

luzakizun (Dv A). 1. "Lo que es demorable, diferible" A. 2. + luzekizun (V-gip ap. Etxba Eib). Dilación, 

demora. "Zorrak erantzutzeko orduan beti dittu arek luzekizunak" Etxba Eib. Biurtu zaitezte bada geiagoko 

luzakizun gabe. Urruz Zeruko Argiya 159 (ap. DRA). Aindu zetsan urrengo egunian, beste luzekizun barik, iñok 

ez-jakiñeko tokira aldeko ebala. Etxba Ibilt 460. 

luzakoi. (El) que tiene mucha flexiblidad. Aldatz-ek gutxiz ez du gelditu [pilota] / ez da lên bezain luzakoi. 

Or Eus 420. 

luzakor (c. sg. A; Gèze, Dv, H). Duradero; retardador. Ertikarea du luzakorra, berzeren hil-nahiaz denak 

izorra. O Pr 502. Erran zaharra: Jainkoa luzakor, ez ahanzkor. Arb Igand 80. Beharrik zituen on eta luzakor 


mende. 

956


okhaztaturik zauzkan aintzindari gehienak. Ox 199. Ez nauzu luzakor, ez nabil iñoren igesi. Ibiñ Virgil 38. 

luzakorki. Demoradamente. Soseguan egin zukeien baino behar bada ardurago ta luzako[r]kiago othoitz 

giten zuen, zeren ziraikiarekin bethi borroka haritzerat behartua baitzen. "Plus longtemps". Birjin 363. 

luzakortasun (L, BN, S ap. Lh; Dv A, H). "Carácter de demorador" A. Izpirituaren eragintzak dire 

karitatea, bozkarioa, bakea, [...] luzakortasuna. Dv Gal 5, 22 (He iraunkorgunea). 

luzakortu. "Devenir porté à différer, à renvoyer à plus tard, devenir lent, sans activité" H. 

luzakuntza. "Atraso, atzerakuntza, luzakuntza" Izt. 

luzamen (L, BN-mix ap. A; Dv, H), luzemen. Prórroga, moratoria; demora, retraso. v. luzapen. Tr. 

Documentado en la tradición septentrional, donde desbanca a luzamendu, a partir de mediados del s. XVIII. Tbn. 

lo emplean Guerrico y Echeita. En DFrec hay 3 ejs. Luzamenik batere gabe, [...] ordena eman nuen gizon 

hori erakhar zezatela. He Act 25, 17 (Lç, Dv luzamendurik, TB epherik, Ol gerokeririk, Arriand gerorakorik, 

BiblE luzapenik). Eta ala edo epea edo luzamena eman bear diogu. Gco I 436. Pazientzia eta errezinazione 

beharra badu luzamenik den mendrena jasaiteko. Jaur 188. Orai gaituzte biphiltzen, iresten, / luzamenez 

arruinatzen. "Par des longueurs". Gy 190. Badut uste, luzamen handirik gabe, ministro berriak dituzkegula. HU 

Zez 91. Deus onik ez ginuken hartarik, luzamen pixka bat baizik. Ib. 157. Ez zuelarik lotsatzen ez bideak, ez gure 

aldetikako luzemenak. Prop 1898, 218. Hantxetto, luzamenik batere gabe, nexka ttikien ikhastegi bat altxatu 

zuten. Prop 1906, 58. Gehiagoko luzamenik gabe hartu zuen itsas-bidea. Ib. 121. Aita Sainduak hatzeman ditu 

25 egun presondegi eta 50 libera amanda, luzamenik gabe. Eskual 17-7-1908, 3. Oraingo osteran, luzamen 

andiaz eldu zan irugarren illebetean. Echta Jos 299. Lüzamen edo arhintze bat goberniak emaiten dü, zerbait 

arrazu hun dianari. Herr 15-1-1959, 3. 

luzamendi. (Pl.). "Largas, dilaciones, luzamendiak" Lar. v. luzaera. 

luzamendu (L ap. A; SP, Añ, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), luzamentu, luzementu (Añ). Demora, dilación, 

prolongación. "Largas", "treguas" Añ. v. luzamen, luzapen. Repostuia eman deraut luzamendu gaberik. E 

215. Luzamendurik batre gabe [...] mana niezán ekhar ledin gizona. Lç Act 25, 17 (Dv luzamendurik; He 

luzamenik). Bethi bihar, bethi gero, bethi luzamendu. Ax 44 (V 28). Zuzaz dizut penaimendu, / neure penen 

luzamendu. O Po 19. Partikularki arimaren egitekoan luzamendiak baitira danjeros eta perillos. Tt Onsa 54. 

Orhoit zaite luzamendu bati bertze luzamendu bat darraiola. He Gudu 120. Damu dut ene luzamendu eta 

eskergabetasun guziez. Brtc 247. Luzamendu guziak hemen izigarriki dire perilos. Dh 139. Zergatik orduan 

ainbeste denpora, ainbeste luzamendu, onak garaipen osoa lortu arte? Vill Jaink 180. Horra, bada, 

luzamendutan uzkur lanari ekitetik gibelarazten ninduen nolabaiteko gogo gaiztoa. In MEIG VI 25. 

Luzamendurik maite ez duzuenez gero. MIH 124. v. tbn. SP Imit IV 10, 4. Ch III 5, 7. Mih 52. Luzamentu: 

BOEans 360 (B, 1798). 

- LUZAMENDU(E)TAN IBILI. Andar retrasando. Zenbat kalte egiten duen, luzamendutan ibiltzeak, 

egitekoen geroko utzteak. Ax 2. Anhitz gauza erraiten du luzamendutan ibiltzeko pontu hunen gaiñean. Ib. 52 (V 

34). Luzamendutan dabillan bekhatorea baithan. Ib. 79 (V 53). Jaubiari ostuba biurtu nai ezteutsanak ta lenago 

sarritan eskinita luzamentubetan dabiltzanak. CrIc 158. Gerotik geroko luzamentuetan ebillela, eldu jakon bere 

eriotzako ordua. Añ MisE 236. Esan dezadan, luzamendutan ibili gabe, [...] nik ere ez ditudala hemen izenak 

tintontzian utziko. MIH 212. 

luza-muzaka. Dando largas. Zure aurreko biak ere luza-muzaka ibiliak dituzu. Etxeberria EG 1959, 29. 

luzandera (Lar H). "Tirantez" Lar. 

luzanga (V, G-to-bet, BN; Mg PAbVoc), luzenka (V-gip), luzangia (det., Izt). Ref.: A; A Morf 285; Iz ArOñ 

(lusénka, luzenkia); Elexp Berg (luzenka). Larguirucho; alargado. "Tieso y largo", "zanquilargo" Izt. Hay 

luzaugi en Dv, que lo copia de VocCB 415, seguramente errata por luzangia. Badira or-emenka beste txikizipor, 

irakurgai-izena luzanga ta ipui-izena labursko duten bat edo banakak. RIEV 1907, 168. Arpegi luzangian 

/ begiak orlegi. Aitz-Zilueta "Ardantegiko alabia" (ap. DRA). Arrautza luzangak oilaskoak dakarrez, biribilak 

barriz oilandak (V-m). A EY I 100. Trumoburu zuriskak, odeitxu biribil eta luzanga kiriñauak agiri ziran 

ortzean. Erkiag Arran 23. Atezaiñak sekulako jake luzangak ditue. Erkiag BatB 126. Mai luzangearen inguru 

batu dira etxekoak. Ib. 113. luxanga, luxenga (AN-erro ap. Inza EsZarr 177), luxenka (V-gip ap. Elexp 


mende. 

957


Berg). (Forma con palat. expresiva). Arbitxo bat, txikarra, luxanga ta galdua, lapikorako balio ezta ara yaurti 

edo ebena. Or Tormes 27. 

luzangatxo, luzangatxu. Dim. de luzanga. Ate zaarrari burdiña luzangatxu baten bitartez saka ta saka 

jardunaz. Erkiag BatB 95. 

luzango. "Larguirucho (Sal)" A Apend. v. tbn. A Morf 286. 

luzano. "(G-to), ciertos insectos subterráneos" A. 

luzantza, luzantze (Hb ap. Lh). Demora, dilación. Zenbat arkitzen dira beren luzanz beldurti onegatik Eliz 

gauzak eta sakramentu andi hau artu baño len burua galzen dutenak? Mb IArg I 188. Emendik ater-irten ta 

luzanzik bage artuko digu Jangoikoak bizi guziko geren kontua. Ib. 381. 

luzapen (V, G, L, BN-arb, Ae; Dv, H), luzepen (V-gip). Ref.: A; A Aezk 295; Iz ArOñ (luzepena); Elexp Berg; 

Gte Erd 28. Tr. Documentado en textos meridionales de los ss. XIX y XX; luzapen es la única variante 

documentada para la primera acepción. En DFrec hay 17 ejs., meridionales, de luzapen. 1. Prórroga, moratoria; 

demora, retraso. "Luzapena luzapenakin beti (G-azp), beti luzapena ematen du (G-azp, BN-arb)" Gte Erd 28. v. 

luzamen, luzamendu. Penitenzia egin bear da agindu dan denboran, baña luzapen piska bat ez da berez 

bekatu larria. AA I 261. Beste [premina] batzuk dira luzapen edo asti geijago emoten dabeenak. fB Ic I 93. Oek 

gañerontzeko lagunai itxoroten egon bage, luzapenaren bidez franzesa bere lurrean sartu etzekioten. Izt C 308. 

Ori luzapen gabe bereala kentzera al guziaz saia zaite. Arr May 95. Zaldunari entzun eutsan / aitak bere eskea / 

ta luzapen baga egin / zan egiunea. Azc PB 82 (Ur PoBasc 156 lastertxu). Bat batera otu zitzaion Ana Josepari 

eskabideak luzapena bear zuala. Ag G 265. Luzapenaz miñ... Alik lasterren / itzul nai det sorterrira. EA OlBe 

10. Beltran konturatu zan bere emaztea luzapen aien bitartez denbora irabazi naiean zebillela. Etxde AlosT 50. 

Beste lau urtez irakaskintzan jarduteko luzapena. Gazt MusIx 57. Ainbeste luzapenen ondoan, iñor ikusteke bere 

etxerako bidea artu bear izan zuan. NEtx LBB 28. Ez zan bat ere bere aldeko irabazbideari begira egon, alegia, 

neskaren ondasunak bere eskuan eukiaz, ezkontzari luzapenak jarri-ta izan zezakenari. Berron Kijote 138. v. tbn. 

Ud 63. A BeinB 84. Or Eus 347. Zait Plat 114. Vill Jaink 111. BiblE Act 25, 17. 

2. Prolongación, continuidad. Zuen galde, farre edo beste moduren bategaz ematen badezute aria edo 

luzepena murmuratzeari. Kortazar Serm 122. Orduko nagusiak euren langille, otsein eta morroyak, sendiaren 

luzapena izan bailiran, etxekotzat artu ta euki eroyezan. Eguzk GizAuz 189. Etziñan zu besterik, / neure biotzeko 

/ miñaren luzapen / ta adaburu baizik. Gand Elorri 37. Agiriko egia, mamiketa sendoa eta haren eraginluzapenak 

batean bildu. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). Descendencia, sucesión. Zu zera [...] nere 

luzapena, Zabaletako zuaitz zarraren kimu berri maitea. Ag G 284. Iainkoen askazi maitea, Iobe-ren luzapen 

aundi ori! "Iovis incrementum". Ibiñ Virgil 43. 

3. Alargamiento. Gure olerkari zarrak ere zenbait aldaketa eta luzapen ematen zioten itzai neurrirako obeki 

zetorrenean. Inza in Jaukol Biozk XV. 

- LUZAPEN-BIDE. "(G), retard, prolongation" vEys. 

- LUZAPENETAN IBILI. Andar retrasando. v. LUZAMENDU(E)TAN IBILI. Oleazioaren denbora 

datorrenean ez ibilli luzapenetan. AA I 543. Luzapenetan ibilli barik, neskametseari betiko itxi ta ainbat 

lasterren erabagi bear ebala gauzeak. Ag Kr 165. Orain etzegon arrazoirik luzapenetan ibiltzeko. Etxde JJ 82. 

luzapide. v. luzabide. 

luzar. v. 1 lizar. 

luzara (L, Sal, S, R ap. A; Dv, H), luzera (V-gip ap. Elexp Berg), luzerat, luzeara (Sal, S, R ap. A, s.v. luzean). 

1. A la larga. "Oinddio ondo gabitz baiña eztakitt luzera ze pasauko dan" Elexp Berg. Ihintz handiak luzara 

kalte egiten dio gizentzekotan ez den ardiari. Dv Lab 273. Gehienek luzerat kharra dute galtzen. Hb Esk 175. 

Gezurra luzerat agertuko zen. Hb Egia 7. Zenbat duen, luzara, gogoa uzkurtzen eta higatzen gorputza nausien 

azpiko egoiteak. JE Bur 206. Luzara, erabiliaren erabiliaz, San Frututsu-ren izena, guti edo aski andeatu eta 

markestu dute. Lf Murtuts 2s. Nausi erromanoen larderia ttipitu ote zen luzara, ala heien erlisionea ahuldu? Lf 

CEEN 1973, 130. 2. (R ap. A; H), luzera (H), luzerat. A lo largo. "Luzean eta zabalean ou luzara eta zabalera, 

en longueur et en largeur" Dv (s.v. luze). "En long, dans le sens de la longueur. Luzera neurtze, mesurer dans le 

sens de la longueur. Luzera harri bat ezartzea, placer une pierre dans le sens de la longueur" H. "Luzara dago 

(R), está tendido" A. Bi buruak khendu onduan pikatzen tuzu luzara. ECocin 24. Hauts puxketan luzara 

frigiaraz zaitzu. Ib. 46. Ibaiaren bertze aldetik, luzera, zelai puxka bat. JE Ber 43. Eguerdi-aldetik iparrera dago 


mende. 

958


[harana] erregebide handiak luzerat hautsiz. Ib. 76. Erkuli-ataka / zear Netuni aitak / bere sarde zorrotzaz / 

ontzi-aldra daragi luzara. (Interpr?). "Larga entrada". Gazt MusIx 101. 44 ektara, parte, urek ekarrizko lurra, 

dena luzara. Othoizlari 1963, 497. 3. "Luzeara (R), jugar a largo" A (s.v. luzean). 

- LUZARAKO. a) (Adnom.). "Luzarako agintzak ditu, ses promesses sont pour un temps éloigné" Dv. Bana 

bai pretenditzen dut utzia presuna gazteen arteko konbersazione luzarako oriek (Luzaide, 1869). ETZ 279. Ahal 

duenak sasi-petikan / landare onak bil bitza, / bertzela ez da luzarakoa / hemengo pertsularitza. Xa EzinB 57. b) 

LUZERAKO. (Adv.). "Arnasia estutzen asi jako eta ointxe ezta luzerako" Elexp Berg. 

- LUZARAN (BN ap. A VocBN; Dv, H). "À la longue" VocBN. Cf. luzaran. Erein bezala khürütxe 

igaraiten denak [arthoak] eztü jorratzeko beharrünia hain handi nula lüzaran berian igaranak. ArmUsk 1906, 

90 (ap. DRA). Au ez da, ordia, asitzeko leiken egokera, ta gutxiago oraindik soña luzaran jarrita ematen dutena. 

Anab EEs 1919, 186. 

luzaran. (Adj.). Alargado. "Allongé. Ohola da taulatto xabal, mehe, luzaran bat" Lh. Cf. LUZARAN. Bilo 

xuria, begiak urdin, begitarte luzaran, larrua argi, sudurra ez handi ez ttipi. Lf ELit 256. 

luzarapen. Demora, dilación. v. luzapen. Eskatu bada Jesusen Biotz eriotzaratuari, grazi oetako bat egiñ 

dizaiela, eskatu luzarapen gabe. Ant JesBi 161. 

luzaraz (BN ap. A VocBN; vEys, Dv). 1. "Con lentitud" A. 2. "Luzaraz eskain ezozu, offrez-le lui par le 

sens de la longueur" H. 3. (Dv, H). "À la longue, par durée du temps. Luzaraz garaituko dut, je le vaincrai à la 

longue, par une lutte prolongée" H. 

luzarazi (G-azp ap. Gte Erd 215), luzaerazi, luzetuerazi. 1. Hacer alargar. Zeren darotazun luzarazi bizia. 

EZ Man II 35. Orai badakizu nola luzarazten diren zurak. Dv Lab 373. Bi ankaetatik gaizkien gelditua, zeña, 

esan dan bezela, eskuia zan, polliki polliki luzetuerazi bearra. Aran SIgn 10. Orduantxe azalduko du bere burua 

plazaren erdian, jendearen begi-beatzak bereganontz luza-arazirik, nor ote dan... Mok 12. Arekin ene animako 

gaitza osorik edo aundiagorik azteko ta luzarazteko bezala, ezkontzara arteo. Or Aitork 150. 2. (Urt V 287), 

luzaerazi. Hacer demorar, retardar. Gure kanpoan izateak luzarazi daroku errepusta hau (L, 1680). ConTAV 

5.2.9, 133. Demoniuak ein ahalak oro eiten tizi, noiz eta ere arimak zerbait delibero hun hartzen baitu, haren 

egitia luzarazi edo utzaraziz. AR 28. Hau guzia zuk badakusazu gure Jangoiko maitagarria ta ala ere 

luzarazteko zaude zere etortzea. Mb OtGai I 158. Adina zaizü goratzen, ezkuntziaz ez ohartzen, / zure ezpiritü 

unestak beiteizü lüza-erazten. Etch 578. Ez ori egitea luzaerazi. Arr May 101. 1952-an erabaki zuten lan hori 

presatua zela, bainan diru-eskasak luzarazi du. Herr 12-1-1961, 2. 

1 luzari. "Luzari ou luzatzaile, celui qui dilaie, différe, remet à plus tard" Dv. 

2 luzari. (En casos locales de decl., en sing.). A lo largo. v. luzera. Ikusgarriek zirean luzarien be. Ipiñeko 

eleixearen korupean dagoan ageak luzarien amaika metro deukoz. Akes Ipiñ 23. Age lodi orren ganean koruko 

papar-aurrekotzat dagoan agea azpikoari bere luzariti ebagie dala. Ib. 23. 

luzaro (V, G, L; Volt 91, Urt II 123, Lar, H), luzero (V-arr-gip; Izt, H), lutzaro. Ref.: A; Iz ArOñ (lusáro eon); 

Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 76. Tr. Documentado en todos los dialectos a partir del s. XVII, salvo en 

suletino. Luzaro es la forma más general; hay luzero en Haraneder, Larreguy, Mihura, Akesolo y T. Etxebarria, y 

en sendos ejs. de Andredena... y EusJok; hay ambas formas en Chourio, Añibarro, J.J. Moguel, Beovide, Azkue 

y San Martin. En fray Bartolomé hay sendos ejs. de lutzaro y lutzaroko, junto al más frec. luzaro. En DFrec hay 

57 ejs. de luzaro, todos ellos meridionales. 

1. Por largo tiempo, largamente. "(A la) corta o a la larga", "prolongadamente" Lar. "Más tiempo, luzeroago" 

Izt. "Luzero Tolosa izan zan Gipuzkoako Hermandadian buru" Etxba Eib. Luzaro eta sosegureki Iaungoikoari 

graziak eman egin digun ondasunas. Ber Doc 155v. Hek ere hitz gutitan behin erran behar dire, baldin luzaro 

berze arrosario bat hasi nahi ez baduzu. EZ Man II 169. Batzuei igurikitzen deraue Iainkoak luzaro, eta bertze 

batzuei ez hanbat. Ax 116 (V 77). Herrestan ibilliko da luzaro. Ch III 31, 2 (Ol luzaro; SP denbora luzez, Mst 

lüzaz, Leon luzaz). Zergatik darabillazu gogoan luzero bizitzea? Ch I 23, 7. Konsueloz ta zeruko faborez beterik 

bizi izan zan ta txit luzaro. Cb Eg III 219. Pensa miserable bat ala iltzen luzaro ai kontinuoan (320). LE-Ir (s.v. 

ai). Luzaro bizi ustean / egun hil haitekela. Monho 112. Pulpitutik egotzi doguzan lorak luzero, betiko ta iños 

igartu baga iraun dagien. Añ LoraS 4. Onra ezazu zure aita eta ama, luzaro bizi zaitezen. AA II 164. Gela estu 

baten lutzaro oian daguan gaisuarena. fB Olg 182 (Ic II 207 luzaro). Zenbat eta luzaruago iraun daijen pekatu 

oneek [...]. Astar II 221. Zelan egon zatxataz ain luzaro ixilik eta bakean? Añ EL 2 155. Jakob eta Aingerua 

burruka luzaro ibilli ziran. Lard 42. Bizkaian ainbeste on egin duen liburu au gabe luzaroago egon ez ditezen. 


mende. 

959


Arr in MEIG IV 131 (v. tbn. GB 50). Era onetako jardunean egon ziran arrantzaleak luzaro. Ag Kr 23. Ez egon 

pekatuan, / ez egon luzaro. A Ardi 108 (BGuzur 124 luzero). Olan euki eben luzaro. Or Tormes 113. Eztet ori 

adirazten luzaro yardun bearrik. Ldi IL 135. Eizagirre yaunak itz egingo dizute luzaroago beste egunen batean. 

Ib. 170. Luzaro bizitzeko gogorik ez daukat. JAIraz Bizia 89. Luzaro gogoetan egon ondoren. Mde Pr 75. Zerura 

begira egoten naiz luzaro. Arti MaldanB 190. Luzaro egon ziran geldi geldirik ibai ondoan. Osk Kurl 151. 

Osatzen zanian, ez eban izaten luzero etxian sosegatzerik. Etxba Ibilt 466. Gertakariaz luzaro mintzatzerik ez 

dago. MEIG I 169. Luzaro baino luzaroagoan eman zuen tiempo de silencio hartan. MEIG V 111. 

v. tbn. ConTAV 5.1.5, 93 (1658). SP Phil 201. Hm 168. ES 182. Lar Gram 2. Mb IArg II 343. Ub 50. Mg CC 

221. JJMg BasEsc 97. Echag 106. Jaur 191. It Dial 117. Izt C 504. Gy 115. Ur Dial 117. Bil 42. Aran SIgn 12. 

Ud 102. Bv AsL 189. AB AmaE 66. Moc Damu 29. Azc PB 301. Itz Azald 147. Echta Jos 17. Kk Ab I 63. 

EusJok 142 (104 luzero). Jaukol Biozk 92. Altuna 81. Tx B 130. Enb 142. Laux BBa 32. Otx 24. JMB ELG 63. 

ABar Goi 73. Eguzk GizAuz 69. TAg Uzt 129. EA OlBe 71. Zait Sof 91. Etxde JJ 36. Anab Poli 47. Bilbao IpuiB 

148. Erkiag Arran 184. SM Zirik 100. Gand Elorri 199. And AUzta 118. Vill Jaink 58. Onaind in Gazt MusIx 

146. Ibiñ Virgil 113. Lab SuEm 214. NEtx LBB 147. Azurm HitzB 54. Xa Odol 342. Uzt Sas 353. Luzero: He 

Gudu 64. Andredena Mariaren 25 (ap. DRA). Lg I 324. Mih 25. Bv AsL 18. 

Ark zirika ta leiatzen dira, / ez andik luzaro arte. "No por mucho tiempo". Or Eus 75. Andik luzaro zugaitz 

batean / besoak eda ditu ederrik. "Al cabo de un gran rato". Gazt MusIx 223. 

2. "Luzaro, à la longue" SP. 

3. Hace tiempo. Neri etzait luzaro agertu. A Ardi 103. Luzaro al da egin zendubala? Otx 96. Luzaro eztela 

norbaitek idatzi du "Zeruko Argia"n. Ibiñ Virgil 22. 

4. (Sust.). (Largo período de) tiempo. Oroitzapenik ez dala luzaroak jango ez duanik. "El tiempo". Berron 

Kijote 170. Ba al liteke zorigaitz aundiagorik [...] luzaroak jan arte ta eriotzak desegin arte zai-egon bearra 

baiño? Ib. 170. 

- LUZAROAN (V-gip, G-azp), LUZEROAN (V-arr-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 76. Por largo tiempo. 

Luzaroan leizetik eziñ irten izan zan. Arr GB 54. Presondegi illun batean luzaroan egon danak atsegin 

neurrigabea artzen du argiya ikustean. Urruz Zeruko Argiya 200 (ap. DRA). Or ibilli da luzaroan. Echta Jos 

213. Luzaroan egon naiz zuri deiezka. Ag G 286. Naiko lana badu orain Malentxok luzaroan, bere osasuna 

zaitzen. TAg Uzt 194. Orrelaxe egon zan zotinka luzaroan. Ib. 123. Bakarrik ezin bai-dut luzaroagoan eraman 

itunaren zama astun au. Zait Sof 16 (v. tbn. Plat 107). Don Martiñek ezin eban luzaroagoan gorde izan kolko 

barruan eukan barre-gurea. Bilbao IpuiB 144. Balkoitik mendi puntara begira egon zan luzaroan. Ugalde Iltz 

14. Luzeruan itxain eben baña ez zan zaratarik. SM Zirik 78. Uste oker batek ere luzaroan iraun dezake gizonen 

artean. Vill Jaink 28. Luzaroan ezin zenezake pekatuan erori gabe iraun. MAtx Gazt 88. Ez du egon bearrik / 

oso luzaruan. Uzt Sas 30. Gorde diezaiola Jaunak begia luzaroan. MEIG I 146. Zure galdera luzaroan eduki 

dugu erantzunik gabe, luzaroegi, egia esan. Ib. 219. En DFrec hay 16 ejs. v. tbn. AB AmaE 145. A BGuzur 153. 

Urruz Zer 141. Ldi IL 43. JMB ELG 69. Tx B II 125. Eguzk GizAuz 27. Or Poem 554. Munita 70. Lek SClar 

134. Txill Let 63. Basarri 31. Anab Aprika 35. Erkiag BatB 60. NEtx LBB 42. 

- LUZARO BAINO LEHEN. Antes de que pase mucho tiempo, en breve. v. LUZARO GABE. Janaria alde 

batera utzi ezkeroz [...] aultasunak laister luke bere ondoren gaitza, ta luzaro baño len naitanaiez gorputza ilko 

litzake. ArgiDL 42. Luzaro baño len izango nula igesegiteko aukera. Or SCruz 94. Luzaro baño len, zure 

yauregia giza-emakumien negar-otsez azalduko da. Zait Sof 191. 

- LUZAROETAN. Durante largo tiempo. Gaixo erre zitalen antzera, doillorkeriak esan izan deustaz 

luzaroetan. Ag AL 117. Luzaroetan ezer jakiñ ez ta gero. Ag G 367. 

- LUZARO GABE, BAGE, BARIK. Sin tardanza, en breve. v. aurki. Andik luzaro gabe Lizarragak bere 

eginbidea utzi-bearra izan zun. Or SCruz 124. Luzaro bage ikuskarririk negargarriena ikusi zuten. Or Mi 67. 

Luzaro bage ikusko dute / eguzkiaren sartzea. Or Eus 401. Luzaro gabe, Salbetarako / ara elduko gaituzu. SMitx 

Aranz 132. Sutegi ontatik luzaro gabe aterako naizela. Etxde JJ 106. Etxeko atea jo zun eta luzaro gabe 

Margarita bere alaba atera zitzaion. Ib. 222. Luzero barik, iñondi ezetariko laguntasunik euki ezarren, etze ori 

amaitatutea lortu eudien. Akes Ipiñ 15. Luzaro barik arrautz ganean jarri ta umak atarako eutsazan. Bilbao 

IpuiB 117. Beste zerualde bat eta beste aize osasuntsuagoa izango dituzu zure lagun, ta luzaro barik, ganera... 

Erkiag BatB 203. Luzaro gabe su sakratuak [...] gorputz guztia iaten zion. Ibiñ Virgil 105. Badakit / luzaro gabe 

engoitik / joanen naizela mundutik. Xa Odol 85. Luzaro gabe hilen zintuzke goseak. Ib. 150. Uzta ederra bil 

genezake luzaro gabe. MIH 135. Egingo nuke gainera lortuko duela luzaro gabe ahaleginetan lortu nahi duena. 

MEIG I 260. (Con adj.). [Ba-dakit] emeko guztijoen iguingarri ixango gareana luzaro andi barik. Otx 125. 

(luzarorik gabe). Utz dezaiogun geroari lasai, luzarorik gabe otxan-otxan guganatuko baita! Etxde JJ 23. 

(Con adj.). Bazekin luzaro aundirik gabe bere maitakerizko griña ziaro baztertuko zula. Etxde JJ 267. 

Gurenda berea duke luzaro aundirik gabe. Ib. 200. 

- LUZAROKO. a) (Adnom.). Ez daukagu munduan luzaroko bizi lekurik. JJMg BasEsc 264. Jagi oi dirian 

okasinoiak, burrukak ta lutzaroko gorrotuak. fB Olg 95 (Ic I 101 luzaroko). Goseak itxiten dau, / andia danean, / 

luzaroko negarra / errien ganean. Azc PB 274s. Kiskaltzen luzaroko orduetan egon da gero. Ag Kr 61. Neguak 

luzaroko bixirik eztauka. Enb 179. Luzaroko autu-mauturik ez eban iñogaz euki. Bilbao IpuiB 134. Denak etxe 


mende. 

960


batean luzaroko pakerik etzutela izango igarrita. NEtx LBB 71. Ez bai gerade luzarokuak / izango mundu 

onetan. Uzt Sas 130. Erderatik sartu diren hitzak, luzaroko ohiturak guretu dituenak. MEIG I 79. Han luzaroko 

egonaldirik egin ez bazuen ere. MEIG VI 108. v. tbn. Izt C 61. Lard 536. Itz Azald 103. Echta Jos 33. Or Tormes 

45. JMB ELG 41. TAg Uzt 260. Gand Elorri 101. b) (Adv.). Para mucho tiempo. Munduan luzaroko 

etzegoala. Lard 207. Ustez mundu onetan / luzaroko ezkera. Ud 109. Urruti yoan zan luzaroko. Ir YKBiz 385. 

Aldi bateko, bearbada luzaroko, garaitua izan zela bazekin. Etxde JJ 200. Luzaroko, bear bada bizitza osorako, 

gaitzak sortuko zaizkitzu. MAtx Gazt 43. v. tbn. Echta Jos 54. Ldi IL 16. Or Eus 266. Vill Jaink 27. (Con 

denbora). Denpora luzaroko egin eta gordetan [dirian medizinak]. Astar II 70. 

- LUZARORA. a) Pasado el tiempo, tarde. Luzarora begira egon gabe. Arr May 183. Galde ari ta galde oni, 

andik luzarora arte etzan jabetu begiratzailea. Or SCruz 20. Destokitze horrek ekarri beharko zuela, nahi eta ez 

eta luzarora gabe, zegokien eraso ikaragarria bere borreroen gainera. MEIG IX 97. b) A la larga. Gertakari 

hau [...] izan zen luzarora, eta ongisko dakigunez, aldaketen arrazoi nagusia. In MEIG VI 35. 

- LUZARORAKO. Para mucho tiempo. Etsi genduan, ezkiñan luzarorako. Ag Kr 91. Luzarorako alde egingo 

eban ustean. Echta Jos 201. Baño aien poza etzan luzarorako. Or SCruz 43. Luzarorako ez zegola antz ematen 

zion. JAIraz Bizia 87. Baie etzan au luzerorako ixen. Akes Ipiñ 7. Bildur naiz luzarorako ez ote degun. NEtx 

Antz 121. Europan bertan badaukagu, nere ustez, zer ikasia ugari luzarorako, bestetara jo gabe. MIH 340. v. 

tbn. AB AmaE 173. Zait Sof 152. Osk Kurl 63. Erkiag BatB 123. 

- LUZAROTIK. Desde hace mucho tiempo. Handik ethorriko ziran hain luzarotik igurikitzen zituan 

txanponak. Osk Kurl 21. 

- LUZAROTIK LUZARORA. De tarde en tarde. Begiratu biar dabee emen, batez bere, luzerotik luzerora 

baño konpeseetan ez diranak. JJMg Mayatz 170. 

- LUZAROXEAGOAN. Durante algo más largo tiempo. Erriak bakar-bakarrik iraun zun luzaroxeagoan. Ldi 

IL 162. 

- LUZAROZ. Por largo tiempo. Oi, luzaroz ain oker / nenbillen onen kaialde gordea! Gazt MusIx 117. 

- LUZAROZKO. (Adnom.). Prolongado, duradero. Ezta nihor zilhegi halako gauzarik gogoan erabiltera 

gogoramendu atsegintsu borondatezko eta luzarozko batez. SP Phil 251 (He 253 irautiar). 

luzaroki, luzeroki. Largamente. Ezen hilltzea delarik gaitz guztien azkhena, / luzaroki hilltzea da ordean 

azkenena. EZ Man II 95. Luzeroki ordean iduk ez zaitzadan, adi zazu, othoi, zure ontasun ardurakoarekien 

laburki erraterat goazkitzuna. He Act 24, 4 (Dv luzez). Eta batzutan zein luzaroki, zenbat urthez higurikitzen 

dioen! Dh 427. 

Non da zure fedea? zaude fermuki eta luzeroki. "Perseveranter". Arbill III 30 (Ch iraun zazu). 

luzarotu (Lar H, Añ). "Prolongar" Lar y Añ. 

luzarotxo, luzarotxu, luzerotxu. Dim. de luzaro. Egondu zan begira luzarotxo. Urruz Urz 14. Egon nintzen 

luzerotxu alkate-makileari begire. A BGuzur 125 (Ardi 88 luzarotxo). Etxean gelditu bearra izaeban sendatu 

arte, luzarotxo. Ag Kr 78. Geldoki baten trena luzarotxo egon zan. Kk Ab II 161. Luzarotxo egon aiz Buenos 

Aires-en. Or QA 49. Saltzaille ibiltaunaren errezoiak entzuten geratu, batzuk txakada baten, beste batzuk 

luzarotxuago. Erkiag BatB 174. v. tbn. Echta Jos 109. 

luzarro. "Rozagante" Lar. 

luzartu (Lar H). "Desconcertarse algún brazo" Lar. 

luzaska. v. luzexka. 

luzaska. v. luzexka. 

luzatasun. v. luzetasun. 

luzatu (gral.; SP, Mic 5r, Ht VocGr 311, Lar, VocS 141, Añ, Arch VocGr, Dv, H), luzetu (V-gip; Lar, VocS 130, 

Añ, H). Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ (lusétu); Etxba Eib (luzetu); Elexp Berg (luzatu). 1. Alargar(se); extender(se). 

"Prolongar", "estirar", "alargar", "extender" Lar y Añ. "Soñekua luzetu biarra daukat" Etxba Eib. Tr. De uso 

general, aunque más frecuente y general en la tradición meridional. Además de la general luzatu, la forma luzetu 

aparece en sendos versos de Txirrita (B II 169) y JanEd II (111), y en textos vizcaínos de Urquizu (23), Añibarro 

(EL 1 19 y LoraS 64, junto a luzatu en EL 2 23), Echeita (Jos 262), Enbeita (120), Akesolo (Ipiñ 8) y Anduaga 

(AUzta 86). Hay tbn. luzetu en Oskillaso e Ibiñagabeitia, en ambos junto a luzatu. En DFrec hay 104 ejs. de 


mende. 

961


luzatu y 2 de luzetu. Zabaltzen dituzté bere filakterioak eta luzatzen dituzté bere beztimendetako bazterrak. Lç 

Mt 23, 5. Anartean luza zazu biziaren hedea. EZ Man II 74. Soldaduek zangoak luzatzean isuri zenduen odol 

preziatua gatik. Harb 304. Bai, luzatu behar zarete / eta sekulan luzatu, / sekula bururik eztuten / gustietara 

hedatu. Gç 182. Batzuek mintzo baitira hitza luzatuz, bertzeek laburtuz. ES 133. Mintzatzean ezpainik eztu 

luzatzen. Ib. 191. Eleiza luzatzen ta zabaltzen da munduaren leku guzietaraño. Ub 144. Ezta geiegi zabaldu bear 

aua, ez eta geiegi luzatu ere mihia. AA I 459. Aoa zabal ta erpak luzaturik. Zav Fab RIEV 1907, 542. Lepoa 

luzaturik, / bi belarriak zut. It Fab 62. Bizarrak luzatu artean egon zitezela. Lard 190. Zahartzearekin, adar 

hekiek luzatzen eta jausten direla. Dv Lab 348. Barberrek burdinezko tresna bat ezarri zioten zangoaren 

luzatzeko. Laph 18. Ene hegalak aski luzatu orduko. Elzb Po 217. [Kataloxak] luza ahala luzaturik eman zen 

begira. Prop 1895, 41. Urrikalgarria zen zinez, hats-hantuarekin sahetsa goiti eta beheiti zerabilala, mihia 

luzatua. JE Bur 62. Gizona bazihoan, urratsa luzatuz. Ox 64. Txuri-erdia gerturik neukon, arek eskua luzatu 

baño len, ordez emoteko. Or Tormes 17. Ez ditut lerro hauk luzatu nahi. Zub 93. Zumar txurien itzala luzatzen 

ari zen. Or Mi 53. Españiko alderdi askotara bere erroak luzatu zituan. JMB ELG 64n. Pedrok eskua luzatu ta 

bere ezpata atera zuen. Ir YKBiz 471. Iñausitako "zatia" besteak baño geiago luzatu zala. Munita 62. Ganbelutik 

lurrera pixka batean zankoak luzatzearren. Anab Aprika 37. Hamalau bat metro luzatzen zan bolatoki baten 

itxuran. Osk Kurl 75 (58 luzetu). Artillea luzatuz gabaz ardazketan ari diren neskatxak. Ibiñ Virgil 77 (112 

luzetu). Jetxi besoak... luzatu ankak... artu arnasa... NEtx LBB 104. La Toja aldera begiak luzatuaz. Ib. 32. 

Gizon oiek ez dira / biak metro bana, / ongi luzatuta're / geienaz e kana. Uzt LEG II 127. Kirola ta hizkuntza, 

horra hor bi gauza, / luza dezaketenak herriaren hatsa. Xa Odol 284. Zorigaiztokoak gu inguruko mendietatik 

haruntz begiak luzatzen ez badakigu. MIH 164. Beste olakorik ikusterako / luza bear zaizu bizarra. MEIG I 43. 

Lista hau, nola uka, beste edozeinek luza dezake. MEIG IV 92. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Lap 46 (V 25). Arb Igand 152. HU Zez 77. Barb Sup 69. Etcham 140. 

Iratz 190. Lf Murtuts 20. Zerb Azk 112. Mde Pr 117. JEtchep 67. Lüzatü: Const 35. 

(Con suf. de comparación). Akhabatu hurran da eguna, beheititu da iguzkia, eta itzala ere luzatuago da 

arratsaldean. Ax 192 (V 130). [Zeren] mendekatzeko, enganatzeko eta are bizitzeko nahia eta desira ere 

berretzenago eta luzatzenago zaikun. Ib. 192s (V 130). 

(Ref. al tiempo, a la duración). "Ephea luzatzea zordunari" H. "Gure gurasuak esaten auén gaba 

luzatuezkeoko perretxikuik ez jaáteko" Iz ArOñ. "Erromerixia illuntzirañok luzetu da" Etxba Eib. 

"Matrikulatzeko plazua luzatu eiñ i dabe" Elexp Berg. Minzatzeko zurekila gau bat nahi nikezi, / hilabete 

konpliturik hura luza baledi. E 155. Hire egunak luzat ditezenzat. Lç ABC A 6r. Ha, zer da nitaz, ene hemen 

egoiteko ephea luzatu baita! SP Imit III 47, 2 (Mst lüzatü; Ch ene desterruaren luzea, Ol luzegia bai det). Orenlaurden-erdi 

huntarik bertze oren-laurde-erdi batera luzatuz. He Gudu 123. Alomenos sar-atrabát elizan, non 

baitágo guzién Aita dibinoa, Jesus, benzáit anitz luzatzenesteláik. LE Prog 98. Bizia lüzatü nahiz ahalena ari 

girade. Egiat 189. Gure egunen luzatzeko. Dh 117. Komulgadu biar da Erramuko Domekatik eta urrengo 

amabost egunen barruban, Obispo Jaunak luzatuten ezpadabe denpora au. Astar II 228. Luzatu eutsan amabost 

urteko bizitzia. fB Ic III 266. Gogotik zagon bere desterruaren luzatzerat Jainkoarentzat zerbaiten egitekotan. 

Laph 247. Egunak mozten, luzetzen gauak. AB AmaE 387. Ez aien zorigaiztoa luzatziatik. Sor Bar 16. Mundu 

huntako bizia luzatuz. Jnn SBi 109. Gabak luzatu zituan bere orduak. Ag AL 108. Gura badozu zartuta gero / 

luzatutea bizia. Azc PB 123. Luzatu zan eguna, urdindu zan zeru aldea. Ag Kr 36. Nola luzatzen den iparalderat 

Donostia! JE Ber 90. Ez det luzatu nai. Beste bi izlari ditut atzetik. Ldi IL 156. Ez dezake iñork bere bizia 

luzatu [...] ezta minutu batez ere. Ir YKBiz 133n. Goizetik gauerdira eguna luzatuz. Or Eus 100. Gurasoak euren 

bizia zelanbaist seme-alabetan luzatzen dabe. Eguzk GizAuz 94. Jostunarekin luzatu zait egona. NEtx LBB 15. 

Erbi ondoren luzatu zait arratsaldea. Ib. 23. An luzaturiko denbora munduari kentzea zala uste bait-zuan. 

Berron Kijote 189. Saiatuko dela eginahalean epea luza ez dadin. MEIG II 146. v. tbn. (Autores 

septentrionales): EZ Eliç 72. Lg II 214. Gy 157. Hb Esk 72. 

Extenderse (en un tema). Baña zelan ez luzatuterren ziaztu ez zirian guztiak, gaurkuan egingo dogu. Mg 

CO 71. Geiegi luzatzearen bildur ezpanintz. Gco II 56. Uste nuan baño geiago luzatu naiz lenengo puntuan. AA 

III 405. Geiegi luzatuko nintzake emen ongi letorkean guzia esan bear banu. Ib. 414. Alperrik da luzatutia 

egunoro irakurri ta entzun deitekezan jazoeraakin. JJMg BasEsc 146. Onetan zerbait luzatuko naz. Astar II 46. 

Baña geiago luzatu gabe, sallari garraizkion. Lard 436. Sobra luza beldur ez bagine, baginake zer erran 

Sakramendu Sainduari egiten zaion bisitaz. Dih MarH 235 (ap. DRA). Ez luzatzearren, olan bizi izan giñan 

zortzi edo amar egunez. "Por evitar porlijidad". Or Tormes 81. Usaien zoramenaz ez naiz luzatuko. Or Aitork 

283. Eztitugu aiphatuko hemen beste hanitz joko, gehiegi ez luzatzearren. Osk Kurl 78. Eskatu zetsan luzetu 

zeilla apur bat autu onen gañian. Etxba Ibilt 469. Gehiago luzatu gabe, hauxe da nik ateratzen dudan ondorioa. 

MEIG VIII 121. Ez naiz eskema hau dela eta luzatuko. MEIG VII 179. v. tbn. Xe 227. Ldi IL 140. Anab Aprika 

7. 

"Lüzatü, allonger, traîner en longueur" Gèze. 

2. (G-azp-goi, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt V 287, Ht VocGr 349, Lar, Añ, Lecl, Izt, VocBN, Gèze, Dv, 

H), luzetu. Ref.: Lrq; Gte Erd 280. Demorar(se), diferir, retardar(se), atrasar(se). "Luzatugabe, sans délai" Lecl. 

"Dejarlo para mañana, biarko luzatu", "dilatar", "diferir" Izt. "Dentro de poco tiempo, [...] asko luzatu baga" Ib. 


mende. 

962


"Luzatzen du etortzea" Gte Erd 280. Tr. Documentado en todos los dialectos. Ezta anhitz luzaturen 

exekuzionia. E 67. Luzatzen du ene nabusiak ethortera. Lç Mt 24, 48 (Ol, BiblE luzatzen; TB, Ip, Ur, HeH 

berantzen, Dv astiz dago, Ker berandu dator). Emongo badeustazu luzatu ze egidazu. RS 490. Laster ezkonduko 

dira, baldin erregeren maiestatearen Nantesen gaiñera joateak luzatzen ez baldin badu. (c. 1597). FLV 1993, 

461. Eztezazula berant, eztezazula luzat. Ax 620 (V 400). Nihori pot egin behar duenak gibelaldean, eztu 

irabazirik luzatzean. O Pr 700. Zergatik nahi duzu hartu duzun gogo ona bihar arteraino luzatu? SP Imit I 22, 5 

(Ch luzatu, Mst biharümeniala igorri, Ol biaramoneratu). Eztezazula luza eta diferi gerotik gerora. Tt Arima 

105. Boto edo promesan noiz da bekatu ez kunplitzea edo luzatzea? El 52s. Fite eta luzatu gabe. He Gudu 120. 

Era bereko beste eriak bat-batean ta luzatu bage sendaturik uztea. Mb IArg II 288. Bihotz hura tristatzen du, 

zeren luzatzen baitu haren zoriona. Mih 12. Uste duzu, menturaz, zure konbertsionea luzatuz, gero errexkiago 

utziko duzula bekhatua? Brtc 179. Dudan badago konfesaria, luzatu behar dio aldi bateraño absolbizioa. Ub 

211. Luzatuten iakeela zerubetara igotia. Zuzaeta 160. Ez luzetu penitenzia. Añ EL 1 60 (EL 2 68 luzatu). Ez 

luzatu egunetik egunera zure Jaun Jaungoikoagana biurtzea. AA III 451. Bainan luzaturik ere, herioa bethi 

heldu da. Hb Egia 14. Erremedio au ill batetik bestera, egun batetik bestera luzatuaz noa. Arr May 44. Ez 

geiago luzatu, denbora laburraren epean hiltzera noa ta. Ib. 101. Euren biurrerea eriotzaraño luzatuten 

dabeenak. Itz Azald 84. Bera zala bide etzala yauna luzatu zigorra emoten. Or Tormes 113. Geiago luzatu gabe 

barrura goazen. Lab EEguna 94. Nik uste nuan baño gehiago luzatzen da liburu hunen argitaratzea. Osk Kurl 

17. Luzatu gabe, bat batean amaren aginduak betetzen ditu. Ibiñ Virgil 118. Urte pare batez behar balin bazuen 

luzatu azken baiaren emaitea. Ardoy SFran 139. Etxeko-andria ez zan luzetu bidian. Etxba Ibilt 474. Erantzuna 

etzan luzatu. NEtx LBB 69. Ementxe izango da luzatu gabe. Berron Kijote 126. Ez ahal da luzatuko agindu 

zaigun liburuaren bigarren zatia. MEIG III 87. 

v. tbn. Hm 118. Gç 167. OA 164. Monho 82. Mg CO 198. Gco II 11. Dh 131. Astar II 224. JJMg BasEsc 255. fB 

Ic III 290. Jaur 188. CatBus 31. Ur MarIl 69. Dv Lab 84. Sor AKaik 120. Jnn SBi 17. CatJauf 15. KIkG 76. Inza 

Azalp 123. Ldi BB 120. Or Eus 395. Ir YKBiz 175. Zait Sof 90. Zerb Azk 96. Larz Senper 42. Lüzatü: Mst I 19, 7. 

CatLan 87. 

(Aux. trans.). Tardar. Eskatzen dion gauzak zerbait luzatuagatik gis berean bere eskantzak 

egitea. Mb IArg II 352. Memento, quonian mors non tardat. Orhoit zaite herioak ez duela luzatuko. Jaur 103. 

Mesiasen etorrerak etzuela luzatuko. Lard 493. Esposoaren etorrerak luzatzen zuelako. Ib. 433. Bein erabaki 

genduenian / ezkontzak etzun luzatu. Uzt Sas 205. Ez zekiat zer dela-eta luzatzen duen horrenbeste Udaberriak. 

MEIG IX 103. 

3. (Ae; Lar), luzetu (V-gip; Añ, H). Ref.: EAEL 53; Elexp Berg. "Crecer" Lar y Añ. "Zure semea luzetua 

aurkhitzen dut" H. "Hemos crecido, luzatu gira (Ae)" EAEL 53. "Zela luzetu dan aspaldixan Iñaki" Elexp Berg. 

Espigarse. Letxuak, naiz batzuk luzatuak izan, agertu orduko eramaten zizkidaten eskuetatik. Salav 54. 

4. (Aux. trans. tripersonal). Dar, ofrecer, tender (la mano), acercar. Tr. Documentado en la tradición 

meridional y en Larzabal. Iru bider yausi Yesus / zugaitarrik lurrera, / ta luzatzen ezteutsazu / gogor orrek 

eskua? Añ EL 2 201. Bere apostoluai luzatu zien [edanontzi bat], edan zezaten. Lard 438. Azkenik eskua luzatu 

zion. Or SCruz 129. Alkia bertan luza diote, / arren, eseri dedilla. Or Eus 314. Bostekoa luzatu zion agurtzeko. 

TAg Uzt 192. To, dirua --jarraitu zion osabak paperezko diru mordoa luzatuz--. Etxde JJ 117. Luzatu diot soka 

bat, eldu dio berari eta zeruetara eraman azten nuen. Ib. 19n (igorri derot en la versión suletina ib. 19). Luzatu 

zenidan eskua zerutik. Or Aitork 70. Paper bi ateratzen ditu, eta mandatariari luzatzen dizkio. Arti Tobera 280. 

Horien erdian, zu, Terex! (eskua luzatzen dio). Larz Iru 148. Zergatik alkarri eskua luzatu ez? Lab SuEm 196. v. 

tbn. Alz Ram 137. Munita 29. Anab Aprika 56. (En la expr. eskua luzatu, ref. a 'pegar'). Izan didilla illa 

gurasoari birao gaiztoren bat ezarten diona, ta orobat luzatzen badio eskua. Mg CC 152. Eun ta milla aldiz 

luzatu eutsan galtzairua, ta / mirariz legez etzan geratu amaitua. AB AmaE 453. 

5. (Con significado equivalente a 'decir', 'hacer (una pregunta)'). Egun ona opa ostean itaun au luzatu 

eutson. Bilbao IpuiB 96. Baña ondoren au luzetzen detsa bere kartia amaitzeko: [...] SM Zirik 96. Euk 

arrapautakuak? --luzetu zetsan batek, ia nundik urtetzen eban ikusteko. Ib. 33. 

- EZIN LUZATUZKO. a) "Qu'on ne peut différer" Dv. b) "Inextensible" T-L. 

- LUXATU. (Forma con palat. expresiva). Luxatu du, luxe-luxe / uxoak lepoa. Zugasti-Iriondo in Onaind 

MEOE 915. Ezpainak luxatuz. Barb Sup 13. Komentuko aitzinaldearen ezkerreko hegiari lotua, luxatzen da guriburuz 

etxe apal bat. JE Ber 54. Ohetik atheratzea... hau latza! Luxa ahala luxa egon eta gero tarrapatan 

beztitu eta lasterka lanera. Gazte Enero 1957 (ap. DRA). 

- LUZA GABE. v. LUZE GABE. 

- LUZATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Kanpora garenean [...] mendien itzala luzatuxea da. 

MIH 133. 

- LUZATZEKE, LUZATZEKA. Sin demorar. Keñuka begiak, / irentsi du, gerora / luzatzeka, alea. Ldi BB 

70. Yetxi zaitez niregana, luzatzeke. Ol Gen 45, 9 (Dv ez bezazu luza, Ur, BiblE ez luzatu, Ker luzatu bagarik, 

Bibl ez luza). Onela, geiago luzatzeke, ezpuelak sentiazi zizkion Rozinanteri. Berron Kijote 225. 

luzatuki. Alargando (el brazo). Beatza ezpañetan, matsanduan ega-txabala bezain zailu, eserita egondako 


mende.


adaskaren begiz begi, alai zion, besoa luzatuki. Or Mi 21. 

luzatzaile (Urt II 61, Lar), luzetzaile (-alle Lar). 1. "Alargador, el que alarga, luzetzallea, luzatzallea" Lar. 

Ez da mendreneko dudarik, gerla luzatzailek ez zutela berriz deputatu sartzeko peril handirik. Herr 22-10-1959, 

1. 2. (Dv), luzazale (S ap. Lrq). "Habituellement retardataire" Lrq. 3. (Estilo) ampuloso, hinchado. 

Estiloari gatxizkiola, berriz, ez da edatzallea, zabaltzallea, luzatzallea. Laburra, trinkoa, baizik. Lek SClar 121. 

luzatze (Lar, Añ, H), luzetze (H). 1. Prolongación, alargamiento. Orretara, gure bizitza kaxkar oni ugaritze 

ta luzatze bezalako bat ematen diogu. Vill Jaink 156. Gure xinplekeriari egingo diote farre, eskua luzatze 

hutsarekin ilargia harrapatu ustean genbiltzan haurrak ginelakoan. MIH 173. 2. Demora. Maria, luzatze 

enheagarri haren idurikian egon gabe, biztu zen haren gorphutza hobian ezarria izan zenaren phondutik. Jaur 

367. 

luzaugi. v. luzanga. 

luzaula (Lar H). "Vasto, dilatado" Lar. 

luzaurrera. "Procurrente" Lar. 

luzaxka, luzaxko. v. luzexka, luzexko. 

luzaz (L, BN-arb-lab, Sal, S, R; Gèze), luzez (L, R; Dv). Ref.: A (luzaz, luzez); Lrq; Gte Erd 76. Por largo 

tiempo, largamente. "Ez du haren biziak luzez joko, sa vie ne durera pas longtemps" Dv (s.v. jo). "Luzaz egon zen 

eri (BN-arb-lab, S)" Gte Erd 76 (junto a luzaro, luzaroan, de otras zonas). Tr. Documentado en autores 

septentrionales desde el s. XVI (v. infra TAV). Al Sur sólo se encuentra en Ibiñagabeitia (luzaz y luzezago). La 

forma mejor documentada es luzaz. Hay luzez en Oihenart, Pouvreau (Phil 447), Joannategui, Duvoisin, Prop, 

Zerbitzari y CatJauf (junto a luzaz salvo en SP y Jnn). Gero zuzaz / zeinen luzaz, / ukhaturik nagoan. O Po 7. 

Andreak luzez zerbitzatu zaituztet. Ib. 47. Lüzaz heki minzatü zen. Bp II 68. Zer profeitü da lüzaz bizitzia 

hunialat aphür ützültzen bagira? Mst I 23, 2 (Ip lüzaz; SP luzeki, Ch haiñitz, Ol biztaldi luzea). Khoroa eskian 

lüzez ügürükirik. Egiat 245. Jaunak laguntzeko / osasun on emaiteko, / luzaz biziarazteko. Bordel 35. Behi xuriak 

handiago dira eta emaiten die ezne haboro, bena ez hañ lüzaz. Ip Dial 94 (Dv luzaz; It denbora gutxiagoan). 

Ura luzez berotu eta uzten da hoztera. Dv Dial 113. Gobernadoreak etzuen luzez ahantzi Julien saindua bere 

presondegian. Jnn SBi 99. Luzaz goza bezazu munduan bizia / maitha dezazun luzaz Eskaldun herria. In BOEl 

203. Lan huntan horri ez dagonak ez dirauke luzaz. HU Aurp 107. Etzira luzaz egoiten zure baitan gogoeta. Ib. 

205. Etzuen laket horrela alfer egoitea luzaz. JE Bur 62. Bainan bizi zaite luzaz oraino. Barb Sup 177. Han bizi 

izan da lüzez. Const 42. Hantxet zorion bethean bizi izan ziren Jainkoak daki zenbat luzaz! Barb Leg 70. Luzaz 

ametsetan / egotu naiz. Iratz 30 (v. tbn. 40). Handik goiti etzuen luzez iraun Abrahamek. Zerb IxtS 22 (Azk 107 

luzaz). Luzaz besarkatu ziren eta etxean sartu. JEtchep 22. Aspaldi du ez nizala hoin luzaz ixilik egon. Ib. 72. 

Bere alkea luzaz deitoratuz. Ibiñ Virgil 98. Gure etxeko athea luzaz debekatu izan diot. Larz Senper 86s. 

Ameriketarat gazterik joan eta han luzaz egon zena hunarat agertu gabe. Xa Odol 137. Bazter handietan han 

hürrün bizirik, / nula zütaz kanpo haiñ lüzaz egonik? Casve SGrazi 34. Eta honako honetara dakar luzaz luzatu 

dudan parabola moduko berriketaldi honek: [...]. MEIG VI 126. Unibertsitate gaia luzaz ukitu dut. MEIG IX 

26. 

v. tbn. Laph 194. CatS 29. Elsb Fram 107. Prop 1881, 14 (1903, 103 luzez). Arb Igand 90. ArmUsk 1896, 103 

(ap. DRA). CatJauf 61 (37 luzez). Ox 50. Const 41. Etcham 201. Mde HaurB 108. Ardoy SFran 51. 

"Luzazago (S), por más largo tiempo" A. Lehiaz eztarazut eskribatzen luzazago (1584). TAV 3.2.8. Han 

egon lüzaz ago, Jesüs Jaunaren bihotzez lagüntzeko. Bp II 40. Hanbatenaz lüzazago phenetan izanen zira. Mst I 

24, 3. Luzazago biziz gure faltak beti zerbaitez hertzen bagintu. AR 345. Hobe dira behi beltzak, ezne emaiten 

beitie lüzazago. Ip Dial 95 (Dv luzezagoz; It denbora geiagoan, Ur denpora luziaguan). Samats horrek bertzeak 

baino luzezago egon behar du egiten. Dv Lab 152. Behar da pheredikier behatü, lüzazago othoitzian egon. CatS 

96. Bertzeak baino luzazago egon zen enekin. Prop 1880b, 3. Etxe ttipiek edo bierartekoek araberan luzazago 

ihardokitzen dute. HU Zez 64s. Zertako, ordean, mintza luzazago, inguratzen gituzten mendiez? JE Ber 52. Egia 

dea, jaun medikua, gizon ezkonduak donadoak baino luzazago bizi direla? Egunaria 28-1-1963 (ap. DRA). Ez 

nijoa luzezago idazten. Ibiñ Virgil 25. 

(luzazegi). Demasiado tiempo, demasiado largamente. Ordian debeiatzen da lüzazegi bizitziaz, eta 

desiratzen lüke hiltzia. Mst I 12, 2. Gure tokietan mindegian luzezegi idukitzen ditugu haritzak. Dv Lab 340. 

- LUZAZ ETA LUZAZ. Durante largo tiempo. Bere tuta hartzen du eta jotzen luzaz eta luzaz. Barb Sup 27. 

Napoleon handiaren soldadu luzaz eta luzaz ibilia zen. Ib. 171. 


mende. 

964


luzazale. v. luzatzaile. 

luzazka. v. luzexka. 

luzazki, luzezki. Largamente. Aita eta ama ohora itzak lürrian bizi adin lüzazki. Bp I 46 (UskLi (ed. 1804), 

21 (ap. DRA), CatS 7 lüzazki, CatLan 89 lüzaski, Tt Onsa 179 luzezki). Zoin gauzaz ez baita premia orai 

mintzatzea luzazki. TB He 9, 5 (Lç partikularki, He xehero, Dv aldizka, BiblE xehetasunez). Disimüla ezazü 

ahalaz lüzazki. ChantP 46. Jaunak begira neza luzezki munduan, / bai eta ezar gero betikotz zeruan. Lf in 

Onaind MEOE 1137. Luzazki azaldu nituen gai honetan Eleizaldek zituen iritziak. MEIG VIII 56. Garbitasun 

horrezaz mintza gintezke luzaroan, hemen mintza naitekeen baino luzazkiago. MIH 214. 

Luzbel-kume. Malvado (litm. 'hijo de Luzbel'). Arrokerija!... / Luzbel-kumia, / oben gustijen / sustarra. 

Enb 106. 

luze (gral.; Volt 91, SP, Mic 7v, Ht VocGr 311, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), luz, lutze (H). Ref.: 

Bon-Ond 154; A; EI 60; Echaide Nav 239; Iz Ulz, ArOñ, R 299 y 403; Etxba Eib; ZMoso 68; Gketx Loiola 

(soka); Holmer ApuntV; EAEL 210; Elexp Berg. 

I (Adj.). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay luz en Goyhetche, Hiribarren (Egia 29, 

beharri-luz) y Oxobi (113); lux en un ej. de GAlm. En DFrec hay 414 ejs. de luze. 1. Largo. "Soka luze, largo 

de contar. Soka luzea da ori-ta itz gutxitan esango det" Gketx Loiola. "Matxínkalaña baiño lusíao don, se dice 

de una raíz larga que no se puede sacar" Iz ArOñ. Latus terra de Faranlucea (947). Qui dicuntur Ataondo et 

Olaluce (1024). Poblo de Egilus (1475). Arzam 333. Arropa luze xuriz beztitu hauk nor dirade, eta nondik 

ethorri dirade? Lç Apoc 7, 13. Ule luzea ta zenzun txaburra. RS 289. Lekhua da Iosaphateko luze zabal kanpoa. 

EZ Man I 62. Orratzak bano hariak luzeago behar du izan. O Pr 703. Batak labur zena [hitza] egin du luze. ES 

138. Bilzen da [...] lasto luzea ez, beste guzia. Mb IArg I 202. Zenbat bider oñez bide luzeak egin bear dira 

zerbait irabazteko? VMg 59. Oh, pekatubaren katee luzia. JJMg BasEsc 125. Azkazal luze kakotu zorrotzak. Izt 

C 193. Amiamoko lepo-luz, / moko-luz eta zangar luz. Gy 29. Andozeko ibarra, / ala ibar lüzia! ChantP 212 (lo 

recogen tbn. Or Eus 16 y Balad 79). Haga luze bana eskuetan. Elzb PAd 63. Xixtera luze horren barnean bi 

punpa frangotan eginik. Zby RIEV 1908, 86. Bere ille luze gerriañokuakiñ. Alz STFer 117. 

(s. XX). Astean behin ere bide luze haren egitea bazutela aski. HU Aurp 118. Tipula frantzesa, bere kirten 

luziakin. Iraola 92. Zelai luzietan omen ziok [tabakoa], emen artoa baño milla bidar ugariago. Ag G 252. Bi mai 

luze, zamauz estaliak. A Ardi 61. Eskutitz luze bat. Ib. 24. Gorputzez argala, samaz luzia. Kk Ab I 30. Abildaria 

eskaxa eta / luzia berriz mingaña. EusJok II 152. Hertze luzea bezanbat luzatzen ere dira. Barb Sup 69. Arpei 

zorrotz sur-luze. Enb 171. Txirritarenean yende geiagok eseri nai dula, ta arriak ez ditula artzen. Beiondeiela. 

Mugarri ura zabaldu, alki luze biurtu. Ldi IL 83. Gogoa bai nik eder ta luze. SMitx Aranz 168. Eskea luzeago da 

ukana baiño. Or Aitork 339. Anka-luzea ei zan asto a. Bilbao IpuiB 19. Lasto mehe luze bat. Osk Kurl 106. 

Praka luzeak egin dizkiote. Ib. 213. An ez dago etxerik sail luzean. Erkiag BatB 119. Ego luzedun arranoa. Vill 

Jaink 153. Lebita-luze, praka-labur eta iru puntako edo iruadarreko txapelagaz jantziten ei ziran. Alzola Atalak 

141. Nobela luze bat. Ib. 114. Al gendun pausorikan / luzena egiñez. Uzt Sas 110. Tristurak beti kolore 

diferentea hartzen duela ohartzen da bat: hori zabala batzutan [...] zuri luzea hurrena, beltz zorrotza ondoren. 

PPer Harrip 61. Euskararen bide luze bezain malkarrak (tít.). In MEIG VI 25. Irudi-andana luze honek 

prozesioa dirudi. MEIG I 178. 

(Con reduplicación intensiva). "Lúse-lusía" Iz ArOñ. Mai luze luze bat. Ag Kr 19. Bata luze luze bat. Iraola 

24. Erreskada luze-luze baten. Otx 172. Adiñak berekin / dakar legea: / bizarra labur ta / gizon-ustea / luzeluzea. 

Ldi UO 39. Bide laburra luze-luze egin zait. Zait Sof 167 (v. tbn. Plat 151). Orma luze luzeak. Erkiag 

BatB 193. Alaitu zitzaidan bihotza mahi luze luzea ikusi nuanean. Osk Kurl 85. v. tbn. A BeinB 83. FIr 163. Mde 

Po 37. Berron Kijote 111. Zorgin-aldra luze luze luze bat, santzoka, uluka. A BeinB 57. 

(Uso pred.). Auzoko beijak, errua luze. Mg PAb 122. Erroak lur onean / arras barna ditu, / adarrak luze, 

zabal, / airean hedatu. Etcham 212. Begiyak triste, sudurra luze. Tx B I 69. Eskuak luze ta dena hezur sua 

botatuz ahotik. Iratz 71. Sudurra luze, okotza zorrotz, / odolik ezin uka du. Or Eus 236. Buztana luze ebala 

etortzen omen zan. And AUzta 67. 

"Franco, esku zabal edo luzekoa" Añ. Cf. IC Cuaderno 115 (ap. DRA): "Pero González de Butrón, llamado 

Luzea, que quiere decir 'largo', no porque fuese muy dispuesto de cuerpo, porque era de mediana estatura y muy 

robusto, sino porque fue muy liberal, franco y dadivoso". v. infra LUXE. 

(cf. begiluze). Zerren biur ez nezan txaolara / neure begi luze ekusgurea. Lazarraga (B) 1193vb. Beribilen 

gidariek begia luze, harrizko arkua noiz agertuko zaioten. JE Ber 45. 

Arduak egin diye / prezio luzea, / gañera egaztiyakin / il dute gosea. JanEd I 56. 

(Vocal) larga. Lehenbizikoak infinitiboan re edo ri haukien aitzineko a du luze [...]. Bigarrenak halaber e 


mende. 

965


luze. ES 366. Gaztelaniazko vi berria vide zen lehenago, ziur dakigunez: lehenago oraindik, latinezko vidi, bi i 

luzerekin. MIH 82. 

2. (Urt I 45, H). (Ref. al tiempo, a la duración). Largo, duradero. "Long en durée. Bizi luzea, longue vie. Egun 

luzea, jour long. Ephe luzea, long terme" H. Eguna luze bazén, labur bazén, iguzkiaren ilkhitetik sartzerano 

partitzen zen hamabi orenetara. Lç Decl a) 4v. Urtheko egunik luzena. Lç Cal a 5v. Jaun Zerukoak oni demala / 

bizi ona ta luzea. Lazarraga 1196v. Oi onegaiti itxaden begi / dozenaxe bat urtean [...] / Oi oni luze deretxanori / 

ze bego ene ustean. Ib. 1196v. Hitz luziek egiten tuzte egun laburrak. Volt 244s. Zenbatenaz baitu luze pazienzia, 

/ hanbatenaz eman ohi dik gaztigu larria. EZ Man I 91. Ondoko desplazera handi, luze, eterno eta sekulako. Ax 

522 (V 336). Neguko gau luzeetan. Cap (ed. 1893), pról. Bizitze luzeak ez gaitu beti ontzen. SP Imit I 23, 2. Gau 

luze eta ilhuna! Gç 177. Ausenzia luze onetan / ene begiak bustirik / zugatik negarretan. Gamiz 205. Denpora 

luzean. Acto 408. Denbora luze onetan. Zuzaeta 74. Orrelako barau luze arrigarriak egiteko. Gco II 64. Zer da 

hori eternitate luze eta ezin akhabatuzko haren aldean? Dh 199. Gexo luze bat dauka? Astar II 39. Itzpide luzea 

eta irabazi motza. Izt C 179. Bitarte luze onetako gora-beerak eta gertaerak esatea erraz ez da. Lard 93. 

Egonaldi edo atseden luze bat egin zuen. Ib. 202. Aldi luze batean bertan egon gabe irten nai ez oi zuen. Arr GB 

146. Gure erbeste luzea. AB AmaE 55. Egin zuan deadar luze bat. Apaol 64. Zer martirio luzea. Jnn SBi 42. Beti 

da pekatu ilgarria ordu bi baño luzeago biarra egitea [jai-egunean]? Itz Azald 94. Eztuk yire bizia izanen kain 

luze. Mdg 164. Aspaldi luzean. A Ardi 51. Aspaldi luze ontako eresi gozoari asea eman gabe. Mok 16. 

Besarkada luze bat. Alz Ram 104. Gerra luziak ondoren onik / sekulan ez du ekarri. Tx B I 187. Ofrezimentu 

luzia baño / errezo motza azkenian. Tx B II 65. Onela yarraitzea luze ta astun bailitzake. Ldi IL 117. Yesusen 

itzaldi edo prediku luze, mendiko itzaldia deritzana. Ir YKBiz 118n. Barkoxetik bolara luze bateko urrundu 

ezkero. Etxde JJ 212. Arnasa luze bat artu. Bilbao IpuiB 271. Amasei urte luze Arrasaten ainbeste oñaztar jator 

galdu zirala. NEtx Antz 15. Orduan emongo dodaz azalpen luzeagoek asmo oni buruz. Alzola Atalak 137. Luzia 

ta tristia / gizonen karrera. Uzt Sas 193. Historia aurreko epe guztiz luzea. MEIG IV 64. 

(Uso predicativo y adv.). "Luze doia gaurko arrasaldia" Etxba Eib. "Udan, basarrixan, egunak luze joaten 

die" Elexp Berg. Behiatzen duzu zuganat jitera eta luze ziaukozu noiz zugana helduko den. Tt Onsa (ed. RIEV 

1909), 164. Luze juan behar du setioak. Laph 5. Ez da luze joaiten ahal ene bizia. Prop 1880a, 31. Luze litake 

xehetasunetan sartzea. HU Zez 23. Orretara luze joango jaku. Ag Kr 184. Luze doazi orenak. JE Ber 40. Ausnar 

ditzadan luze, / barnen duten egiz. Or BM 104. Zoin luze kausitu dudan zure predikua! Lf Murtuts 26. Pizkortualdiak 

luze jo zion. Etxde JJ 264. Luze joan zaiguk ixillik egotea. NEtx Antz 16. Denbora biziki luze kausitzen 

zuen. JEtchep 79. 

(Con reduplicación intensiva). Olan igaro zirean bost egun, bost urte luze-luzeak irudi izan ebenak. Echta 

Jos 189. Ta alaxe / zazpi urte luze-luze. SMitx Aranz 208. Txistu luze luze bat jo eban. Erkiag Arran 84. 

3. (Tema nudo, acompañado de numeral y unidad de longitud). De largo. "Ogei metro da luze eta bost zabal" 

Elexp Berg. "Iru metro luze (V-arr, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 215. Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos. Spazio hura zen luze seiogei eta borz urrhets. Lç Decl a) 6v. Bada lekoa bat luze. INav 114. Thonba 

bat, ehün besata lüze. Egiat 189. Zeña zan amar kana / luze zan sugea. It Fab 61. Lau kana eta erdi luze. Lard 

144. Egur egiteko arbolaren zura behar laiteke hamabortz pia luze. Dv Lab 373. Hameka metra lüze eta laur 

metra eta erdi largo. Ip Hil 137s. Zazpi oiñ ta erdi bai luze. Ag G 1. Hogoi eta hamar ixtapez luze, ostatu bat 

gaitza. JE Bur 25. Amabi metro luze, / gerriya amar lodi. Arrantz 108. Buztana ere badu / kana bete luze. Noe 

85. Berrogei kana luze / bazuen muturra. Tx B 94. Biak alderatzen diran tokian 6 n[eurkin] luze, 5 zabal eta 4 

berantz neurtzen dituan zulo bat dago. JMB ELG 47. Ehun eta berrogoita hamar metra luze. Zerb IxtS 13. 

Bazan amasei metro luze. Munita 54. Amabi luze ta 15 zabalean. Lab SuEm 185. Metro eta erdi luzeko kuadroa. 

MIH 130. v. tbn. Tt Arima 78. Or Eus 15. Etxde JJ 93. Bilbao IpuiB 268. Anab Aprika 97. Gand Elorri 68. 

Ardoy SFran 152. (Precedido de gen.). Gure begietako besta hunek badirau hemezortzi kilometraren luze. 

JE Ber 42. 

4. "Tardif" SP. 

5. (gral.; Lcc, Lar, H). Ref.: A; Gte Erd 215. Alto. "Alta cosa, gauza luzea, andia" Lcc. "Quan grande eres y 

largo, no lo alcanzarás, zeiñ ere zeran andi ta luze, eztezu iritxiko" Lar. "Long, étendu en hauteur" H. "Gizon luze 

samarra (G-azp, AN-gip), [...] neska luze bat (G-azp, AN-gip, B, BN-arb, S)" Gte Erd 215. Tr. Lo hallamos 

sólo ref. a personas, o a objetos de forma alargada vertical (cf. garai, gora); v., con diferente sdo., mendi luze 

zabalak 'largas y muchas montañas' (Izt C 227), etxe luze aphal bat (JE Bur 8), mendi zapal luze bat (Anab 

Aprika 52), etxe polita, leku bakarrean, lur-bizitza bakarrekikoa, etxe luzea, zuria (Ib. 43). 

Sancho Lucea (1204). Arzam 334. Urratzen diozka gañeko oial-egoak, zur luzeak edo mastak. Mb IArg I 

199. O pago luze, lodi ta mardoa! VMg 80. Zur-aritz luze baten / tontor-tontorrean. It Fab 65. Uste ez nubela 

gizon luze bat / sartu zitzaidan etxera. EusJok II 57. Lau neskatxa serbitzen, / etziran luziak. PE 113. Gizon luze 

me bat. Sor Bar 77. Zuhar edo zur xuri luzea. Elsb Fram 138. Gaitzeko gizon luze bat. HU Zez 162. Emakume 

luze argaltxo bat. Urruz Zer 97s. Txopo luze bat zeguan. Noe 74. Lizar eta lertxun luze ikaragarrien gerri 

zurailak. Or Mi 117. Gizon edo debru alimale luze bat, burutik zangoetaraino mihise xuri batekin yauntzia. Zub 

38. Pabriketako tximini luze oietako bat. Alz Burr 39. Erakusletzat badugu gizon luze bat. JE Ber 58. Khe-bide 

luze batekin. Ib. 23. Etxetik urbillean / bizpairu akazi luze / zeuden. Ldi UO 35. Piñu luzeak badira, esku- 


mende. 

966


eskallara arintxoak ez dira gaizki etortzen. Munita 94. Arbol luze aien buruak goi zeuden. Anab Poli 24. Torre 

luze ta lakarra. Gand Elorri 122. Jauna artu ta igo ezkero / torre luzien burura. And AUzta 134. Laster daroatsa 

neska luze batek. Erkiag BatB 116. Madari-ondo luzera igonik. Ib. 95. Gizon luzia eta lerdena. Uzt Sas 326. An 

poste luze bat ikusten zan, da telebisioaren errepetidoren bat izango zala esan genduan guk. Ib. 351. 

(Con reduplicación intens.). Altu, plaku, medar luze-luze bat zan gazte au. Aran SIgn 60. Zur-xuri luze luze 

bat kausituren baituzu. Barb Leg 139. 

II (Uso adv.). 1. Por largo tiempo, largamente. v. luzaro. Tr. Hay un ej. de luza en Enbeita, y luzatzat y 

luzakotz en J. Etchepare y Larzabal respectivamente. Zedarko habitantekin / hain luze desterruan? Hm 126. 

Maiz beldurtzekoago da luze bizitzea. Ch I 23, 2. Egoten gare luze meditazionean. He Gudu 169s. Sethio hunek 

luze iraun zuen. Lg I 375. Mathusalen bezaiñ luze bizi behar zintezke. Gy 151. Dagenet izatu da luze deputatu. 

Hb Esk 76. Baldin aitona luze egon bazan, etzan laburrago egon illoba. Zab Gabon 67. Ez egon luze begira. Enb 

66. Luza begira etzara egon, / neure lagun, agintzeko. Ib. 181. Luze bizi izan zen muthil bihotz onekoa. Barb Leg 

140. Adierazten du luze nondik dan ibilli. Or Eus 47. Zato, eta zure minez gaiten biak luze mintza. Iratz 175. 

Luze egon ziran ama-alabak gela-barrenean. NEtx LBB 27. Hizkuntzaz luzeegi mintzatu ez bada ere. MEIG IX 

42. Azkueren Bein da betiko-z ezin luzeegi mintza. MEIG IV 133. Hau gelditzen zenean --ez luzatzat--, 

atsedentzeko [...] baratzen ere ziren gazteak. JE Ber 94. Gure ardiak oraino multzo multzoan dituk... Ahatik, ez 

luzakotz. Larz Iru 88. (Con reduplicación intensiva). Luze-luze bizitzeko elgarrekin dohatsu. Iratz 134. 

2. (Con verbos como egon, etzan, jausi...). (Estar, tumbarse, caerse...) cuan largo, todo lo largo que (es...). 

"Muturreko bat emon da luze jausi zuan" Elexp Berg. Zan bezin luze, zetzan lurrean jarria. It Fab 254. 

Kalean luze egoanari begiratu bat emonda. Ag Kr 13. Auhenez, besoak luze, zerbait urrundu nahiz. Iratz 63. Ilda 

luze itxi neban gau artako "gorri" zelataria. Bilbao IpuiB 107. Ataute-barruan luze jarriko nok. Ib. 179. An 

idoro eben lurrean luze, zan giñoan. Erkiag Arran 51. Etxeko astorik andiena ilda luze gelditu jako. EgutAr 31- 

3-1964 (ap. DRA). Au esanaz, luze jausi zan atzeruzka. Etxba Ibilt 487. 

(Con reduplicación intensiva). Yesus datza luze luze / lurrean. Añ EL 2 192. Luze-luze etzinik / pagoitzalean. 

It Fab 181. Saul, erdi-illean, luze-luze etzan zan. Lard 181. Oraindik kalearen erdian an zeuden luzeluze. 

Urruz Urz 57. Jausi zan lurrera luze-luze. Echta Jos 53. Uzten etziyotelako etzaten luze luze lurrian. Iraola 

64. Illoi batean luze luze ikustea. Ag G 66. Igarilaria geldituko zan luze-luze eginda. Anab EEs 1919, 186. Ipiñi 

eban luze-luze eskumako ankea. Kk Ab I 102. Luze luze etziñik. Erkiag Arran 24. Toni, ate ondoan lurrean dago 

luze-luze. NEtx LBB 108. v. tbn. Inza Azalp 32. Ldi BB 108. Etxde AlosT 25. SM Zirik 26. Salav 96. 

(Det.). "Lüz-lüza, étendu de toute sa longueur; lüze-lüzia, même sens (S)" Lrq (s.v. -lüz). Basa ahuntzaren 

gorphutza, hezatuz eta trenpatuz bere ahoko elder zikhinaz ezarriko du luze luzea, philzar bat bezala. Elsb Fram 

178. Lurraren gainean hedatua zagola luze-luzea, batere ezagutzarik gabe. Jnn SBi 123. Esku hutsak luze-luzea 

lurrerat dilindan. Arb Igand 42. Piarres, luze luzea xutiturik, bere galtzak eskuetan, ari da zafra eta zafra. Barb 

Sup 46. Zentzurdatürik lüze lüzia etzaten da, azken hatsaren emaiteko. GH 1932, 407. Lüze lüzia dagolarik, 

argiak hüllantzen zaitzo. Ib. 407. Bi urte gabe osagarria galdurik, berritz Birgailenean zen kadira berezi batean 

luze-luzea! Zerb Azk 83. Lau zango-besoak luze-luzea, han zagon hilik gogortua iduri. JEtchep 32. v. tbn. Laph 

180. Zub 26. JE Ber 24. Ohean luze-luzean zetzan haurrari ereti bat isilik so egon ondoren. Mde HaurB 23. 

"On dit luze bezain zabal erortzea, tomber aussi large que long" H. 

3. "Luze dator, viene tarde (L-côte)" A Apend. Sehi hura tzarra balitz eta bere buruarekin egiten balu: 

"Nausia luze heldu da". Leon Mt 24, 48 (Lç, Ol, BiblE luzatzen, TB, Ip, Ur, HeH berantzen, Dv astiz dago, Ker 

berandu dator). 

III (Uso sust.). 1. (Precedido de gen.). Eguna beraz, hire luzea, / egun bethi agoena! Gç 172. O, eternitatea, 

ala hire luzea! Brtc 156. Eternitateko phenaren lüzia. Etch 652. Urrungo erresuman herriz orhoitzea, / 

denboraren luzean arima zaurtzea. Hb Esk 38. Bidearen luzeak akituta. Zait Sof 103. Arbidearen luzea! SMitx 

Aranz 19. Egunen luzea, / bakhar-bakharrikan / othoitzetan! Mde Po 27. Ori denboraren luzea! Etxde JJ 229. 

Bidearen luzea eztakidan luza. Arti MaldanB 229. O, Jesus ona, ilunbe hunen iraupenaren luzea! Xa Odol 266. 

Barka, mesedez, aipamenaren luzea. MEIG V 96. "Palmau eskue guatzegañen ta dddéna luze baten pare ure, 

abrió la mano sobre la cama y toda de agua" Iz Ulz (s.v. palmau). 2. Nombre de una modalidad del juego de 

pelota. "Luzea, jeu de balle en long" H. Azpeitiar ori da / berez trinketista, / luze eta errebota, / ona da 

Batista. Ud 60. Laxoko edo luzeko jokoak errebotekoaren lege bertsuak ditu: botan du diferentziarik handiena. 

Zby RIEV 1908, 88. Nola ez agurtu [...] Ordozgoiti, luzeko marran izan den hoberenetarik, nola Patxola. Herr 

1-7-1971, 5. 

- GERRI-LUX. v. gerri. 

- LUXE (V-ger-arr ap. EAEL 210), LUX. (Forma con palat. expresiva). Kausituko duzu komunzki xori beltz 

batzuk zeiñak baitute moko luxea eta sabel xuria. INav 120. Erraulia da uli lerden, luxe, ferde ederreko bat. Dv 

Dial 15 (It, Ur, luze, Ip lüze). Gure ollarrak mokua luxe, / atzapartxua lijero. Noe 126. Ardikitzen duzu plat luxe 

batetarat. ECocin 16. Gaphelu urdin eta zabalaren azpitik yausten zitzaizkon bizkarreraino ile kroskoil eta luxe 

batzuek. Elzb PAd 4. Kasik haur bat bere lepo xuri luxe eta sorbalda hertsiekin. JE Ber 73. Horn gizagaxoa, 

bakar-bakarrik, moko-luxe, erromazale otxan bati dagokion eratasunez. Ldi IL 23. Aita lux, ama latx, umea 

beltx... zer da? Gaztaina. GAlm 1934, 16 (ap. DRA). Bi argi luxe ta mehar. JEtchep 37. [Argitasun auek] ez 


mende. 

967


zitxinan luxe, beste oien antzera, bai biribil. Or QA 188. v. tbn. Gy 208. Etcham 221. (Con reduplicación 

intensiva). Irla hark badirudi pika bat luxe luxea. INav 101. Txapela tellatu gisa jartzen zuan, aurrean 

muturra luxe-luxea eta bi aldeetara iraulia. Salav 28. Alto. Muthiko gazte luxe bat, hamabortz urtheren 

ingurua nonbait han zukena. Elzb PAd 1. Ikusten baitut hurbiltzen emazteki luxe eta mehe bat. Ib. 21s. Ez dute 

aski begi hamazazpi-hemezortzi urte dituzken mutiko mehats luxe batentzat. Zerb Azk 116. (Como 

sobrenombre). Cf. Basarri 82: Latasarentzat orain ez dago / "Luxerik" eta motzikan. Nabarniz-ko pago 

ospetsua. Luxia, aizkolarien txapelduna, daukazu bere gañean. Munita 38. 

- LUZEAN. a) A lo largo, en largura. "Luzean eta zabalean, ou luzara eta zabalera, en longueur et en largeur" 

Dv. "Luzian etxuat esaten, baiña zabalian Bergako frontoian aiñakua badala..." Elexp Berg. Erregeren 

aurrean / amar bat kana luzean / saltutu. Zav Fab RIEV 1907, 535. Luzean kana bat. Izt C 74. Luzean amabost 

kana, zabalean sei. Lard 82. Luzian bazituben / zazpi arra t'erdi. JanEd I 101. Luzian / emezortzi metro. Tx B III 

129. Metro terdi zabalean, bi luzean eta beste bi goitik berara. JAIraz Bizia 40. Ezkurrak iru-lau zentimetro ditu 

luzean. Munita 44. [Soiñekoa] luzean, belaunak aiñakoa. Erkiag Arran 97. b) "Muxean (V-m), luzean (V-m) 

[...], esaten iako uretan barruan igiri edo uger egiteari" A BGuzur 160. "Luzean (V-m), nadar sumergido 

completamente en el agua" A. c) (Urt II 123, H). A la larga. "Luzian edo laburrian, tôt ou tard, en temps long ou 

court (S)" H. Beldur gare luzean gaizki hel daitezen, nahasta dadien gezurrarekin heien sinheste garbia. Prop 

1898, 123. "Luzean luzean il egin bear, al cabo del tiempo no hay más remedio que morir (AN)" A Apend. d) 

"Luzean iokhatzea, jouer à la balle longue" H. "Luzean (c.), jugar a largo" A. Garai batean "luzean" zeritzan 

pelota-jolasa, erri ontan ere egiten zutela adierazten digu arri onek. Garm EskL I 30. 

- LUZE EDO LABUR. "A la corta o a la larga, luze edo labur" Lar (s.v. corto). 

- LUZEENA JOTA ERE. Como máximo, a lo más. "Luzeena jota ere, iru ordu bearko ditu lan ori eiten (Gazp)" 

Gte Erd 280. 

- LUZEENAZ (ERE). Como máximo, a lo más; a más tardar. "Luzenaz ere, pour le plus tard" SP. "Luzerenaz ou 

luzerenetik igandeko ethorriko da, il viendra dimanche au plus tard" Dv. "Luzeenaz ere, iruetako (e)torriko da 

(AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 280. Handi eta xipi guziak, nola hire aitzinera eta luzenaz-ere sarri, zein gure 

izateaz kontu rendatzera asignatuak baikaude. Lç ABC B 5v. Zeren nola hek, luzenaz ere ezin anhitz iraun 

baitezakete. Ax 175 (V 118). Bigarren puntu hau guzia egin behar duzu luzenaz hirur egunen eta bi gauen 

barnean. SP Phil 510 (He 517 gehienerat ere). Bilkhuak ez du iraunen, luzenaz, oren erdi bat beino gehiago. 

JesBih 427. Bi egun hetan luzenaz engaiatzen zirela, / marxandiza eroslearen eskuetaratzera. "Au plus tard". Gy 

166. (Con reduplicación intensiva). Mariaren haurrek, luzen luzenaz, hilabethetik behar lukete kofesatu. 

Dih MarH 365 (ap. DRA). Behar dutela igorri beren burhasoeri Frantziarat luzen luzenaz ekhainaren leheneko. 

Eskualdun Egunaria 1895, 18 (ap. DRA). 

- LUZEEN DELA. A más tardar. "Luzeen dala, astelenean ekarri dagigula, lo más tardar, que nos lo traiga el 

lunes (Vc)" A EY III 340. v. LUZEENAZ (ERE). Batxik, luzeen dala aste bi barru, agertuko dau burua. A 

Ezale 1897, 279b. 

- LUZE-ESKRIBATZAILE. "(L-sar; Lf), correspondat peu empressé" Lh. 

- LUZE GABE, LUZA GABE. Pronto, sin demora. v. LUZARO GABE. Otoitz eta arren, Jaunari dago / 

luzabage entzun dezala. Or Eus 184. Andre, zeren zai zaitut, au ere luza-bage yauregira eramateko? Zait Sof 76. 

Luza gabe, nik uste, ahurrerat oso osoa bilduko dugu [xoria]. Larz Senper 94. Badut uste luze gabe joanen ote 

zautan. Xa Odol 293. 

- LUZE IRITZI. Pensar, considerar que es largo (un tiempo, duración), que es tarde; impacientarse por la 

tardanza. "Etxera noia, oiñezkero ama luze iritzitta egongo da ta" Elexp Berg. "Luze iritzita geunden (G-azpgoi)" 

Gte Erd 280. v. luzetsi. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos. Bere zeloarekin 

guziari luze zeritzan. Cb Eg II 158. Luze iritzi zitzaion gauari konfesatzera joateko. Mg CC 140. Ez luze eretxi. 

Plazu guztijak beteko dira. JJMg BasEsc 132. Moisesen mendiko egoerari luzeiritzirik aren anaia Aaronen 

kontra jaiki ziran. Lard 79. Luze iritzirik bere bakardadeko egoerari. Bv AsL 46. Luze iritxi eutsen Mañasik be 

amabietatik eta iru ta erdietako bitarteari. Ag Kr 50. Luze eritxi jataz arrezkero igaro direan urte biak. Echta 

Jos 148. Bijaramonari luze eretxitta, luak artu eban. Otx 22. Bertolda atzera noiz etorrikoren begira geldittu 

zan, beraz, bakalduna, beren asmakixunaren ondore ona ikusteko luze eretxitta. Ib. 56. --Jesus, ene! --oiugin zun 

berekautan Malentxok, alako batean, luze-iritzita. TAg Uzt 268. Amar urte epe luze zerizkion ordea bere xedeak 

mamitzeko. Etxde JJ 184. Egunari luze-iritzita egon zan. Erkiag Arran 65. Eldu zan noz edo noz ain luze 

eretxitako egun pozgarri ta gomutagarri ori. Akes Ipiñ 16. Asteari luze eretxirik egoan Nikanor. Erkiag BatB 

101. Luzeretxi eutsen, gogaitaren gogaitan, egun aretako orduai. Ib. 90. 

- LUZE IRITZIAN. (Estar) impacientado por la tardanza. "Luze-iritzian egon, berantetsirik" (G-azp). v. 

berantetsi. Eta neu, barriz, luze eretxijan. Enb 130. Luze eretxian egozan barruratzeko beta noiz izango. 


- LUZE IRITZIZ. "Luze eritziz ez egon (G-azp), [...] luze iritziz geunden (G-azp)" Gte Erd 280. "Oraintxe luziiritziz 

nengoan, ya se me estaba haciendo largo (el tiempo)" (G-bet). Gastandian billatu zuben Jose-Iñasio, 

luze iritxiz eta kezkaz beterik. EE 1882a, 132. 

- LUZEKO. Para largo. Ezker-eskua arek ere lotua luzeko. Or Eus 59. I aiñako bat lurreratzea / ez diat, naski, 


mende. 

968


luzeko. Ib. 171. 

- LUZE-LABUR. a) Duración. Orenak luze-laburrean ziraden egunaren araura. Lç Decl a) 4v. Nere urteen 

luze laburrez / bedi Jainkoak nai duna. Or Poem 555. Aldia neurtzen dugu luze-laburrean. Or Aitork 320. b) 

Largura, extensión, dimensión. Esan legi berbiaren luze laburra, askotasuna ta jagokan aitutia erakusteko 

obeto daguala letra bitubagaz. fB Ic I 278n. Arri areatsu au [...] zeña luze laburrean, zabal medarrean eta lodi 

mean txit erraz ifinten dan neurri guztietara. Izt C 51s. Fallorik ote daukan / atzian t'aurrian, / alkar neurtuko 

dute / luze-laburrian. Tx B II 107. Txamarra zartxo bat, jauna zuri, / gorputz eder orren estalgarri / emango 

nizuke gustu andiz / luze laburrean ongi balitz (G-bet). A EY IV 123. Ez naiz hemen abiatuko baratze horren 

luze-laburra neurtzen. MIH 56. Bertsoak ez dira berdinak luze-laburrean, neurri jakin baten ingurutsuko badira 

ere. MEIG IV 93. Gure lanaren zer-nolakoa, luze-laburra eta zertarakoa hitz bitan azaltzea. MEIG VIII 94. Ez 

da erraz besteren hitzei eta darabilen hizkuntzari leial irautea [...] obraren luze-labur osoan. MEIG IX 40. 

Distancia. Abiadea artuta, bost metro ta erdiko luze-laburra egin eban. Bilbao IpuiB 187. Neurtu nebazan 

luze-laburrak, oratu neutsan gatilluari ta su ta gar, mutillek! Ib. 107. "Estatura. Luze-laburrean eztauke alde 

andirik, en estatura no tienen mucha diferencia (V-ger)" A EY III 287. Neurtu bear ninduela luze laburrean, / 

jostun artean! A CPV 88. c) Cantidad (de una sílaba). Belarrira edo begira eder bazitzaion ongi zegoen 

neurtitza, latin silaben luze-laburra gora-behera. MEIG IV 118. d) (Como adj.). Noizaldian uneak sumatzen 

ditugu ta luze-labur deritzegu. "Alia longiora eta alia breviora". Or Aitork 320. Badira beste [uneño] batzuk ain 

ondo berezi ta banandu bageak, olako tarte luze-labur muga-ezak. Onaind in Gazt MusIx 152. 

- LUZE-LODI. Largo y ancho. Zenbatu, gerriaren luzelodiak ikusi ta jaso, ertzak artu, markatu ta abar. 

Munita 61. 

- LUZENAZKO, LUZENEZKO. De mayor intervalo (de tiempo). Segurtzat ahal derrakedalarik luzenazko 

errezebitzea dela illabethetik illabetherakoa Iainkoa debozionerekin serbitzatu nahi dutenen artean. SP Phil 165 

(He (ed. 1853), 140 luzenezko). 

- LUZERA(KO). v. luzara. 

- LUZEREN LUZE. A la larga, al cabo del tiempo. Azkenekotz halere, luzeren luze, Nere Jaun Ronslé Kongo 

hortako aphezpiku egina izatu zenean. Prop 1910, 164 (ap. DRA). 

- LUZETARA. a) "Luzetara, en sentido longitudinal" A Morf 380. "A lo largo. Luzetara aundixagua da 

zabaletara baño" Etxba Eib. "A lo largo, longitudinalmente. Frontoian, mutikuak luzetara jokatu biarrian, 

zabaletara jokatzen zeben" Elex Berg. "Luzetara ipiñi (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 215. (Con -ko, adnom.). 

Edozein gure gorputzeko pusketan egiñ liteke ebaki bat eta eduki lezake onek bere itxura, luzetarakoa, 

trabeskakoa edo zabalerakoa. Aran-Bago ManMed 271s. b) A la larga. Irabaziak pozten zituan, baiña 

luzetara aspertzen asi ziran biziera arekin. NEtx LBB 69. 

- LUZEXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Eserzizaren bigarren puntu hau luzexe da. SP Phil 509 (He 

516 luzezkottoa). Bidia luzexe bazauzu. Tt Onsa 115. Liburuak laburki ukitzen dituan gauz oek berak luzexeago 

adiraztea izango da gaurko erakusaldia. AA I 107. "Benedictus luzexeago balu, Merkadanterena ere ez 

ederrago" esan zigun. A Ardi 137. Orduan ez nintzen lotsa, / luzexago nuen hatsa. Ox 24. Kanoi kurlo bat dugu 

begien aitzinean, besoa baino luzexago, ixterra bezain lodi. JE Ber 58. Gauza batengatik nai nuan luzexago bizi. 

Or Aitork 233. Asmo eta berrikeriez burua galtzerik nai ezpadu, besteak beste, bearko du bere kristau fedeaz 

eskola luzexeagoa ikasi. Vill Jaink 7. Hori ez da horrela esaten, hitz hori luzexeagoa baita euskaraz. MIH 347. 

- LUZE-ZABAL. a) (Adj.). Largo y ancho, de grandes dimensiones. Ur-ontzi gañean egin zuen gurutze luze 

zabal bat. Mb IArg II 279. Eremu sas-arte edo mendi luze-zabal batetik. Ub 28. Gipuzkoako mendi luze zabalak 

igaro bearra izaten deban edozein gizon erbestekori. Izt C 227. Mendi onek zituen aitz-pe edo ar-zulo luzezabaletatik 

batean etzitegia egiñik. Lard 173. Ezurrez luze-zabal, ta bizkarrez guri. Or Eus 28. Orain 

etxateilapean ditugun hitzen hizpideek izan baitute aitzinsolas luze-zabalik arestiko eta aspaldiko atarian. MEIG 

VII 29. (En ines.). A lo largo y ancho. Honako beste izkribu honek, Errenteriatik urruti ere luze-zabalean 

hedatu denak, sortu ditu eztabaida saminak. MEIG VI 172. b) (Uso sust.). Extensión, dimensión. Oillarrak 

aski du begi bat bete lo, xango bakarrean, / --nik gorputza bete, ogea negurtu luze zabalean--. Or Poem 523. 

Olantxe maitetasunak ere gaztearen izakera osoa, luze-zabal lodian igurtziaz, amesez ganezkatu daroa. Erkiag 

Arran 94. Mintzaeraz eta itzaldietaz, gorpuzkien luzezabalez, musikaz eta numeroetaz liburuek diñotena iñork 

irakatsi gabe errez ikasi nitula. "De dimensionibus figurarum". Or Aitork 98. Hutsune horrek barruan duen gaia 

hausten dizu, honen luze-zabala neurtzen du. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). 

luzeagotu (Lar), luzaagotu (Lar). Alargar(se) más. "Alargar aún más" Lar. Ez det luzeagotu nai nere 

esankizuna. Izt C 191. Zuetako nork besaerdi luzeagotu al dezake bere gorputza? Arr Bearg 86 (ap. DRA). 

Luzea ta zorrotza eban [surra] eta asarreagaz arra bete luzeagotu yakon. Or Tormes 29. Orrela iardunago ta 

oroimena luzeagotzen da. Or Aitork 335. Are luzeagotzen da eta magalarrotzen ur-zelaitiko indarrez. Ibiñ Virgil 

99. 

luzearo. v. luzero. 


mende. 

969


luzearo. v. luzero. 

luzeazaltar. v. luziazaltar. 

luzebegi. "(Vc), algo largo" A. 

luzebekai. "Largomira, antojo de larga vista" Lar. 

luzeegitu (Lar, Añ), luzaegitu (Lar). "Alargar demasiado, luzeegitu, luzaegitu" Lar. "Prolongar" Lar y Añ. 

luzeera. v. luzera. 

luzeera. v. luzera. 

luze-gai. v. luzagai. 

luzegarri. v. luzagarri. 

luzegatx (V-ple-arr-oroz). Ref.: A; A Morf 12 AC. "Demasiado largo" A. 

luzegoa. "(R-uzt), largura" A. "(L, BN, S), longueur" Lh. v. luzera. Hiria laur hegika eginik zen, eta haren 

lüzegua zen zabalgua bezañbat. Ip Apoc 21, 16 (Lç, He, TB, Dv luzetasuna, Ur (G) luzeera, Ol luzera). 

luzeka (G-azp ap. Gte Erd; Lar, Añ A, H). 1. A lo largo. "(A la) larga, postura" Lar y Añ. "Ondartzaren 

zabalka ibili ziren (G-azp), luzeka (G-azp)" Gte Erd 215. Gorputzak luzeka etzinik jartzen zituzten. JMB ELG 

88. 2. "(L, BN, S; Hb) par délais [sic]" Lh. 

luzekara (AN-erro, B; H y A Apend (s.v. -kara)). Ref.: A Morf 297; Gte Erd 215. 1. Alargado; largo; alto. 

"Larguirucho (AN-erro)" A Morf 297. "Margarita luzekara da" Gte Erd 215. Gorputza duelarik / luzekara, 

halarik / xuxen du, et' ezta lodi, / ez mehe soberarik. O Po 31. Luzekára iduri zaigu komunkiró purgatoriogáu. 

LE Ong 61v. Emaztea belhaunka dagoelarik eta eskuetan duelarik harri legun luzekara bat. Prop 1897, 286. 2. 

luzakara. A lo largo. "Plaiaren luzakara (AN-5vill)" Gte Erd 215. Lo egon zen untzian zenbait egun zabal eta 

luzakara. Hb Egia 149. 

luzekari. v. luzakari. 

luzekeria. v. luzakeria. 

luzeki (Volt 91, SP, H), luzaki (L, BN, S; H). Ref.: A y Lh (luzaki). Largamente, extensamente; por largo 

tiempo. "Luzaki lo egitea, mintzatzea, igurikitzea" H. Cf. luzaki. Tr. Documentado sobre todo en autores 

septentrionales; al Sur se encuentra en Ubillos e Iztueta (ambos luzeki). Los únicos autores que emplean luzaki 

son Leiçarraga, Inchauspe (lü-), Harriet en la versión modificada del Evangelio de Haraneder, y Leon. Aita 

eta Ama ohora itzak bizi izan luzeki. E 47 (EZ Man I 12, Gç 214, CatLav 120 (V 66), Ub 170, CatLuz 6, CatJauf 

80, Zerb IxtS 38 luzeki; Bp I 46 lüzazki, CatS 7 lüzazki, CatLan 89 lüzaski). Obedienziáz asko luzaki minzatu 

garenaz geroz. Lç Ins E 1v. Iaunak hemen somarioki ezarri duena berzetan luzakiago eta xehekiago traktatzen 

du. Ib. E 1v. Elkharrekin luzaki eta sainduki bizitzeko grazia dizuela. Ib. B 7r. Zergatik uste duzu biziko zarela 

luzeki? SP Imit I 23, 7 (Ch luzero, Mst, Ip lüzaz, Ol luzaro, Leon luzaz). Bertze eskualdun luzekiegi edo 

laburkiegi, mehegi edo lodiegi mintzo direnei. ES 135. Luzeki edo laburzki bizitzearen gaiñean. Dh 197. 

Zeintzun gañean itzegiten dan garbiro ta luzeki Bergarako Euskaldun Lagunkidak [...] zabaldutako izkribuetan. 

Izt C 54. Ioan zen atze herri batetarat non egon baitzen luzaki. HeH Lc 20, 9 (He denbora luzez, TB denbora 

hainitz, Dv luzez, Ol luzaroko). Emaiten zaio inkhatz erhaüts aphür bat eta joiten da berriz lüzaki. Ip Dial 117 

(Dv luzeki; It, Ur luzaro). Ezin yakin gauzez mintzo da luzeki. Hb Egia 85. Utz zazu agortzerat luzeki su eztian. 

ECocin 29. Zoinek luzekiago harat hunat pilota onean ibil holako kintze bakhotxean. Zby RIEV 1908, 87. Luzaki 

bizitzeaz baino maizago orhoitzen bazina heriotzeaz. Leon Imit I 21, 5 (Ch bizitze luzean, Ol bizitaldi luzea). 

Arimako mirikuak luzeki aipatu ondoan, nahuzue aipa detzagun bertzeak? Zerb Azk 87. v. tbn. Brtc 157. AstLas 

69. MarIl 119. Dih MarH 49 (ap. DRA). Gy 220. Lap 350 (V 160). 


mende. 

970


- LUZEKIXEAGO. Más largamente. Mintzatu gira ohiko deputatu geiaz luzekixago, bertzenaz eginen ginuen 

baino. HU Aurp 107. "Bizkitartean, bertze hurrupa batek zer eginen du?" Eta hurrupatzen du luzekixago. 

Eskualdun Egunaria 1899, 16. 

luzekiro. "Longuement" H. 

luzekisko. Dim. de luzeki. Luzekisko mintzo naiz Askainen gainean. Hb Esk 101. 

luzekizun. v. luzakizun. 

luzekuntza (Ht VocGr, H). "Longitude" Ht VocGr 380. "Longueur" H. 

luzelari. Jugador de pelota al largo. Cf. luze III (2). Hain xuxen horra, egun batez, behari guzien 

aintzinean zer zuen oihukatu Recondo hegotar luzelariak. Herr 1-7-1971, 5. 

luzemen. v. luzamen. 

luzenka. v. luzanga. 

luzera (V; Añ), luzeera (V-gip), luzaera (AN-larr). Ref.: A; Iz ArOñ (luséera); Etxba Eib (luzeeria); Asp Leiz2 

(luzaera); Elexp Berg (luzeera). 1. Largura, longitud. "Nolako luzaera du etxe onek?" Asp Leiz2. "Mai onek 

luzeera aundigixa dauko onako" Elexp Berg. v. luzetasun. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y 

vizcaínos. En DFrec hay 17 ejs. de luzera, meridionales. Ezin emun leikiola bere korputzari ulegizi baten 

lodierako luzerarik. msOñ 101r. Ez beingo baten esetsi [bizio] guztiai erabatera, (diñot txikiak dirianean ta 

luzerea emoten dabenean). Añ LoraS 122. Luzeera eta altuera eta zabalera berdiñak dira. Ur (G) Apoc 21, 16 

(Ur (V) luzeeria, Ol, BiblE luzera; Lç, He, TB, Dv luzetasuna). Zeñak zeukan luze-eran ogei ta bost oñ t'erdi. 

Zab EE 1884b, 235. Luzeran iru kana eukozan. Altuna 77. Besteak añako luzera artzen du. Munita 40. 

Zuaitzaren luzera nola neurtu. Ib. 150. Bost metro luzeran izango zitun kaiman bat. JAIraz Bizia 48. Ukondo 

zuzena eratzen duten alboen luzera AB ta BD elatzez ta beste alboaren luzera AD elatzez izenda ba-genitza. Zait 

Plat 57. Burdiña ugertu eta ez ugertuak bananduten, eta luzera bardin samarrekoak alde baten ipinten lurrean. 

Erkiag BatB 121. Hamarren bat kilometro badituenez gero luzeran. MEIG VII 113. v. tbn. TAg Uzt 227. NEtx 

LBB 320. Altura, estatura. Ted Evans degu munduko gizonik luzeena; bere luzeera 2,82. 196 kilo ditu. 

EgutAr 11-9-1959 (ap. DRA). 2. Duración. Luzeran azken eguneraño eltzen da. Eguzk LorIl 247 (ap. DRA). 

- LUZERAN. (Tras tema nominal nudo). A lo largo de. Sortzen diran urak juteko, zulo luzeeran, jetxiera 

pixka batekin erreten txiki batek mesede egiten du. Oñatibia Baserria 39. 

luzera. v. luzara. 

luzeri. Medida de longitud. Yarda, versta eta beste luzerixak pe euren izenak gorde bihar dabez euskeraz. 

Izena aldatzen bada luzerixa be aldatu biher da. Osk Kurl 117. 

luzerna (AN-ulz, B, S; Lcq 70), luserna (S). Ref.: Alth Bot 11; Lrq (lüserna); Iz Ulz; Izeta BHizt. "Luzerne" 

Lrq. "La alfalfa" Iz Ulz. "Gure landan luzerna ederra dugu" Izeta BHizt. --Zer belhar mota ematen dute? -- 

Gure aldeetan faruxa, trefla, luzerna edo allibrea. Dv Lab 92. Luzerna idortua denean da hobeenik. Ib. 98. 

Aurkhitu ditut emazte eta neskatxa multxo bat, bakhotxak zaukala besoan zare bat luzernaz betherik. Prop 1876- 

77, 114. Luzernak, falouxek, treflak [...] airetik biltzen baitute azota. Herr 13-10-1955, 4. Landare, osto biribil, 

lekadunek (luzerna, trefla...) badituzte erroetan trunpilo batzu. Gatxitegi Laborantza 33. 

luzero (G-azp ap. Gte Erd 215), luzearo. 1. Sentido longitudinal. "Plaiaren luzeroan ari ziren futbolean (Gazp)" 

Gte Erd 215. Tregoarriaren luzearoa sortaldetik sartalderantz dijoa. Beraz, sarrerako arria aurkezaurke 

sortaldeari dagokio. JMB ELG 88. 2. (G-azp-bet), luzaero. Ref.: A Morf 113. Largura, longitud. v. 

luzera. Luzaeroan 40 neurkin-eunen ditu berak. JMB ELG 59. En DFrec hay 6 ejs. de luzero. 

luzero. v. luzaro. 

luzerodeti (Lar H). "Prolijo" Lar. 

luzeroki. v. luzaroki. 


mende. 

971


luzeska, luzesko. v. luzexka, luzexko. 

luzetar (Lar H). "Longitudinal" Lar. 

luzetarkiro (Lar H). "Longitudinalmente" Lar. 

luzetasun (V, G, AN, L, BN; SP, Urt I 287, Ht VocGr 380, Lar, Añ, Dv, H), luzetarzun (BN, S; Arch VocGr, 

VocBN, Gèze). Ref.: A (luzetarzun); Lh; Etxba Eib. 1. Longitud, largura. "Largueza, largura", "longitud" Lar y 

Añ. "Itxas ontzixan luzetasuna zan iñoiz ez lakua" Etxba Eib. v. luzera. Ziraden haren luzetasuna eta 

zabaltasuna eta goratasuna bardin. Lç Apoc 21, 16 (He, TB, Echn, Dv luzetasuna, Ip lüzetarzüna; Ur luzeera, 

Ol, BiblE luzera). Emanen duzu barnat marka hartarik eszifa baten luzetasuna. INav 56. Arkaren luzetasuna 

izango duk hirur ehun beso. Urt Gen 6, 15. Lanaren luzetarzunaz zen bezanbat, ene adiskidiaren seindimendia 

zuzun laburtzia hobe zela. AR 6. Ataka onetatik ondorañoko luzetasuna dauka zuzenean. Izt C 66. Mozten dira 

hiru edo lau pien luzetasuna utziz. Dv Lab 374. Haren hedadurak gainditzen ditu lurraren luzetasuna eta 

itsasoaren zabaltasuna. Arb Igand 153. Lan egitekoeri zer laburtasun edo luzetasun onhets dakioketen. Lander 

RIEV 1914-17, 158. Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala ibaiño batek kurritzen du. JE Ber 

74. Bere luzetasun gehienean badu apiriko-azpi bat etxeño hunek. Ib. 69. Hortaik asmatzen ahal da ze 

luzetasuna zukeen holako oste haundiak. Zub 30. Iru zehe luzetasuneko kanibet edo nabala bat. Ib. 112. 

Pintur'urdiña eman / behar begietan, / eta luzetasuna / bada ilietan. Mattin 138. v. tbn. Gy 197. ECocin 24. 

Lurrerat erori zen bere luzetasun orotan, irri egingarri. Mde Pr 158. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib), luzetarzun (VocS 137), luzatasun. Duración, extensión (temporal); tardanza. "Gure 

zaiñ egotian luzetasuna, erozeiñ aspertzekua" Etxba Eib. Penitenziaren indarra eta balioa borondatearen 

deliberamenduan dago eta ez denboraren luzetasunean. Ax 198 (V 133). Maizago zure heriotzea gogoan 

bazenerabilla bizitzearen luzetasuna baino. SP Imit I 21, 5 (Mst lüzetarzünaz; Ch bizitze luzean, Ol bizitaldi 

luzea, Leon luzaki bizitzeaz). Komunzki denboraren luzetasunak berretzen baitu handizki bekhatuaren malezia. 

He Phil 160 (SP 158 denbora luzeak). Denboraren lüzetarzünak bara elitiro eztelakoz berantiarik haren 

eretzian. Egiat 184. Ez berai laguntzera etortzeko zeudenen luzatasunak, eta ez beste gauza ezertxok ere. Izt C 

343. Nor ere baitzare, adiskidea, barkha zadazut ene bizitasuna eta luzetasuna. Arb Igand 32. Neurri bakoitzeko 

lenbiziko izpidunari luzetasun gutxitxo ematen ziyon gure belarrirako. LzM EEs 1912, 130. v. tbn. CatLav 393 

(V 189). 

3. luzatasun. "Amplificación" Lar. 

luzetsi (G, L, BN, S), luzetetsi, luzetsitu (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (luzetsi, lüzetsitü). 1. Pensar, considerar 

que es largo; impacientarse por la tardanza. "Parecer largo" A. Jendea Zakariasen Eliz barruan inzensua 

ipintzeko lekutik ez irteteari luzetsita zegoan. Lard 362. Aren etorrerari luzetsirik. Ib. 203. Txiki ta andi, 

gizaseme ta emakume luzetetsiak, arrausika ta (zarrenak beintzat) zuzmurtuak ziran. A Ardi 62. Nere 

jarduntxoak laburrak izanarren, luzetetsia nabaritzen nuen erria. Ib. 114. Aspaldi ontan luzetsita ni zure zai 

negoan. EA OlBe 67. Eskatu nuan neskatxa bi urtera artuko nula luzetetsirik. Or Aitork 150. Bi urte luze aietan 

neska ez ote zegoen luzetetsirik iruditzen zitzaion. Ataño MLanak 87. Luzeegi jardungo dudala neure jardunean, 

edozeinek luzesteko bezain luze. MEIG VII 25. Honaino Iztueta, eta ez zenion beharbada luzetsiko. MEIG I 221. 

2. Demorar(se), tardar. Egun batzu geiago luzetsi izan bazenu nereak egin luke. Etxde AlosT 54. Sarritan 

zenbat luzesten dugun barkatzen! Etxde JJ 279. Juezak etzun luzetsi bere erabakian. Ib. 177. 

luzetu. v. luzatu. 

luzetuerazi. v. luzarazi. 

luzetxo, luzetxu. Dim. de luze. Zelango estura ta larritasunak kontu luzetxu bat esan biar bada? Mg PAb 

197. Moisesek igaro zuan Jaunarekin itzegiten mendigañean denbora luzetxoa. AA II 6. Bazterrean dago iturri 

bat zurezko aska luzetxoa aurrean daukala. Izt C 96. Zadorrako zubira (Bitoriatik ordu-erdi luzetxu dago zubi 

au) eldueran. A Ezale 1897, 149a. Gaurko eguneko aberatsak praka luzetxoagoak ibilli oi dituzte. Urruz Zer 

136. Ordutik aldi luzetxua da / ludijon daruazuna. Enb 151. Gauza luzetxoa itzetik ortzera esateko. JAIraz Bizia 

76. Begira nagokio asti luzetxo batean, eta badabil. Txill Let 59. Bizi ziran kaletik Basaburu barrera bide 

luzetxoa egiten zan. NEtx LBB 63. Auengandik kentzeke une luzetxoan. Berron Kijote 53. Bide luzetxoa baita 

Atenas-tik Hollywood-a. MEIG I 151. Ezer aurreratu gabeko tarteak batzutan luzetxoak izan ziren. PMuj in 

MEIG I 90. v. tbn. Or QA 196. (Uso predicativo y adv.). Kapitulu au luzetxo iduritzen zaiona. Izt C 230. 

Bai, jarri det, eta luzetxo daukat. Ag G 213. Berak ere lenbailen atera nai luke erderaz, baño luzetxo dijoa. Or 


mende. 

972


SCruz 8. Beldur naiz aren aberasteak luzetxo ez ote duan yoko. Ldi IL 73. Luzetxo uke yardun ontarako. Or QA 

53. Urte bi oiek luzetxo joan zaizkit. JAIraz Bizia 59. Orain luzetxo joko luke orrenbeste errezo. NEtx Antz 128. 

Luzetxo doa Sarrera au. Or in Gazt MusIx 42. 

luzetzar. "Largón" Lar. 

luzetze. v. luzatze. 

luzexeagoki, luzexagoki. Algo más largamente. Mezatik landa, Xarritton jaun kalonjeak bai laburzki 

erdaraz, bai luzexagoki eskuaraz, erran dauku nor zer zen Leon jaun kalonjea. Herr 8-6-1962 (ap. DRA; la ref. 

es incorrecta). 

luzexka (V-gip, L, R-uzt), luzeska (V-gip, G-azp, BN-arb), luzaxka, luzezka (V-arr-oroz-m), luzaska (AN-gip), 

luzazka (G-azp-to). Ref.: A (luzexka, luzezka, luzazka); Iz ArOñ (luséska); Elexp Berg (luzenka); Gte Erd 215. 

1. Dim. de luze. "Larguirucho" A. Edireiten diozu buztana llaburxka, / beharriak, aldiz, luzeixka. Arch Fab 

183. Luzexka sudurra, goi-beez beintzat, musuaren arabera. Ldi IL 40. Xehetasun luzeska horiek ez dira 

alferretan. Mde Pr 230. Goibel zerua, ta urdin moreak onetan nabarmentzen diran odei luzaxkak. Txill Let 92. 

Ertzekiak fiñak, okotz luzexka, sudurra onen giñoan, begi beltz ederrak. Etxde JJ 215. Oliondo guritik ere eztira 

ale berdiñak iaiotzen, borobillak, luzexkak eta tolare-ale garratzak baizik. Ibiñ Virgil 84. En DFrec hay 1 ej. de 

luzexka y 2 de luzeska. 2. "Luzaxka (Sal, Sc), durante un tiempo bastante largo" A. 

luzexko, luzaxko, luzesko (AN-5vill, B ap. Gte Erd 215), luzezko. Dim. de luze. Baina Paul oraino 

denbora luzeskoz han egonik. "Assez longtemps". Lç Act 18, 18 (He hainitz egunez, TB zenbait denbora, Dv 

asko egun, Ol egun asko, Ker ainbat egun). Kapitulu haur luzezko izan da, jiten dena ezta hanbat luze izanen. Tt 

Onsa 92. Gauza hori frogatzen dugu gure solasak luzexko diren guzian. Ch I 20, 2 (Mst elhesta lüzetan, Ol 

luzaro darauskunean, Leon luzaz elhekatu). Hegaldun ta burrunbatsu, / luzesko gorphutzez, kolorez ubelak. Gy 

189 (23 luzexko). Luzexko zelakotz bi hitzetako izen hori, laburtu duzue, bateratuz. Eskual 17-1-1913, 2. Patar 

luzesko baten zolara jautsi-ta laster. JE Ber 8. Har kuraja eta ez etsi, luzexko eta doi bat borthitz bada gure 

solasa. Herr 13-10-1955, 4. Norbaitek mintzo luzexko bat atera nai balu. Or Aitork 333. Aztaparra luzexko die 

zonbeit soldadok. Herr 5-9-1957, 1. Eztabaida au luzexkoa dan arren, osorik emango dizut euskeraz. Zait Plat 

127. Hitzaurre luzexko honen hurren. MEIG I 234. Liburu biribila eman digu argitara eta luzexkoa izanik, luze 

baino trinkoagoa. MEIG II 129. (Uso adv.). Gauza bera egun oro egiten dutela yaun misionest eta 

erretorek ere, bereziki luzesko predikatu behar dutenean. Gy IX. Luzesko mintzatu nizalakotz. JE Bur 111s. 

Iraunen du luzexko. Agian ba! Zub 102. Luzexko egin arren guziok ixilik entzun diogu. Ldi IL 25. Uste dit 

luzaxko heben nizatekela. Mde Pr 362. 

luzexkotto, luzezkotto. Dim. de luzexko. Exerzizio hunen bigarren pontu hau luzezkottoa da. He Phil 516 

(SP 509 luzexe). 

luzez. v. luzaz. 

luzezka, luzezko. v. luzexka, luzexko. 

luziazalda (Lar). Geografía. Murillo Belardek bere kondairazko Luziazalda-n (Geografía histórica) [...] 

diyo Prantziko Tolosatik berezitzeagatikan gureari Toloseta esan oi zaiola. BPrad EEs 1913, 214. 

luziazaldari. "Geógrafo" Lar. 

luziazalde. "Planisferio" Lar. 

luziazaltar (Lar), luzeazaltar. Geográfico. Lenago izendatua daukadan itztegi luzeazaltar Españakoaren 

liburu lenengoan. Izt C 208. Barzelonan moldizkidatutako itztegi luzeazaltar mundu osoarekikoaren laugarren 

liburuan. Ib. 131. 

luzindu. v. lizundu. 

luzitu (G-nav ap. Iz Als), luzidu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Lucir; relucir. "Gu(k) botatzen dounák eztín batére 


mende. 

973


luzítzen" Iz Als (s.v. aurten). "Gaur luzidu biakozu soiñeko barrixa" Elexp Berg. Au da Doktore Santu onen 

gloriarik andiena, luzitzea argiaz. Lar SAgust 7. Eztakijola luzidu lapurzarrari niri kendu deustanak. Astar II 

113. Gaztelu ere dago / kantari bikaña, / nun nai luzitutzen du / onenak aña. AzpPr 113. Egun geiena igarotzen 

du / ixpilluan jai ta aste, / luzitu naia ezta milagro / dagoalarik aiñ gazte. Urruz Zer 76. Aizkorarekin baño 

mingañez / obeto daki luzitzen. EusJok 134. Len lagunak giñanak / orain kontrariyo, / egitan ari danai / luzituko 

diyo. Imaz Auspoa 24, 142. Donostiñ gutxi luzitzen dute / gauz arlote ta narratsak. Basarri 61. Zakurrak artu eta 

/ mendian pasian, / ez degu luzituko / denbora luzian. Uzt LEG II 306. v. tbn. PE 55. JanEd II 86. (Part. en 

función de adj.). Prozésio edér luzítua. LE Ong 58r. Neskatxa luzituak Lekunberrikoak. Canc. pop. in Or Eus 

63. Onek jarritzen digu / kontu luzittue, / gu geiago gerala / ezin suprittue. In Muj PAm 55. 2. + luzidu (Vgip 

ap. Elexp Berg). Enlucir (las paredes). Gura neuke kanpo eta barru, / orma ta tabiketan ieltsoz luzidu. AB 

AmaE 214. Gero ieltsoagaz luzidu guztia, / [...] zelan ez dozun bere leun leun luziduko, / zuk eiña dala danak 

deutse igarriko. Ib. 215. "El enlucido de paredes. Luzidua emutia bakarrik falta jat" Elexp Berg. 

luzker, luzkar. v. luzoker. 

luzko. "Lüzko (Sc), miope" A. v. lluztro, lustre. 

Etim. De lat. luscus. 

luzobi (Lar H). "Fosa" Lar. Cf. H: "Luzobieta, nom de lieu et aussi patronimique en G". 

luzoker (Lar H, Izt C 45, msLond ap. A, Lcq 90), luzker (Bera), luzkar. Pepino. "Cohombro" Lar. 

Luzokerrak eta meloiak. Ur Num 11, 5 (Ol luzker; Dv kokonbre, BiblE pepino). Arto ta indaba, madari ta sagar, 

kubi ta luzkar (pepino). Karmengo Egutegi 1952, 134 (ap. DRA, s.v. kubi). 

luzokermin (Lar, Izt C 45 (-iña), Lcq 89). "Cohombrillo amargo, silvestre" Lar. 

luzokertxo, luzkertxo (T-L). Pepinillo. "Cornichon" T-L. v. kornixon. Okel-zatiak, letxugak, luzokertxoak 

(pepinillo), ogiak, loto-lore zuri ta urdiñak. Etxde Egan 1961 (1-3), 85s. 

luzola (Lar H, Hb ap. Lh). "Largueros de talar ventana, cama, etc." Lar. 

luzonka (Lar H). "Esclavina, vestidura larga de peregrinos" Lar. 

luzorga (L ap. Lh; Lar H). "Galera. Se llama por semejanza un carro largo de cuatro ruedas" Lar. 

Itzultzen zen yarririk bere luzorgan. TB Act 8, 28. Manaturik bara zezaten luzorga. TB Act 8, 38 (Lç karriot, He 

karrosa, Dv orga-lasterra, Arriand burdija, Ol, IBk gurdia, IBe, BiblE karroza). 

luztar. "Abutarda" Izt C 198. 

luzull. v. lusuil. 

luzulo. v. LUR-ZULO. 

ma (gral.). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "Beso (voc. puer.)" A. v. pa. Neure Lorentzotxu, ma maitea, ma 

amari... Ma eder orrek, ma. A BeinB 42. Maitetxo, pa neri ta ma orri. Ag G 367. Ma neuk be zeuri ezpanean; / 

ma bat aitatxun ordez, ma! Zam EEs 1917, 199. 

- MA EGIN (V-gip; Lh). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Besar. "Ma eixozu zure amatxori, lastan orrek!" Etxba 

Eib. "Gaiztu orrek ez desta eiñ gura ma! Matxo bat neri oiñ!" Elexp Berg. Laztandu nagik... / [...] Egiztak 

ma... / Beste bat orain... Kk Ab II 138. Maitale bateri / alai ma-egijon bekoki ganian. Laux BBa 36. [Ixarrak] 

ma-dagijo mutil aren samiñari. "Besa suavemente". Ib. 36. 

- MA EMAN (emon V-gip ap. Elexp Berg; Lh). Besar. Ma emon amari! Ma, ma, biotza! Zam EEs 1917, 199. 

mahai (BN; SP, Dv, H), mahain (L, BN, S; SP, Deen I 105 (-añia), Urt I 16 (-añ), Ht VocGr 312, Lar, Arch 

VocGr, VocBN, Dv, H (L; + maa-); -añ Volt 119, Gèze), mai (V, G, AN, Ae, Sal, R; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, Dv, 

H, VocB), mahi (G-nav, BN-arb-ad-baig-lab), mahin (L, BN-lab), mae (AN-erro; Lar, H (V)), main (L-côte-sar, 

BN-lab; Lar, H (V, G)). Ref.: A (mahai, mai); EI 174s.; Lrq /ma)ha)n' [oxítona]/; Iz Ulz (maye), Als (maiya), 

ArOñ (maixa); Etxba Eib (maixa); Holmer ApuntV y Elexp Berg (mai). 1. Mesa; comida, manutención; mesa 


mende. 

974


de la Eucaristía. "Asentarse a la mesa, maian jarri" Lcc. "Mahain asea, table garnie" SP. "(A) pan y manteles, 

mai eta gai" Lar. "Bufete" Ib. "Mostrador en las tiendas, merkadurietako maia" Ib. "Entremiso, banco largo, en 

que se hacen los quesos, gaztagintzako maia, alkia" Ib. "Artículo segundo del programa máximo de un clásico 

eibarrés. Jai ta jornala eta maixan jarri baño ez; or emanzipaziñua" Ib. AxN explica bonbazia eta bankezia 

(429), por mai erregalatu eta alegerantza. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Al Sur, la forma general es mai; hay maai en Orixe (junto 

al menos frec. mai) y Berrondo, y un ej. de mae en Anabitarte (junto al frec. mai). Al Norte, la forma mejor 

documentada es mahain (o mahaiñ); hay mahai en Materre, Axular, Oihenart, CatLuz (39), SalabBN, Mirande 

(junto a los menos frecs. mahain y mahaiñ), Aresti (Ipuin 67), IBk, IBe y BiblE. Salvo errata, hay mahiñ en 

Gasteluçar y Tartas, y mahin en AstLas y J.B. Elissamburu, junto al frec. mahain (o -aiñ). Por último, hay mahi 

en J. Etchepare y Zubiri (en ambos junto al más frec. mahain), en un texto de Othoizlari (1963, 500), otro de 

SoEg y, sin excepción, en Oskillaso. En DFrec hay 124 ejs. de mahai, 42 de mahain y 26 de mai. La expresión 

mahaian izan/jarri/eseri es casi gral. Hay maiera eseri en Iraizoz, que tbn. emplea maiean yarri-arazi (YKBiz 

283n), y maiara izari en Hualde. 

Ezin Iaunaren mahainean partizipant zaratezte, eta deabruén mahainean. Lç 1 Cor 10, 21 (He, TB, Dv, Bibl 

mahainean, Ur maiean, BiblE mahaian). Bere etxera eramanik, mahaina ezar ziezén. Lç Act 16, 34 (He 

mahaiña hedatu, Dv mahaina ezarri, Ker maia atondu). Maira datorrenean, barriz, / baba zigorrez saldea. 

Lazarraga 1196r. Joan zan Jauna / dizipulook arturik, / afaritan / maia bedeikaturik. Ib. (B) 1203v. Ez maian 

asentatu. Ib. (B) 1204r. Txitak, grisolak ta urdaia Maiatzeko maira. "Para la mesa de Mayo". RS 39. Gizona 

deitzen du / Jainkoak bere maiera (1609). TAV 3.1.20. Sagaramendu Sainduaren mahai hunetan partale. Mat 

255. Eze Mezan daukagula Orzeguneko mai guzis abaratsa. Ber Trat 8r. Mahaiña diozu mundu / guztiari 

hedatzen. EZ Noel 123 (Eliç 272 mahañ-). Mahañera Iauna, plazer baduzu berzek jarri dire. Volt 164. 

Ezpaitzioen bere mahai asetik asetzekorik eman. Ax 233 (V 156). Maia iminirik dago. Mic 13v. Mahaian errana 

bego gorderik dahaillan. O Pr 641. Aldare sainduko mahaina, ogi sakratua [dadukana]. SP Imit IV 11, 4 (Ch 

mahaiñ, Mst mahañ, Ip, Leon mahain, Ol, Pi mai). Plazerki bizi zitekeielarik bere aitaren mahainean, orduan 

likhitzki iaten zuela urdeen askan. SP Phil 526 (He 534 mahaiñean). Bere mahaiñian eta bere konpaiñian 

zoinbat errumes [rezebitzen zutian]. Tt Arima 123 (116 mahiñian). Mahaiñean sartzean, errazu Benedicite. Gç 

57 (120 mahiñ). [Sabela] ar zikiñen janari ta mai egiña. Mb IArg I 223 (v. tbn. 272). [Jarriko dira] zeruko nere 

mai atsegindunean. Ib. 186 (v. tbn. LE Prog 100 zeruko mai). Zuk zure Maiean artu, ta Aingeruen ogia ematen 

didazu. Cb Eg II 138 (Dv LEd 245 mahainera hartu). Bere gloriako maira betiko eroan gagizala. Cb CatV 107 

(Añ CatAN 74, CatLlo 98, CatBus 59 mai, CatLuz 39 mahai). [Aberatsa zela,] ederki yauntzia eta mahain ona 

zadukana. Lg II 188. Asterákoan beti bedeikátu máia. LE Prog 100. Mahain berean haziak, janhari beraz 

bazkatuak. Brtc 206s. 

(s. XIX). Jarri zaitez neugaz batera altarako maijan. Astar II 233 (230 mai Jaungoikozko). Aberatzaren 

maitik erorten ziran puskatekin asetzea deseatzen [zuan]. Oteiza Lc 16, 21 (Lç mahain, Brunet, Ol, Or mai, 

BiblE mahai). Nihoiz nihon idolarik / mahaiñ hain nasaik izatu zuenik. "N'avait eu cuisine si grasse". Gy 313. 

Midikuek yanarazten dute batzuetan mahainean yarri baino lehen. Dv Dial 11 (Ur maijan; It bazkal aurrean, Ip 

barazkal aitzinian). Yarri zen maian bere amabi diszipuloekin. Echn Mt 26, 20 (Lç iar zedin mahainean, 

SalabBN yarri zen mahaian, Ip jarri zen mahañian, Ur (V) maijan jarririk, Ur (G) eserita maiean, Samper eseri 

[...] maian, Hual izari zen maiara). Nere gurasoen mai ugaritsu erregalatuan. Arr GB 46 (v. tbn. Kk Ab I 73 mai 

ugarija). Maia serbitzen zebilltzanak. Ib. 94. Begiramendu ederrean artu zuten maira. Aran SIgn 32. Jarriko 

degu bada beriala maia. Sor AuOst 88. Mostradore edo mai beltz luze bat. Apaol 93 (v. tbn. 28). Jateko mahain 

marbrezko ederrak. HU Zez 165 (v. tbn. en la misma pág. laneko mahaina). Arotz batek zuragaz mai bat egiten 

daben legez. Itz Azald 27 (204 maiya). 

(s. XX). Bi gizon hek hala eztabadan ikustearekin mahain guzia nahasi zen, batzu [...] apezaren alde, bertzeak 

notariaren. JE Bur 132. Hamahiruak bildurik zauden mahain baten inguruan. Ox 74 (v. tbn. 41). [Xardina eta 

xingar] guti orai langileen mahainetan. Zub 90 (37 mahi, 61 mai, 54 mahai). Apaiza joaten denean, [...] maia 

jasoko du. Alz Ram 33 (v. tbn. 22). Atsegiñen mai alaira didar dagiste gustijak. "Me convidan al expléndido 

banquete". Laux BBa 34. Eure mai gizen bera nik! 'Regalada mesa'. Ldi BB 26. Bazterra frango badiat 

kurriturik, ikusirik ere ba mahain ederra frango. JE Ber 34. Mahain-gainak okaztagarriak zituzten, jatekoak 

hautak zituztelarik. Ib. 29 (cf. infra MAHAI-GAIN). Mai-gañetan eta zurezko zoruetan irudiak zutik. TAg GaGo 

88. Dirularien maiak eta uso-saltzalen alkiak irauli zituen (Mt 21, 12). Ir YKBiz 380 (Lç, He, EvL, Dv, Leon 

mahain; SalabBN, IBk, IBe, BiblE mahai; Ip mahañ; Echn, Ur (G), Hual, Samper, Ol, Or, Ker mai). Yainkoaren 

yaurgoan maiera eseriko dira (Lc 13, 29). Ir YKBIz 292 (He mahaiñean jarri, TB mahainean izan, Brunet 

maiean eseri, Leon mahainean jarri, Or, Ker mai(e)an jarri). Zatozte, anaiak, / mahain inguruan gauden 

elgarrekin kantari. Iratz 112. Nik mahainak anartean beztituko ditut. Lf Murtuts 53 (5 mai, puesto en boca de un 

navarro). Jan, edan eta kanta, biltzerako mâia. Or Eus 360. Neskak berêla saskia jaso, / zabaldu mâia lurrean. 

Ib. 83. Mai oparoa eskeñi idaken ene sabelaren asegarri. Etxde JJ 154. Geisotegiko maiganean jarri izango 

eben ebakuntzea egiteko. Erkiag Arran 171. Mai bat artu zuten eta nai zuten guztia eskatzeko. Anab Poli 57 

(Aprika 71 mae-ondoko lagun). Ikusi tugu mahaña bezain zabalko alhorrak. Herr 12-6-1958, 4. Gosaria hartu 


mende. 

975


ondoren eta berak mahaia eraiki eta garbitu. Mde HaurB 26. Euskalduna maian ezagutzen da. NEtx Antz 127 

(v. tbn. 81). Mahain hau okupatzen ahal duta? Larz Iru 14 (62 mahaina erresalbatu). Mahi xuriz mahi xuri 

ibiltzeak, ez dik deus onik. "Aller de nappe blanche en nappe blanche, n'apporte rien de bon". Herr 16-6-1966, 4. 

Mai erdian, eskribitzeko makiña bat du. NEtx LBB 103. Lurrean ardi-larru batzuk zabalduaz, ala-moduzko 

maaia paratu [zuten]. Berron Kijote 123 (48 mai). Gure maia mai onradu, ez jan ta ez sobradu (G-nav). Inza 

NaEsZarr 163. [Liburu] meta aurkitzen dut pilatua mahai gainean. MEIG III 121. 

v. tbn. Mahain: Harb 428. Arg DevB 117 (120 mahaiñ). AstLas 32 (48 mahin). Monho 136. Xarlem 629. Dh 251. 

MarIl 59. Jaur 409. Etch 522 (532 mahañ). Hb Esk 135. Laph 198. Elzb PAd 33 (Po 212 mahin). Lap 239 (V 

107). ECocin 37. Zby RIEV 1908, 94. Arb Igand 144. StPierre 37. Etcham 197. Barb Leg 131. Zerb IxtS 29. 

JEtchep 51. Ardoy SFran 88. Xa Odol 68. Casve SGrazi 60. Mahaiñ: Egiat 199. Mai: TAV 3.1.20 (1609). 

EgiaK 89. Cap 126. Ub 94. DurPl 84. Mg PAb 103. VMg 87. AA I 570. JJMg BasEsc 261. fB Ic I 67. Zav Fab 

RIEV 1909, 34. Echag 144. It Fab 238. Izt C 196. CatBus 58. Lard 84. Bil 123. Noe 64. JanEd I 95. Balad 54. 

Legaz 58. Xe 283. Zab Gabon 48. AB AmaE 321. Bv AsL 150. Urruz Urz 63. Elsb Fram 139. Azc PB 49. Ag AL 

39. Moc Damu 22. Mdg 130. A. Zavala in Goñi 9. Echta Jos 19. Iraola 112. JanEd II 122. A Ardi 64. ArgiDL 19. 

Inza Azalp 20. Altuna 19. FIr 132. Tx B II 175. Enb 194. Otx 110. Eguzk GizAuz 104. ABar Goi 33. EA OlBe 

49. Zait Sof 21. Munita 50. Txill Let 98. Akes Ipiñ 34. JAIraz Bizia 115. And AUzta 69. Ugalde Iltz 37. Izeta 

DirG 49. Vill Jaink 40. Gazt MusIx 79. Salav 46. Ibiñ Virgil 110. Alzola Atalak 85. Uzt LEG II 203. Etxba Ibilt 

478. Lab SuEm 200. Ataño TxanKan 157. 

Moldatu dut ophil hau, ezaguturik ene izpiritu xumea eztela gai ogi osoaren Eskual-herriko mahainean 

presentatzeko. Denbora berean ibili naiz Autoren mahainetarik erortzen ziren paporren biltzen. ES 193s. Utzi 

diozagun Mayansi jakiundeko maian janari onik ifinten eztigunari. Lar DT CCIV. Ekharriren die jigant hura 

karroxa batetan / eta gero mahainiala ontsa nekez igainen. Normandie (ap. DRA, que traduce "tablado"). 

Arthur Erregea eta honen "Mahai Biribileko Zaldunak". Mde Pr 248. Berpiztuko ditut Maai Biribileko aiek. 

"Los de la Tabla Redonda". Berron Kijote 216. Maai-Inguruko zaldun ibiltarietakoa. "Caballeros andantes de la 

Tabla Redonda". Ib. 192. 

v. AUZI-MAHAI, mahaiko (2). Baltzu onek mai bat bear dau: zuzentzaileen maia. Bederatzi-amar bat 

lagun izango dira mai onetan yezarriko direanak. A LEItz 133. "Erne zaudete" mâiak esan du / [...] turuta jo du, 

/ patroiarengana begîk. "La mesa del Jurado". Or Eus 393. v. tbn. Mai: Uzt EBT 110. 

(Con verbos como joan, hurbildu, heldu...). Acercarse a la mesa de Eucaristía, comulgar. v. MAHAI 

SAINDU. Goazen bada biok, ene Iesus eztia, zure mahainera, non zu izanen baitzara bianda eta ni ialea. 

Harb 199. [Zilhegitzen zara] ene mahainera hurbiltzera, eskale bat irakhar baledi bezala aberatsaren 

barazkaritara. SP Imit IV 12, 2 (Mst mahañialat hüllantzera, Ip mahainialat hüllantzera, Leon mahain 

saindurat hurbiltzea). Utzi nauzu hurbiltzera, / bekhatore handia, / Aldareko Mahaiñera, / han nadinzat sasia. 

Arg DevB 202 (v. tbn. Ub 204 aldareko maira joan, Mg CO VIII altarako maira juan). Nola urbildu gu 

komunioneko gure Errege andi Jesusen maira. Mb OtGai III 321. Egiten zenuen zuk an zere aitormena, [...] 

bazindoazen andik zu lenbaitlen zere komunioneko maira. Ib. 322. [Goazen] mai Kristok ipintzen digunera. Mg 

CC 223. Eltzeeko komunioko maira, non Jesusek ematen digun Ama batek bere aurrari baño geiago. Ib. 234. 

Eldu bitez ordu onean Zure Maira, Onak, garbiak ta Santuak. Añ EL 1 158. Biotzakin joan ote gera Jaunaren 

maiera? AA I 456. Jaunaren mahainerat hurbiltzerat atrebitzen den aldi guziez [Jesu-Kristo hil-arazten da]. Dh 

222. Zenbat eta garbijago eldu zaitezan nire maira, ainbat eta ugarijaguak izango dira emongo deutsudazan 

zeruko ondasunak. Astar II 233. Neure barruan alke ta lotsatzen naz, zure opamaira (altarara) ta Jaun-artzeko 

maira aiñ epel eta otz noalako. Pi Imit IV 14, 1 (SP gorputz sainduaren mahainera heldu, Ch (-aiñ), Leon 

mahain saindurat hurbildu, Mst komünione saintiaren mahañiala hüllantü, Ol yaunartzeko maira yoan). 

(Como segundo miembro de comp.). v. elizmahai, idazmahai, ikasmahai, jostamahai, BEHAR-MAHAI, 

GAU-MAHAI. Itxeko ataritik eztei-mairaño. Mb IArg I 373. Ara bi lo-mai, Jose Martiñi erosiak. Ag G 50. 

Yaupa-maia da, ogi deuna edo Kistoren Soin gurena daukana. Ol Imit IV 11, 4 (Pi opamai). Bazkalduten 

bertako ostatu-mai luzian. Kk Ab II 181. Arri-maiaren gañean ipiñi zuten Bikendi. Or Mi 69. Ohe-mahiko argi 

hitsa. JE Ber 92. Aldare-mahainaren gaineko erretaulak. Ib. 59. Ezarri bear uen nere dirua diru-maian 

(bankuan). Ir YKBiz 420. Lendakari-mai aurretik mintzategi bat dago. Ldi IL 25. Oramâiean sagua, / aren 

begira katua. "En la artesa". Or Eus 143. Antzezkizuna egiteko ol-maira igo ziren. Etxde JJ 173. Bazkal-mai 

luzea zegon alki banaka batzuz inguratuta. Ib. 28. Su-mai apain, zabal, estalduak jarri [ditue]. Erkiag Arran 13 

(18 erakus-maia). Noan nere lan-maira. NEtx Antz 81 (LBB 243 bizi-mai). Enparantzetako diru-aldaketa mai 

ondoantsu [...] erritarrekin ari zan izketan. Zait Plat 89. Onatx lau opal-mai. "En quattuor aras". Ibiñ Virgil 47 

(v. tbn. Zait Sof 197 opa-mai, SMitx Aranz 13 opal-mai). Sukalde-mai-gain artan zer ikusten zuten bere begiak? 

Ataño TxanKan 157. Aldaketa-mahai "errementari doinu gozodun" batek bere ametsetan jo eta jo darabilen 

burni-xafla durunditsua. "Mesa de transmutación". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 

(Como primer miembro de comp.). "Tenedor, fortxeta, [...] mai sarditxoa" Izt. Leaburuko bereterrak, maieskerrak 

oi bezela eman ta gero, il otoitz bat egin zuen. A Ardi 84. Eskupeko ederrak eman zituen, gainera, 

Patxiko ta mai-otseinentzat. Ib. 72. Sinisten det mai-aldareko Sakramentu gurgarri onetan. ArgiDL 81. Sukal eta 

mâi-orniak. "Utensilios de cocina y mesa". Or Eus 359. Etxeren batean morroi bat zerbait eskuz ukitzen ikusi ta 


mende. 

976


mai-mutillari olakorik uzten ez diotelako. 'Al que asiste la mesa'. Or Aitork 64 (v. tbn. MB 347 mai-mutilla). 

[Jakintzariek] Chevreul-ek ondu zuen teoria mahai jasotzaileari ere zatxikola nahi izan zuten, hotsez: espiritisten 

eskuen ohargabeko higikunek omen zituzten mahaiak eraikitzen. Mde Pr 315. 

(Con bigarren). Segundo plato. Bigarren maiko platera. Echta Jos 233. Rodia-ko mama, Iainkoek bigarren 

maian onartzen zaituten ori. "Mensis secundis". Ibiñ Virgil 84. 

2. "Certains auteurs ont employé mahain dans le sens de 'table de loi'; c'est un abus" Lh. Lege sainduaren 

mahaina, dotrina saindua dadukana. SP Imit IV 11, 4. --Nork egin ditü Jinkuaren hamar Manamendiak? -- 

Jinkuak berak, zoinek eman baizazkon Moisesi [...], bi harrizko Mahaieten [sic] Sinaiko mendiaren gaiñian. 

CatLan 81. 

- MAHAI-ADAR. "Mai-adar (V-ple), pie de la mesa" A. v. M.-HANKA. 

- MAHAIA EMAN. a) (Aux. trans. tripersonal). Invitar a la mesa, dar de comer (a). Eman nai zioela mai edo 

bazkari eder bat. VMg 75. Jende onek beren etxetan leihorra eta mahaina ematen zioten. Zby RIEV 1908, 83. v. 

tbn. Maia emon: Mg PAb 98 (maija). Azc PB 147. b) (Aux. trans. bipersonal). Poner la mesa. Atxemaiten dute 

Haxko mahaina emanik, saldaren atheratzen ari dela. Barb Leg 131 (v. tbn. Sup 160). Mahaina ematen du eta 

askaria zerbitzatzen. Larz Senper 112. 

- MAHAI-AITZINEKO. Servilleta. Hamalau mahain-ainzineko edo zerbita. Darthayet Manuel 387 (ap. 

DRA). 

- MAHAI-HANKA. "Mai-anka (V-m, Gc), pie de la mesa" A. v. M.-ADAR, M.-KADERA, M.-ZANGO. 

- MAHAI-ARTATZAILE (mahain- Dv A). "Maître d'hôtel" Dv. "Maestre-sala" A. v. mahaizain, MAHAI- 

MAISTRE. Mahain-arthatzaileak dastatu zueneko arno bilhakatua zen ura. Dv Io 2, 9 (LE maipuruko, EvS 

mahaiñeko bürüzagi, Ol, Or maizai, Ker mai-zaiñ, BiblE mahaizain). Lehenago, asko tokitan, eta guziz Juduen 

artean, othuruntza handietan hautatzen eta ezartzen zen mahain-artzatzaile edo buruzagi bat behar ziren gauza 

oroz artha hartzeko. DvHtoy Io 2, 8n. 

- MAHAI-AZAL. "Sobremesa, (c.) maigana, maiazala" Añ. v. mahaizapi. 

- MAHAI-AZKEN. v. mahaiazken. 

- MAHAI-AZPI. (En casos locales de decl., en sing.). Lugar bajo la mesa. v. mahaipe. Txakurrék iaten dié 

mahain azpian haurrén aphurretarik. Lç Mc 7, 28 (He, TB, Dv mahain azpian, BiblE mahai azpian; Ol, Or, Ker 

maipe, Leon mahainpe, IBk mahaipe). Artzen du liburu bat mai-azpitik. Moc Damu 11. Mai azpian sullapedarrak 

[dituzte]. Ag G 179. Azkenean maiazpitik irtenda joan zan mediku ori bere etxera. And AUzta 91. 

Paper bat mahi azpitik athera. Osk Kurl 198. v. tbn. Mai azpi: Ir YKBiz 229. Bilbao IpuiB 168. "Mahainazpitik 

xiztu (L-ain), dejar a alguien sin comida, por haber llegado tarde; litm., silbar por debajo de la mesa" A. v. 

mahaipe. Hauk baino gutiago irabazten dutenak, [...] egiten edo eginen dute "mahain azpitik xixtu". Herr 19- 

11-1959, 4. 

- MAHAI-BEHAR, MAIBEAR (Añ), MAINBEAR (Lar). "Servicio de mesa" Lar y Añ. 

- MAHAI-BIRA, M.-JIRA. Vuelta, contorno de la mesa. Kollarak mai-jira danean ipiñita billatuten ditue. Ag 

Kr 48. Beste iru zaldunek osatzen zuen ezker-eskuira maibira dana. TAg Uzt 180. Mai-jiran kantari ta solasean 

burrunbatsu [ziarduten]. Etxde JJ 276s. 

- MAHAI DEUN, M. DONE. Mesa de la Eucaristía. v. MAHAI SAINDU. Zure mai deunetik aldegitean, 

gaxo aunetzaz, arren, oroi bitez. Ol Imit IV 17, 5 (Pi mai deun; SP, Leon mahain saindu, Mst mahañ sakratü). 

Apaizak mai donian, lekaidiak bardin. Enb 32 (82 mai donetu). (Ref. a 'comulgar'). Hurbildu zan Mahi 

Deunera gure muthila. Osk Kurl 57. 

- MAHAI-ESTALKI (H (+ -estalgi)), MAHAIN-E. (H; -estalgi BN-ciz ap. AtBou 378; SP, H), MAIESTALKI 

(Lar), MAIA-E. (H (+ -estalgi)). "Tapis de table" SP. "Carpeta" Lar. "Dessus, couverture de table" H. v. 

mahaizapi. 

- MAHAI-GAIN (maigan Lar y Añ). Sobremesa. (Cf. supra ejs. de mahai-gain 'lugar encima de la mesa'). v. 

mahaizapi, M.-GAINEKO, M.-GAINKI. 

- MAHAI-GAINEKO. "(Hb), tapis de table" Lh. v. M.-GAIN. 

- MAHAI-GAINKI. "Sobremesa, maigankia" Lar. v. M.-GAIN. 

- MAHAI-INGURARAZLE. Markesa xahar bat mahain-ingurazlea / iratxo lotsatuak bil eta hil / ari da, atso 

zatarra! Mde Po 92. Jakintzari haundien batzuk egon ziren "mahai ingurerazleekin". Mde Pr 315. 

- MAHAI-INGURU. "(L, BN, S; Hb), tour de table" Lh. (Los ejs. con casos locales de decl. en sing. se 

encuentran en la primera acepción). Etxe gabe bidetan galduta dabiltzan errukarriak, artuko lukete gure maiingurua. 

NEtx Antz 95 (v. tbn. 157). Gau baten, alai, mai-inguruko / batu da lagun taldea. NEtx LBB 290. 

- MAHAI-KADERA. "Mai-kadera (V-ger), pie de la mesa" A. v. M.-HANKA, M.-ZANGO. 

- MAHAIKO (H), MAHAINEKO (SP, Dv, H), MAIEKO (Lar, H), MAIKO (VocB). (Adnom.; en algún ej. 

septentrional, con valor destinativo). "Mahaineko laguna, compagnon de table" SP. "Gentilhombre de boca, 

maieko ezkutaria" Lar. "Mahaineko ogia, le pain de la table" Dv. "Maiko oial, el mantel" VocB (cf. MAHAI- 

OIHAL). Cf. mahaiko. Hainitz kausitzen du lagun mahaineko, baina guti barurtzeko. SP Imit II 11, 1 (Mst 

(mahañ-), Ip mahaineko lagun; Ol maikide, Pi mairako lagun). Bere igesk eroan galdu zuen aitaren maiko janedan 

goxoa. Mb IArg I 162. Erdi lagundu zeunstan maiko erregubak egiten. Mg PAb 68. [Pekatu mortala da] 


mende. 

977


maiko gastu alper erabageakgatik obligaziozko limosnak ezin egin dituan moduan jarten danean. Gco II 58s. 

Dire ógi ángo maiéko: emén bear díre ío, orátu ta érre. LE Ong 17r. Mahaineko behar gauzak, yanari eta edari 

eta gaiñeratikoak. Gy 309n. Igorriko diotzat gure mahaineko jakirik hoberenak. Laph 148. Hedatzen daukute 

andretarik biek dafaila, mahaineko untzi eta tresneria guziarekin. JE Ber 26. Maiko iateari beltzuri egin bage, 

gogoa goragoko beste asmo ederragoetan zeukaten. Zait Plat 21. Maiko lagunon artean, ba-zan mutil zarren 

bat. NEtx LBB 119. 

- MAHAI-LAGUN. Comensal, convidado. v. mahaikide. Adrianen aideak izan genituen mai-lagun. A Ardi 

78 (48 y 67 mailagun). Ez dira ere ixtorio gose, ene mahain-lagun maiteak. JE Ber 97. Ikaslerik kutunenak 

egunero oi zituen mai-lagun bazkari-afarietan. Zait Plat 23. Otordu bat eskeñi zioten an. [...] Lazaro, mailagunetako 

bat [zan]. Or Io 12, 2 (Ol bazkaldar, Leon afaltiar). Eztegu-tokia mai-lagunez bete zan. Orduan, 

erregea mai-lagunak ikustera sartu zan. Ker Mt 22, 10-11 (Or mai-lagun; Ol maikide, Leon, BiblE bazkaltiar). 

- MAHAI-LAGUNTZAILE. Sirviente (de mesa). v. M.-ZERBITZARI. Erregeak bere mai-laguntzailleai 

auxe esan eutsen: [...]. Ker Mt 22, 13 (HeH, Leon bere sehiei, Ur (G), Or morroiei). 

- MAHAI-MAHATS. Uva de mesa. Mahain-mahatsa eta arno-mahatsa ere xuhurtu dira, bainan arno-keta 

gaitzak badira sotoetan. Herr 20-7-1961, 1. 

- MAHAI-MAISTRE. "Maestresala, maimaistrea" Lar. v. mahaizain, M.-ARTATZAILE. 

- MAHAI-OIHAL (mai- B), MAHAIN-OIHAL (BN-ciz, S; Lh s.v. oihal). Ref.: A (mai-oial, mahain-oial); 

AtBou 378; Izeta BHizt (mai-ohial). Mantel. "Igandetan mai-ohial [sic] berriakin bazkaltzen dugu" Izeta BHizt. 

v. mahaizapi. 

- MAHAIRA ATERA. Poner (un asunto) sobre la mesa. Auzo-billeretan iñor aberats-ipuirik aitatzen asi 

ezkero, Mari Batistak azkar aterako zuan maira bere aidea. Ag G 258. Berrogei auzi atera maira / eta danekin 

biurri, / batasunaren itzal gozora / ezpaizuten nai etorri. Basarri 166. 

- MAHAIRAKO, MAHAINERAKO (Dv). Para la mesa, para comer. "Mahainerakoan, en allant à table" Dv. 

Nok iaten emon eukiezkero, eztautsu lo-zorroa asko arindu edo sumatuko mairako lain nok ekarri egon ezak. A 

BeinB 40. Begi ta sabel jabetzen dira / mâierako ordua dala. Or Eus 310. Trebia zan, beti zan mairako prest. 

SM Zirik 70. v. tbn. Mairako: Pi Imit II 11, 1. BEnb NereA 52. (Pl.). Maietarako jan sagarrak ere badira 

Gipuzkoan. Izt C 144. Sagar mueta anitz nekez biribillaturik ifini ditu, [...] zeintzuk daukaten jaso andia 

maietarako. Ib. 144s. 

- MAHAI-SAGAR. "Mahain-sagar, pomme à couteau" Lh s.v. sagar. 

- MAHAI SAINDU (L, BN, S ap. Lh; mahain H), MAI SANTU. Mesa de la Eucaristía. v. MAHAI DEUN, M. 

SAKRATU. Iaunak bere mahain saindura deitzen eta gomitatzen [gaitu]. Lç Ins B 4r. Bere / mahain saindura 

hartu [gintuen]. EZ Noel 36. Miragarriki othurunzaturik zeruko mahain saindutik ilkhi. SP Imit IV 17, 5 (Ch 

mahaiñ saindu, Ip mahain saintü, Leon mahain saindu). Ogi dibinoa izan zen zathitu / mahain saindu huntan. 

Gç 124. Zure mahain sainduan presentatzeko, zure Gorphutz sakratua errezibitzeko. Brtc 33. Altarako mai 

santuan egiazko yanaari ta edaari eginik gelditu [zinean]. Añ EL 2 171. Igande guziez jarriko naizela Mahain 

Sainduan. Arb Igand 117. [Meza akabatzean] mahain saindurat buruz / doatzila oro, / Jesus errezebitzen. 

Etcham 196. Umetxoak... emakumeak... badijoaz mai santura. MAtx Gazt 97. v. tbn. Mahain saindu: Harb 211. 

He Gudu 75. Lg II 224. Mih 43. Monho 38. JesBih 431. MarIl 58. HU Zez 200. Lf Murtuts 54. Othoizlari 1960, 

262. Mai santu: Mg CC 236. Gco II 72. fB Ic I app. 21. Ur MarIl 49. ArgiDL 127. 

(Con verbos como hurbildu, hurreratu, hurrandu, heldu...). Comulgar. "Mahain saindura maiz hurbiltzea, 

s'approcher souvent de la sainte table, communier souvent" H. Bortxatzen nau hurbilltzera mahain saindu 

zurera, / [...] ogi hartzaz saziatzera. EZ Man II 78. [Ez da konbeni] hain maiz mahain saindurat hurbiltzea. Brtc 

236. [Asko dira beren obligazioak] kunplitu gabe urreratzen diranak mai santuetara. Mg CC 255. Artuko ditu 

bitarteko onak biotza garbitzeko mai Santura eldu baño leenago. Ib. 205. Ene arimak desiratzen beitü zure 

mahain saintiala hüillentzia. UskLiB 107. Examina dezagun gure bihotza, bereziki Mahain Saindurat hurbildu 

baino lehen. Jaur 105. Behar da errespeturekin Mahain Saindurat hurbildu. CatJauf 116 (CatLan 139 mahain 

seindüra hürranzia, CatS 79 mahain saintiala [...] hüillantü). v. tbn. Mahain saindu: Harb 205. Laph 43. Arb 

Igand 107. Zerb IxtS 110. Leon Imit IV 12, 2. Mai santu: CrIc 141. Añ EL 2 168. fB Ic I 53. MAtx Gazt 97. 

- MAHAI SAKRATU. Mesa de la Eucaristía. v. M. SAINDU. Emozu zure eskale gaizoari [...] guti bat 

dastatzera zure mahain sakratuan. SP Imit IV 14, 2 (Ch, Leon komunione saindu, Mst, Ip komünione saintü, Ol 

yaunartze, Pi Jauna artze). Digneki presenta bagite ber mahai sakratu hartara. Tt Onsa 124. Orhoit adi mahain 

sakratu / huntan dela Jesus bera. Gç 38. v. tbn. Mst IV 17, 5. (Con hurbildu). Comulgar. Zenbat aldiz ez 

haiz hurbildu nere mahain sakraturat konzientzia lohi batekin? Dh 149. 

- MAHAI ZABAL. a) "Mai zabal (Vc, G-to), la mesa ancha" A. Ez egarri, ba egarri, ikusteko bagoazi 

jartzera mahain zabal baten ingurunerat. JE Ber 69 (v. tbn. Bur 87). b) "La mesa opípara, abundante. Orrek 

eztagoz gero zelan-nai azita; orren etxea etxe zabala izan da eta maia mai zabala (V-m)" A. [Eguberri] 

senideak etxera biltzeko garaia, / Elizkizun geiago, zabalago mâia. "Más espléndida la mesa". Or Eus 132. 

[Zeruan] Aita Jainkoa mai zabalean / degu betiko bazkari. NEtx LBB 256. 

- MAHAI-ZANGO (mahain-zango L, BN, S; H (s.v. zangoa); -zanko S; -zankho S; mai-zango L, B, BN-mixbaig, 

Sal; -zanko R). Ref.: A (mai-zango, mahain-zanko); Lh (mahain-zango); Lrq (zankho). "Pie de la mesa" A. 


mende. 

978


"Mahañzankho, pied de table" Lrq (s.v. zankho). v. M.-HANKA, M.-KADERA. 

- MAHAI-ZERBITZARI. Sirviente (de mesa). Mai-serbitzariai esan zien, Jesusek agindu guzia egin zezatela. 

Lard 374. Mahain zerbitzariak hasi ziren beraz zathien partitzen. Jnn SBi 54. Abarkataria ta bere seme mutikoa 

ziran mai-serbitzari. TAg Uzt 96. Gure etxean ez dugu mai-serbitzarik. Lab SuEm 203. 

- MAHAI-ZERBITZU. Servicio de mesa. Mai-serbitzoan, beti bezala, Marta zebillen. Lard 427. 

- MAHAIZ MAHAI. De mesa a mesa. Maia onedatsi ta gero, ogei neska-mutillak maiez mai zuku-lorrean 

[asi ziran]. A Ardi 64. Jin berri guzien mahainez-mahain badabil emakumea. JE Ber 70. Poli zuten maiteena. 

Maiez-mai zerabilkiten. Anab Poli 96. 

Etim. Tal vez de *manai. v. BAP 1950, 449. 

mahaiazken (maia- Lar, Añ, Dv (que cita a Mant)). "Postre, postres de mesa, maiazkenak" Lar. Cf. Anab Poli 

93: "Jan zuten ogi-zuku beltza ta babarrun gorria. [...] Urrena, azken-maiez, udare bat eta bina galleta". 

Mai-azken edo postreak. Cocinan 44. Ardi-esnez egindako maiazken gozo. Munita 127. 

mahaiburu, mahainburu (L, BN, S; SP, Dv), maiburu (V, G, B), maipuru (V, G, B), mahapuru (S), mapuru. 

Ref.: A (mahainburu, maiburu, maipuru); Lh (mahapürü); Iz ArOñ (maipuru); Izeta BHizt (maiburu). Tr. 

Documentado desde mediados del s. XVII. Al Norte, se encuentra en S. Pouvreau, Haraneder, Duvoisin, Leon y 

Xalbador, que emplean la forma mahain buru. Al Sur, se encuentra en autores vizcaínos y guipuzcoanos, ya 

desde Micoleta, y en el navarro Lizarraga de Elcano. Las dos formas mejor documentadas son maiburu y 

maipuru; hay además mapuru en Micoleta, maaiburu en Orixe (junto a maiburu y maipuru) y mahaiburu en IBe 

y BiblE. En DFrec hay 2 ejs. de mahaiburu y 4 de mahaipuru; hay, asimismo, 2 de mahaiburuko. 1. 

Presidencia, cabecera de la mesa. Cf. Or Eus 145: "[Ezkon-otorduan] bi gazteek ar dute mâiaren burua". D. 

Juan Jauna jarri bidi mapuruan. Mic 13v. Mahainaren lekurik beherenean iarri, bainan horrela gaude 

mahain burura abantail geiagorekin ikhaiteko. SP Phil 206 (He 208 mahaiñ buru). Emaiozue ortik edatera 

maipuruan arkitzen dan jaunari. Mb IArg I 178. Ez beñere mai-buruko eserlekua artu, zu baño lenagokoren bat 

an arkituta. Lard 415 (155 maiburuan). Ezteietara deithua izanen zarenean, ez jar mahain buruan. Dv Lc 14, 8 

(Leon mahain-buruan, IBe, BiblE mahaiburuan). Izkelzaingo baten (Akademia baten) maipuruan jezarten dan 

gizonak buruan argirik asko dauko. A EEs 1916, 107. Jarriko gara, / pozik, maian inguruan. / Lendakaritzat -ori 

jakiña!-- / Kirikiño maiburuan. Enb 193. Eztei-egunean ezkonberriak maipuruan egoten ziran. [...] Saraitzun 

ta Lekarotzen eztei-egunean mai-buruan apeza eserten da. A EY I 276. Ni jar arazten nau mahain buruan. Xa 

Odol 148. v. tbn. Maipuru: Astar I app. LII. Arr GB 94. Maiburu: Ag G 351. Maaiburu: Or Eus 18. 

2. Presidente de la mesa, de la asamblea. Agindu zien, mai-buru egiten zuenari eramateko. Lard 374. 

Amabitarako maiak alkartu, zapi ta ontziak jarri ta eltzeak gal-gal. Mai-burutzat zarrena jarri zuten. Anab Don 

35. Maiburuak murtxatu zuen ur ardo-egindakoa (Io 2, 9). Ir YKBiz 58. Zure morroien kideko izan eta ausimausietan 

erritarrekin maipuru agertu. Goen Y 1934, 184. Apaiza ta Alkatea jar dira mâiburu. Or Eus 16. 

Nongo apaiza zegon maiburu? Or QA 190 (80 maipuru). Maipuruak Aita Zabalari eman dio itza. Eusk 1956, 

233. Mai-buru Larrañaga obispo jauna egon zan. SM Zirik 110. Auzitegira eraman zituen Enpedokel-ek 

maipurua ta etxeko-iauna. Zait Plat 76. v. tbn. Maipuru: Ol Lc 14, 8. 

3. "El Maiburu tradicional, [...] aquel roble que había de arder todo el año en el hogar de campana en la 

amplísima sukalde que congrega a la numerosa familia en las veladas invernales por Aoiz (Escrito por 

Cunchillos)" Garate 6. a Cont BAP 1949, 361. 

- MAHAIBURUKO (maipuruko G, AN, BN ap. A). Presidente de la mesa. Maipurukoak txastatu-zuelaik ur 

ardo egína, [...]. LE Io 2, 9 (Dv mahain arthatzaitze, Ol, Or maizai, Ker mai-zaiñ, IBe, BiblE mahaizain). 

Gonbidatu añ Jaungoikozkoak mai-buruko egiten zuen. Arr Bearg 58 (ap. DRA). Mai-burukoaren onetsi edo 

bedeinkazioarekin asten ziran. Anab Don 35. Baltzu onek mai bat bear dau; [...]. Maipuruko euskaltzain bat; 

maipuruko deduzkoak (presidentes de honor) alkatea, artziprestea, [...]. A LEItz 133. Erraimun eseri zen 

aurrenik mai buruko. Or Mi 89. Dantzaren eskeitzera Mâiburukoari. Or Eus 18. Maiburuko zegoana. TAg Uzt 

180. Maiko ta maiburuko be etzan gitxitan izan bera [On Nazario Oleaga]. Alzola Atalak 101. Buruzagia etorriala, 

maipuruko iarri zuten. Zait Plat 76. 

mahaikada, maikada (V-gip ap. Etxba Eib; A Morf 103), maikara (V-gip ap. Elexp Berg). "Mesa llena de..." 

A Morf 103. "Goiko janteixan maikadia ziran bazkaittan" Etxba Eib. "Mesa repleta de comensales o comida. 

Etxe artan maikaria juntatzen die egunero. [...] Jesus, au da maikaria jarri dozuna iru lagunendako" Elexp 

Berg. v. mahaitara. Maikada gizona batu ziran, denak perretxikujale itxuak. SM Zirik 62. 

mahaikide (H), maikide (Lar DVC 264, H), mahainkide (H). Comensal, convidado. v. mahaiko, MAHAI- 

LAGUN. Eztakizu ba maikideak (convidados) daukaguzana? Ag Kr 51. Apaltzen asiko gera ta, [...] maikide 

izango zaitugu. A Ardi 57. [Egin zan] bazkari-jai eder bat, 300 maikide bildurik. Garit Usand 46. Zori ontsua 

Yainkoaren errian maikide izango dana. Ol Lc 14, 15 (Or mai-lagun). Maikidez bete zan ezteigela. Ir YKBiz 389. 


mende. 

979


[Emen] zu nere maikide, Luzernan ni zurea bezela. Goen Y 1934, 98. Bere mahaikideon hizketaldiari lotu 

zitzaizkon. Mde HaurB 61. Lagunarteko bazkari-apariak eratu oi zituztenean, maikide deitu oi zuten. Etxde JJ 

270. Iainkoek ez dute maikidetzat onesten. Ibiñ Virgil 43. Jauntxo liberalen hizketa-lagun eta mahaikidea 

[Iturriaga]. MEIG VI 56. En DFrec hay 6 ejs. de mahaikide. v. tbn. IBk Lc 14, 10. BiblE Lc 13, 29. Maikide: 

Izeta DirG 50. Osk Kurl 104 (mahi-). Gazt MusIx 5. NEtx LBB 121. Sarritan ixan gara or maikide-lagun. Enb 

209. 

- MAHAIKIDEKO (Lar, H). "Comensal, maikidekoa, mainkindekoa" Lar. 

mahaiko, maiko (V-gip ap. A Apend), mahaineko (Dv), maieko. 1. Comensal, convidado. Cf. MAHAIKO. v. 

mahaikide. Tr. Documentado en la tradición meridional, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 18 ejs. de 

mahaiko, 2 de mahaineko y 6 de maiko. Afalzen hari zirala, gelditu zen Jesus, [...] ta asi zen maiko guziei 

esaten: [...]. Mb IArg I 127. Sartuzé Errége ikusterá maiékoak. LE Urt ms. 126r. Maiko guztiyak emoten eben, 

Euzkelerriko jentia [...] zaliagua zala elizarako. Kk Ab II 181. Bederatzi maiko [gaituk gurean] ta zeñek baño 

zeñek jateko gogo ederragoa. NEtx Nola 22. Kafe lurruntsua artzen egoala, erlijinoaren kaltez berbetan asi zan 

maiko bat. Karmengo Amaren Egutegia, 1952, 104 (ap. DRA). "Prakazar" ipuin-kontari ona zanez, beste 

maikoengana eroan [eban]. Bilbao IpuiB 70. Dukian maixan, geixenetan Zaldun igeskorra maiko izaten [zan]. 

Etxba Ibilt 478. Maiko ta maiburuko be etzan gitxitan izan bera [On Nazario Oleaga]. Alzola Atalak 101. v. tbn. 

Maiko: Lard 415. TAg GaGo 46. 2. Miembro de un tribunal, jurado. Maiko (vocales) onako yaun onetxek 

izango dira: [...]. Amarrok, maipuruko eta maiko, guztiok aintzat artu dabe Euskaltzaindiaren asmo au. A LEItz 

133. Umientzako sariketak pe egon ziran. [...] Umiok eta maiko egiten ebenak otzez dardaraka pasau eben 

arratsalde guztia. SM Zirik 110. Botu-etxean maikoak erdi zerbeldurik [egozan]. Erkiag BatB 104 (v. tbn. en la 

misma pág. maiko egozanak). 3. maiko, maaieko. Comida (de la mesa). [Eskalea] sukal-barnera bai sartu, 

eta / eman ere mâiekotik. Or Eus 413. Nikolasa illuntze aretantxe bertan asi zan urrengo egunerako maikoak 

gertatuten. Bilbao IpuiB 190. 

mahaindaraz. v. MAHAINTARAZ, s.v. mahaitara. 

mahaintarari. "Corrillero" Lar. Cf. mahaitara. 

mahaintto, mahitto. Dim. de mahai. v. mahaitxo. Mahaintto baten gañean, eriaren ohe ondoan, [...] 

edaria osorik zen. Arch Gram 3. Ezartzen dituzte gibelean kadira bat eta mahaintto bat; mahainaren gainean, 

behar direnak irakurtzeko eta izkiriatzeko. Ox 35. Liburua zabalik mahittoaren gainean. Osk Kurl 198. 

mahaintu. "Tabler, mahaintü" VocS. v. mahairatu. 

mahaiontzi, maiontzi (Lar, Añ, Dv (que cita a Mant)). Vajilla. AxN explica baxera (288), por maionzi. 

Maiak, mai-ontziak, soñekoak, jarlekuak, ormak. Añ MisE 8. Mai urritxo bat aski zait neri / [...] ta maiontzia 

bear bezela / landua urre piñ-piñez. "La vajilla". Otag CancB III 335. 

mahaipe, maipe (V-gip, R-uzt; Lar, Añ), mahainpe (S), mahipe. Ref.: Lrq (mahan); Iz ArOñ (maixa), R 396. 

"Bajo [...] de la mesa, maipean" Lar. "(De) debajo de la mesa [...], maipetik" Ib. "Debajo de, zerupean, 

maipean" Añ. "De debajo, zerupetik, maipetik" Ib. "Mahainpe, sous-table" Lrq. "Maipeian, bajo la mesa" Iz 

ArOñ (s.v. maixa). Tr. Documentado en algunos autores, sobre todo del Sur, a partir de mediados del s. XVIII. 

Al Norte, se encuentra en Zalduby, Hiriart-Urruty, Leon y Lafitte, que emplean la forma mahainpe. Al Sur la 

forma general es maipe. Hay mahipe en Oskillaso y mahaipe en IBk e IBe. Limosnaz eskatu ta mai pean jan 

zuen. Cb Just 122. Nere mai-peko papurrak biltzen iduki ditut. Lard 121. Arratsaldean maipean lo. Urruz Urz 

44. Mahainpetik kokoriko, / begira dago Xuriko / artho axaltto bat noizko / othe zaion eroriko. Zby RIEV 1909, 

103. Mai peara egoxten daizk karta guziuak. Mdg 148. Zapi aundijagaz begijak itxita ba-ebillan etxekandria jo 

ona ta jo ara, [...] maiperen baten sartu ziralakuan, maiperik-maipe katamar asi zan. EEs 1924, 158. 

Txakurñoek haurren ogi purruxkak jaten ohi dituzte mahainpean. Leon Mc 7, 28 (Ol, Or, Ker maipe, IBk, IBe 

mahaipe; Lç, He, TB, Dv mahain azpi, BiblE mahai azpi). Afaldar geienak ordi eginda maipean iraulita 

[zeuntzan]. Zait Plat 84s. Hustu zuan barne guztia irakaslearen mahi-pean. Osk Kurl 200. Tripaki-puxka pranko 

badezu / mai-pe ontara botia. Salav 46. v. tbn. Maipe: LE Ong 96v. Etxeg EE 1885b, 314. Ag G 313. Ir YKBIz 

229n. And AUzta 91. NEtx LBB 313. 

[Irigoin] herriko semerik zerenak oro alde zituelarik notari horrek... halere-halere oraino mahain-petik edo 

nolazpeit nausitu baitzen Tissier! HU Aurp 129. 

maipe (V-m, AN-araq, B, BN-baig, Sal, R), mahainpe. Ref.: A; Izeta BHizt; ZMoso 64. "Sin comer, vulg. 

capote. Eztatorrenari, maipe, a quien no viene (se le condena a estar) sin comer" A. "Maipetik uxti (R-uzt), 

maipetik txistu (BN-baig), sin comer; litm., silbar por debajo de la mesa" Ib. "Maipetik xuxtu (txistu, fistu) (B). 


mende.


Ori esaten zaio otordura berandu datorrenari, maipera fistu egiñez" Inza NaEsZarr 2058. "Maipe, maipetik xixtu, 

silbando debajo de la mesa, sin comer. Sar zaite maipean. Maipetik xixtu yan gabe" Izeta BHizt. "Maipetik 

txustu, silbar debajo de la mesa (quedarse sin comer)" ZMoso 64. Erriko laborea kanpora bear du. / [...] 

Jornaleru gaisoak zer egin bear dugu? / Bazkari txarra eta maipetik apaldu (AN). "La comida mala y la cena 

capote". A EY IV 26. Haurrean bazkari egiterat berant heldu ginelarik, aitasok erraiten ohi zaukun: "Berant 

jinak mahain-petik xixtu". Lf "Discurso en el homenaje a Axular" 9-9-1956 (ap. DRA). 

mahaiperatu, maiperatu (Lar, Añ). "(Llevar o poner algo) bajo de la mesa, maiperatu" Lar (tbn. Añ). 

mahaipetu. "(Llevar o poner algo) bajo de otra cosa, bajo la [...] mesa, maiperatu, -petu" Añ. 

mahairako. "Mairakoak, zautarakoak, convidados" A Apend. v. mahaiko. 

mahairakotu. "Mairakotu, convidar" A Apend. v. mahairatu (2). 

mahairatu, maieratu, mairatu, mahaineratu (L, BN, S ap. A; Dv). 1. Sentarse a la mesa; ir a la mesa (de 

Eucaristía). "Ez naiz mahainerako, je n'irai pas à table" Dv. --Zer ote da, komuniatzera doan animak lenik 

ikasi bear duena? --[...] Zer den errege guzien Erregeren mairatzea, [...] Erregeren maian berak jateko. Mb 

OtGai III 321. Biotz garbiaz mairatu bear garean komulgetara goazenean. Añ EL 1 105. Bazkaltzekoan, 

langilleak maiera zirenean, nausiaren begiak sutu ziren. Or Mi 86. [Yesus] yoan zan Farisauaren etxera ta 

maiera zan (Lc 7, 36). Ir YKBiz 157 (Dv jarri zen mahainean). Enaiteke, baina, ederki maiera, zure erruz ez, 

baina nerez. Zait Plat 150. Erratillu bete zerri-gibel maieratu ziotzen ostalariaren alaba gazteak. Ugarte Obaria 

30. 2. mahaineratu (Dv), mai(e)ratu, mahaieratu. Llevar a la mesa; invitar a la mesa. Apaiz batzuk ere, 

bera poztutzeko mairatu nituen. A Ardi 89. Edozeñek ardo onena maieratzen du lenbizi (Io 2, 10). Ir YKBiz 58 

(Dv mahainean ezarri). Orritsetan itzazu --esan zuen-- maiera guziok Bendietan, Sokrate orrek! Zait Plat 150. 

Gure zineetan egunoro mahaieratzen diguten jakia ez da, egia esan, hegaztikia. MIH 320. 

mahaitapala. "Taller de mesa, maitapala" Lar. 

mahaitar, mahaitiar, mahaindar (BN ap. A vEys), ma(a)itar, mahaintar (BN? ap. A vEys), 

mahaindiar. "Convidado, comensal" A. v. mahaikide, mahaiko. Beste baskun edo biltzar euskozaleen 

ordezkariak ere gure maitiar deiturik ditugu. Ldi, carta a Dassance 19-5-1930 (ap. DRA). [An bear] Mikela 

Antoneko, / mâi-tar ez bâ, bederen sukalde-atzeko. "No estaba convidada a la mesa". Or Eus 364. Bazkarian 

baziren bortzeun mahaindiar. Herr 24-1-1957 (ap. DRA). Lehengusuaren semea ezkontzen da, eta mahaitiar 

komitatu gaitu. Arti Ipuin 83. Zuek mahaindar izatea zinez atsegin izanen nuen; ta ere, ixtant bat zuekin eleketan 

aritzea. Herr 24-5-1962, 4. Maitar auetaz kanpo or dauzkat / gazte mardulak aurrian. Basarri in Uzt Noiz 50. 

mahaitara (Lar), mahaintara (Lar, H (L, BN)), mahaitra (BN; VocBN), maitra (B), maintara (Lar), mahaintra 

(H (BN)). Ref.: A (mahaitra); A Morf 104. 1. Conjunto de comensales, grupo de gente. "Corrillo, corro, 

bilgoboilla, mahaintara" Lar. "Contubernio, mahaitara" Ib. "Rancho, elkartea, maintara, ballera" Ib. v. 

mahaikada. Eta Jinkoak hala emendatü dialakoz (janhari) pharte bakhoitz hura, errümesekin egiten dü lehen 

mahaintarakoena bezañ hun zen apairu bat. ArmUs 1900, 60 (ap. DRA). Bertze mahaintara hunek ez du holako 

griñarik. Herr 27-10-1955, 1. Ehun eta zonbeit jende esposen inguruan, zer mahaitra ederra! Herr 27-2-1964, 4. 

v. tbn. Mahaintara: Herr 12-1-1952 (ap. DRA). 2. mahaintara (L, BN, S ap. A; Dv), mahainta (S ap. A). 

"Plein la table. Mahaintara bat pastiz egin dute, ils ont fait de la pâtisserie, de quoi couvrir la table, c.-à.-d., une 

tablée" Dv. "Mesa llena, por ejemplo de cubiertos" A. 

- MAHAINTARAZ (SP), MAHAINDARAZ (SP). Por grupos. "Mahaintaraz, secundum contubernia" SP. 

"Mahaindaraz, per convivia" Ib. v. mahaitaraka. Iar erazi litzaten guziak mahaintaraz belhar pherde 

gainean. "Par tablées". Lç Mc 6, 39 (TB, Leon mul(t)zoka, Ol sailka, Or, BiblE taldeka). Iar erazi itzazue 

mahaindaraz berrogei eta hamarná. "Par cinquanteines en chacune tablée". Lç Lc 9, 14 (Dv andanaka, BiblE 

berrogeita hamarnaka). 

mahaitaraka, mahaintaraka (A, s.v. mahaintara), mahitraka. "Por grupos de mesa" A (que cita el ej. de 

HeH). Agindu zaroen iar-araz zetzatela mahaintaraka belhar pherdearen gainean. HeH Mc 6, 39 (Lç 

mahaintaraz). Jana nunbait hor, mahitraka, emaiten ahal zen ostatuetan. Egunaria 1909, 9 (ap. DRA). 

mahaitegi, maitegi (Lar, Añ), maintegi (Lar). "Refitorio, refectorio" Lar y Añ. 


mende. 

981


mahaitxo, maitxo (Lar), maintxo (Lar), maitxu. Dim. de mahai. "Mesilla, mesa pequeña" Lar. "Bufetillo" Ib. 

v. mahaintto. Baserri bateko sala izango da iruditegiya. Jarriko dira lau silla, maitxo bat, [...]. Moc Damu 5. 

Laster agertzen dira, mendi egian, maitxo banatan edanontzi garbiak eta mai azpian sulla-pedarrak. Ag G 179. 

Zokondo baten maitxo bat ipiñi eutsoen, eta [...] bazkari ederra eruan. Kk Ab I 25. Maitxo bat jokurako. Inza 

Azalp 31s. Jantoki polita, lau lagunentzako maitxoekin. JAIraz Bizia 22. Maitxo batekin topatu, zapasalto ta 

txarro bat puskatu da lurrean. Txill Let 88. Ardandegi zirrizkuan, ogi apurki ta ontzi koipeztu batzuek zeuden 

maitxo batean. Ugarte Obaria 29. v. tbn. Maitxo: Erkiag BatB 166. Mesilla, mesa de noche. Itxi eben osakibotillia 

gexuaren oe-ondoko maitxuan. Kk Ab II 50. Jarri nuan esnatzalea maitxoaren gañean. Anab Aprika 49 

(v. tbn. 48). 

mahaixka. "(Hb), petite table" Lh. 

mahaizain, mahainzain, mahaizai, maizai (Lar, Añ), maizain (V ap. A; Lar, Añ), mainzai (Lar). "Refitolero, 

maizaia, mainzaia" Lar (v. tbn. Añ). "Architriclino" Lar. "Maestresala" Lar y A. v. MAHAI-ARTATZAILE, M.- 

MAISTRE. Domingo Maiçay (1366). Arzam 336. Erregeren mahainzaina edo despensaria. ES 114. Esan 

eutsen Jesusek: atera egizube eta eruan eijozube maizainari. Astar I app. IX. Mai-zaiak ur ardo biurtua 

txurrupatu [zun]. Or Io 2, 9 (Ur, Ol, maizai, Ker mai-zaiñ, IBk mahaizai, IBe, BiblE mahaizain). 

mahaizapi, mai-zapi (V-m, Gc ap. A). Mantel. v. MAHAI-AZAL, M.-ESTALKI, M.-GAIN, M.-OIHAL. 

Jar zak mai-zapiya. Sor AuOst 70. [Txisillua] zamauaz edo mai-zapiaz estaldu eik. A BeinB 45. Asi nintzan 

ogiak apurtuten mai zapi txarpil batzuetara. Or Tormes 47. Bordaondoko gerizpean zabaldu dezala mai-zapia 

. TAg Uzt 89. Jatokiko eskuin-aldeko atetik datoz, mai-zapi, azpil ta beste ontziak eskuan dituztela. 

NEtx Antz 84. Gorde nezazu / zure mahai-zapien eta zamauen artean. Egan 1961 (1-3), 34. Ez bait-du zintzo 

bete emandako itza, maai-zapi gaiñean ez jatekoa alegia. "No comer pan a manteles". Berron Kijote 205. v. tbn. 

Mai-zapi: Alz Ram 21. Anab Poli 130. "Maizapi [neol.], servilleta" Zam Voc. 

maal. v. 1-3 magal. 

mahali. "Fresa (BN-ciz)" Dgs (ap. DRA). 

maaltz (G-to ap. A; H (G, que cita a Izt)). "Guadapero, peral silvestre" A. Probinzia onetako lurrak bere 

griñaz ematen dituen zuaitzik ezagutuenak dira, [...] Maalza, Otea, Sosatsa, Zumea, [...]. Izt C 124. 

maama. v. madama. 

mahanka. v. 1 mahuka. 

mahapuru. v. mahaiburu. 

mahaska (S; Gèze, H (S), Lh). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Vendimia. "Akhitgarria düzü mahaska, la vendange est 

fatigante" Lh. v. mahasketa, MAHATS-BILTZE. 2. "(S), vendange, raisin cueilli. Mahaska ejerra dizügü, 

nous avons une belle récolte de raisin" Lh. v. MAHATS-BILTZE (b). Mahaska ederrenetarik ditake pikabot 

karmin bat jali, bakarrik. Herr 19-12-1963, 4. 3. (S ap. Lh; A Morf 368). "Mahaska es ir en busca de uvas" A 

Morf 368. "Mahaska ari dira, ils vendangent" Lh. 

mahaskari (S; Gèze Dv, H (S)). Ref.: A; Lrq /ma)ha)s!kai/. 1. Vendimiador. v. MAHATS-BILTZAILE. 2. 

"Qui aime le raisin (S)" Lrq. 

mahaskatu (S ap. Lrq; H). "Vendanger" H y Lrq. v. MAHATS-BILDU. 

mahasketa, masketa (BN? ap. A Morf 155). "Vendimia" A Morf 155. v. mahaska. Egun gutti ziran peitu 

mahasketa arorako. Or Aitork 212. 

maasma. v. marasma. 

mahaspasa (maas- V-gip), maspasa (V-gip; Lar, Añ, H (V, G)), maz pasa (Mic 8v), maxpaxa (G-azp). Ref.: 

Elexp Berg (maats-pasa). 1. Pasa, uva seca. "Etaraizu maaspasa batzuk" Elexp Berg. v. MAHATS XIMUR. 


mende. 

982


Besterik eztabe sabelean sartzen; maspasak, iko pasak, almendra gorri batzuk eta ardao zuria. A EY I 61. 

Piku-ogi zati bat eta maaspasa mordo bi [emon eutsoezan]. Ker 1 Sam 30, 12 (Ur maspasazko bi bildura, BiblE 

mahaspasa-mordo). 2. (V-m). (Fig.). Borrachera. v. mahats (3). 

mahaspasatu, maspasatu (V-ger). Arrugarse (con la edad). "Maspasatuteko moduen on, un anciano bien 

conservado" Ort Oroig 141. Orren edadeko gixon zarrok olan ibiltxie... laster maspasatuteko moduen dauz 

de!... Lotsabisteko zarrok! Ort Oroig 60. Arekin zabiltz? Maspasatuta daon atsuarekin? Zubk Egan 1960 (3-6), 

268. 

mahaspats (H (+ mahats-)), maspats (Lar, Añ, H), mahasfats (L ap. Lh). "Orujo, hollejo de uva o manzana 

exprimida, patsa, maspatsa" Lar y Añ. "Borujón" Ib. "Burujo, orujo" Ib. "Casca, hollejo de la uva pisada" Ib. 

Balinbada sagar phatsik, edo mahats phatsik, bazkari ematen zaio eta nahastekatzen. Phatsak ontzen du hainitz. 

Dv Lab 100. 

mahaspatsilla, maspatzilla (Lar). "Pie, de uva pisada en el lagar" Lar. 

mahaspeko, maspeko. De debajo de la vid. Cf. Bil 119: "Matz-peko Martin jauna". Ango maspeko 

gerizpean [...] aparia bukatu zuten. TAg Uzt 71. 

mahaspurukai, maspurukai (Lar H). "Mugrón, sarmiento que sin dividirle de la vid se entierra, para que 

salga donde falta alguna cepa" Lar. Allegatu zan bat matsare bat izatera, eta bota zituen maspurukaiak eta 

txarmenduak. Ur Ez 17, 6. 

mahastar, mats-tar. Txakur zaunkak mats-tarra / dabe uxatu. Zav Fab RIEV 1909, 28 (se trata de una cabra 

montés que se esconde entre la uva). 

mahaste, mahatste. Vendimiario (mes del calendario republicano). "Vendémiaire, Mahatste" Revol 160. 

mahastegi (L, BN, S), mahastei, mahatstei (BN; VocBN vEys), mastei (V-ger, AN-5vill), maztegi, mastegi 

(AN-5vill; Añ), masteri (AN-araq). Ref.: A (mahatstei, mastei); Lh (mahastegi); Echaide Nav 90; Iz IzG 

(masteri). 1. Viña. v. mahasti. Orkatza eta mahatsteia (tít.). Gy 107 (cf. en la misma pág. mahatsti). Ni naiz 

munduko argia, bizitzako ogia, maztegi egiazkoa. Kortazar Serm 261. Bialtzen ditu bere masteira langilleak. Ib. 

137. [Mutil gaztetxoa] ezkutau egin zan basatxonotik urtxuko mastei baten. Kk Ab II 44. Lehengo gizonek, 

ahuntzak emaiten omen zizteian mahasteian, mahats mozten. Larz GH 1959, 86. Nekazari batzui emongo dautse 

alogeran (errentan) bere maastegia. Ker (ed. 1966) Mt 21, 41 (Mt 20, 1 mastegi). 2. "Maastegi, cantidad de 

uvas" A Morf 107. 3. mastegi (V-gip). "Lagar. Txakoliña eitteko mastegixa zan aren etxian" Etxba Eib. 

- MAHASTEGI-JABE. Viñero. v. MAHASTI-JABE. Maastegi-jabea etorri daitenean, zer egingo ete-dautse 

nekazari arei? Ker (ed. 1966) Mt 21, 40. 

mahastekatu. v. mastekatu. 

mahasti (L, BN-baig; Volt 121, Urt I 134, Ht VocGr 437, Arch VocGr, Dv, Gèze, H; -tsti SP, Ht VocGr 312, 

vEys; maas- V-m-gip, B), masti (V-m-gip, G, AN-ulz, B, Ae; Lar, Añ, H (V, G); matsti vEys (G)), mahastoi 

(BN-mix), maastui (V-gip; mas- Añ (V)), masdui (V-arr-oroz), matsd(u)i, masdi (G-nav, AN-ulz), maazti, 

mazti (Mic 9v), matzdui, mahatste. Ref.: A (maasti, mahastoi, masdui, masti); Iz Als (masdiyak), ArOñ 

(maástui); Etxba Eib (masti); Echaide Nav 90; Satr CEEN 1969, 83; Elexp Berg (maasti). Viña; vid. "Veduño" 

Lar. "Desmajolar, arrancar majuelos, mastiak arrakatu" Ib. "Viñedo" Añ. "Buruilleko euriek maastia ontzen, la 

lluvia de Septiembre madura el viñedo" Satr CEEN 1969, 83. v. mahastegi, ardantze. Tr. Documentado en 

todas las épocas y dialectos, ya desde Leiçarraga. Al Norte, la forma general es mahasti. Hay mahazti en 

Pouvreau, mahatsti en Larreguy, en dos ejs. de Haraneder (junto al más frec. mahasti) y en Goyhetche, y 

mahatste en Archu (Fab 135). Al Sur, la forma mejor documentada es masti, seguida de maasti. Hay mastui en 

Zavala (junto a maztui) y Añibarro (junto a masti), y matsdui en E.M. Azcue (junto a maazti). Se documentan 

además, matsdi en Iztueta, y mazti en Lizarraga de Elcano (Urt ms., sg. el editor) e Iraola. En DFrec hay 7 ejs. 

de mahasti. 

Nork landatzen du mahasti, eta haren fruktutik eztu iaten? Lç 1 Cor 9, 7. Mahastia / gau hontan zen loratu. 

EZ Noel 54. Erho gobernu gabearen mahastitik edo ardantzetik iragaitea. Ax 40 (V 25). Mahastiaren iabeak, 

[...] eman zerauen hanbat iornal eta alokairu. Ib. 169 (V 114). Hari zaite fidelki ene mahaztian, ni izanen naiz 

zure saria. SP Imit III 47, 2 (Ch, Ip, Leon mahasti, Ol, Pi masti; Mst miñatze). Bere mahastia allokatuko 


mende. 

983


baidaroe bertze mahastizain batzuei. He Mt 21, 41 (Lç, TB, EvL, SalabBN, Ip, Dv, Leon, BiblE mahasti; Echn, 

Ur (G), Ol masti, Or, Ker maasti; Hual ardauntzu, Samper ardantze). [Aita] ilkhi baitzen goiz goizetik langilleak 

egiterat bere mahatstikotz. He Mt 20, 1 (Lard 422, Ur (G), Ol, Ir YKBiz 353 mastirako). Acab-ek eskatu zion [...] 

Naboth-i bere ardanz-masti bat. Mb IArg I 263. Bere phiko-ondo eta mahatstiaren itzalean. Lg I 328 (II 232 

mahatsti). Mintzarazi zituen arbolak, [...]. Olib-ondoa, gero phiko-ondoa, handik mahatstia. Ib. 216s. Azeri 

txikitxo animako maasti ederra gutxika galtzen duteenak. Mg CC 234 (v. tbn. en la misma pág. masti). Orditu 

leite bere Mastian arturiko ardauaz. CrIc 172. Mastiak eta aretxak iñautsiten dira, frutu geiago dakarrentzat. 

Añ MisE 69 (LoraS 106 mastui). Inguratu zuan masti au esiz eta paretez. AA III 356. Etxe ederra, / eta mastui 

galantak. Zav Fab RIEV 1909, 35 (RIEV 1907, 92 maztui). Matsdi andi ugaritsuak izan oi zirala anziñaeran 

Probinzia onetan. Izt C 145 (149 matsdi iori, 189 masti). Orkatz bat bortxatua, / mahatsti hautiñ batean sarthu 

zen etsitua. Gy 107 (cf. en la misma pág. mahatsteia). Mahastiak estekatzea eta haintzurtzea. Dv Lab 206. Batu 

egizuz lurreko maastiko morduak. Ur (V) Apoc 14, 18 (Ur (G) mastiko mordoak). Mahasti atheratzen hari [zen]. 

Hb Egia 70. Mahasti moxtu gabetako arnoa etzen on. Ib. 71. Maasti batetik mats-mordo bat artu zuan. 

Maastiaren zaitzalliak ikusi zuan. Bv AsL 132 (162 masti). [Deitzen zaitu] bere mastiko lanera. Ib. 208. Bere 

inguruetako landa, phentze, mahasti, oihan. Elsb Fram 156. Matsdui eder bateko / lenengo mordoak. Azc PB 

220 (Ur PoBasc 176 masti; PB 78 maazti). 

(s. XX). Jorratu matzduia, ta ezarri azufria gorrindu ez dedin. NecCartV 102. Flauta jotzen ari zan apaiz 

gazte bat mazti orren azpiyan. Iraola 83. Masti, sagasti, mendi ta basoak. Ag EEs 1917, 170. Euskal-Erria 

Euskerik gabe... / [...] masti orritsu ederra baña... / matsik gabekoa. Jaukol Biozk 17 (24 masti gazte). Maasti 

ugaritik batzuk igali guzia artzen [dute]. 'Du vignoble'. Or Mi 85. Lur guziak ogi-alor eta mahasti bilakatuak. 

Zub 83. Badoa muthila mahastira. Mahastia pikatzen du. Barb Leg 127 (v. tbn. Sup 168). Mastiko langille 

[gaiztoak]. Ir YKBiz 385. Maasti zabal ziranak ezereztuta. Erkiag Arran 18 (BatB 168 maasti). Legorte 

ikaragarriak etorri ziran bereala, galdu ziran mastiak. Munita 129 (v. tbn. en la misma pág. maasti). Aizkora 

gogorrarekin mastiak moztu itzatzu. Ibiñ Virgil 114. Melibeu, txerta itzatzu udarondoak, mastiak lerrokatu 

itzazu. "Pone ordine vitis". Ib. 33. [Etxaldeak] alor ederrekin, / mahastiak urdin... Mattin 46. 

v. tbn. O Pr 579. CatLav 141 (V 73). Dh 188. Arb Igand 19. CatJauf 84. JE Bur 198. Zerb IxtS 14. Mde Po 55. 

JEtchep 46. Onaind in Gazt MusIx 155. Masti: Cb Just 47. VMg 59. It Fab 228. Lard 142. ETZ 298 

(Zugarramurdi, 1875). Arr EE 1885b, 472. Brunet Lc 20, 15. Etxeg RIEV 1908, 116. JBDei 1919, 363. JanEd II 

110. Inza Azalp 143. Otx 129. TAg Uzt 16 (278 maasti). Manzi GPatroi 166. Gand Elorri 107. Maazti: Oteiza 

Lc 20, 16 (20, 14 maasti). Maasti: Ldi BB 146. 

(Como primer miembro de comp.). Pitxerretan ez dute sudun edaria; / gehienen mahasti sagarno horia. Hb 

Esk 186. Masti-alorra mardul dagonean ederra da. Or JBDei 1919, 366. Leorte ikaragarriak, masti-sallak 

ondatzea. Munita 22. Masti-lantzeak; birlandatzeak, landarak nola iarri. Ibiñ Virgil 82. 

- MAHASTI-ADAR. Sarmiento. v. mahats-adar. Masti-adarrak, matsondoan ezpadago, berez zittu edo 

fruturik eman ez dezaken bezala (Io 15, 4). Inza Azalp 140 (He, Ol, Or, Ker, BiblE ai(h)en, TB xarmant, Ur (x-), 

LE zarmendu, Dv adar). 

- MAHASTI-AITZUR. "Desbarajuste, mastiaitzur, zalapart" A DBols. "Masti-atxur, intriga; litm.: azadón de 

viña" A EY III 306. Nekezaritzan errusitarrak ipar-amerikarrak baño aurreratuago ete dagoz? Eztago olako 

masti-atxurrik! Eguzk GizAuz 137 (v. tbn. 9). "Masti-atxurren, intrigando, intriga, revuelta (V-m)" A Apend. 

Ni ez naizela kirmen? Zergatik ari zera masti-aitzurretan? Zait Sof II 75. 

- MAHASTI-AITZURLARI. "Mastiatxurlari, intrigante" A Apend. Bart zuen aurka oldartu zan mastiaitzurlari. 

Zait Sof II 15. 

- MAHASTI BERRI (Hb ap. Lh; masti-b. Lar). "Majuelo, viña recién plantada" Lar. Lur jabe txikiak ere [...] 

maasti berriak jarri, ta askotzaz etekin geiago izango [zuten]. Munita 129. 

- MAHASTI-JABE. Viñero. v. mahastidun. Dathorrenean bada, mahasti iabeak zer eginen draue laborari 

haiei? Lç Mt 21, 40 (Ol masti yabe, Arriand masti-jaube, Ker maasti-jabe, IBk, BiblE mahasti-jabe). Masti 

jabeak ardao zarra ta barria eukiteko egin dauan lana. Eguzk GizAuz 53. Biñer (mâsti-jabe) batek bestiari / 

estakürü eman nahi. Or Eus 281. Orra, masti-iabea, nekeak bukatua, ardantz buruan kantari. Ibiñ Virgil 90. v. 

tbn. Masti-jabe: Lard 432. Bv AsL 182. Masti-yabe: Ir YKBiz 387. 

- MAHASTI-KUKUSO. "Phylloxéra" T-L. 

mahastidi (H), mastidi (H). "Grande quantité de vignes. Herri onetan mastidi, mastitza andiak dagoz, en ce 

pays-ci il y a grand nombre de vignobles" H. v. mahasti, mahastitza. 

mahastidun. Viñero. v. MAHASTI-JABE. Deus egin gabe zaudeneri erran zioten, ebanjelioko 

mahastidunaren hitz hau: [...] Zeren ez zindukete nahi lan aphur zerbeit egin? Prop 1898, 73. 

mahastigin. Viñador. Neure Aita da mahastigina (biñia edo biñera). Etcheberry 265. 


mende. 

984


mahastiketa. Viñedo. v. mahasti. Zuen baratzeketa handia, zuen mahastiketa, zuen olibadiketa, zuen 

pikodiketa harraz izan dire iretsiak. Dv Am 4, 9 (Ur masti, BiblE mahastiak). 

mahastilari. Viñador. v. mahastizain. Ni naiz egiazko mahatsondoa, eta nire Aita da mahastilaria. IBk Io 

15, 1 (Lç, He, Dv, Ker (-aa-) mahastizain, Ur, LE, Ol, Or, BiblE nekazari). 

mahastiondo, masti-ondo. Vid. v. mahatsondo. Masti-ondo motxak, lurretik eskas jagiak. Erkiag BatB 

168. 

mahastipe, mastepe. Lugar bajo la viña. Yarri ziren gordetubak ardanze eta masti batian, [...] yeki ziren 

gordetubak zauden mastepetik (Zugarramurdi, 1875). ETZ 298. 

mahastiratu (L, BN, S; Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. "Porter à la vigne, se rendre à la vigne" Dv. "Llevar a 

la viña" A. 

mahastitsu (L, BN, S ap. Lh; Dv), maastitsu (B ap. A). Abundante en viñedos. 

mahastitza (H (+ maa-)), mahastitze (H), mastitza (Lar, Añ, H). Viñedo. "Mahastitze, grande quantité de 

vignes" H. v. mahasti, mahastidi. 

mahastizain (L, B, BN, S ap. A; SP (mahats-), Urt II 464 (-añ), Ht VocGr 437 (-aiñ), Gèze (-añ), Dv, H (+ maa- 

)), mastizai (Lar, H), maastizai (H), mastizain (Lar (s.v. guarda), H). Viñador. "Viñadero" Lar. "Guarda de la 

viña" A. Tr. Documentado, desde Leiçarraga, en autores septentrionales. Al Sur se encuentra en el s. XX en 

Etxegarai, Iraizoz (YKBiz 453 mastizai), Orixe, Kerexeta y BiblE (Mt 21, 33). Ni naiz aihen egiazkoa, eta ene 

Aita da mahastizaina. Lç Io 15, 1 (He, Dv mahastizain, Ker maastizaiñ; Ur, LE, Ol, Or, BiblE nekazari, TB biñi, 

EvS biñier). Nola baitzara elizako Pilarea, Iainkoaren mahastizaina, Giristinoen Kapitaina. Harb a) 7v. Igorri 

izan zituen bere sehiak mahasti zaiñetarat, mahastiko fruituen altxatzerat. He Mt 21, 34 (TB, Ip (-zañ), Dv, Leon 

mahastizain, Or maastizai; SalabBN biñe, Echn, Ur (G), IBk, BiblE nekazari). Eman zioten mahatsti hura aphur 

batetakotz mahatstizainei, hango lanak egiteko. Lg II 231. Mastizai edo irurazaiak ikusiko balu norbait mastian 

edo soroan sartzen, [...]. Etxeg RIEV 1908, 116. v. tbn. EvL Mt 21, 41. 

mahastizaindu (H (+ -zaitu)), mastizaindu (H (+ -zaitu)). "1. garder une vigne; 2. avoir soin d'une vigne, la 

travailler, etc." H. 

mahastizaingo. Acción de guardar la viña. Zuzenbidea baltzuan, naiz, bakarrean onuragarrien daite, 

inauskai bat zaitu bear dezanean; erabili bear dezanean, ordea, mahastizaingoa ote? Zait Plat 94. 

mahastizainketa. Acción de guardar la viña. v. mahastizaintza, mahastizaingo. Aita bat bere etxetik 

atheratzen [da] argitu orduko mahatstizainketarat. Lg II 195. 

mahastizaintza (H (+ -zaitza)), mastizaintza (H (+ -zaitza)). "1. garde d'une vigne; 2. métier de vigneron" H. 

v. mahastizainketa. 

mahastizaintzaile, mastizaintzale. Viñador. Paratu ninduten masti zaintzale: nere mastia enuen zaindu. 

Echn Cant 1, 5 (Ol maasti-zain). 

mahastizale (H), mastizale (Lar H). "Vinariego" Lar. "Possesseur de vigne, qui la cultive" H. 

mahastu. Crecer, madurar la vid. Zabaldu zen mahats-ondo aphal bat, [...]. Mahastu zenean beraz, 

fruituak atheratu zituen aihenetan, eta aldaskak arthiki zituen. Dv Ez 17, 6 (Ol, Ker, BiblE ma(h)atsondo egin). 

mahasturu. v. maiasturu. 

mahasturu. v. maiasturu. 

maata. "(AN-gip), palo para levantar más fácilmente una red muy cargada" A. 


mende. 

985


maatatu. "(Lf), poser une chose sur une autre pour la faire tourner plus facilement" Lh. 

maatil. v. maratila. 

maatraka. v. matraka. 

mahats (L, BN, S; Volt 114, SP, Urt I 101, Ht VocGr 312, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; maats V-m-gip, 

AN-larr; Dv, H (V, G)), mats (V, G, AN, B, Ae, Sal, R; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), maatz (V-gip; H (V, G)) matz 

(Mic 9v, H), mahas (H; maas A), mas (G-nav, L, BN; Lar, H (V, G)), magats (V-gip), marats (G-azp). Ref.: 

Bon-Ond 148 y 149; VocPir 663; A (maats, mats); A CPV 127 (magats, marats); Lrq /ma)ha)c!/); Lh (mas); Iz Als 

(matsa); To (maatsa), UrrAnz y ArOñ (maátza); Echaide Nav 90; Etxba Eib (matsa); Elexp Berg (maats). Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos, ya desde Leiçarraga. Al Norte, mahats es la forma general. 

Pouvreau escribe siempre mahatz, y hay tbn. un ej. en AstLas, junto a otros de mahats. Al Sur, la forma mejor 

documentada y casi única entre los escritores navarros, es mats. Hay maats en msOñ, Moguel, fray Bartolomé, 

Uriarte (en vizcaíno), Beovide (junto a mats), Ayerbe (EEs 1912, 156), Kirikiño, A. Irigaray, Lizardi, Markiegi, 

Orixe (excepto en el artículo de JBDei 1919), T. Aguirre, Villasante y un ej. de Ibiñagabeitia (junto al frec. 

mats). En las biblias de Olabide y Kerexeta, ambos emplean mats en el Nuevo Testamento (ed. 1931 y 1966 

respectivamente) y posteriormente maats, en el Antiguo y Nuevo Testamento (ed. 1958 y 1976). Se encuentra 

matz en Astarloa, en un texto baztanés del s. XVIII (BOEans 817), en Oteiza (Lc 6, 44), en un ej. de EgOn (53, 

ap. DRA), y en E.M. Azcue y Lauaxeta, y mahats en Aresti y BiblE. En DFrec hay 8 ejs. de ma(h)ats y 1 de 

mats. 

1. Uva. "Burbujo de uvas, matsan razimo" Lcc. "Agraces, mats eldubageak" Lar. "Vendimiar, matsak 

bildu" Ib. "Tortozón, especie de uva, mas mueta bat" Ib. "Uvada, matsugaria" Ib. "Mahatsa laxaprenatzen (BNlab), 

acción de la uva que brota en pámpanos" A. Mahatsak onthu dituk. Lç Apoc 14, 18 (Echn, Ur (G), Ol 

matsak, Ur (V), Ker maatsak). Azintun-ondoen artean landatua den mahaztiak iasaitentu mahatz gizenak eta 

azitunen gozoa dutenak. SP Phil 327 (He 329 mahats gizenak). Bil othe daitezke elhorrietarik mahatsak edo 

laharretarik fikoak? He Mt 7, 16 (Lç, TB, EvL , SalabBN, Ip, Dv, BiblE mahats, Ur (G), Echn, Hual, 

Samper, Ol mats). Mahats ondu gabeak [jatea]. He Phil 86. Udare, txermen, mats eta beste jan-gai guziak. Mb 

IArg I 119. Etzen gehiago agertu mahatsen biltzeko muga ethor arteraino. Lg II 232. Egon zan mats gozoen 

ustean zai [...], baña alferrik, zeren eman etzuan mats garratz-basatiak baizik. AA III 356. [Aien bat] ain berde 

eder panpanos, zarmendus, ostos, lores ta matses. LE-Fag (s.v. ayen). Gaztaña, sagarra, matsa, intxaurra, [...]. 

Izt C 137. Urrian. Sagar, mahats eta gaztainak biltzeak. Dv Lab 209. Bildu zituen lurreko mahatsak, eta arthiki 

zituen [...] thina handira. Dv Apoc 14, 19 (He mahatsa ebaki, Ip mahatsak bildü, Ur (G) matsak bildu, Ur (V) 

maatsa mindemiñau). Ematen diote mahatsek arnoa, aroek bihia, lorek usaina. Hb Egia 33. Lehertuz / arnotzen 

[da] mahatsa. Zby RIEV 1908, 211. Gaztaina-kirikioak, / indiar matz eta artoak / batu. Azc PB 289. Masti oek 

ematen zuten matsarekin, txakoliña egiten zan. Etxeg RIEV 1908, 190. Sagar, udare, keriza ta matsak. Ag EEs 

1917, 170 (G 61 matz). Matsaienak matsa emateko bear dun ezetasuna ta indarra. Or JBDei 1919, 365. 

Elgebarnek maite zian mahatsaren hura. Const 38. Maatsa elduegia egoalako, eskuetan aletuten zan. Or Tormes 

25. Sartu zala dolarean, / saskika mâtsak ara jaurtiaz / tinkatzen zitutenean. Or Eus 383. Phiko eta mahats 

ederrenez kargatuak. Zerb IxtS 40. Nire deserriko mahats geza bigunak. Arti MaldanB 191. Mats eldua ardo 

gorri. Gand Elorri 108. Mahatsa gal baledi / izotz bat eginik, [...]. Canción suletina (ap. DRA). 

v. tbn. Ax 216 (V 144). Urt Gen 40, 11. Brtc 133. AstLas 34 (53 mahatz). Arch Fab 135. ECocin 19. Barb Sup 

10. Ox 142. Lf Murtuts 8. Mats: Gamiz 206. VMg 63. Zav Fab RIEV 1907, 533. Echag 174. It Fab 135. Lard 

385. Brunet Lc 6, 44. JanEd I 41 y II 16. AzpPr 68. Jaukol Biozk 17. Lab EEguna 101. Ir YKBIz 139. Ibiñ Virgil 

69. NEtx LBB 364. 

"Bearrak ondutako matsa da ori, la necesidad le ha repuesto; litm., ése es uva abonada por la necesidad (AN)" 

A EY III 332. 

(Como primer miembro de comp.). Azeri mats-gurea (tít.). Zav Fab RIEV 1907, 533 (1909, 28 mats 

ongilla). Emakumea bada / matz-salda-zalea / aldean daukaz beti / buruko alea, / ta esteak korroka. Azc PB 105 

(in Ur PoBasc 207 ardao zalia). Yatetxe baten maats-itzalpean eserita. Or Mi 15. Mustioak maats-tinkatzaileen 

zangoak nabartzen dituenean. Ib. 29. Raymonde, soin humoa, mahats hume! Mde Po 55. 

(Como segundo miembro de comp.). Goiz-mâtsak eldu zaizkiola ta / dizela janez mâstira. Or Eus 381. 

Mahain-mahatsa eta arno-mahatsa ere xuhurtu dira, bainan arno-keta gaitzak badira sotoetan. Herr 20-7-1961, 

1. 

2. (H), mats (Lar, Añ, Lcq 62, H). Vid. Abetxubak dira beste oneek. [...] Maatsa. Urkija. Untza. Uurra. [...]. 

Mg PAb 188. Matsaren adartxo ta aienak ziran argal. VMg 64. Sagarrak txertatu ta / matsak podatzera. It Fab 

183 (153 matsaren ostoa). Benedika dakiola, dio, / mahatsari ahiena, / arno ekartzen duena. Bordel 79 (tbn. en 

ChantP 310 mahatsari aihena). Anziñako denporan Gipuzkoan matsak / badakigu zirala guztiz aberatsak. Izt C 


mende. 

986


149. Toki guzia dena lore da, dena lili, mahats, sagar eta zuhamu. Hb Egia 31. Lore bat badakar mahats horrek 

xoragarria. HU Aurp 97. Beste zugaz guziek etorri omen ziran matsarengana. Or JBDei 1919, 364 (Mi 79 

maats). Matsaren orpotik dator / mama gozua. JanEd I 127. Begira mats guzien / amoriyuari, / berriro nun 

dakarren / beren frutu ori. JanEd II 14. Nik matsa nola ebakiko det / ardo-zalia naiz eta? Tx B I 244. Laztantzen 

dodaz sasi-lilijak, / eta matzaren urrezko orrijak. Laux BBa 26. Mâtsa lore daukagu. Or in Gazt MusIx 199. v. 

tbn: Ox 31. Mats: Echve Dev 371. NEtx LBB 148. 

3. Borrachera. v. mahaspasa (2). Goizean zuria ta / atsaldian baltza, / eten bako txurrutai / an ekiten 

dautsa; / artzen dabe matsa, / ezin dira altza. BEnb NereA 28. 

4. (V-gip, G-azp). "Maátsa erabilli, ibilli, euki, izan, negozio handia izan. Taberna orrek dabill aspaldixan 

maatsa. Trena kentzia Vergararesandako izan zan maatsa" Elexp Berg. 

- MAHAS-MURIO (H, s.v. mahas-mordo), MAS-MURIO (H). "Grappe de raisin" H. v. MAHATS-MORDO. 

- MAHATS-HABE. "(L), pied de vigne" Lh. [Matsondoa] ez da zura egiteko ere gai; ez da sutarako baizik. 

Quid fiet de ligno vitis? Zer egingo degu matsabeaz? Or JBDei 1919, 363. 

- MAHATS-AITZUR. "Matsatxur (V-ger), bidente, azada de dos púas agudas; litm.: azada de viñedo" A. 

- MAHATS-AIZTUR (-aixtur T-L). Tijeras de viñador. "Sécateur" T-L. Zelaitar etxeko-andere bat kanporat 

joan da mahats-aixtur pare batekin erramu aldaxka bat pikatu beharrez. Herr 11-4-1968, 3. 

- MAHATS-ALDI. Vendimia (temporada). Urtearoko mâts-aldiz poza / barra du auzo guzian. "En la época 

de la uva". Or Eus 236. Matsaldittan, nekazarijai otseña, matsokotan bidaldu leutsen. Arriand Mc 12, 2. Gariebatea 

maatsaldirarte luzatuko da, eta maatsaldiak azarorarte iraungo dau. Ker Lev 26, 5. 

- MAHATS-ALE (maats- V-gip ap. Elexp Berg; A Morf 485), MATSALE (Lar). Grano de uva. "Garulla, uva 

desgranada que queda en las cestas" Lar. "Granuja, uva desgranada, matsale eroriak" Ib. "Etxetatik erori ote dira 

guretik bezenbat maatsale?" A Morf 485. v. MAHATS-BIHI, M.-GARAU, M.-KOSKOR, M.-PIKOR. 

Oliboaren artian dagoen matsak matsale aizetsuak ta azeitunen gustokoak izaten dituzte. Echve Dev 371s. 

Neska, mats-alea bezain gorri gelditu dun. Or Mi 37. Erleak erlauntzan bizitzea edo maats-aleak mordotan 

egotea bezalaxe. Vill Jaink 171. Ardoa egiteko ez da mahats-aleak oinkatzea aski. MIH 324. v. tbn. Maats-ale: 

Markiegi in Ldi IL 9. Mats-ale: NEtx LBB 148. 

- MAHATS-ALOR. Campo de uva, viña. v. M.-KORTA. Ba noa mastira, ta legor dago matsalorra. Or 

JBDei 1919, 363. 

- MAHATS-ANDU. Cepa. Matsanduan egatxabala bezain zailu, eserita egondako adaskaren begiz begi, alai 

zion, besoa luzatuki: kabia duk! 'Vive comme une locustelle sur un cep'. Or Mi 21. 

- MAHATS-ARBOLA. Vid. v. M.-LANDARE, M.-ZUHAITZ. Kastillan mats-arbol bat / ez det uste danik. 

Tx B III 131. 

- MAHATS-ARO. Vendimia (temporada). "Mahats aro da, belharrak aro du, il fait beau temps pour le raisin, le 

foin" H (s.v. aro). Tbn. en el voc. final de HeH (s.v. aro): "Mahats-aro, mahats-ordu, muga, mahasgiro". 

Mahats aroa hurbildu zenean, bere sehiak mahastizainengana igorri zituen. Dv Mt 21, 34 (Ol matsaro, Or, Ker 

maatsaro; He fruituen denbora, Ip mahatsen biltzeko tenore, HeH mahatsak biltzeko aro, Leon mahats biltzeko 

aro, BiblE mahatsa biltzeko garai). 

- MAHATS-ARRA. "Mats-arra (V?, msLond), parra" A. Cf. MAHATS-PARRA, mahats-adar, mahatsare. 

- MAHATS BASA (BN-lab ap. Lh, que cita a Dass). "Vigne vierge" Dass GH 1921, 731. v. basamahats. 

Mahats basa da, erran gabe doa, bainan ez gutiago ona. Prop 1882, 62. Beren mahastiak galtzerat utzi 

dituztenek, arno xorta bat etxean bildu nahi dutenek gastu gutirekin... zer landa? "Mahats basak". "Mahats 

basak"? [...] Liburuetan deitzen dire hoik 'producteurs directs'|0. Eskual 17-1-1913, 2. 

- MAHATS-BATZAILE. Vendimiador. v. MAHATS-BILTZAILE. Maats-batzen ziarduen, eta maatsbatzale 

batek mordo bat emon eutson limosnatzat. Or Tormes 23s. 

- MAHATS-BATZE-. Vendimiar. (No documentado con formas verbales personales). v. MAHATS-BILDU. 

Bedarra ebateko edo mats-batzeko makets edo gurguillua. A BGuzur 154. Eldu giñanean, maats-batzen 

ziarduen. Or Tormes 23s. 

- MAHATS-BATZE (maasbatze V-gip; masbatzaite V-oroz; masbatze V-ger-arr; masbatzei V-m [ det. - 

tzeia]; maspatze V-arrig). Ref.: A (masbatzaite, maspatze); Elexp Berg (maats-batze). Vendimia. v. MAHATS- 

BILTZE. Yuaten ziran Erriojara ta Aragoera maats-batza ta ardao-egite aldiya baño lentxuago. Kk Ab II 

164. Gal-ebatia, galjotia, matza batzeia edo bindimia. Astar II 71. 

- MAHATS BELTZ (m. beltx L, BN, S ap. Lh; H; mats beltx Lar; mats baltz V ap. A). Uva negra. "Palominas 

uvas, mats beltxak" Lar. "1.º raisin noir; 2.º cassis, groseille noire" Lh. v. ANDERE-MAHATS BELTZ. 

Arbola eder bat aurrean eta / mats beltza beste aldean. Balad 188. [Badet masti] zar bat ere bai / mats beltzez 

dana josia. Jaukol Biozk 24. 

- MAHATS-BIHI. Grano de uva. v. MAHATS-ALE. Ixur zazu agordienta eta mahats bihiak terrina batetara. 

ECocin 53. 

- MAHATS-BILDU (mahas- H; masbildu Lar, H). Vendimiar. v. MAHATS-BATZE-. 

- MAHATS-BILKETA. a) Uva recolectada. Zatoz onea, Tolare-iainko (dana dago emen zure emariz beteta; 

[...] maats-bilketak gaiñezka dagi kupeletan apar-iario). "Vindemia labris". Ibiñ Virgil 82. b) Vendimia. 


mende. 

987


Garijotzeak mahats-bilketara arte iraungo du eta mahats-bilketak ereinaldira arte. BiblE Lev 26, 5. 

- MAHATS-BILTZAILE (H (+ mahas-), -biltzale T-L; masbiltzalle Lar, H). Vendimiador. "Vendangeur" T-L. 

v. MAHATS-BATZAILE. [Kantua darie] baba ta arto-biltzalleai; baita maats-biltzalleai ere. TAg Uzt 278. 

Zuen arteko ai-nintza, artzai edo zoritu mats-biltzaile. Ibiñ Virgil 63. 

- MAHATS-BILTZARO, MASBILTZARO. Vendimia (temporada). v. MAHATS-ARO. Masbiltzaroan, 

arrats gorri batean mastian nengoelarik. Amez Plat 2 (ap. DRA). 

- MAHATS-BILTZE (Dv, Gèze, H; mahas- L, BN, S; H; maas- B), MATSBILTZE (B; mas- G; H), 

MASBILTE (G), MAHATS-BILTZA (H (+ mahas-)), MASBILTZA (G?; Lar, Añ, H). Ref.: A (maasbiltze, 

masbilte); Izeta BHizt (matsbiltze). a) Vendimia (acción y temporada). "Aste hunten Erribera aldean matsbiltze" 

Izeta BHizt. v. mahaska, MAHATS-BILKETA (b), M.-BATZE. Mats-biltzeko egunak alderatu ziranean, 

morroiak bialdu zituen errenta-eske (Mt 21, 34). Lard 431 (Leon mahats biltzeko aroa). Laboreen jotzeak 

iraungo du masbiltzeraño, eta masbiltzak eragotzi naiko du ereitza. Ur Lev 26, 5 (Dv, Ol, Bibl ma(h)ats-biltzea; 

Ker maatsaldi, BiblE mahats-bilketa). Mats-biltzeko garaia. Ir YKBIz 385. Mayik erraiten zion noiz zen iguzki, 

noiz euri, noiz fruituak zohi, noiz ogi ephaiteak, mahats biltzeak... JEtchep 21. b) MAHATS-BILTZA (H (+ 

mahas-, mas-)). Uva recolectada. (La definición "vendange" de Duvoisin y Gèze podría corresponder tbn. a esta 

acepción). v. mahaska (2), MAHATS-BILKETA. Beruinatu zuen lurreko mahastia eta aurthiki zuen mahasbiltza 

Iainkoaren koleraren sulla handirat. TB Apoc 14, 19 (Dv mahatsak, Ur (V) mindemiñia, Echn mendimia, 

Ker maatsa). 

- MAHATS-BURKO (SP, H (+ mahas-, mas-)). "Grappe de raisin" SP y H. v. MAHATS-BURU, M.-MORDO. 

- MAHATS-BURU (H (+ mahas-)), MASBURU (Lar, Añ, H; mats buru Lcq 34). Racimo de uva. v. MAHATS- 

MORDO. 

- MAHATS-BURUXKA. "Mahasburuxka (BN-mix, S), racimos que no se han recogido en la vendimia" A. 

- MAHATS-EGOSKI. "Uvate, conserva de uvas cocidas en arrope, matsegoskia" Lar. 

- MAHATS-EGUR. "Mats-egur (V-ger), estacas de viña" A. v. mahatsol. 

- MAHATSEKO ARDO. Vino de uva. v. mahatsardo. Kalizan egotzi zan edaria konsagrazioa egin baño 

leenago ardo lurreko edo matsekoa zan. Mg CC 196. Garizko ogia eta matseko ardaoa. Itz Azald 156. 

- MAHATS-GARAU. Grano de uva. v. MAHATS-ALE. Mats garau irazietatik ateretan dan [ardaoa]. Añ 

LoraS 55. 

- MAHATS-GIRO (H), MASGIRO (G, B ap. A). "Belhar-, mahats-giro hari da, il fait un temps favourable au 

foin, à la vigne" H (s.v. giro). "Buena temperatura para la uva" A. Tbn. en el voc. final de HeH (s.v. aro). v. 

supra MAHATS-ARO. 

- MAHATS GOIZTAR. "Tempranillas uvas, mats goiztarrak" Lar. "Ligeruelas" Ib. "Mahats, mats, maats 

goiztiarra, berantiarra, raisin précoce, raisin qui mûrit tard" H. 

- MAHATS-GOLKO (L, BN, S ap. Lh; -kh- H (BN)), MASGOLKO (BN-ciz ap. A; -kh- H), MAHATS- 

GOKHO (SP), MAHAS GOKO (H (G, L; + -kh-)), MAS-GOKO (H (+ -kh-)). Racimo de uva. v. MAHATS- 

MORDO. Ekhi beroak gorritzen duen / ura mahats golkoetan / behar diagu edan odolik / atxikitzekotz 

zainetan. Ox 139. 

- MAHATS GORRI (L, BN, S ap. Lh), MATS GORRI (Lcq 62). "Granadina, mats-gorria; en Vera itxe mats 

gorria" Lcq. "1.º le raisin rouge. 2.º groseille rouge" Lh. v. ANDERE-MAHATS GORRI. Hauta zaitzu 

mahats gorri onak. ECocin 53. Atsegin du txerto-udare ta mats gorri / urre-gorria biltzea. Or JBDei 1919, 253. 

Laparrak mats gorrizkaz beteko [dira]. Ibiñ Virgil 43. 

- MAHATS IDOR, MATSIDOR (Lar, H). "Pasa, uva seca, maspasa, matsidorra" Lar. v. mahaspasa, MAHATS 

XIMUR. Gure garratoinek gaur, / mahats idor, arrainki, / gasna gogor, tripaki, / [...] orotarik badute... Ox 

107s. 

- MAHATS-JABE. Viñero. Cf. MAHASTI-JABE. Denpora artan mats-jabeak beren ardauaz egin oi zuten 

merkataritza. Izt C 147. 

- MAHATS-KASKA. "Ekainean lurrari harroaldi bat emaiten zaio: mahats-kaska deitzen dugu hori. Usaiako 

aitzurrarekin egiten da (BN-baig)" Oltzomendi GH 1933, 79. 

- MAHATS-KORDA (maats- V-gip; mats- V-gip), MASKORDE (V-arr-och), MAASKORDA (V-gip). Ref.: A 

(maskorde); Etxba Eib (mats-kordia, kordia); Elexp Berg (maats-korda, korda). Racimo de uva. "Matskordia 

biren artian, makilla baten ekarri eben ango lurretatik" Etxba Eib (s.v. kordia). "Maaskorda osua jango neuke" 

Elexp Berg. "Maats-korda ederrak agiri die" Ib. (s.v. korda). v. M.-MORDO. 

- MAHATS-KORTA. Campo de uva, de vides. v. MAHATS-ALOR. Ikustekoak egoten ziran bere basoak, 

bai mats korta, bai makatz; garrazta ta guztiek. Akes Ipiñ 34. Mats-kortati nator, landara batzuk yorratuten 

egon naz-da. Ib. 35. 

- MAHATS-KOSKOR. "Mats-koskor, grappe, grains (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 149. v. MAHATS-ALE. 

- MAHATS-LAHAR (mats-lar Lar Izt C 46). "Uva espina o crespa, planta" Lar. Cf. Lcq 94: "Grosella de 

Europa, lar-matsa". 

- MAHATS-LANDARE (maatsa- AN-larr; mas- AN-5vill). Ref.: Echaide Nav 90. Vid, cepa. v. MAHATS- 

ARBOLA, M.-ZUHAITZ. Mats-landara azi bat orman itxatsita zegoan. VMg 63. Kaltegarriak mastientzat, 


mende. 

988


aien [ardien] ortz zitalak, aien koxkada mats-landaretan. Ibiñ Virgil 90. 

- MAHATS-LAPA. "(AN, L), orujo de uva" A. Oiloek on dute mihura egosirik; tomatea, mahatsa eta 

mahats-lapa gaixto. Dv Lab 291. [Mineta] barrikako mahats-lapari, gain behera, urarekin batean bizpalau 

pint'arno ixuririk, egina. JE Bur 77. 

- MAHATS-LATX (H (+ mahas-, mas-)), MATXALATX (Lar Izt C 45 y H). "Chirle, uva de vid silvestre, de 

ninguna sustancia, astamatsa, matxalatxa" Lar. 

- MAHATS-LEHOR. v. infra MAHATS XIMUR. 

- MAHATS-LUKU (mats- G-goi), MAATS-LUKE (G-goi). Ref.: Gte Erd 257. Racimo de uva. v. M.-MORDO. 

Hay tbn. mahats-luku en el voc. final de BiblE. Maats luku (mordo) ederrak. Ayerb EEs 1912, 156. Mahatslukuen 

gozoa dute niretzat zure bularrek. BiblE Cant 7, 9 (Dv mahatsaren molkho, Ol, Ker maats-mordo). 

- MAHATS-MAKI (H (+ mahas-)), MATS-MAKI (Lcc), MASMAKI (Lar Sup H (G, AN)). "Racimo de 

uvas, mats makia" Lcc. "Colgajo de uvas" Ib. "Racimo" Lar Sup. v. MAHATS-MORDO. 

- MAHATS-MALDA. "Parrucha, vid silvestre, basa-matsa, [...] también matsa-malda, [...] y equivale a vid de 

monte" Lcq 62. v. MAHATS-LATX, MAHATS-MATX. 

- MAHATS-MATX (matxa-matx B ap. A; Lar DVC 264; matxa-mats AN-gip ap. A). "Chirli" Lar DVC. "Uva 

silvestre" A. 

- MAHATS-MERDA. "(L, BN), raisin confit" Lh. v. MAHATS MERLATU. 

- MAHATS MERLATU (H (L, BN)), M. MELATU. "Raisin sec, avec ou sans rafles" H. v. mahaspasa, 

MAHATS XIMUR. Piko merlatuzko zare batetarik puxka bat eta bi floka mahats merlatu [eman zioten]. Dv 

1 Sam 30, 12 (Ol maatsumel mordo, Ker, BiblE ma(h)aspasa-mordo). Mahats melatuz jorikako pudding tinki 

bat. JE Ber 28. 

- MAHATS-MOLKO. v. MAHATS-MULKO. 

- MAHATS-MORDO (H (V, G; + mahas-); maas- AN-gip), MATS-MORDO (V-gip), MASMORDO (V-m, G, 

AN-gip-larr-ulz; H (V, G)), MAZMORDO (AN-5vill), MATS-MORDA, MASMORDA (V-ger; -ia det. H (+ 

mahas-)), MAATS-MARDA (G-azp). Ref.: A (masmolko); Echaide Nav 91; Etxba Eib (mats-mordua); Gte Erd 

257. 

a) Racimo de uva. v. mahatsoko, MAHATS-BURU, M.-GOLKO, M.-KORDA, M.-LUKU, M.-MAKI, M.- 

MULKO, M.-MORKOSTA, M.-MURIO. Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. 

XIX (tbn. en HeH). La forma más empleada es mats-mordo (Zavala tiene además mats-morda). Hay maatsmordo 

en fray Bartolomé, Beovide (junto a mats-) y Kerexeta (Num 13, 24); mas-mordo en Lardizabal (junto a 

mats-) y Orixe (junto a mats- y maats-), matz-mordo en un ej. de EgOn, y mahats mordo en HeH y BiblE (Num 

13, 25). Ardao gina ondreetako, gizonak eta emakumiak maats mordotz [sic] ta panpanuz jantzita, ordituta 

ibilten zirian. fB Olg 142. Mastuiak alan atxurtu, / eta mats-mordaz beterik. Zav Fab RIEV 1909, 35 (1907, 533 

mats-mordoak). Mats-mordoak, / eldu ori-oriak. It Fab 135. Aien luze eder bat / mats-mordo beltzakin. Ib. 189. 

Ezpaititezke elhorrietarik bil phikoak, eta hain guti lapharretik mahats mordoak. HeH Lc 6, 44 (Ur mats-mordo, 

Or maats-mordo). Sardinak sestoan, matz-morduak tolaran eta ladrilluak laban. EgOn 53 (ap. DRA). Egarria 

kentziagatik, maasti batetik mats-mordo bat artu zuan. Bv AsL 132 (v. tbn. en la misma pág. maats mordo). Lur 

beltzak gari obea ta mas-mordo beltzak ardo biziagoa. Or Mi 6 (Tormes 29 mas-mordo, 25 mats-mordo). 

Ementxe bilduko dituzu mats-mordo antuak. Ibiñ Virgil 86 (90 mats-mordo zoritu). Zure maastiko mats-mordo 

bai dozu. Onaind MEOE 725. v. tbn. Mats-mordo: Lard 90 (52 mas-). Enb 181. Zait Sof 193. Arriand Mt 21, 34. 

b) "Maxmordón, hombre tardo, necio, es voz bascongada, masmordoa, que significa racimo de uvas [...] y 

llamamos por desprecio con ese nombre a los ruines y necios, y también a los vellacos" Lar. Cf. Ech 59v: 

"Masmordon, vocablo antiguo Castellano, quiere decir en Bascuence, racimo flojo y desgajado y de este nombre 

llamaron a los flojos y desvalidos". 

- MAHATS-MORDOTXO. Dim. de mahats-mordo. Masmordotxo bi gorde nituen matsa genduenean (AN). 

A EY IV 172. Mâts-mordotxo bat bereizi nizun / mâstia ondu zanean. "Separé un racimo". Canc. pop. in Or Eus 

56. 

- MAHATS-MORE. "Clases de uva, [...] astomats (V-arr-m), kaskoi (V-m), mats-morea (G-to), la especie más 

grande y la menos agradable" A (s.v. mats). 

- MAHATS-MORKA (AN-araq ap. Echaide Nav 91), M.-PORKA (AN-5vill ap. Gte Erd 257). Racimo de uva. 

Bi egur lazkar aietan jarri zan besoak zabalik, matsa-morkarik ederrena baño ederrago ta leduago. Or JBDei 

1919, 367. Saskian zeramaten maats-morkaetatik bat aboratzen zioten. Or Mi 44. Xastian-ek isillik eldu mâtsmorkari. 

"Desgrana en silencio un racimo". Or Eus 374. 

- MAHATS-MORKOSTA. "Mahas-, mas-morkosta, grappe de raisin, petite grappe, grappillon" H. Cf. 

MAHATS-MULKO. 

- MAHATS-MOZTAILE. Podador de vides. Oraiko mahats-moztaile batzu, ahuntz heien pare, to! Larz GH 

1959, 86. 

- MAHATS-MOZTE. Poda de la vid. [Otsailean] mahats-moxteak akhabatzea eta progoñak ehorztea. Dv Lab 

204 (211 mahats-mozteak). Mahats moxtea neguan egiten da. GH 1933, 79. 

- MAHATS-MULKO (SP; -kh- Urt, H (+ mahas-, mas-)), M.-MOLKO (-kh- S; Lecl, H (L, BN, S; + mahas-)), 


mende. 

989


MASMOLKO (L, BN, S; H (+ -kh-)), MAHATS-MURKO (SP), MAHAS-MORKO (H). Ref.: A (masmolko); 

Lrq (mahats-molkho); Echaide Nav 91. Racimo de uva. "Albualis, mahats xuria, mahats mulkho xuria" Urt I 

475. v. MAHATS-MORDO. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII en autores septentrionales. Hay 

mahats-mulk(h)o en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche, Duvoisin (junto a m.-molkho) y Leon, y mahats-molk(h)o 

en TB, ECocin y J.B. Etchepare. Hanaren emazteak du / iduriko alhena, / etxe saihetsean mahats / mulkoz 

bethea dena. EZ Eliç 272. Motz zatzu lurreko mahastien mahatsmolkhoak. TB Apoc 14, 18 (Lç, He mulkho, Dv 

molkho, Echn oko, Ur (V, G), Ol, BiblE mordo). Axeria eta mahats-mulkoak. "Les raisins". Gy 128. Lekhu hura 

deithua izan zen [...] Mahats-mulkhoko erreka, Israelgo semeek handik ekharri zutelakotz mahats-mulkhoa. Dv 

Num 13, 25 (Ker, BiblE ma(h)ats-mordo). Elhorrietarik alabainan ez da pikorik biltzen, ez eta lapharretan 

mahats molkhorik. Dv Lc 6, 44 (Leon mahats-mulko; cf. Dv Cant 7, 9 mahatsaren molkho). Trenpatzen duzu 

olioarekin, edo minagrearekin, edo mahats molko baten yusarekin. ECocin 20 (v. tbn. 14). Larrazkenean bere 

mahats molko hori eta beltxekiñ. JEtchep 27. 

- MAHATS-HONDAR (-ondar L, BN, S ap. Lh), MATSONDAR (Gc, B ap. A), MASKONDAR (G-to, L-ain 

ap. A). "Rebusco, residuos de la uva en la viña" A. "Grappillon" Lh. "Racimos que quedan, hecha la vendimia, 

mahats ondar, mondarrak" Lar Sup. Bertzeren bil ondoan, mahats hondar-mondarren billa dabillana bezala. 

Ax 173 (V 117). 

- MAHATS-ORKO. "Matsorko (V-ger-ple), estacas metidas en tierra para hacer parras" A. v. mahatsol. 

- MAHATS-ORPO. "Maats-orpua, cepa. Gurian berreun maatsorpotik gora egon zittuan" Elexp Berg. 

[Ekusten ditu] maats adarren batzubek igarturik [...], maats orpotik igo biar leuskien Humanidadeko ur gozorik 

ez daukailako. msOñ 81v. Maats adar eder batzuben antzera, berari errime itxatxirik gaukan maats orpo 

dibinoa. Ib. 210r. 

- MAHATS-ORRI (L ap. Lh), MATS-O. (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc, Lar), MATZORRI (Mic 8v). "Pámpano, 

mats orria, panpanoa" Lcc. "Pámpana, matsostoa, matsorria" Lar. "Mats-orrixak keriza ederra eitten 

dau" Etxba Eib. Cf. Azc PB 106: "Ian da ausnar bakarrean / matzen orria". v. MAHATS-HOSTO. 

[Basauntzak] kili ta kili gero / deutso ekiten / mats or[r]iai. Zav Fab RIEV 1909, 28. Mats-orria, koskordun 

tremesa edo talo zapala. Ag G 164. Norbaiti errosena kentzeko, matorriz txapel bat egin ta buruan ezarri. A 

EY IV 236. Basauntz mats-orri-yalea. Zav Fab RIEV 1909, 28. Ostendu yake ederto / mats-orri-pean. Zav 

Fab RIEV 1909, 28. 

- MAHATS-HOSTO (L, BN, S ap. Lh; Urt Gram 23), MATSOSTO (Lar). "Pámpana" Lar. v. MAHATS-ORRI. 

[Idiak sabeltasuna duenian] eztiozue denbora hartan yatera eman behar ez edatera, [...] xoilki zenbait mahats 

osto lipita edo ezperen mahats ostoak arnuan trenpaturik. Mong 588. Nekez babestu al izango ditu mats-ostoak 

mordo zorituak. Ibiñ Virgil 78. 

- MAHATS-PALDO. Estacas de la vid. v. mahatsol. Akazia hedatzen hari da gure tokietan. [...] Goizik 

ematen ditu mahats phaldo hautak. Dv Lab 322. 

- MAHATS-PARRA, MATSPARRA (Lcc). "Parra o vid" Lcc. "Cepa o vid" Ib. "Podar vides, mats parrak 

podadu" Ib. Cf. MAHATS-ARRA. v. MAHATS-ZEPA. Mats parra batek legez emongo / ugari dituz umiak. 

AB AmaE 24. 

- MAHATS-PARRAL. "Mats-farrala, parral" Etxba Eib. "Manuel Mandaroneko mats-farralpian, ondo jana 

eiñ genduan egun artan" Etxba Eib (s.v. mats-farrala). 

- MAHATS-PIKOR, MATS-PIKOR (AN-ulz ap. Iz Ulz). Grano de uva. v. MAHATS-ALE. Iguzki-suak ontu 

jus hura / mahats pikor molkoetan. Ox 142. 

- MAHATS-PORKA. v. MAHATS-MORKA. 

- MAHATS-SALTZAILE. "Uvero, mats saltzallea" Lar. 

- MAHATS-TRILLA. "(S; Foix), treille" Lh. v. MAHATS-PARRA. 

- MAHATS-TXORI, MATSTXORI (Izt C 199, sin trad.). Cf. TXORI-MAHATS, MASUSTA-TXORI. 

- MAHATS-TXORTA, MATS-TXORTA (V-gip ap. Etxba Eib). Racimo. "Ebagi eben mats-txorta bat eta 

ekarri eben biren artian" Etxba Eib. v. MAHATS-KORDA. 

- MAHATS-UMEL. Uva pasa. v. mahaspasa. Pikogi-zerra bat eta maatsumel mordo bi eman zizkioten. Ol 1 

Sam 30, 12 (Dv bi floka mahats merlatu, Ur maspasazko bi bildura, Ker maaspasa mordo bi, BiblE bi 

mahaspasa-mordo). [Onurakorra litzake] luzaro egositako ardo goxo guria, matsumelak, [...]. "Psithia passos de 

vite racemos". Ibiñ Virgil 113. 

- MAHATS XIMUR. Uva pasa. v. mahaspasa, MAHATS-IDOR, M. MERLATU. Bi arrua maats-ximurra ta 

bi zarerdi gari bakarrik eskatu zidan ordaintzeko. "Dos arrobas de pasas". AIr RIEV 1928, 603 (Anab ib. 610 

patsa, Ldi RIEV 1929, 209 maats-legor, Or ib. 7s maats-zimel). 

- MAHATS-XIRLA (H (L)), M.-XIRGIL (H (L)). "Grappe de raisin sauvage" H. "Mahats xirgila, grappe de 

raisin peu fournie, mal venue" Ib. (s.v. xirgila). v. MAHATS-MORDO. 

- MAHATS-ZEPA (mahas- H), MASZEPA (Lar H), MATS ZEPA (Añ). Cepa de vid. v. MAHATS-PARRA. 

Ni naiz matszepa egiazkoa, eta nere Aita nekazaria da. Ur Io 15, 1 (BiblE mahatsondoa). Txarmenduak berez 

ezin eraman [...] [lezake] fruturik, matszepan ez badago. Ib. 15, 4. 

- MAHATS ZIMEL. v. supra MAHATS XIMUR. 


mende. 

990


- MAHATS-ZOTZ. "Maazotz, sarmiento, esqueje de vid. Ebaitta botatzen dan zera, maazotza" Elexp Berg. v. 

mahats-adar, mahats-aihen. 

- MAHATS-ZUHAITZ. Vid. Makala da onetan ere mas-zugatza, ta lurrera jarioka dago. Or JBDei 1919, 

363. 

- MAHATS-ZUMO (H s.v. zumoa). Zumo de uva. 

- MAHATS ZURI, MATS ZURI (V ap. A (s.v. mats)), MASTXURI (Lar, Izt C 45), MATS TXURI (Lar, Lcq 

62), MATXURI (Lar), MAATZ XURI (H). Uva blanca. "Albillas, uvas blanquillas de buen gusto, mats txuriak, 

leka meedunak" Lar. "Torrontes, uva blanca" Ib. "Hebén, especie de uva blanca, matxuri bat" Ib. "Albillo, matstxuria" 

Lcq 62. 

- MAHATX. "Matxa "(V, G), forme diminutive de matsa, mahatsa" H. 

mahatsadalko (R-uzt), matsadalko (A), matsalko (R-uzt), maatsanko (R), matsanko (R), masanko (R). Ref.: A 

(adalko, anko, matsalko, matsanko, masanko). Racimo de uva. v. mahatsoko. 

mahats-adar (maa- L-côte, B ap. A; SP). Sarmiento; rama de vid. v. mahats-aihen. [Ekusten ditu] maats 

adarren batzubek igarturik eta fruturik emuten ez daubela. msOñ 81v. Artu zuan mats adar bat, mordo elduz 

beterik zegoana. AA III 297. Sarmendua edo mats adarra aienarekin. LE Urt 414 (ms. 146r zarmenduak 

aienaréki). Ni naiz mats-ondoa ta zuek mats-adarrak. Or JBDei 1919, 363. Arnaririk (fruturik) ekartzen eztuen 

matsadarra ebaki egiten du. Ir YKBIz 453. Lau mâts-adar soil negu gorrian, / egurrik ez sutarako. Or Eus 384. 

Kristorekin erantsitzen gaituzte matsadarra mats-ondoarekin bezela. Sorarrain Lili 59. Erne itxuetan, mahatsadar 

legortuetan, kirio-zirrindaratan sasitzen [da]. "Secos sarmientos". MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 

mahatsadi, matsadi (V-gip). "Viñedo. Rioja aldietan matsadixak ugari" Etxba Eib. Cf. mahasti. 

mahats-aihen (-aien L-ain ap. A; Hb ap. Lh), matsaien (V, G, L ap. A; Lar, Aq 1439, Izt C 45). Sarmiento, 

pámpano. "Acodar las vides, [...] matsaienak landatu" Lar. "Serpa, el sarmiento largo que se entierra para 

producir o criar otro, mats aiena, aiana landarzea" Aq 1439. "Vid" Izt C 45 y A. v. mahats-adar. Tr. 

Documentado en Moguel, Duvoisin y algunos autores meridionales del s. XX. [Azeri gazteak] matsaien edo 

txarmentuak [...] ausitzen eta galtzen dituzte. Mg CC 234. Matsaiena ebakitzen duenak emango ditu bost sueldo. 

Etxeg RIEV 1908, 116. Matsaienak matsa emateko bear dun ezetasuna ta indarra matsondotik artzen [du]. Or 

JBDei 1919, 365 (253 mats-aien). Matsondoa Ni naiz; matsaienak, zuek. Ol Io 15, 5 (He, Or, Ker, IBk, BiblE 

ai(h)en, TB xarment, Dv, EvS adar). An doaie tximista bezala, maats-aienak autsiz ipar-burrundak bezala. Or 

Mi 110. Orma-kakoetan aztapar zorrotzez mats-aiena josten [da]. TAg Uzt 69. Ereñotz, oliondo ta mats-aienez 

yosita. Zait Sof 105. Ez mats-aienik izotz-garaian landatu. Ibiñ Virgil 82. Mats-aien astiroak itzalpeak bilbatzen 

ditue. Ib. 60 (88 matsaien). Maatsondo eginda, adarrak sortu eta maats-aienak emon ebazan. Ker Ez 17, 6 (Ol, 

BiblE ai(h)en). v. tbn. Mahats-aihen: Dv Ps 127, 3. 

- MAHATSAIHENPE. Lugar bajo el sarmiento. Anselm, maats-aienpean goxo goxo eserita neska 

lilluragarriei begira. 'Sous le berceau des treilles'. Or Mi 68 (11 y 146 tbn. maats-aienpean). 

mahatsakio, matsakio (Aq 301 (AN) A), matsakillo (AN-olza ap. A Apend, s.v. akillo). 

Racimo de uva. Cf. mahatsoko. 

mahatsamalda. "Vid silvestre [...] matsa-malda" Lcq 62. A Apend copia erróneamente masa-malda. 

maatsanko. v. mahatsadalko. 

mahatsano. v. mahatsardo. 

mahatsaradi, matsaradi (Lar). "Parral" Lar. v. MAHATS-PARRAL. 

mahatsardo (maa- H (G)), mahatsarno (BN ap. A; SP, Dv (BN), H (L)), mahatsano (BN-mix, S ap. A; VocS 

145 , H (BN, S)), mahatsanu (Gèze), matsarno (SP), matsardo (H (G)), matsardau (-tz- H (V)), matsano 

(Lar), maatz-ardau (H (V)). Vino. v. ardo. Tr. Documentado en algunos autores septentrionales, desde 

Leiçarraga hasta mediados del s. XIX. Al Sur, se encuentra sólo en Otxoa de Arin, Moguel y en una canc. pop. 

alto-navarra recogida por Azkue. Iaunak ogiaz bere gorputza, eta mahatsarnoaz bere odola representatzen 

drauku. Lç Ins F 4r. Eztute ezarten mahatsarno berria zahagi zarretan. Lç Mt 9, 17. [Iesusek] egin ukhan 

baitzuen ura mahatsarno. Lç Io 4, 46 (He, TB, Dv arno, Ur, LE, Or, BiblE ardo, EvS ardu). Astuak ekarzen du 

mahatz arnua eta edaten du ura. Volt 260 (180 mahatsa arnuak). Mahats-arno doiak ditu flakoak azkartzen; 


mende. 

991


soberak azkarrak flakatzen. O Pr 307. Ausart eztela mihiaren bustitzera mahatz-arnoz, ez urez ere. SP Phil 2 

(He 2 arno). Bazakian bianda friantek eta matsarno honak odola pitzen eta samurtzen zutela. Tt Arima 87 

(v. tbn. 70 mahatsano , 63 mahatsarno y 59 ; Onsa 45 mahats-arno , 52 ). 

Apezak Meza saintian, ostia eta mahatsanoa konsekratzen [dütü]. Bp I 70. Kalizean ifenirik dadukan maats 

ardoa. OA 45. Mahats arnorik, ez bertze arnorik ez du edanen. He Lc 1, 15 (TB, Dv arno, BiblE ardo). 

Jinkotarzüna ogiaren eta mahatsanuaren idürien edo itxüren pian. CatLan 130. Kalizan arkitzen dana da 

matsardoa. Mg CC 195 (197 mats-ardo, 199 matz ardo; PAb 95 matsardau). Edan dizut flask-erdi bat. / Ah zer 

mahats-ardua! (Canc. pop.). Arch (ap. DRA). Matsarno gozoaren urin sutsu dena! (AN-erro). A CPV 190. Ez 

dut gaurdanik matsardo ontatik iñoiz ere edango. Ol Mc 14, 25 (Leon mahats-arno, Or maats-ardo, Ker maatsardao). 

v. tbn. Mahats arno: CatLav 239 (V 121). Brtc 231. Mahatsano: FPrBN 2. UskLiB 29. CatOlo 102 (ap. 

DRA). Mahatsanu: Othoitz 7 (ap. DRA). 

- MAHATS-ARDO EZTI. "Mahats-arno, -ardo eztia, moût de vin" H. Mahatsarno eztiz betheak dirade hauk. 

Lç Act 2, 13 (He arno berri, TB arno ezti). 

mahatsare, matsare (Lar, Añ, H). Parra. v. MAHATS-PARRA. Allegatu zan bat matsare bat izatera, eta 

bota zituen maspurukaiak eta txarmenduak. Ur Ez 17, 6. Praillegaietan bat edo beste, matsareari itsatsita, 

ausardi ta jakin-miñez eskaratzeko leiolaraño iritxi ba zan. Txill Egan 1956 (2), 28. 

mahatsasko, matsasko (AN-araq ap. A Apend). Racimo. Cf. mahatsoko. 

mahatsati, matxati (Lcq). "Vid, parra [...] (L) matxatia" Lcq 62 ( A, que transcribe maxati). 

mahatserako (maa- ? ms. ap. A), matserako (Lar). "Uvea, tercera túnica del ojo" Lar y A. 

mahatsiki, matsiki (Lar H), mats-txiki (Lcq 139). "Trago, mata pequeña" Lar. "Barrilla, trago carambillo, 

tarrico, salicor, beiraki-belarra, [...] y también mats-txikia" Lcq 139. "Plante qui porte de petites fruits 

semblables aux grains de raisin" H. 

mahatsoko (maa- AN-ulz-erro), matsoko (AN-ulz-erro, B, Ae, Sal, S; Aq 301 (AN)), matsuko (AN-ulz). Ref.: 

VocPir 664; A (matsoko); Echaide Nav 91; Iz Ulz (ma(a)tsókuat); Izeta BHizt (matsoko); EI 383 (mats okua). 

Racimo de uva. "Grappe" VocPir 664. v. mahatsadalko, mahatsakio, mahatsasko, MAHATS-MORDO. 

Matsókoak zire idúris pintatu zituénak Zeuxis pintóre famátuak ain biziró, ezi engañáturik txóriak joan zire 

pikatzerá ustes ziren mats egiáskoas. LE BOEanm 899. Mastija beste maisterrai eraenduko yautsek, jaunari 

matsoko-aldittan matsokuaik (mats-mordo) emon yagiskiaezantzat. Arriand Mt 21, 41 (v. tbn. Mc 12, 2 

matsokotan bidaldu). 

mahatsol, matsol (Lar H). "Rodrigón, la estaca que se pone en las vides" Lar. v. MAHATS-EGUR, M.- 

ORKO, M.-PALDO. 

mahatsondo (AN, L, BN; SP, Urt I 182, Arch VocGr (s.v. aihena), Dv), matsondo (V-ger, G, B, BN; Lar, Añ). 

Ref.: A (mahatsondo, matsondo); Izeta BHizt (matsondo). Cepa, vid. "Girpear, jiran, inguruan matsondoak 

atxurtu" Lar. Cf. Peillen in VocS 145 n. 234: "Oraingo zuberoeran 'cepa, cep' mahatsondo da". v. aihen. Tr. 

Documentado en algunos autores septentrionales (excepto suletinos), a partir de mediados del s. XVII, hasta 

finales del s. XIX; la forma mahatsondo la emplean Harizmendi, Urte (Gen 40, 10), Haraneder, TB (junto a un 

ej. de mahats hondo), Duvoisin e Hiriart-Urruty (Aurp 97); hay mahats-hondo en Duhalde (337) y Jauretche. Al 

Sur, no se documenta hasta el s. XX, siendo la forma general matsondo; hay ma(h)atsondo en Orixe (junto a 

mats-ondo), Kerexeta, IBk, IBe y BiblE. En DFrec hay 4 ejs. de mahatsondo, septentrionales. Etxe inguruan / 

mahats ondoa lorez [betheko zautzu]. Hm 143. Ni naiz mahats ondoa, zuek aihenak. He Io 15, 5 (TB mahats 

ondo, Ol matsondo, Or, Ker maatsondo, IBk, IBe, BiblE mahatsondo; Lç, Dv, LE, Leon ai(h)en, EvS aihen 

ondo, Ur matszepa; tbn. en Or JBDei 1919, 363 mats-ondo)). Fikotze batek ekhar othe detzake mahatsak edo 

mahatsondo batek fikoak? He Iac 3, 12 (BiblE mahatsondo; Lç, Dv aihen). Berekin bat egiten gaitu [...] 

xirmentak mahats hondoarekin bezala. Jaur 101. Landatua zen lur onean, [...] egin zadien mahats-ondo handi 

bat. Dv Ez 17, 8. Masti-adarrak, matsondoan ezpadago, berez zittu edo fruturik eman ez dezaken bezala (Io 15, 

4). Inza Azalp 140 (TB mahats hondo). Marduldu zaizka mordoak matsondoari. Ldi BB 32. Lorean zegoen 

maatsondoa txaro morroztu [zuen]. Or Mi 54s. Oliondoa obeto dator kimuen bitartez, matsondoa aienetik. Ibiñ 

Virgil 83. Matsondo sendoenak sortuko zaizkitzu. Ib. 86. Matsondo berriak itai gaiztoz [moztu]. Ib. 37. v. tbn. 

Matsondo: Ir YKBiz 453. TAg Uzt 277. Sorarrain Lili 59. 


mende. 

992


mahatste. v. mahaste. 

mahatsur, matsur (Lar H, Añ). "Agraz, agua exprimida de uvas no maduras, mats eldu bagekoen ura, 

mats ura" Lar (v. tbn. Añ). "Agua compuesta de agraz, matsurezko edaria" Ib. Sagar eta mats-urak / guztiz on 

dirade. Echag 95. 

mahatsurlo, matsurlo (V-m ap. A). Residuos de uva en la viña después de la vendimia. v. MAHATS- 

HONDAR. 

mahatsurrun, matsurrun (V-ger ap. A). Residuos de uva en la viña después de la vendimia. v. MAHATS- 

HONDAR. 

maatxo. v. 1 matxo. 

mahaxturi. v. maiasturu. 

mahaxturu. v. maiasturu. 

maaxtxu. v. maiztxo. 

maaxuxa, -zuza. v. 1 masusta. 

mabiska (Lh), mabixko (Hb ap. Lh). "Dim. de malba" Lh. Cf. malba, malbabizko. 

madal. v. 1-3 magal. 

madalena, magdalena. Magdalena. (Empleado en ciertas expresiones). Pekatuben karga astuna botata, 

bazuaz Jesusen oñetara Madalena bat eginik. Mg CO 183. Negar egin Magdalena batek legez. Ib. 64. Zeinbat 

Madalena [topetan dira], bein Jesusen oinetan pekaturik ostera ez egiteko berbia emon ezkero, [...] pekatuko 

lagunai ta ibiltiai larga deutseenak? fB Ic III 274. Atean nago, "Magdalena" ikustera etorria. [...] Negarusaiera 

jendea erruz dator. MEIG I 131. 

- MADALENA-UDARE. "Poire magdelaine" Lh. 

- MADALEN-KATILU. "Madari-madaria, Madalen katillu... son también de admiración" A Morf 730. 

madama (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, Lh), marama, maama (Hb ap. Lh). 1. Señora. Madama zü zirade hun 

handi düzüna. Etch 566. Luzaideko ama, / guzien gidaria / Isabel Madama. Bordel 121. Madama zigoiña denean 

ethorri. Gy 50. Lehoisa madama hill zen. Ib. 212. Jente eskeliari / emaiteko sokhorri / Madama Urrutiak / hartü 

zütien bidiak. Balad 41. Madama de Neuville, Madama Brunier eta guziz, Madama de Tourzel, prinze ttipiaren 

eta printzesaren gobernanta. Elsb Fram 89. Morde Medikuaren Madamaren karlina. Ib. 142. O, Madama, dio 

Aphezküpiak, zer zorigaitza! Ip Hil 74. v. tbn. Monho 46. Marama: Alz STFer 127. 2. (A Ezale 1897, 182n), 

marama (G-bet). Ref.: Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100; Garbiz Lezo 108. Muñeca. Orrek senargaia, marama 

dala usteko du. Diru askokua izan ezkero, ederra. Alz Bern 57. 

madamatu. Convertirse en señora, casarse. Eskolatu [nintzan] Baiunian / madamatu Urrutian. Balad 175. 

madamentu. v. mandamentu. 

madamita. (Interpr.?). Nigar iturrietan / iru madamita, / guri ordenatziaz / ainbertze tormenta. Bordel 45. 

madamusel. Cf. mamuxel. Bertsolariya engañatzeko / eskuan madamusela. / Uste al dezu orrenbestekiñ / 

engañatuko naizela? (G-bet; interpr?). 

madanzuri. "Los alaveses llaman así, según Ladislao, a una clase de peras injertadas" Iz ArOñ. Cf. 1 madari. 

madarazino. v. madarikazio. 


mende. 

993


1 madari (V, AN, L, B, BN, S; Lcc, Mic 8v (madarri), SP, Ht VocGr 312, Lar, Añ (V), Izt 90v, Arch VocGr, 

VocBN, Dv (G, BN), Lcq 83, H), madai (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz (madaíxa), ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 

Tr. Documentado en Lazarraga y en textos vizcaínos. Lo emplean tbn. Iturriaga, J. Etchepare, Oskillaso (Kurl 

145), Ibiñagabeitia y Aresti. En DFrec hay 2 ejs. de madari. 

1. Pera. "Bergamota, [...] madari bergamotarra" Lar. "Mosqueruelas, peras, udare, madari arretxo goxo 

batzuek" Ib. "Peraza, udare, madari txertatua" Ib. "Emakume eta madari ixilik erdizkatzen dena da hoberena, la 

femme et la poire que l'on coupe par moitié en silence, est la meilleure (Prov.)" H. "Elizondo: madari, especie de 

pera; udare, pera" Bon, Archivo Municipal de Pamplona. "He aquí los nombres de algunas variedades: a) [...] 

eztitzagako madariak (V-ger), peras de árbol no injertado; b) Doniane-madari, peras de San Juan; [...] c) erlemadari 

(V), peras de abejas; son pequeñas, rojas y sabrosas; [...] h) gozo-madari (V-al), secas, a propósito para 

conservarlas en dulce" A. "Zenbait madari klase: Goizagoko madarixa, Margarita madarixa, Marki madarixa, 

negu madarixa, Pedro Jose madarixa, Santamaiña madarixa" Elexp Berg. v. udare, txermen, doniane-madari, 

kalabazila, GABON-MADARI, INURRI-MADARI. Gure ortuan madari, gurazaurik amabi. Lazarraga 

1165r. Madaria ta Muxika, [biak] frutu on bi dira. IC I 101 (refiriéndose a los linajes de ese nombre). Orobat 

ardaoak izan biar dau matsaren uragaz eginak, eta ez madari, sagar edo beste udariren baten uragaz egiñak. 

msOñ 198v. Mispilla ta intxaurrak, / okaran ta madari, / ta sabel gaisuari / emon al guztia. Mg PAb 97. Mutil 

onek beeukan madariak jateko deseo edo guraria. CrIc 76. Eman diezazutela / arkaitzak eztia, / eta basoko 

larrak / berriz madaria. It Fab 196. Irris, haragi, sagar, gaztaina, madari [...], hitz batez deus ez zitzakoten 

sobera misionestarentzat. Prop 1880b, 69. Sagar madari ta ikoak / dira il onetan gozoak. Azc PB 288. Batuten 

dira gariak / eta Agustu-madariak. Ib. 288 (in Ur PoBasc 227 abustu madarijak). Laranja, mertxika, orri-gerezi, 

madari pare bana. Or Tormes 105. Eskuetan dauzkate tinki madari, tuaxa eta pastiza. JE Ber 31. Joxeparen 

madari gozo aretariko batzuk [zorroan]. Bilbao IpuiB 88. Zuhaitzetik ere hartu dugu frutua: [...] / sagarra, 

madaria, masusta ta intzaurra. Arti MaldanB 196. Eskubeteko madari aztunak. Ibiñ Virgil 84. v. tbn. Astar II 

156. Echta Jos 25. Erkiag Arran 119. 

2. (V-gip, AN-5vill, L-côte; Lcc, SP, Lar, Añ (V), Lcq 83, H), marabi (G-bet). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; 

Elexp Berg. Peral. "(O), cormier" SP. "Guadapero, peral silvestre" A. Cf. VocNav s.v. madaria. Norenak dira 

frutuak? Ez irasagarrarenak, bai madariarenak. Mg CC 218. Abe nagusijak dira oneek. / Aritxa. Artia. [...] 

Okarana. Madarija. Mg PAb 188. [Landatu zituezan] iñun ziran zugatz-landara era guztietako; sagar, madari, 

iko, intxaur, kerixa, [...]. Alt EEs 1917, 44. Eusko-erritik, gaztaña, madari, okaran eta onein antzeko landarak 

eroateko asmoa artu eban. GMant LEItz 68. Bedar askokin zendor bat egiten da. Lenengo erbasantia, bigarren 

sajontxu bedarra, artua, garixa, sagarra, madarixa ta orreik (V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Sagar ta madarien / 

geizpetan. Gand Elorri 79. v. tbn. AB AmaE 460. Elorri arantzatsuari eltzaur-ernemiña txertatzen zaio; [...] 

zumarra berriz madari-lorepean txuritzen da. Ibiñ Virgil 84. 

- MADARI-ARBOLA. "Peral. Madari-arbolatik jausi da" Elexp Berg. v. supra (2). Madari edo txermen 

menduak, irasagarra madari arbola izatera [aldatzen du]. Mg CC 218. Ortuko madari-arbolea begiztau eban. 


- MADARI-ARDO (H (G), Lh (S)), M.-ARNO (Dv A, H, Hb ap. Lh (L)), MADARIANO (H (BN, S)). Vino 

de peras. 

- MADARI-DANTZA, MADAR-IANTZA (BN-baig). "En Valcarlos, el primer día de fiestas, en el Iantza luze o 

Madar iantza (que no deja de ser una Soka dantza), [...]. // El Aurreskulari, lleva siempre en la mano derecha [...] 

un palo adornado de cintas y coronado por una manzana. [...] En Valcarlos este palo se ramifica en tres o cuatro, 

en cuyos extremos se fijan otras tantas peras. De ahí el nombre de Madar iantza (baile de la pera)" CEEN 1970, 

203. Cf. VocNav s.v. madar-iantza. 

- MADARI-LANDARE. Planta de la pera. Madari-landara batzuk sartzen [ziarduan]. Erkiag BatB 46. 

- MADARI-LATZ (A; -latx H). "Poire, poirier sauvage" H. "Madari-latz, pera áspera imperial" A. v. 

madaritxa. 

- MADARI-MAKATZ. "(V-al), peral bravío" A. "Pozuen ondoko madari-makatz aundia". Bai, makatzerraldoi 

bat da. Alzola Atalak 82. 

- MADARI-MENTU. Injerto de pera. Ekusiko dezu nola irasagarrak ez duen aldatzen madari mendua 

irasagar izatera, ta bai madari edo txermen menduak irasagarra, madari arbola izatera. Mg CC 218. 

- MADARIPEAN. Bajo el peral. Illobi guztiz eder bat egin / dautsie madaripien. Enb 42. 

- MADARI-SAGAR (V-ger-m-gip; Añ (V), H). Ref.: A; AEF 1927, 107; Elexp Berg. "Pero, fruta, (V) mandari 

[sic] sagarra, (G) udari sagarra" Añ. "Pero, manzana de forma prolongada" A. 

- MADARI-TXIRRI. "(V-m), palo nudoso" A. 

2 madari (V-m), marari. "Eufemismo de madarikatu, maldito" A. Eralle, zittal, madari orrek, ez ete-dok 

ikusten euk egiñiko dongakerija, abere itsu andi orrek? Otx 140. [Andra sasoikoak], gazte asko baizen 

ardatzagoak, neskatilla arpegi zuri askoren ondoan bestelakoak, madariena! Erkiag Arran 34. (Con 

reduplicación intensiva). "Madari-madaria! Ederra egin deuste: neu etxean nazan bitartean, kordeleta ostu" A. 

Baiña madari madariena! Zelan otu iako [...] bere morroi bat niri bialtzea? Ag AL 37. Asi zan lagunok 


mende. 

994


ekarren arrantzea zelangoa zan ikusten... Marari marariena! Lupiñarik ezetorren. Ag Kr 142. Alde nire ondotik 

ointxe berton eta zuaze inpernuko ondarretara, madari-madari, alamenekuok, alakuok! Otx 27 (v. tbn. 134 

madari-madarijok). Madari-madariok! Ixilduko zarie? Bilbao IpuiB 247. Madari madaria! [...] Gelditu egin zan 

automobil tartaiña. Erkiag BatB 87. (Adj.). Oi, ene adu madari-madarijok! Txiro naiz aberatsai negar 

eragittian zuben poz eta atsegin gustijak imintten dozubezanok, alakuok! '¡Oh, maldita fortuna!'. Otx 72. 

3 madari. "(AN), céntimo (moneda)" A, que dice tomarlo de Araquistain. 

madariaga (Lar, Añ (V), H). "Peraleda" Lar y Añ. Illos Palacios de Madariaga (1070). El linaje de 

Madariaga (1475). Arzam 335. 

madaridi. "Lieu complanté en poiriers" H. 

madarigarri. v. madarikagarri. 

madarika. Maldito. v. madarikatu (2). Erri onetan bizi ninzan bakarrik ongi ninzala / zori madarika 

gaistoan neretzat jaio inzala. LasBer 576. Phika, phika, madarika, da errana. Eta egia erran, hartako hobea 

da phika bere buru ergel, buztan luze eta karranka nardagarriarekin. Dass-Eliss GH 1923, 594. 

madarikagarri (c. sg. A; Dv), madarigarri, madarikatugarri. "Qui mérite la malédiction, objet de 

malédiction" Dv. "Quien merece maldición" A. v. biraogarri. [Errege eta buruzagiak] ezartzeko mortu eta 

guzien lazgarri, irrigarri eta madarikagarri. Dv Ier 25, 18 (Ur, BiblE madarikazio, Ol biraogarri, Ker aiñen). 

Besteen ardurarik ezeukan euskaldun madarikagarria. Ag AL 79. Zelan egin eban eriotza madarikatugarria. Kk 

Ezale 1899, 288a (en la vers. de Ab I 44 madarikatuba). Maitetasuna odola zan, zauria, miña, eriotzaren deia. 

Madarikagarria ete zan? Erkiag Arran 152. Minoritate madarigarrion maitasunak ez dit eni sekula profeiturik 

ekarri! Mde Pr 58. Iguingarri ta gorrotogarritzat izan egizuz, madarikagarri dira-ta. Ker Deut 7, 26 (BiblE 

suntsituak behar dute izan). 

madarikapen, madarikamen. Maldición. v. madarikazio, biraomen. Senarrarekiko legea ausi duen 

andra zapuztu bat bezela, nere gizonaren madarikapen-mendean lur jota... NEtx Antz 83. Pena baten garra / etsi 

ez nuena, / ta errebelatzearen / madarikamena. Azurm HitzB 37. Elur-trumoi ta tximistak, madarikapen beltzen 

batek sortutako sorgin-jaia ziruditen. NEtx LBB 64. An ez da barriro madarikapenik izango. Ker Apoc 22, 3 

(IBe, IBk madarikapen; He, Dv madarizione, Ip maraditzione, Ur (V) madarikaziño, Ur (G) madarikazio). Aitak 

ikutu banengi ta ezagutu, [...] bedeinkapenaren ordez, madarikapena lortuko neuke. Ker Gen 27, 12 (Urt, Bibl 

madarizione, Ur, Bibl madarikazio, Dv burho, Ol birao). 

madarikarazi, maradikaerazi. Hacer maldecir. Arima itxusten dien akzioniak, Jinkuaz bizi güzian 

maradika erazten dienak. CatS IX. 

madarikari (SP, Lar, Añ, H), maradikari (H). "Qui maudit" SP. "Maldiciente" Lar y Añ. v. madarikatzaile, 

biraokari. 

madarikatu (V, G, L, B, BN; Lcc, SP, Urt III 359, Lar, Añ, VocBN, Dv), maradikatu (Lar Sup, Gèze, H). Ref.: 

A; Etxba Eib. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Se emplea más como participio en función de 

adj. o sust., que con formas verbales personales. En DFrec hay 15 ejs. de madarikatu, meridionales. La forma 

más extendida es madarikatu; emplean maradikatu algunos autores bajo-navarros y casi todos los suletinos, así 

como Leiçarraga, Voltoire (189), Axular, Pouvreau y TB (en los dos últimos junto al más frec. madarikatu), los 

navarros Hualde y Samper, y Aresti (junto a madarikatu). 

1. Maldecir, condenar; blasfemar; renegar, aborrecer. "Maldecidor, madarikaitan deuena" Lcc. "Jainkoak 

madarikatu zuen sugea, Dieu maudit le serpent. Ez ditu bere ait-amak nahi sinhetsi, bainan berak madarikatuko 

du, il ne veut pas croire ses parents, mais il la paiera lui-même" Dv. "Iobek orduan madarikatu zuen sorthu izan 

zen eguna" H. "Madarikatu deixenak bere aitta edo ama, illda izango da (Ex 21, 17)" Etxba Eib. v. arnegatu 

(2), biraokatu, blasfematu, gaitzetsi (2), BIRAO EGIN. Maradikatzen dut neure fortuna. E 209. Benedika 

itzazue maradikatzen zaituztenak. Lç Mt 5, 44 (EvL madarikatu; He higuin izan, Dv jazarri, Echn gaitzetsi, 

Samper aborritu). Aita edo ama maradikaturen duena, herioz hil bedi. Lç Mt 15, 4 (EvL, TB, Ur (V), Ker, IBk, 

IBe, BiblE madarikatu; Ip gaizki mintzatü, Leon laido egin, Samper maldezitu). Madarika daitezela illhargi, 

iguzkiak, / zeren ikhusi dituzten gure gaixtakeriak. EZ Man I 82. Presuna hilak edo biziak gaitzetstea, 

madarikatzea, maldizinatzea. Harb 168. Hasiko dira bere buruen maradikatzen, begitarten larrutzen. Ax 607 (V 


mende. 

995


390). Madarikatzatzu hasi ditutzun amorio hek. SP Phil 306 (He 307 madarika zatzu eta higuin). Nausia, huna 

zuk madarikatu izan duzun fiko ondoa non den ihartua. He Mc 11, 21 (Lç maradikatu, TB, Dv, Ur (G), Leon, 

Ker, IBk, BiblE madarikatu; Ol birao egin). Jainkoa blasfematuko eta madarikatuko [duk] Ifernuan. Brtc 131. 

Jainkoak madarikatu zuan sugea. Ub 66. [Esan dezu] milla maldizio Jangoikoaren kontra? Madarikatu dezu 

bere izen santua? Mg CC 129. Madarikatuten dau Ardanetxe edo Tabernia. Mg CO 59. Madarikatuko dú bere 

burua, jaio zén egúna, burátsoak ta guziák. LE Doc 274. Gorrotau ta madarikatuten da bekatuen galbidea. Añ 

EL 1 52. Madarikatzen nituen nere oiñ me ta argalak. VMg 54. [Infernuan] guziak madarikatzen egon bearra 

datorkio. Gco II 53. Jinkuak maradika beza Gaztelondo Topetia. Etch 236. Madarika beitez nere gurak, 

ohoreak, ontasunak. Dv LEd 193. Hoa! Animale ladrea / dakikela madarika! "Va, le Ciel te confonde". Gy 186. 

Ez dutela hek [aphezek] sekulan nihor ez deus madarikatzen. Elsb Fram 140. Zer da madarikatutea edo birao 

egitea? Batek norberarentzat edo beste batentzat gatxen bat eskatutea. Itz Azald 99. 

(s. XX). Madarikatzen ditu karlistetako gerra atzerrikoiak. "Maldijo a las guerras". Mok 16. Sarjentua ez 

madarikatzearren, arengandik aldentzen nintzan. Anab Aprika 66. Madarikatzen du mila bider / heriotzezko 

bizia. Azurm HitzB 28. Azkaindarrak, madarikatzen zaituztet, madarikatzen Aitaren eta Semearen eta Izpiritu 

Sainduaren izenean! Zerb Azk 17. [Intzaur-ondoa] nehork ez zuela ere madarikatzen eta higuintzen. JEtchep 47. 

Bere zorigaiztoa madarikatzen du. Mde Pr 103. [Juana] madarikatutako itzala bezela zebilen etxeko txokoetan. 

NEtx LBB 27. Argalkeriak abots larriz madarikatzen, ermeak ziran. Ib. 30. 

v. tbn. Gç 92. Hm 205. Cb Eg II 124. Lg II 226. CatLan 92. CrIc 38. AA III 599. Dh 160. JJMg BasEsc 122. It 

Fab 61. Jaur 142. JesBih 428. Lard 197. ETZ 251 (Lesaka, 1857). Legaz 28. Bv AsL 52. Jnn SBi 1. Ip Hil 7. AB 

AmaE 352. Arr May 51. Urt Gen 27, 29. KIkG 56. Inza Azalp 98. Ir YKBiz 381. Lf Murtuts 5. Zait Sof 74. Erkiag 

Arran 186. Xa EzinB 94. Berron Kijote 68. Bibl Gen 27, 29. Maradikatu: Bp II 135. AR 398. UskLiB 219. 

(Con compl. en dat.). Maradika lezanak aita edo amari, izan deila kondenatruk iltra. Hual Mt 15, 4. Bere 

burua aiñ larri ta aittua ikusiaz, madarikatzen zion baltsamoari eta bere eskuetan jarri zuan lapurrari. 

"Maldecía el bálsamo y al ladrón". Berron Kijote 189. 

(Madarikatua izan). "Madarikatua izan deilla betiko" Etxba Eib. Cf. infra (2). Populu Legea zer den 

eztakian haur, maradikatua da. Lç Io 7, 49 (He, Dv madarikatu batzu dire, TB maradikatua da, LE, Leon 

madarikatuak dira, EvS maradikatiak; BiblE madarikatua dago). Aizen madarikatua Ifernuko oztea! EZ Man I 

112. Maradikatu dela gizona, zoiñek gizonaren semia tradituko baitu. Tt Onsa 87. Direla madarikatu / joko, 

plazer, banketak. Gç 166. Eliza sinhetsiren eztiana maradikatü dela. Bp I 113. Madarikatua izan dedilla jaio 

nintzan eguna: [...] adiskideak, atsegiñak ta guzia madarika dedilla. Cb Eg II 210. Madarikatua izan didilla zure 

begi gaizto kiñularia. VMg 67. Madarikatua izango zera errian, eta madarikatua kanpoan. AA II 7. Jaunaren 

aurrean madarikatuak dira. Lard 178. Madarikatua izango aiz abere eta lurreko pisti guztien artean. Ur Gen 3, 

14 (Urt, Dv, Ker, Bibl, BiblE madarikatua; Ol biraogarri izan). Juduak izan zirela Jainkoaz madarikatuak. Jaur 

362. Madarikatua izan bedi, eta hiltzerat kondenatua. Jnn SBi 159. [Zeren] jan duzun nik debekatu arbolaren 

frututik, lurra madarikatu izanen da. Lap 132s (V 61). Hori egin dukalakotz, madarikatua izanen haiz! Zerb IxtS 

10. Madarikatua izan zaitez betiko! Arti MaldanB 200 (204 maradikatu). v. tbn. Lg I 289. Monho 124. Mg CC 

119. Añ LoraS 52. Dh 156. fB Ic I 75. Astar II 4. It Fab 221. Arb Igand 56. Apaol 54. Itz Azald 96. CatJauf 129. 

Zait Sof 93. 

(Con otros verbos). Iainkoak maradikatu deklaratzen ditu Legean diraden gauza guziak konplituren 

eztituztenak. Lç Ins E 1r. Burhasoen maradizioneak anhitzetan heltzen zaite umei, eta gelditzen dira 

maradikatuak. Ax 258 (V 172). Euskera gazteai debekatu, ta madarikatua balego bezala kastigatu ta eragoztea. 

Cb EBO 18. Madarikatua gertha zadiela armadako nornahi, heldu bazen yaterat, ilhundu gabe. Lg I 269. 

Madarikatuak bihurtu ziren. Mde Pr 120. 

"Maldiciendo. Egun guztia danagaittik madarikatzen pasatzen dau" Elexp Berg. Orduan has zedin 

maradikatzen eta arnegatzen, zioela, eztezagut gizona. "Il se print à se maudire et à iurer". Lç Mt 26, 74 (TB 

madarikatzen bere buruaren kontra, IBk madarikatuz; He arneguz eta juramentuz erraten, Dv zinka eta 

arneguka, SalabBN burho eta zin egiten, BiblE biraoka eta maldizioka). O zer aserre bizi infernukoak artu, ta 

eziñ asperturik arrabiaz madarikatzen asiko dan! Cb Eg II 106 (Dv LEd 192 madarizioneka eta burhoka). Asi 

zitzaion madarikatzen eta atzenerako arrika ematen. Lard 197. Bekatu egiten dute bere menekoen aitzinean 

madarikatzen duten guratsoak. Legaz 29. (Con complemento en instr.). Arnegatzen eta maradikatzen 

dutela bere buruez eta erori zaien zorthe gaixtoaz. Ax 588 (V 378). Gudariak gudukatzez gogaituta zeuden eta 

[...] buruzagi arroputzaz madarikatzen ari ziren. Etxde JJ 180. 

2. (V-gip; Lar, Añ, Izt 70r, A), maradikatu (L, BN, S; Foix ap. Lh), madaritu (H). Ref.: A (madarikatu, 

maradikatu); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. (Part. en función de adj. y sust.). "Maldito" Lar, Añ y A. "Diabru 

madarikatua! Oiñ be sakatu desta beste bat!" Etxba Eib. "Txakur madarikatu orrek eztosku lotan laga" Elexp 

Berg. Cf. RG B 56n: "Al maldito llaman madarikatua, y de aquí se deriva madarikatutasuna por la maldición, a 

la cual llaman así bien birao". Tr. Salvo errata, hay un ej. de madaritu en Uriarte, junto al más frec. 

madarikatu. Idolatria traidoreak eta maradikatuak hartu ukhan du bere bogá. Lç Adv ** 2r. [Regeak] 

erranen draue ezkerrekoi-ere, Maradikatuák, parti zaitezte eneganik sekulako sura. Lç Mt 25, 41 (He, EvL, TB, 

Dv, Ur (G), Echn, Leon, Ker, IBk, IBe, BiblE madarikatu, SalabBN, Ip, Hual, Samper maradikatu). Ernegazten 


mende. 

996


dot / zugaz, madarikatua. Lazarraga 1199v. Ala madarikatuak iaio giñen egunak. EZ Man I 82 (v. tbn. 86). 

Inkuntru dohakabea! Bentura madarikatua! Harb 192. Zaldi maradikatuak biloa leun. "Un cheval malin a le poil 

doux à toucher". O Pr 423 (Saug 69 zaldi madarikatuk). Zoazkidate maradikatuak sekulako sutara. SP Imit II 

12, 1 (Ch, Leon madarikatuak, Mst, Ip maradikatiak; Ol ezetsiok, Pi gaiztook; v. tbn. SP Phil 53 madarikatu). 

Madarikatu guziak, / bistatik khasaturik. Arg DevB 213. Erranen diala arima maradikatier eta kondemnatier, 

[...]: maradikatiak aparta ziteste eneganik. Tt Arima 94. Jinkoak bekhatü maradikatü haur gaztigatzen dü. Bp I 

97. Dorre madarikatu haren egitera. ES 391. Jente madarikatu aik. msOñ 85v. Neke-tormentu madarikatuak. 

Mb IArg I 61. Ah gorputz madarikatu nere desditxa guzien asiera! Cb Eg II 147 (Dv LEd 260 gorphutz 

madarikatu). Lutheren, Calvinen eta zonbait berze maradikatien [herejia]. Egiat 196. Khen zakistade 

maradikatiak / orai ene aizinetik. Xarlem 619. Madarikatuak beste guzien artean alako persona sakrilegoak. Mg 

CC 191. Judegu madarikatubak. CrIc 151. [Infernuan] dagoz madarikatuak estu esturik. Añ EL 1 50. Bere etsái 

madarikatugáien fabóre. LE Ong 137v. Edanerako edo jokorako oitura madarikatu ori. AA III 595 (v. tbn. 

544). Oi! Mundu madarikatua, hain zoroki hantatu dudana! Oi diru madarikatua! Dh 161 (v. tbn. 166). Au da 

adiskide galtze madarikatuba. fB Ic II 210 (v. tbn. I 95). Eneuke nai bera baño adiskide oberik. Baña... O Baña 

madarikatuba! Baña infernukua! Astar II 189s (v. tbn. 11). Madarikatua / Jainkoak niri eman / diraden patua! It 

Fab 117. Madarikatu amets batek / ekarri nizu. Arch Fab 239. Jaun onek deituko deust bedeinkatua edo 

madarikatua. Ur MarIl 38 (v. tbn. en la misma pág. madaritu). Griña gaizto madarikatu batek lilluratu ninduen. 

Arr GB 99 (v. tbn. May 48). Ifernuko suge madarikatua. Jnn SBi 58. Lege infame eta madarikatua. Elsb Fram 

163. Hordikeria madarikatu hori, langilearen eta bertze askoren etsaia. HU Zez 204. Egiten ziozkan madarikatu 

arek, zakur amorratu bati opa bear ez zaizkonak. Apaol 94s. Donga eta txarren berbeta madarikatua egiten. Itz 

Azald 17. Madarikatua zu, ta madarikatuak zureak! Ag AL 141. 

(s. XX). Ori izango zuan zaldi dotoria madarikatuak igesi egin ezpaleust! Kk Ab II 118. Egun madarikatu 

batez. Zub 50. Madarikatu oilarra! Barb Leg 25 (v. tbn. Sup 99). Utikan madarikatu ori! Zait Sof 69. [Jitoa] 

arraza madari]a[katua da! Zerb Azk 14. Bide makurretan ibilia nintzan, siñeskeri madarikatuetan. Or Aitork 

198 (v. tbn. Tormes 29). Geldo madarikatu ori --burla egin eutson azeriak--. Bilbao IpuiB 187. Madarikatua 

alakoa! Erkiag BatB 188. Urde madarikatua! Izeta DirG 80. Madarikatua milla aldiz, pekatu egiten erakutsi 

zizun laguna. MAtx Gazt 24. Herri madarikatu / santuan jaioa. Azurm HitzB 36. Berriro emen somatzen ba-aut, 

/ madarikatu! / [...] ilko aut nere eskuz! NEtx LBB 247. Zalduntza-liburu madarikatu oiek. Berron Kijote 71. 

Iratxo madarikaturen batek okertzen zituela [...] gure pausoak. MIH 72. 

v. tbn. Gç 166. He Phil 54. Lg II 249. CatLan 50. Brtc 127. BOEans 271 (B, 1788). ETZ 149 (-ketu; Langarika, 

s. XVIII). Monho 118. Echag 161. AstLas 39. Gy 78. Lard 435. Dv LEd 262. Balad 215. AB AmaE 230. Elzb 

PAd 43s. Urruz Urz 27. Zby RIEV 1909, 104. Arb Igand 79. Azc PB 320. Moc Damu 33. Iraola 14. JE Bur 30. 

Ill Testim 19. Noe 122. Inza Azalp 118. FIr 148. Eliss GH 1931, 325. Ir YKBiz 41. Otx 76. ABar Goi 64. Lf 

Murtuts 15. JAIraz Bizia 89. Etxde JJ 104. Anab Poli 31. SM Zirik 28. And AUzta 82. Osk Kurl 214. Larz Iru 

58. Lasa Poem 95. Lab SuEm 193. Etxba Ibilt 481. Maradikatu: Ax 584 (V 375). Arti Ipuin 81. 

Mende-azkenetako idazleak, "poeta madarikatuak", zorrez, gosez eta batez ere krakaz beterik bizi ziren. MIH 

363. [Aresti] poeta gaitzetsia, madarikatua izan genuen luzaroan. MEIG V 131. 

3. + madarikato. (Sust.). Maldición. v. madarikazio. Ez genduan guk u, atun askorik artun, eta gero, 

neguan be, ez papardo ez besigurik, eta kolaiorik be, ez askorik. [...] Zer madarikato erabili yok, ba, gure 

ontziak? Erkiag Arran 14. Hainbeste, hainbeste itxaron dut, / hainbeste ta hainbeste madarikatu alfer, / ez baitut 

sekula gehiago baietzik esango. Azurm HitzB 63. 

- MADARIKATZEKO. Digno de maldición, maldito. v. madarikagarri. O madarikatzeko tropela, o 

mundua, ez, sekulan enauk ikusiko hire banderaren azpian. SP Phil 69 (He 71 o banda madarikatua!). 

Arnegatzen dut zuetaz gogoeta alferrak, orhoitzapen ezdeusetakoak eta madarikatzekoak. Ib. 37 (He 37 

higuintza baizen merezi ez zindutenak). [Eskiritura sainduak] seinalatzen du gauza bera zela hastiogarrizkoa eta 

maradikatzekoa Iainkoaren aitzinean. Ib. 410 (He 415 aborritzeko eta madarikatzekoa). 

Etim. De lat. maledicere. 

madarikatugarri. v. madarikagarri. 

madarikatuka. Maldiciendo, jurando. Cf. madarikazioka. Inpernura juaten bazara, umiak gaiski azi 

dituzulako, [...] zeu umiai ta umiak zeuri madarikatuka inpernuban beti egon biar [dozu]. fB Ic I app. 28. 

madarikatuki, maradikatuki. Con malicia. Hain inkontru gaixtoz eta maradikatuki lizundu eta gaixtatu 

dudala ene espiritua. SP Phil 74 (He 76 haiñ dohakabeki eta gaixtoki). 

madarikatutasun. "Al maldito llaman madarikatua, y de aquí se deriva madarikatutasuna por la maldición, a 

la cual llaman así bien birao" RG B 56n. 


mende. 

997


madarikatzaile (L ap. A; SP y Urt III 360 (-aille), Dv, H), maradikatzaile (H), madarikatzale (B ap. A; Hb ap. 

Lh). Maldiciente. v. madarikari, biraole, biraotzaile. Semei isekari eta madarikatzalle lotsagabe ark 

etzuen oraindik bere zigorrada artu. Lard 209. Madarikatzailea karpaldetik atera ezazu, [...] eta elkarte guziak 

harrikatuko du. Bibl Lev 24, 14 (Dv burho-egile, Ur blasfemari, Ol, Ker biraolari). 

madarikatze, madarikatutze (V-gip ap. Etxba Eib). "Motsallen madarikatutzian bildur ziran, temían la 

maldición de los gitanos" Etxba Eib. v. madarikazio. Bedeinkatzea eta madarikatzea aho beretik ateratzen 

dira. IBk Iac 3, 10 (He, TB, Dv madarizione, IBe madarikapen, BiblE madarikazio). 

madarikazio (Lar, vEys (G), H (V, G)), madarizione (Urt III 360, Dv, H (L)), madarizi(n)o (-zio Urt II 360), 

madarikazino (-iño Añ), madarikazinoe, madarazino (SP, s.v. madarikua), maradizino (-iño L, BN, S ap. A; 

Lar Sup), maradizione (L, BN, S ap. Lh; Hb ap. Lh, H), maradikzione, madarikezio, maraditzione (S ap. Lrq; 

Gèze). 1. (Sust.). Maldición, blasfemia. "Iainkoaren madarizionea dadiela haren etsai guzien gain, que la 

malédiction de Dieu [...]. Ezta bada hau madarizione bat!" H. Cf. maldizio, maledikzione. v. ainen, arnegu, 

birao, blasfemia, blasfemio. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos, ya desde 

Dechepare. Las formas con madarika- son propias de la tradición meridional, y las formas con madari- (en 

menor medida maradi-; madara- en Pouvreau), todas ellas sin -ka-, son las empleadas por autores 

septentrionales; hay tbn., salvo errata, madarizio en un texto de Irún del s. XIX. Orai dela zuiendako 

maradizionia, / ifernuko suia eta iagoitiko nekia. E 67. Eztugula gezurrik erran behar, ez maradizionerik egotzi. 

Mat 116. O ene arima, zer madarazino! Madarazino jenerala, gaitz suerte guziak bere baitan dadutzana, 

madarazino ezin ganbiatuzkoa. SP Phil 53 (He 55 maledikzione). Arnegatzen diat Iainkoaren kontra bethi eta 

bethi aurtikitzen dituan blasfemioez, burhoez eta madarazinoez. Ib. 64 (He 67 maledikzione). Bere gainerat eror 

arazten dute bere burasoen madarizinoa, zeinari baitarrajo ordinariozki Jainkoaren madarizinoa. CatLav 123 

(V 67). Aho beretik ilkhitzen da benedizionea eta madarizionea. He Iac 3, 10 (TB, Dv madarizione, BiblE 

madarikazio; IBk madarikatze). Madarizionerik gehiago han izanen ez da. He Apoc 22, 3 (Dv madarizione, Ip 

maraditzione, Ur (V) madarikaziño, Ur (G) madarikazio; Lç gauza maradikatu, Echn maldizio, Ol biraogarri, 

Ker, IBe, IBk madarikapen, BiblE madarikatu). Solta dezazün zure zerbütxariaren arima hiltziaren 

maradikzioniaz. Mst III 26, 2 (Ip maraditzione; Ch maledikzione, Ol, Pi zoritxar). Gaiztoai bere aserre ta 

madarikazio guziakin kondenazioko sentenzia emango die. Cb Eg II 155 (Dv LEd 273 madarizione). Iroien eta 

maradikzionen lekhutan, behar da aplikatu othoitzari. CatLan 160. Madarikaziño edo ernegua da Jangoikoaren 

kontra gauza txar bat esatea. Añ MisE 200. Bizi dira Jaunaren aserre eta madarikazioaren azpian. AA I 420. 

Zer burho izigarriz, zer madarizione lazgarriz hariko diren elkharren lehertzen! Dh 163. [Emaiten du] 

madarizioneak irhiz daudezenei. Jaur 380. Jaungoikoak bere asarretasunean bota zion madarizioa (Irún, 1854). 

ETZ 241. Dohatsu zirete gizonek kargatzen zituztenian maradizionez. SalabBN Mt 5, 11 (He, Echn, Leon 

madarikatu, Hual maledikatu, Samper maldezitu). Ekarri ez dezadala nere gañera madarikazioa 

bedeinkazioaren ordez. Ur Gen 27, 12 (Urt, Bibl madarizione, BiblE madarikazio; Dv burho, Ol birao, Ker 

madarikapen). Ez ba[i]tire entzuten, hortz karraska, madarizione eta errabiazko oihurik baizen. Lap 419 (V 

191). Gezur, blasfemio, madarizione; ahora jinak erran, gogora jinak egin. HU Zez 198. Jende horiek 

badakitelakotz eztiotedala madarizionerik egiten ahal gehiago. Prop 1906, 20. Madarikaziorik beltzenak esanaz, 

Piarres aldatzan gora abitu zen. Etxde JJ 151 (266 madarikaziño). Mondragoeren erreketa ondoko madarikazio 

[hura]. MEIG V 76. 

v. tbn. Mg CC 252. Lard 32. Aran SIgn 57. Bv AsL 52. ArgiDL 131. Or Aitork 186. Osk Kurl 81. Azurm HitzB 

53. Berron Kijote 202. Madarikazinoe: CrIc 49. JJMg BasEsc 106. Astar II 111. Ur MarIl 54. Madarikazino: Ur 

BulaAl 34. Itz Azald 101. Madarizione: Monho 146. Elzb PAd 29. Jnn SBi 159. Arb Igand 132. Barb Leg 24. 

JEtchep 60. Madariziño: EZ Man I 13. Maraditzione: CatS 92. Maradizino: Ax 303 (V 202). 

2. (Adj.). Maldito. Yeneral bat harmada baten aitzinean ibiltzen den bezala, atso madarizione hori, errienta 

ondotik, heldu duk gure aitzinera. Elzb PAd 49. 

- MADARIKAZIO EGILE. "Blasphemus, [...] madarikatzaillea, madarizio egillea" Urt III 360. 

- MADARIKAZIO EGOTZI. Maldecir. v. arnegatu, BIRAO EGIN. [Hasten dira] ifernuko ofizioaren egiten, 

arnegatzen eta maradizino egotzten. Ax 260 (V 174). Handik ikhasten dute umek ere maradizino egotzten eta 

burho egiten. Ib. 258 (V 172). 

- MADARIKAZIO EMAN. Maldecir. Egizu nik galdetu darotzudan zina edo juramentua; emazu madarizione 

Kristori. Jnn SBi 159. 

- MADARIKAZIO ERRAN. Maldecir. --Zer da maldizio edo madarikezio erratia? --Da beretako edo 

berzendako gaizki bet eskatzia. CatUlz 31. 

- MADARIKAZIO(Z)KO. (Adnom.). De maldición, maldito. Tr. Todos los ejs., excepto el de Moguel, son en 

-zko. Badira bertze iuramentuak, batzuk mehatxuzkoak, eta bai maradizinozkoak ere, aita amek bere umei eta 

nabusiek ere bere sehiei egiten deraustezatenak. Ax 258 (V 172). Begiak betheak dituzte adulterioz eta 

akhabantzarik ez duen gaixtakeria batez; [...] madarizionezko ume batzu dire. He 2 Petr 2, 14 (TB, Dv 

madarizionezko; Ol biraogarri, Ker madarikapen seme, BiblE jende madarikatu). Ez zen ausartatu 


mende.


madarizionezko sententzia bat ematerat haren kontra. He Iudae 1, 9 (TB madarizionezko; Lç maledikzionezko). 

Akusatzen danean bat ezarri dituela madarikazioko itz edo maldizioak. Mg CC 122s. (v. tbn. Añ MisE 201 

madarikaziñozko berbak). O! Zer madarizionezko zopherna isurtzen duen Jainko guziz botheretsuaren hitz 

horrek arima dohakabe hartarat! Dh 152 (151 madarizionezko). 

- MADARIKAZIOPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo maldición. Madarikaziopean eroriak zaudete, 

beraz, den-denok iruzur egiten didazue eta. BiblE Mal 3, 9 (Dv erromeserian madarikatuak, Ol biraopean, Ker 

madarikapenean). 

- MADARIKAZIOZ. Maldiciendo, jurando. v. madarikazioka. Iuramentu anhitz egitea, beti burhoz, arneguz 

eta maradizinoz egoitea eta minzatzea, ifernuko usantza da. 'El andar siempre perjurando y diciendo 

maldiciones'. Ax 259 (V 173). Lagunak lagunen kontra, esposa esposaren kontra daudez bethi burhoz eta 

madarizionez. Brtc 147. 

madarikazioka, madarizioneka. Maldiciendo. v. biraoka. Ifernuko errabia bat lothuren zeraio eta [...] 

madarizioneka eta burhoka abiatzen da. Dv LEd 192. Ainbeste familia infernu bat egiñik, gaizki esanka, 

madarikazioka ari diranak. Kortazar Serm 386. 

madariki. "Perada, conserva" Lar. 

madarikondo. v. madariondo. 

madariku, maradiku (SP). Maldición. v. madarikazio. Apokalipsi orrek bildur ematen zidan, andik ez 

baititeke itzik kendu, ez erauntsi, madariku aundien azpian. Or QA 188. Orduan madarikatu nituen lehengaiak 

izkanbil madarikuz. Mde Pr 120 (v. tbn. en la misma pág. ibiltze-maradikuz). 

madariondo (V, AN, L ap. A; Dv, H; -hondo Ht VocGr 405, H), madarikondo. Peral. v. 1 madari (2), 

MADARI-ARBOLA. Pipiak yotako madarikondoaren eta arrizko illobiaren bide-erdi. Zait Sof 150. Madariondo 

ori zure osabeak landatue da. Akes Ipiñ 22. Madari-ondo luzera [igon]. Erkiag BatB 95. Birlandatu zituen 

lerro-lerro, madari-ondo gotorrak eta aranak zekarzkiten elorri-ondoak. Ibiñ Virgil 110 (83 madariondo). 

madaritto, mandaritto. Dim. de 1 madari. On dela konserbatzea udare edo mandaritto bat, egarritzen 

denean ahoaren freskatzeko. Elsb LehE 19. 

madaritu. v. madarikatu. 

madaritxa (L-ain, BN-lab; Dv, Lcq 83), madaritsa (Dass GH 1921, 731, T-L). Ref.: A; Lh. 1. "Cormier Dv. 

"Peral silvestre" Lcq 83 y A. "Poirier sauvage" T-L. Cf. madaritze. 2. "Corme" Dv. 

madaritxo. "Perilla" Lar. 

madaritze (BN ap. A; Dv (s.v. madariondo), H (S)). 1. Peral. Cf. madaritxa. 2. "(L), grande quantité de 

poires" H. 

madarizi(n)o. v. madarikazio. 

madeleinetar. Del Magdaleniense. Baltzolako madeleinetar arri-langintza. JMB ELG 39. Isturitzko 

madeleinetar makil zulodunak. Ib. 41. Santimamiñeko madeleinetar orma-marrazkintzak. Ib. 42. 

maderaje. "Enmaderamiento" Lcc. 

maderamentu. "Maderamiento" Lcc. 

madetar. Mündü madetarra bere erthail güzien nahastegoan die ezarten bena amorioak hirur ütxülibordoka 

dütü bereziki. Egiat 206 (de lectura e interpr. dudosa; cf. nota del ed.: "Maietarra: (Grezieraz, 'maieutike', 

haurgintza) hots gure barruan sortu gabe ditugun ideien argirat ematea, ala madetarra?"). 

madiandar, madianitar, madiantar. Madianita, perteneciente a la tribu de Madián. v. madianita. 

Madianitarren armada ikharagarri hura. Lg I 214. Madian-tar, Amalek-tar eta beste asko zebiltzan [...] Israel- 


mende. 

999


tarrai erasotzeko asmoan. Lard 127. Iragotzen zirala madiantar merkatari batzuek. Ur Gen 37, 28 (Urt 

madianitar, Dv madiantar, Ol, Ker, Bibl, BiblE madiandar). 

madianita. Madianita. v. madiantar. Nola Gedeonek [...] harmatu zituen soldaduak, madianitak funditu 

zituenean. Dithurbide 62. Alde guzietarik bildu ziren osteka eta madianitak xehatu eta erhautsi zituzten. Zerb 

IxtS 47. Ixil ixila hurbildu ziren madianitetarat. Ib. 47. 

madian(i)tar. v. madiandar. 

madol. "Copo grande de nieve" Asp Leiz2. 

madolatu. "Mimar (L)" Lander (ap. DRA). v. mainatu. Lausengatu zuten, gauaz eta egunaz 

hainbertzetaraino madolatu zuten, non iduri baizitzaioen emazteki gaixoari, Aitek agindurikako parabisu 

hartarat sar-arazia ginduela. Prop 1909, 168. 

1 madre. 1. Fondo, origen (de una cuestión). Txantxangorri batenak / sei libra tripaki, [...] / oien madria 

nun dan / Xenpelar-ek daki. Xe 127 (cf. MEIG I 141: "Horien madria nor den" ikusi duenak, [...]). Publikatu 

egiñ da / asunto guziya, / pensamentu orretan / etzan asiya, / madrera juan eta / daukat ikusiya, / zakubaren 

muturra / ez egon josiya. AzpPr 70. Ai, ene Miren inungo! / Zure gorputza nun dago? / Atsegin guzti guztien 

madre / orijinala. Arti MaldanB 228. 2. "Sagardoa, txakolina edo ardoa duen barrika edo botila baten hondoan 

geratzen den batz edo hondarra" Elexp Berg. 

- MADRETIK ATERA. Desbordarse. --Ordua zen inor etor zedin, [...] urak errekara bihurtzera. --Madretik 

atera al ziren inoiz? --Hemengo urek erreka bat zer den ere eztakite. Izingura geldi batean pozoatzen dira. Arti 

Tobera 274. 

- PUTETXEKO MADRE. v. putetxe. 

2 madre. (Adj.). Astuto. [Axeri bat] nihon bazen eta madre eta maltzurra. "Subtil et matois". Gy 186. 

Zapatai madreak aldiz / ihardetsten dio hirriz. "Le gaillard savetier". Ib. 80. Madreak utzten dauzkitzu oro diren 

bezala. "L'hypocrite". Ib. 115. Hots, mira zak zaku hori. / Hire kasko madre hortan / billha zak hots! "En ta 

cervelle matoise". Ib. 147. 

madriga. Madero, tablón. Ez dutelakotz eliza aintzina oraino akhabatua, behartu zaiote egin madrigazko 

hesgailu harrigarri bat. Prop 1898, 244. [Urruñako errebotako] pareta hori madrigaz eta thaulaz ere liso eginik, 

frango laite, [...] hark goraxko hartu pilota ez dadin sobera urrun errenbolia. Zby RIEV 1908, 86s. 

madrilla (AN-egüés-ilzarb, Sal; -ila R). Ref.: Bon-Ond 145; VocPir 491bis. Madrilla, boga. Cf. VocNav s.v. 

madrilla. v. loina. 

madrina (V-gip). "Madrina de boda" Elexp Berg. Meza berrirako ama bizirik ez badezu nik "madrina"-tzat 

egingo det. Lab EEguna 78. 

madrono. 1. "Madroño árbol, madronua errexala" Lcc. 2. "Madroño fruta, madronua frutea" Lcc. 

madubi. v. matutia. 

madura (V-och-gip; Lcc, Mg PAbVoc, Izt 106v). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Dehesa" Lcc. "Rivera" Mg 

PAbVoc. "Terreno llano a orillas de arroyos y ríos" A. "Leku madúria, leku madúraak, lugar de buena tierra 

cerca de un río" Iz ArOñ. Tbn. en el voc. final de la Biblia de Kerexeta. v. padura. Ibar ta madura lau, baso 

ta txara. GavS 18. Zelaitza zabal andia; / ain da balatsa, aiñ lur ugari, / madura zoragarria. AB Olerk 179. 

Launeko lekua, leku beia ta ona: madura ori da. Oñatiko maduria. Mendian edurra danean, esaten dogu: "Au 

mendi-edurra dok, au maduran etxok egingo! Maduran ondo zaozak". And AUzta 94. Errekazulo, eremu baztar, 

/ madura, gaillur goiena. NEtx "Ben-Yehuda-ri abestia" (ap. DRA). 

Etim. v. padura. 

mae. v. mahai. 

maheil. v. mahel. 


mende. 

1000


mael (Dv A). "Étang, eau dormante. On dit maela substantivement, de toute eau qui ne court pas, ou qui ne 

semble pas courir comme dans quelques parties des rivières. On dit adjectivement ur maela, eau dormante ou qui 

ne bouge pas" Dv. "Estanque, agua muerta" A. v. urmael. 

mahel (S ap. A; VocBN vEys y Dv), maheil (S (Foix) ap. Lh). 1. "Adj., de travers, d'une manière contraire 

à la régularité d'un corps" VocBN. "Lo que está de través" A. 2. maheil (S ap. Lh), maheilla (Sc ap. A). 

"Personas o animales flaquísimos" A. "2.º (S) maladroit; 3.º malingre" Lh. 

mahel. v. 1 makal. 

maelki. "Mahelki (L), posément" Lh. 

maelu. "Palmazo" Dgs-Lar 6. Cf. mailu. 

maes. v. 1 maiz. 

maester. v. maizter. 

maestre, maestra. v. maistre, maistra. 

maestresa. Señora, patrona, mujer del dueño. Gure maestresea? Zerutik jatzitako aingerua. Ag Kr 219 (cf. 

ib. nota: eztakit zelan sartu dan Arranondon itz barregarri au, baña askoren aotik entzun dot, atsekabez). 

maestresala. Maestresala. Onek serbietan nau maiordomutzat, maestresalatzat. Mic 14v. 

maestreskola (Lcc), maestruskola (Lcc). "Maestre escuela, maestreskolea" Lcc. "Escuela [sic], 

maestruskolea" Ib. (con -u- sobre -e- tachada). Cf. ESKOLA-MAISTRE. 

maestru. v. maistru. 

maesturu. v. maiasturu. 

maesu, maexu. v. maisu. 

maetxuri. v. matxura. 

maetz. v. maiatz. 

maetz. v. maiatz. 

mafrundi (L-côte; Lar, Dv (s.v. marfondi), H), mafrondi (L; vEys), marfundi (L-côte, S; Urt, Arch VocGr, H), 

marfondi (Ht VocGr 418, Dv y vEys A, H). Ref.: A (mafrondi, marfundi); Lh y Lrq (marfundi). Tr. 

Documentado en autores septentrionales, desde finales del s. XVII. 1. Constipado, catarro, resfriado. 

"Anacollema, marfundijariétea geldiarazteko oloetako xafla" Urt II 73. "Cimorra, especie de romadizo en las 

bestias, abereen mafrundia" Lar. "Marfundi gaitza bildu dut, j'ai pris un gros rhume" Lh. Cf. morfondi. Idia 

marfondiz athakatua denean eta guziz hestula handia duela, [...]. Mong 590. Egunorosko amoiña xume horiek, 

buruko edo hagiñetako miñ hori, marfundi hori. He Phil 382. Burutik behera, / mafrundi txar batek daut hetsi 

sudurra. Gy 177. Mafrundi ta sukarra. Elzb Po 208. Hogoi egunez mafrundi-marhanta izigarri batekin egon 

zela Piarres. Barb Sup 49. [Malba mota] guzien erro hosto eta loreek mafrundiaren kontra tizana bat hauta 

egiten dute. GH 1931, 323s. 2. (H), marfondi (Dv, H), marfundi (S ap. Lrq; H, A). "Enrhumé" Dv y Lrq. 

"Marfondi naiz, je suis enchifrené" H. "Ronco, acatarrado" A. Gatia zen marfondi, zahar eta itsusi (S). "El 

gato estaba acatarrado". A EY IV 184. Zenbeit ardura marranta dira, marfundi, Getariako aldean dioten bezala. 

Eztulak kitzikatzen ditu noiztenka; burua jasangaitz dakarte. JE Med 12. 

Etim. Préstamo románico; cf. gasc. marfandì, mourfoùnde, maufrandì (Palay). 


mende. 

1001


mafrundigarri, marfundigarri (Lh), marfondigarri (H). "Qui est propre à enchifrener. Haize hotz 

marfondigarria, [...]" H. 

mafrunditu (H), marfunditu (L, S; Urt Gram 387, H), marfonditu (Ht VocGr 352, Lar, Dv, H), malfonditu. 

Ref.: A; Lrq. Acatarrar(se). "Arromadizarse" Lar. "S'enrhumer" Urt Gram, Dv y Lrq. "Eritarzun hori heldu 

berotzetik eta borthizki marfonditua denian, cette malais vient de s'échauffer, et quand on a un fort coryza. [...] 

Deusek eztu hala marfunditzen nola berotik hotzera iragaiteak, [...]" H. Cf. morfonditu. Borthizki 

malfonditua denian, [...] gaitx horren erremediatzeko ez du deus ere idiak edan behar. Mong 589 (cf. 590 

marfondi). Zer uste du holako hotzarekin zabalduren diotala athea?... Zerutiar guzien marfunditzeko, othe? 

GaztAlm 1834, 33 (ap. DRA). Bekhatu litake mafrunditzen bazine, ene bihotzeko pinpili-panpalañoa! GAlm 

1955, 34. Dendarietan asko ditut ezagutzen, / kanporat ilki gabe aise mafrunditzen. Bidarte in Onaind MEOE 

1097. Eman ginion garbi-aldi on bat, [...] mafrunditua egotu den armonionari. Prop 1896, 74. 

mafrunditzaile, marfundizale (S ap. Lrq). "Qui s'enrhume aisément" Lrq. 

mafua. (Exclam.). Uste duia horla bethi / nahi naizela ni bizi? / Mafua! Horren zerbitzari! "Je suis son 

humble servante". Gy 229. Arrotza irexten du bertan. / Mafua! Derra ihiztariak: [...]. "Vraiment, dit maître 

chat". Ib. 311. 

magailatu. "Magailatü (S; Foix): 1.º mâcher longtemps; 2.º rabâcher; 3.º tracasser, tripoter" Lh. 

magain (Lar H). "Perfil, última línea de la figura" Lar. 

magainde. "Perfil, la delineación que llaman Ortografía Geométrica" Lar. 

magaindu. "Perfilar, delineando" Lar. "Perfilado así, magaindua" Ib. 

1 magal (Lar, Añ, H (V, G)). Tr. Muy empleado en la tradición meridional (sobre todo guipuzcoana) a partir 

del s. XIX, aunque aparece antes en los refranes de Garibay y un texto de Tolosa de 1619. Se documenta tbn. en 

algunos autores vizcaínos, como Moguel, Añibarro, E.M. Azcue, Lauaxeta, B. Enbeita y Erkiaga. La forma 

general es magal; hay madal en Aramburu-Bago y magale en Azurmendi. En DFrec hay 5 ejs. 

1. Falda. "Arregazar, azitu, magalak gerriratu" Lar. "Enfaldarse, magalak, altzoak azitu, gerriratu" Ib. "Falda 

de guardapiés o basquiña" Ib. "Haldas en cinta, magalak gerrian" Ib. "Sofaldar, alzar las faldas, magalak azitu, 

gerriratu" Ib. "Enfaldo, (c.) magalak jaso" Añ. "Goazen magalak gerrian, [...]" H. "Por los que por no 

trabajar de pura pereza andan rotos y deslucidos, dicen: Goiztarra ni magaletan det agiri. Si soy madrugador en 

las aldas se me ve". RG A 51. [Danzan] oñakaz magalak arindetia. Mg CO 133. Alarguna izan nai, ta orregatik 

ere kortejatua izatia gustatzia, [...] magalak kolorez egiñik, burua usaiez betia ta banidadez janzia. Echve Dev 

467. [Neska] besouts eta magala bilduki gazta-zumitzak garbitzen ari zen. 'Elle avait retroussé ses manches et 

son jupon'. Or Mi 50. An zian Magal-arro soin berriarekin / [...] ara Txetareneko andere pinpirin. "Allá va 

Faldas-Huecas". Or Eus 19 (cf. magalarrotu). (V, R). Ref.: A; EI 281. "Ruedo de la ropa" A. Zeure 

jaztekoaren magaleko erza ukututea zan asko, guztiz osaturik geldituteko. Añ LoraS 73. Magalaren ertzarekin 

asi zan legortzen [negar-malkoak]. Zab Gabon 31. Ire gonaren magala bederen utzadan, musukatzeko. 'L'ourlet 

de ta robe'. Or Mi 55. Magala gerriratuz, maitara yarriko ditu ta bazkari-morroiketan ari izango zaie. Ol Lc 12, 

37 (Or gerri-zapia jantzi, Ker bere gerria loturik). "Halda. Txamarra zarra nuela? / Zu panaderon alaba! / 

Ogi bero jango euke! / Ardau txuri erango zeuke / Ondarruako kanala, / Ebruan be ezin garbitu / zure atorra 

magala!" Etxba Eib. 

2. (Lar, H). Regazo, halda. "Regazo, el enfaldo de la saya, erregazoa, altzoa, magal azitua" Lar. "Eraman 

zituen intxaurrak magala beterik, [...]" H. Anduraz beterik magalak, / sendatzeko belaunak, / joan oi zarizka 

anreak (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Jesusek bere Amaren magaletik loreak artu [zituen]. Arr May 138. Ez eban 

begirik kentzen nire magaletik; magala neban orduko platerea. Or Tormes 79. Magal betea saskian ustutzera 

yoan zen. Or Mi 33. Lurreko ale jalkiak / magalean bil etzazu. Or Eus 75. Kabiondotik banaka-banaka atereaz, 

magaleko txokondo epelean jarri ziozkan poliki arrautzak eta txitatxoak. TAg Uzt 118. Magaletik ondasunak 

eskuzabalka ixuriz datorkigun erregin onek. Ib. 74. v. tbn. Goñi 26. 

3. (V, G, AN-ulz, R; Lar, Añ (V, G), Dv, H), madal. Ref.: A; Iz Ulz. Seno, regazo. "Gremio, regazo, kolkoa, 

magala, altzoa" Lar y Añ. "Bere amaren magalean, dans le giron ou sur le sein de sa mère" Dv. "Magálian artu, 

tomar (el niño) ante el pecho" Iz Ulz. AxN explica altzoan (381) por magalean. Tr. Es la acepción mejor 

documentada sobre todo en autores guipuzcoanos desde principios del s. XIX; tbn. lo emplean los vizcaínos 

Añibarro, E.M. Azcue, Erkiaga y B. Enbeita (NereA 247). Seme ori magalean [eukan]. Añ EL 2 227. Beraren 


mende. 

1002


semetxoak bezala, etzin gaitezen konfianza andi batekin beraren magalian. Echve (ap. H). [Jesusen gorputza] 

Ama Maria guziz Santari magalera eman zioten. Lard 464. Sartu zaite beragana, aur egin dezan nere magalean, 

eta izan ditzadan beragandikan semeak. Ur Gen 30, 3 (Ol nere magalean; Urt, Bibl belaunen gainean, Dv 

altzoan, Ker belaunetan). [Aurtxoa] magalean ipiñi, eta ziotsan: nere magal au izango da zure seaska. Arr GB 

24 (v. tbn. 55). Amaren magal gozoan zegoen aingeru txikiya. Etxeg EE 1885b, 314. Iantzita emakumeak / 

mirinakeagaz / dirudi Birjina bat / magal zabalagaz. Azc PB 177 (v. tbn. 321). [Ez dezala emakumeak] egiñ 

aurra zutik edo besteren madalean jarrita dagoala. Aran-Bago ManMed 281. Ainbeste txera ta palaguz seaskan 

ta magalean aurra euki. Ag G 291. Zeruko amaren magalean bizitzea ta animak zeruratzea da gure nai ta gogo 

bizia. ArgiDL 135 (v. tbn. 107). Magal beroan illotzik dauka / alabatxoa. Jaukol Biozk 36 (v. tbn. 79). Mañaxi 

zarra ere, oitu bezela brakak magalian, [...] jostorratzarekin. Alz Burr 16 (v. tbn. Ram 35). Aitaren Seme-bakar, 

Aitaren magalean dagonak, orretxek eman digu aren (Yainkoaren) berri (Io 1, 18). Ir YKBiz 50 (He, TB, Dv 

galtzarrean, LE, Leon, BiblE baitan, Ol altzoko, Or -rengan, Ker, IBk altzoan). Ama Birjiñak edatzen dizu / bere 

errukizko magala. Or Eus 414 (v. tbn. Aitork 58). Birjiña Amaren magal santutik / iturri garden bat doa. SMitx 

Aranz 130 (v. tbn. 75). Aur bat magalean eta bestea bularrean. JAIraz Bizia 120. Jaunak ar gaitzala bere 

magalean. Or Poem 528. Indio beltxeran bat kitarra yotzen, lepoa makur, bere magalean bildurik. Or QA 51. 

[Billobatxoak] aitonaren belaunari atxiki edo beronen magalera igo naian. Etxde JJ 92 (v. tbn. 198). Loreren 

aurrean belaunikatuz eta aren magalera bere burua botata. NEtx Antz 99 (v. tbn. LBB 91). [Andra zoragarri] 

aren magalean ta altzoan. Erkiag Arran 156. Eter aita aloroduna euri ioriarekin batera bere emazte 

emankorraren magalera ieisten da. "In gremium". Ibiñ Virgil 89. v. tbn. Echag 109. Mde HaurB 91. Arti Tobera 

287. MAtx Gazt 101. Uzt Sas 33. 

"Kolkotik bota (egotzi) ta magalera erori (G-to), se dice cuando uno se desprende de algo que pronto ha de 

recuperar" A EY III 277. Lur oekin ez da gertatu beste gauzarik, ezpada kolkotik eroria magalean gelditzea. 

Izt C 182. 

4. (V-ger-arr-oroz-m ap. A; H), magale. Seno, interior; amparo, protección. "Eleizaren magalera biurtzea" H. 

Tr. Documentado en textos guipuzcoanos del s. XX y en Erkiaga. Ez Yainkoak zeruan artuko gaitu, ta ezta 

ere Aberriak bere magalean. Ldi IL 156. Bidasoaren / bi aldetako jendeak, / [...] Ama Euskerak magal berean / 

azitako senideak [gera]. Or Eus 196 (v. tbn. Jaukol Biozk 70 euskeraren magal). Aldendu zan andik 

illunabarraren magalean buru-makur. TAg Uzt 185. Gogoa bil-bil dut gorde magalean, laister sogor, itsu. Or 

Poem 526. Lañoak beraka egin zuten euren magal ezearen zamak eraginda. Etxde JJ 257. [Mendiak] ortzearen 

magal bero urre-erraiñuz betean, maitekiro etzin nairik. Erkiag Arran 185. [Elizaren irakatsiak] beti 

eroapenaren magal makalean kulunkatuak. Erkiag BatB 128. [Aita] agur betiko baten magale ilunean / galdurik, 

/ [...] hil zen sekulako. Azurm HitzB 57. Erdi-miñez dago ama lurra, eta Zephir-en arnas epelera, bere magala 

zabaltzen du. Ibiñ Virgil 89. Bere magalean bedatzi bider atxillotzen dituen Styx (infernua). Ib. 117. Itxas 

nastuari, / aizeak burrundan / diotsa kantari: [...] // Zerk galerazten din / loaren magala? NEtx LBB 350. Uin 

arroa aparrez / betetzen ondartza, / [...] magal zabalean / dantzan lau ontzixka. Ib. 351. Geroaren magalean / 

iraupena dek oetzat. Ib. 231. [Gramatika] noraino egon den murgildua Humanitate direlakoen altzoan nahiz 

alemanez Belletristik esaten denaren magalean. MEIG VI 110. Mako ikuseziñetik zintzilika itxas-magalean 

eguzkia astiro kotatzen [da]. TAg Uzt 8. Jeixten asi gera. / Aize-magalean ontzia zanbulu... "El avión se 

columpia en el regazo del aire". Or Poem 525. 

5. Falda (de una montaña). Bizkaietako muñatz-magalean, Itzaga-erreka albotik duala bere Erraondo. "Al 

pie de las lomas de Bizkayeta". Mok 13. Mendiko magal ertzian daguan areitz zimela. Laux BBa 32. Ollarrari 

olloak bezela, magalera urbilduz dijoazkio mendiari Gipuzkoako erriak. TAg Uzt 93. Amets egin, bai, / amets! 

Mendi-magalean. EA OlBe 87. [Espuru mendiak] etzeukenan magalean ardirik, [...] lañotik aterarik, gorago 

aldegiñak izaki. Or QA 63. Iru mendiskaren magalean eta uraren ezpaiñetan etzunda. Erkiag Arran 10. Arruak 

berak aukeratu zun / Gurutze-mendin magala. Uzt Sas 44 (v. tbn. 168). Pisga mendiaren magaleko Itsaso 

Hileraino. BiblE Deut 4, 49 (Dv azpi, Ol, Ker barren). Provenzako errege-erri ederra, Prantziaren magalzokoan 

etzin zen azkenik. Or Mi 138s. 

6. (V-gip, G-to ap. A), maal (V-gip ap. Iz ArOñ). "Falda, trozo de carne entre la ubre y las piernas" A. "La piel 

colgante (de las vacas) entre el muslo y la tripa" Iz ArOñ. "Especie de colgajo o piel colgante que tienen las 

vacas desde el cuello a las piernas delanteras" Ib. n. 198. 

7. Concavidad. v. magalgune. Gizon iakitunok agerbide biurriaren magalei ta okerruneei amorra kentzen 

zazpi aleginak egin dituzte. Zait Plat 40. 

- ABRAHAMEN MAGAL (H). Seno de Abraham, limbo. v. ABRAHAMEN ALTZOA, A. BULAR, A. 

GOLKO. Osoro zerurako ondurik edo eldurik zeudenen tokia, au da, Abraham-en altzoa edo magala. Inza 

Azalp 72. [Jesukristo jetxi zan] lurpeko bi alderdi oietara, Abrahamen altzo edo magalera ta Garbitokira, askatu 

al guztiak askatzera. Ib. 73. Il zan eskalea ta Aingeruak Abraham-en magalera eraman zuten (Lc 16, 22). Ir 

YKBiz 308 (Inza Azalp 81 magal; Lç bulhar, He, Leon galtzar, TB, Dv beso, Brunet, Oteiza senu, Ker, IBk 

altzo, BiblE ondo). 

- GONA-MAGAL. v. gona. 

- MAGALA EGIN. "Bestela magala egiten zaio, de lo contrario se hunde; litm., se le forma concavidad (AN- 


mende. 

1003


larr)" A EY III 265. Elur maluta bezala / ilbeltzean jausten dala, / noan bidea estalia du / egiñez neri magala. 

'Ofreciéndome su regazo'. Or Poem 553. 

- MAGAL-ALDE. "Ce que peut contenir un vêtement retroussé sur le devant en manière de poche" H. 

- MAGAL-ARTEKO. Faldero. v. MAGALEKO. Iostun dendari gizon-antzeko / magal-arteko morroiak, / 

balio dabe gaur izateko / erriko kezken botoiak. Azc PB 362. 

- MAGALEKO. a) "Faldero, perrito de falda, magalekoa, altzokoa" Lar. v. altzoko, MAGAL-ARTEKO. b) 

Protegido; de (su...) seno, interior. Galarrenak eztau iñor adiskide ez magaleko. Erkiag Arran 164. Emakume 

santuak, irrizuri baltzerana ta txera gozoa egiten eutsen erritarrai, bere magaleko umeei. Ib. 173. [Izadiak eztu] 

tajugabekeriarik sortzen. Bere magaleko sorkariak ezin ditu zerik gabeko xede batera bultzatu. Vill Jaink 109. 

- MAGAL-GOITI. "Sofaldo" Lar. 

- MAGAL-JIRAKA (Lar H). "Haldear, andar de prisa las que tienen faldas, magaljiraka ibilli" Lar. 

- MAGAL-MAGALKA. A haldadas. Magal-magalka bete zazuke / dakartzun zakuto xuri. "Tú puedes llenar 

entretanto varias haldas el saquito". Or Eus 75. 

Etim. Para su relación con (h)egal (cf. prefijo m(a)-), v. FHV 271s. 

2 magal (Sal, R). Ref.: VocPir 340; A. Ala. v. hegal, hego. Zomat aldiz nai ekuntu nion biltu edo 

mokorkatu zore semiak, olluak mokorkatan tion bikala bere txitxaxkuak magalen pean? Hual Mt 23, 37 (Samper 

magalen pean; He, TB, SalabBN hegal, Dv, Ip, Ech, Leon, IBk, IBe hegalpe, Ol, Ker egape). Noizbein putreak 

ala darabiltz / jaso ta makur egalak; / uin batek berak jasotzen ditu, / batean gorde magalak. Or Eus 395. 

- MAGAL-HAUTSI. "Magal-autsia (R), se dice de las mujeres que se mueven con mucha monería; litm.: de ala 

rota" A. "Pizpireta, magal-autsia, mujer pizpireta (R)" A EY III 324. Cf. HEGALA HAUTSI. 

3 magal (V-gip), madal (V-gip), maal (V-gip). Ref.: Garate 6. a Cont BAP 1949, 360; Iz UrrAnz (maal); Etxba 

Eib (madal); Elexp Berg (magal, madal). "Maála, albora daukan maála, la rama lateral de un árbol" Iz 

UrrAnz. "Rama del árbol. Puntaren puntan, / adarraren madalaren puntan..." Etxba Eib. "Ramita. Azkarran 

madala ibiltze giñuan Idurixon ganauei eulixak kentzeko" Elexp Berg. 

magaladar. "(V-gip), verduguillo, rama que se deja sin cortar al podar un árbol, a fin de que suba la savia y no 

se pudra el tronco" A. Cf. 3 magal. 

magalarrotu. Encorvar(se). [Zezena] zelaietan barrena dioa buru-makur, [...] etsaiarengana, itsasoaren 

erdian zuritzen asten den olatua bezelatsu; are luzeagotzen da eta magalarrotzen ur-zelaitiko indarrez. "Longius 

ex altoque sinum trahit". Ibiñ Virgil 99. 

magaldatu. "Ramasser, retrousser, relever une robe, un vêtement. Au fig., se disposer à faire résolument quelque 

chose" H. Cf. magaldatze. 

magaldatze. "Enfaldo, magaldatzea, magalak, altzoak jasotzea" Lar. Cf. magaldatu. 

magaldu. Amparar, proteger. Ixo, arran-otsen urrun-dilindala. / Gauaren ixillak magaldu dezala / itzartien 

damu-kantak eman-ala, / pilpiraz dardartuz ozkarbi zabala. SMitx Aranz 139. 

magaldun. "Haldudo, faldudo" Lar. 

magale. v. 1 magal. 

magalgune. Bache. v. 1 magal (7). Bi gurdi belar alkar lotuta / tarte berdiña baitute, / magalgunetan 

sartzen baitzaio / atzena muturrez aurre. Or Eus 232. 

magalla. v. bagaila. 

magalo. "(BN-ciz), débil" A. Cf. makal. 

magalondo. Regazo, halda. Magalondotik baratzaldean loreak ixuriz dabillen erregingai lilluragarria 

iduri. TAg Uzt 145. 

magalotasun. "(BN), débilité" Lh. 


mende. 

1004


magalotu. "(BN), 1.º débiliter; 2.º se débiliter, s'anémier" Lh. 

magalpe. (En casos locales de decl., en sing.). Bajo el seno, protección, amparo. "Magalpean (Vc), bajo la 

protección" A. Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos, a partir de finales del s. XIX. En DFrec 

hay 3 ejs. [Alaba] magalpean ebala / amak estalduten. Azc PB 80 (v. tbn. 35). Ama laztan orrek, zeure 

magalpean artu ta jagon gaizuz. Eguzk LEItz 128. Mendiko Neskutz ori, zeure magalpera / Negar gustijak duaz, 

oñaze gustijak. "A tu amparo vuelan todos los llantos". Laux BBa 22. --Berak [amak] sortua zera, berea zera. -- 

Ez bere magalpean beti egoteko. ABar Goi 54. [Eleizea] olako langille-batzak bere magalpean artzeko prest 

dago. Eguzk GizAuz 81 (v. tbn. 156). Nere Iainkoaren magalpean, betiko goresgarri ta areago dan, gurasoen 

Iainkoaren babesean! Or Aitork 55. Eztuk biharko eguna urratuko, hi nirekin, bion amen magalpean, olgatzen 

haritu gabe. Arti Ipuin 27. (Con adj.). Izadia oro illuntasunaren magalpe sakonean lo datza. Etxde JJ 43. 

(Ref. a la falda de una montaña). Aizurdi-mendi-sorbalda-ganean, [...] aldauri bat dago, oillo loka batek 

txitak euki daroazan antzera, lau etxe beren magalpean daukazana. A BGuzur 107. Auzotegi au Gorbeiemendien 

Bizkai-aldera eta mendi orren magalpean dago. Akes Ipiñ 7. (Como sust. pleno). Protección. Uri 

gogorra dogu, magalpetzat arresiak eta aurresiak dituala. Ker Is 26, 1 (BiblE babesgarri). 

- MAGALPEKO. a) "(R), benjamín, el más amado de una familia" A. Magalpeko ikaslearen ekinaldi arroak 

on aundia egin zion Parmenidek irakatsiari. Zait Plat 42. b) "Magalpeko, protegido" A Morf 50. [Erregek] 

pozez beteago ta sinistu ezinago aurkitzen ebazan bere magalpekoak. "A sus protegidos". A EY II 173. 

Eguraldiaren gardentasuna, egoaizearen magalpeko agertu oi zaigun geienetan bezelaxe, ikusgarria zen. Etxde 

JJ 103. 

magalpetu. Proteger. [Jaungoikoak] neure betiko [...] zorion ori jadetsi dagidan, indar eta legez zaindu ta 

magalpetzen nau. Karmengo Egutegia 1952, 17 (ap. DRA). Yaiki ta lagun bekizkizue; / magalpetu zaitzate. Ol 

Deut 32, 38 (Dv geriza betzaitzate, Ker izan daitezela zuen igesleku, BiblE izan ditzazuela gordeleku). 

magaltxo, madaltxo (V-gip). Dim. de 3 magal. "Keixa guzti onek madaltxo batek zeuzkan" Elexp Berg. 

magarda (R). Ref.: A; Arzdi PlantR. "Cambrón" A. "Parece rosal sin espinas; al fruto maduro llaman 

Magarda bella" Arzdi PlantR. Cf. VocNav: "Magarda, fruto del haya. También lo llaman magalla (Roncal). / 

Fruto del rosal silvestre, escaramujo o tapaculos (Vidángoz-Roncal). / Nombre vulgar del rosal sin espinas. A su 

fruto le llaman magarda bella (Isaba)". Cf. magardatze. 

- MAGARDA-LILI. "(R-uzt), mosqueta rosa, flor de cambrón" A. 

magardatze. "(R), cambronera. Magardatzeak pintxo anitx ditu (R-uzt), la cambronera tiene muchos pinchos" 

A. Cf. magarda. 

? magargarri. Vergonzoso, lamentable (?). Benetan nire ama bazintzaz [...], obeto egingo zeunke olako 

itxura magargarrijaz nigana ez etorri. "Not come here to bring me to shame". Altuna 98 (se tratará seguramente 

de errata por negargarri). 

magarza (Lar Lcq 106), meagarza (Lar, Izt C 46). "Magarza, hierba como el hinojo, es voz Bascongada, 

magarza, meagarza" Lar. "Matricaria, hierba de Santa María", "magarza común" Lcq 106. 

magasin(a) (Urt II 324 (det., -iña), T-L), magasia (det.). Tienda, almacén. Bürdüñaren xerkhara jinik hire 

magasiala. "Dans ton magasin". ChantP 384. Magasinak edo botigak hetsiak egon ziren, egun hartan. Elsb 

Fram 110. Enkriak badü phozu. Hartakoz ere, magasietan, paper izkiribü gabekoetan barnen dütie emaiten 

arrunt ahoalatzen diren gaizak. Eskual 24-4-1908 (ap. DRA, s.v. ahoalatü). Lurra landaren magasina bat bezala 

da. Herr 8-9-1955, 4. Gauean norbait leioxka batetik sartu da Declide anderearen magasinan. Herr 23-10-1958, 

2. 

- MAGASIN-ZAIN. "Magasinier" T-L. 

magats. v. mahats. 

magauri. v. maguri. 

magdalena. v. madalena. 


mende. 

1005


magei (Lar Chaho, Lcq 165). "Un árbol de Indias de madera fofa con hojas largas y espinosas al pie del 

tronco" Lar. "Magüey de Méjico" Lcq 165. 

mageia. v. magia. 

magera. "Magera, mantel" Deen II 15. Cf. majera. 

magia, mageia. Magia (en AstLas tbn. 'estratagema'). (Transcribimos lo que figura en los textos como 

, no como ). Magiaz (tít.). EZ Man I 66. --Zein dire superstizione suerte prinzipalak? --[...] 

gaizki aditua, Idolatria eta Magia edo Aztitasuna. CatLav 199 (V 102). Hire magia ederrak / untsa enplegatu 

han. AstLas 23. Behar dugu orai / zerbait magia pentsatu, / eia populu ezdeus haur / nula behar dugun trunpatu. 

Ib. 22. Diot ezi ez gauza miragarri guziak direla magiaz (41). LE-Ir (s.v. eskujokari). Idolatria, magia / Edo 

aztitasuna / Bai eta sorginkeria / Pratikatzen tuena. Monho 98. Animismua, fetitxismua, magia ta olako 

siñiskeriak. Vill Jaink 16. Munduko ipar-izaroetan aztigoa, sorgintza eta mageia ikasten. Mde Pr 268. v. tbn. 

Magia: Xarlem 943. 

- MAGIA(Z)KO. Mágico. Arte magiakoetan bat eztuke parerik. EZ Man I 66 (71 magiazko artez). 

magi(a). v. magina. 

magiar, magyar. Magiar. Zer gertatu zitzaion hungaroari, magyar-ari, XVIII. mendean eta harrezkero. 

MEIG VII 187. 

magiko. Mago. v. mago. Sorgin, hetxizera, eta magikuagan sinistutia da eurakgana juatia eta 

eskatutia osasuna, [...]. Astar II 40. 

magilari. Mago. v. mago, magiziano. [Lamiñak] izaeraz ez dira gaiztoak, isekari eta mutiri baizik; baina 

magilariak bere menpera jar ditzake. Mde Pr 270. 

magina (SP, Urt II 331 (-iña), Ht VocGr 312 (-iña), Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H, A), magia (det., Lar, Añ, H 

(V, G)), magi, maina (H (L)), makina (-kh- H (L, BN)), bagina (-iñ- Mic 9v), baina (H (V, G)). Tr. 

Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. Magina es la única forma empleada al Norte (tal vez 

magin en Haraneder). Al Sur, encontramos magina en CatAnz; hay ejs. claros de magi en Cardaberaz, 

Mendiburu (IArg I 117) y Lizarraga de Elcano, y de magia en Orixe; hay det. magia en Elizalde (glosado con 

baina), Uriarte, Otxolua y en un ej. recogido en DRA; hay además baina en el antes citado Elizalde, en Astarloa 

y en Hualde. En DFrec hay 3 ejs. de magina. 

1. Vaina, funda de arma (sobre todo de espada). "Vaina, bagiñea" Mic 9v. "Espata magina, fourreau d'épée. 

Maginan sartzea, engainer" SP. "Girándula de cohetes, sugoiaren zorroa, zistunpen magia" Lar. "Envainar, 

magiratu, magian sartu" Ib. "Desenvainar, desmagiatu, magiatik atera" Ib. "Mainako kanibeta (L), couteau que 

l'on tient dans une gaine" H. Ezarrak eure ezpatá maginán. Lç Io 18, 11 (He magiñean, Dv maginan, LE, Ur 

(G) magian; TB orradura, EvS foradüra, Ol, Or, Ker, IBk, BiblE zorro, Leon tegi). [Ezpata] zokhoan datzana, 

herdoiltzen da, maginarekin iosten bezala da. Ax 540 (V 347). Ezpata baitzian bere saihetsian, idokirik eta 

buluzirik bere magiñatik. Tt Onsa 81. Ezpatea esku batean arzeen dau, eta maginea bestean. CatAnz 5. Jainkoa 

bere espata magitik aterarik, ya niri golpea emateko. Cb Eg II 88. Ezpata dela arima, magia edo baina 

gorputza. El 40. Sar magían armaorí. LE Kop 89 (Ong 53v magirá). Gizon batek dauka ezpatia leka edo bainan 

sarturik. Astar I 68. Buelta zazu zore ezpata bainara. Hual Mt 26, 52 (Samper ontziala, Ur, Echn, Dv bere 

tokira). Neure aiztua bere magijagaz ta gustijagaz. Otx 97. Eder espata magiarekin / magia prontalarekin, / 

etxeko andria etorri zaigu / eskuan limosnarekin. Canción de cuestación (ap. DRA). v. tbn. Lg II 256. Dv LEd 

161. Arti Tobera 266. Atera zituten igitaiak piku-magiatik eta aizean eragin zieten. "Tous dégaînèrent les 

faucilles". Or Mi 88. 

2. (H), baina (V-ple, G-azp, AN-gip; H). Ref.: EAEL 77. "2. gousse, cosse, enveloppe, balle de grains. Bere 

maginatik atheratzea dohanean bihia, onthua da, [...]; 3. il se dit de toute tunique ou membrane qui enveloppe 

certaines parties ou certains appareils du corps" H. v. leka, magitxa. Vaina, judía verde. "Bainak egin (Ggoi)" 

Gte Erd 99. --Nun dago ba? --Erbestera joan da, baiña... --Baiñak udan. Erkiag BatB 63. 

3. "(S), mujer desenvuelta, descarada" A. v. magitxa (2). 

4. "(BN), 'verenda mulieris'" Lh. 

Etim. De lat. vagina. 


mende. 

1006


maginagile. "Gainier, ouvrier qui fait des gaines" Chaho. 

maginaratu, magiratu (Lar H (G)). "Envainar, magiratu, magian sartu" Lar. 

maginatxo. "Armaroilum, [...] errementa tokitxoa, magiña, mágintxoa" Urt II 331. 

magintxa. v. magitxa. 

magintxeta. 1. "Hollejo, leka, miauria, magintxeta" Lar. Cf. magitxa. 2. "Quisquilias, magintxetak, 

txiliabiliak" Lar. 

magistral. Canónigo magistral. (Transcribimos lo que en los textos figura como , no como ). 

Kanonigo Alcalako San Juston, Magistral Cuencan, Obispo Lugon. Izt C 486. Gazteizko "magistrala" 

Muñagorri jauna an zan. Lab EEguna 107. Bilboko Katedraleko Magistralari entzun [geuntsen]. Akes Ipiñ 12. 

magistratu, majistradu. Magistrado; juez. Tr. Documentado en Leiçarraga, en los guipuzcoanos Oteiza, 

Brunet y Beovide, y en el roncalés Hualde. (Transcribimos lo que en los textos figura como , no 

como ). Magistratuak dira polizia tenporalaren gobernamendua dutenzát ordenatuak: [...] Elizaren 

mantenitzeko, [...] eta iustiziaren administratzeko. Lç ABC I 7r. Magistratuak edo haien ediktak. Lç Ins G 5v. 

Hiriko hirur-ehun magistratuetarik bat. Lç Dedic * 6r. Eramanen zaituztenean sinagogetara, eta 

magistratuetara, eta potestatetara, [...]. Lç Lc 12, 11 (Oteiza, Brunet (-ji-) magistraduetara; He kargudun, TB 

hiriko aitzindari, Ol, Or agintari, Ker auzi-gizon, IBk legegizon, BiblE buruzagi). Guarnizioneko soldadu bat 

izantzen kondenatua magistraduaz mingaña tiraka ateratzera (B, s. XVIII). BOEans 881. Tratatu zuen 

sazerdoteen agintari eta Magistraduakin. Oteiza Lc 22, 4 (Brunet majistradu; Lç, TB kapitain, He, Dv 

kargudun, Ol idazlari, Or agintari, Ker zaintzaille nagusi, BiblE goardiburu). Tenpra kartan izanen zrei 

entregatruk majistratiuer izaiteko isaririk tormentiuetan. Hual Mt 24, 9 (SalabBN etsai, Samper juez, IBk 

zigortzaile). Ondo illa biar zuan iduki anai Bernardok bere gogua, lenago magistradua izan bazan ere. Bv AsL 

121. 

- MAGISTRATU LEHEN. Magistrado mayor. Juan Parente arau-jakina, juriskonsulto ospatua eta denbora 

berian Civita Castellanako majistradu lena. Bv AsL 85. 

magita (Lar Sup H). "Mejilla , magita, mokaldea" Lar Sup. 

magitxa (BN-mix, S ap. A; H (S)), magintxa (BN-mix ap. A (que cita a O); vEys (BN), Dv, H (L, BN)), 

maginxa (O-SP 223 SP y A, Foix ap. Lh), magutxa (R-uzt ap. A), mauts (R ap. A), mantxa (VocBN, Dv 

(BN), H (BN)), maritx (Sal ap. A). 1. "Gousse, enveloppe couvrant des fèves, des haricots, des pois déjà 

formés; on dit baba mantxa, ilhar mantxa, pour enveloppes des graines formées" VocBN. "Mondadura, vaina de 

habas" A. "Vaina. Maritxa idorra da; idortalziñean leka xu, la vaina llamada maritxa es seca; antes de secarse es 

leka" Ib. (s.v. maritx). Cf. VocNav: "Magutxa, vaina del guisante de huerta o bisalto (Uztarroz)". v. magina (2). 

Desir zuen urdék iaten zuten maginxetarik bere sabelaren bethatzera. Lç Lc 15, 16 (TB theka, Oteiza, Brunet 

asal, Dv, Leon leka, Or azkurri, IBk, BiblE ezkur). Angeruen ogitik iaten zutenak ikusitut urdeen magintxetan 

atsegin hartzen. SP Imit III 14, 1 (Mst magitxa; Ch bazka lizun, Ip bazka, Ol txerri ezkur, Leon urde-bazkari). 

Zer kabaliak! Zer modelatakoak! Adarrak zoinen ederki pallotatürik! Ilhe magitxak hain lein! (Interpr?). Eskual 

16-5-1913 (ap. DRA). 2. "Magitxa (Sc), epíteto de mujer desenvuelta" A. v. magina (3). 

Etim. Dim. de magina. 

magiziano, majiziano, magizien. Mago. v. mago, magilari. Tr. Transcribimos , lo que en todos los 

testimonios es , no . En CatLav hay magiziano y magizien. Simon Magizianoa batheiatzen. Lç 

Act 8 (tít.). Magizien belhagile, enkantazale, azti, estekazale eta hetara hersatzen direnak. FPrS 25. Erran 

zioteat [ametsa] majizianoei. Urt Gen 41, 24 (Ur azti, Dv asmatzaile). [Magia] da deabrua lagun deithurik, [...] 

Magizienek edo Aztiek haren ganik izaiten duten bothere eta indar estrainio bat. CatLav 200 (V 102). Biziaren 

penan debekatua aztien eta magizianoen konsultatzea. Ib. 202 (V 103). [Simon], lehen magiziano zena eta 

Samariako jendea bereganatu zuena. He Act 8, 9 (Lç enkantamenduz usatzen zuenik, Dv azti, BiblE aztikeriara 

emana). Gizon saindu batentzat zadukatena, [...] sorgin bat eta magiziano bat zela. Lg II 268. 

magnanimidade. Magnanimidad. Espiritu Sanduaren frutuak dira amabi: [...] borzgarrena, 

magnanimidadea. El 16. 


mende. 

1007


magnanimo. "Magnánimo" Lcc. "Magnánimamente, magnanimoa legez" Ib. 

magnesia, mañesia (T-L). Magnesia. Batzuen ustea izan da, magnesia izpi bat ahotik hartuz, jendearen 

zelulak azkartzen zirela. JE Med 144. Magnesia, buru eta bizkar-muinetan ausarkisko kausitzen dena. Ib. 77. 

magnetismo. Magnetismo. Zer diraustazu magnetismoaren, espiritismoaren eta hipnotismoaren ganean? 

Eleizeak txartzat emonda daukaz. Itz Azald 84. [Mediku horrek] magnetismoan du bere segeretua. [...] Ez 

derabil magnetismoa bakarrik. Elektrik orratz gorritu batez du sudur-barnea [erretzen]. JE Ber 86s. 

magnetofon, magnetofoi, mañetofoi, mainetofon. Magnetofón. Cf. Ardoy SFran 110: Zorigaitzez, orduan 

etzen orai ditugun "magnetophone" horietarik. Len magnetofonean kantatutako [bertsoak]. Uzt Sas 25. 

Magnetofonean hartzea gure kantaldia. Xa Odol 64 (v. tbn. 333). Damurik nehork ez bait-zituen mainetofonez 

bildu [bertsularien gorespenak]. Lf ELit 263. Magnetofon horrek ez baitu jasoko giza-belarriak jaso ez duenik. 

MEIG VI 99 (MEIG I 101 magnetofoi). Mañetofoia eskuan heldu direnak. E. Larre Herr 10-9-1998, 1. En 

DFrec hay 3 ejs. de magnetofoi, 2 de magnetofon, 5 de magnetofono y 1 de majnetofoi. 

magnetofonika, manetofonika. Magnetofón. v. magnetofon. Nork jaso an esan ziranak guztiak, 

manetofonikaz izan ezik. Erkiag Arran 141. 

magnifikat. Magníficat. [Mariak] erran zian Magnifikat kantore sakratia. Bp II 101 (tbn. en Dh 273 y Lard 

364). Sendotürik izan dela Magnifikat-aren erraiteaz hanitz sofrierazten zeion eritarzün batetarik. Ip Hil 80. 

Nigar egin dut, nigar, / "Magnifikat" nuelarik kantari hasi behar. Iratz 154. Himno kantari datorkio emen 

Euskalerria, Magnifikat batean bukatuz. SMitx Aranz 243. v. tbn. Arb Igand 138. Zerb IxtS 25. 

magnifikatu. Magnificar, glorificar. Hiri gloria eta remerziamendu renda diezaguanzat, eta hire izena 

erranez eta eginez magnifika dezagunzát. Lç Ins A 4r. Magnifikatzen du ene arimák Iauna. Lç Lc 1, 46 (He 

glorifikatu, TB, Brunet, Ker goratu, Oteiza aunditu, Dv, Ol, Leon, BiblE goretsi). Magnifikaturen dela Krist ene 

gorputzean, bizitzez bada hiltzez bada. Lç Phil 1, 20 (He, TB (g)lorifikatu, Ol aundietsi). 

magnifiko (Lcc, Urt I 547), manifiko, mañifiko. Magnífico, grande. Salomon triunfanta eta magnifikoa. 

Lç Adv ** 8r. Magdalena, magnifikoa. Lç Decl Mm 4r. Gure lengoajez minzo diradela Iainkoaren gauza 

magnifikoez. Lç Act 2, 11 (He, BiblE miragarri, Dv handi). Present eder, present handi, / present mañifikoena. 

Gç 79. Gizon bat zen aberatsa, [...] egun guziez othruntza magnifikoak egiten zituena. He Lc 16, 19 (Lç 

magnifikoki, TB handizki, Oteiza, Brunet aundi, Dv, Ol, Leon, Ker, IBk, BiblE eder, Or oparo). Yauregi au ez 

dela gutiago magnifikoa ikusi duguna baño (B, s. XVIII). BOEans 709. Jainko hoin handi, hoin lejal, hoin 

manifiko [bat]. Jaur 157. Gizon mañifikuek / dituzte graduak. Bordel 48 (140 manifiko). v. tbn. Manifiko: Mih 

27. Brtc 195. Dh 174. Tenplu ain aberatz eta magnifika au (B, s. XVIII). BOEans 842. 

magnifikoki (Urt I 174). Magníficamente. Zen bada gizon abrats bat, eta beztitzen zen eskarlataz eta zetaz, 

eta egun oroz traktatzen zen ungi eta magnifikoki. Lç Lc 16, 19 (He othruntza magnifikoak egin). Errege noble 

eta Prinze aberatsena, / magnifikoki indazu on eskatzen naizena. EZ Man II 55. 

magnifizentzia (Lcc (-nzia), Urt II 177), manifizentzia (Urt IV 31), mañifizenzia. Magnificencia. 

Iainkoaren magnifizenziá eta gloriá. Lç Adv ** 1v. Abrastu izan baitziraden itsasoan unzirik zuten guziak, haren 

magnifizenzia handitik. Lç Apoc 18, 19 (TB, Dv ont(h)asun, Ip huntarzün, Echn gostu, Ker ugaritasun, BiblE 

aberastasun). Guztiek die publikatzen / hunen magnifizenzia. Gç 77 (194 mañifizenzia). Zure manifizenzia, 

miserikordia eta ontasuna. Ch III 22, 2. Arropen edertasuna, fintasuna, magnifizenzia. He Gudu 113. Jesus 

hanbat edertasun eta magnifizentzian Yerusalemen sartu [zen]. Lg II 224. Kostu andiko obrak eragiten dituan 

magnifizenzia. Gco II 86. Zeremoniak eginen dire ahal bezen ponpa eta manifizentzia handitan. JesBih 416. v. 

tbn. Manifizentzia: Brtc 73. Dh 170. Jaur 368. Gy 319. 

mago (L, BN, S ap. Lh), maje. 1. (Pl.). Mago (referido a los Reyes Magos). Tr. Documentado en todos los 

dialectos (en vizcaíno sólo en Uriarte), desde finales del s. XVII. La forma general es mago; los suletinos 

emplean maje y hay magu en Mirande y Etxaide. En DFrec hay 7 ejs. de mago. Magoek ezpa hirur erregek 

bere presentekin adoratzea. Harb 49. Zer ziren hirur Maje deithü hurak? Bp II 24. Jauna zein egunez 

adoratu zuten Magoek edo hirur Erregeek? CatLav 50 (V 33). Mago hek Erregeak othe ziren? Opinione komuna 

da Errege zirela. Ib. 370 (V 179). Ethorri ziren orientetik magoak Jerusalemerat. He Mt 2, 1 (EvL, TB, Dv, Ur 

(V, G), Echn, Hual, Samper, IBk mago, Ip maje; Lç zuhur, SalabBN errege, Ol, Or, Ker azti, BiblE jakintsu). 


mende. 

1008


Hirur erregeak edo magoak, eman zitzaizkon bideari. Lg II 113. Jesüs-Kristek majen persunan paganuer 

bere büria ezagüt erazi beitzian. CatS 99. Magoen adorazionearen orhoitzapena Elizak ohoratzen du Trufaniako 

phestan. Lap 194 (V 86). Magoak gizon zuur, asko-yakiñak ziran, batez ere izar-gauzetan oso yakintsuak. Uste 

danez, erregeak ere baziran. Ir YKBiz 24n. Ethorri behar zuten urrundik magoek, urhe, mirra eta isentsua 

eskuetan. Zerb IxtS 83. v. tbn. Echag 248. Lard 369. CatJauf 58. Ox 67. Leon Mt 2, 13. Or Mt 2, 16. Maje: 

UNLilia 21. Sortaldeko jakintiaren edo Magoaren adorazioakin. Kortazar Serm 175. 

2. (T-L), magu. Mago (en general). (La trad. "mage" de Lhande podría corresponder tbn. a esta acepción). 

Xanfarin batentzat hartu zuten yaustean Magoek; bainan gero, [...] galdetu zioten nola behar zuten bizia luzatu 

edo arraiatu; magoek orako gizon aituen gustuak zituzten! Hb Egia 74. [Zoroaster], Magoek adoratua suaren 

itxuran. Ib. 72. Aintzinateko munduan aurkitzen dugu federik osoena aztiari buruz (Nero eta Simon maguen 

harremanak). Mde Pr 309. Jakintza ezkutua, hots, Magu, Kabalista eta horrelakoen metafisikaren jarduna. Ib. 

342. Arkitektu, mediku, apaiz, magu, idazle [zen]. Etxde Egan 1961 (1-3), 75. [Jakintsuak] bere titulu eta itz 

puztuekin jantzi oi du bere burua, mago-itxurak artuaz. Vill Jaink 130. 

3. Egon zen larroin gaizoa / ez edirenik magoa, / net illundua bekhoa. "Ne trouvant plus son gage". Gy 243. 

magorri (Lar Chaho y H). "Rúbrica, señal encarnada" Lar. 

magorritu (Lar Chaho y H). "Rubricar" Lar. 

magot. Suma (de dinero). Loustau Sarrikotta-pekoak [...] kopa irabazi dü, "thatxeta" magot bat ere bai. 

Herr 14-4-1960, 3. 

magra. Magra. Juanak prestatu zauzkien magra batzuk anitz zabal eta aski lodi pimenton batzurekin. 

"Varias magras muy anchas". ZMoso 43. 

maguri (AN-5vill), magauri (AN; Aq 1240 (AN)), magurri (AN-arce). Ref.: Lcq 80; A (maguri, magauri); EI 

383. Fresa. Cf. mahali. Cf. VocNav s.v. maguriya. Sasi-bazterrean ikusten diren magurien heinerakotua. 

JE Med 62. 

Etim. v. marrubi. 

magurio (V, G; Lar H), maugurio (G; Aq 140 (G)), maurio (Lh), maulixu (Darric ap. DRA), magurrio (Izt 

C 206). Ref.: A (magurio, maugurio); JMB AEF 1960, 21. "Marisco, lapa", "mariscar, lapak eta magurioak 

batu" Lar. "Caracol pequeño de mar, marisco" Aq. "Lapa" Izt C 206. "Hélice, género de conchas univalvas o 

caracolillo de mar" A. "De las especies que habitan entre rocas citaremos: magurijo, hélice (V-m)" JMB AEF 

1960, 21. An estaliko gaituzute magurioz, itsas-ekaitzek! Or Mi 150. Magurio oiei aragia kentzeko, [...] egosi 

egin bear. JMB ELG 44. Sud-etik eta Nubia-tik ekarri oi zuten marfilla, magurioak. Etxde Egan 1961 (1-3), 74. 

Gauza jakiña da, arraiakin, magurioakin eta erabat esateko, itxasgarau guziekin, ardorik onena zuria dala. 

Egan 1961 (1-3), 120. 

- MAGURIO-AZAL. Concha. Santimamiñe eta Lumentxako magurio-azal pillak, [...] aldi artako eiza eta 

arrantza gogor eta luzarokoak izan zirala ondo darakuste. JMB ELG 41 (v. tbn. 44). 

maguriotu. "Ramasser des coquillages" H (que dice tomarlo de Larramendi, pero no lo encontramos en éste). 

magutxa. v. magitxa. 

maguza-beltz. "(G-azp), mujarra, cola negra, perperute (un pez)" A. 

1 mai (B), mahi (BN-baig, S). Ref.: A; Izeta BHizt. "Hilera de hierba que se va haciendo a medida que se 

siega" A. "Mai, maiketu, mailketu (belar lerroa, hilera de hierba). Belar mai hau makur dago" Izeta BHizt. v. 

maila (11). 

2 mai. "(Gc), hecha o puesta del juego" A. 

mai. v. mahai. 

1 maia. "Maya (AN-gip), uno de los nombres de Mari (genio subterráneo)" JMB At 66. 


mende. 

1009


2 maia. "Hablando de los cangrejos que se pescan en las rocas de Biarritz, el Marqués de Folin (Pêches et 

chasses zoologiques 121) menciona los Xanto, los Maia, los Inatxus de patas largas y delgadas" DRA. 

3 maia. - MAIETAN. (Vestir) con mucho adorno, hecha una maya. Andra ditxabageu, barriz, / sei ilekoaz 

maiaetan; / ene etsai traidorea / pozik kalza-juponetan. Lazarraga 1197r. 

maiaetan. v. MAIETAN (s.v. 3 maia). 

maialen. v. MAIATZ LEHEN. 

maian. v. mairan. 

maiar. Maya. [Ogeiko zenbakera] Mexikoko maiarrak eta Japongo aindarrak aspaldi sortu ta 

erabilli zuten. ZA RIEV 1928, 584. 

maiaro. "(B, R), palo que se pone debajo del cedazo al cerner" A. 

maiasturu (S; Chaho, Gèze, H (S)), mahasturu (A Morf 216), masturi, marasturu, mahaxturu, mahaxturi, 

maiastru (BN; Saug Voc, H (-ia det., BN)), maesturu (-ia det., H), maiesturu (H; -turi Foix ap. Lh, H), 

maisturu (BN-mix; H), maistru (BN-baig; Ht VocGr 337), maiusturu (H), maixturu (H), maiestera (H). Ref.: 

A (maiastru, maistru); A Morf 216; Lrq /ma)ias!tü [oxítona]/. Carpintero. v. arotz, benuzer, zurgin. Justin, 

maiastüriari ikhasi trono bat beretzat egiten. Egiat 244. Menüser, maiastüria / oi lan güti egilia! Etch 304 (tbn. 

en ChantP 182 y Or Eus 281 maiastüriak). Hau ez dea maiastriaren semia? SalabBN Mt 13, 55 (He, Ur (G), Ol, 

Ker, BiblE (h)arotz, TB, EvL, Echn, Dv, Leon zurgin, Ip maier, Hual artesano edo zurgin, Samper nekazari edo 

zurgin). Zapetain, hargin, masturi, arotz. Elsb Fram 132 (152 marasturu). Zurgin edo maaxturu batzu ethorri 

zaizkit. Prop 1902, 259. Peru, zubi ondoko mahaxturi gaztea heldu zaio. Lf Murtuts 29. Maixturu edo menuisier 

atelier bat, bere maxineria edo tresneria guziarekin. Herr 13-10-1955, 3. Xurtotegiko mahaxturi estimatua itzali 

da 77 urtetan. Herr 7-11-1957, 2. Ni mahasturu egin nahi niz. Herr 23-10-1958, 2. Intzaur-ondoa aurtiki zuten 

eta herriko mahasturu hoberenari egin-arazi ganbara eder bat. JEtchep 50. Mahaxturia egun jin beharra da 

pagamenduaren bila. GH 1965, 219. Maiastüriaren alhaba, haur gibelatier erakasten ari dena, ezkuntü da. Herr 

23-4-1968, 6. 

- MAIASTURU-LAN. Trabajo de carpintero. Harrien barnean diren etxe horiek ardura badute aldean 

hargin eta maaxtura-lanaz egin etxe bat. Ducq 262 (ap. DRA). 

Etim. Préstamo románico; cf. logudorés ant. maistru de aschia 'carpintero' (DES I 133a), cat. mestre (de cases) 

'albañil', etc. 

maiasturugo (S ap. A), maiasturgoa, mahaixturigo. "Oficio de carpintero" A (que cita a Bp). v. 

maiasturuntza, benuzergo. --Zer ofizio egiten zian? --Maiastürügoa. Bp II 35. Mekanika, eletrika, [...] 

mahaixturigo aphur bat, ez da nehorentzat kalte izaiten ahal. Herr 2-10-1958, 3. Leheneko herritarrek / bazakien 

[...] / egürraren maiastürguan / moldatzen lan ederrian. "Travailler le bois". Casve SGrazi 60. 

maiasturuntza, maaxturuntza, mahasturuntza, maiusturutze (-ia det., VocS 131), maisturuntza, maxturintza. 

Carpintería, oficio de carpintero. v. maiasturugo, arozgintza. San Josep hari zen bere zurgintzan edo 

maaxturuntzan. Jnn SBi 19. Geronek zurgingo edo maaxturuntza puska bat irakatsi [diogu]. Prop 1896, 74. Bi 

milun eman dauzkute, maileguz. Eta mahasturuntzako asko lan egin. Herr 20-2-1958 (ap. DRA). Han 

(Nazarethen) ari zan (Jesus) maisturuntzan hogoita hamar bat urthe artiño. Gazte, Enero 1958 (ap. DRA). 

[Ganixek] ixtripu bat izan du, bere maxturintzako lantegian. Herr 5-4-1962, 3. 

maiasturutegi, maesturitegi (H (L, BN; s.v. haroztegia)). Carpintería. v. aroztegi. Badituzte lantegiak, 

aderailutegi bat eta maiasturutegi edo benuzeria bat. Prop 1910, 198 (ap. DRA). 

maiatu. (De interpretación dudosa, podría tratarse de una errata). Cf. mahairatu. Eukaristiak, Komunioak 

edo Jesu-Kristoren gorputz santuaren aldareko Sakramentuak maiatzen ta mantentzen gaitu. Ub 191. 

maiatz (gral.; Volt 131, Lcc, Mic 7v, SP, Ht VocGr 312, Lar, Aq 247, VocS 137, Mg Nom 68 (V, G), Añ, Lecl, 

Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), maihatz (Urt II 229, Dv, H (L, BN, S)), maietz (V, G [no bet], AN-larr-araq-ulzolza-gulina, 

B, Sal), mariatz (V-gip), marietz (V-gip), mairatz (BN-ad), maetz (Sal), maitza (V-ger-ple-arrig), 

meietz (G-nav), meddetz (AN-araq). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 22 y nota 18ss.; A; EI 312; Ond Bac 403; Lrq; 


mende.


Echaide Nav 59; Iz Ulz, IzG, To y UrrAnz (ilbeltza), Als (eakus, maiyetz), ArOñ (maríatz); Etxba Eib (maietza); 

Satr CEEN 1969, 80s; Elexp Berg (maietz); Gte Erd 46 y 86. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma general es maiatz (maihatz en MarIl, Jauretche 

(395), Duvoisin y J.B. Elissamburu (PAd 15)). Hay maietz en Arrue, Akesolo (Ipiñ 32) y Uztapide y, junto a 

maiatz, en Txirrita y Lauaxeta; se encuentra maijatz en DurPl (68) y Uriarte (MarIl 1), y maiyatz en un texto de 

Oiartzun (1664), pero de habla labortana; hay además un ej. de majatz en Etcheberri de Ziburu (junto al más 

frec. maiatz) y en CatLav (A 4v (V 5)). En DFrec hay 125 ejs. de maiatz. 

1. Mayo. "Para significar la abundancia de merluza por el mes de Mayo, etorriko da Maiatza, jango 

deguna legatza" Aq 247. "Maiatz otz, ez autz ez biotz (R), mayo frío, ni paja ni duramen; litm.: ni corazón. 

Maiatz pardo, ogitan ardo; maiatza otz, ez gari ta ez agotz (Sal), mayo pardo (produce) pan y vino; mayo frío, ni 

trigo ni paja. Maiatza, erdiz otzak illa ta erdiz beroak errea (V-arr-oroz-och-m), mayo, a medias muerto de frío y 

a medias abrasado de calor. Maiatzeko artoaren ardurea ta bost semealaba daukazana eztabil musika-billa (Vger), 

la que cuida del maíz de mayo y de cinco hijos no anda en busca de músicas (para pasar el tiempo). 

Maiatzeko zazpi egun zazpi ilabeteren lagun, erran nai du, garia, maiatzeko zazpi egunez, obro azkatan dela ezik 

ez antzineko zazpi ilabetez (R)" A. "Maiatza pardo, ekaina klaro; ordian izain da ogi ta arno. // Maiatz luzia, 

maiatz gosia, arek il zian nere alaba gaztia. // Txikiya ba nintzan, aundiya ba nintzan, maiatzian zorruan 

nintzan. // Maiatzaren zazpi egun, zazpi ilabeten lagun. // Maiatza otz, urtea zorrotz. Maiatz eurite, urte ogite. // 

San Migel Maiatzeko, gure sorua laiatzeko (G-nav)" Satr CEEN 1969, 80s. Cf. MEIG IX 141 (en colab. con 

NEtx): Paris-ko 'Maiatz-Aretoan'. v. loreil, orril. 

Peru de Mayaça (1366). Arzam 336. Maiatza (Pamplona, 1501). In Satr ASJU 1981, 78. Larrosa 

maiatzekoa, nola dozu / enetzat orrein gogor murallea? Lazarraga 1185v. Maiatz iluna ta bagil argia, urte 

guztiko ogia. RS 43. Txitak, grisolak ta urdaia, Maiatzeko maira. Ib. 39. Maiatzak hogoi eta hameka egun ditu. 

Harb ¸) 6v. Maiatza edo ostaro. EZ Eliç XXIV (v. tbn. Man II 18 majatzeko xuri gorri iliak). Maiatz eurite, urte 

ogite. O Pr 308. Hotzak maiatza hil zezan, eta ni ase nenzan. Ib. 253. Maiyatzaren 13garren egunean eta 

1662.garren urtean (Oiartzun, 1664). ETZ 48. Maiatza, Ostaroa, Orrilla. Cb EBO 47. Maihatzaren lehenaren 

bezperan. MarIl 64 (v. tbn. Xa EzinB 58 maiatzaren lehenean). Andre-dena Mariaren ilhabethea edo maihatza. 

Ib. V (tbn. en Ip Hil I, MaiMarIl (tít.) maiatz). Aphiril ondarrean edo maihatz hastean. Dv Lab 375. Maiatz au 

atsotu [da]. AB AmaE 387. Maietzeko ejerzizio santuak. Arr May 5. Aphirila, Maiatza eta Ekhaina igan ziren. 

Elsb Fram 143. Maiatza fan baizen on. Mdg 140. Urte onetako maiatzaren aurrenean. Goñi 64. 1901ko 

maiatzaren 9an. A Ardi 99. Maiatzaren erditsutan. StPierre 25. Maiatzaren amalaugarren egunean. Arrantz 

104. Iguzkitarat maiatza jeiki. Ox 28. Eldu da Orrilla (Maiatza). Jaukol Biozk 93. Maiatzaren 13garrenetik 

Garagarrillaren azkeneraño. Or SCruz 101. [Arrosa] loratzen da maiatzean. Or Eus 93. Maiatzeko eguzkiaren 

irriñoa. TAg Uzt 114. Maiatzeko hogoia hurbildua. Lf Murtuts 20. Maiatzean, lore-illan erneko dira. Munita 41. 

Eguna, maiatz beteko zabaltasunaren jabe egin da. Etxde JJ 106. Basuok berde ziran / joan zan maiatzez. Gand 

Elorri 169. 1553-eko maiatzaren hamabostetik hunat. Ardoy SFran 268. Maiatza, urte guziaren ardatza (ANulz). 

Inza NaEsZarr 1329. 

v. tbn. Lç Cal a 5r. Tt Onsa 184. INav 160. In Ch IV. Lar Gram 393. Echag 19. UskLiB 7. HerVal 199. Lard 530. 

Bil 161. Laph 200. Aran SIgn 9. Xe 297. PE 119. Ud 123. Sor Bar 70. Bv AsL 190. HU Zez 94. Azc PB 73. Ag 

AL 54. Moc Damu 35. CatJauf II. JE Bur 85. Urruz Zer 119. EusJok II 143. Barb Sup 37. Tx B II 207. Ldi IL 16. 

Laux AB 90 (50 maietz). Zerb IxtS 111. Mde Pr 37. Txill Let 29. Erkiag Arran 102. NEtx Antz 9. Ugalde Iltz 59. 

Anab Aprika 97. Izeta DirG 109. Osk Kurl 203. MAtx Gazt 45. Salav 100. Alzola Atalak 143. Casve SGrazi 4. 

(Como primer miembro de comp.). Maiatz-eguzki alaiari ongi-etorrika diardute. Mok 3. Maiatz-axio, geldi 

ago! 'Ventolina de mayo'. Laux AB 70. Oraintxe dira maietz-pestak. Ib. 89. 

2. (S ap. Alth). "Maiatza, maiatzeko edo libertateko zuhaitza" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

- MAIATZ-ANDERE (L ap. Lh; Lar). "Maya, la niña que por Mayo visten muy de novia, y otras piden dinero 

para ella, Maiatz anderea" Lar. 

- MAIATZ-HARITZ (Hb ap. Lh; m.-aretx Lar, Añ, H). "Mayo, el árbol que ponen los mozos" Lar y Añ. "Arbre 

de mai" Lh. 

- MAIATZ-BAZKO, BAZKO MAIATZEKO. v. bazko. 

- MAIATZ-BELAR (AN-larr, L-ain, B), MAIATZEKO BELAR. Ref.: A; Asp Leiz (belarra). "La primera 

cosecha de hierba; litm.: hierba de mayo" A. Maiatzeko belarrak gizenduko al du. // [...] Maiatzeko belarrak 

jatian kuidaro. Noe 62. 

- MAIATZ BERRI. "(L), juin" Lh. v. arramaiatz. 

- MAIATZEKO GURUTZE (DONE, DEUN). La Cruz de Mayo (3 de mayo). Maiatzeko gurutz donia, / 

baserrijetan jaia zara. Laux AB 70. Gurutz Maiatzekotik Gurutz Urrikora. Os Eus 283. Ermita Maiatzeko 

Gurutze egunean zabaldu zan lenbizi. NEtx LBB 99. (Pl.). Cf. Salav 100: Maiatzeko Santa Kruzetan. 

Senargaiok, arin mendira! / Maiatzeko Gurutz deunetan / gustijak matte-mintzen dira. Laux AB 72. 

- MAIATZEKO HIL, M. HILABETE. Mes de mayo. v. MAIATZ-HIL. Eldu da, kristinaubak, Maiatzeko ill 

dontsuba. JJMg Mayatz 1. [...] urteko maiatzeko illaren amaikagarren egunean. Izt C 473. Maijatzeko illeko 

kantaak. Ur MarIl 123. Mariaren ill edo maietzeko illa. Arr May 6. Italietan hasi ziren Maria Birjinari 


mende. 

1011


maiatzeko hilabetiaren konsekratzen. Ip Hil 5. Etxetik urten neban / mariatzeko illian. (V-gip). Balad 143. 

v. tbn. Enb 89. Maihatzeko ilhabethe: MarIl 6. 

- MAIATZEKO LORE, MAIATZ-LORE (G-nav ap. Satr). a) Flor de mayo (usos prop. y fig.). "Apiril lore, ez 

ukana bano obe. / Maiatz lore ez ukanain pare (G-nav). [...] Flor de Mayo es como si no saliera" Satr CEEN 

1969, 78. Maiatzeko lore guztiz urrindatua / zutzaz dire gozatzen dohatsuak plazerki. EZ Man I 135. Bere 

garbitasuna maiaz-lorea bezala eskaintzera ikaraz datorkizun neskatx eztia. 'Comme une fleur de mai'. Or Mi 

135. Garbi-eskeintea ta maiatz-lorea bezain atsegarririk bai ete zaio besterik ezer Jaungoikoari? TAg Uzt 51. 

Maiatz-loreak bezain zoragarrizko algara ozenak zabaldu bitartean, mosuka bizian jan bear zula zirudin [ama]. 

Ib. 15. Maiatzeko lorea, utsa baiño obea. And AUzta 40. [Lorategia] maiatzeko lora ederrez beterik. Alzola 

Atalak 85. Maiatz-lore, urrien pare (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1423. b) + MAIETZEKO LORA (V-gip). Ref.: 

Etxba Eib; Elexp Berg. (Pl.). "Maietzeko lorak, devoción mariana del mes de mayo. Neskatilla guztiak, 

maiatzeko lorak diranari eskerrak, afalostian urtetzen ekitzen detse" Etxba Eib. "Acto religioso que se celebraba 

cada tarde de domingo de Mayo, en el cual se arrojaban flores a la Virgen. Maietzeko Loretan ezkiñan 

bezperetan beste aspertzen" Elexp Berg. Maijatzeko loretara, Jaungoikuaren berba santua entzutera. Ur 

MarIl 3. Maiatzeko loreen 2.en egunerako berba-aldija. JJMg Mayatz 9 (tít.). Deseo guziak maietzeko loreakiñ 

berari eskeñi. Arr May 15. Maiatzeko lorakaz / eio daigun koroia. Azc PB 37. Eurrez ioazan erritarrak Elizara, 

Maiatzeko loretara. A Ezale 1897, 149b. Maiatzeko lorak (tít.). Enb 78. Arrastiko eleizkixunok, nai domeketako 

errosarioa, naiz maietzeko lorak, [...] egiten zirean Ipiñeko eleixan. Akes Ipiñ 14. 

- MAIATZEKO ZIZA (G-nav). "(Tricholoma georgii). Urdinen lehenago hasten dira ateratzen. [...] Halare 

maiatz aldera ematen du gehiena. Ziza larre bereziak izaten dira eta batzutan aldatu egiten dira" Satr UrdSet 327. 

- MAIATZ-HIL. Mayo, mes de mayo. v. MAIATZEKO HIL. Jaio zitezen maiatz ilean. Lazarraga 1179r. 

Maiatz-illerako berba-aldijak. JJMg Mayatz (tít.). Maietz illaren emezortziya. Tx B I 169. Maiatz ille atan. 

Bilbao IpuiB 105. v. tbn. Ur MarIl 124 (maijatz ill). Uzt LEG II 344 (maietz ill). 

- MAIATZ LEHEN (S), M.-LEN (G, R-uzt), MAIAZLEN (G, R), MAIALEN (V-arr-oroz-m). Ref.: A; A Morf 

128; Gte Erd 46. "El primer día de mayo. Maialen eguna, ezne-eguna (V-ger), el primer día de mayo, día de 

leche. Este dicho viene de una superstición, de que quien toma leche el primer día de mayo no sufre mal de 

cabeza todo el año" A. "Maiatz lehenean jin nintzan (S)" Gte Erd 46. Maiatz lehenaren bezperan. MaiMarIl 

10. Maiazlen-eguna zan, esne-eguna. A Ezale 1897, 149a (tbn. en EY I 66 Maialen eguna). Ezeban goiz txarra 

izan atsoak Maiazlen-egunekoa. Ib. 149b. Maiatz lenez urdai errea [yan]. A EY I 67. Lurrak gorri zituten 

maiatz-lêneraiño. Or Eus 246. Apiril azkenean edo Maiatz lehenean. MEIG I 47. 

- MAIATZ-LORE. v. MAIATZEKO LORE. 

Etim. De lat. (acus. pl.) Maias (sc. Kalendas vel sim.). 

maiatzada. Nombre de una fiesta. Maiatzaren 14-ean Bordeko kartierean gaztek egin dute "maiatzada" 

deitu besta. Lehen besta hori hedatuagoa zen: maiatzaren goresteko arbola gazte bati eginen ziozkaten frango 

ohore. Herr 18-5-1961, 2. 

maiazlen. v. MAIATZ LEHEN. 

maiaztu. Mayear, hacer tiempo propio de mayo. Martxoak maiaztan badu, maiatzak martxoetan du (R). A 

EY III 161 (maiazten badu en una vers. guipuzcoana citada por DRA). 

maida. v. maira. 

maida. v. maira. 

maidam. "Personne peu estimable. Béarn. mairam, bétail, gens méprisables (S)" Lrq. 

maidan. v. mairan. 

maide (V-gip ap. JMB). "Folklorean izaite asko agertzen zaizkigu bitxi baino bitxiagoak: basajaun, basandere, 

lamina, maide, inguma eta abar. Bainan, ene iduriko, izaite horiek ez dira jainko, eta erlisionez 

kanpokoak dira" Lf CEEN 1973, 131. "(V-gip), genio nocturno que visita los hogares y recoge las ofrendas que 

hubiere en ellos" JMB At 66. Maideak Baxenabarren / eta lamiñak baziren / gau beltz batzuez bederen 

(1899). Etxarren "Hirur laminak" (ap. DRA). 

maidin (AN-gip ap. A). "Madrina. (Contr. de amaidin)" A. v. amaidin. Paidiñ-maidiñak (gure errian 

esaten dan bezela) bere osa-izebak. Bordari Olerti 1961, 151. 


mende. 

1012


maidubi. v. mailubi. 

maier (S ap. A (que cita a Ip); Gèze Dv, H (S, s.v. maisturu)). 1. Carpintero, artesano. v. maiasturu. 

Ezta hau [Jesüs] maier baten semia? Ip Mt 13, 55 (He, Ur (G), Ol, Ker, BiblE (h)arotz, TB, EvL, Echn, Dv, 

Leon zurgin, SalabBN maiastria). 2. (S ap. A; Chaho). "Diestro, hábil" A. v. manent. Kartielak ükhen dian 

blekarik hoberena zen, zalhe, maier, xilo asmazale eta jarraiki. Herr (ap. DRA, que no da más ref.). Paraxütixtek 

erakatsi deikie zuñen manent eta maier diren. Herr 19-11-1959, 3. 

maieratu. v. mahairatu. 

maiergo (S ap. Lh, que cita a Ip). 1. Oficio de carpintero. Jesüsek bere bizitzia maiergoan, zurgin, igaran 

ziala. Ip Hil 141. 2. "(S; Foix), habilité, adresse" Lh. 

mai-erroda. "(Sc), remolino de viento" A. 

maiestate (Ht VocGr 381, Arch VocGr , VocBN , H (L, BN, S)), majestade ( Lcc, Urt II 64, 

Lar, Añ, H), maiestade (Lh), majestate (SP, Urt II 64, Gèze, Dv). Majestad (ref. al Rey o a Dios); grandeza, 

gloria. (En la mayoría de los ejs. va precedido de zure, haren, bere, berorren... como fórmula de tratamiento). 

Tr. Documentado en todos los dialectos desde Dechepare hasta principios del s. XX. La única forma 

documentada al Sur, con excepción del ej. de BOEans, es majestade (incluido un texto de Zugarramurdi). Al 

Norte, hay tanto maiestate como majestate (en textos suletinos, a excepción de Archu (Gram 69), siempre majes- 

). Orhit adi Iengoikoaren majestate handiaz. E 33. [Iarriren da] gizonaren Semea bere maiestatearen tronoan. 

Lç Mt 19, 28 (He bere Majestatearen, Echn, Samper, Hual bere(n) majestadearen; TB, SalabBN loria, Ip 

handitarzün, Ur (G) aunditasun, Dv ospe, Ker, BiblE aintza). Bethe zedin tenplea Iainkoaren maiestatetik. Lç 

Apoc 15, 8 (He majestate, TB maiestate, Echn majestade). [Ioanna Albrete Nafarroako Regina], Testamentu 

berriaren heuskarazko translazione hunen zure Maiestateari dedikatzera ausartu [naiz]. Lç Dedic * 5r. Onegaz 

enojaetan dogu / guk aren majestadea. Lazarraga (B) 1159vb. Erraz egin daitekela Erregeren maiestateak nai 

badu. (c. 1597). FLV 1993, 464. Eginen zutela aren Majestadeak manatu bezala. Ber Trat 110v. Arrasta hau 

Majestatez erran dugun menean, / Iaun Iujeak emanen du guztien aitziñean. EZ Man I 62. Ohore eta Maiestatez 

pare gabe Iainkoa. EZ Man II 18. Legeak, / zeñak ifiñi baititu zure Majestateak. Ib. 6. Adoratzen dugu zure 

Maiestate saindua. Harb 390. Bizkaiko legeak, andi foruak / erregen Majestadeak konfirmaduak. EgiaK 90. Bere 

Dibine Majestadea serbietako. VJ 7. Aren majestadeagan edugi dagigula geure esperanzea. Cap 24. Humiltasun 

guziarekin bere iainkozko Majestatea [estalirik]. Hm 205s (42 Maiestatea). Nork ere sondatzen baitu Jainkoaren 

maiestatea, hura lilluratuko du haren loriak. SP Imit IV 18, 1 (Ch maiestate, Mst, Ip majestate; Pi, Leon 

(h)a(u)nditasun). Bertzela egitea, lizate haren Maiestate sainduaren tentatzea. SP Phil 192 (He 194 Jainkoa). 

[Neure Iinkoa,] adoratzen dut zure handitarzuna, Majestatia, ontarzuna, boteria. Tt Arima XI (Onsa 173 haren 

maiestate). Gure on, gure gloria, / Majestate infinitua, / Jainko adoragarria. Gç 106 (137 zeruko majestatea). 

[Gelditzen da] aren Majestadea hostian eta Kaliza santuan. OA 46. Zu zare maiestate eta loria bera. Ch III 21, 

2 (SP noble, Mst uhure, Pi argi, Leon handi). Zure Majestate dibinoak orainokoan egin darozkigun grazia 

guziez. CatLav 9 (V 13). Majestadea bateti dakust, besteti umildadea. Acto 394. Guzien Juez Soberanoak 

guztizko Majestade aundiarekin [sentenzia] au emango du. Cb Eg II 154. Jainko gizon eginaren goratasun eta 

maiestate guzia. Lg II 114. Haren majestate guzizkoari [homaia]. Mih 13. Podorez, Majestadez ta Soberandiz 

betea. Ub 139. Errege Espaniakuak ordre eman daukula, [...] zoinak Majestate Katoliko horrek [...] (1793). In 

MEIG I 252. Bi zagar ['zahar'] maiestate aundiz beteak (B, s. XVIII). BOEans 882. Egun batez zure majestatean 

/ zarenean jujatzerat jautsi, [...]. Monho 154. 

(s. XIX). Aski dá enetáko amanázan orrén Majestadeak ni. LE Ong 96v (33r berórren Majestade soberánoa). 

Majestate guzietako Jainko hura bethi nitaz orhoitzen [da]. Dh 204 (224 majestate guzizko Jainkoa). Basoko 

erregea, / Karlos bizar gorri, / Majestade aundia. Echag 161. Hurbiltzen naiz Aldare Saindu hortara, [...] zure 

Maiestate adoragarriaren errezibitzeko. CatLuz 39. Joan ziran Jauregira eta Beraren Majestadearen ta 

Kondearen gelaetan [sartu]. Izt C 364. Eritzen zituzten Jesusen Majestadiaren eskubak (Zugarramurdi, 1875). 

ETZ 294. Haren Maiestatea nola zaramaten gathibo bat bezala. Elsb Fram 92 (se trata del Rey). Jainkoaren 

majestate eta handitasun soberanoaren kontra. Lap 129 (V 60). 

v. tbn. Mat 183. Gy 96. Dv Act 19, 27 (LEd 245 majestate). Jnn SBi 40. Arb Igand 191. Majestate: Arg DevB 

211. ES 119. Mercy 3. CatLan 69. Brtc 182. UskLiB 51 (107 majeste, seguramente errata). MarIl 45. Jaur 183. 

CatS 27. Majestade: SermAN 2v. Arz 39. Urqz 62. Iraz 67. Zuzaeta 63. ETZ 142 (Langarika, s. XVIII). AA III 

464. CatLlo 90. Oteiza Lc 9, 26. Arr May 131. CatUlz 45. 

Francis de Sales handiak, [...] bertutearen maiestatea, edertasuna eta grazia guzia begien aitzinean emaiten 

[derauku]. SP Phil a) 3v. Dakusatela Ienkoa, / bere [iguzkiaren] maiestatean. Arg DevB 40. Zerua eta lurra 


mende. 

1013


betheak dire zure loriaren majestateaz. Brtc 19. Onen lengo begiratzeko majestade errespetoz guziak betetzen 

zituena non da? Cb Eg II 195. Haren begithartiaren eztitarzün eta majestate dibinoak orhiterazi zeion, [...]. Ip 

Hil 129. 

- MAIESTA(Z)TEKO. De (la) majestad, majestuoso. Iarria baita Iainkoaren maiestateko tronoaren 

eskuinean. Lç He 8, 1 (He majestate soberanoaren tronu, TB Jainkoaren maiestatearen eskuinean, BiblE Jainko 

handiaren eskuinaldean). O gloriazko eta majestatezko Jinkua. UskLiB 105. Ebanjelista Sainduak ikusi zuelarik 

[J. Kristo] maiestatezko, furorezko seinale ain aundiekin, ikaraz erori zen (Luzaide, 1869). ETZ 282. 

- MAIESTATE(A)REKIN. Con majestad, majestuosamente. Konsidera zazu nolako Maiestaterekin guzien 

gaineko Iujea etorriko den. SP Phil 52 (He 53 Majestatearekin). Istorioan umoki eta majestaterekin parte 

guztiak biltzen eta juntatzen tu. ES 191. Errege on eta maiestatearekin gisa hortan mintzatu zena. Elsb Fram 59. 

Bikario-yeneral Baionan yarria, / Haranburu da izar bethi ageria; / [...] Maiestatearekin mihiko grazia, / eta 

yakitatea guzien garaia. Hb Esk 135. 

maiestatedun. "Majestatedun, majestueux" SP. "Basilicus, [...] maiestuosoa, maiestatétsua, maitestate duna" 

Urt III 273. 

maiestatetsu. v. maiestatedun. 

maiester. v. maizter. 

maiestru. v. maistru. 

maiestuoski. "Auguste, nobleki, maiestuoski, magnifikoki" Urt III 179. 

maiestuoso (Urt), majestuoso (Urt). "Altus, [...] nobléa, brabóa, majestuósoa" Urt I 547. "Basilicus, [...] 

maiestuosoa, maiestatétsua, maitestate duna" Ib. III 273. [Maiestate] [...] bat tronu majestuoso batean (B, s. 


maiesturu. v. maiasturu. 

maikatu (B ap. A), maiketu (B ap. Izeta BHizt). "Amontonar la hierba en hileras" A. "Mai, maiketu, mailketu, 

(belar lerroa, hilera de hierba). Belar mai hau makur dago. Maiketu ongi" Izeta BHizt. Cf. 1 mai. v. mailakatu. 

maikatu. v. 1 mankatu. 

maikol. v. marikol. 

maiku. v. maingu. 

maila (V, G, AN, L; det., Arch VocGr, H; -ailla det., SP, Ht VocGr 346, Lar, Añ, H; -alla det., Lar, Añ, H, Zam 

Voc), mail (G-to, L, S; Dv). Ref.: A (maila, mail); Iz Als, ArOñ (mailla); Etxba Eib (mallak, mallia); Elexp Berg 

(mailla). Tr. De uso general en autores meridionales; se documenta tbn. en algunos autores labortanos y bajonavarros 

(cf. un ej. de Inchauspe, infra (9)), sobre todo a partir de finales del s. XVIII, aunque se encuentra antes 

en un texto de 1620 y en Axular. Mail es la forma empleada al Norte, a excepción de Barbier y Mirande (que 

emplea tanto mail como maila); hay, por lo demás, muchos testimonios ambiguos en cuanto al tema. Al Sur, la 

forma mejor documentada es maila. Hay mail en el único ej. de A. Barriola y en E. Arrese (OlBe 23 bizi-maill); 

emplean ambas formas Enbeita, Lizardi, Orixe, Zaitegi, Etxaide (JJ 36 mailleko, 80 malleko, pero 214 maillara) 

y Gaztelu. Se documenta además malle en J. Elizondo. En DFrec hay 923 ejs. de mail(a), 61 de mailla y 3 de 

malla. 

1. Escalón, peldaño, grada. "Eskaleretako maillak, degrés d'escaliers" SP (que cita a Ax). "Paso, escalón", 

"grada, escalón" Lar y Añ. "1. [...] Aldarearen mailak igaitea, monter les marches de l'autel; 2. [...] Zurubi ogei 

malletako luzea, une échelle longue qui a vingt échelons; 3. [...] Errazki kotxetara igoteko, ezarten oi dira mall 

bat edo bi" H. "Mallak, gradería. Errebaleko Komenturako ziran mallak" Etxba Eib. "Peldaño. Atiak malla bat 

eban ikusi ez ebana, eta jausi zan aurreruzka" Ib. "Illunetan etzeban maillia ikusi tta muturrez aurrera jausi 

zan" Elexp Berg. v. harmaila, HARRI-MAILA, ATE-MAILA, ESKAILERA-MAILA. Tr. Documentado en 

Axular y en autores meridionales y septentrionales (excepto suletinos) desde finales del s. XVIII. Eskalera 

haren lehen pausuan eta maillean zegoela konde bat. Ax 246 (V 166). Bienabenturanza edo zoriyontasunak 

dagozala ifinirik eskalera, malla edo gradu batzuben irudiyan. Zuzaeta 154. Aldareaurreko lenengo malla 


mende.


Elizgizonentzat da. AA I 458 (533 goieneko mallan). Paulo zagolarik mailen gainean kheinu egin zuen eskuaz 

populuari. TB Act 21, 40 (Ol (-all-), Ker mailletan; Lç grado, He eskalera, Dv mail buru, BiblE harmaila). 

Gora igotzeko dauzka amabost malla arrizko. Izt C 57. Eskalleraren goeneneko mallan jarrita. Lard 523. Etzera 

igoko nere aldarera malletatikan. Ur Ex 20, 26 (Dv, Bibl mailetarik, Ker mailletatik; Ol (-aill-), BiblE mailadi). 

Aldareko mailak bethi bezala haurrez betheak. Laph 52. Peañak dauzka bost malla inguru guzian. Zab Gabon 

107. Jetxitzen ditu marmolarrizko mallak, irtetzen da kanpora. Otag EE 1882c, 509. Arrizko mallen gañean. 

Etxeg EE 1884a, 548. Urrats batzu zurubiaren mailetan. Arb Igand 77. Barne huntara hupatzeko, maila 

alimaleko batera igan behar izan dutalarik! Barb Sup 81. Zurubi doblearen mailak gora igaiten dira lau 

satanak. Ox 50. Etxiaren aurreko bide-mallan jezarrita. Kk Ab II 21. Mailak tarrapatan beheraino jautsi gabe. 

JE Ber 66. Mallak elkarrekin lotuak bear dute, igotzeko malladirik osatuko badute. Ldi IL 109. Binaka gainditu 

zitun eskillaratako mallak. TAg Uzt 309. Mailletatik zutitu semeok. 'Levantaos de las gradas'. Zait Sof 61 (150 

malletara). Malladiaren mallak austeko zorin. JAIraz Joañixio 27. Maila bat huts egin bailukean, eskaileran 

goiti behera nola erori zen. Mde Pr 184 (108 buka-mailera heldu). Mailletan egiña [da Sakkara-ko piramidea]. 

Etxde Egan 1961 (1-3), 76. Bizidunen zurubian, mailletan gora goazela. Vill Jaink 160. Arima gertatzen du 

Karmel mendirako len-maillak igotzeko. Onaind in Gazt MusIx 147. 

v. tbn. Osk Kurl 84 (det.). Mailla: Ag AL 45 (Kr 104 malla). A BeinB 86. Erkiag Arran 169. Malla: Arr May 49. 

Alz Ram 95. SMitx Aranz 158. Bilbao IpuiB 87. Anab Aprika 15. Malla (det.): Ur BulaG 530. Ur BulaAl 30. 

Línea, renglón. "Renglón, malla (erreskada)" Izt. Orria. / Malla. Ub 230 (ref. a la línea de una pág.). 

(Fig.). "Par extens., coupures, entailles inégales et qui imitent des échelons. Begira ebaki ditzatzun ene ileak 

mailik gabe" H. "Cualquier grada, por ej., de cabeza mal pelada" A. Denek gaineko ezpaina bizar mail batez 

gordea. Eskual 28-5-1909, 2. Gizon bat, bizar mail batekin gaineko ezpainean. JE Bur 148. 

"(B, BN-baig), pisos de las montañas" A. Han dira plaza, han ostatua, han apeztegiak; han, mail bat 

beharago, harateko hegiaren ozka batean apur bat sartua, eliza bera. JE Ber 9. [Erresuma hark] bazituen 

hiruzpalau mail bederen, [...] eta mail bakotxean ageri ziren han-hemenka itzalgune batzu, [...] herriak edo 

hiriak, behar bada... Ib. 80. Mendi-lerro izigarriaren hunaindiko mail konkorrak. Ib. 42. 

Piso, planta. v. etxe-mail. Baldarra, dorreko lehen maila da. Hirugarreneraino joan behar da ezkilen 

ikusteko. Zerb Azk 16. 

Estrato, capa. v. IKATZ-MAILA. Ur malla sendo galantak eten bageko errenkadan etozan erri aurrera. 

Ag Kr 153. Euskal-edestia mallaz-malla eraldua agertu zaigu. Eta malla oetako batzuek Pirene-mendietan 

beren sortze eta aurrerapenak [izan zituzten]. JMB ELG 10. [Burdin-aldikoak] dira Oroko eta Kutzemendiko 

aztarna tokietan dauden lur-malla batzuek. Ib. 72 (58 maskor-mallan). [Landarea artzeko] begira ondo nola 

jarri. Lenengo malla beatz bi edo ondarra; gañean ezkurra beste orrenbestetsu. Munita 40s. 

Kale gizonak izaten dira / guri eta borobillak, / okotzak iru zapaldatan da / kokotean ere maillak. And AUzta 

114 (v. tbn. 115 zapalda-maillaz). 

2. (V, G, S; H (det.); -ailla V-ple; det., SP, H; -alla G-azp, AN-gip; Dv (G); det., Lar, H), mail (Dv). Ref.: A; 

A Apend; Elexp Berg (mailla); Gte Erd 199 y 264. Grado, nivel; estatus, rango, categoría; etapa, paso; altura, 

cantidad. "Grado, Dignidad, estimación, goiendearen malla" Lar. "Mail bat gorago igaitea, monter un degré 

plus haut. Gaineko mailera heldua da, il est arrivé au degré le plus élevé" Dv. "Zorioneko azken maillera 

igaitea. [...] Mail batez igan zira, iautsi zira gizonen uste onean, [...]" H. "Berori beste mailla bat da (V-ple)" A 

Apend. "Orren mallan doaz beste gauzak (G-azp), alaberean, berdintsu (BN-arb)" Gte Erd 264. "Ez da onen 

mallakoa, ezta alderatzeko / alderatzekorik ere (AN-gip)" Ib. 199. v. GOI-MAILA, BEHE-MAILA, BEHE- 

MAILAKO. Tr. De uso general en la tradición meridional, desde finales del s. XVIII. Se encuentra tbn. al 

Norte, en TB, Leon, Mirande, Egunaria, Arradoy, Xalbador y Bibl. Pekatu mortalaren gradora edo mallara 

allegatzen eztanean. Gco II 14. Iru grado edo malla dauzkagu zer igo, perfekziora eldu nai bagera. Ib. 29. 

Lenengo mallako andikien artean ere. AA II 166. Ez da gure artean malla onetaraño igo zenzugabekeria. Ib. 20. 

Onginai au da alabaña, gurasoa egiaz onratzeko lenengo malla bezala. Ib. 62. Amilduaz dijoa bekatuaren 

mallatik mallara. AA III 567. Ezagun izan dedin euren [soldauben] alizatia ta mailia. fB Ic III 302. Ongi 

zerbitzatu duketenek, ardietsiko dute goiendearen maila. TB 1 Tim 3, 13 (IBk, BiblE maila, Bibl mail; Lç grado, 

He herrunka, Dv kargu, Ol ganora). Udako egun luzeetan eguzkia goienengo mallara igotzen danean. Izt C 158. 

Zeruan glorijako zapalda, gradu edo malla bat [geitu]. Ur MarIl 23 (tbn. en Arr May 32 malla). Bere lau emazte 

lenengo mallakoak. [...] Beste amar emazte bigarren mallakoak etxeari kontu artzen. Lard 197. [Bertute] danakguztiyak 

iduki izan zituen gureak goieneko mallan. Aran SIgn 13. [Jaungoikoak daukaz] ontasun oso eta bete 

guztiak, [...] mailla azkenbagakoan. Itz Azald 22. 

(s. XX). Negar malko lodia erion Kitolisi bere arrigarrizko jazoerea malla onetaraño eldu jakonean. Ag Kr 

92 (AL 101 mailla). Batxiller ikastaldijan beti goirengo mallea, sobresaliente, arrapateban. Kk Ab I 108. Urte 

askotan txapeldun edo / gaiñeko mailla eukiya. EusJok 139. Mallak, ogibideak eta ospekiak. "Grados". Zink Crit 

51. Tisika azkenengo mallan [zeguan]. IArt Itzald II 53. Bere buru ta enparauak itxi ta berengo mallan [yarri]. 

Pi Imit II 11, 5 (Leon azken mailean egoiten; SP, Mst, Ip lekhu, Ch herrunka). Nire mallako gixona eztok. Altuna 

84. [Lizarragak mutillei] goragoko maillak eskeñi zizkien. Or SCruz 77. Bizitza onera igoteko lenen-mailla. "El 

primer escalón". Or Tormes 119. Bakotxak bere maillan guztiok / daukaguz geure akatsak. Enb 174 (55 


mende. 

1015


maillean). Pelotari Atano bezela; ukabilkari, Paulinon mallakua, edo geio! EEs 1930, 241. --Amar kilo pixuan 

galdu ditut. / --Ta osasunean 10 malla irabazi noski. Lab EEguna 111. Egunkari ori benetasunaren mallakoa 

bear ba-du, ezin izan aundia. Ldi IL 149s. (109 mail ortara, 125 maila bat). Paleolitos-garaiak bi malla ditu: 

Leen-paleolitos aroa eta Goroztiko-paleolitos-aroa. JMB ELG 15 (v. tbn. 23 y 29). Gizarteko mallak eratsi ta 

bardindu. Eguzk GizAuz 42. Ezkondu eta maillan bat jextea [aldaketa zaill xamarra da]. JAIraz Bizia 23. 

Irugarren mallako geletan zer geiago eskatu leike? Jantokia okerragoa zuten. Iru mai luzetan, [...] exeri ziran 

malla artan zijoazen guztik. Ib. 21. Bere burua erri xearen mallara makurtu. Etxde AlosT 12. Bere bizitzako 

urteak azken-malletara ekarrita [dauzka]. Munita 128. Zein zuaitz mota eta ze mallan diran ur zaleak. Ib. 74. 

Jopu batzuen mailean [atxiki]. Mde Pr 238. Gorputza gauza iragankor eta bigarren mailako [da]. Ib. 352. Bere 

maillako uztarria egotzi gabe morroi zegon. "El yugo de su condición". Or Aitork 163 (98 mail orietan y mailla 

oriek). Mailka nahi nuk hortarat heldu. Oraino lehen mailean nuk. Egunaria 11-9-1957 (ap. DRA). Paranoikoen 

mallan jarri ditezke biak [Kafka ta Amiel]. Txill Let 74. Bijoaz olerkarien sallera. Ni ez naiz malla oietara 

irixten. Basarri XX. Jerarkietan orain jatxi nauk / azkenengo mallaraño. In SM Zirik 100. Erregeak bere 

herritarrak lau taldetan ezarri behar ditu, [...]: --Lehen mailean, buruzagien taldea, urhezkoa; --Bigarren 

mailean, soldadoena, zilarrezkoa; [...]. Lf in Zait Plat XVII. Ok dira maite-asierako lenen-mailak. Or in Zait Plat 

154. Nik ere besteen mallan jan nuan. Anab Aprika 80. Muttikoen arte bi mail zaudena: burruka irabazle eta 

burruka galtzailena. Osk Kurl 157. Bizitza nai dute goratu, jainkozko maillara jaso. Vill Jaink 132. [Gizadiak] 

bere aurrerapide ontan, mailla berriak iritxiko dituala. Ib. 180. Olerkari fin eta goren maillako hura. AIr in 

Izeta DirG 12. Iru lapur lenbiziko mallakoak. Izeta DirG 43. Ango lanaren mailla ta jarraipena egonarriz 

eroaten. Erkiag BatB 50. Gure izkuntza zarrari zor diogun mailla eraiki-asmo bakarrez. Gazt MusIx 8. 

Azentuak, batez ere bigarren maillakoak. Or in Gazt MusIx 22. Batasunezko mailla gorengora iritxi [dira]. 

Onaind ib. 156. Errixumearen mailatatik asi eta senatoreen mailataraino. Ibiñ Virgil 92. Mail gorenerat heldua 

zen, [...] lehen minixtro edo zerbait holako. Ardoy SFran 47. Beeko maillakoen artean, mailleen 

ezberdinatasunaz mintzatzea mingarri zait. [...] Ta erdiko-mailla? Lab SuEm 196. Lenengo maillako gela 

dotorean. NEtx LBB 48. Finlandiako ziñeak eztau mailla aundirik irabazi. Alzola Atalak 97. Preziua jarri zuk / 

tokatzen dan maillan! Uzt Sas 236. Ni baino dohatsuago bi mailez. Xa Odol 265. Amodioaren mail guziak / ez 

dira arras berdinak. Xa EzinB 123. Ez dedilla iñor, edozer maillako naiz graduko izan-ta ere, Marzela 

ederraren ondoren abiatu. Berron Kijote 161s. [Euskara] izkribuetan bigarren mailakoa da. In MEIG VI 34. 

Literatur hizkera maila formalago batetan hedatzen da. Haranburu-Altuna in MEIG VIII 29. --Zer maila dauka 

musikak arteetan? / --Gorengoa. MIH 156. Maila edo mota bat baino gehiago daude euskara idatzian. Ib. 114. 

Ez diote itzulpenek ematen literatura bati bere maila. Ib. 83. Ahotan ditugu beti mailak, gizarte-klaseak. MEIG I 

149. 

v. tbn. (det.): A Ardi 93. Ox 111. Mailla: Akes Ipiñ 3. Malla: Balad 254. EE 1880, 308. AB AmaE 107. Bv AsL 

113. Kort Serm 211. Alz Burr 15. SMitx Aranz 157. Lasa Poem 99; (det.): Echve Dev 203 (ed. 1885, ap. DRA). 

Otx 99. 

(Como segundo miembro de comp.). Goieneko soldadutza-mallan aurrena. 'Militar en primera línea'. Aran 

SIgn 44 (v. tbn. Or SCruz 95 soldadu-maillan). Mendi egaletako oiarzunetan atseden mailla batzuk eginda gero. 

Ag AL 34. Maitasun-mallan, igo zera zu gizona emen / igo liteken garaño. Jaukol Biozk 34. Zeuk gura dozun 

Donoki-mailla... dagigun jaritxi. Enb 109. Idazle-mallekiko auzia. Ldi IL 113. Erriaren bizibide-mallea beste 

iñon baño gorago [dago]. Eguzk GizAuz 63. Gizarte maila goietakoek. Mde Pr 254 (v. tbn. gizarte-maila en 

JBDei 1919, 227 (malla) y MIH 392). Absolutu-malla ematen dio eriotzak biziari. Txill Let 128. Zivilizaziomailla 

goratuago bat. Vill Jaink 24. Santu-maillan erpiñeraiño iritxiak. Onaind in Gazt MusIx 145. Arima ere 

osotasun-maillan gorago igoa dabil. Ib. 155. Erri-izkuntzak zaarren elerti-maillaraño jaso. Gazt MusIx 63. 

Abere-mallatik giza-mallara ta giza-mallatik Jainko mallaraño jaso. MAtx Gazt 58. [Kesar] iainko maillan 

iartzen digu emen. Ibiñ Virgil 80n. Etzera aien arlote-maillan agertzen. NEtx LBB 57. Iñoren bizi-maillarik naiz 

bizi-legerik bereizteke. "Estado ni condición alguna". Berron Kijote 166. Ikastolak heldu ziren lizeo mailara. 

MEIG IX 29. Guztiok dakigu buruzagi mailakoa dela Txillardegi. MEIG I 260. 

Grado, orden sagrada. [Sazerdoziora igotzeko] lenengo malla da buruko illea ebaki ta koroa egitea. Ub 218 

(220 Ordena-malla). Lau malla txiki, graduen izena ematen zatenak. AA I 550. Ebanjelisten mallaren urrena da 

Apaizena. Txit goi arkitzen da malla au. Ib. 551. Zazpi maila edo Gradu [daukaz] Ordiako Sakramentubak. fB Ic 

III 284 (280 mallak; v. tbn. AA I 550 malla edo graduak). Sazerdotia edo Sazerdotetzia da Ordiako 

Sakramentubaren Maila nausija. Ib. 288. Ordiako lelengo mailiari esaten jako ate-zaintzia edo Ostiarijua. Ib. 

284. Apaiz-mallako ordena [artu zuan]. 'El presbiterado'. Aran SIgn 91. Aita Santuaren mallara goratua izan 

[zan]. Bv AsL 178. Katoliko eliza ere asi zan mailla edo ordenakin: Obispo jaunak, apaiz jaunak, diakonoak. 

ZArg 1954, 8. 

(Vc, Gc, B ap. A; H (+ -ailla, -alla)). Grado de parentesco. v. AHAIDE-MAILAK. Senitasuna elduten 

bada laugarren gradu edo mailagiño, ezin ezkondu leite. Oe (ed. 1787, ap. H; en la ed. de 1763 (pág. 151) hay 

sólo gradu). Aidetasun au iristen da laugarren mallaraño, eta emendik eziñ ezkondu ditezke elkarrekin senideak. 

AA I 560. --Zenbat malla dagoz aregandik zuganaño? --Amabi malla. Gixaldi amaseigarren asijeran bixi ixan 

zan. Kk Ab I 88. Lenengo mallan bi daukozuz, aita ta ama, ez ba? Bigarren mallan lau, [...] amabigarren 


mende. 

1016


mallan 4.096 asaba [dira]. Ib. 89. Laugarren edo boskarren mallako senide gustijak. Ib. 29. 

Grado, trámite de un juicio. "Degré de juridiction. Lehen mailean auzia galdu eta, bigarrenera deithu du, eta 

azkeneraino deithuko du" H. Juizioko malla edo gradu onek. CrIc 91. 

Grado, cada sección de la enseñanza. "Beheragoko mail guziak irabazirik, egin da doktor edo erakasle" H. 

Zein mallatan asi bear da gazteleraren irakastea? EEs 1920, 106. Bigarren mallako irakaskintza. [...] Bigarren 

mallako ikastolak. Ib. 107 (v. tbn. bigarren mallako Ikastola en Belaus LEItz 110). Engelandarrek Lehen 

mailako eskolak eraiki zituzten Irlandan, haur guztiek baitezpada segitu behar zituzketenak. Mde Pr 242 (v. tbn. 

243). Badau gure erriak lenengo ikasketen maillaz goitiko beste ikastetxe nagusiago bat. Erkiag Arran 133. 

Ikasle ertilarien len-maillako ikastolara eramanarazten. Gazt MusIx 143. Diploma ori irabazteko, iru mailla 

artu behar: [...] lenengo mailla edo gradua, amaika-amabi urteko mutiko-neskatoek artzeko moduan. Alzola 

Atalak 137. [Euskarak bazuen] sarrera, noraezean, irakaskuntzan, beheko mailan batipat. MEIG VI 55. 

Estatuaren eskuetan [...] gelditu zitzaigun gehienbat irakaskuntza, haur-eskoletarik hasi eta gorengo 

mailaraino. MEIG IX 27. 

Grado, título. Ezin ixan dot iñoiz irakaslego mallea igaro. Otx 96. Lizenziatura ta Teologi-Maisu mail 

berriak irixten Salamankako Ikasgu nagusian. Gazt MusIx 57 (58 Erti-Maisu mailla). 1930-garren urtean 

irabazi eban lizenziadutzako maillia, eta 1936-an Irakasletzakoa. Alzola Atalak 131. Irakasle-mailla be 

unibersidade aretan irabazi eban. Ib. 73. Euskaltzain laguntzaille ta "Doktor" maillakoak egiña. NEtx LBB 3. 

Campo, materia; dimensión, esencia. v. alor (2). Euskera yasotzea, euskera yakintza-malletara igotzea. Ldi 

IL 171 (v. tbn. Etxde AlosT 9 jakintza malla). Kalbario-mendia kristau guziontzat deguna, orixe da Alberni, bere 

mallan, prantziskotarrentzat. SMitx Aranz 111. Itz bakoitza bere mailletik bestera alda ditekela; [...] izen oro 

aditz biurtu, [...]. Or in Gazt MusIx 14. Senaren edo susmoaren maillatik irten ezinda, igarian zebillen egia bat. 

Vill Jaink 101. [Emandako urratsak,] lehenbizi "nebulosa" delako ortatik, bizitzaren maillaraiño. Ib. 47. 

Ekonomiaren aldakuntzek berehalako ondoriorik izaten ez dutelako beste zenbait mailatan. MIH 380. [Sinkronia 

eta diakronia] ez dira hizkuntzaren mailako bereizkuntzak, metoduaren mailakoak baizik. MEIG VII 174. 

Fonologi mailan mugitu. MEIG VI 132. Berak izpiritu-mailan egon behar du. "Poseer una dimensión [...] 

espiritual". MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). 

3. (malla Lar, Añ). "Malla" Lar y Añ. "Mallar, mallaz janzi" Lar. v. KOTA-MALLA. Arkaan barriz erraz 

dafinket / malla finezko kotea. Lazarraga 1195v. Malleagas forua gaitik (c. 1620). "Con la malla por el fuero". 

TAV 3.3.1, 170. Yangoikoari oiu egiten zutela mallaz eta zilizios beteak, penitenziaz eta baruez flakatuak (B, s. 


4. (Vc, Gc, Lc, B ap. A; det., SP (-ailla), H (+ -ailla, -alla)), mail (-all VocB). Malla, eslabón, anillo de la 

cadena. "Boucle" SP. "Gathearen maillak, boucles de chaîne" Ib. "Laratza bi mailez goititzea" H. v. katemaila. 

San Pedro loturik euki zitubezan kateiak edo euren malla edo zatiren bat. Astar II 51. Mailla ta mailla ta 

punturik ez (AN-larr). "Malla y malla sin un sólo punto". A EY III 400 (ref. al llar). Iru relejo, iruna kate, / iru 

mallakin bakoitza. Tx B I 58. Urteen kateak baditu bere mailla ta guneak. Erkiag BatB 153. 

5. (V, G, L, B, BN, S; H (+ -illa, -alla)). Ref.: A; Etxba Eib (mallia). Malla, cuadro de la red. "Mail eroriak 

biltzea, [...]. Sare baten mail hertsiegiak, idekiegiak, [...]" H. "Sare orrek aziegixa dauka mallia" Etxba Eib. 

[Arratoiñak] maill bat azkenean dio urratzen sareari; / bertze maill guziak gero darraizko lehenari. Gy 53 (v. 

tbn. 246). Mallean katibaturik zekarten arraia. Elizdo EEs 1925, 215. Mallako sarea, batzutan txitxarro, berdel 

edo boga, [...] arrapatzeko izaten zan. Elizdo EEs 1926, 8. Triba-sarea, antxotarako bear izaten dan malle 

berexia bear dun sarea da. Sardintarako erabiltzen dan sareak baño malle-tarte extuago edo medarragoa izaten 

du. Ib. 9. Maizterren batzuk sare-malletan jausi be egin dira. Eguzk GizAuz 125 (v. tbn. Basarri 17 sare 

malletan). 

6. (AN-gip, L ap. A; Deen I 335, FauMar 118). "Malla , concha de caracol" Deen I 335. "Malla, 

bigourneau, potta-malla" Dv (de quien lo toma Azkue, que traduce erróneamente 'bigornia pequeña' (= especie 

de yunque)). "Paludina, género de conchas univalvas" A. "Bígaro, burcione, caricote (Littorina littorea), [...] 

mailla biñot" FauMar 118. "Mail, escargot de mer" Lf GAlm 1957, 33. 

7. "Grados del círculo, boillesiaren maillak" Lar. [Gipuzkoako Probinziak] bere goiendea dauka berrogei ta 

lau mallataño, gauberdintzatik polo artikora. Izt C 23. 

8. (V-m-gip, G-to ap. A; Aq 228 (G)). "Carrera en la espiga, malla, mallea, malla bakoitzean sei ale (G)" Aq 

228. "Ría, hilera de granos en la espiga" A. 

9. (S ap. A; malla H (S)), mail (-all Gèze; -aill Dv). Agalla de roble. "Galle" Gèze y Dv. Harrak hoietarik 

[arraultzetarik] elkhitzen dira, eta egiten dütie mallak, berak barnen egoiten direlarik. "Les vers [...] forment des 

galles". Ip Dial 20 (It, Ur zibotak, Dv kuskuilak). 

10. (Lc, B ap. A), mail (Urt, Dv, Lander (ap. DRA)). Taba. "Astragalus, mailletako jokoa" Urt II 508. "Osselet. 

Mailetan ou mailka haritzea, jouer aux osselets" Dv. "Har gaiten mailetan, juguemos a las tabas (L)" Lander 

(ap. DRA). Cf. VocNav: "Malla, en el juego infantil de la taba, llaman malla a la taba del cordero (Baztán)". 

11. (V-gip, G-to, L-ain), mail (Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ. Hilera de hierba segada. "Hasteko mail hau heda 

dezagun, étendons ce premièr andain-ci" H, s.v. hasteko. "Máillaan dao, (la hierba cortada) está sin extender" Iz 


mende. 

1017


ArOñ. v. BELAR-MAILA. v. 1 mai. Bigarren mailla bukatzerako / laurdentsu bat berdindu dik. "Segunda 

calle". Or Eus 307. Maillerdi baten aldea izanik. Ib. 308 (v. tbn. en la misma pág. mail t'erdiz). [Belarra] biltzen 

ai lute / metan ez bada, maillean. "En ringles". Ib. 296s. Sei segarien muga jo arte / barratu ditute maillak. "Han 

deshecho las cambas". Ib. 301. 

12. "(AN-gip, B), cierta cuerda de pescar" A. 

13. "(V-ple), decena de rosario. Bost maillako errosarioa ta amabost maillakoa, rosario de cinco misterios 

(decenas), de quince misterios" A. 

14. "(BN-mix, Sc, R), mancha de la retina" A. 

15. "(R), animal de diversos colores" A. 

16. "Maill (S; Foix): 1.º caillot de sang; 2.º grumeau" Lh. 

17. "(BN), fesse. Ipurdi-maila" Lh. v. ipurmasail. 

18. Grado (de temperatura). Termometro bat euzkitan ipiñi balitz, 46-47 malla erakutsi izango ei-ebazan. 

Kk Ab II 103. Berrogeitabat mallako beroa. Anab Aprika 23. Udaran beroa 75 mallaraño igotzen zala 

eguzkitan. Ib. 97. 

19. "Mailla, derrumbadero (AN-larr)" A Apend. Cf. AEF 1955, 69: "En la ladera norte de Marumendi existe un 

peñascal muy quebrado con el nombre de Mallagañe o cimas del peñascal (G-goi)". v. mailo. 

- ERDI-MAILA, MAIL ERDI. Nivel medio, mediano. v. GOI-MAILA, BEHE-MAILA. Erdi-mallako elertia 

onetsi. Ldi IL 109. Mutil gazteari begiratzea etzait beinere egokia iruditu. Gizon egiñakin asitzia beldurtzen 

nintzan, ta zu mail erdian zaudena, [...]. ABar Goi 27s. Handizkien eta herri xehearen arteko, baziren oraindik 

erdi mailakoak. MIH 235. Hezur-muinetan sartua dauka gure hizkuntzaren izaera eta joskera eta lasai dabil 

horri eskerrak erdi maila atsegin batean. MEIG II 47. v. tbn. Vill Jaink 8 (erdi-mailla). 

- ERES-MAILA, LUR-M., LANGA-M. v. eresi, lur, langa. 

- MAILA-ERRONDA, MAIL-E. (Lar H). "Gradería, maillerrondea" Lar. 

- MAILA-MAILA. "Mailla-mailla (Sc), con mucha pausa y sosiego" A. 

- MAILA-MAILA EGIN. v. mailatu. 

- MAILA-MAILAKA (S ap. Lh), MAIL-MAILKA. "Par grumeaux" Lh. [Gotzaiak] mail-mailka gutitu zituen 

otoitz-aldiak. Bera EEs 1916, 174. 

- MAILAN. (Precedido de numeral ordinal). En (primer, segundo...) lugar o puesto. (Los demás significados y 

empleos se encuentran en sus respectivos apartados). Lagun urkoen artean lenengo mallan ipiñi zituan 

Jaunak gurasoak. AA II 164. Kondaira bat azaldu bear danean, gauzarik begitangoenak lenengo mallan jarri 

[oi dira]. Izt C 135. Beste pozgarri askoren artean lenengo mallan [...] beren semetxo Isaak zeukaten. Lard 24. 

Mota guztietakoak daude. Batzuk, [...]. Beste batzuk, [...]. Irugarrengo mallan jartzen ditugu egundaño etsiko 

eztutenak. Ag G 296s. Nok uste, lenen-maillan doan gudariari bizitza iguingarriago yakola? "El primero del 

escala". Or Tormes 3. Ezkerraldetik lenengo mallan ikusten zan etxeak Lasturreta zun izena. TAg Uzt 154 (v. 

tbn. 93). Ondo jantzi ta ondo agertu, / [...] bigarren mallan daudenak dira: / sukaldea da lenbizi! Basarri 140. 

[Barandiaranen] liburuak ditut lehen maillan euskal gauzetan. Satr in Alzola Atalak 124. Geroztik etorri direnek 

(lehen mailan Aita Lhande eta beronen laguntzaileek) ez dute Azkueren hiztegia garaitu. MEIG VII 72. v. tbn. 

Mallan: In Mattin 22. 

- MAILAN-MAILAN. Gradualmente, escalonadamente. Euskal-mendi-lerroak mallan-mallan datoz / 

Aizkorri-gallenean alkartzera gogoz. SMitx Aranz 35. Ikasgaiak mailan mailan banatzekoak dira, egilearen 

asmoz. MEIG III 47. 

- MAILARIK MAILA. Gradualmente. Maillarik-mailla gauza on guztietan goren-goreneraiño igon eban. Ag 

AL 168. Mallarik-malla ontara ekarri nauten ezbearrak. NEtx Antz 104. 

- MAILAZKO. De (alto) nivel o rango. Kristau-zaldun mallazkoaren-gisan fedegabe hura birau argatik illko 

zuen. "Cristiano, caballero y favorecido". Aran SIgn 19. 

- MAILAZ MAILA, MAILEZ MAIL. a) Escalonadamente, a escalones. Eskaleretan behera eramaiten [du]. 

Mailez-mail gorphutz guzia kaskaka uspeltzen zaio martyr berri huni. Arb Igand 87. Lerdoin gorasko batzuek 

inguratzen zuten, mailez-mail bat bertzea baino larriago. JE Ber 84. [Lur-mendoiak] elgarrenganik hurbilago, 

mailez-mail gorago ere ba eta idorrago. Ib. 76. Jai aundietan enparantza itxi egiten zuten, barren-aldera 

mallaz-malla olezko exeri-tokiak jarririk. Mallaz-mallako ipurtaulki aiek [...]. Anab Don 40. Euskal-edestia 

mallaz-malla eraldua agertu zaigu. JMB ELG 10. b) Gradualmente, por grados; poco a poco. [Mutil ernaia] 

borda-nagusiko buru jartzeraiño igo zan maillaz-mailla. "Paulatinamente". Mok 7. Mukulukiak oro maillaz mail 

erabilli genitun. 'Recorrimos gradualmente todos los seres corpóreos'. Or Aitork 231. Elade-ko iakintzaren 

asierak mailez-mail azter-bearrak genituzke, ibai baten ioanaren goruntz-edo bezala. Zait Plat 25. Mailaz-maila 

ezarritako gizon-emakumeen anaidi berria sortuazi zuen. Ib. 53. Maillez mail oneraño ekarria danak, [...] 

ikusiko du edertasun arrigarri bat. Or ib. 155. [Literatur kritikan] urratsez urrats eta mailaz maila beharko dugu 

ibili. MEIG IV 75. [Azterbidean] mailaz maila igotzean ohiturazko da zerbait berriren irteera eta azaleratzea. 

MEIG VI 117. 

mailadi (T-L; mailla- V-m ap. A; malla- Zam Voc). Escalera; grada. v. mailatsu, eskailera. Tr. 


mende. 

1018


Documentado en autores meridionales desde finales del s. XIX; se encuentra tbn. en J. Etchepare. En DFrec hay 

2 ejs. de mailadi y 1 de mailladi. Kataliñen etxeko mailladi illunean gora. Ibaiz 2-3-1902, 2. Mailadian gora 

igoteko eskuzalari eldu-bearrez. A Ardi 90. Mailadiaren hegian xutik elgar hunkitzen [dugu]. JE Ber 68. 

Harrizko mailadia. Ib. 54. Mallak elkarrekin lotuak bear dute, igotzeko malladirik osatuko badute. Ldi IL 109. 

Malladiaren mallak austeko zorin [jetxi zan]. JAIraz Joañixio 27. Gazte franko zegoen malladi zabalean exerita. 

Txill Let 133. Ez igo artara mailladitik. Ol Ex 20, 26 (BiblE mailadi; Dv, Bibl mailetarik, Ur malletatik, Ker 

mailletatik). [Mutilla] egotzi dau malladiko unadan. Erkiag BatB 157 (Arran 71 mailladi). Arimeak gorantza 

dagi, mendi ezkutuko mailladi gora. Onaind in Gazt MusIx 152. Agertu ziran ama-alabak ontzitik lurrera jarri 

zuten mailladian bera. NEtx LBB 71. v. tbn. Malladi: Anab Poli 106. Izaki bizidunen mailladi luze ortako armaillak. 

Vill Jaink 51s. Lenengo lau aapaldiak, beraz, mailladi baten beste oinbeste koska dira. Gazt MusIx 

70 (71 mailladi-koska). (Como segundo miembro de comp.). Cf. harmaila. Arkaitz desberdiñetan gora 

dijoa, [...] lur-ikaren batek egintako ar-malladi bildurgarrizkoa igoaz. Etxeg EE 1884a, 548. 

mailadura (-all- Lar H), maliadura (Lar H). "Magulladura" Lar. v. mailatune. 

mailagin (H; -all- Lar H (+ -aill-)). 1. "Mallero, mallagiña" Lar. "Fabricant de cottes et armures de mailles" 

H. 2. Gei mailagin irazgaiakaz bakarrik oituten dai. "Gei suele emplearse sólo con graduales aglutinantes". A 

Gram 102. 3. "Maillágiñ, se dice de Dios quien es el que sube y baja las fortunas de los hombres" Iz ArOñ (v. 

tbn. n. 201: "fabricante de escaleras. Se dice que es el oficio de Dios"). 

mailago. Condición, estatus. Nere burua makurtu ta umillatuko dut orrela; ta nere mallagoari dagokionaz 

besterik ez dut egingo. Txill Let 138. 

mailain. "Descanso de escalera, mallaina" Lar. 

mailaka (H (+ -aill-, -all-)), mailka (H (+ -aill-, -all-), T-L). 1. Escalonadamente; gradualmente, poco a poco. 

"Mailka zurubietan igaitea, [...]. Ongitik gaizkira ez ohi erortzen bat batean, baizik baratxe baratxe eta maillka 

bezala" H. "Graduellement" T-L. v. MAILAZ MAILA. Tr. Documentado en autores septentrionales (excepto 

suletinos) y guipuzcoanos, a partir de finales del s. XIX. Se encuentra tbn. en D. Aguirre y J. San Martín. La 

forma más empleada, y la única al Norte, es mailka. Hay mailaka en Aguirre, Orixe (junto a mailka), T. Aguirre, 

Etxaide y J. San Martín. En DFrec hay 11 ejs. de mailaka, meridionales. Gure othoitzak mailka bezala heltzen 

dire beraz Trinitate Sainduaren oinetarat. Dih Maiatzeco 19 (ap. DRA). [Alde egitean,] oiartzunak apurka, 

mallaka, urrutiruntz amaitu ondoren, [...]. Ag EEs 1917, 173. Aranak mailka daude / gorantza yarriak. 'Los 

valles suben escalonadamente'. Ldi BB 158. Mailka zaizkote gari-alhorrak igaiten mazelari gora. JE Ber 19 (v. 

tbn. 55). Gogoeta goibelak mailka itzali ziren. Mde Pr 164. Igoko naiz ortik ere, mailka, egin nindunagana. 

"Gradibus ascendens ad eum". Or Aitork 252s. Maillaka, mukulukitik zentzudunera nentorren. "Gradatim". Ib. 

176. --Uste nian ez huela gehiago pipatzen. --Goazen polliki: mailka nahi nuk hortarat heldu. Oraino lehen 

mailean nuk. Egunaria 11-9-1957 (ap. DRA). Arri-landuz eta maillaka egindako piramidezko monumentu bat. 

Etxde Egan 1961 (1-3), 76. Beste lege bati dagokio aapaldien jarraiketa, naiz aurrezka, naiz aldakera ta mailka 

egokiz. Gazt MusIx 66. Aapaldiak mailka datoz eta 5'gna geldiune oroitarazle bat da. Ib. 67. Urkulu sendoak 

iarriko dituzu matsondoak aietan gogor itsasten oitu ditezen, aizeak egari eta mailka zumar garaietara igo 

ditezentzat. "Sequi tabulata". Ibiñ Virgil 89. Nola otoi egin bear diezuen esango dizut mailka. Ib. 118. 

(Con reduplicación intensiva). Bihotzeko min bat jauzirik, [...] egun guziez beti ahulago, jautsi da, mailkamailka, 

bere kargu handitik tonbaraino. HU Aurp 122. Beraldera zijoazen, mallaka mallaka, Jaunaren 

maitetasunean. Ag G 19 (v. tbn. 63). [Dupak] bata bertzaren gainean polliki emanez, mailka-mailka, [eskalerño 

bat moldatu]. Lf Murtuts 15. Eskuz-esku ibili zen frantses gobernadoreakin, mailka-mailka Tunizia bera goberna 

zadin. Herr 25-7-1957, 1. Iguzkiaren argi-inharrek mailka-mailka beretzen dituztela hango-aldapa mazelak. 

Etcheb Zeruari 177 (ap. DRA). [Euskeria] sasoitik-sasoira maillaka-maillaka, ez bakarrik gitxituaz, bere 

aberastasuna eskaztuz [doia]. SM Zirik 30. Geroa eginen da mailka-mailka. SoEg Herr 1-2-1962, 2. 

"Trasquilar a cruces, mallaka eta nolanai moxtea " Lar. 

2. "Mailka (BN-lab), taba" A. "Mailetan ou mailka haritzea, jouer aux osselets" Dv (s.v. mail). 

3. "Par mailles, une maille après l'autre. Sare bat maillaka urratzea" H. 

4. En hileras. Belarra mailka uzten du galtzairuak, begien atsegingarri. 'Se renverse la fane en lignes'. Or 

Mi 108. Ebakitzen dute lastoa, eta moztu-ala, atzekoaldera jaurtitzen maillaka ebakitakoa. TAg Uzt 80. Belarra 

maillaka ebakitzen asi. Ib. 110. 

- MAILA-MAILAKA. v. maila. 

mailakatu, mailkatu (L-ain ap. A Dv), mailketu (B ap. Izeta BHizt). 1. "Mettre le foin en petits tas dans les 

opérations de la fenaison" Dv. "Poner el heno en pequeños montones en las operaciones de la siega" A. v. 


mende.


maikatu, mailatu (3), mailaratu (3). 

2. + mailkatu (L, BN, S ap. Lh). Escalonar, ordenar en niveles; graduar. [Irris alhorrak] batzu bertzez 

gorago mailkatuak dire, jasaiten diotelarik mail edo zerrenda bakhotxa harrisu zabal eta gora ikhusgarri 

batzuek. Prop 1907, 75 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Notiñaren aldekiak begiratu bear dirala, gaitzaren 

edotasuna bere arenganako oiko makurtasunarren edo ekandunaganako eraspenarren mallakatuaz. 

"Graduando". Zink Crit 44. Solas jarraikia, bainan galdez eta ihardespenez mailkatua. Lf in Zait Plat XV. 

[Matsondoak landatzeko] pedekar mailkatuak edota malda biguiñak aukeratzen baldin badituzu, zabalki 

lerrokatu itzatzu. Ibiñ Virgil 88. Horien etxolak mailkatuak dire itsas-aldean. Etcheb Obrak 37 (ap. DRA). 

mailakatze. Graduación, escala. Nekez utziko du, beraz, biguinenak [muin-azalak] marka beste hartan 

[burezurrean], baldin eta inoiz irakasten ziguten Mohs-en mailakatze hark funtsik badu. MEIG VI 113. 

mailakide. Del mismo rango. Bere maillakide batekin ezkonduko zela esan zun. Etxde Itxas 88. 

mailar (A; -aill- Ht VocGr 369, Lar, Izt C 41), mai-ilar (AN, L-ain ap. A; -ll- Lcq 72), mailhar (L ap. A; Dv, H 

(+ -all-)). "Haricots" Ht VocGr. "Alubias, judías, frejoles, baberrumak, india babak, maillarrak" Lar. "Alubia, 

judía, habichuela, frejol, [...] en las Cinco Villas le llaman illarra, en Basaburua mai illarra, que quiere decir 

arbeja o alubia de mesa" Lcq 72. "Haricot commun, ilharra. [...] Mailharra erraten diote han-hemenka" Eliss 

GH 1932, 87. Cf. VocNav s.v. maillarra. Sekhale, garagar, olo, mailhar. Dv Lab 89. Mailhar motzak eraitea. 

Ib. 208. 

mailaratu, mailleratu. 1. Llegar al grado (de), a la dignidad (de). O Iainkoa ken ezazu, / gure ganik kolera: 

/ eta gaitzatzu burupez, / salbatzeko maillera. Hm 117. Zabal euskera, zerbait alderdirekin egin dedin; zabal 

euskera, zerbait esku artzeko maillaratu dedian. Ezale 1897, 101a. Bitezarra edo agiria onen urrengo 

mallaratzen danari (Donostia, 1879). JFlor. 2. Enmallarse, quedarse en las mallas de la red. Mallaratzen 

zitzaien arraia biltzeko, sarea ontzi-barru-alderuntz alatzen zuten. Elizdo EEs 1925, 215. Arrantzuan 

mallaratuta artzen zan sardiña. Elizdo EEs 1926, 8. 3. Poner en hileras (la hierba). v. mailakatu, mailatu (3). 

Goizez zabali duten belarra, / zerbel dala mailleratu. "Recoger en filas". Or Eus 296. 

mailarazi. v. mailegarazi. 

mailarkiro (H; -all- Lar H (+ -aill-)). "Gradualmente" Lar. 

mailarte (Dv A). "Palier" Dv. "Meseta o descanso de la escalera" A. 

mailasa. "Estado, grado, mallasa" Dgs-Lar 9. 

mailasto (-aill- V-m-gip ap. A; Aq 361), maillasko (V-m ap. A), maizalasto (G-goi ap. A), maxalasto (BN ap. 

A), masalasto (Izt C 234). "Paja de maíz, mailastoa, artalastoa (G)" Aq 361. "Maxalasto, hojas secas de 

maíz" A. "Tallo de maíz" Ib. Cf. EgutTo 18-2-1923 (ap. DRA): "Artoari onaratu zutenean maiz zeritzaion ta 

artatxikiari artoa. Euzkerazkotu zioten izena baña gelditu da oraindik mai(z)lastoa edo mallastoa". Egur, 

mallasto, abere-ill da sakar guztiak. Ag Kr 139. Tramana ta Brix, bata upela baño lodiago, mallastua baño 

meiago bestea. Ib. 222. Ukulluko txaalak maxalastoz elikatu. Ayerb EEs 1919, 219 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). Bijoaz alde batera masalastoak eta bestera zuztarrak. TAg Uzt 291. Artaburuak galdorrean zutik 

dauzkaten masalastoak. Ib. 291. Soroak, naiz ta beren jantzi garbia txotx, printza, mallasto buruz or ta emen 

urratua iduki, [...]. Ag G 201. 

- MAILASTO-TXORTA. "Maillasto-txorta (V-m), carguilla de tallos de maíz" A. 

mailatalde. Esfera. Literatur-berpiztearen egintza oraindik maillatalde --esfera-- batzuetan, [...]. LMuj 

BideG 30. 

mailatsu. Escalera. v. mailadi. Uberoren etxeko ate-ondoan oles eginda laster, mutill gazte eder batek 

maillatsu (escalera) gaiñera urten eutsan. Ag AL 134. 

mailatu (V, G; -all- Lar, Añ, H, Zam Voc), maliatu (Lar (+ mallia-) H), mailletu. Ref.: A (maillatu); SM 

EiTec2 (maillatu); Iz ArOñ (mailláatu); Etxba Eib (mallatua, mallatzia); Elexp Berg (maillatu); Gte Erd 6. 1. 

Magullar(se); abollar(se). "Mallatu, pasarse la fruta. Desigualar una superficie regular" Garate 5. a Cont RIEV 


mende. 

1020


1935, 351. "Jausi ta mallatu naiz guztira" Etxba Eib. "Lapikua mallatzia gura eban barrixa erosi zeixen" Ib. 

"Sagarrak agiakin eretxi ezkero maillatu eitten die" Elexp Berg. "Dana mallauta nago (G-azp)" Gte Erd 6 (s.v. 

"tengo unas agujetas terribles"). Tr. Atestiguado en textos vizcaínos y guipuzcoanos, desde principios del s. 

XIX. La forma mejor documentada es ma(i)llatu; hay ma(i)lletu en EusJok II y Noe (111). En DFrec hay 2 ejs. 

de mailatu y 1 de maillatu. Labandu ta jausi, / mallatu arren gorputza / azurrik ez ausi. DurPl 55. Mallaturik 

lurrian / daguan sagarra. Ib. 97. Arri bategaz ausi ta mallatuten dan gauza gogorra. Mg CO 43. Arpegija 

ukabilkada eta golpiakaz mallaturik. Astar I 68. Gorputz guzia laster mallatu eta urratu zioten. Lard 490. 

[Zaldian] asko ibilli ziran gero, ta bere ipur-zabalak Loperi ondo maillatu iakozan. Ag AL 159. Burutik 

beatzetara maillatuta gengozan. Ib. 38s. Mallatu bear dira iregurrez galondarrak. Ag G 27. Besuak eta saietzak 

ondo mallatuta. Kk Ab II 63. Gazisagarrak bilketan mazpildu ta mallatu ez ditezen. TAg Uzt 279. Beste fruta 

klase askoren ondoan, [...] ez da erreza mallatzea edo usteltzea, azalak ondo zaitzen baidu mamia. EgutAr 25- 

11-1965 (ap. DRA). [Zekorra] ukaldika il ondoren, aragiak maillatutzen zaizkio larrua oso-osorik kentzeko. Ibiñ 

Virgil 113. v. tbn. Mallatu: Iraola 48. Anab Poli 46. 

(Part. en función de adj.). "Abollado, abollatua, maliatua, mallatua" Lar. "Magullado, maliatua, mallatua 

" Ib. Leoia arpegi ongi mallatuaz. VMg 44. Piper poto mallatu baten estropuzu [egin]. Ag Kr 13. 

[Idiak] euki ezpaleitue / lepo mailletuak. EusJok II 118. Danak eukiezan buruetan zauri mallatuak. Kk Ab II 166. 

2. (V-gip; -aill- A). Ref.: Etxba Eib (mallatua); SM EiTec2 y Elexp Berg (maillatu). (Uso sust.). Magulladura; 

abolladura. "Zidarrezko pitxar onek mallatua dauka ertz baten" Etxba Eib. "Ori piezi-ori ikusi dotenian bildurtu 

nok, ze, maillaturen bat eukala begitxandu atak eta" SM EiTec2. v. mailatune, 2 mailu. Zelan egongo 

nintzan ni / kontentuz beterik, / batetik mallatubagaz / bestetik bustirik? DurPl 56. Beso ateriak ta buruko 

mallatu, tontor ta epaijak. Mg PAb 77. Ardoz sendatzen dituk gizonaren zauri ta mallatuak. Ag G 311. [Idiak] 

azkenian mailletuakin / orrek il biarra. EusJok II 119. Zauri ta mallatu andiyak artuta. Kk Ab II 57. 

3. (maill- G-to ap. A), malletu (AN-larr ap. Asp Leiz). "Poner el heno en pequeños montones en las 

operaciones de la siega" A. "Recoger la hierba en hileras" Asp Leiz. v. mailakatu, mailaratu (3). 

4. Medir, ajustar a una medida. Lelo jakiñari bersoak maillatuz, auots ederrez, argi ta geldiro, asi zan 

agurea [kantatzen]. TAg Uzt 243s. 

5. Ordenar, graduar. v. mailakatu (2). Mugitz kontale mailatuak. "Limitativos numerales graduados". A 

Gram 102. [Sentimentuak] zorionaz eta atsekabeaz ulertzen du bakarrik; eta baloreak mallatzeko uste dugun 

baño geiago laguntzen du. Txill Let 136. 

- MAILA-MAILA EGIN, MAILATU-MAILATU EGIN. Magullar(se) completamente. Besoz alkarri eldu 

eutsen ta bien bularrak, / egin zirean estu-estuka, malla malla. AB AmaE 453s. Asto ganetik jausi yat Bertoldin, 

eta albo bata mallatu-mallatu egindda dauala daukat semia. Otx 179. Makilla artuaz, bi gudariak ezur ta mami 

malla-malla eginda utzi zituan. EgutAr 9-4-1963 (ap. DRA). 

mailatune (V; malla- Zam Voc). Ref.: A (maillatune); Etxba Eib (mallatunia). Abolladura. "Ez detsazu ikusi 

azpixan daukan mallatunia" Etxba Eib. v. mailadura, mailatu (2). 

mailatxo, maillatxu (V-gip ap. Etxba Eib). Dim. de maila (nivel social). "Categoría, rango. Donostiara 

maillatxua daukan jentia joaten da beraniatzera" Elexp Berg (s.v. mailla). [Ezi aunagu] mariñel neska soilla 

baiño maillatxuren bat gorago iñoiz ikusteko asmotan. Erkiag Arran 106. 

mailatzaile (-all- Lar), maliatzalle (Lar). "Abollador" Lar. "Majadero, majador" Ib. 

mailatze (-all- Lar), maliatze (Lar). "Abolladura", "contusión", "magullamiento" Lar. 

mailazotz. "Porciones de prado comunal. Usa batek kortak (erderaz 'seles') bezela, mailoak mailazotzak ditu. 

Amezketan entzun nuen itz au ere" A Ardi voc. v. mailo. Mailazotzik mailazotz ta mailorik mailo igon ziran 

amezketar gizaseme garako geienak [mendira]. A Ardi 131. 

mailburu (Dv A). "Lo alto de la escalera" A. Paulok mail burutik populuari eskuz kheinu egin zioen. Dv 

Act 21, 40 (IBk eskailburu). Lenengo lau aapaldiak, beraz, mailladi baten beste oinbeste koska dira, 

bosgarrena berriz, [...] mailburuko. Gazt MusIx 70. 

maileatu. v. mailegatu. 

maileba (H; -aill- Lar H (+ -all-)). "Emprestido, empréstito, mailleba, prestamena" Lar. "Comodato" Ib. 

"Emprunt. Maillebaz, mailebuz, maileguz dirua atheratzea, se procurer, sortir de l'argent par emprunt" H. Cf. 

mailegu. 


mende. 

1021


mailebatari. "Comodatario, maillebataria" Lar. v. mailegari. 

mailebatu. v. mailegatu. 

mailegagarri (H (+ -aill-)), mailebagarri (H (+ -aill-)). "Qui peut être emprunté ou donné en emprunt" H. 

mailegai. "Declinable, en la Gramática, maillegaia" Lar. 

mailegakizun (H (+ -aill-)), mailebakizun (H; -aill- Lar H). "Prestadizo, lo que se puede prestar" Lar. 

"Qu'il faut, qui se doit emprunter ou donner en emprunt" H. 

mailegarazi (Dv), mailarazi (A). "Faire emprunter" Dv. "Hacer tomar prestado" A. 

mailegari (L, BN, S ap. A; Dv). 1. Prestatario. 2. "Prestamista" A DBols. v. mailegatzaile. Mallegari 

batek zordun bi zitun. Ol Lc 7, 41 (BiblE diru-mailegari; Lç, TB, Dv hartzedun, He, Brunet (h)artzekodun, 

Oteiza arzalle, Ker, IBk, IBe diru-aurreratzaile). 

mailegatu (L, BN-mix-lab, S ap. A; SP (-aill-), Ht VocGr 274, Dv (BN), H), mailebatu (H; -aill- H, A), 

maileatu (L, BN, S ap. A; VocBN (-all-), H), maileratu. Tr. Documentado, desde Leiçarraga, en autores 

septentrionales, a excepción de los suletinos; al Sur se encuentra en Eguzkitza y Olabide. La forma mejor 

documentada es mailegatu, seguida de maileatu; hay mailebatu en el único ej. de Leiçarraga y en HeH (junto a 

maileatu), y maileratu en Prop. 

1. Tomar prestado, pedir prestado (sentidos prop. y fig.). "Maillegatu diot, j'ai emprunté de lui" SP. "Adiskidea 

maileatu duk, adiskidea galdu duk, has tomado prestado a tu amigo, has perdido el amigo" A. v. jasan (4). 

Eskatzen zaianari emók, eta hireganik maillebatu nahi duena eztezála iraitz. Lç Mt 5, 42 (TB, HeH, SalabBN 

maileatu, EvL, Dv, Leon mailegatu; He prestamuz galde egin, Echn prestamuz eskatu, Ip, (y-) Ol jesan, Ker 

ordaiñez emon, BiblE uzteko eskatu). Maillegazazu zure hauzoko guzietarik hainitz untzi hutsik, eta duzun olioa 

ixurezazu hetara. SP Phil 197 (He 199 har zetzala prestamuz). Zer bihotz gaberia da bere balentia 

maillegatzeaz, zamari, plumaia, blanxeta edo koleta hantu eta ixurtu batetarik? Ib. 199 (He 201 maillegatzea eta 

hartzea). Mugarriztatua, maillegatua da mundutarren handitasuna. Mih 54. Ongi gogo kontra abiatzen niz diru 

maileratzen. Prop 1876-1877, 204. Aitoren semek, deus ez baizuten maileatzen Yudueri. Elsb Fram 181. Zortzi 

mila liera maileatu zazkoten. Arb Igand 133. [Eskuara] bere baithakoa delarik osoki, ez duelarik deus 

maileatzen gaineratiko hizkuntza arrotzeri. Ib. 14. Latinari mailegaturik dauzka eskuarak erlisionezko hitz 

gehienak. HU Aurp 212. Beharretan den batek, maileatu edo prestamuz hartu balinbadu, hartu duena osoki 

bihurtuko [du]. Prop 1906, 84. Maileatzekotan, ez othe dautazu emanen lau liberako ogi handi bat? Barb Leg 

143. Diru-etxeai nai domudunai dirua eskatu, euneko onenbeste edo ainbestean mallegatu. Eguzk GizAuz 80. 

[Irria] ez ditake eros, ez mailega, ez eta ebats. JEtchep 117. Ipuin-beretsu keta ederra kausi ditakeela nonahi, 

nehork ez dakielarik nork nori dituen ebatsi edo mailegatuak. Lf ELit 65. [Koblakariak] ez ziozkatena munduko 

zernahiren goresteko, ez ziozkatena munduko lili, xori eta izarreri maileatzen beren iduripenak? Ib. 89. Gizon 

batek bere lagunari (abere bat) mailegatuko dionean, [...]. Bibl Ex 22, 13 (Dv maileguz galdatu, Ur 

prestamenean eskatu, Ol yesan, Ker baituran emoteko eskatu, BiblE uzteko eskatu). [Esaera zaharrak] gehienbat 

erbestetik mailebatuak ditugula uste zuen. MEIG IV 94 (MEIG VI 186 mailegatu). Distrito universitario, izenez 

eta izanez, Frantziako ressort académique-tik mailebatua da. MEIG IX 31. (Part. en función de adj.). 

Zenbait iritzi agertu izan dira gure artean hitz mailebatuen iturburuari dihoakionez. MEIG VII 189. 

2. + mailebatu (-aill- Lar; -all- H). "Prestar" Lar. "Mallebatu diozkat ogei zaku gari" H. Gaixtoek ere 

gaixtoei mailebatzen ohi diote, ordainaren hartzekotan. HeH Lc 6, 34 (Lç, He, TB, Brunet prestatu, Dv maileguz 

eman, Ol, BiblE aurreratu, Ker aurretiaz emon). Urkoari zerbait mallegatzean, ez sartu arenean baikiña 

yasotzeko. Ol Deut 24, 10 (Dv galdatu, Ker baituran emon, BiblE maileguz eman). 

Etim. Préstamo románico; cf. manlevar, manllevar. 

mailegatzaile, maillebazale (Lar), maileatzaile. 1. Prestamista. "Prestador" Lar. v. mailegari (2). Dirua, 

intres gehiago bilhatuz, maileatzailek ezarri dute urrungo herrietan. SoEg Herr 6-6-1958, 1. 2. (Dv (s.v. 

mailegari), A), mailegutzaile (H), mailebatzaile (H (+ -aill-)). Prestatario. Mailea ahal dadin beharren 

arabera, [...] intres ttipian, bermetzat onhartuz maileatzailearen balioa. Herr 13-9-1962, 1. 

mailegu (L, BN-mix-lab, S ap. A; SP (-aill-), Ht VocGr 343, Lar (-all-), Arch VocGr, Dv (BN), HeH voc, H), 

mailebu (HeH voc, H, A, Lh (que cita a TB)), maileru, mailheu, mailube (S ap. Lh). Préstamo. "Crédito 


mende. 

1022


contra algún deudor, mallegua" Lar. "Mailebu bat egitea, contracter un emprunt" H. Cf. maileba. Tr. 

Documentado desde mediados del s. XIX en autores septentrionales (no suletinos), y en Olabide y BiblE. La 

forma mejor documentada es mailegu. Hay mailebu en HeH, y maileru, mailheu y maileu en Prop. En DFrec 

hay 8 ejs. de mailegu. Mallegu emango diezu erri askori; zuk, berriz, ez duzu malleguren bearrik izango. Ol 

Deut 28, 12 (Dv maileguz hartu, BiblE mailegurik eskatu; Ur prestaturik artu). Egunero errukitzen da eta 

malleguak ematen ditu. Ol Ps 37, 26 (Dv maileguz eman). Hiru mila liberak ez zituen emaitza gisa galdatzen, 

bainan mailegu edo prestamu gisa, geroxago itzultzekotan. Lf ELit 148. Laborantzako liburu hau, ez da 

bestetarik hartua, handik eta hemendikako maileguak izango dituen arren. MEIG IV 131. (Como primer 

miembro de comp.). [Biurtu izkiezute] mallegu-saritzat kendu diezuten diru, gari, ardo ta olioaren eunena. 

Ol Neh 5, 11 (BiblE aurreratutako). [Ez da] inongo hizkuntzan mailegu hitzekiko egoerarik, erabat etxekotu ez 

ditugun bitartean, hitz horiekiko bilakaera nahiz bilakabidea baizik. MEIG VII 191s. Préstamo, palabra 

prestada. Mailegu berrien idazkera. MEIG VII 191 (tít.). [Hizkuntzan] sortu eta sartu, sartu gehienbat, 

mailebua mailebuaren gain metatzen [da]. Ib. 36. 1.700-2.000 urteko mailebuak euskararen barruan har 

zezakeen antza. Ib. 190. 

- MAILEGU(T)AN. En préstamo. v. MAILEGUZ. Hainei, mailegutan ematen baduzue, zeinenganik 

igurikitzen baituzue ordaina, zer izanen da zuen eskerra? Dv Lc 6, 34 (Leon maileguz eman; HeH mailebatuz 

eman; He, Brunet prestatu). Gaiztoak maileguan hartu eta ez du itzultzen. BiblE Ps 37, 21 (Dv mailegatu, Ol 

maileguz artu; Ur (G) epean artu, Or lukurrean artu). Zer itxuratan agertu behar dute mailebutan hartzen edo 

hartuko ditugun hitzok. MEIG VII 187. 

- MAILEGU-HARTZAILE. Prestatario. v. MAILEGU-EGILE. Lagunurkoari zerbait maileguz ematen 

badiozue, [...] itxaron atarian mailegu-hartzaileak abala kanpora ekar diezazuen. BiblE Deut 24, 10-11 (Ol 

mallegua egin diozuna; Ker baitura-artzaillea). 

- MAILEGU-EGILE. Prestatario. v. MAILEGU-HARTZAILE. Norbaitek azienda horietarik [...] galdatzen 

badu, eta ahultzera edo hiltzera heldu bada, jabea han ez delarik, mailegu-egilea bihurtzera bortxatua izanen 

da. Dv Ex 22, 14 (Ol yesale). 

- MAILEGU(A) EGIN. a) Dar prestado, prestar. Lukuruzko mailegurik ez dut ez egin, ez hartu, eta orok 

madarikatzen naute. Dv Ier 15, 10 (Ol maillegurik ez artu, ez eman). Mallegua egin diozunak baikiña ekarriko 

dizu atera. Ol Deut 24, 11 (Ker baitura-artzaillea, BiblE mailegu-hartzailea). Herri askori egingo diozue 

mailegu. BiblE Deut 28, 12 (Dv maileguz eman, Ur prestatu, Ol mallegu eman). b) Tomar prestado. [Platoni] 

Europa guzia zordun zaio. [...] Auguste Comtek zonbat mailegu ez diozka egin Platonen politikari? Lf in Zait 

Plat XIV. Euskaldunek beren lehenbiziko maileguak berantenaz egin zituztela XVIgarren mende erditsutan, non 

ez ziren geroxeago "mystère" xaharrez baliatu. Lf in Casve SGrazi 10. 

- MAILEGU-EMAILE. Prestamista. Saltzaile nahiz erosle, / mailegu-emaile nahiz hartzaile. BiblE Is 24, 2 

(Dv maileguz hartzaile, hala emaile, Ol malleguz emalle ta yesale, Ker aurrez emoillea naiz aurrez artzaillea). 

- MAILEGU EMAN. Prestar. Mallegu emango diezu erri askori. Ol Deut 28, 12 (Dv maileguz eman, Ur 

prestatu, BiblE mailegu egin). 

- MAILEGURA (SP). A préstamo. "Maillegura hari da, il prend à emprunt" SP. v. MAILEGUZ. Zertako ez 

duk eman ene dirua mailegura, nik, [...] athera nezan bere irabaziekin? Dv Lc 19, 23 (Lç bankean, He 

irabazian, TB ganbioan, Brunet dirualkian, Oteiza bankura, Leon bank-etxean). 

- MAILEGUZ (SP (maill-), Dv A, H), MAILEBUZ (H; -aill- A (que cita a HeH)). "Mailleguz bizi da, il vit 

d'emprunt" SP. "Maileguz hartzea, emprunter. Maileguz ematea, prêter. Maileguz emaile, prêteur" Dv. 

"Mailebuz, maileguz dirua atheratzea, se procurer, sortir de l'argent par emprunt. Mailebuz ematea, prêter, 

donner ce qui est demandé par emprunt" H (s.v. maileba). "A préstamo. Maileguz hartu, tomar a préstamo. 

Maileguz eman, prestar" A. v. MAILEGURA, MAILEGU(T)AN. Adiskidea, eman dietzadazu mailebuz hirur 

ogi. HeH Lc 11, 5 (Dv maileguz emadatzut; He, TB, Leon prestatu, Ker itzi, BiblE eman). Nola maileguz 

hartzailea, hala emailea. Dv Is 24, 2 (Ol malleguz emalle ta yesale, BiblE mailegu-emaile nahiz hartzaile). 

Diruaren maileruz galdatzera. Orpo 1876-1877, 204. Ez diot behinere deusik nehori maileruz hartu edo erasan. 

Prop 1887, 252. [Lastaki bat] mailheuz nahi diat gauaren iragaiteko. Prop 1896, 155. Nere erriko seme lander 

bati dirua malleguz badamaiozu, ez ezaiozu diru-saririk kendu. Ol Ex 22, 25 (Dv, Bibl, BiblE maileguz eman; 

Ur prestamenean eman, Ker aurreratu). Bere bost lagunekin, bi milun eman dauzkute, maileguz. Herr 20-2-1958 

(ap. DRA, s.v. mahasturuntza). v. tbn. Leon Lc 6, 34. 

- MAILEGUZKO (Dv), MAILEGUKO (Dv). Prestado. "Maileguko, qui appartient à l'emprunt" Dv. 

"Maileguzko, qui est d'emprunt" Ib. Barkha dezagun zor zaikun maileguzko dirua. Dv Neh 5, 10 (BiblE zor 

hori). Ni oinez, Jaun Aphezpikua astotto maileuzko batean. Prop 1907, 218. 

maileratu. v. mailegatu. 

maileru. v. mailegu. 


mende. 

1023


mailesi. "Seto de prado comunal (G-goi)" A Apend. Cf. maila (19), mailo. 

mailheu. v. mailegu. 

maileurkizun. "Graduando, malleurkizuna" Lar. 

maileurtezgarri. "Ingraduable, mailleurtezgarria" Lar. 

maileurtu (H (+ -aill-); -all- Lar Añ y H). 1. "Graduar, medir los grados de una cosa, malleurtu" Lar y Añ. 

"Graduado, malleurtua" Lar. 2. "Graduar, en la Universidad" Lar H. 

maileurtze. "Graduación, mailleurtzea" Lar. 

mailezpe (H; -aill- Lar H (+ -all-)). "Degradación" Lar. 

mailezpetu (Lar), mailespetu. "Degradar" Lar. Birjinia mailespetu da jaierti izan nahi delakotz? Birjin 73. 

maileztatu (H; -aill- Lar H (+ -all-)). "Declinar, en la gramática" Lar. 

mailgune. "(BN), lieu escarpé" Lh. 

mailinkuru (H (+ -aill-); -all- Lar H). "Caracol de escalera, mallinkurua" Lar. 

mailiza (H; -all- Lar H (+ -aill-)). "Quilate" Lar. 

mailizkai. "Quilatera, instrumento para reconocer los quilates en las perlas, mallizkaia" Lar. 

mailka. v. mailaka. 

mailkai (Lar H), malkai (H). "Majadero, con que se maja" Lar. "Mano de mortero, mailkaia, jokaia" Ib. 

mailkaitxo (Lar H). "Majaderos, majaderillos, los palillos de hacer encajes (porque se parecen a la mano 

de mortero), mailkaitxoak, lantxotxak" Lar. 

mailkako (Dv A). Huesecillo. v. maila (10). 

maillasko. v. mailasto. 

mailo. 1. "Maillo (G-goi), acantilado, peñón vertical" JMB At 66. "Malloa, peñascal (G-goi)" AEF 1928, 73. 

"A veces en las pendientes más acentuadas, por virtud de la erosión asoman trozos descubiertos de roca y se les 

designa con el nombre de (malloa) (G-goi)" AEF 1955, 69. "Darle de comer hiedra de las peñas, malloko untze 

(G-goi)" Ib. 118. Cf. JMB Mund I 61: "La ermita de N. a S. a del Mallo en el lugar de Riglos (Huesca), [....], 

estando aquel pueblo debajo de los dichos Mallos, que son 'unos peñascos muy altos, corpulentos y redondos'". 

Aldats ta malloetan sortzen diran arantza-beltz, [...]. Izt C 159 (v. tbn. 234). Bazter itsusiak zinez; zoko 

menditsu, oro patar, malkorra eta mallo utsa. FIr 134. Malloak beera amilka bota omen zuben. AIr EuskIp 9. 

Agirian dauden mallo eta arri koskorrak ez ikusteko. EG 1957 (3-4), 78. Aien nagusiak malloetan amildu ziran. 

Ol Ps 141, 6 (Dv harriari josirik, Or arri ondoan, Ker atxetik beera, BiblE harkaitzaren kontra). 

2. (G-goi; -illo AN-araq; -allo G-goi, AN-larr; H). Ref.: A (maillo); A Ardi voc (mailo); Caro EJ 1951, 113. 

"Prado, herbal" A. "Iztegian 'prado'-tzat erakutsi nuen. Amezketan 'prado comunal' da" A Ardi Voc. "Mallo, cada 

suerte de helechal (comunal) en el Aralar" Caro EJ 1951, 113. "Mallo: herbal en pendiente (Lecumberri); herbal 

en gradas o pendientes escalonadas (Ataun)" Comunicación personal. Para la interpretación de los ejs. de Orixe, 

v., por ej., EGIPV s.v. Malloas de Aralar: "Se llaman así tradicionalmente las praderas colgadas, sobre el valle 

navarro de Araiz, pero hoy, por extensión, se aplica a todo el circo de Aralar desde el monte Alborta hasta el 

Balerdi". Mailazotzik mailazotz ta mailorik mailo igon ziran amezketar gizaseme garako geienak [mendira]. 

A Ardi 131. Erriak asi dira igaroz mailloa. "Los pueblos empiezan a subir la Malloa (la Sierra de Aralar)". Or 

Eus 248 (QA 51 Aralarko malloa). Odeiak burua agertu / maillo-mendien atzetik. Ib. 312. Illargi-intzez mailloak 

pizkortzen [dira]. Ibiñ Virgil 101. Mallo barren artara jetxi [nintzan]. Zubill 67. Ardi aekin jo nuan Gainza- 


mende. 

1024


mallotik Uztegi-mallo barrenera. Ib. 67. 

- MAILO-MAILO. "Maillo-maillo (Sal, R-is-uzt), poco a poco" A. "Mallo-mallo (S; Foix), petit à petit" Lh. 

mailtxor. "(BN-lab), taba" A. v. maila (10). 

mailtza. Escalón, peldaño. v. maila. [Maldak] mailtza txiki batzuk ditu eskalleran gisa. Zubill 62. 

1 mailu (V, G, AN, L, B, BN, S; Dv, H (L); -aill- SP, Ht VocGr 312, Lar; -all- Deen I 254 , Lar, Añ, 

Arch VocGr, VocBN, Gèze 338, H, Zam Voc), mallo (V-gip). Ref.: Bon-Ond 151; A (maillu); Lrq (mallu); Iz 

ArOñ (ma(i)llu), Als (len), To (txingura); SM EiTec1 (mallu); Zubiau Burd 98 y 106; Etxba Eib (mallua, 

junguria); Garm CEEN 1970, 131; Holmer ApuntV; Elexp Berg (maillu). 1. Martillo, mazo. "Macho de 

herrero, maillu andia, maillukia" Lar. "Atarragar una herradura, perra malluaz prestatu" Ib. "(A) Dios rogando y 

con el mazo dando, Jainkoari erreguz, bearrari malluz" Ib. "Mallo" Lar y Añ. "Macear, malluaz, gabiaz jo" Añ. 

"Maza" Ib. "Maillu beraz joak (BN-baig), semejantes, litm.: golpeados por el mismo mazo. Mailluaz arrainka 

ari aiz hi (BN-mix), pescas con el mazo" A (que cita el VocBN). "Mallua (G-goi), iltzeak eta ziriak sartzekoa" 

Etxbe EEs 1931, 42. "El martillo para romper piedras (mayor)" Iz ArOñ. AxN explica tragaza (292), por mallu. 

v. 1 mailuka, marteilu, gabi, 1 gabiko. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, a partir del s. XVII. 

La forma general es mailu (-aill-, -all-); hay un ej. de mallo en Txirrita, junto a mallu. En DFrec hay 7 ejs. de 

mailu, 2 de maillu y 1 de mallu. Eziegiña arria baño gogorrago: arriari malluaz ere baledeko. RIs 26 (B 

maluaz). Penatzeko lanabesak han dire aurkhituak; / [...] burdiñazko maillu eta arrodak / zein handirikan 

itzultzen ohi ezbaitu errotak. EZ Man I 103. Iustiziak erretzera kondemnatu duena / edo ezperen mailluaz 

mianbroen hautstera. Ib. 126. Makilla borra bat edo maillu handi bat eskuan duela. Ax 54 (V 35). Zeruko Maisu 

miragarria ta ereje zakurren azote edo mallu gogorra izandu zan. Cb SIgn 24. Hirur kintale pezü dian mailia. 

"Une masse de trois quintaux". Xarlem 350 (347 maillü bat). Sutegi, ikatz ta mallu burdinazkuakaz [dabill]. Mg 

CO 19 (PAb 138 zur-mallu). Epallearen mallu gogorrak beratuko dik burua. VMg 86. Jerusaléngo árriak, emén 

bear díre moldátu trabájuen zizél ta malluaréki. LE Ong 17r (v. tbn. CatLav 448 (V 210) penitenziaren eta 

mortifikazionearen mailuaz eta zizelaz). Sutegiko malluak ez aute esnatzen. It Fab 255 (23 malluen ots). Mailu 

bat alzairaturik. [...] Mailu andi bat berria. Mailu tipi bat berria. HerVal 141. [Diabruak] ziarduela mallubakaz 

txikituten Kristinauen azurrak. Ur MarIl 42 (tbn. en Arr May 52 malluaz). Malluz urrerik garbienez egiñak. Ur 

Ex 25, 36 (25, 18 malluz landuak). Harria xehakatzen duen mailu bat. Dv Ier 23, 29 (Ol (-all-), Ker (-aill-), 

BiblE mailu). Ikasteko errementari, / auspuai erain, maillubaz tik-tak. Enb 165. Mailuak, marteiluak, burdinxuria, 

beruna eta ungidia. Zub 25. Mallo ori altxa. Tx B 49 (B III 78 mallua). Etxegintza madarikatu onetan 

darabildan mallua. Goen Y 1934, 101. Zanpagaiak eta jotzalle edo malluak. JMB ELG 30. Tiriki-tauki-tauki, / 

mailluaren otsa... Canc. pop. in Or Eus 210. Txingura-gañean malluaren dangadak. TAg Uzt 109 (v. tbn. Ag G 

216 malluen danbatekoak). Heure mailuaz jo ezak etsai oro. Mde Po 69. Ingude-mailu artean, / hauzirik 

zaharrena. Arti MaldanB 195. Arotzari arin arin mallue erabiltzen atzendu emen zitzaion (AN-araq). Inza 

NaEsZarr 8. Esku-langille onen lan-tresnak ez dira asko: [...] aizkora, mallua eta zepilloa. Garm EskL I 132. 

Metal goria, mailuaren kolpe eta orriken estutua hartzen [dago]. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). Ertilariak 

bere lan horietan kurrika eta maillua dituelarik. Ib. 123 (id.). 

v. tbn. Ox 168. Zait Plat 54. Maillu: Etxde JJ 109. Vill Jaink 123. Gand Elorri 98. Ibiñ Virgil 75. NEtx LBB 106 

(Antz 18 mallu). Mallu: AA I 528. Lard 125. Otag EE 1884b, 524. Anab Poli 66. Bilbao IpuiB 183. SM Zirik 69. 

(Como primer miembro de comp.). Gure barnean / axanparen mailu burnia / dugunean kolpeka. Azurm 

HitzB 61. 

"Batioja, mallua" Lcc. 

"Matadero. Abere alperrak maillura bialtzen dira (G-to), a animales haraganes se les envía al matadero" A. v. 

mailutegi. Ez da aski tüberkulinaren argia, behi baten tarrapataka saltzeko edo mailurat igortzeko. JE Med 

154s. 

2. (H; -all- Hb ap. Lh, H), mallo (H). Mallo. "Mail, masse de bois dur, long emmanché qui sert à pousser une 

boule de brui au jeu de mail. En ce sens on emploie malloa de préférence à mallua" H. v. MAILU-JOKO. 

3. (AN ap. A Lcq). "Son parásitos sobre las plantas en que viven. En algunas partes les llaman también 

malluba, que equivale a maza o martillo, dando así a entender que son unas plagas con que Dios aflige al 

hombre" Lcq 184. "Un parásito de plantas" A. 

4. "(AN, L-ain), piedra cilíndrica con que se afirma el suelo de una nueva carretera" A. 

5. "Maillu, pelmazo (AN-larr)" A Apend. 

6. "Mallue, cabezudo (AN-larr-araq)" Inza RIEV 1928, 153. 

- HARGIN-MAILU, BURDIN-M., DAILU-M., ESKU-M., GABI-M., LILI-M., SEGA-M. v. hargin, burdina, 

dailu, esku, gabi, lili, sega. 

- MAILU-ARRAIN (-illu V-m ap. Zubk Ond; FauMar 21). "Pez martillo, cornudilla (Sphyrna zygaena), mailluarrain" 

FauMar 21. 


mende. 

1025


- MAILU-DANGAKA. A martillazos. v. MAILU-UKALDIKA. Segaren ezpañeko akatsak mallu-dangaka 

leuntzen ekin zion. TAg Uzt 108. 

- MAILUETAN (-aill- V-gip), MAILUKETAN. "A mazazos. Abontzako jabiak diru asko euki arren, malluetan 

eitten eban suteixan, [...] trabajaba con el mazo en la fragua" Etxba Eib. Cf. mailuketa. Ola-gizona lanian 

dago / din, dan, din, dan, / atseden barik malluketan. Arrugain "Ola-gizona" (ap. DRA). 

- MAILU-JOKA. "A macha martillo, solidamente, mallu-joka egiña" Lar. 

- MAILU-JOKO. "Juego del mallo, mallu-jokoa" Lar. v. supra (2). 

- MAILU-KOLPE. Martillazo. Mallu kolpeak aditzean, / zurarekin itzatzean. EZ Eliç 419. Maillu kolpeek 

ingudea gogortzen duten bezala. Ax 97 (V 66). Murru zahartua lehen maillu kolpean / erortzen da. Gy 118. 

- MAILU-MUTU. "Mallü-mütü (S), marteau-pilon" Lh. 

- MAILU-HOTS. Ruido de martillo. v. MAILU-ZARATA. Arotzak ere bere maillu-otsa eztu entzuten! Gazt 

MusIx 70. 

- MAILUPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). Bajo el martillo. v. MAILUTZARPE. Igunpian ta 

mallupian apainduten dau agoia urtzalliak. Mg PAb 127. [Burniak] mailupean soinu jotzen du. MEIG IX 139 

(en colab. con NEtx). 

- MAILU-UKALDIKA. A martillazos. v. MAILU-DANGAKA. [Burdin ziria ereman] ungidearen gainerat, 

hemen eskuinaz mailu ukaldika mehatzeko, biribiltzeko. JE Bur 59. Hasten zen panpa, panpa, mailu ukaldika 

ungidiaren gainean. Zub 26. Gorritzen dute sutegian burnia ta mallu-ukaldika zanpatu ta naierara moldeatu. 

TAg Y 1933, 24. [Paldoa] mailu ukaldika [...] barnago bultzatzen du. Mde Pr 78s. 

- MAILU-ZARATA. Ruido de martillo. v. MAILU-HOTS. Sutegian sekula ez aut ikusten, / mallu zaratak ez 

due lorik galtzen. AB AmaE 203. 

Etim. Préstamo románico, probablemente del aragonés. 

2 mailu. "(V-ger), abolladura. Maillu bat be etxako egin arrautzeari, goitxutik jausi da baiña, no se le ha hecho 

al huevo ni una abolladura, [...]" A. v. mailatu (2). 

mailuari (-aill- V-gip ap. A; -all- Añ). "Martillador" Añ y A. v. mailukari. 

mailube. v. mailegu. 

mailubi (-all- V-gip, G-azp; -all- Aq 1240 (G), H), malubi (AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, B, Sal), maulubi (Ae; Dv 

(Ae)), mauli (B; H (BN)), mallabi (V-gip), maidubi (AN-gip), maubi (V-gip), malhuri (BN-arb), maiobi (Vgip). 

Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 687; A (malubi, mauli, maidubi, malhuri); EI 381; Iz Ulz (zeñ); Etxba Eib 

(mallabixa, mallubixa, maubixa). Fresa. "Hay dos clases: a) basamailluki (V, ...), larre-malubi (B), [...] fresa 

silvestre; b) baratze-malubi (B) [...], fresa de huertas" A (s.v. maillugai). "Zeñ góxuak zaudén malubíek!" Iz Ulz 

(s.v. zeñ). "Urki guenengo zelaixan, mallabixa ugari izaten ziran" Etxba Eib. "Pagadi eta gaztañadixetan eltzen 

da maubixa" Ib. Cf. VocNav s.v. malubia y malúbiye". v. mailuki, marrubi. 

mailugidi. "Fresal, mallugidia" Lar. 

1 mailuka (-aill- V, G, L-ain, B; Hb ap. Lh, H (+ mall-, maill-); -ia det., Lar Añ), malluke (AN-egüés-olza, 

B). Ref.: Bon-Ond 151; A (mailluka); Urkia EEs 1930, 26; Iz ArOñ (mailluka); SM EiTec1 (mailluka); Izeta 

BHizt (malluke); Elexp Berg (mailluka). Martillo; martillo pequeño. "Macho de herrero, maillu andia, 

maillukia" Lar. "Mazo" Ib. "Malluka (V-gip), untzeak sartzeko gabitxoa" Urkia EEs 1930, 26. "El martillo para 

meter clavos, etc. (menor)" Iz ArOñ. v. 1 mailu, mailuxka. Jo biar dau agoe guztietarako mia malluka txikar 

bategaz. Mg PAb 128. Burdinia samur ta biguna dago; mallukiagaz edozein itxura artu eragiten jako. Mg CO 

105. Mailuka bat. HerVal 148. Bere itzak dirala mailluke bat bezela, puskatzen duana arririk gogorrena. Kort 

Serm 155. Mallukaz ongi landutako burni-orizko-ontzi bat. Zait Sof 173. 

- MAILUKA-HOTS. "An tallarrian euan malluka otsa" SM EiTec1. Cf. MAILU-HOTS, mailukots. 

2 mailuka (c. sg. A; H; -aill- SP, H (+ -all-)), malloka (V-gip ap. Etxba Eib). (Adv.). "À coups de maillet" SP 

y H. "Dando golpes de mazo" A. "Ferran zan batek malloka eitten eban Txirixo-kaleko suteixan" Etxba Eib. 

Danak argimutillean urre-ore berberean malluka egiñak. Ol Ex 25, 36 (Ker mailluka landuak; Dv mailukatuak, 

Ur malluz egiñak). Malluka landutako urrezko kerub bana. Ol Ex 25, 18 (Ur malluz landuak). Ola-gizonik / 

zarrena, / aitz joka ari da / malluka. NEtx LBB 235. [Ertilaria] han doa mailuka eta aldika, bere kolpeekin 

idazten. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). 

mailukada (H (+ -aill-); -all- Lar, Añ, H). "Martillada" Lar y Añ. "Coup de maillet, de marteau, de mail" H. 


mende. 

1026


Mallukada eman ezkero, txingureak edo segeak artu egin bear. Ayerb EEs 1912, 180. Mallukadak ziruditen 

nere biotzeko taupadak. Txill Let 104. Itzelezko mallukada bat bekoki-bekokian emonda, siku itxi eban. Bilbao 

IpuiB 183 (34 maillukada). A zelako mallukadak emon eutsazan bere sutegira eroan ebanean! Ib. 89. 

mailukadaka. A martillazos. Bepurubak, matrallak, sudurra, ezpanak andi ta trauskillak ebazan, sutegiren 

baten mallukadaka egiñak irudijela. Kk Ab I 31. 

mailukaldu. Martillazo. v. MAILU-KOLPE. Ala hil nahi izan / maillükaldü batez. Tragèdie de Normandie 

(ap. DRA). 

mailukari (H; -aill- V, G, AN ap. A y A Morf 87; H; -all- Lar, Añ, H, Zam Voc). Herrero; (en gral.) el que 

trabaja con martillo. "Martillador" Lar y A (que cita a AA). "Martillero, el que trabaja con martillo" Añ. v. 

mailuari, mailumari. [Burdinia] oztu ezkero, gogortuten da, ta mallukari gaisuak ezin dau besterik ezpada 

nekatu buruba alperrik. Mg CO 105. Gogortzen eta elkortzen du biotza bekatua bekatuari erantsiaz, maillukaria 

ari zaion ingudea bezala. AA I 402. Burni apaintzen ari ziraden mallukarien [otsak]. Izt C 216. Au izan 

mallukaria eta kobrezko eta burnizko lan guztien egillea. Ur Gen 4, 22 (Dv harotz). Lênen maillukaria, / omen 

Tubalkain; / lênengo ola-gizona, / antziñako Matxin. Lek in Or Eus 210. 

1 mailukatu (-all- O-SP 230 SP; -aill- Ht VocGr 353, Dv, A). 1. "Rouer un malfaiteur à cause qu'on lui 

rompt les membres d'un mail sur la roue" O-SP. "Hacer sufrir el suplicio de la rueda" A (que cita a O). Bata 

dago urkhabetik ezin ithoz dilindan, / [...] maillukatzen da berzea, berzea da egosten. EZ Man I 102. 2. (H; - 

aill- B, BN ap. A; H; -all- Lar, Añ, VocBN, H), mallukitu (Lar H). "Martillar" Lar, Añ y A (que cita el 

VocBN). "Briser, frapper à coups de maillet" VocBN. Pekatubaren ultze sartu barrija atera leite erraz, baña 

ez pekatubakaz mallukatu badozu. Mg CO 111. Sagarrak beraz eta adarrak batetarik izanen dira, guziak urhe 

garbienetik mailukatuak. Dv Ex 25, 36 (Ur malluz egiñak, Ol malluka egiñak, Ker mailluka landuak, BiblE 

landua). Nok atera ultze ain mallukatuba? Mg CO 111. 

2 mailukatu. "Le syn. de mallatzea [...] meurtrir, piler, contusionner, écraser" H. 

mailukatzaile. "Maillukatzale (B), martillador" A. 

mailuket. Derantüx, mütüx eta millet, / birruillet, taillüket et maillüket, / nik ere nahi nüke eman / bi phüntü 

xüxen edo okher. Casve SGrazi 28. Cf. bearn. malhouquét. 

mailuketa (maillu- V, G ap. A; mallu- Zam Voc). Martilleo. Cf. MAILUETAN. Erri-etxeko malluketaren 

dunbotsa, lantegietako eresi zolia. Anab Poli 53. Lagun egin zioten gorputzari, [...] ta bi orduak pasata an asi 

zan malluketak anima berbera ikutzen zuan. Ib. 66. 

mailuki (V-ger-m-gip, G-azp-goi; -all- LandHizt 371, VocCB 419 Dv, Arzdi Plant1, Zam Voc), mauliki (Varr), 

maillugi (V-oroz; -all- Lar, Añ (V), VocCB 419 Dv, H (G), Arzdi Plant1), maillugai (V-och), mallugin 

(V-arrig). Ref.: A (mailluki, maillugai, mauli); EI 381 y 382; Iz UrrAnz (mailluki), IzG (marubi), ArOñ 

(mailluki); Zubk Ond (malluki); Elexp Berg (mailluki). Fresa. "Hay dos clases: a) basamailluki (V, ...), [...] 

fresa silvestre; b) [...] ortu-mailluki (V-arr-m), fresa de huertas" A (s.v. maillugai). "Mailluki, fresa silvestre" Iz 

IzG (s.v. marubi). "Mallugin, metra, fresa silvestre o de monte" (Llodio). v. mailubi, marrubi. Mueta 

askotako lora txiki ta andiak, eta mailluki bat edo beste. Ag AL 54. Malluki arrontera zabaldu ta geituten da 

malluki garaunaren mamiñ bitartian daguan aziyaz. NecCartV 73. 

Baratzean barriz, baba, aza, mailluki, idar, lur-sagar (patata) eta beste landara guztietarik. Alt EEs 1917, 44. 

Oa basora ta ekarstazan otzaratxo bete mallugi. EEs 1928, 65. Mailuki ederrez zimeratxoa bete bete egin 

[eban]. A EY II 19. Oinutsik mailukitara bialdu eban. Ib. 19. Eurak erakutsi dauste mailuki-lekua. Ib. 20. 

- MAILUKI-BELAR (mailluki-bedar V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg). "(Potentilla sterilis), fresa estéril" Elexp 

Berg. 

mailukialdi. Temporada de fresas. Malluki aldiya igaro daitenian, garbitu biar da mallukiduia. NecCartV 

74. 

mailukidi, mailukidui. Fresal. Malluki aldiya igaro daitenian, garbitu biar da mallukiduia. NecCartV 74. 


mende. 

1027


mailuko (-all- AN-ulz ap. Iz Ulz). 1. "Mallúkua, el martillo" Iz Ulz. Cf. W. Bergman 81: "Malluko, Burgui 

(para majar el cáñamo)". v. 1 mailuka. Mailuko bat alzairaturik. HerVal 165. 2. "Mailluko, aldaba (ANulz)" 

A Apend. 

mailukots. "Maillukots, aldabonazo (AN-ulz)" A Apend. 

mailumari. "Maillumari (V-arr-och...), martillador" A. v. mailukari. 

mailura (maill- G-to ap. A), malura (V-ger-m, L-ain ap. A). 1. "Podredumbre" A. Beste batzuetan berriz, 

alako itxura moduan sortutzen da gaitza, non esan lezakean dagoala beraren malura guzia leku batean bilduta. 

Aran-Bago ManMed 215. 2. "Mallura (G-to), escozor" A. 

mailuskatu. "Mailluskatu (Vc), calcar, aplastar" A. Cf. malaskatu. 

mailutegi. Matadero. "Abattoir" GH 1933, 233. v. 1 mailu. Ez da aski tüberkulinaren argia, behi baten 

tarrapataka saltzeko edo mailurat igortzeko: askotan, mailutegian pikatzearekin, ez baitzako hatzemaiten deus 

handirik. JE Med 154s. 

mailutu. "Mallutzea, même sens que mallatzea" H. v. mailatu, 2 mailukatu. 

mailutzar. "Gran martillo" A Morf 275. Biotzaren gañean taupadak mallutzar batek emango bai lituan. 

Txill Let 105. 

- MAILUTZARPE. v. MAILUPE. Darua agoia urtzalliak mallutzarpeti gabi-igunaren azpira. Mg PAb 127. 

mailuxka (T-L), mailuska (BN-baig ap. A), malluiska (Lar). "Porrilla de herrador" Lar. "Martillo" A. 

"Martelet" T-L. v. 1 mailuka. Arriak puskatzen dituan malluskaren pare. AA III 433. Horma puska baten 

kraskatzeko aldiz, mailuxkarik ere ez! JE Ber 70. 

maimen. v. mihimen. 

maimuxal. v. mamuxel. 

main. v. mahai; mairan. 

1 maina (H), maña. 1. Manera, modo. Azkue, s.v. mana, cita el ej. de Oihenart. Zure irudi ederrak eta 

maina jentilak / gaizkiago zauri nizi ezi dardo zorrotzak. E 191. Saindu maña, otso hazaña. "Il a la contenance 

d'un Saint et les actions d'un loup". O Pr 665 (escrito y , posiblemente con un signo diacrítico 

en el ms. original; v. la ed. de Iker-15, 2003, 285). 

Comportamiento. "Gaztetasuneko mainak" SP (sin trad.). Berriz leheneko maiña gaixtoetara bihurtzea. Ax 

470 (V 304). Beharrak izurriaren mañak ditu, askazi-adiskidez gabetzen gitu. "La necessité fait 

comme la peste, elle nous prive de parents et amis". O Pr 82 (Azkue s.v. mana traduce "tiene las mismas 

propiedades"). Ordean gizon egin naizenean, utzi izan ditut haurreko maiñak. He 1 Cor 13, 11 (Lç manerák, Dv 

lanak, IBk e IBe gauzak; Ol y Ker umekeriak, Bibl haurkeriak). Ikhasiko ditutzu haren [Salbatzaillearen] mañak 

eta bideak, eta moldatuko ditutzu zure akzioneak eta zure konduita harenaren gaiñean. He Phil 92 (SP 90 ibilbideak 

eta iar-mainak; Dv --a quien sigue Azkue-- traduce "goûts"). 

2. (L, S (-añ-); Arch VocGr, H; -aiñ- Ht VocGr, H; -añ- Lar, Añ, H). Ref.: A; Lrq (maña). Maña, destreza. 

"Industrie" Ht VocGr 374. "Génie" Ib. 367. "Habileté, initiative, ingéniosité" Lrq. Mutil-neskatoz lenaengo / 

bete bear dau etsea, / oi eta aen gobernatzeko / bear dau andi mañea. Lazarraga 1196r. Trabajua, mañak garai. 

"Más vale maña que fuerzas". RIs 80. Orduan bere artea, antzea, maiña eta ahal guztia enplegatzen du. Ax 176 

(V 118). Mila maña on erakusten dau bere ofizioan. Acto 353. Ikusirik etzela modurik aplakatzeko Enperadore 

onen kolera pensatu zuen Flabiano Patriarkak maña au (Langarika, s. XVIII). ETZ 159. Aitak ere beárdu, baña 

amak dezáke [aurra] obéki ázi prinzipioetán, barinbadú maña ta zelorik. LE in BOEanm 494. Auntz edo bei 

gaisto, esirik onenak igaroteko mañia daukenak. CrIc 83. Maina bezala, badu izpiritu zuhur. Hb Esk 104. Pelota 

aidian artzen / frantzesaren maña. Ud 59. Ezauturik zelan zan mañea / indar andia baño sarritan obea. AB 

Olerk 402. Mañaz eta indarrez donzellari eraso zion [etsaiak]. Arr May 155. Bertsuetarako maña. Uzt Sas 271. 

En DFrec hay 2 ejs. de maina. v. tbn. Bv AsL 150. EusJok 54. Arte. Izarrera ailtxa zagun [Iainkoa] utzirik 

berze maiñak, / eta ofizio hartan ahi geure ezpaiñak. EZ Man II 18. "Donaire" A. Han gure ona dugu 

lehen-lehenik bilhatzeko, eta ez hizkuntzaren maina eta edertasuna. Dv Imit I 5, 1 (ap. A; SP hitzen sotillezia, Ch 


mende.


hitzen edertasuna eta arrimua, Mst elhestaren goratarzüna, Leon mintzaiaren goxotasuna). 

3. (-iña Vc, Gc, ANc, Lc, Sc ap. A; Lar, Dv). Astucia, maña, treta. "Descornar la flor, [...] norbaiti bere mañak 

igerri" Lar. "Etsaiaren zenbait maina gaixtoz gerthatzen bazait deusetan ere huts egitea (He)" Dv. Anhitz 

maiñaz eta trazaz usatzen duela gure bide onean ibentzeko. Ax 101 (V 69). Eméngo tribunaleetán daike agián 

disimúla deliktoa ta engaña juéza, abogátu, prokuradóre, testigo ta ajenteén manaéki. LE in BOEanm 528. Eta 

ekun zein konzeju erdeiteko medio zointaz apoderaten zren mañarekin Jesustaz. Hual Mt 26, 4 (Samper maña; 

Lç fineziaz). Berak usa oi dituen milla mañakin gure kontra enpeñatzen danean [Morfeo]. "Artificios". Otag EE 

1882c, 534. Zoli dagola [España] zatituteko arrotzen mañak. AB AmaE 446. Esne kentzen asi az / arro eta 

mañez. Enb 161. Onek, arako Mari, Peruren emazte zuurraren antzeko maiñak zituan artuak, nunbait. Erkiag 

BatB 59. 

4. Mimo, caricia. Cf. MAINA EGIN. Amurus itsuak, emaztearen hitz ederrei eta maiñei behatzen zaienak. 

Ax 344 (V 229). Altxatu dut zure gana / neure begien maina. Hm 132s (Azkue traduce "mirada"). Eskonduen 

arteko maite-mainez. Bibl Gen 26, 8n. 

5. (L-côte, BN-baig ap. A; SP, Dv, H (+ -aiñ-); -añ- Lar, VocBN, Gèze, Hb ap. Lh, H). Mimo, cuidado, 

atención exquisita, regalo. "Mainaz hazia" SP (sin trad.). "Delicadamente, con regalo, mañaz" Lar. "Soin de sa 

personne" VocBN. "Gâterie. Maina sobera egiten diozu haur horri" Dv. Cf. MAINAPEAN. Alabak gura 

dituzten maña guzietan azitzen dituzte. Cb Eg III 362. Bizitz-izpiritualean Jainkoak giten dauzkigun bestamainhei 

darraizte frogantza garratzak. "Caresses". Birjin 392. Beste maina txarretan gurasuai kastau eragin 

deutseen umiak. fB Ic II 143. Aixetsuba ta maina gaistuetan azija. fB Ic III 350. Artoa eta gaztaña / ugari ba 

dute, baña / eper gaztearen maña [baño] / naigo dut arraren zaña. Izt Po 137. Orduko ase-gozo eta mainak non 

dituk orai? Dv LEd 186 (Cb Eg II 102 erregaloak). Gorphutzari maina frango emanarazten diotza, balinba ez 

dela hila. Laph 76. Onela Santua mintza oi zan gorputzaren mañaz. Bv AsL 185. Behar da maite ükhen 

[xahütarzüna], behar da begiratü ernetarzün eta maiña handirekin. Ip Hil 48. Eraiki zien haur hori maina 

handirekin. Ib. 54s. Alta bada pereku eta maina guti zuten etxean, beharrez kanpo. HU Zez 70. Arno kinkinak on 

egin ziokeela bazaitekeen; bainan maina berezirik ez zezakeen onhets beretzat. Prop 1901, 31. Estakurutzat 

emanez mainak guritzen duela gaztea eta nagitzen. JE Bur 208. --Ahalketua ere nago zuen maina guziez. --Ez da 

zeren, ez da zeren! Barb Sup 22. Ez dakit [...] larderia sobera egin zion, ala mahainean ez aski maina. Lf 

Murtuts 5. Dena bihotz zen, dena maina erientzat. Lf ELit 205. v. tbn. Zby RIEV 1908, 416. Ox 96. Etcham 31. 

"Mainarekin egiten den lanak begi-ukhaldi ederragoa izaten ohi du, le travail fait avec un grand soin [...]" Dv. 

"Gauza minberak behar du mainarekin erabili" Ib. Capricho, ganas (de jugar). Ona zek mugitu zituan 

mutikuen mañak jostatzera anai Bernardorekin; zeñak beti prest daude lan ontarako. Bv AsL 86. 

6. (gral.; Dv, H; -añ- Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Asp Leiz2 (mañe); Elexp Berg (maiña). Capricho 

infantil; melindre; llanto, lloriqueo. "Dengue, melindre" Lar. "Mañas [...] impertinencias, antojos" Ib. (v. tbn. Añ 

s.v. mañas). "Har zazu hau maina guti eginik" Dv. "Murria, lloriqueo" A. "Egun guztian mañak dittu ume onek" 

Etxba Eib. "Zergaittik barik mañak eitten dittuzu beti" Ib. "Capricho; lloriqueo caprichoso. Mañe besteik ez do 

aur orrek" Asp Leiz2. "Llanto infantil, sobre todo cuando es fingido. Txikixak maiña baten pasau dau goiz 

guztia" Elexp Berg. "Etzazula mañik ein, no lloriquees" (G-bet). Bortz alferrek mainekin mirikuz galdea. Hb 

Esk 186. Ohe baten erdian eskaintzen diote, eta Iñaziok batere mainarik gabe hartzen du, nahiz eskale zikhin bat 

den bertze erdian. Laph 107. 

7. "Maiña (V, B), hábito, costumbre" A. Cf. bizimaina. Beste libertade ta maña gaiztoetan. Cb Eg III 365. 

Gaizki egiteko ta esateko mañak. Ib. 360. Alango maña edo ekandu dongaak daukezanak. Mg CO 72. Lenago 

maña txarretan oitutako batzuek arma artzen. CartAnd 393. 

8. Aspecto. Xuri garbi zeru gaiña, / itsasoak eder maina: / haize ona belarako, / denbor-ona partitzeko 

(1798). BertsZB 93. 

9. Cebo. Bóta sáreak maña edo zebo on batéki. LE Urt ms. 83r. 

10. "Maiña (V-m-gip), recreo de niñas, simulándose reinas, tenderas" A. 

- GEZUR-MAINA. v. gezur. 

- MAINA-ALDI. Capricho, antojo. Beren borondate eragabe ta maña aldi gaistoak ukatzeko. Cb Eg III 360. 

- MAINA EGIN. a) Acariciar. Egiten zioela [emazteari] maiña eta kareza. He Phil 404 (SP 400 

karesamendu). b) Mimar, regalar. "Allicefacere, [...] lilluratu, xarmatu, mañak egin" Urt I 522. Gorputz huni, 

nola maina eginen diot gaurgeroztik? Dv LEd 113 (Cb Eg II 59 gusto eman). Orai ere haragia zerbitzatzen, huni 

maina egiten. Ib. 159. c) Cf. supra (6). 

- MAINAPEAN. Regaladamente. "Xatar txarrez estalia Iainko bat zilho batean, eta ni, airez hantua, biziko naiz 

mañapean (Rob)" H. Bethi atsegiñpean eta maiñapean hazia izatu baliz baiño [gorputza]. Ch I 24, 5 (SP 

plazeretan, Mst boxi hunez, Ol ereguz). 

- MAINAZKO (Dv). a) De habilidad. "Mainazko lanek nahi dute artha handi bat" Dv. b) "Mainazko solasak, 

paroles de gâterie" Dv. 

- MAINETAN. Con caprichos, haciendo melindres. "Bizarra arpegixan eta mañetan ziarduan" Etxba Eib. 

2 maina (AN-gip). "Lana de buena calidad [...] seguramente 'merina'" BU Arano. 


mende. 

1029


3 maina. (Empleado como eco de baina). Cf. ej. de Ox s.v. mainatu. Baina langileak --berriz ere "maiña"rekin 

hasi behar-- [...] hobeki daki lanaren berri. MEIG III 154. 

mainada (SP A, Lar, H; -aiñ- Ht VocGr 359), mañada, mahainada. 1. Familia. Cf. mainata. Noe 

mañadarekien aurkhitu zen prestua. EZ Man I 95. Mainadarik duenak [...] giristinotasuneko eginbideak irakhats 

biatzo. Harb 435. Gure maiñadaren mantenatzeko. Ax 225 (V 149; Azkue traduce "criado"). Paulok artha utzten 

deraue emaztei etxeko mainadaz. SP Phil 403. Animalietarik eta maiñadetarik lehenbizikoa galdegiten bazuen. 

Arbill dedic. Berehala bathaiatuak izan ziren bera eta bere mainada guzia. He Act 16, 33 (TB harekilako, Dv, 

Ol, Ker, IBk etxeko, BiblE beretar). Gosez hiratzen hari maiñada gaxoa (c. 1790). BertsZB 148. Horra non 

izanen den etxean mahainada berri bat. "Famille". Birjin 199 (si no se trata de cruce con mahain, es posible que 

sea errata por mainha-). Mainhada edo familia batean. Dh 473. Aita on bat bere etxean bere mainadaz inguratua 

dagoenean. Dv Telem 49. v. tbn. MEIG VII 38. 2. Hacienda, posesiones. "Colonarium, mañadako, 

mañadatikako errenta" Urt V 371. Erabilli izan duk ene mañada guzia. Urt Gen 31, 37 (Dv y Bibl puska 

guziak, Ur etxetresna guztiak, Ol puskak, Ker tresna guztiak, BiblE ondasunak). 

- MAINADAKO (SP, Lar). Familiar. Norbaitek ezpadaduka bere etxetiarrez eta beregainki bere 

mainadakoez artha eta kontu. SP Phil 419 (He 423 mainadako). 

mainadar. Ménade. Betor mainadarren lagun [Bak ardo-arpegi ta oiuzalea]. Zait Sof 62. 

mainadun (Dv, H; -añ- Lar, H). 1. "Mañoso [...] que tiene mañas, impertinecias" Lar. "Achaquiento, el que se 

queja de poco mal" Ib. 2. "Mañoso, el que tiene maña, industria, [...] mañaduna", "mañero, el que tiene maña, 

[...] mañaduna" Añ. 

maina egin. "Reposar un líquido. Maiña egin yako botillari" A Apend. 

mainagabe. "Desmañado, desmañatua, mañabage" Lar. 

mainaka. 1. Con mimos, amorosamente. Batzuetan amodioz eta mainaka, bertzeetan larderia erakutsiz eta 

ikhara emanez, zuganatu nahi [izan nauzu]. Dv LEd 134 (Cb Eg II 71 amorez ta erregaloz). 2. (-iñ- V-m). 

Ref.: A; A Ezale 1897, 132a; A EY IV 282. "Maiñaka [esaten da] Lekeitio-aldean umeak iokoan edo iolasean 

ibilteari" Ezale 1897, 132a. Artadian aparika edo maiñaka euren kontura iarduenean. A BGuzur 109. 

mainakizun. "Maina-, mañakizuna, qui doit être traité avec des soins délicats, gâté" H. 

mainari (-añ- Lar, Añ). "Mañero, el que tiene maña" Lar y Añ. 

mainari. v. GAU-ENARA, s.v. gau. 

maina-sagar. "Gordantxa, medikusagar" A Apend. 

mainata (BN-mix, S; SP, Dv (S); -aña- Gèze, Dv (S), H), mainat (-aiñ- S; Foix ap. Lh), mañeta (Arch VocGr). 

Ref.: A (mainata, mañata); Lh (maiñat); AtBou 367. Criado. Cf. mainada. Mainata etxekoari [...] emok 

ilhindiaz uzkiti. O Pr 313. Maiñata batek bere nausia zerbitxatü. CatLan 117. Etxe handi bateko bi mañata 

suerte. AR 48. Mañata zaharrak. Ib. 48 (Harriet, que cita este ej. s.v. mainada, interpreta como sonante más 

aspirada la grafía -nh-). Nausi ona logale denian, maiñatak dirade beillari. Egiat 266. Deithü zütian mainatak 

otsez. Ib. 160. Mañaten eta langilen soldatak. CatS 50. Xainkhüz edo zerbait mainkhüdüraz soldadoguatik solthü 

dienen thalla bat, mañatek (edo familiek) phakatzekua. ArmUs 1892, 141. 

mainatera. v. manjatera. 

mainati (SP vEys, H (+ -aiñ-); -añ- Lar, H). 1. Mimado, caprichoso; melindroso. "Delicado, regalón", 

"denguera, dengosa", "mañoso [...] que tiene mañas" Lar. Ezerekin ez dira naikidatzen. Ezagun da Donosti (y) 

ortan jende mañatia bizi dala. Sor AuOst 85. Orrela artu ditezke / urte oro frutak, / izan arren berenez / mañati 

samurrak. It Dial (ed. Auspoa 25), 131 (ap. DRA). 2. Artificioso, estudiado. Handik heldu ohi dire begi 

dardo mainatiak eta estudiaturikakoak. He Phil 302 (SP 301 afaitatu). 3. "Mañoso, el que tiene maña, 

industria, [...] mañatia" Añ. 


mende. 

1030


mainatiro (H (+ -aiñ-); -añ- Lar, H). "Delicadamente, con regalo" Lar. 

mainatoki. v. bainatoki. 

mainatsu. 1. Delicado. O birjina sakratuak, / ala zuek dohatsu: / birjinari Kristok dio / anhitz plazer 

mainatsu. Hm 190. 2. (Dv, H (+ -aiñ-); -añ- Lar, H), mainazu. Melindroso. "Mañoso [...] que tiene mañas e 

impertinencias", "denguera, dengosa" Lar. "Gâté" Dv. v. mainati. Gure ama, ez delarik bada mainazu 

hetarik, barda ikusi dut hain hunkitu-harrotua egiazki! Bere mafrundiarekin, sukar puxka bat saltaturik, ohera 

joana zen. Barb Sup 54. 3. (H; -aiñ- V-oroz-m, L, B ap. A; H; -añ- Añ, H), mainhutsu (L ap. A). "Mañoso, el 

que tiene maña, industria" Añ. "Ingenioso" A. Mañatsuak bagiña munduan ugari, / tiro bategaz geunkez sarri 

illgo erbi bi. AB Olerk 402. 4. "Qui affecte des manières exagérées, empruntées pour se rendre aimable et 

agréable" H. 

1 mainatu (BN-lab ap. A; Dv, H; -añ- VocBN, H). 1. Cuidar, mimar; mimar demasiado, malcriar. "Soigner 

avec attention" VocBN. "Choyer, mignarder, douilleter" Dv. Eztio [haurrak amari] lorik egitera utzten, gau eta 

egun haren mainatzen eta errekaitatzen [...] hari behar du. Ax 488 (V 316). Hainbertze neskato beharra bere 

mainatzeko. Hb Egia 66. Batzuek behar dute izan higituak, / bertze zenbeitek aldiz luze mainatuak. Hb in BOEl 

49. Gorphutz ustel baten aphaintzen eta mainatzen. Dv LEd 158 (Cb Eg II 86 serbitzen ta erregalatzen). Tripa 

hura ongi bethetzen ahal zuen ta mainatzen. Elsb Fram 145. Maria, otoi ez maina niri haur hoik. HU Zez 72. 

Ongixko mainatzen nau gero! Hamar liberaz pisutua naiz, Maria gure etxeraz geroz. Barb Sup 151s. Jesusek ez 

othe zituen Ama-Birjina eta San Joseph goxoki mainatzen? Ib. 54. Bainan, / mainan, / phereka, / mereka, / hain 

arthoski goxatua / zen bezala, mainatua. Ox 96. (H). Tratar afectuosamente. Alabaiñan alhargun egon nahi 

izatea eta begiztatua, maiñatua eta balakatua izateaz atsegiñ hartzea. He Phil 420. "Horren eskutik 

atheratzen den lana ongi mainatua da bethi, le travail qui sort de ses mains est toujours bien soigné" Dv. 2. 

"Amañarse, (c.) [...] mañatu, (G) trebatu" Añ. 3. "Pheskiza ederretan mainatzen da, il se berce de belles 

espérances" Dv. 4. (V-ger). "Mañatu, prepararse" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

2 mainatu. v. bainatu. 

mainatu. v. bainatu; maneatu. 

mainatuki. "D'une manière soigneuse et adroîte" Dv. 

mainatxo, mañatxu. (Dim. de maina). Capricho. Guraso oneen kastigubak Luisen umetako mañatxubak 

kenduteko. JJMg BasEsc 27. 

mainaztatu (Dv, H; -añ- H). Mimar. "Mignarder" Dv. Orduan amonatua, / baita amasabatua, / Dama 

Josepharen umen umez / leiteke mañaztatua (1798). BertsZB 168. (Fig.). Acariciar, abrigar. Ez othe duzu 

zure baitan mañaztatu zenbait pasione perillos? Mih 121. 

mainazu. v. mainatsu. 

mainddo. v. manddo. 

maindio. v. mandio. 

maindire (G-to-bet, AN-gip-5vill-araq-burg, B; Lar, Añ (G, AN), Dv (G), H, VocB), maindira (G; H), maindia 

(Ae), maindere (AN-larr-5vill-araq-ulz, B; H), mainddare (AN-larr), maindera, maindre (AN-erro; Dv (ANmer), 

A (que cita a LE)), mandira (G-bet), mandire, manddire (AN-5vill), meindire (G-nav), ma(i)nddere (ANlarr), 

mandre (AN-erro, Ae, Sal), mande (Ae), mantre (R). Ref.: A (maindira, mandira, mandre, mantre); A 

Apend (maindia); Echaide Nav 198; Iz Ulz (maindéria), To (maindire); Caro CEEN 1969, 223; CEEN 1970, 358; 

Izeta BHizt. Sábana; lienzo; sudario. "Agotza etxeratzeko izara-antzeko oial aundia (AN-araq)" P. Urkia EEs 

1930, 46. v. izara, mihise. Tr. Documentado en textos navarros y guipuzcoanos, desde principios del s. XVII. 

Se encuentra tbn. en Lauaxeta. En DFrec hay sendos ejs. de maindire y maindere. Maindre garbia eta xuria, 

zeñes mortajatu baizuten Kristo gure Iaunaren gorputza. Ber Trat 11v. Illezko ta maindirezko ta mantazko bere 

oatzea. Mb IArg I 254. Oatzeko maindirak. Ib. 119. Artu zúte bada Jesúsen gorpútza, ta inguratu zúte misésko 


mende. 

1031


maindrees aromaéki. LE Io 19, 40 (Ur maindire; Lç mihistoihal, He mihise oihal, TB, Dv, EvS e IBk oihal, Ol 

miesa, Leon hil-mihise, Or paxa, Ker zapi, IBe oihal zerrenda). Zure Pasioko siñalea utzi ziniguna Mandire 

Sanduan. Añ CatAN 81 (unas línea más arriba maindire). [Gorputza] inguratu zue mandre garbi batean. (Mt 27, 

59). BOEanm 1339. Bildu zuten maindira batean. Oteiza Lc 23, 53. Gorputza maindirearen gañetik paxatu. Lard 

464. Maindire xuri batean. Echn Mt 27, 59 (Hual mantre, Samper mandre). Goizero nabill maindiriak eziñ 

botarik gorputzetik. Sor Bar 27. Mandira batean bildu [imajiña]. Zab EE 1884b, 204. Engoxan antze zaikugu 

llarne mantria sotoaren erdian. Mdg 132. Anketatik elduaz maindire bat plegatuko balitz bezela. Iraola 95. Bear 

zittuen oial ta maindere berriak. Inza Azalp 71. Ezin-jekia botaz ta arekin maindire. Or Eus 136. Mandre 

(maindire) bat, arizkoa ez (Ae). A EY III 402 (I 271 (AN-larr) maindire). Mandreak eder plegatrik (Sal). A EY 

IV 317. Mikrobio txarrez jositako maindireak. Vill Jaink 85s. Bere oieko gañeko maindiria bi doble eginda 

jarzten zioten. Salav 68. Etxetan maindirez bildurik eta katez josirik ibili ohi diren mamu edo iratxoak. MEIG I 

174. 

v. tbn. Legaz 65. Xe 201. Ag G 318 (52 maindira). A Ardi 76. Ldi BB 8. Ir YKBiz 473. EA OlBe 67. JAIraz Bizia 

20. Etxde AlosT 54. Arti Ipuin 58. And AUzta 146. NEtx LBB 250. Berron Kijote 173. Maindera: J.J. Ayerbe 

EEs 1912, 218. Maindre: FLV 1988, 152 (Ibero, s. XIX). Mandire: PPer FLV 1987, 190 (AN-gip). 

(Fig.). Itzalak bere erio-maindirea zabaltzen duenetik. Or Mi 77. Lañozko maindira zurija. Laux BBa 120. 

Buruaz ortze-maindira zulatzen dun dorreak. TAg Uzt 11. Negu latzaren elurrezko maindire erailkorra. Etxde 

JJ 248. v. tbn. Izeta DirG 59. NEtx LBB 196. 

- MAINDIRE-ARTE. (En casos locales de decl., en sing.). Entre las sábanas. Uri aundian amaika loti / 

maindire-tartean dira. Or Eus 389. Etxekoak, maindire artetik atera nai genituzke soiñu alaiz. NEtx LBB 194. 

- MAINDIRE-AZPI. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo la sábana. Burua maindire-azpian gorde. Anab 

Poli 78. 

Etim. De lat. mantile (o -ele). 

maindireko (-dere- G-nav, AN-5vill ap. A), manddereko (Ae ap. A Aezk). "Pañales, litm., sabanilla; doble 

dim. de mandere" A Aezk 296. 

maindirepe, maindirape. 1. (En casos locales de decl., en sing.). Interior de la cama, bajo la sábana. 

Maindirepian burua sartuaz. Iraola 16. Maindirapera sartu zaigun sugea bezelaxe. TAg Uzt 69. Maindirapeko 

egona. Ib. 74. Sartu zan makildutakoaren antzeko gorputzarekin maindirepean. NEtx LBB 16. (Fig.). Parte de 

debajo de la nieve, etc. Lurra elur-maindirepean lo dagonean. Or Mi 76. (Con adj.). Maindirape 

epelean. TAg Uzt 249. 2. (Como sust. pleno). Elurpean lo / dagoen lurra, / illobi aundia ote?... / Ire ezurrak 

betirauneko / arnasez iraun-azteko / maindirepea dala uste. NEtx LBB 263. 

maindiretara, mandereta (Sal). "Mandereta bat agotz, una sabanada (sábana llena) de paja" A Morf 105. 

maindu. v. maingu. 

maindureta-. Arstoa mainduretan. (Interpr?). Saug 77. (¿Relacionado quizá con maniura, maniureta?). 

maineru (-añ- Lar, Añ), mainero (H (+ -añ-)). "Mañero, el que tiene maña" Lar y Añ. 

mainetofon. v. magnetofon. 

maingu (G, AN-5vill-araq-ulz, L, B, BN-baig, Ae, Sal; SP, Deen I 473 , Urt III 34, Lar, Aq 700 (AN), 

Añ (G, AN), Arch VocGr, VocBN, Dv, H; -iñ- Ht VocGr 334; mañgu Volt 55), maingi (G-to, AN-araq-ulzegüés-erro), 

mainku (Sal, R; -kh- H), mainko (H), maingo (H), maindu, mainki (AN-olza), maiku (-kh- H), 

maiki (AN-araq), maki (G-nav), mangi (Añ (G, AN)), mango, mangu (H), manku, manko (V-gip), meinku 

(Sal). Ref.: Bon-Ond 154; A (maingu, maingi, mainku); A Apend (maingi); Echaide Nav 256; Iz ArOñ (mankúa); 

Ulz (maingi); Izeta BHizt; ZMoso 58, 66. Tr. Maingu es la forma empleada por la mayoría de los autores 

septentrionales y algunos alto-navarros y guipuzcoanos (como Mendiburu, Lizarraga, Iztueta e Iraola). Hay 

manku o manko en Arrese Beitia, Txirrita, B. Enbeita y Anduaga, mangu en Astarloa y mango en el no muy 

fiable Voltoire. La forma maink(h)u se encuentra en Hualde, Inchauspe, Lapeyre (212 (V 95)) y Lafitte, 

maik(h)u en Sauguis y Prop, maingo en Lauaxeta y maingi en textos navarros. Maindu de Xenpelar parece 

deberse a influencia de la rima. En DFrec hay 3 ejs. de maingu. 

I (Adj.). 1. Cojo. Zakuskianean mutuak minzatzen, hebainak sendaturik, mainguak zabiltzala. Lç Mt 15, 31 

(He, Dv, SalabBN (-iak), Echn, Samper y Leon maingu, Hual ma¸)nku; Ip txankhü, Ur (V y G), Ol, Or, Ker, IBk e 

IBe (h)erren). Maingi zioak ori (Ostiz, 1576). ConTAV 5.2.4, 108. Mangoa da. Volt 190. Zahar, itsu, maingu, 


mende. 

1032


hebain, eri hura. Ax 183 (V 124). Anzara maikua arrunt. Saug 10. Itsuak argitu direla, mainguak xuxendu. Lg II 

153. Maingu tropa bat. Monho 38. Maingíak ibiltzen. LE Kop 81. Kantidáde andi bát eri, itsu, maingu, eár. LE 

Io 5, 3. Eta zen bi zangoetarik maingu. Dv 2 Sam 9, 13. Ez dut maingu gelditu nahi. Laph 14. Oteketan besterik / 

ezpanu izandu / gaur enitzan egongo / anketikan maindu. Xe Bertsol 233. Mainku bat bi alderat trinkulin 

trankulin zohan. Egunaria 1873, 11 (ap. DRA). Lau gathu zahar, anjelusean, / bat maingu, hirur saltoka. Elzb Po 

208 (reproducido en Barb Sup 117 y Or Eus 113). Sortzez maingu eta mutu zuten haurra. Jnn SBi 106. 

Mainkhiak eta herbalak ebil erazten zütian. Ip Hil 154. Kille mainguari. Iraola 58. Billabonako mankubarekin. 

Tx B I 24. Maingi ta itsuak. Ir YKBiz 295. Antzara mainguaren urhatsa zuela. Lf Murtuts 43s. Maingua naiz. 

Mde Pr 156. Eta mankuak dabiltz / dantzan ta jolasen. And AUzta 141. Gizonxka bat erdi maingu, erdi eskale. 

Ardoy SFran 96. Jende gezurtie, maingia baño lenago arrapatzen da (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1208. v. tbn. ES 

180. Brtc 103. Hb Egia 98. Zerb Azk 17. Xa EzinB 117. Maingi: ETZ 272 (Erro, s. XIX). 

(H). (Aplicado a cosas). Bi ohexka, mahain bat eta kadera bat maikhua bagintuen. Prop 1897, 138. 

(Fig.). Gauza ederrak erranik ere, mainku-airean atheratzen badira [pertsuak]. Lf ELit 92. 

2. (L, BN, S; SP, Lar, Añ (G), H), mainko (H), mainku (-kh- H), maingo (H), mangu (H), manku (V-arroroz), 

manko (V-gip). Ref.: A (maingu, manku); Iz ArOñ (mankúa). Manco. "El que tiene el brazo o la pierna 

inútiles de nacimiento" Iz ArOñ. Zenbat lan egiten dituzten mainguak eta eskurik etzutenak. Mb OtGai I 156. 

Obra onak egiteko mainkoa. Cb Eg (ap. H). Errenak, itsubak, mankubak, tuillidubak edo beste faltaren batzuk 

euki zitubenak. Zuzaeta 106. Ezta an izango ez errenik [...] ez mangurik. Astar I 113. Eperra maingu da egoti. 

Izt Po 137. Arrezkero txangue edo mangue etzala palta etxe artan esaten due (G-goi). JMB Mund IV 115. Mutil 

maingo, arpegi-gorri. "Manco". Laux AB 55. 

3. (AN-gip-5vill, BN-arb), mainku (BN-arb; -kh- H), maiku, manku. Ref.: Gte Erd 287, 289. (Fig., gralmte. 

acompañado de burutik). Inútil, torpe. "Ez naiz, uste baduzu ere, burutik mainkhu" H. Etzan bere denporan 

burutik mankoa. AB AmaE 235. Bere zaharrean [...] burutik maingu ez dena. HU Zez 130. Ez zukeela kaskoa 

zangoak bezain maingu. Lf Murtuts 6. Baña ugazaba ez da mankua, / tratu barria ein dau sekulekua. BEnb 

NereA 48. Biziki langile handia zen [...] eta ez burutik maikhu. Herr 25-6-1959, 2. Ba! Ez duk burutik maingu! 

(AN-5vill). Inza NaEsZarr 1732. manka. (Con marca de género). Neure andria ez da burutik mankia / 

erderaz ere badaki euskaldun garbia. Auspoa 106, 134 (ap. ELok 281). 

4. "Mangu (V-arr-oroz-m, G-azp), entumecido" A. 

II (Sust.). (BN ap. A VocBN; Dv, H), mainku (BN-lab ap. A; -kh- H). 1. Cojera. "Mouvement qui fait 

boiter. Yakobek maingu handi bat du" VocBN. "Mainku ttika bat (BN-lab), una ligera cojera" A. "--Zer du ez 

etortzeko? --Zer duen? Zakurren maingia (AN-araq). --¿Qué tiene para no venir? --Excusas". Inza Eusk 1927, 

145. 2. (Fig.). "Egiteko hortan bada nonbait maingua, dans cette affaire il y a quelque part un défaut, ou cette 

affaire cloche de quelque côté" Dv. 3. Eztu burutik maingurik bere aldeko (AN-5vill). 'Berak nai duenerako 

buru ona du'. Inza NaEsZarr 1481. 

- ESKU-MAINGU. "Manco de manos, esku mankua" Lcc. 

- MAINGU-DANGALA. "Mainku-dangala (R-uzt), renqueando mucho" A. 

- MAINGU EGIN (AN, L, BN ap. A; Dv). Cojear. "Idi horrek maingu handia egiten du" Dv. 

- MAINGURIK (H). Cojeando, en estado de cojera. Obe duk hire, maingurik bizitzean sar adin, ezen ez bi 

oinak dituala gehenara egotz adin. Lç Mc 9, 45 (He maingu; Dv y Leon zango-motz, Ol e IBk (h)erren, Or, Ker 

e IBe (h)ankamotz). 

Etim. De lat. mancus. 

mainguarazi. "Faire clocher" Dv. 

maingudura (Hb ap. Lh), mainkudura. Cojera. "Boiterie" Lh. Invalidez. Xainkhüz edo zerbait 

mainkhüdüraz soldadoguatik solthü dienen thalla bat. ArmUs 1892, 141. 

mainguera, mankuera (Lar). "Manquedad" Lar. 

maingueria (-eri L, B, BN-ciz, Sal; VocBN Chaho, Dv, H), maingeri (B), mainkeria (Sal), mai(n)kueria. 

Ref.: A (maingueri); A Apend (maingeri); Izeta BHizt (mainguerie); ZMoso 67. "Maladie contagieuse qui 

atteint les bêtes à laine, dont les sabots se gonflent" VocBN. "Boiterie, maladie des bêtes" Dv. "Epizootia, 

enfermedad del ganado" A. "Glosopeda" A Apend. "Epidemia de cojera" ZMoso. Kabalek xerthatu behar 

dute mainkueriaren kontra. Herr 27-2-1964, 2. Beien maingueriarengatik. Izeta Herr 13-5-1965, 4. Urdetako 

maikueria azkarki alha da Espainiako asko eskualdetan. Herr 24-9-1970 (ap. DRA). (-eri L, BN ap. A), 

maingeria (L-ain ap. A), mainkeria (S, R-uzt ap. A). Cojera. 

- MAINGUERIA GORRI. "Fièvre aphteuse, forme pédestre" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 

- MAINGUERIA ZURI "Piétin" Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. 


mende. 

1033


mainguka (AN-5vill, L, B, BN-baig, S; SP, Urt III 34, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H), mainkuka (R; -khu- H), 

mangika (AN; Aq 202 (AN)). Ref.: A (mainguka, mainkuka, mangika); Izeta BHizt (mainguke). Cojeando. 

Erabillatzue zuen oiñak bide xuxenetan, nihor mainguka dabillanik errebela ez dadintzat. He He 12, 13 (Lç 

maingu den, Dv mainguturik, Ol erren). Badoaz maiñguka daigiketen gisan. Gy 92. Gabaz Akhelarretik / 

mainguka jinak. Zby RIEV 1909, 106 (tbn. en Barb Sup 127). Gizon zahar bat mainguka heldu dela. Prop 1891, 

129. Borrokan edo garaikerrian mainguka dabilena laster lurrean dago. FIr 175. "(Sal), al cox-cox" A. A 

trancas y barrancas. Gibelerat behatzen dugu, bigarren otoa mainguka bada mainguka badarraikunez. JE Ber 

90. + maikuka. (Fig.). Adoleciendo de alguna imperfección. Burutik naasten ezpadire giltzurrinetik edo 

biotzetik mainguka dabiltza. FIr 175. Federazioneko buruek indar gaitza egiten dute Kopa Handiaren ahal bezen 

plantan kudeatzeko eta gaixo Kopa frango maikuka johan egun batzuez. Herr 31-12-1964, 2. 

mainguño. Dim. de maingu. Dupin mehar mainguño bat atheratzen du hautsen artetik. Lf Murtuts 9. 

maingutasun (AN, L, BN ap. A; SP, Urt V 198, Dv, H, VocB). 1. Cojera. "État de ce qui est boiteux" H. 2. 

(AN, BN ap. A; Lar, H). "Manquedad, manquera" Lar. "Manquedad" A. 3. mangutasun (V, G ap. A). 

"Entumecimiento" A. 

maingutu (AN, L, B, BN; SP, Urt I 210, VocBN, Dv, H, VocB), maingitu (Aq 1144), mainkutu (-kh- H), 

mainkatu (-kh- H). Ref.: A; Izeta BHizt. 1. Quedarse cojo; convertir en cojo. "Zaldia maingutu dut, maingutu 

zaut" H. Egizue zuen oinentzat bide xuxen bat, amoreagatik maingutzen dena ez dadin arras aldegin. TB He 

12, 13. Hezedüra sarthüko da gure egongian, eta maingütüko gitü. Arch Gram 35. Nihork ez dezan mainguturik 

zeiherrerat egin. Dv He 12, 13 (He mainguka dabillanik). Etzuen bakarrik kolpe horrek betikotz maingutu behar. 

Ardoy SFran 78. Maingutzea ez aski! Oraino eskaletu behar! Ib. 101. 2. (Aq (AN), vEys; -iñ- Ht VocGr 334). 

"Boiter" Ht VocGr. "Cojear, maingutu, neutro" Aq 705. 3. (Lar, H). "Mancar" Lar. Cf. mankatu. 4. (Con 

burutik). Alelarse, atontarse. Baña aizen ezkeroz / burutik maingutu, / artaraño, non nai dek / nerekin jokatu. 

It Fab 189. 5. maikutu (-kh- H), maikatu (-kh- H). Enfermar de glosopeda. Denek konpreitu dugu zer egin 

behar den ardien maikutzetik begiratzeko. Herr 3-5-1962, 1. 6. mangutu (V-arr-oroz-m, G-azp ap. A). 

"Entumecerse (los dedos)" A. Atzamarretan egoten da [negua], eurak alkarren artean asarratu daitezan, 

txikortu edo kipautu edo mangututen. A Ezale 1897, 338b. 

maingutze. "Claudicatio, mingutzea, maingu izatea, mainguka goatea" Urt V 198. 

mainguxka. Dim. de maingu. Piarres Etxoini, gizon mainguxka bat zelakotz, "Xinkatres" bataioa emana 

zioten. Larz GH 1959, 82. 

mainguxko. "Claudulus" Urt V 202. 

mainguzka, mainkuzka (R ap. A). "Renqueando" A. 

mainka. v. 1 mahuka. 

mainkatu. v. 1 mankatu. 

mainker (B), mainger (B). Ref.: Izeta BHizt (mainkerra). "Manco [...]. Mainker hori pilotari ona duk" Izeta 

BHizt. Oraindik eztuk ageri mainker ori. Izeta DirG 19. Mainger onik ez (AN-5vill). 'Beso-makur onik ez 

dela'. Inza NaEsZarr 1777. 

mainkeria. v. maingueria. 

mainku. v. maingu. 

maino. v. bainu. 

mainhoar. v. bainuar. 

mainontzi (-aiñ- V-gip, AN-5vill, -añ- G-azp-bet, AN-larr), mainuntzi (L-sar-ain, B, BN-baig; Dv), maña-ontzi 

(G-azp). Ref.: A (maiñontzi, mainuntzi); Gketx Loiola (maña-ontzi); Asp Leiz2; Izeta BHizt (mainuntzi); Elexp 


mende. 

1034


Berg (maiñontzi). Caprichoso, llorón, mimado; taimado; melindroso, delicado. "Maña-ontzi (mañontzi), niño 

llorón y caprichoso. Au ume mañontzia!" Gketx Loiola. "Persona que está siempre quejándose de algo" Asp 

Leiz2. Aizak, i, mutill mañontzi, / urrengorako goraintzi. / Ez al akiken or pipa artzia / etzala lizentzi? Xe in 

MEIG VI 162. Gu ez gira toki hautako emazteak bezen mainuntziak! Herr 25-10-1956, 2. Ez zaldun maiñontzi 

oietakoa, ezta anaia bezain negartia ere. "Melindroso". Berron Kijote 32. Martzela maiñontzi ura artzai egiñik. 

Ib. 138. 

mainontzikeria, mainuntzikeria (Dv). "(Fam.), gâterie" Dv. 

mainos, mainosa. v. mainoso. 

mainoski, mañuski. Delicadamente, regaladamente. Zuk hemen zure haragia mainozkiago lausenga, hura 

gehiago han puni eta tormenta. Ch I 24, 3 (Ol aragi-irritsak erarago uzten). Esker ezinago handiak eman itzazü 

zelüko huntarzünari, zuñek hañ mañuski tratatzen beitzütü. Mst III 49, 1 (Ol adeiz). 

mainoso (V-gip ap. Elexp Berg; H; -añ- Lcc, H). 1. "Mañero o mañoso", "industrioso" Lcc. "Adroit, habile à 

un ouvrage" Dv. "Habilidoso, manitas. Mozkorra ta nai dan dana izangok, baiña oso maiñosua dok aura lanian" 

Elexp Berg. 2. (V-gip, G-azp; -añ- Lar), mainos. Ref.: Elexp Berg (maiñoso); Gte Erd 143. Caprichoso; 

melindroso. "Voluntarioso" Lar. "Llorón. Maiñoso negargarri bat eindda dago zuen mutikua" Elexp Berg. 

"Jatun mañosua (G-azp)" Gte Erd 143. Alferreria eta bizitze guri eta maños bat. Mih 25. Amari loa kentzen / 

mutilla da oso. / Martintxo! Martintxo! / mutiko maiñoso. NEtx LBB 303. mainosa. (Con marca de género). 

"Llorona" Elexp Berg. 

maintenitu. v. mantenitu. 

maintusi. "Tagarote, hidalgo pobre, que va a comer donde puede, sin costarle nada, maintusian dabillena" Lar. 

maintxo. "Cartela, en la Arquitectura, maintxoa" Lar. Cf. mahaitxo. 

mainu. Cuidado, mimo, solicitud. Eta nola ikhusten baitzuten berek zer akhit-bideak emaiten ziozkoten 

Aita horri, oro bihotz eta mainu ziren harrentzat. Arb Bok 143. 

mainu. v. bainu. 

mainuazi. "Maiñuazi (B), caprichoso" A. v. mainontzi. 

mainhutsu. v. mainatsu. 

maiñari. v. GAU-ENARA. 

maiñu. v. majua. 

maiobi. v. mailubi. 

1 maiola. Pañal. Aurra maioletan dagolaik ta asi artaño erabiltzen ta mintzatzen (115). LE-Ir. 

2 maiola (S ap. Lh). Especie de bastón. 

maiolatu (B ap. Izeta BHizt; H, A). Envolver en pañales. Tanto Harriet como Azkue citan a Lizarraga. 

Goñura garbietan bai, baña pobreetan maiolatua (289). LE-Ir. Ta ertxitzen dueláik / bere besoetán, / ta azitzen 

dueláik / bere bularretán, / eta maiolátzen / oiál garbietán. LE Kop 36. Maiolaturik edo trosetan bildurik. LE 

Urt (ed. 1846), 42 (en el ms. original 15v sólo maiolaturík). 

maionesa (T-L), baionesa (V-gip ap. Elexp Berg). Mahonesa. Maionesa. ECocin 30. Len esan dan bezela 

baionesaren salsa egiñ. Cocinan 37. Beste baionesa. Ib. 36. Maionesa ruso titarratu guri leun bat. JE Ber 28. 

Gero izokia arrautzolioki edo maionesaz. Ldi IL 45. Eltzekaria, abadioa maionesarekin, oiloa irrisarekin etc. 


mende. 

1035


(Menú de Pilotarien Biltzarra 4-10-1958). DRA s.v. abadio. 

maior (Urt Gram 29). 1. Mayor (grado superior al de capitán en el Ejército). 2. "Mayor de edad. [...] Edade 

maiorrera aillegautako seme-alabak dauzka" Elexp Berg. 

maiora. "Mayorazgo, conjunto de bienes vinculados en una familia" DRA. Neskatxa banintz eta maiora 

falta, / ikazkinik ezkontzaz ez niro trata. "Ikazketako mandoa" (ap. DRA; en la versión de ChantP 92 majoa). 

maioral (R-is). Mayoral. "Maioralak édan, baia morróiak éz" ContR 510. 

maiorana (V ap. A; SP Chaho). Mejorana. Hartuko duzue erramunia, erramiak, maioranak. Mong 594. 

maiorazgia (det.). "Mayorazgo, hacienda" Añ. Amaren sabeletik asi zirian disputan maiorazgiaren 

ganean. Añ MisE 59. 

maiorazgo (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc), maiorazko. Tr. Documentado en la tradición meridional. Los ejs. del 

s. XX corresponden casi exclusivamente a textos populares. En DFrec hay 1 ej. de maiorazgo y 2 de maiorazko. 

1. Mayorazgo, bienes vinculados al primogénito; derecho de primogenitura. "Seme nausiñak dittu maiorazguan 

eskubidiak" Etxba Eib. Saldu zuen munduan zan maiorazgorik andiena (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 67. 

Emongo deutsut maiorazgo andi bat zeuri. Zuzaeta 80. Esauek saltzen du bere maiorazkoaren deretxua (B, s. 

XVIII). BOEans 792. Lenteja plater bategatik bere maiorazko eta nagusitasuna saltzera. Gco II 63. Erreiñu ta 

maiorazko andijak tokau arren. JJMg BasEsc 213. Ire primotasuna / ta maiorazkoa. It Fab 241. 2. (Añ), 

maiorazko (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp), maiorezko. Heredero. "Mayorazgo, el que posee" Añ. Jangoikoa 

ain Aita dala [...] eskean dabiltzaneena, zein maiorazgo ta markeseena. Añ MisE 31. Ezta ezagun maiorazkua / 

ezta ere nekazariya. Echag 42. Bakarrik lenijaioa edo maiorazkoa aitarenarekiñ [izengoitiarekiñ] gelditzen zala. 

Aran SIgn 4. Naiz izan Krisallueneko maiorazgoa. Alz STFer 114. Etxezabaleko maiorazkua bere emaztiakin 

errira dijuala. Iraola 38. Garai arretan etzauden lasai / emengo maiorezkuak. Tx B I 90. Etxeko maiorazkua / 

nintzan tokamentuz. Tx B 34. Igande ta jaietan, / maiorazko antzez, / batzuk motorrez eta / bestiak belbillez. 

BEnb NereA 216. Etxeko maiorazgo egiña gelditzen zan. NEtx LBB 35. Gaur ez da baserrian lanian / ari dan 

maiorazkorik. Uzt Sas 244 (in Auspoa 43, 118 maiorezko). v. tbn. Balad 230. And AUzta 37. Maiorazko: It Fab 

164. SM Zirik 51. MAtx Gazt 82. maiorazka. (Con marca de género). "Heredera en un caserío. Semeik etzan 

basarrixan alaba nausixa maiorazkia" Elexp Berg. (Fig.). Campeón, primero. Nere ustetan ura zeguan / 

bertsolarien maiorazko. Uzt LEG II 226. 

- MAIORAZKO-ETXE. "Mayorazgo. Idarra izango zan sasoi baten Uberako maiorazko-etxe bakarrenetaikua" 

Elexp Berg. 

maiorazgotza. Mayorazgo, derecho de primogenitura. Pakotxori zegokion Egigurengo maiorazgotza. NEtx 

LBB 35. 

maiorazko, maiorazka. v. maiorazgo. 

maiordomia (Lcc). Mayordomía. Zer egingo det, bada nere nagusiak kentzen dit maiordomia? Oteiza Lc 

16, 3 (Lç despensaren kargua, He despentzargoa, Brunet begiranza, Ol yaurgoa, IBk kontuhartzailetza). 

maiordomo (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ), maiordomu (Lcc), mariordomo, maordumu. Mayordomo, 

administrador. "Bureo, junta de los mayordomos de la Casa Real, Jauregiko Maiordomoen bilgura" Lar. Tr. 

Documentado sólo en la tradición meridional. Onek serbietan nau maiordomutzat, maestresalatzat. Mic 14v. 

Beren aio, maiordomo ta maisu. Cb Just 28. Zenbat maiordomo edo Elizako kofradietakoak edo iñoren 

ondasunetakoak. Mg CC 174 (CO 258 maiordomu). Konzienzia zabal zabarra eukan maiordomo bati. Añ MisE 

93. Maiordomubak egiñ eban txito ondo agiñduba. JJMg BasEsc 257. Zegoan gizon aberats bat, zeukana 

maiordomo bat. Oteiza Lc 16, 1 (Brunet administratzalle). Bere ondasunen kontu-artzalle edo maiordomoari. 

Lard 27. Erran zion ardauntziuaren nausiak bere maiordomuari. Hual Mt 20, 8 (Echn maiordomo; Lç 

rezebidore, He etxegizon, TB menaiant, Ip mithil-bürüzagi, Ur y Ker kontuartza(i)lle, Dv etxeko gizon, Ol 

otsein-buru, Or morroi-nagusi, IBk morroi-buru). Bere ondasun guzien kontua utzi zion maiordomoari. Arr GB 

15. Elizainak (emen aipatzen dutenez, mariordomuak) zurrut, entzun ta parre. A Ardi 34. Artietan beitu 

maordumuen papela ondo badau. Ort Oroig 115 (glosado ib. en nota: Kofradidxeko Etxe-zainen Ingia). 

Agintari-ordekoak oraingo maiordomoen antzeko. Eguzk GizAuz 122. Markes baten maiordomo. Osk Kurl 20. 

Muskildako kontuen ermateko, Aiuntamentuak urteoro bilatzen du maiordomo bat. ZMoso 55. v. tbn. DurPl 77 


mende. 

1036


(76 maiordomu). Gco II 84. Maiordomu: BOEans 411 (B, 1856). 

maiorezko. v. maiorazgo. 

maioria, majoria (T-L). Mayoría. "Mayorité, dans un vote" T-L. v. gehiengo(a) (2). Batzuk maiori ixila 

edo aitatzen dute. MEIG IX 56. En DFrec hay 7 ejs., meridionales. 

maioritate, majoritate. Mayoría. Zerentzat dire bozak, ez bada majoritatearen nahia behar nausi gelditu? 

HU Aurp 83. Majoritateak egiten futxo gobernamendua; lege guziak oro majoritatearen nahitik joaki. Ib. 83. 

Oraiko khanberan, batak ez bestek majoritaterik ezdie. Herr 10-5-1956, 3. 

maipolis, -pulis. v. maripulis. 

maipoxa. v. mariposa. 

maira (G-to-bet, AN-5vill, L, B (-re), BN-baig; SP, Lar, Dv), maida (G-bet). Ref.: A (maira, maida); Izeta 

BHizt (maire). Artesa. "Hintero, mesa para amasar el pan", "artesa" Lar. Pobluak beraz hartu zuen bere 

pasta, altxatua izatu baño lehen, bere mairak bere beztimenduekiñ amarratuak zituztela bere sorbalden gañean. 

Urt Ex 12, 34 (BiblE oremahai). Iskindokiak, mairak, / ate, leio, maiak. Echag 144. Mairan jan izan zuen / lau 

bider iriña. It Fab 111. Maira zabaldu batean / emaiten da erdi-erdian. Gy 250. Etxekoen hazteko behar baita 

ogi, / maira moldatzen ere Jesusek badaki. Ox 68. 

- MAIRA-ARRASKA (AN ap. A), M.-KARRASKA (L ap. Lh). "Mairarraska, raspador, pieza de hierro con 

que se raspa y limpia la artesa" A. "Grattoir de pétrin" Lh. 

- MAIRA-MAHAI. "Maira-mahaina, huche" Dv. 

- MAIRA-ONDAR (L-ain, B ap. A; -kondar G-to ap. A). "Masa que se recoge con el hierro con que se limpia la 

artesa" A. (La forma mairakondar es probable que se trate de mairako ondar 'residuo de la artesa'). 

maira. v. mera. 

mairaki. "(L), pétrin" Lh. 

mairamain. "(L-ain), artesa" A. 

mairan (L-côte, BN-ciz ap. A; SP (que cita a O) H, VocBN, Dv), maian (BN ap. A), maidan (S (Foix) ap. 

Lh), main (Dv). 1. "Mairan et main (Darthayet Manuel 65), bois de construction" Dv. "Madera de 

construcción", "árbol que puede servir para maderamen" A. "Bois qui n'est pas façonné" Lh. Ene lerradakoa 

egin zen alhor batean, zoin baitzen mairan gazte erreren moko zorrotzez bethea. Prop 1896, 161s. 2. (BN ap. 

A). Material. "Liburu baten egiteko mairana, matière à faire un livre" Lh. (Fig.). Material humano. Nekhe 

zaroku behar bezalako mairanen khausiztea [Semenarioan sartzeko]. Prop 1893, 100. 

mairandu (A), maiandu (BN ap. A). "Transformar un árbol en madera de construcción, aserrarlo, hacer 

tablas, vigas, etc. Mairandu behar diat gereziondo hori" A. 

mairatara (L ap. A; Dv), mairetra (AN ap. A). "Artesa llena de masa" A. 

mairatu. v. mahairatu. 

mairatz. v. maiatz. 

mairauze (SP Dv y A, H), mairauzi (SP Dv), mairause (vEys, H, A (que dice tomarlo de SP)), mairase 

(SP Dv y A), marhauze (SP). Raspador de artesa. "Racloir de mé [= maie]" SP, que cita a Oihenart. 

mairetegi. "(Hb), fournil" Lh. 

mairolota. v. mairulota. 


mende. 

1037


1 mairu (L, BN ap. A; SP, Lar, Añ, VocCB, Dv, H), mahiru (A, que cita la 3. a ed. de Ax), mauru (V-m ap. A 

(que cita a Mg); Añ), mauri, maru (VocZeg 287). Tr. La forma mauru, además de en el navarro Beriayn, se 

documenta en la tradición vizcaína desde mediados del s. XVII hasta finales del XIX; mairu se encuentra en 

autores septentrionales desde Materre, en guipuzcoanos, y en vizcaínos del s. XX (antes hay un único ej., en 

BBizk); usan mauri A. Irigaray y Anabitarte. Mahiru sólo aparece en la 3. a ed. de Ax (267). No se encuentra 

maru en los textos, pero v. JMB Mund I 63, para Marulanda en Salinas de Léniz y Maruelexa en Nabarniz. En 

DFrec hay 11 ejs. de mairu. 

1. Moro; (por ext.) musulmán. v. moro, mairutar. En Mayrumendia (1100). Fija de Lope Mayrubaro 

(1330). Arzam 336. Mairuen, Turkoen eta bertze halako iendeen artean. Mat 69s. Mauruak sarzen 

diradenean beren mezkitan. Ber Trat 30v. Mairu berek ohorazten / zaituztela munduan. EZ Noel 167. Ientilak, 

Mairuak, Turkoak, Iuduak, Luterak. Ax 135 (V 88). Mairuetarik genzale (Canción citada por Oihenart). ConTAV 

5.1.3. Goazen [...] / Mairuen zatitzen (1658). ConTAV 5.1.5, 93. Diferenzietan garealako mauruetarik. VJ 2. Gal 

didila mairua. BBizk 9. Mairu kutsu, judu kirats [...] geiegi dabil. Lar Cor 153. Mairu gaistoak itsas bazterrean 

arrapatu zituzten. Mb IArg II 289 (hablando de los musulmanes de Malasia). Mauru baltzari zelan zuritu bere 

arpegija? Mg CO 112. Mairuak baño gogorragoak. AA CCErac (ed. 1823), 99 (ap. ELok 287; cf. infra (3)). 

Mauru zikinak bardin / danak azpiratu. Zav Fab RIEV 1907, 93. Mairu itsusiai erasotzen. Izt C 4. Gure 

Españako sarjin loretsutik mairu basatia bota. Otag EE 1882c, 413. Esklaboak edo mairuen menpeko kristau 

tristeai. Zab EE 1884b, 233. Afrikan zear mauru kikillak doaz karraka. AB AmaE 445. Mairu beltza zelarik / 

Espainian nausi. Zby RIEV 1909, 397. Granadako mairuak. GMant LEItz 68. Eiztari mairu batek. Or Mi 97. 

Españeraz dakiten mauri orietarik bat (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 601 (Anab ib. 609 mairutar). Maurijantzian. 

Anab Don 129. Españati mairuak erbestetuteko. Akes Ipiñ 11. Abindarraez mairua. Berron Kijote 68. 

Murga "Mairu bizkaitarra". MEIG III 146. v. tbn. Harb 461. Tt Onsa 115. Aran SIgn 19. Bv AsL 122. Ag G 248. 

J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. BPrad EEs 1913, 219. Laux AB 85. Gazt MusIx 75. Mauru: Añ MisE 38. Astar II 22. 

Negro, de raza negra. "Aquilus, [...] mairu kolorekoa, mairu koloreduna" Urt II 231. Hara non den mairu 

xutik daguena. 'Negra'. Volt 277. Mairu beltzak bere larru beltza eta tigre arrak ere bere nabardurak [...] mutha 

ditzanean. "Aethiops". Ax 93 (V 63). 

2. (BN-ciz ap. JMB; H). Pagano. "Errege Mairuak, les Rois Mages" H. "Llaman mairu-beso al brazo de un 

niño no bautizado" JMB OC I 153. Jinkoaren Semiak mundura ekarri dien argia mairien argitzeko. AR 231. 

Salomonek anitz mairien emazte maitatu zizin. Ib. 373. Ardurenik halere / mairuak iduri, / eman gabe batere / 

kondu arimari. Michel LPB 345. [Paraguayko] mairuai Ebanjelioa predikatzen ari zala. Izt C 454. Mairu 

aiergandik jakin zuanean. Arr Orac 186 (ap. DRA; hablando de los Reyes Magos). En la mitología vasca, 

seres a los que son atribuídas las construcciones megalíticas. "Un dolmen de Mendive (Zuberoa [sic!]) se llama 

Mairien jauregia" JMB AEF 1932, 106. "Mairi (BN-ciz), genio de fuerzas colosales" JMB At (probablemente 

por mairia, det. de mairu). v. jentil (2). 

3. (B ap. A; VocBN, VocCB, Dv, H). "Gizon mairua, homme cruel, sans entrailles" H. "Persona de corazón 

duro e inflexible" A. 

- MAIRU-ADAR. "Trompette maure" H. 

- MAIRU-ARAN. "Mairu-arhana, prunelier et fruit du prunelier" H. "Mairu-aran (B), ciruela gorda, difícil de 

digerir" A s.v. okaran. 

- MAIRU-HARRI. "Mairuarri, abrigadero, garita (AN)" A Apend. 

- MAIRU-ARROSA. Adormidera. "Aphron, baratze mairu arrósa" Urt II 163. Hirakit zazue mairi arrosen 

erruak, hura eta estiarekin batian. "Pavot sauvage". Mong 592. 

- MAIRU-BARATZE (AN-gip ap. JMB At; T-L). Cromlech. Mehatseko lepoan, [...] nola ez mirets hogoi-bat 

espil edo mairu-baratze? Herr 6-8-1959, 1. Maite ditut euskal mendietako mairu eta jentil-baratzeak. MEIG III 

118. v. tbn. JMB ELG 90n. 

- MAIRU-DANTZA (Dv, A). "Moresque, sorte de danse basque" Dv. 

- MAIRUEN GARIZUMA (Lar, H). "Ramadán, cuaresma de los mahometanos" Lar. 

- MAIRU-HERRI (Lar, H). a) "Morería" Lar. Bihoa mairu herrin gora (Canción citada por Oihenart). 

ConTAV 5.1.3. Katigu dagoana mauru errian. Cap (ed. 1893), 14. Goazen Mairu errira (1658). ConTAV 5.1.5, 

93. Mairu-errira zailu duaz. Laux AB 87. Baita mozarabeen hizkuntza ere, mairu-herrian bizi ziren kristauena, 

alegia. MIH 143. Tierra de negros. Mairu herriko mairu beltzak. "Aethiops". Ax 93 (V 63). b) "Quartier 

[...] des maures" H. 

- MAIRUETARA. A tierra de moros. Bi aldiz mairuetara ta beste biz Inglaterrara. Mb IArg I 196. 

- MAIRU-ETXE (mairi-etxe BN-ciz ap. JMB MitV 419). Dolmen. 

- MAIRU-ILAR (-lh- SP Dv y A). "Pois chiche, pois barré" SP. 

- MAIRU-HILARRI. "(L-sar), cromlech" JMB At. 

- MAIRU-LEGEKO. Musulmán. Izandu zuten soldadu gabentz onen berria alde artako [Malakako] mairu 

gaistoak edo mairu legekoak. Mb IArg II 288s. 

- MAIRU-MAHAI. Dolmen. Gure mendietako trego-harri edo mairu-mahaineri ongi behatuz. Lf GH 1965, 

106. 


mende. 

1038


- MAIRU-OILO. "Cepphus, [...] itsas miau xória, mairuolloa, itsas mairuolloa" Urt IV 410. 

Etim. De lat. maurus. 

2 mairu. "(BN-baig, R), almirez, mortero" A. 

3 mairu (vEys, Lh). "(L), plante dont on fait les balais" Lh. 

mairukeria (Dv A). "Action barbare" Dv. 

mairulota (Lar Chaho), mairolota (S ap. Lh, que cita a Lf). "Marlota, cierta vestidura de moros" Lar. 

mairutar (Lar Chaho, H). Morisco, referente a los moros. Bidezorro mairutarretik idazti labur bat atera 

ta, [...] asi naiz irakurtzen. "De la alforja moruna". Amez Plat 21. + maurotar. (Sust.). Morisco, moro. 

Kristautako mairutar baldarnaturen bat (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609 (AIr ib. 601 mauri). Aldegin nuen 

usu maurotarrarekin (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7. Onen aita Julen kondeak, mendekuz, mairutarrei otsegin 

zien. Gazt MusIx 66. 

mairuzko. Morisco. Mairuzko (morisco) gazteldunen bat iñondik agertzen ote-zan (Quijote IX). Ldi RIEV 

1929, 208 (Or ib. 7 maurotar). 

maisaran. v. maxaran. 

maisardetxo, maisarditxo. Tenedor. Maisarditxoari deitzen dio aitak janaiortza? Izt, carta a JJMg 25. 

Maisardetxoarekin / segi zezan jaten. RArt EE 1884a, 544. 

maisatu. "(G), estrujar" A. Tal vez se trate de maxatu; cf. cast. majar. 

maiseatu. v. maixiatu. 

maiseatu. v. maixiatu. 

maisia. v. maixio. 

maiskar. v. 1 maskal. 

maister. v. maizter. 

maistra (V-ger-gip, G-azp), maestra (V-ger; Lcc), maixtra. Ref.: Holmer ApuntV; Elexp Berg. 1. Maestra. Cf. 

maisu. Maestra estimagarri errespeto andiko bat. Cb EBO 19. Geldituzé án azitzekó erretiroan [...] maéstra 

ta erakustunéki. LE JMSB 20. Maestra ederra billatu zaitut / eskola erakusteko. Tx B I 79. Maixtra gaztea. Lab 

EEguna 68. Maistrak, aurrai erakutsi. Ib. 71. Maistriak esan zestan. SM Zirik 89. Gure umezurtzak ustekabeko 

galdera batekin maistrea harritu zuen. Arti Ipuin 24. Maisu eta maistrei. MEIG I 118. En DFrec hay 33 ejs. de 

maistra y 9 de maixtra, todos ellos meridionales. v. tbn. Iraola 101 (maestra). Maestra de costura. [Bialdu 

biarko dituzube] alabak, zeurok etxian ez erakutsi enian, Maestriaren Eskolara. msOñ 165v (ap. Eusk 1977, 

194). 2. maestra. Abeja maestra. Artuko da beste erladi batetik maestra bat, zeña dan beste erle komunak 

baño luzeagoa. ErleG 36. 3. "Maixtra, boya de corcho, de la red de arrastre" Elizdo EEs 1926, 31. 

- ANDRA-MAESTRA. v. andre. 

- JANTZI-MAISTRA. v. jantzi. 

maistratza. Magisterio (de maestras). Cf. maistrutza. Burgosen egin ebazan maistratzarako ikasteak. 


maistre (Lar Chaho), maestre (H). Maestre. "Maestre de Orden Militar" Lar. "Maestrazgo, el territorio, 

maistrearen barrutia" Ib. "Maestre del navío, ontziko maistrea" Ib. "Maestre de Campo, guda maistrea" Ib. 

"Maestre de plata, en los navíos, onziko zillar zaia, zillar maistrea" Ib. "Maestre de raciones, zati maistrea" Ib. 

Maestre Modot de la Martonie Burdeosko Dianagusia. Izt C 123. 


mende. 

1039


maistre. v. maistru. 

maistrekatu. v. mastrikatu. 

maistru (V-ger-ple-gip, AN, L-sar, B, Ae, R; Arch VocGr), maistro (V-gip, Ae), maistre (H), maixtru (V-ger), 

maixtre (H), maestru, maestro (H), maiestru, maiestro, majistru, mestru (G-nav). Ref.: A; EI 99; Elexp Berg 

(maistro). 1. Maestro. v. maisu. Jangoikoaren apostru maestru jaun (Navarra, s. XIV). TAV 2.2.15. Ezta 

diszipulua majistruaren gaineko. Lç Mt 10, 24 (Echn maixtru, Samper maestru, Hual maistro; He, Dv, SalabBN, 

Leon nausi, TB nagusi, Ur (G) erakusle, Ur (V), Ol, Ker, IBk e IBe irakasle, Ip bürüzagi, Or maisu). Bertan 

harengana hurbildurik diotsá, Majistruá, Majistruá. Lç Mc 14, 45 (He, Dv, Leon nausi, TB nagusi, Ol errabi, 

Or rabbi, IBk e IBe maisu). Espiritu Sanduak maistruak bezala erakutsirik. Ber Doc 101r. Bizio guztien [...] 

ithurburu eta maestru bezala da alfertasuna. "Magistra". Ax 42 (V 26). Majistruaren etxia xar-enia. Saug 171. 

Teologia moraleko maistru. El 1. Rabbi, (nai-baitu errán Maestrua) non dago ostatus? LE Io 1, 38. J. Kristo 

zure Maiestro dibinuaren humildadia (Lesaka, 1857). ETZ 251 (250 maestro dibinua). Orai xin zaiku maistro 

berri bat. Mdg 128 (137 maestro). Maistru orrek eman zien / sue sasiari. EusJok 80. v. tbn. Maestru: ETZ 245 

(Sunbilla, s. XIX). Maestro: BOEans 783 (B, s. XVIII). Maiestru: ETZ 295 (Zugarramurdi, 1873). Maixtro: 

Hual Mt 19, 16. 

2. (Dv), maestru, mastru (Deen I 8), maxtru (Hb ap. Lh). "Patron d'embarcation, capitaine" Dv. Eta exilik 

daroaez maestruok irureun bana. (Interpr?). 'Los maestres'. fJZ 99. Maistruaren othoitza. EZ Man II 132. Hala 

erran zioen untzi-maestruak ere. Ax 70 (V 46). Pilotu edo maistru lekuko berria eztakitenei. INav 132. Menta 

handiak ditu untzi maxtruekin. Hb Esk 136. Buruzburu egin zuten bi untzik, batek zuen maxtru Gaizandi. Hb 

Egia 131. Untzi baten maxtruak Norteko izarraz gidatua denean, badaki bide segura. Lap 14 (V 9). 

3. (Lcc), maestru (Lcc, SP, H). Jefe. "Maestre de orden, ordeko maestrua" Lcc. "Alarife, maistru justiziak 

nonbradua" Ib. "Alarifazgo, maistru gauzea aberiguaitakoa" Ib. "Maître, nausia" SP. Baiña ezta ya zena 

lehen arthaldeko maistroa, / aitzitik xoilki Patxiku artzaiñ soldatekoa. "Berger en chef". Gy 82. 

4. Maestro en un oficio. Aldiz ni, maistro xefoa, / baduket seguratua / oillo eihar baten trunkoa. "Maître 

passé". Gy 281. Maistro kantaria. Ib. 80 (hablando de un zapatero aficionado a cantar). (Como título, 

acompañando al nombre). Maese. Lekhuko da azor maistroa. "Maître Mouflar". Gy 143. Maistro Petani. Ib. 

80. (Sin nombre). Maistroa nola zen persona prudenta. "Maître chat". Gy 310 (v. tbn. 30, 51, 308 y 281). 

5. Maestro, hábil en una actividad. Ai! Zer hipokrit parea! / Zer filur-maistro kublea! Gy 146. 

maistru. v. maiasturu. 

maistrutza (V-gip). "Maistrutzaia, [...] magisterio" A Morf 83. 

maisturu. v. maiasturu. 

maisu (V, G, AN; Lar, VocCB, Dv (V, G), H, Zam Voc), maixu (V, G, AN-larr-5vill; Añ), maizu (G-bet), 

maiso, maixo (AN-5vill), maesu (V; Lcc , H), maexu, maxu (G-goi-azp-to, AN-larr), meisu, meixu (Vple-ger), 

mesu (V-ple), mexu (V-ple-ger). Ref.: A (maisu, maesu); EI 99; Iz ArOñ (máixu); Elexp Berg (maixu); 

Gte Erd 60. Tr. Propio de la tradición meridional. La forma maixu, aunque empleada ya por Larramendi, no es 

muy frecuente hasta la segunda mitad del s. XX, en que se hace tan usual como maisu. Emplean maesu Zuzaeta, 

Astarloa, J.J. Moguel (BasEsc 79) y Uriarte, y maexu Arrese Beitia (en alguna ocasión). Hay además maiso en 

Udarregui (112), maizu en un texto de Fuenterrabía de 1778 (ETZ 140) y meisu (reflejando la pronunciación 

popular) en Azkue (BGuzur 129). En DFrec hay 87 ejs. de maisu, meridionales, y 52 (1 septentrional) de maixu. 

1. Maestro, profesor, (en gral.) que enseña, instruye (ref. únicamente a varones; cf. maistra). "Preceptor" Lar. 

"(Maestro de) armas, eskilimiako trebaria, maisua" Ib. "Rabino [...] juduen maixua" Añ. "Maixotoko [sic] artu 

zaitut (AN-5vill)" Gte Erd 60. v. errient, irakasle, erakusle, maistru. Euren maisu eta kura iaunak dotrinea 

irakatsi al leien. Cap (ed. 1893), pról. Nik bildu maixu guzien lorea. Lar SAgust 4. Bere maisu andi Seneca. Mb 

IArg I 83. Nobizioen maisuak esan oi zuen. Cb Just 117s. Elexa Ama Santeak maisuak baditu eranzuten jakingo 

dabenak. Cb CatV 29. Maesu Dibinoa. Zuzaeta 52. S. Ignazio Loiolako arima maisu andijak. Mg CO 34. Elizako 

maisu edo erakusle andiak. Gco I 389. Alango Maixuak ezin irakatsi eukean ezpada alako oraziñoa. Añ MisE 20 

(EL 


mende. 

1 196 maisu). Bekatuaren eskolan maisu andi izan diranak. AA I 590. Eginik Jesu Kristo gure Jaunak amabi 

Apostolubak mundu gustiko Maesu. Astar I 23. Maixua, dakigu, itzegin eta erakusten dezuna zuzenki. Oteiza Lc 

20, 21 (Brunet, Or, IBk e IBe maisu; He, Dv y Leon nausi, Ol irakasle). Irakasla edo maesu bat. Ur MarIl 35. 

Gramatika erakusten ziarduan maixu bat. Aran SIgn 49. Legoak maisu jartzen. AB AmaE 240 (112 maexu). 

Gaixoak ez du izan Inazio beste maisurikan. Apaol 48. Erriko irakasla edo maisuaren bitartez. Ag Kr 151 (65 

maixu). Maisua onena izan ditela. A Ardi 18. Maisu geienak kastillanuak. Tx B II 169 (B 215 maixu). Baña, O


Sabin maite, / maisu jakintsua! Enb 79 (163 maixu). Lenengo maisuak ez-baiña Gramatiku deritzenak irakasten 

dutena. Or Aitork 25. Ipiñe abade barik eta maixu barik gelditu zan. Akes Ipiñ 9. Lizenziatura ta Teologi-maisu 

mail berriak. Gazt MusIx 57. Errian dantza-maixurik izan ezkero [...] dantza polita asma lezakete. NEtx LBB 

319. Coromines maisu eta adiskidearen liburua. MIH 394n. 

v. tbn. Ub 78. fB Ic I 44. It Fab 170. CatBus 21. Izt C 35. Lard 429. Bil 171. Xe 159. Bv AsL 67. Urruz Urz 60. 

Arr May 45. Azc PB 253. Itz Azald 80. Goñi 85. Iraola 91. Garit Usand 11. ArgiDL 27. Mok 5. Kk Ab II 107. Ir 

YKBiz 439. Mde HaurB 45. Anab Poli 95. Erkiag Arran 89. Arti Tobera 287. Vill Jaink 35. Osk Kurl 143. 

Alzola Atalak 115 (113 maixu). Uzt Sas 128 (24 maixu). Berron Kijote 170. Maixu: Eguzk GizAuz 64. SMitx 

Aranz 33. Munita 32. In SM Zirik 96. Bilbao IpuiB 149. BENb NereA 99. Basarri 52. Gand Elorri 7. MAtx Gazt 

28. Lopategi in Xa Odol 335. 

(Aplicado como título a profesores, estudiosos o tratadistas). Maisu Avilak zion bezala. Cb Eg III 355. 

Maisu Lagunak marrazkiz apaindutako liburua. "El doctor Laguna". Berron Kijote 203. 

Escritor (artista, deportista, etc.) destacado, magistral. Gaur argatikan ezagutzen da / aizkolarien maisu. 

EusJok 143. Billabonan da probintziyako / pelotariyen maixua. Tx B I 25. Orren maisu aundiaren [Kirikiñoren] 

parera igotea ezta ain errez. Vill in Bilbao IpuiB 7. Gure ele-maisu zanaren ilburuko lana esan diteken au. Gazt 

MusIx 52n. Bertsolari geianak, Txirrita beren maixu aundiarekin. Salav 45. Orixe baino lehenago izan ditugun 

prosa-maisuek. MIH 356. Gaurko euskal prosak dituen maisuen artean. MEIG II 55. 

2. (V-gip; Añ), maixu (V-gip; Añ), maesu (Lcc ). Ref.: A; NEtx (comunicación personal) y Elexp Berg 

(maixu). Párroco. "Cura de iglesia, elexako maesua" Lcc. v. elizmaisu. Ekarri zan etxera / abade maisua. Azc 

PB 279. Urrengo igandean Santa Marinako "Maixuak" sakristira eraman zuan. NEtx LBB 59. 

3. (L-côte ap. A; Lar). "Arraez, maestro de embarcación, barka-maisua" Lar. "Patrón de barco" A. Olaa 

olagizonarentzat, eta barka barka maisuarentzat. RIs 67. Gero txalupa maisuakaz batera osteratu bear izaten 

eban Talara. A BeinB 86. Ontziko maisu gaztea (V-ger). Balad 136. Arrantzale maisuak garaitu ditik ugiñ 

aserreak. 'Maître pêcheur'. Or Mi 82. 

4. Director (de orquesta, de coro). "Maestro de Capilla, ostabaz maisua" Lar. Beren kapillako maisu D. 

Pedro Albeniz jaunak soñuban ipiñiak. Echag 105. Oiutegiko maisu izateko. A Ardi 88. Músico (usado tbn. 

como título). Solpea ez da nerea, ez dakit orren beste; baña Probinzian diran maisurik pamatuenai eragin 

diet. GavS 7. "Donostiar abeslari-bazkun"-eko neskatilla ertilari bikañ-bikaiñek, Esnaola maisuaren 

artezkaritzaz abestu ezkero. Garit Usand 33. Escudero maisuak esan digu. MIH 153 (tít.). 

5. "Maestro de ceremonias, zeremonien maisua" Lar. 

6. + maixu, maixo (V-gip). Maestro en un oficio. "Armerixako zazpi ofizio nausiñetan baziran maixo onak 

gure artian" Etxba Eib. Erri bakoitzean izango dira lankintza guzietan maisu ta langille onak. AA II 82. 

Zortzi langille maisu. Echag 142. Maisu aditu aspaldikoa, / langille pare bagea. Ib. 141. Jardiñetako maisubak. 

Ib. 59. Deitu zuten Maisu andi Don Mariano Lascurain Mutrikukoa, beraren buruz egiña izan zedin ekida aiñ 

ospatsua. Izt C 83 (cf. infra MAISU HANDI). Argin-maisua. Ib. 470. Ez det uste iñun ere / dagoala maisurik / 

bere aprendiz-urtiak / pasa gabetanik. Noe 22. Argin-maisu onenetaikua. Kk Ab II 176. Baserritar eta lanmaixuen 

bizibidea. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). (Usado como título). Maese. Maisu Juan 

Barberuba. Mg PAb 62 (v. tbn. maisu Juan en Basarri 48 y MIH 168). Maisuba, bedeinkatu daigun maija. Ib. 

56. Metallu au agertaratu zeban maisu Florezek. Izt C 464. Maisu Anbrusi ta semea. 'Maître'. Or Mi 6. Bere 

lagun maisu Nikolas bizarlariari. "Maese Nicolás". Berron Kijote 73 (32 maixu). "Lan orretan maisu zara, 

dans ce travail vous êtes maître-passé" H. Eurai iñardun ta ekiñaz maixu egiñak zagoze. Añ LoraS 88. Bi 

gauza oietan maixuenetakoa zala. Aran SIgn 98. Oraiñ baña, nik dakit Jose zu maisua / orretan [lapurretan] 

zareala eta ez kokua. AB AmaE 324. Baina guztiak dira maisuak / egiten soka-dantzea. Azc PB 116. Egiteko 

zail horretan, maisu ageri da beti Aita Bilbao. MEIG II 131. 

7. Cirujano. Ezagutzen du maisuak lanzetaz ez idikitzera barrena emango diola andidurak. AA III 597. 

8. Jefe, máximo responsable. Gure Balentin ango [Manilako] maisuak / obispo nonbratu dute. Xe 373. 

9. Sabio, científico. Igeldoko maisuak ala ziyon bi egun lenagotik. Iraola 116 (hablando del meteorólogo). 

Gizon abilla zan eletrika / sortu zuben maisu ori. Tx B II 115. 

10. maizu. Mayoral. v. maizter. Ez txirulaz soilik, aotsez ere maizuaren beteko zaitugu. "Magistrum". Ibiñ 

Virgil 46. Criador. Arkadiko maizuak billatu bidea. "Magistri". Ibiñ Virgil 113. Bietarako zaldi gazte, bero 

ta lasterkaria billatzen dute maizuek. "Magistri". Ib. 96. 

- ARTZAIN-MAISU, ESKOLA-MAISU. v. artzain, eskola. 

- EZKARATZ-MAISU. v. EZKARATZ-MUTIL. 

- GILTZA MAISU. v. giltza. 

- GUDA-MAISU. Jefe de operaciones. Juan Perez Auziondo, Guda Maisua Noaingo batallan. Izt C 496. 

- MAISU HANDI. Gran maestre. Don Alonso Bergaz maisu andi San Fernandokoak. Izt C 49. 

- MAISU EGIN. Alardear de sabiduría. Sosik ez eta ala ere, guziei mesede egiten ziolakoan maixu egin nairik 

bere inguruan. Berak zekian nola egin bear ziran gauza guziak eta besteak mendean bear zituan. NEtx LBB 72. 

- MAISU GISA. Magistralmente, con maestría. Maixu gisa ari da emen gure santua, idazkera ere zerbait 

aldatuz. Onaind in Gazt MusIx 154. 


mende. 

1041


- MAISU-IKASLE. (Pl.). Maestro y discípulos. Izketa onetan maisu-ikasleak ziarduten bitartean. Lard 377. 

- MAISU-IKASTETXE. Escuela de Magisterio. Irakasle izan zan Maixu-Ikastetxean. Alzola Atalak 72. 

- MAISU-LAGUN. Compañero de magisterio, colega maestro. Maisu-laguna auzixka batean garai ba 

zitzaion. Or Aitork 22. 

- MAISU-LAN. Obra maestra. Hizkuntza landu klasiko edo berrietan dagozen maisu lanak. Mde Pr 245. 

- MAISU-MAISTRA. (Pl.). Maestros y maestras. Neronek ezagutu ditut maisu-maistra euskaldun franko gure 

artean. MEIG IX 32s. 

- MAISU-MINTEGI. Escuela de Magisterio. Maisu-Mintegi bat (Seminario de maestros, Escuela Normal) 

sortzeko asmoa. A Y 1934, 17. 

- MAISU-NAGUSI. Jefe de obra. Aralarko meatzean kobre ateratzen ari zan maisu-nagusia, amasei 

langillerekin. Izt C 69. 

- MAISU TXIKI, M. TXIKER. Maestro de los primeros cursos. Eskolan ikasi nikan Fleury, maisu txikiyakin. 

Iraola 100. Oneek [gaztetxuak] jarten zituan txikiagoen maisu txikertzat. Erkiag BatB 41. 

- MAIXU. (Con palat. expres., con matiz ligeramente despectivo). Orreik dira irakasle nagusi; emengo maixu 

txikiok doixtarrak diñoena barriro esaten baño eztakie. Eguzk GizAuz 40. Maixuak mintzatu direnez gero, ez dut 

nik zer esanik. MEIG III 152. 

- ZIGOR-MAISU. v. zigor. 

maisuandre, maisuandra. Maestra, profesora. Benetako "Doctor honoris causa" izendunak, maisuandra 

jator biurtu diranak. Erkiag Arran 136. 

maisuar (Lar H), maisutar (Lar H). 1. (Adj.). "Magistral, perteneciente al maestro", "maestral, que 

pertenece al maestre" Lar. 2. (Sust.). "Magistral, canónigo" Lar. 

maisuarkiro (Lar H). "Magistralmente" Lar. 

maisugo. Magisterio, oficio de maestro. Maisugo astuna ia bortxaz utzi bearko nula, edo eten bederen. Or 

Aitork 213. 

maisukera. Estilo profesoral. Jarraitu eban patxaraz ta maisukeraz, argi ta geldiro, ikasguko lagun 

guztiak adi adi egokiozala konturatzean. Erkiag Arran 143. 

maisukeria (Lar H). 1. "Magisterio" Lar. "Presentado, en algunas religiones, maisukeriarako izendatua" Ib. 

2. maixukeria (-xo- V-gip ap. Etxba Eib). Pedantería. "Alarde de sapiencia. Maixokerixia badarabil beintzat 

bedorrek" Etxba Eib. Maixukeriz erakutsi uste baitie gotzaiai fede ta ortodoksi gaietan. Etxde Itxas 7. Ps 

idatzi eta s hutsik ebaki, gaztelaniaz maixukerian ez dabiltzanek egiten duten arabera. MEIG VII 181. 

maisuki. "Magistralement" H. Jakitate komun hori maisuki azaltzen du: argiro, bidezki, adimenduz eta 

bihotzez. Lf ELit 251. Anakolutozko edo anakoluto gabeko esaldi laburrak darabilzki Garmendiak, maisuki 

orraztu ondoren. Zarate ELit 113. En DFrec hay 2 ejs. de maisuki. 

maisukiro. Magistralmente. "Maestramente" Lar. Oraindik ere badira batzu batean zein bestean, bi 

sailetan [Filologian eta Hizkuntzalaritzan] maisukiro jokatzen dutenak. MEIG IV 114. 

maisukuntza. "(V-m), magisterio" A Morf 71. 

maisunahi. Aspirante a director de orquesta. Maisunai aiek bakoitzak beraren lana (zortzi bozetarako Fuga 

zan) agertu [zuten]. A EEs 1916, 306. 

maisutar. v. maisuar. 

maisutasun, maixutasun. Maestría. Musikarentzat sortu intzan da / ortan dituk ire lanak, / daukaken 

maixutasun orrekin / arriturik dauzkak danak. Basarri 57. Ortan dauko maixutasuna, esaterako, Markku 

nobelan. Alzola Atalak 96. 

maisuteri. "(V), grupo de maestros" A Morf 101. 


mende. 

1042


maisutza, maixutza (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Magisterio. "Esan bear zuen [quién le metió] a maestro, 

maisutzan" Izt, carta a JJMg 37. Herri honetako maisutza eman zidatenetik. Arti Tobera 284. Bereala amaitu 

da / nere maisutzia. In Uzt LEG II 176. Maisutza hori bere gain hartu dutenez gero [gure kritikoek], gidaritza 

dagokie. MIH 322. En DFrec hay 3 ejs. de maisutza y 2 de maixutza. 2. maixutza. Maestría. "Plastikaegoeraren" 

xehetasunen maixutza oso eta zehatza eskatzen duten langintza. MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). 

3. "Maixutzaia, nagusi gura izatia" Iz ArOñ. 

maisuzko. "(AN-larr), magisterio" A Morf 83. 

maitabera, maitebera. Enamoradizo. Urrunetako zaldun gazten maitebera, / oianetako gaua dagoen 

ederra! Aurre-Apraiz EG 1955 (5-12), 81. Ez omen da bera iñolaz ere gonazale ta maitabera oietakoa. Etxde JJ 

138. Goizak poz berria zekarkion neskatxa maiteberari. NEtx LBB 42. Amoroso. Begi maitabera zarrok, 

negar egizue ostera be zer onegaitik. Larrak EG 1958, 289. 

maitaera (Lar), maitakera. Amor. v. maitasun. Era bitara artu lei maitaera edo amore au. Añ MisE 157. 

Ona da Miren, eta biotzez maite nau. Egia esan, ulerkaitza zait bere maitakera. Txill Let 80. 

maitagai, maitegai. 1. Tema amoroso. Len, maitagaiak biotzean min; orain adi poesiak barnean garra 

piztu. Aitzol in Laux BBa XII. Maitegai ederrenak bere [Gregorio Mujikaren] baitan: Jaungoiko maitale, 

emazte-aurren maitale, euskera maitale... RIEV 1931, 641. 2. Objeto de amor, ser amado. Absolutuaren 

irritsak bitxitzen du lenengo maitegaia. Txill Let 118. Damonek maita-gaia ezin menperaturik bere burua 

amiltzea erabakitzen du. Ibiñ Virgil 54. 

maitagailu. Filtro de amor. Egiten du sorgin den atsoak / maithagailu bat, on dena guziz. Mde Po 99. 

maitagarri (gral.; Lar, Izt 10v, H; -th- Arch VocGr 206, VocBN, Gèze, Dv, H), maitegarri (gral.; Añ, Zam Voc). 

Ref.: A (maitagarri, maitegarri); Lrq /ma)ithagaRi/; Etxba Eib (maitagarrixa, maitegarrixa). Tr. La forma más 

extendida es maitagarri; hay maitegarri en algunos autores meridionales, en su mayor parte vizcaínos: Moguel 

(CO 255), Añibarro, fray Bartolomé (Ic I 77), Uriarte (MarIl 70), Arrese Beitia (AmaE 34), E.M. Azcue, 

Iturzaeta (Azald 74), D. Agirre, CatUlz (41), Enbeita (54), Zaitegi (Sof 153), N. Etxaniz (Antz 157), Anabitarte 

(Poli 129), Erkiaga (Arran 169) y Basarri (127). En DFrec hay 26 ejs. de maitagarri y 2 de maitegarri. 

I (Adj.). 1. Amable, digno de ser amado, estimado; encantador (tbn. referido a cosas). Tr. Documentado 

desde el s. XVII, y gral. desde el XVIII. Jesus txoil maitagarrie (Urrizola, s. XVII). ETZ 51. Herioa 

maitagarri dela eta ez batere hastiogarri. Tt Onsa 163. Atsegiñ maitagarriak. Gç 141. Etzait deusik agertzen, ez 

agertuko maitagarriagorik zu baiño. Arbill III 21, 2. Ezta gauzarik hauk baino [...] maitagarriagorik. ES 187. O 

Jesus ona eta maitagarria. Ch III 48, 3. Txatar dakizkidala iragankorrak, eta maitagarri zure gauza guziak. Lar 

STomas 1. Gauza bat maitatu baiño lehen, maitagarria dirurien arren, aiñtziñetik nolakoa den ezagutzera 

entsaiatzen direnak. He Gudu 61. Zü baizik eztüzü ezinago eder eta maithagarri denik. Mst III 21, 2. Luis 

maitetsu ta maitagarria. Cb Just 78. Ematen daroku errextasun maitagarri bat heltzekotzat zeruko erresuma 

dohatsurat. Lg II 206. Jaungoikoaren esku maitagarria. msOñ 90v. Zenbatenaz maitagarriagoa / Ezagutzen bai 

dute Jainkoa. Monho 126. Ez dot neure arime bakar au baxen gauza maitegarriagorik. Añ EL 1 21. Jende 

maitagarria [Donostiakoa], / pare-bagekoa. Echag 222. Oitura maitagarri oezaz. Izt C 239. Garau maitagarri 

onek aberatstasun andiak eman izan diozkala Gipuzkoari. Ib. 154. On eta maitagarria da haren ezagutza. Hb 

Egia 2. Nere guraso zar maitagarriak. Arr GB 108. Karta maitagarri baten bidez. 'Preciosa'. Aran SIgn 82. 

Agatik zaitu mundu guztiak / laztan ta maitagarria. AB AmaE 374. Eder zen Maria, eder eta maithagarri 

kanpotiko itxüratik. Ip Hil 58. François Coppée zen koblari maitagarri, gizon ona. HU Aurp 207. Neska eder 

maitegarriak. Azc PB 126. Benetan eder da maitegarria zala Mañasi. Ag Kr 53. Gure izkuntza maitagarria. 

Etxeg EEs 1916, 117. Nun etxe-bilduma maitagarriagorik? JE Ber 76. Gizonarentzat ain maitagarri dan 

azkatasuna. Eguzk GizAuz 105. Ez da iñorentzat maitagarri mutxurdin gelditzea. TAg Uzt 299. Herria ez zaiote 

orai maitagarri. Iratz 27. Liburu eder maitagarriak. Erkiag BatB 163. Etzaite izan tentagarri, maitagarri baizik. 

MAtx Gazt 31. Gazte zelarik lagunkin maitagarria izan dela. Ardoy SFran 293. Oroitzapen horiek ez zituzketen 

haatik horrenbeste irakurle liluratuko, egileagan beragan zerbait maitagarri idoro ez balute. MIH 273. 

(Precedido de gen.). Cf. infra (II). Jaunaren maitagarria deitu ziona. Lard 194. Zarealako, bai Eladitxo, / 

danoren maittagarria. Echta Jos 179. Ixan gaitezan Kistar-euzkeldun / Urtziren maitegarrijak. Enb 54. San 

Agustinen seme zintzoak / ortxe dauzkagu jarriak, / ikusten danez gure errian / askoren maitagarriak. And 

AUzta 153. 

2. (Urt I 73), maitegarri (Añ). Amoroso, lleno de amor; amable, afable, cariñoso. Erraz da bertzeren 

senharrarekin [...] lizundu gabe egoitea, bainan ezta hain erraz [...] hitz maitagarririk ez erraitea edo enzutea. 

SP Phil 453 (He 457s balakari). Espiritu eme, manso, maitagarri eta urrikalmendutsu bat. Ib. 183. Ene 


mende. 

1043


adixkidegua maithagarriaren grazia. Mst III 37, 2 (SP familiertasun arraia, Ol nabastarre eroso). Aterarik 

biotz-berba ta afekto maitegarriak. Añ LoraS 99. Errexinol pollitak oianean kantatzen duen kantu maitagarria. 

"Cantar enamorado". Otag EE 1882c, 414. Gorra danik zeure dei / maitagarriari. Azc PB 39. Jaunaren altzo 

maitagarrian / ez daiteke gorrotorik. "Amoroso". Or Eus 123. Bizibide maitagarrian. 'Amistosa convivencia'. 

Zait Sof 39. Maitagarriak dira gero jaun oiek! Amor ematen ere ba-dakite. Vill Jaink 65. 

II (Sust.). (H), maitegarri. 1. Amado, ser amado. Berhez nindizun bertarik, / lehen hautatu maitagarri / 

nituen, nindutenetarik. "Dignes d'être aimées". O Po 42. Ez dabee biurtu biar Jesus maitiari zor deutsen amodijo 

nausija ta samurra luurreko maitegarrijetara. fB Ic III 368. Nire Maitagarri ederra. Or Mi 146. Maitegarri 

maiteakin etzango naun. Zait Sof 163. [Zezen garaituak] galdu eta mendeka ezin duen maitagarriagatik. Ibiñ 

Virgil 98. Cosa amada, deseada. Gauza bat bear da izan desiragarri ta maitagarri guzien elburu ta azken 

xede. Vill Jaink 152. 

2. Nombre dado a diversos seres mitológicos femeninos. "Maitagarri, la más joven y seductora de los genios 

ibéricos" Chaho Voyage (trad. de M. de Anguiozar, RIEV 1929, 471). "Hada, ser fabuloso (Araquistáin Trad 

27)" A. Zu zera atsegin poz darioten Maitagarrien / pakezko gorde-lekua. Jaukol Biozk 59. Henaresko 

maitagarriak eta artzainak. "Ninfas". (Quijote IX). Or RIEV 1929, 6 (tbn. maitagarri Berron Kijote 82). 

Maitagarrien aitzulorantza yo zuten. 'Trou des Fées'. Or Mi 70. Ames dagit, basoan / il nauela, parreaz, / 

maitagarri batek. 'Hada'. Ldi BB 10. Ta ordun, diotenez, mamu bat ere ez da kanpora ausarzen [...] ordun, ez 

izar kaltetsurik, ez maitagarriren lilluratzerik, ez zorginkeririk. "No planets strike, no fairy takes, nor witch hath 

power to charm". Amez Hamlet 22. Euskaldunen lamin eta maitagarriak, Latinen Fatae, Germanen Kobolde eta 

Nixen. Mde Pr 310. Pieridak edo maitagarriak [= 'musas']. Ibiñ Virgil 41. Mundutik kanpoko maitagarrien 

zelaietan. NEtx LBB 31. Maitagarri beharrean zen oraindik Lizardi hasiberri hartan. MIH 175. 

3. Expresión de cariño. Laztan dau bere seme, baña erakusten ezteutso kariñurik, palagurik, maitegarririk. 

Añ MisE 163. 

- MAITAGARRIZKO (-th- Dv). (Adnom.). a) Amable, digno de ser amado. Agur, maitagarrizko / 

Euskaldun-erria. EE 1883b, 44. Ez da bat denok maitatzen degun / Maitagarrizko legea? Etxeg in MEIG IV 52. 

Maitagarrizko Jeina. Mdg 120. Gaztearentzat, gozo, bigun, maitegarrizko [da jolasa]. Ag Kr 49. b) Amoroso. 

Gizadi dana baturik, / maitagarrizko Sendi bakar bat / Jesusekin osaturik. SMitx Aranz 180. 

maitagarriki (H; -th- Dv, H). "D'une manière aimable" Dv. "Maitagarriki diozu ihardetsi" H. Anna 

Michelena andereak maitagarriki erran diote deneri esker mila egitate hoitaz guzietaz. Herr 22-3-1962, 2. 

maitagarriño. Dim. de maitagarri (adj.). Bazkariterat joanak ditugu gure otoen zaintzale maitagarriñoak; 

eskupeko sariaren beha ere ez dute nahi ukan gaixoek egon! JE Ber 24. 

maitagarritasun (Lar, Izt 10v, H; -th- Dv, H), maitegarritasun. 1. Amabilidad, cualidad de objeto digno de 

amor; encanto. Berthuterik gaitzenei bere maitagarritasuna erdara atze batean konserbatzeko. In Ch pról. 

Jangoikoaren maitagarritasuna garbiro agertzen diola. Mb OtGai III 231. Zer dire kreaturetan ikhusten diren 

maitagarritasun guziak Jainkoaren maitagarritasunen aldean? Brtc 195. Zenbat arraitasun, / Maitagarritasun / 

Diotzan iratxiki / Inozentziari / Omore onak. Monho 84. Ezagutzeko Jaunaren maitagarritasuna fedearen 

argiarekin. AA III 402. Ama gozo onen maitegarritasuna. Ur MarIl 102. Amodioa! O maithagarritasuna! Elsb 

JBBizia 40 (ap. DRA). Jainkoa ikusi izan du juiamenduan, bere edertasun eta maitagarritasun osoan. Lap 414 

(V 188). Edertasun, aberastasun eta maittagarritasun guztian. Inza Azalp 138. v. tbn. Gco I 419. Dh 177. JesBih 

25. Jaur 370. Legaz 42. Arr May 170. 2. Amabilidad, afabilidad. Bere jarraitzalle diran idazleak nabariari 

ezartzen ziozkaten jakitea, antzeak [...], maitagarritasuna. "Amabilidad". Zink Crit 57. 

maitagarritu (H (+ -th-)). "Devenir aimable ou rendre aimable. Hastean gaitzesgarri eta gogor zen lana, 

maithagarritzen ohi da hariz hariz errexten denean eta irabazi ematen duenean, [...]. Maithatzeak nekhea ere 

maithagaritzen du, l'amour rend aimable même la fatigue" H. 

maitagarritza, maitagarza. Amabilidad, cualidad de amable. Aserretu zuen Jangoiko guztiz onaren 

maitagarza. Mb IArg I 245. 

maitagile (Lar), maitegile (H, que dice tomarlo de Lar). "Amatorio" Lar. 

maitago (Lar, H (+ -th-)), maitego (T-L), moitegu. 1. "Cariño" Lar. "Dilection" T-L. Zeren kontrizionezko 

doloria sortan baita guk seme gisa Jangeikuari amorio edo moitegua digunetik. Hual ASJU 1992, 516. 2. (Lar, 

H (+ -th-)). "Caricia" Lar. 


mende. 

1044


maitagune (A; -th- Dv, HeH A). 1. Amor. v. maitasun. Zure maithagune guzia Jesu-Kristo baithan 

baratzen baduzu. Birjin 468. Erakhutsi daukun maithagune neurrigabearen gainean. Dh 99. Gure 

elkharrendako maithagunea. Ib. 118s. Lagunaren maithagunea giristinozkoa ta manatua zaikun bezalakoa 

izatekotz. Ib. 248. Jainkoaren alderako jauspen hori, maitagune hori. Arb Igand 58. Maitagunez gorets dezaten 

Jaungoikoa, aberria, itsasoa, lurra, etxea. Lf ELit 70. (Con -zko, adnom.). Errespetuzko ta maithagunezko 

sentimenduak. Dh 274. Fedezko, esperantzazko ta maithagunezko aktak. Ib. 91. Maitagunezko zonbat emaitza. 

Arb Igand 64. 

2. Amabilidad, cualidad de amable, apreciable. v. maitagarritasun. Jendea mintzo zen, herrestan zabilan 

pobre batek hoinbertze gizon gazte nola beregana zitzazken [...]; gehiagoko maithagunerik gabe hurbildu guziak 

nola lilura zitzazkeen. Laph 82. 

maitakari (H (-th-), A (ambos citan a O)). 1. Amor. v. maitasun. Geroztik esparanzaz hasi / dut neure 

maitakaria. O Po 42. 2. "Maithakari (L, BN, S), aimant" Lh. 

maitakera. v. maitaera. 

maitakeria (O VocPo SP). 1. "Mal d'amour" O VocPo. Azkue, aunque dice tomarlo de éste, traduce "amor 

ilícito". 2. (A), maitekeria (G ap. A (-ri); Añ (det.), Dv). Amor (en sentido peyorativo); amor ilícito. 

Banidade atati urteten dabeela maitekerija txaarrak ta peligruzko karinuak. fB Olg 160. Maitekeri ta ezkontza ta 

orrelako ergelkeririk baizik etzekarran. Lh Itzald II 102. Maitakeriak iguin eta [...] mojategian itxi zen. Or Mi 

37. Esi gabeko maitekerietzaz mintzatzean. TAg GaGo 85. Zer da zurea, maitasuna ala maitakeria? 

Etxde JJ 76. Engrazirenganako maitakeria. Ib. 265. Bigarren lorako maitakeria erne yaka biotzean. Bigarren 

lorako aragi-zirikaldia. Erkiag BatB 138. Ango idazleek Iainkora biurtu bai zuzten giza-maitekeriak ere. 

"Amoríos". Or in Gazt MusIx 12. Ezkontz-auste, lapurreta, maitekeri ta gañerako txorakeri guztiak. MAtx Gazt 

59. Iainkoen maitakeri zenbakaitzak. Ibiñ Virgil 114. v. tbn. Maitekeri: TP Y 1933, 89. Erkiag Arran 160. (En 

sentido no sexual). Josu bar-Joseph, gaztaroan maite zindudan. / Maitakeri hark noradino nau iroan... Mde 

Po 94. Irudi zaio noski seme bat bezela maite nauela [neskameak], eta hala ere, haren maitakeria horrek ez du 

nire ardurarik. Mde HaurB 31. 3. + maitekeria (V-m, AN? ap. A). Demostración de afecto (en sentido 

peyorativo). "Caricia" A. Neska bat, bi edo iru mutil bategaz, bigaz edo irugaz alkarri eskubak sorbaldaan, 

edo... iminita, berbeetan ta maitekerijeetan dagozala. fB Olg 64. Lotsarizko maitekerijaak edonun esan ta egiten 

ditubeenak. Ib. 200. Halago. Langilleak be lentxoago alkarri esandako maitakeri ta koipekeriak zokondora 

jaurti-ta [...], burrukan ekin eutsen luzaro. Eguzk GizAuz 70. 

- MAITAKERIA-BIDE. Relación sexual pecaminosa. Xalbat eta Engrazi euren arteko maitakeri bidetatik 

atera izan balira. Etxde JJ 138. 

- MAITEKERIA-GRINA. Lujuria. Maitasunezko biotzen ordez / baden maitekeri-griña. BEnb NereA 221. 

- MAITAKERIAZKO. Amoroso (en sentido peyorativo), lujurioso. Bere maitakerizko griña. Etxde JJ 267. 

Beren maitakerizko lokarriak. Ib. 208. Bere abotsari maitakerizko kutsua erantxiz. Ib. 206. Maitakeriazko 

jolasetan jarduteko. Mde Pr 179. 

maitaketa (-th- Lh), maiteketa. Relación amorosa. "Amour, affection" Lh. Onela gazte ederrak zugatzadaburuan 

izkutaturik, maiteketan oitzen ziren, adin gaiztagabean. 'Amour'. Or Mi 20. Cadizen Dolorcitasekin 

izan nitun maitaketak. "Amores". Etxde Itxas 200. Ideia bat egin genezake Ejipto zaharrean maitaketa bizigiro 

zernolako zen. Etxde Egan 1961 (1-3), 99. Maiteketan ibillirik. Onaind in Gazt MusIx 156. 

maitaki. "(V-oroz?), padre" A. 

maitaki. v. 1 maiteki. 

maitakin. Prueba de amor (?). Jainkoaren ontasunak, zenbat maitakiñez gañezkaratu ote gaitu! Elizdo EEs 

1929, 180. 

maitakiro. v. maitekiro. 

maitakizun (H (+ -th-)). "Qui doit être aimé" H. 

maitakor. v. maitekor. 

maitakunde (-th- Dv A). "Dilection, action d'aimer" Dv. O nere Jauna eta maithakunde guzia! Dv LEd 


mende.


120. Zuk niri didazun maithakundea. Ib. 87. Bere maithakundean eta bere beraztasunean berak ditu berrerosi. 

Dv Is 63, 9 (Ol maitasarre, Ker y BiblE maitasun). Aziera eben, ba, euren maitakundea Zuriñek eta Xirdok. 


maitakuntza, maitekuntza. Amor. v. maitasun. Nere maitakuntzan diraukezute, nere aginduak betetzen 

badituzute. Ol Io 15, 10 (Lç karitate, He amudio, LE amore, TB y Leon amodio, Dv onhesgoa, Ker, IBk e IBe 

maitasun). Gogo-barnekoa izan gure maitakuntza. Jaukol Y 1933, 185. Iainkoaren maitekuntza. Or Aitork 418 

(382 maitakuntza). Gizarteak etzitula sekula onartuko bi maitakuntzak [Maider-enganako maitasuna eta 

Engrazirenganako maitakeria] altzo batean. Etxde JJ 265. Maitakuntza asieran. Erkiag BatB 155. 

maitalari. v. maitari. 

maitaldi. Encuentro amoroso. v. maitealdi. Agur, iñarok... Ai, zuen kabi goxoa / berriz beterik duneko!... / 

Ai, zeñen luze zuen urreneko / maitaldiaren beroa! 'Amorada'. Ldi BB 32. 

maitale. Tr. Documentado en la tradición meridional desde finales del s. XIX. En DFrec hay 4 ejs. 1. (Adj.). 

Amante, amoroso. Senar maitalea, Lurreko senarren artean maitalerik bazan. Ag AL 143. Maitaleenak 

asperkorrak dira. Ib. 113. Adizkide maitaliei. JBDei 1919, 267. Jaungoikoaren ume maittaleak. Inza Azalp 134. 

Bikote maitaleentzat. Or Mi 80. Emazte maitalea. Jaukol Y 1933, 186. Biotz-ikutua izaten zuanean, maitalea zan. 

Anab Poli 8. Bakoren lagun maitaliak dira. SM Zirik 20. Neskatillarik zintzoen eta maitaliena eban areri. 

Bilbao IpuiB 153. Biotz maitale guzien laguna. NEtx LBB 198. v. tbn. Enb 28. BEnb NereA 65. Emakume 

zintzua, / boitz maitaledun, / Jaunak egiña dala / gogoratu daigun. Enb 59. 

2. + maitalle. (Sust.). Amante (de), amigo (de). Ni beti izango naiz abarkadunen maitale. Ag G 96. Jesusen 

maitale guztiyak. JBDei 1919, 171. Izkuntzaren maitalle zintzoak. GMant LEItz 75. Agur, ba, Josu! Zeure 

maitale / bixi nai dogu ludijan. Enb 111. Euskalerriak izandu duen maitalerik aundienetako bat. J. Artetxe Y 

1933, 333. Aitzinaren maitale esteta eta intelektual batzuen gandik. Mde Pr 44. Inglesak badakigu oso 

usarioaren maitaleak direla. Arti Ipuin 46. Ez baitut Gipuzkoan maitalea eskas. Xa Odol 317. v. tbn. ArgiDL 43 

(103 maitalle). Inza Azalp 135. Ibiñ Virgil 91. (Precedido de tema nominal nudo). Sendi-maitale, / zoruntsu 

nintzan or bizi. Enb 182. Jaungoiko maitale, emazte-aurren maitale, euskera maitale... RIEV 1931, 641. Aritzmaitalea. 

Munita 39. Kornubitar herri-maitale batzuek. Mde Pr 264. Erri-maitale egiazkua. BEnb NereA 157. 

Urrun-maitale nazan gaixo au. 'Amador de lejanías'. Gand Elorri 185. 

(-th- L ap. Lh), mattale. Amante, enamorado. "Amoureux" Lh. Lotan dagoan kutunari maitaleak oi dion 

gisa. Ag EEs 1917, 211. Neska batentzat bi maitale. Or Mi 34. Maitale bati areriyuak / eskutau dautso maitia. 

Enb 52. Neska leunak beste maitale bateri / alai ma-egijon bekoki ganian. Laux BBa 36 (AB 89 mattale). Zu 

zerori ere aren maitale biurtzeko. Anab Don 230. Maitalerik gabe. TP Y 1933, 89. Lurtarrok, ez beldur. Pake, 

maitaleak. Ldi UO 21. Maitale maiteberotuen besoetan. TAg Uzt 248. Tristan eta Isolda bi maitaleen kondaira 

ospetsua. Mde Pr 251. Maitale barriok. Erkiag Arran 194. Maitale batek bere maitea / ondoan egon dedilla [nai 

dau]. BEnb NereA 71. Neska itsuak etzituan ohartzen bere maitalearen bihotz taupadak. Osk Kurl 184. Etxe 

ontako seme jatorrak / ba du maitale aukera. NEtx LBB 368. Batzuetan maitalea bere maiteari mintzatzen zaio. 

Lf ELit 71. Maitaleak ez ziren gaztetxoak. MEIG I 155. v. tbn. Ol Imit III 6, 2. Jaukol Biozk 93. EA OlBe 36. 

Txill Let 95. Arti MaldanB 217. Gand Elorri 75. And AUzta 119. Onaind in Gazt MusIx 157. Xa Odol 341. 

Azurm HitzB 56. Berron Kijote 140. 

Amante, persona con quien se mantienen relaciones sexuales ilícitas. Maitale batekin dagoela senarra haremanetan. 

Arti Ipuin 59. Andrea maitale batekin eskapatu zitzaiola. Arti Tobera 279. Gugatik nai aña maitale 

izan zenitzake. Baiñan, ez itzazula etxean sartu. Lab SuEm 174. 

- EZKUTU-MAITALE. Amante secreto. Nola susmatu zezakeen ezkutu-maitale biak, maite-jolas artan 

norbait begira zegokienik? TAg Uzt 102. 

maitaletasun. Amabilidad. Eskerrak emon bearrean nago [...] guretzat euki dozuen maitaletasun bigun da 

samurragaitik. Ag EEs 1925, 201. 

maitaletzako. Supuesto amante. Bazkal-orduan deitu duelako gaur ere maitaletzakoak. Arti Ipuin 59. 

maitamen. Amor; caridad. Itxaromen senduaz ta mattamen sutubaz Zeuregatik il eta aldijoro Zeurekin 

Donokijan bizi nadintzat. Eleiz GDBidea 32. Kistar maitamenaren bezain adimen zuzenaren aurrezkakoa da. 

"Caridad". Zink Crit 42. Sinismen, itxaromen eta maitamen egipenak. KIkV 115. 

maitamin. v. maitemin. 


mende. 

1046


maitantza. 1. "Caridad, amor" Añ. v. maitasun. Amore onak, maitanz garbiak. Mb IArg I 304. Utsa ta illa 

dela hitzezko ta mihizko maitanza. Ib. 104. Lagun urkoari zaien amore, ongi-nai ta maitanza. Ub 124. Karidade 

edo maitanza. Ib. 123. [Bekatu mortalak dira] Jangoikoganako eta berzetarako maitanza galazten dutenak (B, s. 

XIX). BOEans 463. 2. "Caricia" Añ. 

- MAITANTZAZKO DAMU. Contrición. v. MAITE-DAMU. Oi maithantzazko damu garbi eta 

nahastegabea. Dv LEd 70. 

maitapen. 1. "[H]alago" Lar y Añ. 2. (H (+ -th-)). Amor; caridad. "Amour, affection. Guretzat duzu 

maithapena" H. Maitapena. KIkV 116 y KIkG 84. 

maitaragei (Lar H). "Sensualidad" Lar. 

maitarasun. v. maitasun. 

maitarasun. v. maitasun. 

maitarazi (B ap. A; Urt III 81, H; -th- Dv, H), maita-arazi (L, BN-mix ap. A), maitaraazi, maita-erazi (BNbaig, 

S ap. A), maite-erazi, maiterazi, maita-erazo, maiterazo (Lar, Añ). Hacer amar. "Enamorar" Lar y Añ. 

"Faire aimer" Dv y H. "Inspirer de l'amour, une passion. Hoin eskergaitz zirelarik ene alderat bethi, miraz nago 

nola nauzun hunenbat maitharazi" H. Neure burua onhets eta maitarazi nahi desonhestki. EZ Eliç 151. Begi 

bizi, so hutsaz / maitharazi diroena. O Po 27. Jinkoa ere maitha eraziten. Bp II 74. Bigarren Epistola ere 

Jangoikoa guri maitarazteko da. Mb IArg I 380. Bere bürien maita-araziteko, immodestki beztitiak eta koifatiak 

ibilzia. CatLan 115. Haren maita arazteko eta zerbitza arazteko. Jaur 200. Gizonek sobera eskas zuten 

maitarazteko bere buruen. Hb Egia 94. Maitamenak gure anaiak maitarazten dizkigu. Zink Crit 47n. Zu ezagutu 

eta maiteraziko zaituzten apaizak. ArgiDL 67. Geidea Jaungoikoagaitik geure burua lez maiterazoten dauskun 

onoimen zerutarra. KIkV 86. Herri guziaz maitarazi zen. Zub 87. Amodio-belarra sartzen da norbaiten sakelan, 

hari bere burua maitarazi nahi delarik. A EY I 154. Iainkoa ordez geuren burua maitaraziko baitigute 

[pozaldiak]. Or QA 145. Bere burua maitaraziko duen apez gisa da. Zerb Azk 85. Zer debruk bada ote zintuen / 

eni hola maitarazi? Xa in Uzt Noiz 26. v. tbn. CatLan 145 (79 maitaraazi). Laph 48. CatS 10 (58 maita-erazi). 

Dih MarH 248 (ap. DRA). Jnn SBi 105. CatJauf 92. KIkG 68. Ardoy SFran 352. Maita-arazi: Dh 249. 

(No ref. a personas). Gauza batzuek hura [mundua] maita arazten deraukute. SP Imit III 20, 4 (Ch 

maitarazi; Mst maithatzera [...] erakharten). Maitarazitzen diozute / Birjinei zure gloria. Gç 196. Zenbait hitz 

on [...] giristinotasuneko berthuteak maita araz ahal detzaketenak. CatLav A 7v (V 8). Humiltasuna guri maita 

erazotzeko. Gco II 39. Haren exenpluak behar daizku maita arazi nigarrak. Jaur 380. Haren tzarkeriek hobeki 

baizik etzutela matarazi egia. Hb Egia 15. Ezpiritiari [graziak] besarkerazten eta maitherazten beitütü [...] 

hastio dütianak. Ip Imit II 12, 8. Besteri maitarazi biar dionak edozein birtute. Bv AsL 66. Gure herritarreri 

hemengo mintzaia maitha-arazteko. Arb Igand 18s (5 maitarazi). Maitharaziko diozkate Eskuara, Eskual-Herria 

eta Eskualdunak. Barb Sup VIII. Euskera goratu ta umeai maitarazi. Ldi IL 139. Gizonari zuaitza maite erazi 

bear zaiola. Munita 25 (29 maiterazi). v. tbn. Iratz 86. Zerb IxtS 112. Maita-arazi: JesBih 397. MarIl 117. 

Maitaraazi: CatLan 66. Maita-erazi: CatS VIII. 

maitarazkoi (H (+ -th-)), maiterazkoi (H). "Qui aime à amouracher, à inspirer de l'amour" H. 

maitarazkor, maiterazkor (Lar). 1. "Enamoradizo" Lar. 2. (H (+ -th-)), maiterazkor (H). "Chose qui 

facilement inspire de l'amour" H. 

maitarazle (H; -th- Dv, H), maiterazle (H), maiterazotzaile (Lar, Añ; -ozalle H), maitaratzaile (H (+ -th-)), 

maiteratzaile (H). "Enamorador" Lar y Añ. "Celui qui fait aimer" Dv. "Amouracheur, qui inspire de l'amour" 

H. 

maitari (O VocPo A, SP, H; -th- Dv, H), maitalari (V, G, -th- L, BN, S; Urt II 2), maitelari. Ref.: A 

(maitalari); Lh (maithalari). 1. Amante, enamorado. Maitari gaizoak. O Po 41. Maitarien iaun erregeak. Ib. 

23. Maitari-legeak. Ib. 30. Maitari zuhurrak eztio hala behatzen maitearen emaitzari, nola emaillearen 

amudioari. SP Imit III 6, 2 (Mst maithazale). Maitari batek, bere maiteari urrutitik edo urretik, itz-egin nai 

izaten dio. Elizdo EEs 1929, 176. Maitari biak. Ldi UO 55. Beste maitarien antzora beren zoriona goza ahal 

lezaten elkarrekin. Mde HaurB 103. Bera izan dodalako lenengo maitaria. Erkiag Arran 62. Bapateko eroaldiak 

maitari gaixoa io zuenean. Ibiñ Virgil 117. Bi maitalariak. Xa Odol 321. Amante (en sentido exclusivamente 


mende. 

1047


sexual). Gorputz betegina [...] maitari basati eta arronten atseginetarako baizik egoki ez lizatekeena. Mde 

HaurB 37. (Precedido de gen.). Amante (de), amigo (de). Ni naiz garbitasunaren maitaria. SP Imit IV 12, 1 

(Ch maitatzaille, Mst maithazale; Ol garbizale). Iesusen egiazko maitaria. SP Imit II 9, 3. Jangoiko urrikalti 

animen maitariagandik. Mb IArg I 86. Egizu bilhaka nadien zure perfekzione adoragarrien maithari leial. Gy 

Visites 9 (ap. Dv). Euzkeldunen maitalarija. Enb 33. Zugatzen maitelaria. AB AmaE 467. Mundu galdu au 

zainduteko bere maitelari ta serbitzallen bidez. Itz Berb I 149. (Precedido de tema nominal nudo). Urtzi 

maitalari. Enb 140. 

2. (Adj.). Amante, amoroso. Zein maitaria zaran zu, gure Jangoikoa. Mb OtGai III 344. Ama 

maitariarenak. Mb IArg I 180. Oi nere Jainko maitharia! Dv LEd 73. Senar-emazteak ote-ziran? Ala, ezkongei 

maitariak? TAg GaGo 85. Igesari emateko gogua ematen dit bere begirune maitariak. Txill Let 103. 

- ELKAR-MAITARI. Amante (el uno del otro). Berriz ere asiko gerala tximeletak udaberrian bezala alkarmaitari. 

Etxde JJ 207. 

- ELKARREN MAITARI. Amante (el uno del otro). Basoa ta Itzala / elkarren maitari. Ldi BB 74. Zuk nai 

baduzu alkarren maitari biziko gera. Etxde JJ 36. 

maitarigai, maitarigei. Aspirante a amante. Etxaramon egin maitari-geiak. Erkiag BatB 156. 

maitaro (SP, Izt 11r, H), maitero, maitiro (V-gip ap. Etxba Eib). Amorosamente, cariñosamente. "À force 

d'amour" SP. "Maitiro bizi izan ziran azkenerañok" Etxba Eib. v. 1 maiteki. Maitero hazia. EZ Man II 195. 

Eskas den gauza, maitaro eta iarriakiz izaiten dena. Ax 359s (V 238). Artzen du emaztetzat Doña Ageda / 

maitaro. Izt Po 82. Beren itzkuntza ederrarekin batean maitaro gordetzen dituzten oitura oneski gozoak. Izt C 

220. Aide eta adiskideak elkarrekin maitaro egiten dituzten eztai-jan neurrizkoak. Lard 416. Ondo pozik eta 

maitero bizi da gaur bere gizon zintzoagaz. Ag Kr 161 (AL 53 maitaro). Ia non dagoan norbere ondasunari 

maitero begiratzen eztion gizon bat. Ag G 90. Izketan asten zaio Peru-Fermin maitero. Mok 21. An [agura-atso 

etxian] artu eben maitero. Kk Ab II 73 (82 maitaro). Guk Ari maitaro begiratzea. Or QA 167. Kolkoari maitero 

iratsita euki eban irudia. Erkiag Arran 178. Etxekandreak gozaro ta maitaro jarri deutsan oe zurian. Erkiag 

BatB 135. v. tbn. EA OlBe 73. Maitero: Enb 68. Laux BBa 40. BEnb NereA 93. (Con reduplicación intensiva). 

Bertako ur epelari maitero maitero zangada on bat eman nai bazion. Ag G 24. Maitasun iturriari 

borbollaka darizkion maitaro-susmoak ujolan artzen gaituztela. Elizdo EEs 1929, 176. 

maitaroki (A Morf 382). Amorosamente. Bere seme propiala izan bailu bezala hagitz maitaroki hazi 

baitzuen. ES 164. 

maitasarre. v. maitazarre. 

maitasun (V-gip, G, AN, BN-arb), maitarasun (L; SP vEys y H, Urt I 336), maitarazun (H), maitarzun (rtz- 

H (+ -th-)), maitetasun (gral.; Añ, Izt 11r, Dv, Zam Voc), maitetarzun (Dv, que cita a Bp), maitatasun (AN; 

Dv, H (+ -th-)). Ref.: A (maitetasun, maitarasun, maitatasun); A Morf 64; Elexp Berg (maittasun); Gte Erd 25. 

Amor; caridad. "Amitié" SP. "Maitatasun ederraren ama (Mb)" Dv A. "Maitasun andia dio (G-azp-goi)" 

Gte Erd 25. v. amodio, maitagune, maitakuntza, maitantza, maitatze, maitazarre, oniritzi; karitate. Tr. 

Poco documentado en la tradición septentrional: se encuentra en Pouvreau y en los suletinos Belapeyre, Maister 

y Archu, y, ya en el s. XX, en Iratzeder (155), Mirande, Xalbador y Mattin (56, en la forma maitetasun). Al Sur, 

antes del s. XIX, sólo lo emplean Mendiburu (en la forma maitatasun, sg. Dv) y Larramendi (Gram 392, como 

glosa). En la primera mitad del s. XIX aparece en autores vizcaínos, y durante la segunda mitad se extiende a los 

guipuzcoanos; a partir de principios del s. XX es de uso gral. entre los meridionales. La forma maitasun no se 

documenta hasta mediados del s. XIX; a partir de principios del XX su uso crece, y en la segunda mitad de éste 

parece ser más frecuente que maitetasun. Pouvreau usa maitarasun, Archu (Fab 197) y Mirande mait(h)arzun, y 

Belapeyre, Maister y Mendigacha (147) maitetarzun. En DFrec hay 191 ejs. de maitasun y 3, meridionales, de 

maitetasun. Usteldurik bere urdezko maitarasunetan. SP Phil 67. Aitak eta semiak algarren bethidanik dien 

maitetarzünetik. Bp I 31. Gizonen maitetarzün berheziaz. Mst III 24, 2. Maitetasun geijago erakutsi eustan ordu 

atan. Mg PAb 209. Adiskidetasun zikiña, maitetasun aragikorra. Añ LoraS 26. Senar emazten batasuna, 

maitetasuna. fB Ic III 344. Jesusi ez deutsazu erantzungo maitetasunagaz? Ur MarIl 115. Jakobek Liari 

ezbezalako maitetasuna Rakeli beti izan zion. Lard 37. Nere maitasun onek / falta du ordaña. Bil 63 (66 

maitetasun). Jaioterriarenganako onginai eta maitetasun txit biotzekoa. Aran SIgn 13. Euskaldunoi beste alde 

orretakoak dauskuen maitetasuna. A BeinB 36. Norbere buruarentzat daukagun maitetasun itsu, arro eta 

okerretik. Ag AL 121 (31 maitasun). Maitetasunagaz edo karidadeagaz beti alkarturik. Itz Azald 197. 

(s. XX). Ekin zion Moxolok maitetasuna esaten. Ag G 266. Zer nolako maitetasuna zion Markiñako ibarrari. 

Etxeg Itzald II 86. Bata bestientzako maitxetasun geidxau dauela. Ort Oroig 61. Jazoera onek adirazoten dau 

zelako maitetasuna eben euzkeldunak aldi atan [Portugalen]. Kk Ab II 183s. Nor-gere maitetasuna beti: eztakigu 


mende. 

1048


euskaldunok maitetasun ederragoen berri! Ldi IL 105. Jaungoiko maitasunetik datorren alkargazko maitasun 

zindoa. Eguzk GizAuz 189. Otz-otzean artutako erabakia da nerea. Ez du nere maitasunik izango iñork. TAg Uzt 

297. Arrantzaleentzat maitasun berezia agertu du. Munita 127. Pederasten maitarzun minkorrak. Mde Po 91. 

Maider-enganako maitasuna. Etxde JJ 265. Aita-amaen dedua ageri dedin urkoaren maitasunarekin. Or Aitork 

398. Maitetasuna, zine ta teatroetan otsbaten ta zerugoitik agertzen don. Erkiag Arran 111. Aztuna zait guztiz 

bere maitetasuna. Txill Let 103. Bata besteen maitasunean / jarraitu daigun bakoitzak. BEnb NereA 106. Espos 

hauetan beira sendo maitasuna. Xa Odol 325. Eta gaiztakeria gehitzearekin, askoren maitasuna hoztu egingo 

da. IBk Mt 24, 12 (Or, Ker e IBe maitasun; Lç, He, TB, Ip, SalaBN, Hual y Samper karitate, Echn y Ur (V y G) 

karidade, Dv y Leon amodio, Ol maitakuntza). Maitasun lurtarra, ez aingeruzkoa. MIH 335. Jaioterrimaitasuna. 

Ib. 66. 

v. tbn. (Para textos anteriores al s. XX): Sor AKaik 115. Bv AsL 131. Azc PB 115 (59 maitetasun). Maitetasun: 

CrIc 50. VMg 61. Astar II VIII. CatBus 49. Legaz 20. Apaol 116. 

(Como primer miembro de comp.). Maitasun-indarra. Jaukol Biozk 19. Maitasun-sutan diraki. Enb 110. 

Maitasun gaietan goiztarra izatea. Lab EEguna 68. Ezin-agortuzko maitasun-iturri bizi! Ldi BB 2. Maitasunkondaira 

bat. Mde Pr 192. Maitetasun-griña estaltzea. Erkiag Arran 149. Bere biotza gurekin dago / maitasungarrez 

beterik. BEnb NereA 91. Kaltegarri litzaizuke garaiz aurretik maitasun-jolasetan sartzea. MAtx Gazt 32. 

Galen maitasun-oñazeak. Ibiñ Virgil 62. Gure alkarrekiko maitasun-agerpenak. NEtx LBB 71. 

- ELKAR-MAITASUN. Amor mutuo. Gazte giñala lotu ginduan / alkar-maitasunak. Jaukol Biozk 72. Alkarmaitasuna 

beti ere etxe baten zorion oñarri da. Etxde JJ 71. Alkar-maitasun barik be ez dau / munduan iñoiz 

bakerik. BEnb NereA 38. Etzuten egiaren, ederraren eta elkar-maitasunaren egarririk. Zait Plat 15. Txerriak 

daukaten alkar maitasuna! And AUzta 107. Ezagunak ditugu zuen elkar-maitasuna eta aren eriotz-bidea. Berron 

Kijote 150. 

- GOI-MAITASUN. v. goi. 

- MAITASUN-DAMU. Contrición. Parkapena jadesteko, benetako maitasun-damua artu bear da. KIkV 99. 

Maitasun-damuz damutu bedi. Ib. 76. 

- MAITASUNEZ. Amorosamente, cariñosamente. v. maitaro, 1 maiteki. Baserritarrak Inkomedes esaten 

dabe, baita Inko bakarrik be; ta gero, maitasunez, Txinko ta Zinko. Kk Ab I 62n. Ama Birjiñak maitasunez 

begiratzen dizu. ArgiDL 39. Etxean maitasunez itz egiten zion notin bakarraren itz xamurrok. Etxde JJ 60. Esker 

onez ta maitetasunez, eskuak igurtzi ta miazkatu guraz jardunik [txakurrak]. Erkiag BatB 58. v. tbn. Enb 104. 

MAtx Gazt 105. Zait Sof 5. Ibiñ Virgil 48. Maitetasunez: Or Eus 225. Uzt Noiz 20. 

- MAITASUNEZKO. De amor, amoroso; caritativo, de caridad. Maitetasunezko egintza. Legaz 67 (65 

maitasunezko). Maitasunezko begirada orretan. Ag AL 11 (21 maitetasunezko). Maitasunezko agur gozo bat. 

Enb 194. Maitasunezko jolas orretan. BEnb NereA 34. Maitasunezko buru-makurtze / ardi onak artzaiari. 

Basarri 42. Siñismen, itxarokizun eta maitasunezko jardun goxo atertu gabean. Onaind in Gazt MusIx 147. 

Maitasunezko zora-edari bereziak. Ibiñ Virgil 58. Maitasunezko sendimendutan. Xa Odol 303. v. tbn. ArgiDL 

134. Jaukol Biozk 6. Laux BBa 60. Etxde JJ 222. And AUzta 155. Izeta DirG 95. MAtx Gazt 104. Salav 25. 

NEtx LBB 354. Maitetasunezko: Inza Azalp 130. Txill Let 136. 

- MAITASUNEZKO DAMU. Contrición. Bildur-damua naikoa da, ala maitasunezkoa bear ete-da? KIkV 

97. v. tbn. ArgiDL 131. 

- MAITASUN-GORROTO. (Pl.). Amores y odios. Eta egoskogorra zan bere maitasun-gorrotoetan. MIH 

268. 

- MAITASUN-LEGE. a) Ley, precepto de caridad. Zuzenbide zeatza be orretarako naiko dala-ta, maitasunlegea 

ezetsi ta arbuiatzen dabenok. Eguzk GizAuz 190. Maitasun-lege bi auengantik. "Praecepta caritatis". Or 

Aitork 367s. b) Relación amorosa. Apaizaren itzik gabe, maitasun-legeak onartzea? NEtx LBB 30. Ama 

zorigaiztokoak bere biotz-legeak ausi ta aur aren gain zituan eskubide ta maitasun-legea ito egin bear zituan. 

NEtx LBB 30. 

- MAITASUNPEAN. Bajo el amor. Aren maitasun-pean, / neure betiko asmoz / diardut. Gand Elorri 107. 

maitasundun. "Amans, [...] maitarasundun, maitarasuna duéna" Urt II 2. 

maitasunketa. "Benevolentiam captare, [...] adiskideketan, maitarasunketan ibiltzea" Urt III 311. 

maitasunzale. 1. Ansioso de amor. Jesus maitalea, / maitasun-zalea. Jaukol Biozk 65. Maitasun-zale da 

kutuntxuba. "Tiene ansias de amor". Laux BBa 112. 2. Ansia de amor. Maitasun zaliak sortzen ziran zeure 

soera. Laux BBa 54. Zerutar egak ditu maitasun zaliak. Ib. 42. 

maitatasun. v. maitasun. 

maitati (V-arr-oroz, G ap. A; Lar, H (+ -tha-)). 1. (Adj.). "Amoroso" Lar. "Amoroso, amante" A. Gure 


mende. 

1049


Jaungoiko maitatia. Izt Po 120. Beraren emazte maitati Doña Nikolasa. Izt C 83. Zure Salbatzallea eta Aita 

maitatia. Jauregui 240. Zure izen saindu eta ontasun maitatiagatik. Dv LEd 70 (Cb Eg II 33 amorezko). Ori 

agintzen digu / Jaun maitatiyak. Ud 94. Biotzik maitati eta maitagarriena. Ant JesBi 22. Aitona aien billoba 

egiazko ta maitatiak izan nai badute. Etxeg RIEV 1908, 194. Biotz maitatiarekin begiratzen ziola. Goñi 78. 

Euskaldun maitatiarentzat gauza guztiak kantagaiak dira. ADonostia Itzald II 23. Biotz maitatia zuan. Pagoaga 

ib. 128. Maitati bere atiak zabaltzen daustaz ludijak. Laux BBa 34. Olerkari maitatiak goibeldua alaitu nai du. 

Aitzol in Ldi UO 6. Baserritxuko sukalde samur, / apal, maitati, otzana. BEnb NereA 96. Begirakun maitatia. 

Gand Elorri 99. v. tbn. Enb 105. EA OlBe 48. 2. (Adj.). Digno de amor, amable. Gipuzkoako baztar 

maitatiak. Izt C 509. Maitati dago lotan aurtxua. Laux BBa 114. 3. (Sust.). Amante, enamorado. Ill bezin 

laister ditu / maitati berriak: / usai zikiñarekin / liztor ta euliak. Izt Po 54. Maitati batek bere maitia / nai dau 

lagun ta ongilla. Enb 144. 

maitatsu. v. maitetsu. 

maitatu (V, G, AN, BN-ciz, S (-tha-); Volt 42, SP, Urt I 133, Ht VocGr, Lar, Dv (G), H; -tha- Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H), maitetu (Añ, Dv (V), Zam Voc). Ref.: Bon-Ond 156; A; Etxba Eib; Elexp Berg 

(maittatu); Gte Erd 217. Tr. General al Norte desde principios del s. XVII. Al Sur, antes del s. XIX, sólo se 

documenta en Larramendi (Gram 392, como glosa), Mendiburu, Lizarraga de Elcano y Ubillos; a partir de 

principios del s. XIX es prácticamente gral., aunque (especialmente en los guipuzcoanos) su frecuencia es hasta 

el s. XX menor que en los textos septentrionales: así, por ej., hay un sólo ej. en toda la obra despojada de Aguirre 

de Asteasu, y cuatro en Lardizabal (aunque es frecuente en Mendiburu y Bilintx). Los autores vizcaínos emplean 

casi exclusivamente maitetu hasta comienzos del s. XX --antes, sólo se encuentra maitatu en Añibarro (EL 


mende. 

2 246), 

Arrese Beitia (AmaE 113) y Agirre (AL 127)--; a partir de esta época, maitatu va desplazando a la anterior forma. 

Fuera de los vizcaínos, sólo hay maitetu en Lardizabal (214) y CatUlz (55), en este último por cierre de a en e 

debido a influjo de i en la sílaba anterior. Usan maith- los escritores suletinos y algunos otros septentrionales, 

como Duhalde, Duvoisin, Laphitz (228), Elizanburu (Po 185), M. Elissamburu y CatJauf (81). Maita como 

participio es empleado por Iparraguirre (346, con behar) y Orixe (Aitork 189); cf. tbn. maitako en S. Mitxelena 

(Aranz 34), que podría corresponder tal vez a maite izan. En DFrec hay 69 ejs. de maitatu. 

1. "Amar" Lar y Añ. "Estimar" Añ. "Aimer, prendre en affection. Ce mot diffère de maite izatea, aimer, c.-à.d., 

avoir en affection" Dv. "Maitte izan erabiltzen da ia beti" Elexp Berg. v. 1 amatu, oniritzi, onetsi, MAITE 

IZAN. Zure maitatzeko, ohoratzeko. Mat 266. Bañan zuk maitatzen duzu gizonik humillena. EZ Man I 36. 

Irakats diazadazu nola maita. Harb 385. Nahi duzu zuk har dezan Iainkoak bere bestale, maita dezan, besarka 

dezan? Ax 182s (V 124). Maite dut, eta naiz maitatu. O Po 22. Maitatzen dute elkhar, bainan maitarasun 

sakratuaz eta garbienaz. SP Phil 68. Gure arimak Jinkoa maithatü beno lehen. Bp II 72. Izatu zitzaion 

emaztetzat eta maitatu izan zuten. 'Dilexit'. Urt Gen 24, 67 (Ur, Ker y Bibl maitatu, Dv maithatu; Ol y BiblE 

maite izan). Maitatu behar dugu bizitze mortifikatua. CatLav 24 (V 19). Maitatuko duzu zure lagun proximoa. 

He Mt 5, 43 (Ur (G), Echn, Leon, Or, IBk e IBe maitatu, TB, Ip y SalabBN maithatu, Ur (V) maitetu; Lç on 

eritzi, Dv y Samper onetsi, Hual amatu, Ol y Ker maite izan). Lürreko gaitzen mesperetxatzen, eta zelükuen 

maithatzen. Mst III 4, 4. Maita dezagun, bada, lenik maitatu ginduen Jangoikoa. Mb IArg I 380. Salbatzaillea 

bere dizipuluez maitatua zela. Lg II 257. Maitatzen dut berori nik. LE Prog 100. Zer estimatzen, zer bilhatzen, 

zer maitatzen dut? Brtc 133. Geiegi maitatu zituan erbesteko emakume arrotz galduak. Ub 43. Ainbesteraño geu 

maitetu gaitubalako. CrIc 42. 

(s. XIX). Ez du beste gauzarik ainbeste maitatzen non garbitasuna. AA III 393. Norbait edo zerbait minki 

maithatu izan denaren eredura. Dh 118. Maitetuko ditugu lagun guztiak. fB Ic II 237. Izan othe daiteke ez 

dezagun maita Errege bat hoin ona? Jaur 149. Bihotz oroz züntüdan osoki maithatü. Etch 72. Nik Amintas 

ederra / det asko maitatzen. It Fab 193. Maitetu gura badozu gorputza. Ur MarIl 20. Bekatu askoak barkatu 

zaiozkala, zeren asko maitatu zuen. Lard 397. Eta horrenbat ikusteaz, erdiratzen etzare, maithatzen ez nauzu. Dv 

LEd 95 (Cb Eg II 48 amatzen). San Franziskoren Ordena geiago maitatu eta errespetatu. Bv AsL 135. Bertzenaz 

nekhez maithatuko baitzuen Frantziako ordena berria. Elsb Fram 125. Kreatürak behar beno haboro maithatzen 

dütü. Ip Hil 53. Zelan maitetu bear dira gurasoak? Itz Azald 95. 

(s. XX). Gure aita Batiz biotzez maitatzen asi zala Medel. A Ardi 115. Bere lurraren maitatzeko. JE Bur 181. 

Guzien artean aukeratua, onartua ta Jaunak maittatua. Inza Azalp 156. Ez ditugu [gure xaharrak] aski 

maitatzen. Barb Sup 54. Adixkide eta lagunen artean guziez maitatiak eta goretsiak. Zub 67. Maiteturik Jauna. 

Enb 79. Gure izarrik maitatuena. Tx B II 170. Aberrija maitatu. Laux BBa 142. Zenbat maitatu bear duan 

gizonak zuaitza! Munita 16. Nor nun da Ottarre ezagutu eta maitatu ez duenik? Zerb Azk 116. Emakume 

maitatuaren baietza. Txill Let 75. Ez badut oraino aski maite, bihar gehiago maitatuko dut. JEtchep 112. 

Prailleok zeuk legetxe / maitatuten dogu. Gand Elorri 77. Ezagutu zituen, eta ezagutu ahala maitatu, 

gaztelaniazko maisu zaharrak. MIH 260. 

(Part. en función de sust.). Amado, ser amado. Nere maitatua da / guztiz dama fiña. Bil 135. 

2. (Lar, H), maitetu (Añ). "Acariciar", "[h]alagar" Lar y Añ. "Cocar, ganar la voluntad", "gitanear, lisonjear",


"roncear, alagar", "mimar" Lar. Ikusi zituen [...] leio batetik [Isaak eta Rebeka] alako moduan alkar 

maitatzen, ze, gauza gaiztorik egiten ez bazuten ere, bereala ezagutu zuen senar emazteak zirala. Echve Dev 450 

(SP Phil 400 elkhar karesatzen, He 404 elkharrekiñ dostetan). 

3. "Maitetu, rendre ou devenir cher, ami, aimant. Elkarrekin egonak elkarganat maitetu ditu, [...]. Bi gazte 

zoroak laster maitetu ziren" H. 

4. "Maittátu dau, (la oveja) ha adoptado el cordero de otra oveja" Iz ArOñ. "Hacer caso la oveja u otro animal a 

su cría. [...] Billotxa maittatze eztaben ardixak izateittuk" Elexp Berg. 

- EZIN MAITATUZKO. "Ezin maithatuzko, (chose, personne) qu'on ne peut aimer" Dv. 

- MAITA ETA MAITA. Amando sin cesar. Ez nadin aspertu maita ta maita. Or Poem 520. Maita ta maita 

iarduteko. Or QA 159. 

- MAITA-NAHI. a) Bi mutil orietan nor digu maita-nai? "¿A quién de los dos mozos escogerá por amador 

suyo?". Or Eus 20. b) Deseo de amar. v. MAITE-NAHI s.v. maite. Zer maita nindabillan maita-naiez. 

"Amans amare". Or Aitork 53. Oraiño maite ez nik, baiña maita-nai. "Amare amabam". Ib. 53. Maita-naia asi 

bedi gorputz bat bakarra maitatuz. Or in Zait Plat 154. 

- MAITATU-NAHI. Deseo de amar. Siñiste andiarekin arkitzen dena laster sartuko da Jesus maitatu nai 

onetan. Mb JBDev 102. Maitatu nai andiarekin arkitzen diranai. Ib. 102. 

- MAITATZEKO. a) "Maitatzekoa, aimable" SP. O Jesus maitatzekoa! EZ Noel 120. O leku desiratzekoa eta 

maitatzekoa! SP Phil 58. Zu xoilki ederrena eta maitatzekoena. SP Imit III 21, 2. O Jaunaren amodio / bethi 

maitatzekoa. Arb Igand 68. b) Objeto de amor. Zer behar da bihotzean, / Iauna, zutaz berzerik, / sekulakotz 

aitzinean / bertze maitatzekorik? Arg DevB 10. 

maitatuki (H (+ -tha-)). 1. "D'une manière affectueuse; amoureusement, avec amour. Maithatuki arthatuko dut 

zure semea, neurea balitz bezala" H. Zein gogotik besarkazten zuen [Birjinak bere semea]. Zein maitatuki 

xatarratzen zuen. Harb 225. 2. Amando. Aitak sor Semea, / ta alkar maitatuki biongandik duzu / Has 

Gurena. Or BM 126. 

maitatxi. Ser amado. Baiña --legea lege-- berak dun maitatxi, / barren-ostots ixillaz, ekarri besteri. "La 

amada de su corazón". Or Eus 19. 

? maitatza (H). Amor. Nere gogoantzaren erakoa da nere maitatza. Mb (ap. H; seguramente error por 

maitantza). 

maitatzaile (SP, Urt II 2, Lar, H; -th- Dv, H), maitazale (B, S (-th-); H (+ -th-)), maitatzale, maitazaile, 

maitetzaile, maitetzalla. Ref.: A (maitazale); Lrq /ma)ithasale/. 1. Amante, que ama; amante, enamorado. 

"Amador", "amante" Lar. "Maithazalerik, ez othoizturik ez bortxaturik (S)" A. v. maitari, maitale. Gizonen 

maitazaille handia. Mat 251. Kanten maitatzaille deithu / zituzten Erromarrek [euskaldunak]. EZ Eliç VIII. 

Kopla maitatzaillea. Ib. XXI. Iainko Iauna, ene maitatzaille saindua. SP Imit III 5, 1. Zeren amorioak maitazalia 

eramaiten baitu [...] gauza maitatiaganat. Tt Onsa 161. Maitatzaille zuhurrak eztu haiñ bertze konsideratzen 

maite duenaren presenta nola emailearen amudioa. Arbill III 6, 2. Libertatearen maitatzailleak. ES 134. Ni naiz 

garbitasunaren maitatzaillea. Ch IV 12, 1 (SP maitari). Beti zen Jesus [...] Aitaren ta gure maitatzalle. Mb 

JBDev 42 (IArg I 127 maitazalle). Horla maitatzaillen adinari dagozkonak. He Phil 286 (SP 285 amurus). O 

Jesü-Krist ene espus ezinago maitia, maithazale ezinago xahia. Mst III 21, 3. Bere maitetzailliaren falsokeria. 

Mg CO 246 (CC 169 maitatzalle). Jaunak bere maitatzalleai ematen diezten [...] grazia ugariak. AA III 304. 

Jesus gure maithatzalea. Dh 78. Len menospreziatu zutenak, oraiñ zituan maitatzalle. Bv AsL 87. Musen 

maitetzallea. AB AmaE 142. Maria Birjinaren zerbützari eta maithazale handienetarik izan da. Ip Hil 172. Aita 

Mendibururen maitazale ta goresle zintzoenetarik bat naiz. Lh EEs 1915, 233. Pekatariak ere maite dituzte 

beren maitatzaleak. Ir YKBiz 126. Zurea naizelako jokatu naiz trebe / sasi-maitatzalleen aurka bi illabete. SMitx 

Aranz 214. Maitatzalleak, ez du maitea, / ona duelako maite. Monzon Urrundik 109. Jaungoiko azke edo libro, 

hautatzale eta maitatzale bat. Lf in Zait Plat XXIII. v. tbn. Gç 96. Gco I 463. Dh 241. Arr May 158. Inza Azalp 

137. Maitazale: UskLiB 17. Maitetzalla: Itz Azald 128. 

2. "[H]alagador, que [h]alaga", "acariciador" Lar. 

3. (Adj.). Amante, amoroso. Ama guziz biguñ, errukitsu ta maitatzallearen biotza. Gco I 463s. Marijaren 

bijotz ain samur ta maitetzalliarentzat. Ur MarIl 112. Bainan non izan da behinere Semerik Jesus bezain 

maitagarri eta maitazalerik! Hazparneko Kalbarioa 206 (ap. DRA). 

maitatze (SP (que cita a O), H (+ -th-)). 1. Amor. v. maitasun. Maitatzeak maitatze du hartze. "L'amour se 

paie par amour". O Pr 310. Bere maitatze hau eztio Jesusek nori nai ematen. Mb JBDev 102. Nitan behar dizü 

bermatü adixkidiaren maithatziak. Mst III 42, 1 (SP amorioa, Ch amudio, Ol maitasun). Zerren [...] ezagueragabe 

ez da maitatze onik. Aran SIgn 208. Amets eztia dela / lênen-maitatzea. Ldi UO 47. Acto de caridad. 


mende. 

1051


Siñeste, itxarote, maitatzeak ugaritzen eta indartzen dituna [poza]. Or QA 146. 2. Caricia, carantoña. Asko 

Santu ta Santa ezkonduk maitatze modu asko usatu dituzte beren artian, maitatze egiazkoak, kariñosoak, baña 

tolesgabeak. Echve Dev 450 (SP Phil 400 begitarte). 

- ELKAR-MAITATZE. Amor mutuo, relación amorosa. Gizon-emakumeen alkarmaitatzea. Mde Pr 144. 30 

urteko gizon baten eta 11 urteko nexka baten elkar maitatzea kondatzen duena. Ib. 192. 

maitatzekotasun. "Aimabilité" SP y vEys. Azkue dice tomarlo de este último, pero copia erróneamente 

maitatasun. 

maitatzekotu. "Devenir ou rendre aimable" SP. 

maitautsi (Lar H). 1. "Quebrar, hacer bancarrota" Lar. 2. (Lar H). "Quiebra entre mercaderes" Lar. 

Maitautsiagatik edo guziekiko dirutaldearen zorragatik. EConst 28. 

maitazarre (H (+ -th-)), maitasarre (A, que cita a O), maitatzarre, maitesarre (T-L). Amor. "Dilection- T-L. 

La forma maitasarre que Azkue atribuye a Oihenart es en realidad (según el sistema ortográfico de éste) -zarre. 

Nik, supertuz, / badut gertuz / maitazarre zugana. O Po 3. Alako sukar ta maitasarre goria. Ol Imit IV 14, 2 

(SP amorio, Mst amurio, Pi maitasun). Gizasemien biotzetan alkarganako maitasarre edo karidadea biztu. 

Eguzk GizAuz 189. Zugana anpatu arte euskal-maitazarre! SMitx Aranz 36. Yaubek Berak aiekiko maitasarrez 

ta adeiberaz yarein, eraiki ta eraman ditu. Ol Is 63, 9 (Dv maithakunde). Eta oiñetan auspez, oro maitasar. Gea 

"Iturria" (ap. DRA). Gure maitasarreak eta bearkiak eskatzen dutenez. Amez Hamlet 22. Gurasoa semearengana 

baño maitatzarre itzaltsuagoz. Or in Zait Plat 154. Maitasarrea deutsa mutil oneri. Erkiag BatB 182. Apari 

pozgarri maitasarrean. Gazt MusIx 187. Aren maitasarrea orduoro geitzen zait. Ibiñ Virgil 64. 

maite (gral.; SP, Urt II 45, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, Dv, H, Zam Voc), moite. Ref.: Bon-Ond 155; A; Lrq; Iz 

ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg (maitte); Gte Erd 217. 1. (Adj.). Amado, querido. "Querido, 

amado", "dilecto" Lar. Tr. General en la literatura septentrional desde Dechepare, y en la meridional desde 

mediados del s. XVII. La forma maithe sólo se encuentra en Goyhetche (87). Hualde usa tanto moite (Mt 12, 18) 

como maite (Mt 3, 17). En DFrec hay 281 ejs. de maite. Nik iagoitik ezin nuke hura bezain maiterik. E 159. 

Haur da ene Seme maitea. Lç Mt 3, 17 (He, TB, Dv, Ur (V), Ip, Hual, Samper, Leon maite; Ur (G) y Echn 

maitatu, Or y Ker kutun, Ol kuttun; IBk e IBe nire maitea). Ene lindatxo maitea. Lazarraga 1164v. Ene laztan 

maite biotz gogorra. Ib. (B) 1154rb. Iesu Kristo bere semea guzis maitea eta oneritzia. Ber Trat 28r. Iesus 

Iainkoaren seme / maite eta bakhotxa. EZ Eliç 40. Zeure bizi garastia eta maitea. Harb 12. Ene giristino 

maiteak. Ax 328 (V 217). Dizipulu maite hark. Tt Onsa 60. Anae maitea. BBizk 22. Ene anaie maitiak. Bp I 25. 

Ene Salbatzaile maitea. CatLav 248 (V 126). Jesus maitea. Urqz 78. Etxeko-andra maitea, eukidazu piedadea! 

Acto 268. O Jesü-Krist ene espus ezinago maitia. Mst III 21, 3. Bere Jangoiko maiteak nai duena. Mb IArg I 

304. Patrona txit maitearen eguna. Cb Eg III 354. Mark bere dizipulu maitea. Lg II 86. O Jesus maitea. Brtc 72. 

Ai baso laztana! / Ai kanpo maitia! Mg PAb 101. Ijitoen mendetik atera zituan Jaunak bere Israeldar maiteak. 

AA III 396. Buruzagi maite hura. Dh 246. Seme batek bere Aita maitiagan euki al leijan usterik [...] betiena. 

Astar II 253. Erritar maite eta / arrotz errikoak. Echag 203. Haren Ama guziz maitea. Jaur 371. Aita Zerukuaren 

seme bakarra ta maitia bada. Ur MarIl 107. Sauloren txit adiskide andia eta maitea izan zan. Lard 506. Lur 

Saindua harentzat lokharri maite bat zelakotz. Laph 61. Foru maiteak. AB AmaE 65. Jakoberen emazte maitiaz. 

Ip Hil 8. Ahurrean atxiki kurutzefika maitea. HU Aurp 177. Lur hek, kabala maite hek [...] oro utzi behar ukan 

dituzte. JE Bur 105. Ba zitun adiskideak, eta adiskide maiteak. Or Cruz 77. Euzko-Aberri maite au. Enb 109. 

Gure gaztela-mutillak oso maitiak ziran Gaztel-erriyan. Kk Ab II 182. Segitu zituen beraz Erregek bere xakur 

maiteak. Barb Leg 68. Mendi maitea. Ldi BB 18. Alkohol maitea edan zuen. Mde HaurB 82. Gaztelu zaarreko 

lo-zulo maitea gogoratu zitzaion. Anab Poli 43. Zuek biak, ene haur maiteak. Larz Senper 134. Bidasoako 

adiskide maiteai. Alzola Atalak 108. Bere Japonia maiteak egin zion azken agurra. Ardoy SFran 245. Errenteria 

maitean. MEIG VI 171. Argatik ainbat maite zaituzte Ama maitedun / olerkarien biotzak. Jaukol Biozk 59. 

(V-gip ap. Elexp Berg; SP, H). (Uso sust.). "Ami" SP. "Nora joango ga, maittia" Elexp Berg. Bada, neure 

maitia, nik diotsut egia. E 181. Maiteák, othoitz egiten drauzuet. Lç 1 Petr 2, 11 (He, TB, Ol e IBe maite). Zeure 

maiteen defendari handia. EZ Man II 136. Zure maite hek añhitz tormenta sofriturik. Harb 249. Bere maitearen 

hitz eztiak. SP Phil 151. Bere maitiaren boronthatiaren egitera prest eztenak. Mst III 5, 8. Onekin adios, maitea. 

Gamiz 206. Karriken erdian ibilli zen bere maitearen ondoan. Mih 19. Adiskide bat bere maitearekin bezala 

entretenitzea. Brtc 182. Joan beragana maite bat balitza bezela. Mg CC 233. Maiteak, deitu fede biziaz Jesusi. 

Añ LoraS 142. Maite bat maitatzen det maitagarria. Izt Po 79. Ni bezala maitiak traditü dianik. Etch 70. Maitea 

orla ibillitzea / ez du legeak agintzen. Xe 278. Etzaitudazanean / ikusten, maitea. Azc PB 60. Maiteari egin 

paraboletan. Ox 27. Atoz, maite ori. Jaukol Biozk 77. Neure maiterik begikoena. Enb 180. Lagunarekin orduak 

aazten ditun, eta maitearekin beta eskas. Or Mi 37. Biotza ezin ase diteke maitea laztandu gabe. Etxde JJ 236. 


mende. 

1052


Maitearen begietan. Erkiag Arran 67. Maiteak maiteari erranak. JEtchep 119. Garraitza eman dezon haren 

maiteari. Xa Odol 283. Hartu omen zuen honelako saritxo bat bere maiteagandik. MIH 248. 

(Con superlativo). "Maiten (S), amadísimo, predilecto" A. "Maiteena emaztea du (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 

217. Maitenaren gal-kexua. O Po 18. Ea maiteena, mira zazu zein peril handitik [...] libratuko ahal zaren. SP 

Imit I 23, 6. Egüntto batez nindaguelarik maitenareki leihuan. ChantP 76. Etxeko geure maiteena! Enb 95. 

Baldin nere maitena / badakuszue. "Aquél que yo más quiero". Gazt MusIx 181 (Or ib. 197 maiteen dudana). v. 

tbn. KIkV 116. KIkG 84. Zait Sof 34. SMitx Aranz 214. NEtx Nola 10. Xa Odol 75. 

(Pl.). Enamorados, pareja de enamorados. Maiteen ixil-gordea. Or Mi 55. Ikustegietan maiteek elkar 

lotsagarriro laztantzen zutelarik. Or Aitork 55. Bera zala maitte bixen zoritxar guztian kulpagarrixa. Etxba Ibilt 

489. v. tbn. BEnb NereA 63. NEtx LBB 260. 

2. (S ap. Lrq; Lar, Añ). Amoroso. "Amante", "amartelado" Lar. "Requiebro, (V) berba, (G) itz, (AN) mintza 

maitea, laztana" Añ. "Amant, amante" Lrq. Iesusen adiskide maiteek. SP Imit I 22, 4 (Mst debotek, Ol 

azkutiak, Leon khartsuek). Iainkoaren esku maiteak, dio Dabitek, egin du bertute. SP Phil 508 (He 515 guziz 

onak). Siongo alabak ibili ziriala [...] begirakune maiteetan, eskubakin txaloka (Is 3, 16). fB Olg 77 (Dv begi 

kheinuka, Ol begi-irtirin, Ker begi-kiñuka). Lo orenean sortzen da ixiltasun maite eta kortesano bat. Hb Egia 38. 

Solas maiteak zarraizkon. Ib. 80. Jaunaren begirunde maitean uste osoa ipiñirik. Aran SIgn 87. Mariak ere 

egiten ziozkan begiratze maite batzu. Jnn SBi 52. Rodano maiteak zirtatzen duen kaparroi-lore antzekoa. 

'Amoureux'. Or Mi 84. Jende xeheen umeek sendimendu maiteagoak erakusten. JE Ber 30. 

3. (Como segundo miembro de comp.). Amante (de). "A. aizkolarie oso ume-maitie da" Gketx Loiola. "Emilita 

herri maite da (G-azp), Kattalin zakur maitea da (G-azp)" Gte Erd 217. "Oso ume maitea da (G-azp)" Ib. 25. 

Zure anaia zan oso diru maitea. Apaol 37. Jabier Uribarrendar biotz andiko erri-maiteak. A in Azc PB 5. 

Nekazari-maitea izan bear nai-ta-naiez. Munita 111. Zuaitz-maiteak. Ib. 81. Zu lango erri-maite asko ba lego. 


4. (Como primer miembro de comp.). De amor. Maite-auzitegia. Or Mi 32. Euzkeraren Pizkundeari 

Emakumeen maite-agurra egin zanean. Ldi IL 67. Begietatik maite-sua txinpartaka zeriela. TAg Uzt 101s. 

Koldobika ta Itziar-en maite-alkartzea aurrez adierazten dizue. NEtx Nola 36. Maite-dardara zer den ezagutzen 

ez dutena. Txill Let 57. Ortzialde odoltsu arek Zuriñeren maite-zauria zirudian. Erkiag Arran 152. Maite-sugar 

bizi. "Llama de amor viva". Gazt MusIx 213. 

5. (c. sg. A). Amor. Azkue, que no cita ningún ej., parece deducirlo de maite izan; cf. A Morf 745: "Es también 

[maite] amor en frases como maite izan, tener amor". Mirei, ez yan ez edan negon; ainbesteko maitea biztu 

didan. Or Mi 55. Geure izkuntza biguñoni maiterik agertzea pekatu zala. Ldi IL 133. An oartu gendun maiteak 

ez dik, orraatik, emengoaren ederrik. Maite legorra dek. TAg GaGo 86. Bixak bizi ziran maitte eta bake onian. 


- ELKAR-MAITE. a) (Pl.). Amantes, que se quieren el uno al otro; enamorados. "Ez dut ezagutu anai ain alkar 

maiterik (G-azp) [...] ain elkar maiteak (B)" Gte Erd 217. Adiskide bi, beti alkar maitiak eta pinak. fB Ic I 60. 

Elkarmaiteak. EA Txindor 141 (tít.). Alkar maitiak izandu gera / geren denbora guziyan. Tx B II 142. Anaiak 

bezin alkar maiteak baigiñan biok. Salav 66. Kukua entzuten duten alkar-maiteak. NEtx LBB 51. b) Amor 

mutuo. Elkar-maitea sendotzen omen / zuten "Faisan" ugartean. "Hermandad mutua". Or Eus 204. Elkarmaitea 

goxoago zitzaidan, batez ere, maitearen gorputzez ase banendi. "Amare et amari". Or Aitork 53. (Con - 

zko, adnom.). Alkar-maitezko bide-urraketan. SMitx Aranz 77. 

- JAINKO MAITEA, JAUNGOIKO M. v. jainko, jaungoiko. 

- MAITA-BELAR (H), M.-BEDAR (V ap. A). "Maita-, maitha-belharra, herbe d'amour, réséda odoriférant" H. 

"Bardana (Bot.)" A. 

- MAITA-BIDE, MAITE-BIDE. a) Camino del amor. Baña bein neska maitebidean gainbera irristaka asita, 

nork lekike noraño lijoaken? TAg Uzt 149. Maitabidea ain zabala ta ederra dalarik nola gogoratzen zaizkik 

ainbat dollorkeri? Etxde JJ 279. Bera ere oarturik zegon bere purrustadakin maitabideari esi gaiztoa jartzen 

ziola. Ib. 99. Gogo-gauzetaz ari dala, irakasten eta erakusten digu maita-bide gain gaiñekoa. "Viam 

caritatis". Or Aitork 383. Ovidiusen Maita-Bidea. Tít de la trad. de Ibiñ del Ars Amatoria (después Ars 

Amandi) de Ovidio. b) Procedimiento cariñoso. Maitabidea ta aolku bigunen erasoa deusezak diranean. 

Erkiag BatB 24. c) Relación amorosa. Maitabidea jatorra ezpazan etzun kemenik galbide atsegingarriari uko 

egiteko. Etxde JJ 265. 

- MAITA-EDARI (Lar H). "Bebedizo, maitaedaria" Lar. 

- MAITA-SARI (H (+ -th-)). Recompensa de amor. Galbidera, maita saritzat / maite zaituen' egozteko. O Po 

43. Et' ene bihotz gaxoak / higanik, maita-sari, / herskailu ordari / zitin tragaza-xiloak. Ib. 24. Zeru bera zaiku 

agindu / Hemen elgar maita-sari. Monho 132. 

- MAITEAK EGIN. Acariciar, hacer caricias, mimos. Cf. MAITE-MAITE (c). v. MAITE EGIN. Ixaak bere 

emazte Errebekari maitteak egiten ikusi zun. Ol Gen 26, 8 (Urt y Dv dostatzen, Ur jostatzen, Ker loisintzen, Bibl 

josteta ari, BiblE harreman goxoan). 

- MAITE-AMETSETAN. (Estando) enamorado. Mirei ta Bikendi maite-ametsetan. Or Mi 53. Biotzik asko 

badezu / maite-amesetan. NEtx LBB 352. 


mende. 

1053


- MAITEARENA EGIN. "Faire l'agréable (edo le gracieux)" Herr 28-3-1957, 4. 

- MAITEAREN MAITEZ. De tanto amor. Maitearen maitez iretsiko induket. Or Mi 26. Maitearen-maitez 

[alaba] garia kutxan baño gordeago zutena. NEtx Antz 151. Norbaiti eman nintzan maitearen maitez. Xa Odol 

341. Zure maitearen maitez ari naiz ene bide zearo tzarrak oroitzen. Or Aitork 37. 

- MAITE-ARO. Epoca, estación del amor. Maite-aroa eldu zaitenean [loreai]. Or Mi 55. Maite-aroan nago 

berriz. Txill Let 116. Maite-aroa eltzean [...] txoriak beti kanta bikain pozgarriez jarduten dakie. Erkiag Arran 

101s. 

- MAITE HARTU. Coger cariño. Nik aurrenetik bildur neutson kolore ta egite zatarra ebazalako: baño a 

etorriagaz, bazkari obea zan etxean eta maite artuten asi ninzan, ogia ta okelea [...] edo zeozer beti ekarten 

ebalako. "Fuile queriendo bien". Or Tormes 9. 

- MAITE-BERBA. Palabra de amor. v. MAITE-HITZ. Izarrak bere maiteari esaten deutsan maite-berba 

ixilla. Azurm in Gand Elorri 145. 

- MAITE-BEROALDI. Amor, pasión amorosa. Zitogandik urruti, zerbait baretu zitzaion maiteberoaldia. 

TAg Uzt 246. Kezkapean edo maiteberoaldian ondatuta oeratu danak. Ib. 247. 

- MAITE-BEROTU. Enamorarse. Ain eder ziran, aiengana Maitagarriak maiteberotu baitziren. Or Mi 71. 

Neskatx maite-berotuak. TAg GaGo 13. Nola maiteberotu ez bereala soin osasuntsu ariek biak? TAg Uzt 307. 

- MAITE-BIZITZA. Vida amorosa. Kartuxa-etxe paketsu artako ibilguetan maite-bizitza egiten dirautenekin. 

'La vie d'amour'. Or Mi 80. Maite-bizitza ori ezin utzi iñolaz karmeldar olerkariak [...] adierazi gabe. Onaind in 

Gazt MusIx 150. 

- MAITE-DAMU. "Contrición" Añ. Damurik onena maite-damua da. KIkG 74. Jaunak bakarrik eskuan 

daukan / maite-damuan urtzera. Or Eus 122. Maite-damuz edo bildur-damuz illobaren biotza beratzea. Etxde JJ 

140. v. tbn. ArgiDL 33. EgutAr (ap. DRA). 

- MAITE EGIN. Acariciar, mimar. v. MAITEAK EGIN. Orien axalak maite egiten digu ñimiñoeri. 

"Blandiens parvulis". Or Aitork 351. Nik Ari maite egiñik, / ta izai-ostraillak aize emanik. "Yo le regalaba". Gazt 

MusIx 175. "Maittia-maittia eiñ, en lenguaje infantil, frotar delicadamente a alguien; sobre todo en el lugar 

donde tiene daño. [...] Etorri ona polittoi, maittia-maittia eingotsut eta" Elexp Berg. 

- MAITEEGIZ. "Maitegiz ez zuen gaztigatzen, par excès d'amour, il ne le punissait pas" Lf Gram 503. Uste 

gabez hil nuen, / maiteegiz, potka. Zby RIEV 1908, 763. 

- MAITE ERAGIN. "Aliquem ad amicitiam attrahere, [...] nihor maitarazi, maite eragin, maiteragiñ" Urt III 81. 

- MAITE-ERESI. Canción de amor. Maite-eresi negargarrizko orri. Or Mi IV. Donibane Gurutz-en 

Iainkorako Maite-eresia. Or in Gazt MusIx 10. Ona maite-eresi onen unerik arduratsuenean. Onaind ib. 155. 

- MAITE-GAR, MAITAGAR. Ardor amoroso; pasión amorosa. Ene biotz au maite-garrez ixio. KIkV 116. 

Maite-garretan irazeki ta berotu zadazu nere biotz epel au. KIkG 84. Maitagarrak il. Zait Sof 17. Ioku au nere 

maitagarraren sendagai bailitzan. "Medicina furoris". Ibiñ Virgil 63. Sugar ber-berak lokatza gogortu ta ezkoa 

biguntzen ditun bezela, nere maitegarrak egin beza Daphniren baitan. Ib. 56. 

- MAITE-HITZ, MAITITZ (Lar H). a) Palabra amorosa, de amor. "Requiebro" Lar. Otzak ixoztu daroz 

maite-itzak abuan. Laux BBa 18. Aren maite-itzen egarri. TAg Uzt 306. Mutil bati maite-itz bat esateko kemenik 

etzuan gazte arek. NEtx Antz 154. Maite-itzak azaldutean. Erkiag Arran 63. Eta maite-itzak ezpain aunitzatatik 

ateratzen dira. Gazte, Octubre 1958 (ap. DRA). v. tbn. Anab Poli 136. b) Promesa, compromiso de amor. 

Kristau-legez elizak artu zuan gazte bien maite-itza. NEtx LBB 46. 

- MAITE IZAN (V, G, AN, BN-ciz-arb, S; SP, Lar, Añ, Dv, H; -th- Arch Gram 48; moite izan R-is-uzt), MAITE 

UKEN (ükhen S; Gèze, H (+ ukhan)). Ref.: A (maite, moite); Etxba Eib; Elexp Berg (maitte); Gte Erd 217. 

Amar, estimar; gustar de, tener gusto por. "Ez dut ezagutu anai orren alkar maite dutenikan (AN-gip), [...] elkar 

matte dutenik (AN-5vill)" Gte Erd 217. Tr. General al Norte desde Dechepare, y al Sur desde principios del s. 

XIX (antes, por ej., es empleado por Mendiburu y Ubillos, pero no se encuentra en Cardaberaz). Las formas de 

futuro maiteko y maite izango (ukenen) tienen más o menos la misma frecuencia, aunque la primera se 

documenta ya a principios del s. XVII, mientras que la segunda no se encuentra hasta mediados del s. XVIII. 

Hay maita izan en Larramendi (SAgust 14), Beovide (AsL 74), Enbeita (48) Arrese Beitia (AB 346) y E. Arrese; 

salvo en el último, en el que aparece en más de una ocasión (OlBe 70, 102, 101, 26) y en Arrese Beitia, en el que 

la rima exige una -a final, puede tratarse de errata. La forma maitako que se encuentra en S. Mitxelena, podría 

corresponder a maita(tu). 

Ene gogoa baliaki, maite bide ninduke. E 145. Gauza hauk manatzen drauzkizuet, elkhar maite duzuenzát. Lç 

Io 15, 17 (Ol, Or y Ker maite izan; He, TB, Dv, EvS, Leon, IBk e IBe maitatu, LE onetsi). Maite ditu gizonak 

(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Heure bihotz guztiaz duk / maiteko Iongoikoa. EZ Eliç 201. Sorhaioa higun, 

arropa maite. Saug 78 (seguramente con el aux. elidido). Hunetan da ageri maite gaituela geure Iaungoikoak. 

Ax 421 (V 273). Maite ditut doloreak. Gç 83. Maite dütianak bere kürütxiaren egarle lagün nahi dütü. Bp II 33. 

Ni zin-zinez maite nauena fermu dago tentazionen erdian. Ch III 6, 1. Bere buruak sobera maite izanez. He 

Gudu 80s. Hura da ni maite naiana, eta nik hura maite ükhenen düt. Mst III 56, 4. Hau zen zuk, maite zaituen 

Jesus maite bazenuen, egin beharra? Mb IArg I 108. Segurki erran ahal daite ez duzula maite mundua baizen. 

Mih 64. Eren biotz guziarekin maite izango zuela Jainkoa. Ub 34. Ez dago konfesinoe humilderik, bijotzian 


mende. 

1054


maite bada pekatuba. Mg CO 38. Maite izan bezee elkar. AA I 568. Zeren bildur izateko dut maite nauen bihotz 

baten ganik? Dh 234. Senar emaztiak alkar maite izateko. fB Ic III 342. Seme haren baithan gaitu maite Aitak. 

Jaur 115. Halere hañ haie maite nula artzañak otsua. Etch 302. Eta nik maite ditut / Amintasen deiak. It Fab 

196. Semiak maite dau bere Ama. Ur MarIl 67. Bata maite izango du eta bestea gorrotatuko du. Lard 384. 

Zaharrek maite dutela gauza iraganez mintzatzea. Hb Egia 8. Maiteko nuke nola / ama eta aita. Bil 143. 

Maitekuteko Jangeikua. CatR 67. Mintzaire eztia eta ederra maite duenak. Elsb Fram VII. Ene haurzarotik maite 

ükhen dit Abe Mariaren erraitia. Ip Hil 75. Biok dogu erri bat maite. A BeinB 35. Baña orain, adimenaz-be 

maitte don [Josetxo]. Echta Jos 176. Guk republika maiteko degu. Tx B II 97. Unhatzea ez du maite. JE Ber 71. 

Bere jarraitzalle guztiok alkar maite izan bear dogula. Eguzk GizAuz 12. Ez da haratik ez hunatik; Jainko 

maiteak maite nu! Lf Murtuts 30. Zure osasuna ta bizia maite badituzu. Munita 142. Zentza ezazu zugurra ta 

maiteko zaitu. Or Aitork 138. Ixaakek [...] Errebeka [...] bere emaztetzat artu ta maite zun. Ol Gen 24, 67 (Ker y 

BiblE maite izan; Urt, Ur, Dv y Bibl mait(h)atu). Maite dan norbait. Erkiag Arran 10. Ez badut [Graxi] oraino 

aski maite, bihar gehiago maitatuko dut. JEtchep 112. Zurruta dik soberaxko maite. Larz Iru 92. Napoleonen 

soldaduek ez dute gerra maite. MEIG I 165. 

(Aux. intrans. y sentido recíproco). Maite diran gazte bi alkarregaz ezkonduteari. Ag AL 138. Biontzat 

garbi zegon maite giñala. JAIraz Bizia 24. v. tbn. Enb 146. Onaind in Gazt MusIx 152. 

"Oso maite det (G-azp) arrunt maite du ama (AN-gip), Landibarren biziki maite dute Irene (B, BN-ciz-arb)" 

Gte Erd 25. Tr. Aunque hay ejs. con hanbat, hainbeste, zenbat, bezanbat, etc., en todos los dialectos, es más 

frecuente el uso de hain, zein, bezain, etc. En el caso de asko/oso domina claramente el primero. Nola zuk ni 

ez nauzu hain maite? Harb 378. Zeren hain maite gaituen. Ax 152 (V 100). Alexandrok hanbat maite zuen 

Konpaspe. SP Phil e) 4r (v. tbn. ha(i)nbat maite en UNLilia 13, Inza Azalp 65, Jaukol Biozk 59 y Etxde AlosT 

57). Ahal zen bezanbat maite zutian. Tt Onsa 123 (130 zenbat maite). Haiñ maite bazaitu. He Gudu 96. Zein 

maite dituen Jangoikoak. Mb IArg I 142 (v. tbn. zein, zoin maite en Jnn SBi 105, Ldi BB 26, Ir YKBiz 358, 

JEtchep 65, And AUzta 154 y Ardoy SFran 120). Zenbat maite zuen! Lg II 204 (I 369 hanbat maite; v. tbn. 

zenbat, zonbat maite en ChantP 198, PE 115, ABar Goi 74, Iratz 68 y Ardoy SFran 119). Ule trenza ori ain 

maite badozu. Mg PAb 71. Semea, bakutsu, ze maite zaitudan? Añ LoraS 158. Aiñ maite izan zaituen zuen Aita 

onari. Gco I 414. Ainbeste maite zituan atsegin eta kontentu gabe. AA III 419. Asko maite dozu Jesus? Ur MarIl 

117s. Orrenbeste maite badozu bizia. AB AmaE 316. Oso maite zaitut nik, / o nere morroia! Urruz Urz 40 (v. 

tbn. oso maite en NEtx Nola 11 y Or Aitork 136). Semenario hain maite ginuenaz jabetzea. HU Zez 164 (Aurp 

94 hainbat maite). Hainbertze maite balin bazuen. JE Bur 19 (96 hain maite; v. tbn. hainbertze, hainbeste maite 

en Urruz Zer 13, TAg Uzt 169, Etxde JJ 63, Or Aitork 84, Ugalde Iltz 17 e Izeta DirG 57). Erijok ain matte dauz 

loratzak! Laux AB 41. Azkaine guk bezen maite duen norbeitek. Zerb Azk 32 (IxtS 23 hain maite; v. tbn. bez(a)in 

maite en SP Phil 156, NEtx Antz 155, JEtchep 59 y Salav 77). Ain maite dogun gorputz txanpor ta minberati 

onen osasuna. Erkiag Arran 87 (v. tbn. hain maite en Egiat 267, Dh 273, Astar II 280, Hb Esk 150, Bil 139, Arr 

GB 7, Jnn SBi 57, Jaukol Biozk 31, Enb 111, Ir YKBIz 138n, Lek SClar 122, Or Aitork 147, Bilbao IpuiB 130, 

BEnb NereA 99, JEtchep 24, Gand Elorri 215, Ibiñ Virgil 77, NEtx LBB 96, Ardoy SFran 272, Xa Odol 343 y 

Azurm HitzB 35). Zuk asko maite dezun amaren erraietan. MAtx Gazt 17 (v. tbn. asko maite en Ag G 240, 

Urruz Zer 116, Alz Ram 36, ArgiDL 123, Or SCruz 75, Enb 201, Lab EEguna 74, Kk Ab II 174, ABar Goi 34, 

TAg Uzt 143, JAIraz Bizia 117, Bilbao IpuiB 76, Gand Elorri 185 y Osk Kurl 52). 

"Amar locamente, begi-hezurra bezain maite izan (BN)" A EY III 244. 

(G-azp, AN-5vill, BN-ciz-arb-lab, S ap. Gte Erd; Gèze). (Con suf. comparativo, superlativo o excesivo). 

"Préférer, maitiago ükhen" Gèze. "Nik arraina baino maiteo dut txitxia (G-azp, BN-ciz), [...] gatia beno txakürra 

maitiago düt (S), nik maiteago zaitut (G-azp, AN-5vill), [...] maiteegi duzu (BN-arb)" Gte Erd 217. "Maiteago 

dut Euskal Herrian gelditzea (BN-lab)" Ib. 133. Aita edo ama ni baino maiteago duena. Lç Mt 10, 37 (He, 

Dv, Ip, Ol, Leon, Or, Ker, IBk e IBe maiteago izan; TB, Ur (V), Echn maite izan (...) gehiago; Ur (G) maitatu, 

Samper onetsi). Gure aita propioak baiño maiteago gaitu geure konzientziak. Ax 424 (V 274). Nik maitenik 

dudana. O Po 22. Bere burua maitiago du eziez bere adeskidea. Tt Onsa 129. Mundu huntan maiteen ditutzunak. 

Ch III 42, 1. Maiteegi du amak semea. Mb IArg I 232. Hemen diren dizipuluek baino maiteago nauzu? Lg II 

294. Maiteegi ditue, onen gogor artzeko, griña berak. AA III 629. Bere burua baino miliunetan maiteago zuen 

hura. Dh 272. Milla txakur baño maiteago dot neure erraiteko semea. Añ MisE 163. Maitiago dot pekatua 

Jaungoikua baño. Ur MarIl 91. Umant arrek maitiago du Anjelika bere biziya baño. Bil 164. Maiteago badute 

Errepublika. Elsb Fram 75. Sorterria, urrunago ta maitteago izan oi da. Echta Jos 311. Jaungoikoa maiteen 

izatea. ArgiDL 25. Zahartu bainiz, ez dakit ez nukenez orai maiteago Mediterranea. JE Ber 81. Neronek baño 

maiteago iñork ez zaitue izan. Zait Sof 151. Liburu eta maiteen zituen gauzak oro. Mde HaurB 53s. Arrantzaleak 

munduko gauzetarik maiteen daben ur zabaldi [...] neurribagea. Erkiag Arran 84. Haietako batzuek maiteago 

dute gaur isiltasuna argibideak ematen ihardutea baino. In MEIG VI 41. Elizgizonek ez dute maiteegi izan 

euskara. MEIG IV 116. 

- MAITE-JOKO. Juego amoroso. Beste edozertan ain oitua ta ikasia dan mutilla, maite-jokoetan oso 

baldarra da. TAg Uzt 301. Maite-joko luze eta korapilatuen bidez. MIH 245. 

- MAITE-JOLAS. Juego amoroso, galanteo, coqueteo. Neska-mutillak maiz izaten dituen maite-jolas ariñen 


mende. 

1055


bat zalakoan, bete zun Zitoren agindua. TAg Uzt 211. Zenbat indar eta ordu eder alperrik galtzen dituzten 

gaztetxoak maite-jolasetan. MAtx Gazt 34. Iturrira ixillik / maite-jolasetan. NEtx LBB 257. 

- MAITE-JOLASKA. Maite-jolaska ibilki. "Andando enamorada". Onaind in Gazt MusIx 208. 

- MAITE-KANTA. Canción de amor. Maite-kanta, txilibitu-ots, mendi areetan galtzen dire. Or Mi 141. 

Izakien maite-kanta birloratsua! Erkiag Arran 185. Udaberriko maite-kanta. NEtx LBB 352. v. tbn. Lek SClar 

109. Etxde JJ 35. Gazt MusIx 181. Onaind ib. 150. Berron Kijote 139. 

- MAITE-KANTARI. Cantor de amor. Bilintx, ororen iritziz, euskal maite-kantari famatuena izan da. Lf ELit 

69. 

- MAITE-KANTU. Canción de amor. Maite-kantuak mintzo ixillez alkarri ixuriz. TAg Uzt 94. Bere maitekantuan 

diarduanean. Erkiag Arran 101. 

- MAITE-KEZKA. Celos. Berriro asiko ziran zure susmo ta maite-kezkak. NEtx Antz 98. 

- MAITE-KEZKABIDE. Preocupación amorosa. Azkatasuna galdu dute, alegia, baña gaurgero maitekezkabiderik 

ez dute izango. Txill Let 27s. 

- MAITE-KUTSATU. Enamorarse. Nexka maite-kutsatuak zurbil ta sukarrez esan zion aitari. 'Enamourée'. 

Or Mi 92. 

- MAITE-LAGUN, MAITA-L. Amante, enamorado. Nire etxeko-jaun eta maitelagunak ortxe [itsasoan] izan 

yonazalako bere lanak. Erkiag Arran 107. Emakume ez-ezagun batek bere maita-lagunaren iraun-ezaz du 

naigabe. Etxde Egan 1961 (1-3), 99. 

- MAITE-LEGE. a) Ley de amor. Naiz basamaats-orrietan idatzi bezazte maite-legeak. 'Lois d'amour'. Or Mi 

34. b) Relación amorosa. Eta agitz geiago betetzen gaitu maite-legeak, gure adimendu utsak egiaren billa 

alperrik nekatzeak baño. Txill Let 137. Gurasoen esanera beren maite-legea makurtu bearrik ez dute izan 

[txoriek]. NEtx LBB 14. 

- MAITE-LEGEA EGIN. Cortejar (?). Etzaik zillegi ari maite-lege egite. Or Eus 39. 

- MAITE-LELO. Canción de amor. Gazte-jendea asi zan atsegin-pozetan, / [...] jan, edanean, dantzan, maiteleloetan. 

"Cantaría canciones amatorias". Or Eus 359. Egilleak etzion eresi oni olako idazpuru apartekorik 

ezarri, geroagokoa baitugu Maite-lelo, Barne-kanta (Cántico Espiritual) dalako izen ori. Onaind in Gazt MusIx 

151. Aizearen ats mea, / txindor eztiaren maite-leloa. Ib. 210. 

- MAITE-LILURA. Ilusión amorosa. Maite-lillurak debekatzen baititu gizon guziak [...] hilbeharraren 

abotsaren entzutetik. Mde Pr 371. Bi Maitaleen maite-lillurazko ar-emate auek. Onaind in Gazt MusIx 155. 

- MAITE-MAITE. a) (Intens. de maite). Haren adiskide min eta maite-maitea. Brtc 238. Bere Seme maite 

maitea. Mg CC 252. Dauzka bere egiazko debotzat ta bere ume maite-maitetzat. Dh 270. Euskara maite maite / 

zabiltz neugaz beti. AB AmaE 18. Nere nagusi maite-maiteak. Urruz Urz 36. Bere aittama maitte-maitteak. 

Echta Jos 362. Xahar maite maite baten orhoitzapenik goxoena. Barb Sup 177. Nabarra maite-maite. Enb 58. 

Zuk ordainez, Murtuts maite maitea, fruituz aberastuko gitutzu. Lf Murtuts 8. Nere amatxo maite maitearentzat. 

JAIraz Bizia 88. Ez dedilla gertatu gure erri maite-maitean. Munita 33. Galdu nuan adiskide maite-maite ua. Or 

Aitork 82. Julitxo ta Libetxo maite-maiteak eukazan lagun-da! Bilbao IpuiB 215. Gure Jaungoiko maite-maiteak. 

Xa EzinB 81. v. tbn. Ag Kr 7. ArgiDL 164. Jaukol Biozk 37. Iratz 109. Zait Sof 177. Anab Aprika 60. (Uso 

sust.). "Confidente, amigo estrecho, maite maitea, kutuna, onetsia" Añ. "Nere biotzeko maitte maittia" Etxba 

Eib. Cf. E 179: Ene maite maitena 'mi amada más amada'. Laster ikhusiren duzula zure maite-maitea. Mih 

126. Ian sendo neure maite maiteak. Azc PB 93. Arrese geure maite-maitia. Enb 142. Ene maite-maite ori! Zait 

Sof 132. Eriotza gogorrak kendu euskuezen maite-maiteak. Akes Ipiñ 22. v. tbn. Inza Azalp 143. FIr 133. b) 

Encantador, muy agradable. Sendatua zen behin bethikotz eta maite maitea egina. "On ne peut plus 

charmante". Barb Leg 137. c) Caricia. Cf. MAITEAK EGIN. Zakurrari maite-maite batzubek egiñaz. EgutTo 

22-6-1920 (ap. DRA). 

- MAITE-MAITE IZAN. Amar, querer mucho. Galaiak esan eutsan / maite maite ebala. Azc PB 156. Gauza 

guztijen Egille orrek / maite-maite dau gixona. Enb 60. Besotan artu zun maite-maite zun aizpatxoa. Etxde JJ 

228s. 

- MAITE-MAITERIK. Amorosamente; cariñosamente, afectuosamente. Torre-etxe onen jabiak arma-arri ori 

maite-maiterik dauko. Kk Ab I 87. Danok dantzau gaitezan / alkarraz maite-maiterik. Enb 164. Ez dogu gura 

asarratzerik / baizikan bizi maite-maiterik. BEnb NereA 48. 

- MAITE-MAIXIATU. v. maixiatu. 

- MAITE-NAHI. Deseo de amar. v. MAITA-NAHI s.v. maitatu. Zeu maite-nai orixe / sortu egiguzu. Enb 

113. 

- MAITERIK. Amorosamente. Taliak bularrean / maiterik azia. Azc PB 225. Besartean maiterik artu zuen 

apaiz gazte negartsua. A Ardi 122. 

- MAITERIK EDUKI. Estimar, amar. Erriko biztanlerik geienak oso maiterik euken mutilla. Kk Ab II 61. 

- MAITE-SUTAN. Ardiendo de amor. Minuren emaztea, zezen baten maite-sutan zebillena. Ibiñ Virgil 50n. 

- MAITE-SUTU. Enamorarse apasionadamente. Elideko ibai Alpeuk, Aretusez maite-suturik, itsas azpitik 

Sikiliraiño eraso zion ari. Ibiñ Virgil 64n. 

- MAITEZ. a) (Precedido de gen.). Por amor a. "Haren maitez, par amour pour lui" Lh. Zure maitez hor 


mende. 

1056


darraitzo / donzeillatxoak elkharri. Hm 91. Jainkoaren beldurrez bederen, nere maitez ez balinbada. Barb Sup 

99. Dana Jainkoa eta Lagi-Zarran maitez. Enb 145. [Euskal-Herriaren] maitez dena baitut hiltzeraino eskaini. 

Iratz 124. Gure maitez makurtu! Zait Sof 140. Jainkoaren maitez, Montresor! Mde Pr 116. Guduz hilda lur zaar 

honen maitez. Mde Po 53. Jainkoak guzia ederraren maitez taiutu baitu. Or in Zait Plat 153. (Precedido de 

sust. o pron. en caso absoluto). "Hura maitez [...], par amour pour lui" Lh. Zeren egiten baita [tratua] ez 

elkhar maitez, bainan irabazia hutsagatik. SP Phil 314 (He 315 ez baitu egiten presunen amodioak). Felipe 

bigarrenak, maitez bizkaitarra, / Aitoren seme egin haren haur suharra. Hb Esk 84. Alferkeria da deskantsua 

sobera maitez, bere eginbiden bethetzeko lazo izaitea. CatJauf 91. 

b) Por amor. Zeren baitnaiz lehen ere / zuk maitez erosia. Hm 77. Emaiten dudana, maitez emaiten darotzut, 

ez dut deus ordainik igurikitzen. Prop 1896, 172 (ap. DRA). Maitez erran dauzkitzut, ama, erran ditudanak oro. 

Barb Sup 19. Frantses nahi zuen bere ondoan atxiki [...] ez maitez, ez, bainan [...] guti agertuko zelakoan 

horrat. Ardoy SFran 216. Eta biotza maitez / zaurituta eukala. Azc PB 156 (in Ur PoBasc 268 gaixorik 

eukala). Elkharri laztanka, maitez / bulhar zuriak ikhara. Mde Po 37. Maitez dar-dar Eguzki-billa. NEtx LBB 

347. 

c) Amando. "En aimant" SP. Gure lagünaren maitez eta peretxü handi baten harentako ükheitiaz [begira daite 

gezürti izatetik]. Bp I 103. Elizak haien bake honian eta maitez edüki nahiz. Ib. 118. Ezkondu banendi ez 

giñezkela, iakintasuna maitez, astiro elkarrekin bizi. "In amore sapientiae". Or Aitork 146. 

d) Amorosamente. Bere amaren esana / asko maitez emana. Mg in VMg 94. So egiten dio, perekatzen du, 

luzaz, maitez. Ox 50. Agur gozo bat egiten dautzut / maitez, danen ixenian. Enb 82. Oroigarri zârrei maitez 

begira. Ldi BB 126. Mikel lotsaz ta maitez aitari mintza nai. Or Eus 132. Maitez beha ta beha Euskal-Herriari. 

Iratz 185. Iri oni maitez agur egiñaz. Zait Sof 127. Ain maitez azi zinduzan ama. BEnb NereA 180. Jainkoarekin 

maitez bat-egite aldiko gozoan. Gazt MusIx 213. Geroak maitez gorde du / ark utzitako ondarea. NEtx LBB 291. 

v. tbn. Gand Elorri 92. MEIG VIII 63. 

e) "Maitez denak biltzen ditu, par son amabilité, elle attire tout le monde" Lf Gram 503. 

- MAITE-ZALE. Amor (?). Zeruko Jauna bedi / gure poz ikusle; / ez beza iñork zeleta / gure maite-zale. 

NEtx LBB 325. 

- MAITEZKO. (Adnom.). Amoroso, de amor. Eta emon maitezko / laztan gozo bana. Enb 57. Maitezko ipui 

minkatza. Ldi BB 26. Urrikarriaz kupitzea maitezko eginkizun ona bada. Or Aitork 55. Maitezko kiñu batzuk. 

Bilbao IpuiB 80. Maitezko bide latzetan. NEtx LBB 352. v. tbn. Lek SClar 109. Onaind in Gazt MusIx 205. 

- MAITE-ZORATU. Enamorar. Ez da jakitekoa noraino maitezoratu dezaken bat hizkuntza batek. Zarate ELit 

13. 

Etim. Para su posible comparación con irl. ant. maith 'bueno', v. SHLV I 53s. 

maiteagotu. Amar más. Iñudea bañon ama maiteagotzen. Or QA 44. 

maitealdi. Encuentro amoroso. v. maitaldi. Maitealdi baten ondoren, / eta ez usterik gabe, / ain gora 

egiñik, ain gora. "Tras de un amoroso lance". Gazt MusIx 235. 

maitebera. v. maitabera. 

maiteegi, maitegi (H, que cita a O). Amor excesivo. "Amour, affection" H. Gal zaitzadan eztu hargati / 

merezi ene maitegiak. 'Je vous aime trop pour mériter de vous perdre à cause de cela'. O Po 43. 

maitegai. v. maitagai. 

maitegarri. v. maitagarri. 

maitegile. v. maitagile. 

maitegura (Urt II 14), mait(t)agure, maittegure. 1. Amor, afecto. v. maitasun. Mundakako gizadi guztiak 

eutsan maittagure zintzoa mutiko eder orri. Echta Jos 63. Josetxogana daukanan maittegurea. Ib. 218. 

Begiratuten eutsan gogo-argiaz da maittegureaz. Ib. 47. Ez da maittegura eta amore ixilleko aiñ ezkuturik, 

jakingo ez danik. Etxba Ibilt 486. 2. Cariñoso. Amar urtegarrenean polito ekian irakurten, ta guztiz 

maitagure ta gogo-argia etorren berez [Josetxo]. Echta Jos 37. 

maiteguratxo. Dim. de maitegura. Beti erakutsi eutsen Martiñi bere maitteguratxoa. Echta Jos 131. 

maiteka. Amando. Biotza maiteka gori! NEtx LBB 341. 


mende. 

1057


- ELKAR-MAITEKA. Amándose mutuamente. Alkar ikusteke alkar-maiteka ziarduen gazte potolo biren 

aurkitze axe. Erkiag Arran 190. 

maitekada. Enamoramiento. Aberria ta asabakandiko uzkurtzaren eikixunak maitekadak baño lenago 

dozak. Arriaga Lekob 14. 

maitekaitz. "La (oveja) que no ama a su cordero" Iz UrrAnz. 

maitekatu. Enamorarse. Bai al dakizu zuk maitekatzen diran neskak zein goxo ta xamurrak izaten diran? 

Anab Don 230. Ni oneri maitekatu zitzaidan. Ib. 230. 

maitekeria. v. maitakeria. 

maiteketa. v. maitaketa. 

1 maiteki (L ap. A; SP, Urt I 374, Lar, Dv, H), maitaki. Amorosamente, afectuosamente; amorosamente, con 

mimo. v. maitaro, maitekiro. Tr. Exclusivamente septentrional hasta el s. XX; a partir de la segunda década 

de éste es más frecuente al Sur. Eta peril guztietarik begiratu maiteki. EZ Man I 86. Bat bederak bere 

eskuetan maiteki erabil dezan [liburua]. In Harb a) 4v. Zeren, nola baihaiz Parnason gainean / bederatzi ahizpez 

maiteki hazia. O Po (ed. Michel), 249. Hekin [ofensatu nautenen] maiteki salutatzeko. SP Phil 110 (He 112 

arraiki eta amulsuki). Gizona eta emaztia algarganatzen baitütü maiteki eta bakez bizitzeko. Bp I 80. Tresor 

preziatu hunen maiteki eta arthoski begiratzekotzat. Lg I 351. Maitekiago goarda dezauntzat [grazia]. Brtc 186. 

Tratatuz maiteki bere esposa. Jaur 356. Yentill batek bazadukan / zurezko yainko bat maitheki etxean. Gy 312. 

Zein maiteki / duen amak troxatzen. Zby RIEV 1908, 285. Zurtasun andiz eta maitaki itz-egin zien Anaidiko 

bazkideai. Eguzk RIEV 1927, 434. Beti dabil maiteki / etxia txukuntzen. Enb 182. Hiri maiteki gaudezkik! 

Etcham 108. Au esanda maiteki kolkotik atera zun ezpelezko edontzia. Or Mi 44. Neskatxari zauriak milikatzen 

diozkate maiteki. Barb Leg 68. Oso maiteki itzegiñaz. ABar Goi 45. Agur-egin zion maiteki. TAg Uzt 116. Aitak 

bularrondoan maiteki estutuz. Etxde AlosT 37. Euskalerriaren etsaiak ere, errespetuz eta maiteki tratatzen 

zitualarik. Alt LB 46. Mahian utzi zuan [eskutitza] maiteki besteen gainean. Osk Kurl 21. Erran zaben maiteki 

osabak. Izeta DirG 28. v. tbn. Monho 134. Laph 121. UNLilia 21. Alz Ram 51. Jaukol Biozk 10. Anab Don 237. 

Iratz 116. EA OlBe 47. SMitx Aranz 197. Gand Elorri 135. Gazt MusIx 215. MAtx Gazt 19. 

(Con reduplicación intensiva). Emen izakiak geldiro ta maite-maiteki begiesten da txastatzen dira. Gazt 

MusIx 169. 

2 maiteki. Prueba de amor. Jesusen Biotzak egiten zizkion maiteki ta laztanketen berriak [botatzen zizkien 

eskutitzetan]. JBDei 1919, 268. 

maitekide. 1. Compañero en la caridad. Maitekide ez-baiñan oiñazekide izateko. "Non ad concordiam 

caritatis". Or Aitork 292. 2. Amante, amado. Ta orain usapalak / maitekide laguna / batu du ibaiondo 

naroan. "Al socio deseado". Gazt MusIx 193. 

maitekiro (Lar), maitakiro (Lar, H). Amorosamente, afectuosamente; amorosamente, con mimo. 

"Enamoradamente, "amorosamente" Lar. v. maitaro. Berarekin maitakiro tratatu. Aran SIgn 196. Konsolatu 

zuen ta arreta andiaz maitakiro kontu egiten egon zitzaion. Ib. 70. Maitekiro agurtu zun. TAg Uzt 254. Astiro, 

xamurki, maitekiro ere miatu ditut mapako zirrimarrak. Txill Let 42. Txanton serenua, amaika aldiz Pernando 

maitekiro oeratu ebana. SM Zirik 37. Neska txikiak bere panpiña maitekiro goxatzen duen bitartean. Vill Jaink 

133. Bere ama zanak [...] maitakiro gertau oi eutsana [oea]. Erkiag BatB 135 (184 maitekiro). Maitekiro bilduak 

eta argitaratuak [lanak]. MEIG III 58. Iritzia ere aurki dezakezu, maitekiro, baina gupidarik gabe halaz guztiz, 

emana. MEIG V 109. En DFrec hay 2 ejs. de maitekiro. v. tbn. Lab EEguna 94. Or Aitork 213. Bilbao IpuiB 10. 

Berron Kijote 146. "Gitanamente, maitakiro, gezur balakuz" Lar. 

maitekor (V-oroz ap. A; H), maitakor (H (+ -th-)). 1. Amoroso, lleno de amor; cariñoso, afectusoso. 

"Amante" A. Ez bijotz humilduba, ez arima bere maitekorra. Astar I 169. Lagun maitekorra. Kk Ab I 107. 

Bere [Jesusen Biotzaren] jauntasun maitakorra agertzeko. JBDei 1919, 168. Abegi txit ederra, maitekorra ta 

sutsua izan zan. Garit Usand 46. Amaieran mattekor Urtziren irrijak / zabalduten dautsoez zeruko 

atiak. Laux BBa 58. Orra or berriz amaren irudi maitekorra. J. Artetxe Y 1933, 329. Itz maitekor zenbait. Ldi IL 

22. Anaitasun maitakorra gizaseme guztien biotzetan sartu. Eguzk GizAuz 68. Laztan maitekor bat. Etxde JJ 

222. Aren txera maitekor, aren agur-egikera samurra. Erkiag Arran 172 (84 maitakor). Theresaren begietako 


mende. 

1058


irrino maltzur eta maitekorrak. Mde HaurB 72. Buruzagitza Nagusia herritar guztien aita maitakorra da. Arti 

Tobera 265. Bihotza zonbaitetaraino zuen maitakor. Ardoy SFran 293. Gure lendabiziko amaren errai 

maitekorretan. Berron Kijote 125. Jainkoaren begi maitakorretan. MIH 33. En DFrec hay 3 ejs. de maitekor y 2 

de maitakor. v. tbn. Or Mi 31. Enb 94. Laux BBa 24. TAg GaGo II. F. Labayen in Munita 5. JAIraz Bizia 90. 

NEtx Nola 13. Txill Let 41. Gand Elorri 218. Izeta DirG 101. Lizaso in Uzt Noiz 96. Xa Odol 16. Maitakor: 

Jaukol Biozk 19. Enb 33. Or BM 136. Etxde JJ 88. 

(Con reduplicación expresiva). Ene Gaizkatzalle matte-mattekorra! Eleiz GDBidea 10. 

Uztai maitakor au dakartzugu / loraz eginda zeuretzat. Enb 51. 

"Enamoradizo. Salomon, jakintsua zan baña maittekorra, eta erbesteko andra zalia" Etxba Eib. Guztientzat 

maitekor izate ura bere-berezko izatea zuan. "Querer bien a todas cuantas bien le parecían". Berron Kijote 147. 

(Uso adv.). (Alai ta maitekor). --Ramuntxo! Alz Ram 47. Kaxo, Patxi --esan zion maitekor Agerrek--. TAg 

Uzt 87. 

2. Digno de amor. v. maitagarri. Uso zuririk / maitekorrena, / errukarririk / errukorrena bere bai. Enb 

171. Maitakor utsa zarian ori. Ib. 151. Gabaren begijok, maitekorrak yataz. Laux BBa 116. Ain yataz maitekor 

eta errukior umetxo bi onetxek! Bilbao IpuiB 211. 

maitekorki (H), maitakorki (H (+ -th-)). "À la manière de quelqu'un d'aimant" H. 

maitekortasun (H), maitakortasun (H (+ -th-)). "Qualité de celui qui est aimant" H. 

maitekortu (H), maitakortu (H (+ -th-)). "Devenir ou rendre aimant" H. 

? maitekuntu (R ap. A). Amar. Es probable que se trate en realidad de maite ekun (= maite uken); v. 

maitekute- CatR, s.v. MAITE IZAN. 

maitekuntza. v. maitakuntza. 

maitelari. v. maitari. 

maitemin, maitamin (-th- L, BN, S ap. Lh). Pasión amorosa. "Passion, mal d'amour" Lh. Eta alere 

maitemiñak artu zuela. Or Mi 37. Maite miñez zauritua. Aitzol in Laux BBa VI. Maitemin apalak / eragiña 

antzo. Ldi UO 29. Bertek bere maitemiña Rudenz-entzat dala dio. Goen Y 1934, 90. Maitamiñak ekarritako 

burruka zoroan il zan arte. Eguzk GizAuz 67. Maitemiñak jo zion biotzondoa. TAg Uzt 187. Maitamiñez ordi. 

Etxde JJ 61. Orrengatik apaintzen dute maite-miña andregaiak berak ez dituan gauzak. Txill Let 117. Egun 

gutxitzat izan zitun [zazpi urteak], arenganako [Errakelenganako] maitemiñarengatik. Ol Gen 29, 20 (Ur amorio, 

Dv amodio, Ker maitasun; Urt zeren maite baitzuen). Alkar-zaletasun edo maite-miña, au da, maitatzeko ta 

maitatua izateko gogoa. MAtx Gazt 26. Beti entzuten ditu artzaien maite miñak. "Amores". Ibiñ Virgil 54. Eder 

guziek maite-miña sortu ta berenganatu egingo balute. Berron Kijote 159. Maite-minak bat-batean jotzen dituen 

gazte lirain dirudunak. MIH 363. v. tbn. Laux BBa 4. Gazt MusIx 161. Onaind ib. 206. NEtx LBB 121. 

(Considerado como enfermedad o dolencia). Maite-min diran arantzak. BEnb NereA 174. Ain zuzen 

maitemiñak / ez baitu sendatzerik. "Dolencia de amor". Gazt MusIx 185 (tbn. maitemin Or ib. 198 y Onaind ib. 

205). 

- MAITEMINETAN. Amorosamente, afectuosamente. v. 1 maiteki. Gero auzuak eta lagunak / maite miñetan 

agurtu. BEnb NereA 198. 

- MAITEMINEZ. Con pasión amorosa. Maite-miñez nagokizu. Zait Sof 153. Bere barrena maite-miñez edo 

ebala siñistuten eben. Erkiag Arran 149. (Precedido de gen.). Zezen txuriaren maitemiñez zebillen 

Pasiphae. Ibiñ Virgil 49. (Fig.). Zergatik zaude gaitzen maitemiñez? '¿Por qué no te evades de las 

aflicciones?'. Zait Sof 16. 

maitemindu. Tr. Documentado en textos meridionales de autores de léxico cuidado a partir de 1930. También 

lo emplea Xalbador. En DFrec hay 6 ejs. 1. Enamorar(se). Erregerik nitaz maitemindu baledi. Or Mi 32. Ori 

maitemintzearren, aberriari agur dagiozu. Goen Y 1934, 186. Anderetxo maiteminduarengana. TAg GaGo 23. 

[Beansidheak] ere maitemintzen ziren noizpeinka gizaseme batetaz. Mde Pr 268. Maitemintzen geranean. Txill 

Let 117. Gazte maitemindua. Erkiag Arran 66. Alkar maiteminduak, ezkontzeko ustea artu ebela. EgutAr 1-9- 

1959 (ap. DRA). Biotz maite minduaz. BEnb NereA 207. Bere ezkon-arrebarekin maitemindu zan. Ibiñ Virgil 

50n. Maite-mindurik emaztearen inguruan nabilala. Xa Odol 303. Begirazunez maite-mindu ditudanak, itzez ezetsi 

ditut. Berron Kijote 160. Maitemindurik ibiltzeaz gainera. MEIG III 46. v. tbn. Aitzol in Ldi UO 8. Zait Sof 

133. Gazt MusIx 215. Onaind ib. 151. (Fig.). Orma / auez maitemindu. Gand Elorri 76. Eztakit nik 


mende. 

1059


geiegitxo maitemindurik ote gabiltzan gure Arantzazu onekin. Vill ib. 11. Bere aberriarekin oso maitemindua. 

Alzola Atalak 96. 2. (Part. en función de sust.). Enamorado. Ala, maiteminduak / maite-ezpañek ukitu / - 

lorea! Ldi BB 48. Maiteminduen idazkiak. NEtx Nola 28. Maite-minduen zinkuriñak. Erkiag Arran 194. 

Gurealdikoak bezalaxe, maiteminduak bakandu eziñekoak ziren. Etxde Egan 1961 (1-3), 99. Marko Aureliok 

aolku au ematen omen zuen maiteminduentzat. Vill Jaink 128. Bi maitemindu ginen. Xa Odol 182. 

Maiteminduen mintzaerari gehiegia izatea, hiperbolezkoa, berez omen dagokio. MIH 247. v. tbn. Onaind in Gazt 

MusIx 150. Berron Kijote 140. (Fig.). Idealaren gose, infinituaren maiteminduak, okerreko bidetik joan ba 

dira ere. Vill Jaink 132. 

maitemintze. Enamoramiento. Eta jardun ortan aurretiko zalantza, esturaldi, maite-mintze ta enparau 

xeetasunak dakarzkite gogora. Onaind in Gazt MusIx 156. 

maiteñi. (Dim. de maite). Amado, preferido. Batá erijéntaen bihotxéko maiteñía ziá. Lrq Larraja RIEV 

1935, 137. 

maiteño (Urt II 45). Dim. de maite. Ene arreba maitheñoa. Gy 71. Eskuara leinuru maiteño hura ez 

uztekotan goizegi. HU Aurp 217. Nere erregintxo maiteño ta sorgin zorabiatzalle! TAg Uzt 101. Oi Maite 

maiteñoa. Iratz 119. (Uso sust.). Hola! Dio, maitheñoak. Gy 30. Nik badut maiteño bat, oi, hura nolako! 

ChantP 222 (tbn., con algunas variaciones, en Erkiag Arran 148). Maiteñoaren begithartea. Elzb Po 194. Nik 

banuien maiteño bat / jende guzien ixilik. Balad 85. Bere maiteñori salkeri naiz irain egiñen balio. Or Mi 34. 

Bere biotzeko maiteño aren itzaltzeak min andia ematen. FIr 133. Ega adi, maiteñoa. Ldi BB 30. Berak barnean 

daukon matteño. Laux AB 94. Zato fite, maiteñoa. Iratz 186. Gau eta egun ospatzen da ari / maiteñoa ta kabia. 

SMitx Aranz 189. Ez bildur izan, maiteño. Etxde AlosT 53. v. tbn. Gazt MusIx 175. 

maitera. v. manjatera. 

maiterakutsi. Favor, merced. Eriotze-aurretxoan maiterakutsi (fabore) auxe eskatu zidan. A Ardi 51. 

maiteri (O VocPo SP, Dv y A). 1. "Amour" O VocPo. 2. (O VocPo SP, Dv y A). "Amoureux" O 

VocPo. 

maitero. v. maitaro. 

maiterre. Celos. Maiterrezko galena. "Desengaño de celos" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 207 (Or ib. 6 

espa gaizto). 

maiteta (V-ger). "Nombre de una vela" Holmer ApuntV. 

maitetasun. v. maitasun. 

maiteti. v. maitati. 

maitetsi. Preferir. Ibarretan jostari, / erripetan larri, / oiñak baiño eskuak / nituan maitetsi. Gand Elorri 

106. 

maitetsu (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, H), maitatsu (Lar, H (+ -th-)). 1. (Adj.). "Amoroso" Lar y Etxba Eib. 

"Tierno, cariñoso" Añ. Birjiñen erregiña bere Ama maitetsua. Cb Just 125. Aita maitetsu baten lanak. Gco I 

408 (471 maitatsu). Zan Jesus maitea guztia biguna, gozoa, maitetsua. Añ MisE 92. Teresaren eskini pina ta 

maitetsuba. fB Ic II 288. Aingeru batek bezañ begi maitatsuarekin. Arr GB 104. Bere etsairik amorratuenakin 

ere aiñ maitetsua. Aran SIgn 109 (14 maitatsu). Bere ama maitatsuak sentituko zuen atsekabe gogorra. Otag EE 

1882c, 477. Ez dezake otoitz au baño maittetsuagorik asmatu. Inza Azalp 130. Dei maitetsua. Jaukol Biozk 53. 

Besarka maitetsu bat. Enb 124. Iainko-oroitze maitatsu ortan egoten. Or QA 143. Oroipen maitetsu ori. Ib. 145. 

Lillura argi maitetsuz. Gand Elorri 103. En DFrec hay 3 ejs. de maitetsu. v. tbn. Astar II 269. Itz Azald 103. Alz 

Ram 69. ArgiDL 36. SMitx Aranz 133. Bilbao IpuiB 45. Sagardo txorroari kiñu maitetsuka egoala. Bilbao 

IpuiB 166. (Uso adv.). Bere semeari maitetsu begiratuaz. Alz Ram 72. Mutikuari dirautso, / samur, 

maitetsu. Enb 97. Esan zetsan maitetsu. Etxba Ibilt 478. 2. "Amable" Añ. 3. (V-gip). (Estar, etc.) enamorado. 

"Maitetsu ibilli, estar enamorado. A neskatilla politta ikusi neban ordutik, maittetsu nenbillen" Etxba Eib. 


mende. 

1060


Nola maitetsu zan, ixillian, kristau arteko emakume zintzo eta ederren bategana. Etxba Ibilt 458. 4. (Sust.). 

Amante, enamorado. Ixilleko maitetsu bixen artian. Etxba Ibilt 488. 

maitetto. (Dim. de maite). Amante, enamorado. Nik banizün maitetto bat mündü ororen ixilik. ChantP 190. 

Kantuak aipu duen "maitettoa" hauzitara jauki ahal zuten. Mde Pr 171. 

maitetu. v. maitatu. 

maitetxo (Urt II 44). (Dim. de maite). Ser querido (usado a menudo en vocativo). Maitetxoa esanaz / jana 

ematean. It Fab 42. Nere maitetxo gozua! Bil 52. Nere maitetxoa. Zab Gabon 80. Maitetxo! Or SCruz 75. Gorde 

zaitez, Maitetxo. Onaind in Gazt MusIx 206. v. tbn. Ag G 367. 

maitetza. v. GOI-MAITETZA. 

maitetzaile. v. maitatzaile. 

maitexka. (Con izan). Tener excesivo gusto por. Ezen Marcellek jantzi dotoreak ere maitexka zituen. Mde 

Pr 147. 

maitexko. (Con izan). Amar demasiado; tener excesivo gusto por. Khondetar emaztekiak aphaintzea 

maitexko du. Prop 1900, 71. Alakoen emaztea edo landa maitexko zitulako. "Adamavit". Or Aitork 45. 

maitina. (Pl.). Maitines. v. matutia. Zagolarik relijioso bat koruan bere lagunekin maitinak kantatzen (B, 

s. XVIII). BOEans 926. Urten dot maitiñaak kantauta. JJMg BasEsc 89. Joten ebeela kanpaia maitiñetarako. Ur 

MarIl 47. San Franziskoren komentuan maitinetarako jotzen zituzten ezkill-otzak aditu. Arr May 58. En DFrec 

hay 2 ejs. 

maitiño. Dim. de maite. Aingeruekin / jolasten dari / maitiño zoragarriya. EA OlBe 30. 

maitiro. v. maitaro. 

maititz. v. MAITE-HITZ. 

maitolde. Impulso amoroso. Maitolde eztitsu baten / txokoan biko bat. Agerre Olerti 1959, 145. 

maitosto. "Chaerephillum, astotsua, maitostoa, maitosto belhárra" Urt IV 452. 

maitra. v. mahaitara. 

mait(t)agure. v. maitegura. 

maitza. v. maiatz. 

maiura. v. maniura. 

maiusturu. v. maiasturu. 

maixa. v. marisa. 

maixeria (V-gip), maiseria (V-gip). Ref.: A (maiseria); Iz UrrAnz; Elexp Berg. 1. (Pl.). "Caprichos, 

golosinas" A. "Maixerixak eitten, tomándose golosinas y caprichitos en secreto" Iz UrrAnz. "Maixerixak eiñ, 

comer golosinas y otras cosas a deshora o a escondidas" Elexp Berg. v. litxarreria. 2. "Maixérixaak, las 

trampas, manejos, robos pequeños (que se hacen en secreto)" Iz ArOñ. 

- MAIXERIATAN. "Maixérixatan, en trabajos sin importancia" Iz ArOñ. 

maixia. v. maixio. 


mende. 

1061


maixiagarri (H). 1. "Parole ou action qui peut provoquer la critique, le blâme de quelqu'un. Ez egin, ez ta esan 

orrelakorik zeure aitaren maixiagarri, ne faites, ni ne dites pareille chose qui peut attirer un blâme, une 

accusation, un reproche à votre père" H. 2. (H), maiseogarri. "Chose qui est à critiquer, blâmer, reprocher" H. 

Maiseo billa joan naiz ara, ta bai errex arkitu maiseogarria. Txill Let 87. 

maixiaketa, maxiaketa. Crítica, censura; murmuración. Onela ari ziran bi neskatil gazte, maixiaketa 

bizian. NEtx LBB 145. Maixiaketak eta miztorren lanak. Ib. 123. Vulgares versificatores zirelakoen artean eduki 

behar zuen Etxeberri, baina maxiaketa horrek ez dio honi deus kentzen. MEIG IV 119. Crítica (literaria). 

Kritika ta maxiaketaren ur sakonean murgildu aurretik, biografia antzera esan zagun gure gizona nun eta 

nolako izan zen. Lab Egan 1955 (1-2), 25. 

maixiakizun (H), maixiatukizun. Cosa reprobable, criticable. "Saulo bere bizeran ezertan ere maixiakizun 

gabea" H. Jakintsua, bere bizieran ezertan ere maixiatukizun gabea. Lard 493. Ikasia, beraren bizieran 

maixiatukizun bagea. Zait Plat 151. 

maixialari, maisealari (G-to ap. A), maisialari. 1. "Crítico, censor, más bien criticón, que todo lo censura y 

moteja" A. Maisialarijak esango dabez esatekuak! Laux AB 14. 2. maxi(o)lari. Burlón, que se burla. Ixo, 

adiskideak, maxiolaria Yainkoak zigorkatzen dik. Or Mi 7. "Orrek errun dik" eta... ala ari duk / Uitziar maxilari. 

Or Eus 306. Ai maxiolari gaiztoa! Zenbat neskeri esan ete-diezu beste orrenbeste? TAg Uzt 101. Gizon 

maxiolariari. Or Aitork 14. 

maixiatu (G-azp), maiseatu, maisiatu, masiatu (G), maxiatu, maxitu. Ref.: A (masiatu); Gte Erd 69. Tr. 

Documentado en textos meridionales, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de maiseatu y sendos de 

maixeatu, maxeatu y maxiatu. 1. (Aux. trans.). Burlarse. "Maixiatzen ari zaio (G-azp), gureatik maixiatzen ari 

da (G-azp), guri maixiatzen ari da (G-azp)" Gte Erd 69. AxN explica musikatzentu, eskarniatzentu (562) por 

maxitzeintu, burlatzeintu. Ez du maisiatuko gure bir-izenik. Or Eus 133. Maxituko etsaiak azkenean. Or Poem 

549. Maxia gaitzate aundi ta bizkor oriek. "Irrideant". Or Aitork 76. Bearnetarra maxiatzen asi zitzaion. Anab 

Aprika 80. Geienaz neska dantzarien jazkera, gorpuzkera, ibillera ta abar maxiatu dituzte. MAtx Gazt 71. 

2. (G ap. A; H), maiseatu (G-to-bet, AN-5vill-araq ap. A), ma(i)xeatu, maxiatu, maxiotu, mazizatu (G-azp ap. 

A). Criticar, censurar; murmurar. Lengoak bezala oek ere izan lezateke nork maixiatu. Izt C 17. Juan Dunsio 

Escoto beneragarria, askok maisiatua eta gutxik ondo aditua. Bv AsL 201. Sorokoak maixiatzen aiziran 

bitartean. Ag G 236. --Zer da maxeatzea? --Lagun urkoaren utsune ta utsegiteak bearrikan gabe zabaltzea da 

maxeatzea. KIkG 59 (KIkV 71 erago). Maxiatzen eta ixilkaiak zabaltzen. ArgiDL 28. [Lana] aztertu ta maixiatu 

bear zutenetzako. Y 1933, 2. Beste gairik asko maxiatu zan. Ldi IL 49. Iñoren utsak ikusi ta maiseatzeko. Ir 

YKBiz 136n. Iñork ezer zure aurka egin, esan eta maxiotu dezakenaren atustan nagokizu. Zait Sof 180 (69 

maiseatu, 68 maixeatu). Laphurtarrak ezin maxiatu beintzat nere itzulkizuna [...] berak ez baitziran gai egiteko. 

Or EG 1950 (11-12), 51. Askotan maiseotutako eliza zuri famatua. Txill Let 133. Au, ori ta bestea maixiatu 

dabe. Erkiag Arran 115. Zuen jarduna, nexka bat maixiatzea. NEtx LBB 146. Maxia zazu ezkutaria. "Quejaos". 

Berron Kijote 30. Ergelkeria galanta litzateke komerigile gailenen ereduaz baliatzea Soroaren jostirudi horiek 

maixeatzeko. MEIG III 54. Nola ez zerate ikaratu nere morroiaren aurka maxiatzen? Ol Num 12, 8 (Ker 

aurka itz egiten, BiblE gaizkiesaka ihardun). 

- MAITE-MAIXIATU. Hacer carantoñas. Ez dizkit nik nere errialdean guda-mutillak onelan alkar maitemaxiatzen 

ikusi. TAg GaGo 84. 

maixiatzaile (H (-alle)), maiseatzaile (G, AN ap. A), ma(i)siatzaile. 1. Crítico, censor. "Criticón" A. 

Euskararen maixiatzalle guztiak. Izt C 9. Birtutiaren maisiatzallerik aundienak biartu izan ditu arrazoia oni 

ematera. Bv AsL 53. Gaurko masiatzalleok aiek euskeraren alde egindako leiaketa ta alegiñak ahaztutzen 

dituztela. Herr 18-5-1967, 4. Emakumeek ere eratsu izan behar dute, eta ez maiseatzaile. IBe 1 Tim 3, 11 (Lç 

gaitzerraile, TB medisent, Dv mihi gaixtoko, Ol iztimizti, IBk berriketari). Beraz, ezker-eskubitik sortuko zaizkit 

maiseatzaileak. PMuj in MEIG I 92. 2. maxiatzale, maixiotzale. Burlón, el que se burla. Maixiotzalea izan. 

"Mofador". Or Tormes 95. Adar indartsuak dardartu, ta maxiatzalea an dioa goi-alderuntz. Goen Y 1934, 181. 

Eskerrak artaz gelditu zirala, bestela maxiatzalea gaizki ibilliko zan. Anab Aprika 80. 

maixiatze, maxiatze. Crítica, murmuración. Betekadara, ordikerira, maxiatzera, txurikera leunak itzultzeko 

edo anaien bidean aserre zitalak gertatzeko leiaz. Ag EEs 1917, 170. 

maixikeria, maxikeria. 1. Crítica malevolente. Bat edo beste dantzan ikusi orduko bera ixukatuaz 


mende. 

1062


itzontzikerian egotea, batean zangoak okerkara edo biurrian jartzen dituela, bestean ipurdiari eragiten diola 

[...] eta onelako milla maxikerietan. Izt D 121. 2. maxikeria. Burla. Aien adiskidegoa atsegin zitzaidan 

iñoiz, aien egiñak iguiñik ere, ots, maxikeriak. "Eversionibus". Or Aitork 57. 

maixio, maiseo (G, AN-gip-araq ap. A), maisia (H), masia, maixia (H), maxio, maxia. 1. Crítica, censura. 

Mingan gaistoen masia, esamesa eta burlak. Arr Bearg 62 (ap. DRA). Alderik geienean jolasaren lekuan 

borroka edo maxia arkitzen bazuan ere. Elizdo EEs 1913, 87. Maiseo billa joan naiz ara. Txill Let 87. Iranaren 

edo maxiaren gaian. EgutAr 25-6-1967 (ap. DRA). Zuen maxioak entzunda bait-dago. Ol Ex 16, 9 (Urt 

murmurazioneak, Ur gaizki esatea, Dv erasia, Ker mormoxetak, Bibl marmarak, BiblE marmarra). Txalorik 

galanki ez ezik, maxiarik ere sortuko du liburu onek. In SMitx Unam VII. 2. maxio, maxi. Burla. Yaun 

Anbrusi, ez dugu maxiorik. 'Moquerie'. Or Mi 7. Naiko maxio egin didazu. TAg Uzt 288. Amaika maxi egiten 

zigunate euskera Paradisuko izkuntza nai dugulako. Or QA 198. Par-iseka par-isekaz ta maxioa maxiobidez 

erantzuten etzekien. Etxde JJ 26. An zer neke ta maxi egari nitun! "Ludificationes". Or Aitork 20. 3. maxio. 

Alboroto. Maxio majiñat eratu da... Etxekoandreak kuximaxioan... Arraizale gajoa! LMuj BideG 80. 

- MAIXIOAN (maiseoan A; maisian H). "Maiseoan ari da, está censurando" A. Ez maisian egoteko ta 

erausian. AA III 602. Maxioan eztenka asten zan Sokrate zirtolaria. Zait Plat 90. 

- MAIXIO ANTZEAN. Como burlándose. Buruari eragiten diote maxio antzean. Or Ps 21, 8n. 

- MAIXIO EGIN. a) "Maixi egin (G?, AN?; msLond), motejar" A. b) Burlarse. "Maxia egiten dio (AN-gip), ez 

da maxirik egiten (AN-gip)" Gte Erd 69. Bere izkera egiten bazun, irakasleak maxi egiten zioten. Or Mi II. 

- MAIXIO-KEINU. Gesto burlón. Maxio-kiñu zegioen izarrak. TAg Uzt 250. 

- MAIXIO-MINTZO. Voz burlona. Ator usu, azi on, erantzuten dio maxi-mintzo batek. Or Mi 62. 

- MAIXIOTAN. Criticando. Parisaitar ta idazlariek, berriz, maxiotan zerasaten. Ol Lc 15, 2 (Or MB 530 

maxioka). 

- MAIXIOZ. Burlonamente, por burla. Eta non erasotzen dion morrosko belzkote batek aotik sudurrera 

maixeoz. Mok 17. Ale bat maxiz sartu-orduko. Or Eus 383. 

- MAIXIOZKO. Burlón, de burla. Maxiozko parre algara egin zun. TAg Uzt 48. 

maixioka, maxioka, maxika. 1. Burlándose. Eta urrundanik maxioka kantatzen zion. Or Mi 56. Erantzun 

zion Malentxok maxioka. TAg Uzt 60. Jarraitu zun aitak semeaz maxioka. Etxde JJ 197. Maxika asi nintzaion 

kordegabe artu zun bataioaz. Or Aitork 81. 2. maxiaka, maiseoka, maxioka. Criticando. Etxeko yaunaren 

aurka maxioka asi ziran. Ol Mt 20, 11 (IBe gaizki-esaka). Artzaz maxika zabiltzatenentz. Ol Iob 13, 9. Pariseu ta 

iskribauek berriz, maxioka zerasaten (Lc 15, 2). Or MB 530 (Ol maxiotan; Lç, Oteiza, Brunet murmuratzen, Ker 

mormoxetan, IBk, IBe marmarrean). Baten bat maxiaka erabilli dezunean, ondo agurki mintzatu bear zera izen 

galduriko lagun-urko ari buruz, zure erruz arekiko uste ona galdu duten gizakien aurrean. EgutAr 25-6-1957 

(ap. DRA, s.v. agurki). Leiatuko dira kristauak taldeka, maiseoka, mokoka alkarren kontra jeiki ditezen. ZArg 

1958, 97. 3. maxioka. (Sust.). Burla. Amaika ixeka ta maxioka eragin izan zien, beñola, mutil onen izenak. 

TAg Uzt 63. 

maixiokari, maxiokari. Que se burla. Nakustenak oro parrez zaiskit ari: buru-eraginka ta maxiokari (Ps 

21, 8). Or MB 360 (Ol nausaz, BiblE keinuka ta zeinuka). 

maixka. "(R-uzt), lombriz de tierra" A. 

maixko (AN, L ap. A; Dv, H), maizko. (Dim. de 1 maiz). Un poco demasiado a menudo. "Maixko horditzen 

da, il s'enivre assez souvent" Dv. "Un poco frecuentemente" A. Bi yaun aphez horiek, ungi egiteko, / ez dute 

eskas bihotz, agor dena maizko. Hb Esk 146. Arropa berri ere, nahi sobra maizko. Ib. 190. Maiz edo maixko 

dantza den tokietan. Dih MarH 34 (ap. DRA). Jaun mirikua maixko han zabilan erakusterat emaiten ere zuen 

baino kexuago, sukar handiaz bethi'ta gehiago grinatua. Barb Piar II 195. 

maixkor. v. maskor. 

maixkotto (B ap. A), maizkotto. (Dim. de 1 maiz). "Con demasiada frecuencia" A. Orrengatik aunitzi zaie 

ain gauza penosoa maizkotto konfesatzea (B, 1856). BOEans 414. 

maixtartogi. v. maiztertegi. 

maixter. v. maizter. 


mende. 

1063


maixtra, maixtru. v. maistra, maistru. 

maixturu. v. maiasturu. 

maixu. v. maisu. 

1 maiz (G, AN, L, B, BN; SP, Urt I 23, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), Izt 27v, VocBN, Dv, H, Zam Voc). Ref.: 

Bon-Ond 171; A; Iz Ulz; Izeta BHizt; Gte Erd 270. 1. (Adv.). A menudo, frecuentemente. "Maizago, plus 

souvent. Maizegi, trop souvent" Dv. "Maiz aski, muy a menudo" Iz Ulz. "Maizazki ortziraletan etortzen da (AN- 

5vill, B)" Gte Erd 181. "Olako kasuak gero ta maizago pasatzen dire (AN-5vill)" Ib. 270. v. 2 ardura, sarri, 

usu, ASKOTAN. Tr. General entre los escritores guipuzcoanos, alto-navarros y labortanos. En textos 

vizcaínos sólo se encuentra en Añibarro (un solo ej.), Erkiaga y B. Enbeita (NereA 126). No se documenta en la 

tradición suletina, y entre los autores bajo-navarros parece ser empleado por los de influencia labortana (no 

aparece, por ej., en Dechepare). En DFrec hay 109 ejs. Ioanesen diszipuluék barur egiten dute maiz eta 

othoitz egiten. Lç Lc 5, 33 (TB, Brunet, Ol, Leon e IBk maiz; Dv usu, Ker sarritan, IBe ugari). Urtara maiz 

dijoan jarroa laster da autsia. RIs 85. Ez ain maiz nola arrazio ballizate. Ber Trat 89v. Ezen maiz nauk 

bortxatua aithorzera egia. EZ Man I 52. Maiz behar da kofesatu. Ax 546 (V 351). Ohean ere ni banaiz / maiz 

zutzaz orhoituko. Hm 89. Ordea arranoak, usoak, enadak, maiz, laster eta gora hegaldatzen dira. SP Phil 4. Hitz 

hainitz den lekhuan, maiz da eskasia. ES 184. Orhoit gaitezin maiz Jainko bat badela. CatLav 28 (V 21). Pizten 

ez badegu maiz Jainkoarekiko bear degun amantza. Lar SAgust 16. Ikhas azu zuk ere orobat maiz zure baitan 

sartzen. He Gudu 93. Zoazkio, bada, maiz eta usu Jangoikoari. Mb IArg I 337. Davitek baino maizago 

Jainkoaren lege saindua hautsi dutenak. Lg I 308. Maiz jan gabe eta osasun gabe ezin iñor bizi diteke. Ub 203. 

Ez balitu prudenziak / Gure oinak gidatzen, / Maiz gintezke eroriak. Monho 96. Errepasátus alá maiz. LE Urt 

ms. 35r. Maiz ta sarritan garbietan dozuezan legez eskuak. Añ LoraS 36. Ez da maiz asko ekusten edaleetan au? 

AA III 381. Eskas bat maizegi baizen kausitzen eztena. Dh 70. Asko da [...] maiz bustitzea agudo sendatzeko. It 

Dial 78 (Dv maiz; Ur sarri, Ip ardüra). Bere ikusiak txit maiz ematen ziezten. Lard 61. Nagikeriaz uzten ditu 

abere azpiak aski maiz atheratu gabe. Dv Lab 152s. Maiz juaten zan Santiagoren obira. Bv AsL 128. Erhoska 

batzu zirela zuten maiz eta sobera frogatu. Elsb Fram 96. Badabiltza maiz kobesatzen. Prop 1902, 258. 

Ontasuntzat ez dutelarik maiz beren amodioa baizik. JE Bur 103. Uste dan baino maizago, sarriago. A EEs 

1916, 305. Elizan hain maiz kantatzen ere zuelakotz. Barb Sup 2. Nahi baino maizago / hastio den lana. Etcham 

180. Kulparik gabe juezetara / deitutzen nazu maiz eta. Tx B I 244. Bañan maizeski [...] / etorri oi zait. 

"Bastantes veces". TP EuskOl 1931, 66 (la -e- es debida a razones fonéticas). Zerga-biltzaleak maiz aipatzen 

dira Ebanjelioetan. Ir YKBiz 41n. Ene gorputza maiz morroi biurtuz. Or Aitork 280. Geroz ta maizago entzuten 

ziran bion karrasiak. Txill Let 105. Emakumeak maiz eta sarri oi dabenez. Erkiag Arran 70. Ameriketan ibili 

gizon batzuekin maiz gurutzatuz. Larz Iru 9. Pertsu idatzietan ere agertzen da maiz huts hori. Xa Odol 59. 

Hemen / maiz / hiltzen / naiz. Arti HetaH (1. a ed.), 172. Gizon helduarentzat bizia ez da maiz aski ihespiderik 

gabeko zoko galdua baizik. MEIG IX 91. 

2. (Lar, H). (Adj.). Frecuente. "Maizena [...] il se prend [...] comme adj. superl. de maiz" H. "Zure eskea maiza 

da, maizegi" Ib. Eztala [zortzikua] uste bezin maiza ta ezta ere askotan uste dan bezin antsiñakua. LzM EEs 

1912, 106. Ango euri maizak. Or Eus 91. "Iesus" atera zitzaidan oiurik maizena. Or QA 175. 

3. (V, G-azp-to; Zam Voc), maix (V-gip), max, maes (V-m). Ref.: A (maiz, maes); A Ezale 1897, 150b; Iz 

UrrAnz; Elexp Berg. (Adj.). "Ajado" A. "Lo deslucido (el color)" Iz UrrAnz. "Erropia oso maixa, maiza zeukan 

arek" Elexp Berg. Soñeko max ta latzakaz estaldurik. Ur Apoc (V) 11, 3 (Ur (G) zakuz). Edo itzi egiguzu guri 

soñeko maxok erabiltten, edo barrijak egin gura badeuskuzuz ez eiskuzuz egin ez urredunik ez zikirijozkorik. Otx 

122s. Soiñeko erropa onak ariñak-arin erantzi, maizago batzuk jantzi. Erkiag Arran 130. "Vestido de faena 

(V-ger), maxa jantzita" (Comunicación personal). 

- MAIZAGOKO. (Adnom.). a) Más frecuente, que tiene la mayor frecuencia. v. MAIZENEKO. Maizagoko 

tentazioneen kontrako abisu premiazkoak dadutzana. SP Phil 425 (He 429 maizenik gerthatzen diren). b) Más 

frecuente. Maizagokoak izan ziran, orduezkero, mutillarekiko ikusaldiak. TAg Uzt 69. 

- MAIZ BAINO MAIZAGO. Muy a menudo. Maiz baino maizago entzuna dute horren izena. MEIG III 146. 

- MAIZEGIKO. (Adnom.). Demasiado habitual. Gutxitan mintzen baitu ahoa maizegiko goxoak. MEIG I 195. 

Maizegiko hotzaldiak eta ilunarteak. MIH 212. 

- MAIZENA. a) (Con ahalik, ahal den, etc.). Lo más frecuentemente posible. Ahalik maizena. Harb 41. 

Hartan sar zaite ahalik maizena. SP Phil 309. Alik maizena begira dagokizun Jaunagana jaso bear dezu zure 

biotza. AA III 320. Jainkoaz ahalik eta maizena orhoitzeko. Dh 47. Elkarrengana biltzen giñaden / al 

gendezaken maizena. Tx B I 209. Al dan maizena erreza zagun. Ib. 204. Zure alderat inguratzen naiz / ahalik eta 

maizena. Xa Odol 83. v. tbn. Jnn SBi 14. Etcham 106. b) (Lar, H). "(Por lo) regular" Lar. 

- MAIZENEAN (Lar, Dv, H). "(Por lo) regular" Lar. "Le plus souvent" Dv. Maizenean bere lurrak ezin estal 

detzazke. Dv Lab 139. Maizenean deituko ninduten ni bezain ontsa ziren gizonto batzuen ikhusterat. Prop 1897, 


mende. 

1064


245. Euskaldunak ez du / oi, maizenean. Ldi UO 39. Etxeruntz izkutatu ere oi dira erromesak maizenean. SMitx 

Aranz 188n. Zeren ez baitziren maizenean gorputz-eritasunenak. Mde Pr 312. 

- MAIZENEKO. "Qui est le plus fréquent" Dv. Ardien eritarzün maizenekuak. Arch Gram 122. 

- MAIZENEZ. Generalmente. Gelditu behar izan zuten, maizenez gertatu ohi denez. MEIG IX 26. 

- MAIZENIK (AN, L ap. A; Dv, H). Generalmente, más frecuentemente. Othoitz perfet jeneral maizenik 

ahoan behar direnak. EZ Man II 28. Hori frogatzen dugu maizenik, denbora luzezko solhaskerietan. SP Imit I 

20, 2. Eritarzun suerte hori arribatzen zaio idiari maizenik negian. Mong 591. Aingeruekiñ desira zazu maizenik 

izatea. Ch I 8, 1. Nor dire manamendu hunen kontra maizenik bekhatu egiten dutenak? CatLav 118 (V 65). Zeiñ 

okasionetan maizenik aurkhitzen zaren. He Gudu 105. Hauk ziren maizenik ahoan zituen hitzak. Lg II 96. 

Debruek bezala dute egiten gaizkia, maizenik izilka, zenbait aldiz agerian. Elsb Fram 179. Haren gogoa 

maizenik eta goxokienik gutarteko jendearekin zen. HU Aurp 116. Hek dire maizenik biziaren irabazteko egiten 

diren esku-lanak. CatJauf 79. Auxe maizenik egiten zenidatela. A Ardi VI. Bi hitz entzuten nituen maizenik. 

StPierre 13. Agur Mariaren ondotik Andre Mariari maizenik edo sarritanago Elizak egitten dion otoitza. Inza 

Azalp 157. Gizaldi naigabetuak Zu maizenik agoan. Or Poem 546. Bizikien eta maizenik agertzen zaizkionak 

[ereduak] jasotzen ditu. Mde Pr 321. Maizenik eta komunzki dena dabil berez bezala. Vill Jaink 175. Eta 

kalapitak, edariaren ondorioak baitire maizenik. Larz Senper 58. Mutxurdinak zer salatzen dio / maizenik 

konfesorrari. Xa in Mattin 70. Neurtitzetan, berriz, hotz agertzen zaigu maizenik. MEIG IV 116. v. tbn. Jaur 120. 

Hb Esk 186. Dv Lab 252. Atheka 19. Zby RIEV 1908, 88. Lap 13 (V 8). Arb Igand 45. JE Bur 111. FIr 166. Ldi 

IL 28. EA OlBe 36. Zait Sof 174. Xa Odol 51. 

- MAIZ ETA ARDURA (Dv, H). Con frecuencia, a menudo. "Pris comme adverbe de temps, ardura se joint par 

fois à maiz 'souvent'. C'est un pleonasme reçu. Gizonak maiz eta ardura ekhartzen dautzaten errespetu eskasa 

(JesBih 243 [pero no lo encontramos])" Dv. "Ardura. Souvent, ordinairement. Syn. maiz, maiz eta ardura, 

sarritan" H. Zeren letra guztien artean ezbaitira kausitzen bertze bia hain maiz eta ardura bata bertzearen 

lekhuan dabiltzanak nola hauk [B y V]. ES 161. Maiz eta ardura atakatzen ez gaituzten etsaiez. He Gudu 170. 

Mundu galduaren iru gauz oriek kontuz, maiz ta ardura ekustea. Mb IArg I 60. Gogoz jauts bitez, bizi direno, 

maiz eta ardura thormentazko leze hetarat. Dh 168. Maiz eta ardura abereak erdi-goseak dagode alhapidetan. 

Dv Lab 132. 

- MAIZETAKO (Lar H, Añ (G, AN)). "Ordinario" Lar y Añ. 

- MAIZ ETA MAIZ. Muy frecuentemente. Iainkozko sakramendu hartan maiz eta maiz adoratuz eta ianez. 

SP Phil 171. Batzuek diote hazia maiz eta maiz aldatu nahi dela. Dv Lab 46. 

- MAIZETAN (Lar, Añ (G, AN), H). "Ordinariamente" Lar y Añ. 

- MAIZKO (AN-gip ap. BU Arano; SP (sin trad.), Lar, Añ (G, AN), Dv, H; maizeko Dv A). (Adnom.). 

"Ordinario" Lar y Añ. Maizko orazionez. SP Imit IV 3, 2 (Ol y Pi sarritako). Tentazione xehez eta maizkoez. 

SP Phil 456. v. tbn. Mb OtGai 9, 214. 

- MAIZ-MAIZ. Muy a menudo. Maiz-maiz konfesa-komulgatzea. Mb IArg I 197. Oroi zaitez maiz, maiz, 

maiz Jaunaren aurrean arkitzen zerala. AA III 315. 

- MAIZ-MAIZA. "Très souvent" Dv. Hek abiatu zitzaizkon maiz-maiza etxean. Prop 1892, 248. Maiz maiza 

elgarri izkiriatuz. Larz Iru 14. 

- MAIZ-MAIZ EGINDA. v. maiztu. 

- MAIZ-MAIZENIK. Generalmente. Maiz-maizenik [koplak] aoan zekarzkiten mojak. Gazt MusIx 167. 

- MAIZ-MAIZIK. "Très souvent" Dv. Tentamenduko orduan, maiz-maizik har zazu kontseilu. Dv Imit 25 (ap. 

DRA). 

- MAIZTXE (Dv A), MAIZXE (Dv). "Un peu trop souvent. Maizxe ikhusten zaituztet elkharrekin" Dv. 

- MAIZTXEAGO. Un poco más a menudo. Zure gogamenaren ale mardulak artuko genituzke pozik, 

maiztxeago. Ldi IL 88. 

Etim. De lat. magis; para la fricativa final v. FLV 1974, 197. 

2 maiz (G-nav, AN-5vill-ulz-egüés-ilzarb-olza-gulina, R-uzt; SP), maiza (AN-ulz (-e); Lar, Añ, Lcq 169). Ref.: 

Bon-Ond 149; Satr CEEN 1969, 81; Iz IzG y Ulz (maize); Als; EAEL 76. Maíz. "Maiza, sorte de blé, millet" 

SP. "Maiza, artoa, blé de Turquie" Ib. (s.v. may-). "Maizik eta garik / ez dagonian etxian (G-nav)" Satr CEEN 

1969, 81. Cf. VocNav s.v. maizópil. v. arto. Zaldiak maizak jan diuzku. LasBer 574. Galdu oi dituzte ganadu 

galgarriak alor-etako maizak. Mb OtGai II 115. v. tbn. ETZ 225 (Goldaraz, 1833; maize). 

- MAIZ-ALE. "Panizo, semilla grande, es la del maíz, artoa, maizalea, artalea" Lar. 

- MAIZ-BURU. Mazorca de maíz. Dabilzen ok [...] soroz soro, maiza buru batzuek nondik izanen duten (B, 

1788). BOEans 272. 

- MAIZ-GONA (V ap. A; Aq 679 (V, G)). "Hoja que envuelve la panoja" A. 

- MAIZ-LORE. "Maizelore, fleur de m[aïs] (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 152. 

- MAIZ-HORRI. "Maizorri (G-to), hojas de maíz, de espiga abajo" A. 

- MAIZ-PIKOR. "Maizepikor bat" Iz Ulz (s.v. pikórra). 

- MAIZ-PORKA. "Maizporka gutxi, pocas mazorcas de maíz" Iz Als. 


mende.


- MAIZ-TXURIKETA (maiza-txuriketa G, AN ap. A; Lar Cor 202). "Deshoje del maíz" A. Cf. VocNav s.v. 

maizachuriqueta. 

maizalasto. v. mailasto. 

maizandre (G-to-bet-nav, AN-5vill), maizanre (Lar H). Ref.: A; A EY 244. "Herpes" Lar. "Zona, cierta 

erupción cutánea" A. "Escrófulas" A EY IV 244. Iturri onetako urak sendatzen ditu eritasun andiakiko asko, 

eta batez ere legenar zikin eta maizanre likitsakin tortikaturik daudenak. Izt C 81. Maizandrea ukituz. A EY IV 

247. 

maizandretsu, maizanretsu (H). "Dartreux, couvert d'éruptions herpétiques" H. 

maizandretu, maizanretu (H). "Devenir dartreux" H. 

maizaro (Lar, H). "Frecuentemente " Lar. 

maizeski. v. MAIZ ASKI. 

maizeta (Lar H). "Frecuencia " Lar. 

maizkar. v. 1 maskal. 

maizkatu. Repetir. O very beautiful, berriz ta berriz, elizako ora pro nobis bezela, maizkatzen (repetir) 

zuen Bostondarrak. A Ardi 74. 

maizki (B ap. Izeta BHizt; Dv A, H). A menudo. Mezan dezakek ordean adora maizkiago. EZ Man I 19. 

Eta aldare sainduak maizki bisitaturen. EZ Man II 26. Onen ixuriz maizki ase zan / nere biotz egarbera. EA 

OlBe 108. 

- MAIZKIENIK. "Le plus souvent, le plus grand nombre de fois" H. Badariak maizkienik hunela duk egiten. 

EZ Man I 27. Othoiztxo hauk behar dituk maizkienik ahoan. EZ Man II 28. Nola maizkienik hala baitzaitugu 

othoizten. Ib. 7. 

maizko. v. maixko. 

maizkote (SP, sin trad.). "Con mucha frecuencia" A Morf 274. Zeruko eztitasunik bage dabiltza, ta 

txikietatik zenbait uts (eta maizkote alere) egiten dituztela dabiltza. Mb OtGai II 111. 

maizkur. v. maxkur. 

maiztakizun (H), maiztukizun (H). "Qui doit être rendu plus fréquent" H. 

maiztasun. "Fréquence" H. Hitz batek baudela [...] maiztasuna, eta maiztasun edo usutasun hori kontuan 

eduki behar dela. MIH 193. En DFrec hay 3 ejs. 

maiztatu (Lar, H). "Menudear" Lar. 

maizteko. "(Sal), dedo anular" A. 

maizter (R-uzt), maister (Sal), maxter (Sal, S; Foix ap. Lh). Ref.: A (maister); ContR 533; Lh (maxter); ZMoso 

69 . 1. "Mayoral, zagal mayor" A. "Maître berger" Lh. Cf. TAV 2.2.11: Unamaizter (Pamplona, 1167). 

Johan Garcia Maizter (1366). Arzam 336. Desiratzen ginduke [...] emaiten bazindute maister bat, 

alamenos ez gendezake hainbertze ardi eta bildots eskas atzeman gure artaldetan (Sara, 1776). ETZ 134. Bota 

(erritik) ordu gaistoan maxter, altsai, nirabe kontulariak (228). LE-Ir. Beriala diaitu zuen bere maxterra Jazinto. 

ZMoso 40 (41 master). 

2. (Lar, H), maiztar (G-goi-nav; Añ (G, AN)), maister (G, B, BN-baig, Sal; Lar Chaho, Dv (G), H, Zam 

Voc), maistar (V-m; H), maixter (H), maixtar (G-to), ma(i)ester (H), maxtar, maxter (G, B; Dv (G), Lh (BN, 


mende. 

1066


S)), master (BN-baig). Ref.: HerVal 279; A (maister, maistar, maxter); AEF 1955, 82; Iz Als (maiztarra), To 

(maixtarra). "Casero, inquilino", "colono" Lar y Añ. "Quintero, bordaria, baserri maisterra" Lar. "Rentero" Añ. 

"Métayer" Lh. "Maister, Magister, para Cicerón, era el que tenía cargo, intendencia o manejo de alguna cosa" 

Garate 6. a Cont BAP 1949, 361. v. errentero. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y navarros desde 

mediados del s. XVIII, y vizcaínos desde finales del XIX; al Norte lo emplean Goyhetche, Elizanburu y J. 

Etchepare (maizter-etxe). En DFrec hay 2 ejs. de maizter y 1 de maistar. Geienak edo beinzat asko jaiotzen 

dira maister ta itxe prestatuan. Mb IArg I 203. Maisterrai barkatuaz zor zuenetik. Gco II 84. Ondatuko ditu 

maiztar oiek, eta emango die bere maaztia beste batzueri. Oteiza Lc 20, 16 (Ol maizter; Lç laborari, He y Leon 

mahastizain, Dv etxetiar, Brunet, Arriand, Ker e IBk nekazari, IBe langile). Maisterrak indarra baldin badu 

nausiarentzat obe dala. It Dial 64 (Ur errenteru, Dv etxetiar, Ip etxe zañ). Markes de Balmedianoren maizter 

Ursugoena deitzen zaion baserri-etxean bizi zana. Izt C 191. Horla ikhusten dire maisterrak askotan / mendeak 

irauten egoitza beretan. Gy 173. Dolare bat eta etxea egiñik, maizterrai beren-gañ eman zien. Lard 431. Lenago 

maiztar bizitzen dana / ez da jarriko nagusi. Xe 315. Eta zelan zarean zu barriz maizterra. AB AmaE 336. Etxetxarreko 

borda txarragoan zituan maizter. Elzb PAd 15s. Beren lurrak eta maizterrak ezagutzera. Ag G 302 (in 

EEs 1917, 170 maister). Emazu oraiko eguneko etxezain edo maixter (métayer) bat. JE GH 1932, 332. Etxe au 

[...] Kaisar nere yabearena duzu [...] ta ni Aren maizterra. Goen Y 1934, 98. Mikel Igarategi, Munoko 

maiztarra. Or Eus 20 (132 maizter). Nere nausiaren maxtarrai zorra barkatuko diet. Ir YKBiz 305n (387 

maistar). Estaduaren maister bailitzan [baserritarrak]. Eguzk GizAuz 148 (123 maizter). Maizter danak ez dira 

zuaitzaren etsaiak. Munita 105 (tbn. en la misma pág. maiztar). Maizter jarriko al gera etxe on baten jabegai 

izanda? Etxde JJ 64. Etzagunek maister edo errentadoreari euren zatietati emoten eutsiela. Akes Ipiñ 25. 

Geroztik maizter askok dituzte / beren etxiak erosi. Uzt Sas 75. 

v. tbn. CartAnd 381. Bil 82. Xe 347. Arr EE 1885b, 472. Etxeg RIEV 1908, 117. Kk Ab I 40. EA OlBe 98 (in 

EEs 1918, 130 maiztar). NEtx Antz 7. BEnb NereA 144. And AUzta 42. Zait Plat 9. Erkiag BatB 102. Salav 24. 

Berron Kijote 165. Maiztar: Tx B II 59. TAg Uzt 79. Maixter: JanEd I 16. Noe 122. 

Inquilino, habitante (sentidos prop. y fig.). Toledon izan zela ango habitante o maister bat kondenatua bizia 

galzera (B, s. XVIII). BOEans 887. Aundi ta txiki guziak ziran euskaldun uts barruti aetako maiztarrak. Mok 6. 

Kanpantorre xârrean / bata [txolarrea] bezin lasai, / bestea da maiztar / Tuileri goitarrean. Ldi BB 70. Etxe 

batean zoritxarra auzokide eta maiztar izaten asten danean. Erkiag Arran 170. Lo egiteko gogoz dagozala ango 

[kartzelako] "maizterrak". Erkiag BatB 190. Zorriak [...], eskekoak aldean dituan maizterretarik batzuk. Ib. 115. 

Emen bai goian bizi doala / alturen, beeko, maisterra. Gand Elorri 54. Ero-etxeetako maizterren egitekoa da 

hori. MIH 208. v. tbn. EA Txindor 64 (OlBe 16 maiztar). SMitx Aranz 34. Maixtar: Loram 121. 

3. maister. "Pupilero, erapekoen maisterra, zaitzallea" Lar. 

4. maistar (H). Publicano, arrendatario del cobro de impuestos. Etorri ziran maistarrak ere berarengana 

bataiatzera. Oteiza Lc 3, 12 (Lç y He publikano, Dv zerga-biltzaile, Brunet arrendatzalle, Ol zergari). 

5. maixtar. Visitante. Maixtarrak (arrotzak), be, guztiz ikeratuta geldituten dozak aiñ txukun, eder, biargiñ 

eta ekandu jainkozko errixa ikusten juekanien. S. Barandiaran EG 1955 (1-2), 14. 

6. (V-gip), maiztar (V-gip), maxter. "Maiztar bat, maiztárrak, las dos maderas laterales de la rueda del carro" 

Iz ArOñ. "Tabla central de la rueda compacta de carro, más gruesa por cuanto que tiene como función sujetar el 

eje" Elexp Berg. Orgek ez zuten aphaindurarik, bainan eder ziren berenaz. Garbi ziren, [...] pertika (timoia), 

maxterrak, farak eta gain guzia, pherdez. Larz GH 1959, 87. 

- MAIZTER-BURU. Cabeza de familia de inquilinos (?). Ez âide, ez nausi, ez maiztar-buru / izanik, zenbait 

da sartzen! "Inquilino". Or Eus 415. 

- MAIZTER-HERRI. Colonia. Eladeko maizter-erri au [Krotone] menperatu berria zeukan Sibari aberatsak. 

Zait Plat 52. 

- MAIZTER-ETXE. Casa de inquilinos. Nolakoa behar litaken gela hura [...] etxetiar edo maizter etxe 

batean. JE Bur 186. 

- MAIZTER-GUDARI. Mercenario (?). Elade barrena bitariko iauntxokeria nabarmen egin zan: zarrena, 

gizarte-auziak ekarria zuen, eta berriena, maizter-gudariek. Zait Plat 15. 

- MAIZTER-MENDI. Monte arrendado. Jaun bati bururatu zitzaion bere maiztar-mendietan piñu ori sartzea. 

Munita 76. 

- MAIZTER-NAGUSI. "Maxter-nausi (B), administrador, vigilante de inquilinos" A. 

- UNAI-MAIZTER. v. unai. 

Etim. De lat. magister. 

maiztergo. "Maistergo, état de métayer" H. 

maiztertegi, maixtartogi (AN-ulz). "Maixtartogíe, la casa de renteros adyacente a la otra principal. Gure 

maixtartogien ere kuádran eztago tokik" Iz Ulz. 


mende. 

1067


maiztertu. 1. Convertirse en inquilino. Baña maiztertzea be galerazo bear dan gauzea dala-ta, 

baserritarrai estaduaren solo ta lurretan, lantegietako langilleen antzera, lan egin bearra baletorkie. Eguzk 

GizAuz 129. 2. maiztartu. Sojuzgar. Guk ez genun besteren erririk maiztartu. Or QA 195. 

maiztertza. Vasallaje. Maiztertza berri onetatik aldegin. Goen Y 1934, 185. 

maiztu (SP (que cita a EZ) Dv y A, Lar, Añ (G, AN), H). 1. Hacer(se) frecuente. "Maizten naiz" SP (sin 

trad.). "Cursar, repetir mucho el venir o hacer algo" Lar. "Frecuentar, v.g. sacramentos" Añ. "Maizten dituzu zure 

erantzuteak, vous avez donné de la fréquence à vos reproches. Maiztu da ene aldia, mon tour est devenu 

fréquent" H. Maiztu ezkero, emendik [jai geiegikoetatik] datoz / gaitzik txarrenak urrena. E. Mujika in Onaind 

MEOE 844. Otsa maiztu-ala. Ldi UO 29. Ostots-burrunda bizigo dator / maiztuz, luzatuz orroa. Or Eus 263. 2. 

(V; Zam Voc). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. Ajarse (sentidos prop. y fig.). "Soñoko edarra izendakua da 

baiña ointxe maiztu jat ziero" Elexp Berg. Oial edo soiñeko maiztuak daukazan zertzenak. A BGuzur 160. 

Eztago maiztu edo larrakituta [euskerea]. A Ezale 1898, 45a. Len baño soñeko maiztuagoak jazten zituan. Ag G 

129. Euskaldun gudari baten jantzi xe ta maiztua (ajado). Etxde AlosT 42. Betiko erabillian, maiztu ta maskildu 

yakaz [jantziak]. Erkiag BatB 174. Oe estu bat, aulki maiztua. Ib. 133. Oinpekoa, (alfonbra, alegia,) maiztua 

agiri da, ta ertzak listuak ditu. NEtx LBB 101s. Maiztu, zarpildu eta lohitu beharrean aurkitu da [Lurparadisua], 

dirua eta jazkiak bezalaxe. MIH 78. 

- MAIZ-MAIZ EGINDA. Muy ajado. Maiz-maiz egin-da zeukan narruzko zizku gorrizka batetik. Aurre- 

Apraiz EG 1956 (7-8), 28. 

maiztukizun. v. maiztakizun. 

maiztxo. (Dim. de 1 maiz). 1. (Adv.). "A menudo" Lar. Gozatzeko umore bat atseginduna, / maiztxo bear 

genduke gaur lako jarduna. AB AmaE 413. Len baño maiztxoago ta apeta geiagoz etortzen zan Aloñatik etxera. 

Ag G 134. 2. maiztxu (V-gip ap. Elexp Berg), maaxtxu. (Adj.). Ajado. "Orrek beti soiñoko barri barrixekin 

ibiltzen zittuan da gu berriz maiztxuauakin" Elexp Berg. Harriet cita el ej. de Astarloa, pero toma como radical 

maaxu (V), que traduce "économiser, ménager?". Berrogeta amar errialeko mantilia asko dozula, irurogeta 

amar edo larogeikua nai dozu, eta alan ezin eldu leiteke, [...]. Zabilz maaxtxubago eta elduko jatzu. Astar II 156. 

Ezegiguzu gure aginddu gure soñeko maiztxubok kentzen. Otx 118. 

- MAIZTXO-MAIZTXO. Bastante a menudo. Albokoa norbera baño goraxeago ez ikusteagatik, larogei 

eguneko garizuma igaroko lutekenak badira, maiztxo maiztxo. Ag G 259. 

maizu. v. maisu. 

maja. v. majo. 

majadera. v. manjatera. 

majadero (V-gip, G-azp). Majadero. "Larrabeko Julien majadero aundi bat ei zan" Elexp Berg. 

Pikardiyan dabiltzan / majaderuak. Xe 401. [Santa Agedak] orra zer paraderuak, / gorroto artu zion medioz / 

ereje majaderuak! Ud 118. 

majara, majera. v. manjatera. 

majazale (V-ger). "Mujer que se viste con afectación" Ort Voc. Maja zalie da ta yaketa barridxe edo zepaitxe 

etxeko. Ort Oroig 24. 

majestade, majestuoso. v. maiestate, maiestuoso. 

majina. v. makina. 

majistru. v. maistru. 

majo. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos, a partir del último tercio del s. XIX; se 

encuentra tbn. en ChantP. 1. (Sust.). Novio, pretendiente. Neskatxa banintz eta majoa falta, / ikhazkinik 

ezkontzaz ez niro trata. ChantP 92. [Bi damatxoak] majo on bana eskatzen zuten. / [...] Salbadoriak libra 


mende. 

1068


gaitzala / neska zarraren gaitzetik! Xe 311. Orrela uzten badezu / laugarren majua, / etzera aterako / neskatxa 

bapua. PE 91. Erromerietako / zera txit berdiña, / bañan zure majua / ez da zure diña. / [...] zuk nai dezun majua 

/ neri gustatze'etzat. Sor AKaik 114. Alaba zarrena, euli illa diruriyen arrek, majua egin du [...] sugur zabal bat. 

Iraola 70. Majo batekin kalera eta / bestiarekin mendira. Tx B I 211. Garai batez majuak / bazituan sobran. Tx 

B II 109. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib). (Adj.). Majo, guapo, apuesto, fuerte. "Senargei majua agertu jako neska zarrari" 

Etxba Eib. Estudiantea naiz / oraindino gaztea / [...] hiru pezeta zala / kartazko jokoan / bertan hilda itzi 

neuen / estudiante majoa. Balad 218. --Gizona! Ori da apaintzia! Ze majo! --Majo! majo... Noizik beiñ jantzi 

biar guk ere ditugun galak! Sor Bar 35. Orren majo zaudezen kasuan tori zigarrotxo bat. Ib. 36. Erregoitiar 

majuek, / ez zaize ikeratu, / galdutako diruek / bozuez pagatu. EusJok II 97 (v. tbn. 109). Lenago izan arren / 

gizona majua, / egunero indarrak / gutxitzen dijua. Uzt Sas 196. maja (V-gip). (Con marca de género). 

"Apuesta. Aplicable al género femenino. Neskatxa majia errira agertu jakuna" Etxba Eib. "Majo, de trato 

agradable" Elexp Berg. maja. (Con marca de género). "Zelako neska majia dan Eba" Elexp Berg. 

3. (Adj.). Bueno, grande. "Bazkai majua ein giñuan iñon kontura" Elexp Berg. "Zartara majua artu najuan 

arbolatik jausitta" Ib. Badira oien artean / gizon onraduak, / [...] baita beste batzuek / erale majuak. Xe 225. 

Intxor koskorrak txikitutzeko / ai zer pareja majua. EusJok II 159. Gorputza dezu indarrian da / sasoia ere 

majua. Uzt LEG I 94. 

4. (V-ger-gip, G-azp, AN-ulz). Ref.: Ort Voc; Gand AEF 1956, 220; Iz Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. (Adv.). 

"Majo ibilli, andar bien" Ort Oroig 140. "Juaniko txistulaixak gaur be korridu dau majo" Gand AEF 1956, 220. 

"In leike an majo, allí se puede hacer muy bien" Iz Ulz 432. "Majo zabiz zu nere pekora, ezer falta ez jatzula" 

Etxba Eib. "Bien, bonitamente. Medikuak majo bizi die gaixuei majo kobrauta" Elexp Berg. "Majo dabill aura 

aittan kontura" Ib. Kolpia egin da majo jarri da / atsuakin jostatzeko. EusJok 112. [Erlojue] oinguan majo / 

ein dausku kitatu. EusJok II 131. Marmitxe okiko daue barruen da... arek majo ibilko die. Ort Oroig 18. Kronek 

"majo" atarateban [dirua]. Kk Ab II 149. Ai, Txoria, ezkontziakin majo arrapau induen tranpan. SM Zirik 76. 

Bai an majo, kanpokaldian txistuka pasiauaz. Ib. 35. Leenagoko erbia? Majo xeuan. Ze kazuelakada jan giñuan! 

And AUzta 58. 

- MAJO IZAN ERE. "Majo izan be. Ederra kontua. Nik gertau ta ik jan. Majo izan be" Elexp Berg. 

majoritate. v. maioritate. 

majotu. Ponerse guapo, arreglarse. An daude zorroztubak ezpatek, zeren apaintzen diren, majotzen diren 

plazarat yuateko (Zugarramurdi, 1875). ETZ 295. 

maju (G-goi ap. JMB At 66). "Majue o Maju es el genio subterráneo que, saliendo de su antro, va a juntarse 

con Mari, su mujer, fraguando entonces una tormenta que descarga granizo y piedra sobre la tierra" JMB MitV 

155. (Relacionado quizá con majo (1)). 

majua (G-bet), manju(b)a (V-m), mandxuba, maiñu (AN-gip, L). Ref.: A (maiñu); AEF 1960, 17; Echaide 

Orio 123; Zubk Ond (manjuba). Manjúa, banco de peces. "Banco o amontonamiento de peces (Orio)" P. 

Ezcurdia (comunicación personal). "Bolsa de pescado" Zubk Ond. "Manjui, banco de sardina y anchoa 

perseguida por los toninos (V-m)" AEF 1960, 17 (es posible que manjui sea aquí una errónea deducción a partir 

de det. manjuia, es decir manjua + -a). Urriñetik begiratu ezkero, enparantzako billereak moltso zabal bat 

zirudian, legorreko mandxuba (reunión de peces) gorri bat, izurde ta guzti. Ag Kr 57. Itxas-barruratzen 

zijoazela, arrantzalearen begi ernaiak, izurderik edo majurik ikusten ote zuanen intziriakin ingurumari guzia 

bizkor aztertzen zuan. Elizdo EEs 1925, 213 (214 majutan). 


mende. 

1069

Kor-Majua - Euskaltzaindia

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?