12.05.2013 Views

un territorio que construye identidad en defensa de su patrimonio. el ...

un territorio que construye identidad en defensa de su patrimonio. el ...

un territorio que construye identidad en defensa de su patrimonio. el ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UN TERRITORIO QUE CONSTRUYE IDENTIDAD<br />

EN DEFENSA DE SU PATRIMONIO.<br />

EL CASO DEL BARRIO YUNGAY.<br />

POR<br />

ROSA MARÍA BULNES PETROWITSCH<br />

Tesis pres<strong>en</strong>tada al Instituto <strong>de</strong> Estudios Urbanos y Territoriales<br />

para optar al grado académico <strong>de</strong><br />

Maestría <strong>en</strong> Desarrollo Urbano<br />

Profesor Guía:<br />

Arturo Or<strong>el</strong>lana Ossandón<br />

Marzo, 2012<br />

Santiago, Chile<br />

©, Rosa María Bulnes Petrowitsch.<br />

1


UN TERRITORIO QUE CONSTRUYE IDENTIDAD<br />

EN DEFENSA DE SU PATRIMONIO.<br />

EL CASO DEL BARRIO YUNGAY<br />

Tesis pres<strong>en</strong>tada al Instituto <strong>de</strong> Estudios Urbanos y Territoriales<br />

para optar al grado académico <strong>de</strong><br />

Maestría <strong>en</strong> Desarrollo Urbano.<br />

Por: Rosa María Bulnes Petrowitsch<br />

Profesor Guía: Arturo Or<strong>el</strong>lana<br />

Marzo, 2012<br />

2


©, 2012, Rosa María Bulnes Petrowitsch<br />

Se autoriza la reproducción total o parcial, con fines académicos, por cualquier<br />

medio o procedimi<strong>en</strong>to, incluy<strong>en</strong>do la cita bibliográfica <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to.<br />

3


A Manu<strong>el</strong>, por <strong>su</strong> amor, apoyo incondicional y paci<strong>en</strong>cia.<br />

A Rocío mi hija, a qui<strong>en</strong> siempre t<strong>en</strong>go pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mi corazón.<br />

A mis padres José María y Verónica, por todo lo <strong>que</strong> me <strong>en</strong>señaron.<br />

4


AGRADECIMIENTOS:<br />

Quiero agra<strong>de</strong>cer <strong>en</strong> primer lugar al Profesor, Arturo Or<strong>el</strong>lana por constituirse<br />

<strong>en</strong> mi guía <strong>en</strong>tusiasta <strong>en</strong> este trabajo <strong>de</strong> investigación y por <strong>su</strong> valioso apoyo.<br />

A la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>que</strong> sin <strong>su</strong><br />

testimonio, esta Tesis no habría sido posible. A Rosario Carvajal, José Osorio,<br />

Gloria Konig, Eddie Arias, Eduardo Gálvez, Carm<strong>en</strong> Muñoz, Fabio Ramírez,<br />

agra<strong>de</strong>zco <strong>su</strong> disposición y apertura.<br />

A Claudia Pascual, Concejal <strong>de</strong> Santiago, agra<strong>de</strong>zco <strong>el</strong> tiempo e interés<br />

<strong>de</strong>dicado.<br />

A Tito Baltra, Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Corporación Cultural Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

A Gabri<strong>el</strong>a B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos Nº 2 (Bulnes).<br />

A Teresa Rodríguez, (Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos Nº 5 (Y<strong>un</strong>gay).<br />

A Verónica Bulnes, por <strong>el</strong> tiempo, creatividad y <strong>en</strong>tusiasmo invertidos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

apoyo gráfico.<br />

A Andrés Jac<strong>que</strong>s, por <strong>su</strong> trabajo <strong>en</strong> la planimetría.<br />

A Gonzalo Droguett, por <strong>su</strong> inm<strong>en</strong>sa paci<strong>en</strong>cia y disposición para sacarme <strong>de</strong><br />

apuros tecnológicos.<br />

A mis compañeros, profesores, amigos y todos qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>a forma con<br />

com<strong>en</strong>tarios o preg<strong>un</strong>tas colaboraron <strong>en</strong> ir armando esta investigación.<br />

5


INDICE<br />

I. Introducción. 1<br />

II. F<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tación. 2<br />

III. Marco Teórico. 4<br />

III.1 La r<strong>el</strong>ación socio-espacial <strong>de</strong>l concepto barrio: proximidad<br />

y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia. 4<br />

III.2 Patrimonio y Zona Típica. 7<br />

III.3 Movimi<strong>en</strong>tos sociales urbanos. 10<br />

III.4 Acciones colectivas y organizaciones barriales: <strong>un</strong>a<br />

aproximación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes. 14<br />

IV. Planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Investigación. 19<br />

IV.1 Hipótesis <strong>de</strong> trabajo. 20<br />

IV.2 Objetivos. 20<br />

III.2.1 Objetivo G<strong>en</strong>eral. 20<br />

III.2.2 Objetivos Específicos. 20<br />

V. Metodología. 21<br />

VI. Caso <strong>de</strong> estudio: Barrio Y<strong>un</strong>gay. 23<br />

VI.1 Orig<strong>en</strong>, historia y transformación. 23<br />

VI.2 Id<strong>en</strong>tidad Colectiva y S<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia. 37<br />

VI.2.1 Una memoria <strong>que</strong> habita <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio. 37<br />

VI.2.2 Fiestas y Activida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> se recrean <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

<strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>: <strong>un</strong>a puerta a la cultura y la diversidad. 38<br />

VI.3 Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. 46<br />

VI.3.1 El conflicto <strong>que</strong> dio orig<strong>en</strong> a la organización. 46<br />

VI.3.2 Propuesta <strong>de</strong> modificación al Plan Regulador<br />

Seccional. 48<br />

VI.3.3 De la protesta a la propuesta. 50<br />

VI.3.4 Acciones Estratégicas. 52<br />

VI.3.5 El terremoto <strong>de</strong> 2010. 55<br />

VI.3.6 Propuestas, acciones y activida<strong>de</strong>s. 59<br />

VI.4 Rescate <strong>de</strong>l Patrimonio y Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica.<br />

Los límites <strong>de</strong>l barrio. 60<br />

VI.5 Actores y organizaciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la acción colectiva<br />

<strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. 67<br />

VII. Análisis. 70<br />

VII.1 Acciones concomitantes <strong>en</strong> la cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> impacto. 70<br />

VII.1.1 Factores <strong>que</strong> movilizan la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 70<br />

6


VII.1.2 Conflictos emerg<strong>en</strong>tes y concat<strong>en</strong>antes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio. 74<br />

VII.1.3 Estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 78<br />

VII.1.4 Organizaciones involucradas <strong>en</strong> la acción <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 81<br />

VII.1.5 Características <strong>que</strong> fortalec<strong>en</strong> la acción <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 86<br />

VII.1.6 Logros obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 89<br />

VII.2 Comportami<strong>en</strong>to colectivo <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> auto-<br />

organización. 92<br />

VIII. Conclusiones. 98<br />

IX. Bibliografía. 103<br />

X. Anexos.<br />

1. Línea <strong>de</strong> Tiempo Hitos y Organizaciones <strong>en</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

2. Listado <strong>de</strong> personas y organizaciones <strong>en</strong>trevistadas.<br />

3. Pauta-Guía <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas.<br />

4. CD con transcripción <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas realizadas.<br />

7


RESUMEN<br />

En <strong>el</strong> año 2005, a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> conflictos g<strong>en</strong>erados por <strong>de</strong>cisiones<br />

tomadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> Santiago sin consi<strong>de</strong>rar a los vecinos,<br />

emergió <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to vecinal ori<strong>en</strong>tado a preservar y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong>. El movimi<strong>en</strong>to autod<strong>en</strong>ominado Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, logró autoconvocarse y organizarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad a<br />

través <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> Asambleas y Cabildos Abiertos, logrando articular e<br />

integrar las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los vecinos para levantar <strong>un</strong>a propuesta propia <strong>de</strong><br />

barrio. Esta organización formó parte <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Mesa Técnica <strong>en</strong> don<strong>de</strong> trabajaron<br />

<strong>en</strong> conj<strong>un</strong>to con la M<strong>un</strong>icipalidad e instituciones gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

constituyéndose también <strong>en</strong> <strong>un</strong> refer<strong>en</strong>te para otras organizaciones ciudadanas.<br />

En <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> investigación se hace <strong>un</strong> análisis <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong> lo<br />

<strong>que</strong> se ha discutido sobre los Nuevos Movimi<strong>en</strong>tos Sociales y recuperando<br />

también la propuesta <strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Stev<strong>en</strong> Johnson, <strong>que</strong><br />

explicaría la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta acción colectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad, ante la<br />

am<strong>en</strong>aza inmin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong>l barrio y <strong>de</strong> la vida allí posible,<br />

adquiri<strong>en</strong>do ante <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto colectivo.<br />

8


I. Introducción.<br />

Esta investigación se propone compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la forma <strong>de</strong> organización <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to vecinal <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>que</strong> dio orig<strong>en</strong> a <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> participación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad, como <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />

ciudadanía, <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong> acción constante por preservar <strong>un</strong>a <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong><br />

propia y <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> habitado, <strong>en</strong> <strong>un</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>que</strong> esa r<strong>el</strong>ación se lee con dificultad.<br />

De este modo, lo <strong>que</strong> aquí se busca no es sólo conocer la génesis <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>que</strong> dio paso a la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay, sino <strong>que</strong> también lograr distinguir <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> la Agrupación -<strong>en</strong> la<br />

cual confluy<strong>en</strong> colectivos, vecinos y otras organizaciones <strong>de</strong> diverso orig<strong>en</strong>-, los<br />

motivos e inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las <strong>de</strong>más organizaciones <strong>que</strong> han integrado o<br />

colaborado con este movimi<strong>en</strong>to. La forma como esta Agrupación logró<br />

autoconvocarse y articularse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, creando alianzas estratégicas y<br />

consolidándose como organización -<strong>en</strong> <strong>un</strong> espacio difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> la<br />

ciudad <strong>de</strong> Santiago, por <strong>su</strong> diversidad social y cultural-, g<strong>en</strong>eró <strong>un</strong>a reflexión<br />

<strong>que</strong> hace interesante la posibilidad <strong>de</strong> establecer <strong>un</strong> vínculo comparativo con la<br />

manera como se auto-organizan los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>scritos por Stev<strong>en</strong><br />

Johnson. Lo <strong>que</strong> se propone <strong>en</strong> esta investigación es <strong>que</strong> esta organización<br />

emerg<strong>en</strong>te, es posible por<strong>que</strong> se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio tradicional con<br />

características muy particulares, como es <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

En este s<strong>en</strong>tido con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r afirmar lo <strong>que</strong> aquí se plantea como<br />

<strong>un</strong>a primera <strong>su</strong>posición, a partir <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong>l barrio como <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

vecinal, se formula <strong>en</strong> <strong>el</strong> seg<strong>un</strong>do capítulo, la f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tación <strong>que</strong> ori<strong>en</strong>ta este<br />

trabajo <strong>de</strong> investigación. En tercer término, se pres<strong>en</strong>ta la discusión<br />

bibliográfica <strong>que</strong> busca rescatar la importancia <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y<br />

proximidad a partir <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> barrio, así como <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> Patrimonio<br />

y <strong>el</strong> alcance y s<strong>en</strong>tido <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er la categoría <strong>de</strong> Zona Típica <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

<strong>territorio</strong>. Continuando con la discusión, se recog<strong>en</strong> alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> los postulados<br />

<strong>de</strong> autores <strong>que</strong> han observado y discutido <strong>de</strong> cerca <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales, concluy<strong>en</strong>do con la propuesta hecha por Stev<strong>en</strong> Johnson (2003) sobre<br />

9


los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes, para integrarla al análisis <strong>de</strong> la investigación y <strong>de</strong> las<br />

acciones colectivas, como <strong>un</strong>a explicación <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to vecinal.<br />

Luego <strong>de</strong> formular la preg<strong>un</strong>ta y los objetivos <strong>de</strong> la investigación, se aborda <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> estudio: <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, recogi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> orig<strong>en</strong>, historia y<br />

transformaciones <strong>de</strong> éste, <strong>que</strong> explican <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> y <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes con él. Por último, a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> prof<strong>un</strong>didad,<br />

<strong>que</strong> buscan recoger la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los colectivos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, así<br />

como <strong>de</strong> organizaciones y vecinos <strong>que</strong> han participado <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to vecinal, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> las distintas etapas por las <strong>que</strong> ha pasado la<br />

Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, para consolidar <strong>su</strong><br />

organización: acciones estratégicas, alianzas establecidas y logros.<br />

II. F<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tación.<br />

El f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta investigación <strong>de</strong>scansa <strong>en</strong> varios factores: se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

barrio tradicional, característico por <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong> histórico y cultural, <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber acogido a familias con recursos, personalida<strong>de</strong>s nacionales y<br />

extranjeras <strong>de</strong> la vida política, ci<strong>en</strong>tífica y cultural <strong>de</strong>l país, como también a<br />

campesinos y artesanos, a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo,<br />

fue <strong>que</strong>dando <strong>en</strong> <strong>el</strong> olvido y <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro, <strong>de</strong>jando <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong> am<strong>en</strong>azado.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> barrio se mantuvo; siempre estuvo allí, con toda <strong>su</strong> historia y<br />

diversidad socio-cultural pres<strong>en</strong>tes. Con los años, volvió a cobrar importancia,<br />

no solam<strong>en</strong>te para <strong>su</strong>s habitantes, para qui<strong>en</strong>es Y<strong>un</strong>gay n<strong>un</strong>ca perdió <strong>su</strong> valor,<br />

sino <strong>que</strong> también para personas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otros lugares y sectores <strong>de</strong> la<br />

población, así como para muchos inmigrantes extranjeros.<br />

Para <strong>el</strong>los, repres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong>a <strong>de</strong> las mejores opciones para establecer <strong>su</strong> vivi<strong>en</strong>da,<br />

ya <strong>que</strong> se ubica <strong>en</strong> <strong>un</strong> lugar muy céntrico <strong>de</strong> Santiago, con bu<strong>en</strong>a conectividad<br />

e infraestructura y al mismo tiempo, accesible económicam<strong>en</strong>te. Alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> las<br />

gran<strong>de</strong>s casonas <strong>de</strong>terioradas, han sido arr<strong>en</strong>dadas por piezas y <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>las habitan familias <strong>en</strong>teras. Al mismo tiempo, la multiculturalidad <strong>que</strong> existe<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, les brinda <strong>un</strong>a mejor acogida.<br />

10


Esas mismas características, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te la c<strong>en</strong>tralidad <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong><br />

Santiago, <strong>su</strong> infraestructura y <strong>el</strong> bajo precio <strong>de</strong>l <strong>su</strong><strong>el</strong>o –producido por <strong>el</strong><br />

“abandono”-, ha g<strong>en</strong>erado también <strong>en</strong> los últimos años, <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> diversas<br />

expresiones e instituciones culturales y artísticas, así como <strong>de</strong> empresas<br />

inmobiliarias, <strong>que</strong> han visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector, la posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar proyectos<br />

con bajo costo y bu<strong>en</strong>a r<strong>en</strong>tabilidad.<br />

Todo este mosaico <strong>de</strong> piezas muy valiosas, hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> este <strong>territorio</strong> <strong>un</strong> espacio<br />

don<strong>de</strong> creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te confluy<strong>en</strong> distintos actores <strong>que</strong> int<strong>en</strong>tan re-significarlo a<br />

partir <strong>de</strong> la multiplicidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s intereses.<br />

Fr<strong>en</strong>te a este converg<strong>en</strong>te panorama social, a<strong>un</strong>ado a iniciativas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio <strong>que</strong> no consi<strong>de</strong>raron la participación <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad, se<br />

levantó <strong>un</strong>a Agrupación vecinal <strong>que</strong> a<strong>su</strong>mió <strong>su</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>que</strong> ha logrado<br />

convertirse <strong>en</strong> <strong>su</strong>jeto r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión sobre <strong>su</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>patrimonio</strong>.<br />

De allí la primera interrogante <strong>que</strong> <strong>su</strong>rge es ¿cómo se hace posible la<br />

articulación <strong>de</strong> los actores y colectivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> diversidad<br />

logran confluir y hacer emerger <strong>un</strong>a organización <strong>que</strong> <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong>?<br />

El carácter <strong>de</strong> auto-organización <strong>que</strong> ha a<strong>su</strong>mido esta Agrupación, articulándose<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo y g<strong>en</strong>erando <strong>un</strong> impacto y logros <strong>que</strong> han trasc<strong>en</strong>dido la realidad<br />

local, constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong> interesante ejemplo <strong>de</strong> acción colectiva y participación<br />

social <strong>que</strong> justifican <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er la mirada para observar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>su</strong> proceso a<br />

partir <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>as preg<strong>un</strong>tas ¿qué explica <strong>que</strong> <strong>un</strong>a agrupación <strong>que</strong> no existía con<br />

anterioridad logre g<strong>en</strong>erar esta articulación con esos re<strong>su</strong>ltados? ¿Cómo es<br />

posible compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rla <strong>en</strong> la perspectiva <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales urbanos y<br />

<strong>en</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto colectivo? ¿Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir <strong>que</strong> la<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, la forma como <strong>su</strong> organización se <strong>de</strong>sarrolla -<strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a estructura <strong>de</strong> red emerg<strong>en</strong>te- y <strong>el</strong> carácter horizontal <strong>de</strong> <strong>su</strong> operar,<br />

expresan <strong>un</strong> nuevo tipo <strong>de</strong> articulación social local y <strong>un</strong>a nueva modalidad <strong>de</strong><br />

coher<strong>en</strong>cia -<strong>que</strong> trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> las viejas formas <strong>en</strong> las <strong>que</strong> se estructuraban los<br />

movimi<strong>en</strong>tos sociales <strong>de</strong> las décadas anteriores-, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la discusión actual<br />

sobre los cambios <strong>de</strong> paradigma <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo social?<br />

11


III. Marco Teórico.<br />

III.1 La r<strong>el</strong>ación socio-espacial <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> barrio: proximidad y<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia.<br />

No es posible hablar <strong>de</strong> barrio sin p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> la r<strong>el</strong>ación espacio-prácticas<br />

sociales. Lo característico <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio, lo <strong>que</strong> lo difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> manera especial<br />

comparado con otros, son <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> factores <strong>que</strong> lo hac<strong>en</strong> único:<br />

históricos, morfológicos, arquitectónicos, geográficos, culturales, sociales, etc.,<br />

mismos <strong>que</strong> conforman <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>; pero qui<strong>en</strong>es le otorgan <strong>un</strong> valor<br />

particular y significativo son <strong>su</strong>s habitantes, a través <strong>de</strong> <strong>su</strong>s viv<strong>en</strong>cias,<br />

trayectos, <strong>de</strong> <strong>su</strong> interr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> vecindad y <strong>de</strong> <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno y <strong>su</strong>s<br />

lugares -como la plaza, la iglesia, <strong>el</strong> almacén <strong>de</strong> la esquina-; los juegos y<br />

partidos <strong>de</strong> fútbol organizados <strong>en</strong> la calle, la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con <strong>el</strong><br />

vecindario, etc. Es a través <strong>de</strong> estos aspectos <strong>que</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>construye</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia con ese espacio, con “<strong>su</strong>” barrio.<br />

¿Qué es <strong>un</strong> barrio? ¿Qué <strong>de</strong>scribe esta palabra? Uno <strong>de</strong> los significados<br />

<strong>en</strong>contrados, <strong>que</strong> parece muy a<strong>de</strong>cuado, recupera la palabra árabe “barrí” <strong>que</strong><br />

antiguam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>ominaba a los pe<strong>que</strong>ños poblados o al<strong>de</strong>as <strong>que</strong> estaban fuera<br />

<strong>de</strong> las murallas <strong>de</strong> la ciudad, ya fuera pegado a <strong>el</strong>las o lejanos pero <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

espacio más íntimo e inmediato a cada habitante. 1<br />

La palabra o <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />

barrio refiere g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a <strong>un</strong> espacio o sector pe<strong>que</strong>ño inscrito d<strong>en</strong>tro o<br />

cerca <strong>de</strong> <strong>un</strong>a ciudad, <strong>que</strong> manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cierto modo, otra proporción y escala<br />

m<strong>en</strong>or. Cada barrio posee <strong>un</strong>as características muy particulares <strong>que</strong> lo<br />

distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más.<br />

Muchas <strong>de</strong> las acciones <strong>que</strong> realizamos diariam<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> estar tan integradas<br />

a nuestra propia cotidianeidad <strong>que</strong> nos parec<strong>en</strong> naturales y evid<strong>en</strong>tes, pero<br />

cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>el</strong>las, ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>que</strong> nos <strong>de</strong>scribe y <strong>de</strong>scribe la manera <strong>que</strong><br />

t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> habitar los espacios, <strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionarnos, <strong>de</strong> vivir cada mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

día, <strong>de</strong> construir nuestro m<strong>un</strong>do circ<strong>un</strong>dante y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia con<br />

1 http://etimologias.<strong>de</strong>chile.net/?barrio<br />

12


éste <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> cómo lo vivimos y <strong>de</strong> qué valor le otorgamos. Todos estos<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos forman parte importante <strong>de</strong> la vida humana y <strong>de</strong> los espacios <strong>que</strong><br />

g<strong>en</strong>eramos para <strong>que</strong> esta sea posible.<br />

De Certeau (1999), parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la proposición <strong>de</strong> Lefebvre para qui<strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio<br />

es “<strong>un</strong>a puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>en</strong>tre los espacios calificados y <strong>el</strong> espacio<br />

cuantificado” 2<br />

, lo <strong>de</strong>fine como “<strong>un</strong> dominio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno social”, como la porción<br />

<strong>de</strong>l espacio público conocida por <strong>su</strong> habitante, <strong>en</strong> la <strong>que</strong> se sabe reconocido y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual, al mismo tiempo, se va insinuando <strong>un</strong> espacio “privado<br />

particularizado”, <strong>de</strong>bido al uso práctico cotidiano <strong>de</strong>l mismo, como <strong>el</strong> espacio<br />

intermedio <strong>en</strong>tre la ciudad y <strong>el</strong> individio; es “<strong>el</strong> vínculo <strong>que</strong> r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong> espacio<br />

privado con <strong>el</strong> espacio público” (De Certau, 1999, pp. 6). Así, <strong>el</strong> barrio es<br />

concebido y distinguido como <strong>el</strong> espacio público más inmediato al abrir la<br />

puerta <strong>de</strong> lo privado (Saraví, 2004 <strong>en</strong> Sierralta, 2008).<br />

Esta concepción contempla al barrio <strong>en</strong> toda <strong>su</strong> complejidad, incorporando las<br />

distintas dim<strong>en</strong>siones <strong>que</strong> están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la vida cotidiana y <strong>en</strong> las<br />

prácticas y formas <strong>de</strong> habitar <strong>el</strong> espacio (De Certau, 1999). “El barrio pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse como la privatización progresiva <strong>de</strong>l espacio público… <strong>un</strong> d<strong>en</strong>tro y<br />

<strong>un</strong> fuera <strong>que</strong> poco a poco se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> la prolongación <strong>de</strong> <strong>un</strong> d<strong>en</strong>tro, don<strong>de</strong> se<br />

efectúa la apropiación <strong>de</strong>l espacio… Esta apropiación implica acciones <strong>que</strong><br />

recompon<strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio propuesto por <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> <strong>que</strong> se lo<br />

atribuy<strong>en</strong> los <strong>su</strong>jetos, y <strong>que</strong> son las piezas maestras <strong>de</strong> <strong>un</strong>a práctica cultural<br />

espontánea: sin <strong>el</strong>las, la vida <strong>en</strong> la ciudad sería <strong>un</strong>a vida imposible” (De Certau,<br />

1999, pp.10). Es <strong>de</strong>cir, sin estas prácticas la conviv<strong>en</strong>cia sería imposible y al<br />

mismo tiempo, mediante este diálogo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> espacio público y <strong>el</strong> privado, <strong>el</strong><br />

barrio adquiere, como dice Duval (2003), <strong>un</strong> “s<strong>en</strong>tido <strong>un</strong>itario con armonía y<br />

coher<strong>en</strong>cia”, <strong>que</strong> lo hace legible para <strong>el</strong> ciudadano y le da, al mismo tiempo, <strong>un</strong><br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> propiedad o <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>. No habría forma <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> habitante se<br />

conectara con <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, prácticas, tradiciones, signos, anteriores a él<br />

<strong>que</strong> <strong>de</strong> algún modo lo <strong>de</strong>terminan.<br />

2 Citado por De Certeau, Mich<strong>el</strong>. 1999 <strong>en</strong> La inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lo Cotidiano. Vol. 2. Habitar, Cocinar. Colección El<br />

Oficio <strong>de</strong> la Historia. Universidad Iberoamericana-Biblioteca Francisco Xavier Clavigero. México.<br />

13


El barrio se constituye <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> <strong>un</strong>a especie <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>edor <strong>de</strong> nosotros<br />

mismos y <strong>de</strong> nuestras r<strong>el</strong>aciones cotidianas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio público más<br />

inmediato a la casa como hogar, <strong>que</strong> sería <strong>el</strong> círculo primario <strong>de</strong> la familia. El<br />

barrio sería lo <strong>de</strong> afuera, como la palabra árabe lo indica, pero lo <strong>de</strong> afuera<br />

próximo, es <strong>de</strong>cir, ese espacio cercano a nosotros con <strong>el</strong> cual es posible<br />

reconocerse, id<strong>en</strong>tificarse y establecer <strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación. El barrio <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva,<br />

<strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

proximidad con la vida cotidiana y con <strong>su</strong> historia, <strong>que</strong> le otorgan esa <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, esa vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio posibilita la construcción <strong>de</strong><br />

com<strong>un</strong>idad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como r<strong>el</strong>ación social, <strong>que</strong> <strong>de</strong>scribe “<strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación <strong>que</strong><br />

actúa <strong>en</strong> común a<strong>un</strong><strong>que</strong> no se conozcan todos los hombres” (Konig, 1953 <strong>en</strong><br />

D<strong>el</strong> Acebo, 1996, p. 157), <strong>que</strong> permite la construcción <strong>de</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

com<strong>un</strong>idad, <strong>de</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nosotros <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>que</strong> posibilita al<br />

mismo tiempo <strong>el</strong> arraigo o <strong>de</strong>s-arraigo como vínculo <strong>que</strong> los habitantes g<strong>en</strong>eran<br />

con ese <strong>territorio</strong>. “El barrio, <strong>en</strong>tonces, permite cierto anclaje al individuo ante<br />

la heterog<strong>en</strong>eidad pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s: <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje urbano<br />

sobrepasa a qui<strong>en</strong> no esté insertado <strong>en</strong> <strong>un</strong> ámbito <strong>que</strong>, como <strong>el</strong> vecindario,<br />

pres<strong>en</strong>ta características sociales y culturales similares a las <strong>de</strong>l habitante <strong>en</strong><br />

cuestión” (D<strong>el</strong> Acebo, 1996. p.167).<br />

El barrio, plantea Saraví (2004, p. 35) “como espacio <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación e interacción<br />

social se asocia a la noción <strong>de</strong> espacio público local”. En <strong>su</strong> propuesta, examina<br />

la asociación <strong>de</strong> aspectos socioculturales con la dim<strong>en</strong>sión espacial. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> rol <strong>de</strong>l espacio público es pot<strong>en</strong>ciar los procesos <strong>de</strong> acumulación o<br />

ser fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> posibles v<strong>en</strong>tajas o <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas para la com<strong>un</strong>idad y <strong>su</strong>s<br />

habitantes, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> espacio público repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> locus, <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> se<br />

produc<strong>en</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y las r<strong>el</strong>aciones sociales. Esos lugares, la calle, la<br />

plaza, la iglesia, <strong>el</strong> almacén <strong>de</strong> la esquina, son los espacios públicos don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

barrio se manifiesta (Saraví, 2004).<br />

Estas características, hac<strong>en</strong> <strong>que</strong> los límites ecológicos y sociales <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio<br />

sean flexibles y difusos (Saraví, 2004), ya <strong>que</strong> <strong>en</strong> esta configuración <strong>de</strong>l espacio<br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes, para qui<strong>en</strong>es los límites<br />

estarán <strong>de</strong>terminados por <strong>su</strong>s propias viv<strong>en</strong>cias. Des<strong>de</strong> ese espacio público<br />

14


epres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio y las prácticas sociales <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> él, se<br />

pued<strong>en</strong> construir las acciones colectivas.<br />

Si <strong>el</strong> barrio es lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> y <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay ¿cuáles son los factores <strong>que</strong> pudieran<br />

poner <strong>en</strong> riesgo o am<strong>en</strong>azar la fortaleza <strong>de</strong> estos vínculos y producir la<br />

<strong>de</strong>safección <strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes, la pérdida <strong>de</strong> arraigo y la no apropiación <strong>de</strong> ese<br />

locus <strong>que</strong> los <strong>un</strong>e? Y sigui<strong>en</strong>do ¿cuál es <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> rol <strong>que</strong> juegan las<br />

organizaciones sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, para evitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichos<br />

vínculos y g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación <strong>que</strong> fortalece <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>?<br />

III.2 Patrimonio y Zona Típica<br />

La noción <strong>de</strong> <strong>patrimonio</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Roma y <strong>en</strong> la palabra latina<br />

patri (padre) o patres (padres) y onium (recibido) y está <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> La<br />

F<strong>un</strong>dación <strong>de</strong> Roma <strong>de</strong> Tito Livio, cuando Rómulo f<strong>un</strong>da Roma y, habi<strong>en</strong>do<br />

re<strong>un</strong>ido a g<strong>en</strong>te <strong>que</strong> prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> <strong>su</strong>s distintas regiones, hace <strong>un</strong> hoyo <strong>en</strong> la<br />

tierra llamado m<strong>un</strong>dus (ord<strong>en</strong>) don<strong>de</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> <strong>el</strong>los arroja <strong>un</strong> puñado <strong>de</strong><br />

tierra traída <strong>de</strong> las tumbas <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antepasados, <strong>de</strong>clarando “Hic est patria mea”<br />

(aquí están mis padres o aquí está mi patria). El <strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong>scribe lo propio<br />

<strong>de</strong> eso, lo <strong>que</strong> se ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los padres y <strong>que</strong> id<strong>en</strong>tifica, como <strong>un</strong><br />

sacram<strong>en</strong>to o acción sagrada. “La patria, <strong>en</strong> tanto ‘tierra <strong>de</strong> nuestros padres’,<br />

<strong>su</strong>pone no sólo no <strong>de</strong>sat<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> pasado, sino especialm<strong>en</strong>te, respetarlo. Ese<br />

espacio, <strong>que</strong> es espacio-vivido-por-nosotros-ahora, lo es merced a <strong>que</strong><br />

previam<strong>en</strong>te ha-sido-vivido-por-nuestros-antepasados, antepasados no sólo por<br />

vía sanguínea sino, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te cultural, por nuestros ‘padres’ <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

amplio” (D<strong>el</strong> Acebo, 1996, p. 104).<br />

En este s<strong>en</strong>tido, la Ley, a partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho romano, distingue distintas aristas<br />

<strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong>, pero <strong>que</strong> <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, se refier<strong>en</strong> a lo recibido por los<br />

padres. Lo <strong>que</strong> nos interesa aquí es la refer<strong>en</strong>cia al legado <strong>que</strong> hemos recibido<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones anteriores, como her<strong>en</strong>cia (y <strong>que</strong> a <strong>su</strong> vez transmitiremos a las<br />

sigui<strong>en</strong>tes), <strong>que</strong> <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>un</strong>a cultura. Bi<strong>en</strong>es materiales (repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

creaciones y expresiones <strong>de</strong> esa cultura, pintura, arquitectura, monum<strong>en</strong>tos,<br />

etc.) e inmateriales <strong>que</strong> son parte <strong>de</strong> <strong>un</strong>a cultura viva <strong>que</strong> se ha ido<br />

15


<strong>construye</strong>ndo con <strong>el</strong> arte popular, usos y costumbres <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pueblos, medicina<br />

tradicional, cultura culinaria, conocimi<strong>en</strong>tos y técnicas, etc. Recibimos <strong>un</strong>a<br />

her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestros padres, familia, com<strong>un</strong>idad y cultura, con la cual forjamos<br />

<strong>un</strong>a <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>que</strong> se inscribe <strong>en</strong> nuestra historia, <strong>de</strong>scribe quiénes somos y <strong>de</strong><br />

dón<strong>de</strong> v<strong>en</strong>imos.<br />

Esto quiere <strong>de</strong>cir <strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nación compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>que</strong><br />

ocupa, <strong>su</strong> flora y fa<strong>un</strong>a, y todas las creaciones y expresiones <strong>de</strong> las personas<br />

<strong>que</strong> lo han habitado. El ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> se vive; los campos, ciuda<strong>de</strong>s y<br />

pueblos; las tradiciones y cre<strong>en</strong>cias <strong>que</strong> se compart<strong>en</strong>; los valores y<br />

r<strong>el</strong>igiosidad; la forma <strong>de</strong> ver <strong>el</strong> m<strong>un</strong>do y adaptarse a él, <strong>que</strong> son los factores<br />

<strong>que</strong> <strong>construye</strong>n la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> pueblo, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nación (MAV-Museo <strong>de</strong> Arte<br />

Virtual, Canal Cultural. www.mav.cl).<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chile, <strong>el</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to legal patrimonial y <strong>su</strong> regulación <strong>que</strong>dan<br />

establecidos <strong>en</strong> la Ley Nº 17.288 <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales don<strong>de</strong>, a partir <strong>de</strong><br />

lo dispuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> Art. 19 Nº 10, inciso 5, <strong>de</strong> la Constitución Política, formula<br />

<strong>que</strong> es <strong>de</strong>ber <strong>de</strong>l Estado la protección e increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> cultural <strong>de</strong> la<br />

nación. Esta ley consi<strong>de</strong>ra <strong>un</strong> apartado específico para Zonas Típicas o<br />

Pintorescas <strong>que</strong> señala:<br />

"Las Zonas Típicas o Pintorescas constituy<strong>en</strong> agrupaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

inmuebles urbanos o rurales, <strong>que</strong> forman <strong>un</strong>a <strong>un</strong>idad <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad humana y <strong>que</strong> <strong>de</strong>stacan<br />

por <strong>su</strong> <strong>un</strong>idad estilística, <strong>su</strong> materialidad o técnicas constructivas; <strong>que</strong><br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> interés artístico, arquitectónico, urbanístico y social, constituy<strong>en</strong>do<br />

áreas vinculadas por las edificaciones y <strong>el</strong> paisaje <strong>que</strong> las <strong>en</strong>marca, <strong>de</strong>staca<br />

y r<strong>el</strong>aciona, conformando <strong>un</strong>a <strong>un</strong>idad paisajística con características<br />

ambi<strong>en</strong>tales propias, <strong>que</strong> <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> y otorgan <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>, refer<strong>en</strong>cia histórica y<br />

urbana <strong>en</strong> <strong>un</strong>a localidad, poblado o ciudad”.<br />

16


Figura 1. 3<br />

Fu<strong>en</strong>te: El Sitio <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay.<br />

¿Qué alcance ti<strong>en</strong>e la normativa <strong>de</strong> Zona Típica <strong>en</strong> Chile? ¿Qué tipo <strong>de</strong><br />

garantías establece para la preservación <strong>de</strong>l patrimionio? y ¿cómo se<br />

respetan éstas <strong>en</strong> los Planes Reguladores Com<strong>un</strong>ales? Lo contemplado por<br />

la regulación normativa para Zonas Típicas o Pintorescas <strong>en</strong> Chile,<br />

básicam<strong>en</strong>te constituye <strong>un</strong> resguardo para dichas zonas y establece <strong>un</strong>a<br />

limitación a la autoridad <strong>en</strong> <strong>su</strong>s políticas regulatorias y <strong>un</strong> <strong>de</strong>recho a la<br />

com<strong>un</strong>idad para ejercer reclamos legítimos cuando ésta se vea am<strong>en</strong>azada<br />

<strong>de</strong> ser alterada. Así, <strong>un</strong> barrio <strong>de</strong>clarado como Zona Típica se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

otros barrios <strong>en</strong> <strong>que</strong> éste <strong>que</strong>da protegido normativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ser<br />

interv<strong>en</strong>ido por Planes Reguladores o resoluciones <strong>de</strong> autoridad <strong>que</strong> alter<strong>en</strong><br />

la conformación <strong>de</strong>l paisaje urbanístico <strong>de</strong>l barrio.<br />

Des<strong>de</strong> este p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista, la Declaración <strong>de</strong> Zona Típica <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio<br />

constituiría <strong>un</strong>a herrami<strong>en</strong>ta valiosa <strong>que</strong> posibilitaría la preservación e<br />

<strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong>l mismo, estableci<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a garantía mínima legal a la<br />

preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong>. Con este fin, los vecinos organizados <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay, lograron la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica, otorgándole <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los barrios emblemáticos <strong>de</strong> Santiago.<br />

III.3 Movimi<strong>en</strong>tos sociales urbanos.<br />

La compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales urbanos actuales sitúa la<br />

discusión <strong>en</strong> <strong>un</strong> esc<strong>en</strong>ario difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> los anteriores movimi<strong>en</strong>tos<br />

3 Figura 1. Cart<strong>el</strong> <strong>que</strong> hace alusión a la importancia <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> habitado.<br />

17


sociales <strong>de</strong> pobladores, r<strong>el</strong>acionados con las clásicas reivindicaciones<br />

sociales. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> a<strong>que</strong>llos, don<strong>de</strong> la lucha se c<strong>en</strong>traba<br />

f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> reclamo por la necesidad básica <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, la<br />

emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los actuales movimi<strong>en</strong>tos sociales urbanos se ori<strong>en</strong>ta a la<br />

protección y preservación <strong>de</strong> valores, <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>es y formas <strong>de</strong> vida (Offe,<br />

1988 <strong>en</strong> Parraguez, 2010) fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminadas fuerzas <strong>que</strong> am<strong>en</strong>azan<br />

tanto <strong>su</strong> propia exist<strong>en</strong>cia (Sabatini y Wormald, 2004 <strong>en</strong> Parraguez, 2010)<br />

como <strong>el</strong> carácter <strong>que</strong> a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio local. Para abordar <strong>el</strong> tema <strong>de</strong><br />

los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales, <strong>un</strong>a refer<strong>en</strong>cia indudable -por tratarse <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los p<strong>en</strong>sadores <strong>de</strong> la sociedad <strong>que</strong> más ha escrito sobre lo <strong>que</strong> han<br />

sido y han significado los movimi<strong>en</strong>tos sociales-, la constituye Touraine,<br />

qui<strong>en</strong> los inscribe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> se ha d<strong>en</strong>ominado crisis <strong>de</strong><br />

paradigma.<br />

La complejidad <strong>de</strong> la sociedad contemporánea y la consecu<strong>en</strong>te dificultad<br />

para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rla, <strong>su</strong>giere la necesidad <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nueva forma <strong>de</strong> mirarla:<br />

observarla ya no como es<strong>en</strong>cia sino como acontecimi<strong>en</strong>to. D<strong>el</strong> mismo modo<br />

lo colectivo, no ha <strong>de</strong>saparecido –asegura Touraine-, existe y <strong>de</strong>be ser<br />

rep<strong>en</strong>sado y compr<strong>en</strong>dido bajo esa nueva configuración. El nuevo<br />

paradigma <strong>de</strong>finiría nuevos actores, nuevos conflictos y expresaría <strong>un</strong>a<br />

nueva repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l individuo y <strong>de</strong> lo colectivo (Touraine, 2006).<br />

Esta nueva mirada t<strong>en</strong>dría <strong>que</strong> configurarse a partir <strong>de</strong> la caída <strong>de</strong>l <strong>un</strong>iverso<br />

social provocada por la ruptura <strong>de</strong>l vínculo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sistema y <strong>el</strong> actor. La<br />

preg<strong>un</strong>ta <strong>que</strong> se hace Touraine es dón<strong>de</strong> termina esa caída y si <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> la<br />

sociedad pue<strong>de</strong> conducir al nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>su</strong>jeto. Para él los nuevos<br />

movimi<strong>en</strong>tos sociales son más culturales <strong>que</strong> sociales. Lo <strong>que</strong> realm<strong>en</strong>te se<br />

juega, <strong>en</strong> la sociedad es “como <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r y hacer crecer la libertad creadora<br />

<strong>de</strong>l <strong>su</strong>jeto contra las olas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> imprevisibilidad y <strong>de</strong> arbitrariedad<br />

<strong>que</strong> ocupan cada vez más <strong>el</strong> espacio social” (Touraine, 2006, p. 94). En este<br />

s<strong>en</strong>tido propone <strong>que</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>su</strong>jeto ocurre cuando éste toma<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sí mismo y es reconocido por otros como tal, como <strong>su</strong>jeto.<br />

El <strong>su</strong>jeto no es puro ejercicio <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia sino <strong>que</strong> necesita <strong>de</strong>l conflicto,<br />

es <strong>de</strong>cir, afirma <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto si <strong>en</strong>tra conci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> conflicto<br />

18


con las fuerzas dominantes <strong>que</strong> le niegan <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y la posibilidad <strong>de</strong><br />

actuar <strong>en</strong> ese carácter (Touraine, 2006, p. 140-141). La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lo colectivo<br />

es muy importante <strong>en</strong> la dim<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>que</strong> se expresa <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to social<br />

y <strong>en</strong> los objetivos <strong>que</strong> persigue. En este aspecto, los nuevos movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales <strong>que</strong> se caracterizan por acciones colectivas <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>que</strong> les son negados, adquier<strong>en</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>su</strong> acción colectiva <strong>en</strong> cuanto<br />

son <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>su</strong>jeto y <strong>de</strong> <strong>un</strong> conflicto. “El objetivo<br />

principal <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to social es la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong>o mismo como actor<br />

con capacidad para transformar <strong>su</strong> situación y <strong>su</strong> <strong>en</strong>torno, es <strong>de</strong>cir, ser<br />

reconocido como <strong>un</strong> <strong>su</strong>jeto cada vez <strong>que</strong> <strong>el</strong> actor reconoce <strong>que</strong> <strong>de</strong> la<br />

solución <strong>de</strong> <strong>un</strong> conflicto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> está comprometido <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>su</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> ser <strong>un</strong> actor libre y no <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>que</strong> él no<br />

domina” (Touraine, 2006, p. 189).<br />

Así como Touraine aborda la necesidad <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar lo colectivo <strong>en</strong> otros<br />

términos, Lechner (1999) formula <strong>que</strong>, la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las aspiraciones<br />

colectivas se ori<strong>en</strong>tan ya no <strong>en</strong> la dirección <strong>de</strong> cambiar <strong>el</strong> m<strong>un</strong>do, sino <strong>de</strong><br />

cambiar la vida. Son aspiraciones <strong>que</strong> se <strong>en</strong><strong>un</strong>cian como <strong>que</strong>ja, como<br />

car<strong>en</strong>cia y emerg<strong>en</strong> <strong>en</strong> negativo como la sociedad <strong>que</strong> no será. Para él la<br />

aus<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los <strong>su</strong>eños colectivos no implica la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong><br />

estos, ya <strong>que</strong> <strong>el</strong> vínculo social, base para lo colectivo, sigue estando<br />

pres<strong>en</strong>te a<strong>un</strong><strong>que</strong> sea por aus<strong>en</strong>cia o car<strong>en</strong>cia. Salazar (2002), <strong>que</strong> hace <strong>un</strong><br />

análisis <strong>de</strong> la memoria histórica <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales y populares,<br />

utiliza <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> capital social para explicar <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to social está <strong>en</strong> <strong>un</strong>a doble fase: <strong>de</strong> invisibilización o <strong>su</strong>bsid<strong>en</strong>cia<br />

(como la llama), o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. Según <strong>su</strong> análisis, consi<strong>de</strong>ra <strong>que</strong> la<br />

pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l capital social ocurre <strong>en</strong> procesos y <strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsid<strong>en</strong>cia<br />

más <strong>que</strong> <strong>en</strong> los <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, los <strong>que</strong> se caracterizan por ser rev<strong>en</strong>tones<br />

sociales <strong>que</strong> expresan la acumulación <strong>de</strong> rabia e impot<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong><br />

esos períodos <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsid<strong>en</strong>cia.<br />

En la explicación <strong>de</strong> los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales, <strong>un</strong> aspecto <strong>que</strong><br />

re<strong>su</strong>lta c<strong>en</strong>tral para los distintos autores a los <strong>que</strong> hemos hecho alusión, es<br />

la forma emerg<strong>en</strong>te <strong>que</strong> a<strong>su</strong>me lo colectivo, difer<strong>en</strong>ciando <strong>en</strong>tre las<br />

organizaciones y <strong>el</strong> carácter <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> las antiguas realida<strong>de</strong>s sociales<br />

19


organizacionales con las nuevas. Así, para Lechner, las antiguas respond<strong>en</strong><br />

a formas <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> carácter más bi<strong>en</strong> rígidas y pesadas y a<br />

r<strong>el</strong>aciones muy pauteadas, con roles acotados y con compromisos fuertes y<br />

duración estable <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo; <strong>en</strong> cambio las nuevas, se caracterizan más<br />

bi<strong>en</strong> por formas colectivas más flexibles y livianas, don<strong>de</strong> la asociatividad<br />

expresa nuevos vínculos sociales sost<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> confianza<br />

social.<br />

Un aspecto importante <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los nuevos movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales y <strong>en</strong> la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre lo social y lo político hoy día, es la pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>su</strong>bjetividad como base f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong><br />

ciudadanía. El sociólogo De Sousa Santos -sigui<strong>en</strong>do los planteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

Foucault-, explica “<strong>un</strong>a ciudadanía sin <strong>su</strong>bjetividad conduce a la<br />

normalización, <strong>que</strong> sería la forma mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> la dominación, cuya eficacia<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los <strong>su</strong>jetos con los po<strong>de</strong>res-saberes <strong>que</strong> se<br />

ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong>los” (De Sousa Santos, 1998. p. 299). De acuerdo a este<br />

<strong>en</strong>fo<strong>que</strong>, los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales repres<strong>en</strong>tan la afirmación <strong>de</strong> la<br />

<strong>su</strong>bjetividad fr<strong>en</strong>te a la ciudadanía, por lo cual, <strong>el</strong> rol <strong>que</strong> <strong>el</strong>los cumpl<strong>en</strong> no<br />

es <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia o rechazo a la acción política sino <strong>que</strong> más bi<strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación va <strong>en</strong> <strong>un</strong>a dirección contraria, ampliar la política, <strong>su</strong>perando la<br />

concepción clásica liberal <strong>de</strong> la separación <strong>en</strong>tre Estado y Sociedad Civil y<br />

vigorizando <strong>el</strong> “principio <strong>de</strong> com<strong>un</strong>idad”, con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>que</strong> la acción<br />

colectiva <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad se traduzca <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo organizacional y <strong>en</strong><br />

estilos <strong>de</strong> acción político social, difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la tradicional, <strong>que</strong> permitan<br />

expresar la emerg<strong>en</strong>cia social. En este planteami<strong>en</strong>to, se busca combatir los<br />

excesos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a regulación <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad <strong>que</strong>, inhibe y reprime. De allí<br />

<strong>que</strong>, la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong>a ciudadanía con <strong>su</strong>bjetividad es <strong>el</strong> vehículo hacia<br />

<strong>un</strong>a expresión <strong>de</strong> emancipación, <strong>en</strong> cuanto <strong>de</strong>scubre las opresiones y las<br />

exclusiones g<strong>en</strong>erando la creación <strong>de</strong> nuevos s<strong>en</strong>tires com<strong>un</strong>es <strong>en</strong> la vida<br />

social y política. Por lo mismo, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to social como <strong>su</strong>jeto implica<br />

este carácter <strong>de</strong> nueva ciudadanía dotada <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong> conflicto y <strong>de</strong>l<br />

objetivo <strong>que</strong> se logra a través <strong>de</strong> él (De Sousa Santos, 1996).<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> planteami<strong>en</strong>to <strong>que</strong> Salazar formula <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a la i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> la sinergia local re<strong>su</strong>lta <strong>su</strong>ger<strong>en</strong>te, ya <strong>que</strong> para él, <strong>el</strong> principio básico <strong>de</strong><br />

20


los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> la retroalim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

conocer y <strong>el</strong> hacer, lo <strong>que</strong> g<strong>en</strong>era “espirales sinérgicas” <strong>que</strong> constituy<strong>en</strong><br />

estructuras no <strong>en</strong> torno a rutinas sino <strong>que</strong> <strong>en</strong> torno a acciones, lo <strong>que</strong> ha<br />

llevado a varias com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s a lograr altos índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo “no por<strong>que</strong><br />

oper<strong>en</strong> como ‘organización’ sino como ‘red’” (Salazar, 1998, p.7).<br />

La lógica <strong>de</strong> la sinergia local, constituye <strong>un</strong> capital com<strong>un</strong>itario auto-<br />

producido por <strong>un</strong> grupo o com<strong>un</strong>idad local <strong>que</strong>, como capital social<br />

constituye <strong>un</strong> pot<strong>en</strong>cial acumulado por <strong>su</strong>s propias acciones y experi<strong>en</strong>cias,<br />

<strong>un</strong>a fuerza <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>que</strong> pervive a toda exterioridad. Es <strong>un</strong>a <strong>en</strong>ergía<br />

social <strong>de</strong> carácter colectivo <strong>que</strong> se <strong>de</strong>spliega y acumula <strong>de</strong> modo<br />

perman<strong>en</strong>te y <strong>que</strong> “por <strong>su</strong> naturaleza emerg<strong>en</strong>te no está <strong>de</strong>terminada por<br />

ning<strong>un</strong>a lógica normativa exterior”, favoreci<strong>en</strong>do así la asociatividad <strong>en</strong>tre<br />

los <strong>su</strong>jetos (Salazar, 1998, p. 13).<br />

En <strong>un</strong>a perspectiva similar a lo <strong>que</strong> ha trabajado Foucault <strong>en</strong> la Microfísica<br />

<strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r, para Salazar existe la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> múltiples gérm<strong>en</strong>es o<br />

moléculas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ciudadano <strong>que</strong> se expresan <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

ciudadanía com<strong>un</strong>itaria y <strong>en</strong> la multiplicación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distinto tipo <strong>que</strong><br />

acumulan saber y pot<strong>en</strong>cia (Salazar, 1998, p. 26).<br />

Este planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales y <strong>de</strong>l carácter <strong>que</strong><br />

adquiere <strong>el</strong> <strong>su</strong>jeto y la perspectiva <strong>de</strong> <strong>su</strong>bjetividad <strong>en</strong> la ciudadanía se<br />

ori<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>un</strong>a dirección <strong>de</strong> conflicto <strong>que</strong> da cauce a esta realidad <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia social vinculada a la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

dim<strong>en</strong>sión cultural y <strong>que</strong> refuerzan <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> colectiva.<br />

Lo dicho hasta aquí <strong>su</strong>giere la preg<strong>un</strong>ta respecto <strong>de</strong> cómo los movimi<strong>en</strong>tos<br />

urbanos a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong> local pued<strong>en</strong> ser leídos o compr<strong>en</strong>didos<br />

conforme estos planteami<strong>en</strong>tos y si es posible aplicarlos a la realidad<br />

concreta <strong>de</strong> nuestro caso <strong>de</strong> estudio, <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

III.4 Acciones colectivas y organizaciones barriales: <strong>un</strong>a<br />

aproximación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes.<br />

21


G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te la palabra organización nos remite a <strong>un</strong>a estructura p<strong>en</strong>sada<br />

y regulada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>ción jerárquica y vertical y especialm<strong>en</strong>te si nos<br />

referimos a organizaciones <strong>de</strong> hombres y mujeres, organizaciones sociales o<br />

ciudadanas. Suponemos la necesidad <strong>de</strong> contar con <strong>un</strong> lí<strong>de</strong>r repres<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong>a o varias personas <strong>que</strong> pi<strong>en</strong>san cómo ord<strong>en</strong>ar, organizar y dirigir <strong>el</strong><br />

trabajo para <strong>que</strong> toda la estructura se mueva <strong>en</strong> <strong>un</strong> mismo s<strong>en</strong>tido, don<strong>de</strong><br />

todos los miembros pued<strong>en</strong> participar pero existe <strong>un</strong>a cabeza o <strong>un</strong> mando<br />

<strong>que</strong> ori<strong>en</strong>ta la acción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong> niv<strong>el</strong> <strong>su</strong>perior.<br />

Johnson (2001) retomando varios estudios realizados por ci<strong>en</strong>tíficos <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> cómo alg<strong>un</strong>os organismos logran construir sistemas <strong>su</strong>periores<br />

complejos a partir <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te simples, establece <strong>un</strong>a<br />

r<strong>el</strong>ación muy interesante <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las hormigas<br />

granívoras <strong>de</strong> Arizona, los bytes <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> computación, las<br />

neuronas y las ciuda<strong>de</strong>s.<br />

El inicio <strong>de</strong> esta serie <strong>de</strong> estudios, se ubica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Moho <strong>de</strong> Fango 4<br />

, <strong>un</strong><br />

organismo <strong>un</strong>ic<strong>el</strong>ular similar a los hongos com<strong>un</strong>es, <strong>que</strong> pasa la mayor<br />

parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> tiempo como <strong>un</strong> organismo aislado, moviéndose<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y ante ciertas condiciones, se <strong>un</strong>e a otros<br />

transformándose <strong>en</strong> <strong>un</strong>a colonia <strong>que</strong> actúa coordinadam<strong>en</strong>te “oscila <strong>en</strong>tre<br />

ser <strong>un</strong>a única criatura y <strong>un</strong>a colonia” (Johnson, 2001, p. 15) sin poseer <strong>un</strong><br />

sistema cerebral c<strong>en</strong>tral. En <strong>el</strong> experim<strong>en</strong>to, <strong>un</strong> ci<strong>en</strong>tífico japonés an<strong>un</strong>cia<br />

haber logrado <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar a este organismo <strong>un</strong>ic<strong>el</strong>ular (tipo ameba) para<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>el</strong> camino más rápido a la comida, cuando al ponerlo <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

laberinto con cuatro salidas y sólo <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> <strong>el</strong>las la comida, <strong>de</strong>scubre <strong>que</strong><br />

éste fue capaz <strong>de</strong> modificar <strong>su</strong> forma a<strong>de</strong>lgazándose y ext<strong>en</strong>diéndose <strong>de</strong><br />

modo <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>su</strong>s extremos hicieran contacto con cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>to. Pero lo interesante <strong>de</strong> este <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to lo constituye la serie<br />

<strong>de</strong> investigaciones y experim<strong>en</strong>tos posteriores realizados con colonias <strong>de</strong><br />

organismos, como las hormigas, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> contrariam<strong>en</strong>te a lo <strong>que</strong> se cree,<br />

se observó <strong>que</strong> éstas no cu<strong>en</strong>tan con <strong>un</strong>a cabeza <strong>de</strong> mando c<strong>en</strong>tral (f<strong>un</strong>ción<br />

<strong>que</strong> equivocadam<strong>en</strong>te atribuimos a la hormiga reina). Cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los<br />

4 Dictyost<strong>el</strong>ium discoi<strong>de</strong>um.<br />

22


miembros <strong>de</strong> la colonia realiza <strong>su</strong> labor a partir <strong>de</strong> información recogida <strong>de</strong>l<br />

resto <strong>de</strong> los miembros (por <strong>el</strong> rastro <strong>de</strong> feromonas <strong>que</strong> van <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

recorrido), creando <strong>un</strong> circuito <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación <strong>que</strong> les permite saber si<br />

es necesario buscar alim<strong>en</strong>to, volver al hormiguero o recolectar ba<strong>su</strong>ra, sin<br />

necesidad <strong>de</strong> <strong>que</strong> nadie les indi<strong>que</strong> cuál es <strong>su</strong> próxima tarea. Así, podríamos<br />

<strong>de</strong>cir <strong>que</strong> la colonia se auto-organiza bajo ciertas reglas “locales” <strong>que</strong><br />

consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> distribuirse para cubrir todas las labores necesarias para <strong>el</strong><br />

f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hormiguero creando <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia colectiva.<br />

Figura 2 y 3. 5<br />

Fu<strong>en</strong>te: Wikipedia.<br />

5 Figura 2. Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Moho <strong>de</strong> Fango Dictyost<strong>el</strong>ium discoi<strong>de</strong>um <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> colonia. Los pe<strong>que</strong>ños p<strong>un</strong>titos son células individuales <strong>en</strong> ruta a<br />

<strong>un</strong>irse a la masa gran<strong>de</strong>.<br />

Figura 3. Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Moho <strong>de</strong> Fango <strong>en</strong> árbol.<br />

23


Con <strong>el</strong> cerebro ocurre algo similar, explica Johnson, “no hay neuronas<br />

individuales consci<strong>en</strong>tes, y sin embargo <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>a manera la <strong>un</strong>ión <strong>de</strong> miles<br />

<strong>de</strong> millones <strong>de</strong> neuronas crea la conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong>o mismo” (Johnson, 2001<br />

p. 182). Pero a<strong>de</strong>más –dice-, los humanos no sólo t<strong>en</strong>emos la conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

nosotros mismos, somos seres sociales, nos r<strong>el</strong>acionamos y también<br />

logramos t<strong>en</strong>er conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros. Estamos recibi<strong>en</strong>do información<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y actuando <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia. Para utilizar los conceptos<br />

<strong>de</strong>l autor: “rastreamos” m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te la conducta <strong>de</strong> otros seres humanos y<br />

somos capaces <strong>de</strong> comportarnos <strong>de</strong> cierto modo <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> eso.<br />

Creamos com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s y luego barrios.<br />

A partir <strong>de</strong> estos análisis, Johnson establece <strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los patrones<br />

<strong>de</strong> conducta <strong>de</strong> las hormigas, las neuronas y las ciuda<strong>de</strong>s y es precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> esa combinación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre ord<strong>en</strong> y anarquía <strong>que</strong> <strong>de</strong>fine <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to emerg<strong>en</strong>te (Johnson, 2001). La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “complejidad<br />

organizada”, utilizada por Jacobs para <strong>de</strong>scribir a las ciuda<strong>de</strong>s -como <strong>un</strong>a<br />

forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la vida urbana, asociada a <strong>un</strong> organismo vivo con<br />

capacidad <strong>de</strong> adaptación-, la recupera Johnson. “Las ciuda<strong>de</strong>s vitales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

asombrosas habilida<strong>de</strong>s innatas maravillosas para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, com<strong>un</strong>icar,<br />

planificar e inv<strong>en</strong>tar lo <strong>que</strong> se requiere para contrarrestar dificulta<strong>de</strong>s”,<br />

escribió Jacobs <strong>en</strong> Muerte y Vida <strong>de</strong> las Gran<strong>de</strong>s Ciuda<strong>de</strong>s (Jacobs <strong>en</strong><br />

Johnson, 2001 p. 48). Construy<strong>en</strong> ese ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los barrios,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las aceras, <strong>que</strong> permit<strong>en</strong> <strong>un</strong> ritmo distinto <strong>en</strong> <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong> los<br />

habitantes <strong>de</strong> la ciudad y don<strong>de</strong> al mismo tiempo, <strong>el</strong>los se b<strong>en</strong>efician<br />

indirectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esos rituales callejeros. En las aceras, <strong>en</strong> la calle, <strong>en</strong> las<br />

plazas se <strong>construye</strong> la vida <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s. Jane Jacobs insistía <strong>en</strong> la<br />

importancia <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er la vida <strong>de</strong> los barrios. “Jacobs compr<strong>en</strong>dió, antes<br />

<strong>de</strong> <strong>que</strong> la ci<strong>en</strong>cia hubiera <strong>de</strong>sarrollado <strong>un</strong> vocabulario para <strong>de</strong>scribirlo, <strong>que</strong><br />

esas interacciones posibilitan a las ciuda<strong>de</strong>s crear sistemas emerg<strong>en</strong>tes.<br />

Combatió apasionadam<strong>en</strong>te la planificación urbanística <strong>que</strong> sacaba a la<br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las calles por<strong>que</strong> reconocía <strong>que</strong> tanto <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> como la vitalidad <strong>de</strong><br />

las ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> las re<strong>un</strong>iones improvisadas e<br />

informales <strong>de</strong> los habitantes <strong>en</strong> las calles” (Johnson, 2001 p. 84).<br />

24


Con alg<strong>un</strong>as excepciones, como San Petesburgo o Washington D.C., tal<br />

como señala Johnson (2001), las ciuda<strong>de</strong>s rara vez han sido producto <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a planificación urbana <strong>de</strong>tallada, han sido más bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> la<br />

conducta colectiva, <strong>de</strong> <strong>un</strong> sinnúmero <strong>de</strong> acciones locales <strong>que</strong> logran <strong>un</strong><br />

ord<strong>en</strong> global.<br />

Volvi<strong>en</strong>do <strong>un</strong> poco hacia atrás, las com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> células (<strong>en</strong> este caso las<br />

hormigas), emerg<strong>en</strong> por<strong>que</strong> cada célula (cada hormiga) se fija <strong>en</strong> <strong>su</strong> vecina<br />

buscando pistas o rastros <strong>que</strong> le indi<strong>que</strong>n cómo comportarse. Ese es <strong>un</strong><br />

dato importante <strong>que</strong> explica la dinámica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lo local, por<strong>que</strong> es<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí <strong>que</strong> emerge <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno<br />

próximo. Los habitantes <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio sab<strong>en</strong> cuáles son <strong>su</strong>s problemas<br />

mayores como com<strong>un</strong>idad. Sab<strong>en</strong> qué sectores <strong>de</strong>l barrio son más<br />

p<strong>el</strong>igrosos o dón<strong>de</strong> se re<strong>un</strong>e y socializa más la g<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> dón<strong>de</strong> se j<strong>un</strong>tan<br />

los jóv<strong>en</strong>es y los niños y cuáles son <strong>su</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

mejor conviv<strong>en</strong>cia. No es difícil <strong>de</strong>ducir <strong>que</strong>, <strong>en</strong> barrios tradicionales, don<strong>de</strong><br />

a<strong>de</strong>más existe <strong>un</strong> <strong>patrimonio</strong> cultural y arquitectónico, <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> la vida <strong>de</strong>l barrio, se da con más fuerza. La g<strong>en</strong>te se conoce<br />

<strong>de</strong> mucho tiempo, y si no, son los padres o los abu<strong>el</strong>os qui<strong>en</strong>es han<br />

convivido con la com<strong>un</strong>idad y a través <strong>de</strong>l tiempo se ha ido <strong>construye</strong>ndo<br />

<strong>un</strong>a <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> con eso <strong>que</strong> los ro<strong>de</strong>a, la vida <strong>de</strong>l barrio, <strong>que</strong> incorpora a <strong>su</strong><br />

g<strong>en</strong>te, <strong>su</strong>s tradiciones, <strong>su</strong>s casas, plazas, iglesias, etc., <strong>que</strong> son las cosas<br />

<strong>que</strong> le han ido dando <strong>un</strong>a característica especial fr<strong>en</strong>te a otros barrios.<br />

No se trata <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> comparar la vida <strong>de</strong> los humanos o los<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos con <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las hormigas, dice<br />

Johnson (2001), es evid<strong>en</strong>te <strong>que</strong> hay <strong>en</strong>ormes difer<strong>en</strong>cias. Se podría<br />

argum<strong>en</strong>tar contra este simil con mucha razón, señalando <strong>que</strong> los seres<br />

humanos somos mucho más complejos e int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> las hormigas y<br />

<strong>que</strong> continuam<strong>en</strong>te estamos tomando <strong>de</strong>cisiones por nosotros mismos sin<br />

estar conci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l vecino, adquiri<strong>en</strong>do otros patrones <strong>de</strong> conducta, pero<br />

<strong>en</strong> ambos, existe <strong>un</strong> patrón común <strong>de</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia emerg<strong>en</strong>te colectiva. Las<br />

ciuda<strong>de</strong>s por lo tanto son organismos <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> <strong>su</strong>perior, pero sin duda,<br />

alg<strong>un</strong>os <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos clave <strong>de</strong> la vida urbana tradicional son parte <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do<br />

<strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia (Johnson, 2001, pp. 88-90).<br />

25


En todo caso, lo <strong>que</strong> aquí <strong>que</strong>remos establecer es <strong>que</strong>, esos actos o<br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> van g<strong>en</strong>erando patrones <strong>en</strong> la vida urbana, <strong>en</strong> la<br />

medida <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo local, <strong>de</strong> lo<br />

barrial, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia propia pero también <strong>de</strong>l vecino, <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser<br />

actos <strong>que</strong> at<strong>en</strong>tan contra la misma vida urbana. Por <strong>el</strong> contrario,<br />

probablem<strong>en</strong>te esa com<strong>un</strong>idad pueda t<strong>en</strong>er mucho más conci<strong>en</strong>cia y<br />

capacidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong>cisión y gestión sobre <strong>su</strong>s problemas y sobre<br />

las posibles consecu<strong>en</strong>cias a corto y largo plazo. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, como<br />

habitantes <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s, explica Johnson (2001), no somos conci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

las consecu<strong>en</strong>cias a largo plazo, utilizando como ejemplo <strong>el</strong> conducir <strong>un</strong><br />

auto: las consecu<strong>en</strong>cias a corto plazo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>que</strong> ver con nuestra comodidad<br />

y probablem<strong>en</strong>te con la p<strong>un</strong>tualidad también, pero a largo plazo, ese acto<br />

altera la forma <strong>de</strong> la ciudad misma (Johnson, 2001, pp. 89).<br />

De los planteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Johnson y <strong>de</strong> <strong>su</strong> análisis <strong>de</strong> los Sistemas<br />

Emerg<strong>en</strong>tes, se pued<strong>en</strong> observar alg<strong>un</strong>as premisas es<strong>en</strong>ciales <strong>que</strong> marcan<br />

<strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> la forma como éstos operan y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> organización<br />

compleja <strong>que</strong> <strong>su</strong>gier<strong>en</strong>.<br />

• Auto-organización a través <strong>de</strong> reglas locales <strong>que</strong> permit<strong>en</strong> cubrir <strong>de</strong><br />

manera amplia las diversas tareas <strong>de</strong> la organización.<br />

• Horizontalidad <strong>de</strong> la organización. Operan sin cabeza <strong>de</strong> mando y con<br />

<strong>un</strong>a distribución equitativa y no jerárquica <strong>de</strong> las labores para<br />

satisfacer las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la organización.<br />

• Conci<strong>en</strong>cia colectiva <strong>de</strong>sarrollada a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong>a interconectividad <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s miembros ori<strong>en</strong>tadas a realizar las diversas labores.<br />

• Arraigo e integración <strong>de</strong> los miembros <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a necesidad y<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a acción colectiva, operando sin criterios <strong>de</strong> exclusión y<br />

fortaleci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> arraigo y la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>.<br />

• Reacción colectiva y articulada fr<strong>en</strong>te a la am<strong>en</strong>aza exterior.<br />

Utilizando este <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes expresados <strong>en</strong> los<br />

criterios antes m<strong>en</strong>cionados, pued<strong>en</strong> <strong>su</strong>gerirse alg<strong>un</strong>as preg<strong>un</strong>tas<br />

específicas dirigidas a observar si la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> interactúan los seres<br />

26


humanos, <strong>en</strong> particular <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio social básico <strong>de</strong> la localidad o <strong>el</strong> barrio,<br />

pue<strong>de</strong> aplicarse al <strong>de</strong>scrito para los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes.<br />

¿Es posible p<strong>en</strong>sar <strong>que</strong> <strong>en</strong> las agrupaciones humanas pue<strong>de</strong> darse <strong>el</strong><br />

carácter <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia colectiva y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to articulado como<br />

sistema emerg<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a la am<strong>en</strong>aza exterior <strong>de</strong> la misma?<br />

De ser así, ¿<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to com<strong>un</strong>itario obe<strong>de</strong>ce a <strong>un</strong>a lógica <strong>de</strong><br />

sistema emerg<strong>en</strong>te? ¿Existiría <strong>un</strong> límite <strong>en</strong> la dim<strong>en</strong>sión espacial?, es <strong>de</strong>cir,<br />

¿es posible <strong>que</strong> se apli<strong>que</strong> a <strong>un</strong>a escala mayor <strong>que</strong> la barrial? ¿Quiénes se<br />

calificarían como miembros pares para <strong>de</strong>sarrollar dicho comportami<strong>en</strong>to:<br />

los vecinos, las organizaciones, <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> autoridad?<br />

IV. Planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Investigación<br />

A partir <strong>de</strong>l interés por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la acción colectiva <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>en</strong> Santiago, <strong>que</strong> dio orig<strong>en</strong> a <strong>un</strong> particular movimi<strong>en</strong>to<br />

urbano vecinal formulamos la sigui<strong>en</strong>te preg<strong>un</strong>ta: ¿cuáles son las<br />

características o hechos <strong>que</strong> explicarían la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cual confluy<strong>en</strong> distintos actores y grupos por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>territorio</strong><br />

<strong>que</strong> se caracteriza por <strong>su</strong> diversidad socio-cultural y por <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong><br />

histórico?<br />

¿Po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> la Agrupación <strong>de</strong> los Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay como <strong>un</strong> sistema emerg<strong>en</strong>te?<br />

Recuperando <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> barrio, como espacio público inmediato don<strong>de</strong><br />

se hace posible la construcción <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s habitantes, se construyó la cartografía tras las hu<strong>el</strong>las <strong>de</strong> la acción<br />

colectiva <strong>su</strong>rgida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>que</strong> permitió <strong>en</strong>contrar <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

<strong>que</strong> se aproximan a respon<strong>de</strong>r la preg<strong>un</strong>ta inicial propuesta <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te<br />

manera:<br />

27


IV.1 Hipótesis <strong>de</strong> Trabajo<br />

La conformación histórica y cultural <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, como <strong>un</strong> espacio<br />

social difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Santiago, hizo posible <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l fuerte s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>titario <strong>que</strong> le caracteriza y <strong>que</strong> le<br />

permite articular discursos difer<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> colectivos sociales y políticos<br />

<strong>que</strong> converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong>a acción colectiva <strong>en</strong> <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> autoorganización<br />

por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong>.<br />

IV.2 Objetivos<br />

IV.2.1 Objetivo G<strong>en</strong>eral<br />

Analizar <strong>el</strong> sistema <strong>que</strong> conforman los colectivos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo éstos logran converger y articularse <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los distintos intereses y motivaciones <strong>de</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>un</strong>a acción<br />

colectiva, con <strong>un</strong> discurso público <strong>que</strong> se expresa a través <strong>de</strong> la<br />

preservación <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> barrial y la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong>.<br />

IV.2.2 Objetivos Específicos<br />

1. Distinguir las categorías <strong>de</strong> colectivos sociales y políticos <strong>que</strong><br />

converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso sobre la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay: historicidad,<br />

f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos y estrategias.<br />

2. Id<strong>en</strong>tificar los discursos <strong>de</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos grupos, <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la<br />

acción colectiva <strong>que</strong> justifica la organización por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio y la<br />

posible asociatividad natural con otros.<br />

3. Elaborar <strong>un</strong> mapa <strong>de</strong> localización <strong>de</strong> los colectivos <strong>que</strong> actúan por la<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio y <strong>de</strong>terminar <strong>su</strong>s vínculos intra e inter socioterritoriales.<br />

4. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema conformado por estos<br />

colectivos como autoorganización para la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa barrial.<br />

28


V. Metodología<br />

Para ord<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> trabajo y cumplir con los objetivos propuestos, se diseñó <strong>un</strong><br />

método <strong>de</strong> trabajo p<strong>en</strong>sado para realizarse <strong>en</strong> tres etapas, ori<strong>en</strong>tadas con<br />

<strong>un</strong>a metodología inductiva, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> cualitativo.<br />

En la primera etapa:<br />

Se hizo <strong>un</strong>a revisión bibliográfica <strong>de</strong> textos, artículos, testimonios y estudios<br />

etnográficos, así como <strong>de</strong> información <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa concerni<strong>en</strong>tes al Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay sobre <strong>su</strong> orig<strong>en</strong>, historia y transformaciones y los textos <strong>que</strong><br />

<strong>su</strong>st<strong>en</strong>taron la discusión bibliográfica sobre movimi<strong>en</strong>tos sociales como<br />

expresión <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>.<br />

Seg<strong>un</strong>da etapa:<br />

Para conocer <strong>de</strong> primera fu<strong>en</strong>te la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, se realizaron<br />

<strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> prof<strong>un</strong>didad a dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay y a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> otros colectivos,<br />

organizaciones e instituciones <strong>que</strong> han formado parte o colaborado <strong>en</strong><br />

distintos mom<strong>en</strong>tos con <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to vecinal o <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>tan<br />

instituciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>, con la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conocer quiénes son los<br />

ag<strong>en</strong>tes o actores <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>tan a estos colectivos y cuál es <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to; cuál es <strong>el</strong> espíritu pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>su</strong> accionar; cuál<br />

es <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> barrio y los valores <strong>que</strong> buscan rescatar; cuál es <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la acción colectiva <strong>que</strong> emerge <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos<br />

estos actores; cómo influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> las <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>el</strong> barrio; la r<strong>el</strong>ación y<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la acción colectiva; qué los mueve a confluir <strong>en</strong> esta acción<br />

colectiva, y cómo se les percibe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras organizaciones ciudadanas e<br />

instituciones estatales.<br />

(Ver pauta <strong>de</strong> temas a abordar <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>trevista y listado <strong>de</strong> personas y<br />

organizaciones <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> Capítulo X, Anexos 2 y 4).<br />

Las <strong>en</strong>trevistas fueron f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales para ir compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do y<br />

<strong>construye</strong>ndo la base <strong>que</strong> permitiría <strong>el</strong> análisis posterior <strong>de</strong>l discurso o<br />

motivación tras la acción colectiva. Éstas, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los grupos focales,<br />

29


constituy<strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme valor, ya <strong>que</strong> a través <strong>de</strong> la lectura <strong>de</strong><br />

los r<strong>el</strong>atos y <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje –verbal y no verbal- implicados, se hace posible<br />

<strong>un</strong>a <strong>el</strong>aboración más fina <strong>de</strong>l análisis.<br />

“La bús<strong>que</strong>da <strong>de</strong> la mayor ri<strong>que</strong>za nos lleva a privilegiar la <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong><br />

prof<strong>un</strong>didad, es <strong>de</strong>cir, a <strong>un</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> las precauciones técnicas y las<br />

reglas metodológicas ced<strong>en</strong> <strong>el</strong> paso a este factor propiam<strong>en</strong>te humano <strong>que</strong><br />

se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l arte, <strong>de</strong> la <strong>su</strong>tileza y <strong>de</strong> la simpatía” (Morin, 1995, p. 213).<br />

Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> las <strong>en</strong>trevistas, se fue <strong>construye</strong>ndo <strong>un</strong><br />

mapa <strong>de</strong> localización <strong>de</strong> los distintos actores e instituciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

barrio, así como <strong>un</strong>a tabla <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las y <strong>el</strong> ámbito <strong>que</strong><br />

repres<strong>en</strong>tan, como <strong>un</strong> herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> investigación.<br />

Tercera etapa:<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se hizo <strong>el</strong> análisis buscando respon<strong>de</strong>r a la preg<strong>un</strong>ta <strong>que</strong><br />

origina la hipótesis propuesta.<br />

Simultáneam<strong>en</strong>te y dada la naturaleza <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> investigación, fue<br />

emergi<strong>en</strong>do otra metodología a propósito <strong>de</strong>l estudio <strong>que</strong> se realizaba, <strong>que</strong><br />

acompañaba la información obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño lineal propuesto por<br />

etapas. Esta nueva metodología, <strong>que</strong> adquirió características propias<br />

específicas para ori<strong>en</strong>tar esta investigación se distingue por los sigui<strong>en</strong>tes<br />

rasgos:<br />

1. Una metodología <strong>de</strong> proceso, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como tal <strong>un</strong>a dinámica <strong>que</strong> se<br />

va <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvi<strong>en</strong>do y alim<strong>en</strong>tando a propósito <strong>de</strong> las diversas acciones <strong>que</strong><br />

se empr<strong>en</strong>dían o se g<strong>en</strong>eraban, <strong>de</strong> forma rizomática. 6<br />

2. Una metodología <strong>de</strong> la complejidad <strong>de</strong> la acción social. Sigui<strong>en</strong>do la<br />

propuesta <strong>de</strong> la investigación, <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, la mirada <strong>de</strong>l<br />

trabajo <strong>de</strong>bió re-ori<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>un</strong>a perspectiva <strong>de</strong> complejidad, <strong>en</strong> la <strong>que</strong> los<br />

6 Recuperando la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> rizoma <strong>de</strong> Guilles D<strong>el</strong>euze <strong>en</strong> Mil Cumbres.<br />

30


distintos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> la realidad social dialogaran <strong>de</strong><br />

manera diversa, fluida e inesperada.<br />

3.- Una metodología <strong>de</strong> conflicto. Un rasgo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> esta metodología<br />

<strong>que</strong> se iba manifestando, es <strong>su</strong> perspectiva <strong>de</strong> conflicto, dado <strong>que</strong> <strong>el</strong> tema<br />

específico <strong>de</strong> investigación se visibiliza a través <strong>de</strong> <strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> conflicto<br />

<strong>en</strong> la acción social. Por lo mismo, la metodología <strong>de</strong>bía id<strong>en</strong>tificar los<br />

distintos actores <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> conflicto. Por <strong>un</strong> lado, a a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong><br />

g<strong>en</strong>eran la am<strong>en</strong>aza e inhib<strong>en</strong> la acción social, vulnerando <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

ciudadanía social y por <strong>el</strong> otro lado, la organización social barrial, como<br />

viv<strong>en</strong>ciadora <strong>de</strong> esta am<strong>en</strong>aza y vulneración, <strong>que</strong> progresivam<strong>en</strong>te va<br />

adquiri<strong>en</strong>do <strong>un</strong> rol <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto social y <strong>de</strong> actor directo <strong>en</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas.<br />

4.- Una metodología <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> acciones emerg<strong>en</strong>tes. Un último<br />

carácter <strong>que</strong> esta metodología contempló fue observar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

distintos impactos <strong>que</strong> a niv<strong>el</strong> barrial, social e institucional se iban<br />

g<strong>en</strong>erando con <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>que</strong> las acciones emerg<strong>en</strong>tes iban produci<strong>en</strong>do.<br />

VI. Caso <strong>de</strong> estudio: Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

VI.1 Orig<strong>en</strong>, Historia y Transformación.<br />

Históricam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista arquitectónico y urbano, lo <strong>que</strong> hoy<br />

se conoce como Barrio Y<strong>un</strong>gay no tuvo <strong>un</strong>a expresión homogénea, <strong>de</strong>bido a<br />

la forma y tiempos diversos y espaciados <strong>en</strong> <strong>que</strong> se concretó <strong>su</strong> loteo y<br />

construcción (<strong>de</strong> 1836 a 1880). También <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> social <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pobladores<br />

fue matizado: <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> Plaza Y<strong>un</strong>gay y manzanas adyac<strong>en</strong>tes se<br />

constituyó <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo primitivo <strong>de</strong>l barrio más antiguo <strong>de</strong> Santiago<br />

(<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l emplazami<strong>en</strong>to original colonial <strong>en</strong> la Plaza <strong>de</strong> Armas y<br />

alre<strong>de</strong>dores) y fue ocupado por familias distinguidas, mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>stino <strong>de</strong> las chacras <strong>que</strong> se ubicaban <strong>en</strong>tre San Pablo y Mapocho (hacia <strong>el</strong><br />

norte), terminaron si<strong>en</strong>do barrios miserables, <strong>que</strong> fueron ocupados por<br />

31


indios y g<strong>en</strong>te pobre <strong>que</strong> migraba <strong>de</strong>l campo a la ciudad y <strong>que</strong> trabajaba<br />

para las familias acomodadas <strong>que</strong> vivían <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio. (Boldrini, 1994).<br />

Hacia mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y la ri<strong>que</strong>za<br />

g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> <strong>el</strong> país producto <strong>de</strong> la minería, las clases emerg<strong>en</strong>tes ligadas a<br />

estos rubros: comercio, Banca, industria y minería, se ubicaron <strong>en</strong> esa<br />

zona. Al mismo tiempo, la mayor administración estatal, j<strong>un</strong>to con <strong>el</strong> interés<br />

<strong>en</strong> las B<strong>el</strong>las Artes y la organización <strong>de</strong> las distintas instancias públicas <strong>que</strong><br />

re<strong>que</strong>ría la situación histórico y política postin<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tista, hizo <strong>que</strong> <strong>el</strong><br />

gobierno <strong>de</strong>l país empezara a contratar extranjeros, muchos <strong>de</strong> los cuales<br />

también llegaron a vivir al barrio y a la zona poni<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ciudad (Boldrini,<br />

1994).<br />

Los límites administrativo-políticos <strong>de</strong>l barrio fueron señalados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

Cañada <strong>de</strong> García <strong>de</strong> Cáceres (Av. Brasil) al ori<strong>en</strong>te 7<br />

, hasta la Alameda <strong>de</strong><br />

San Juan (Matucana) al poni<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Mapocho al norte, hasta la<br />

Alameda <strong>de</strong> las D<strong>el</strong>icias al <strong>su</strong>r. La impronta <strong>de</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> socio-histórico, la<br />

costumbre y los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s moradores, han situado al Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay muchas veces, <strong>en</strong> <strong>un</strong> área más acotada y estrecha: Cumming –<br />

Matucana; Alameda – San Pablo (antiguo camino a Valparaíso), dándole<br />

características únicas <strong>de</strong>finidas por <strong>su</strong>s habitantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

“villa”, “villita”, “aire provinciano”, “espíritu com<strong>un</strong>itario” (Boldrini, 1994),<br />

<strong>que</strong> lo ubican como <strong>un</strong> barrio a escala humana <strong>que</strong> aúna <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s habitantes <strong>en</strong> <strong>un</strong>a clara expresión barrial.<br />

7 La cañada <strong>de</strong> García <strong>de</strong> Cáceres fue cambiando <strong>de</strong> nombre conforme cambiaba <strong>de</strong><br />

dueño: Cañada <strong>de</strong> García <strong>de</strong> Cáceres, Cañada <strong>de</strong> Saravia, Callejón <strong>de</strong> Negrete,<br />

hasta llamarse Av. Brasil. Ésta consistía <strong>en</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro o canal “por don<strong>de</strong> corría<br />

<strong>un</strong>a acequia <strong>que</strong> recibía las aguas servidas <strong>de</strong> Santiago” (DOM, Stgo, 2000), y <strong>que</strong><br />

j<strong>un</strong>to con <strong>el</strong> canal <strong>que</strong> se transformó <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> la calle Moneda, fueron tapados y<br />

convertidos <strong>en</strong> calle por B<strong>en</strong>jamín Vicuña Mack<strong>en</strong>na.<br />

32


Figura 4. Fu<strong>en</strong>te: archivovi<strong>su</strong>al.cl<br />

Plano <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> 1600, don<strong>de</strong> aparece la chacra pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al Capitán Diego<br />

García <strong>de</strong> Cáceres <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector poni<strong>en</strong>te. El límite con <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Santiago es la<br />

Cañada <strong>que</strong> lleva <strong>su</strong> nombre y <strong>que</strong> correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> la actualidad a la Av. Brasil.<br />

Figura 5. 8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Estudio <strong>de</strong> Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te.<br />

8<br />

Figura 5. Placa conmemorativa don<strong>de</strong> se ubicaba la antigua Cañada <strong>de</strong> García <strong>de</strong><br />

Cáceres.<br />

33


El nombre <strong>de</strong> “villita” también provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia. Originalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> los<br />

terr<strong>en</strong>os don<strong>de</strong> se ubica actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, había <strong>un</strong>a chacra;<br />

era la zona poni<strong>en</strong>te a las afueras <strong>de</strong> la ciudad y Pedro <strong>de</strong> Valdivia se la<br />

concedió a <strong>su</strong> colaborador Diego García <strong>de</strong> Cáceres por los servicios<br />

realizados. El terr<strong>en</strong>o era <strong>un</strong> llano <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> limitaba al norte con <strong>el</strong> río<br />

Mapocho y al <strong>su</strong>r con <strong>el</strong> otro brazo <strong>de</strong>l río Mapocho <strong>que</strong>, cuando se hicieron<br />

los tajamares y se <strong>el</strong>iminó <strong>el</strong> brazo, se convirtió <strong>en</strong> la Alameda <strong>de</strong> las<br />

D<strong>el</strong>icias (Restaurante Lavaud, Marzo 2011). 9<br />

La chacra fue heredada por la hija <strong>de</strong> García <strong>de</strong> Cáceres y luego con <strong>el</strong><br />

tiempo y <strong>su</strong>cesivas her<strong>en</strong>cias, a principios <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>el</strong> predio pasó a ser<br />

propiedad <strong>de</strong> la familia Portales (<strong>de</strong> ahí <strong>que</strong> también otro nombre posterior<br />

con <strong>el</strong> <strong>que</strong> se le conoció fue <strong>el</strong> “llano” o “llanito <strong>de</strong> Portales”). Fue hasta<br />

1836 <strong>que</strong> se empezó a lotear, cuando “los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> José Santiago<br />

Portales Larraín v<strong>en</strong>dieron paulatinam<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s 16 hiju<strong>el</strong>as, g<strong>en</strong>erándose los<br />

loteos <strong>de</strong> la Villita <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, la Quinta Normal <strong>de</strong> Agricultura, como<br />

proyecto público, y la instalación <strong>de</strong> varios monasterios. La empresa<br />

loteadora <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> la Cruz Sotomayor y Jacinto Cueto compró <strong>en</strong> 1837 la<br />

hiju<strong>el</strong>a <strong>de</strong> don Diego Portales, asesinado ese mismo año. En <strong>el</strong>la se formó <strong>el</strong><br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay, contemplándose terr<strong>en</strong>os para <strong>un</strong>a plaza y <strong>un</strong>a iglesia: la<br />

10<br />

actual Plaza Y<strong>un</strong>gay y la iglesia <strong>de</strong> San Saturnino”.<br />

El 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1839,<br />

<strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te José Joaquín Prieto Vial reconoce <strong>el</strong> barrio por Decreto<br />

Supremo, con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, por <strong>el</strong> tri<strong>un</strong>fo <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong><br />

Y<strong>un</strong>gay, fr<strong>en</strong>te a la Confe<strong>de</strong>ración Perú-Boliviana, trazándose<br />

simultáneam<strong>en</strong>te la “Plaza Portales”, conocida hoy como “Plaza Y<strong>un</strong>gay”, <strong>en</strong><br />

cuyos contornos, a partir <strong>de</strong> 1841, se fue levantando <strong>el</strong> barrio. Sin embargo<br />

antes, durante la colonia ya se habían realizado obras <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio: <strong>en</strong> 1699,<br />

se construyó la Iglesia <strong>de</strong>dicada a San Migu<strong>el</strong>, <strong>en</strong> Alameda con Ricardo<br />

Cumming y <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1792, <strong>el</strong> empedrado <strong>de</strong> San Pablo, para<br />

agilizar <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong> la ruta a Valparaíso (Fondart, 2007).<br />

9<br />

Carta-M<strong>en</strong>ú <strong>de</strong>l Restaurante, Marzo 2011.<br />

10<br />

Ibid.<br />

34


Figura 6. Fu<strong>en</strong>te: Estudio <strong>de</strong>l Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te.<br />

En la Figura 6 a la izquierda, se muestra <strong>un</strong> plano <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> 1552, <strong>un</strong>a década<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>su</strong> f<strong>un</strong>dación. Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> la Plaza Mayor (Plaza <strong>de</strong> Armas), la ciudad<br />

se fue dividi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> manzanas y éstas <strong>en</strong> solares, <strong>de</strong> 138 por 69 varas cada <strong>un</strong>o.<br />

Cada manzana, estaba constituída g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te por 4 solares, a<strong>un</strong><strong>que</strong> <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>os<br />

casos y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong>l dueño, existían predios <strong>de</strong> dos o más<br />

solares. Según Tomás Thayer Ojeda, <strong>en</strong> 1550, la ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> Santiago era <strong>de</strong> 60<br />

manzanas. 11<br />

Comparativam<strong>en</strong>te, a la <strong>de</strong>recha se pue<strong>de</strong> apreciar, <strong>en</strong> <strong>el</strong> plano <strong>de</strong><br />

1712, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la ciudad <strong>en</strong> 160 años. La ciudad se ext<strong>en</strong>dió hacia <strong>el</strong><br />

poni<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma consi<strong>de</strong>rable.<br />

En 1842 se inauguró la Quinta Normal, emplazada sobre la Av. Matucana,<br />

originalm<strong>en</strong>te como recinto <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración y ext<strong>en</strong>sión agrícola con la<br />

Sociedad Nacional <strong>de</strong> Agricultura, don<strong>de</strong> se construyó <strong>un</strong> par<strong>que</strong> botánico.<br />

Allí se <strong>de</strong>sarrollaron también las ferias agrícolas gana<strong>de</strong>ras y se trasladó <strong>el</strong><br />

observatorio astronómico <strong>de</strong>l Cerro Santa Lucía, produci<strong>en</strong>do <strong>un</strong> gran<br />

impulso urbanístico <strong>de</strong>l sector. El Par<strong>que</strong> Portales era <strong>un</strong>a <strong>de</strong> las pistas <strong>de</strong><br />

carrera <strong>de</strong> caballos “a la chil<strong>en</strong>a” <strong>que</strong> había <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio (la otra se ubicaba<br />

11 Encina, F. (Sin año). “Pedro <strong>de</strong> Valdivia y la primera etapa <strong>de</strong> la Conquista.<br />

F<strong>un</strong>dación <strong>de</strong> Santiago” <strong>en</strong> Historia <strong>de</strong> Chile. Tomo I. Ediciones Ercilla. Santiago. P.<br />

138.<br />

35


<strong>en</strong> Mapocho), <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los principales p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> interacción social j<strong>un</strong>to con<br />

la Plaza Y<strong>un</strong>gay (Fondart, 2007).<br />

Figura 7. 12 Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

Entre 1840 y 1930 llegaron a vivir al Barrio Y<strong>un</strong>gay personajes connotados,<br />

familias <strong>de</strong> la élite santiaguina y también <strong>un</strong> importante grupo <strong>de</strong><br />

extranjeros ci<strong>en</strong>tíficos e int<strong>el</strong>ectuales, contratados por <strong>el</strong> gobierno para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo cultural y ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> la república, como <strong>el</strong> ci<strong>en</strong>tífico polaco<br />

Ignacio Domeyko (1802-1889), cuya casa se manti<strong>en</strong>e perfectam<strong>en</strong>te<br />

conservada al día <strong>de</strong> hoy.<br />

Figura 8. 13<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

12<br />

Figura 7. Actual Par<strong>que</strong> Portales, lugar don<strong>de</strong> se corrían carreras <strong>de</strong> caballos “a la<br />

chil<strong>en</strong>a”.<br />

36


Santiago Poni<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zó a transformarse. La secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> planos a<br />

continuación, muestran este proceso.<br />

Figura 9. Fu<strong>en</strong>te: Estudio <strong>de</strong>l Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te.<br />

En este plano <strong>de</strong> Thayer Ojeda <strong>de</strong> 1841, se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>que</strong> Santiago sigue<br />

creci<strong>en</strong>do hacia <strong>el</strong> poni<strong>en</strong>te y hacia <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> la Alameda <strong>de</strong> las D<strong>el</strong>icias.<br />

13 Figura 8. Casa Ignacio Domeyko <strong>en</strong> calle Cueto.<br />

37


Figura 10. Fu<strong>en</strong>te: Estudio <strong>de</strong>l Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te.<br />

Figura 10. Santiago <strong>en</strong> 1865. La ciudad sigue <strong>su</strong> proceso <strong>de</strong> expansión y<br />

d<strong>en</strong>sificación hacia la zona poni<strong>en</strong>te. Recor<strong>de</strong>mos <strong>que</strong> <strong>en</strong>tre 1836 y 1880 se<br />

concreta <strong>el</strong> loteo <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

La llegada al barrio <strong>de</strong> personas como, Domingo Faustino Sarmi<strong>en</strong>to,<br />

Eusebio Lillo, Nicome<strong>de</strong>s Guzmán, J<strong>en</strong>aro Prieto, Vic<strong>en</strong>te Huidobro, Violeta<br />

Parra, Nicanor Parra, Augusto D’Halmar, <strong>en</strong>tre otros, ayudó a <strong>el</strong>evar <strong>el</strong><br />

estatus emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l barrio, concitando <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>tes<br />

acomodados <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la ciudad <strong>que</strong> se <strong>de</strong>splazaron hacia este nuevo<br />

sector.<br />

38


Figura 11. 14<br />

Poni<strong>en</strong>te.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Estudio <strong>de</strong>l Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Santiago<br />

A<strong>un</strong><strong>que</strong> la calidad <strong>de</strong> estas imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los planos <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> 1875 y 1900 no<br />

es óptima, son útiles para observar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santiago <strong>que</strong> se<br />

ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do, <strong>que</strong> se ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>el</strong> poni<strong>en</strong>te y <strong>su</strong>r. Entre <strong>un</strong> plano<br />

y otro, la mayor difer<strong>en</strong>cia <strong>que</strong> se pue<strong>de</strong> apreciar, es la d<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> la ciudad.<br />

Don Domingo Faustino Sarmi<strong>en</strong>to (gran promotor <strong>de</strong>l barrio), y qui<strong>en</strong> más<br />

tar<strong>de</strong> sería Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, escribe <strong>en</strong> El Mercurio <strong>de</strong> Valparaíso, <strong>el</strong><br />

3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1842: “Al poni<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Santiago y a <strong>un</strong>a distancia, como diez a<br />

once cuadras <strong>de</strong> la Plaza <strong>de</strong> Armas, había <strong>un</strong>a finca <strong>de</strong> potreros<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>un</strong> señor Sotomayor <strong>que</strong> para v<strong>en</strong><strong>de</strong>rla con provecho, se<br />

propuso dividirla <strong>en</strong> manzanas, <strong>que</strong> estuvies<strong>en</strong> a <strong>su</strong> vez <strong>su</strong>bdivididas <strong>en</strong><br />

sitios, para dar <strong>un</strong> triple valor al terr<strong>en</strong>o. La especulación ha t<strong>en</strong>ido los más<br />

f<strong>el</strong>ices re<strong>su</strong>ltados y <strong>un</strong>a población numerosa se ha re<strong>un</strong>ido para hacer salir<br />

<strong>de</strong>l s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la tierra, cual si hubiese sido sembrada, <strong>un</strong>a hermosa villita,<br />

con calles alineadas y espaciosas, alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> las <strong>que</strong> lleva ya <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />

14<br />

Figura 11. Planos <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> 1865 y 1875. La ciudad sigue exp<strong>en</strong>diéndose<br />

hacia <strong>el</strong> norte y al <strong>su</strong>r <strong>de</strong> la Alameda.<br />

39


calle Sotomayor, <strong>su</strong> correspondi<strong>en</strong>te Plaza Portales, <strong>su</strong> Capillita y <strong>su</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> edificios, <strong>que</strong> se están levantando todos a <strong>un</strong> tiempo, como para<br />

<strong>un</strong> día conv<strong>en</strong>ido, pres<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> espectáculo más animado por la actividad<br />

<strong>que</strong> reina por todas partes” (Periódico Restaurante Lavaud, p. 14).<br />

Figura 12. 15<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

“Si quiséramos <strong>de</strong>cribir <strong>en</strong> <strong>un</strong>a frase lo <strong>que</strong> fue Y<strong>un</strong>gay, diríamos <strong>que</strong> <strong>en</strong><br />

este barrio se <strong>en</strong>contraron y f<strong>un</strong>dieron la cultura libresca y la popular oral,<br />

las páginas europeizantes y la memoria mestiza. Este fue <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to germinal<br />

<strong>de</strong> la cultura chil<strong>en</strong>a” (Labor<strong>de</strong>, 2000, p. 99 <strong>en</strong> Salinas, 2001).<br />

La parte ubicada al norte <strong>de</strong>l camino a Valparaíso (actualm<strong>en</strong>te San Pablo)<br />

fue habitada por la g<strong>en</strong>te pobre <strong>que</strong> llegó allí y <strong>que</strong> trabajaba <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la villa, para las familias acomodadas (<strong>que</strong> residían <strong>en</strong> la<br />

parte <strong>su</strong>r y ori<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sector). Allí, <strong>en</strong>tre San Pablo, Av. Brasil y Matucana<br />

15 Figura 12. Restautante Lavaud y P<strong>el</strong>u<strong>que</strong>ría Francesa <strong>en</strong> Compañía con Libertad.<br />

40


se fueron as<strong>en</strong>tando rancherías <strong>que</strong> más tar<strong>de</strong> (<strong>en</strong>tre 1872 y 1891),<br />

durante la administración <strong>de</strong> Vicuña Mack<strong>en</strong>na, fueron reemplazadas por<br />

conv<strong>en</strong>itllos y “cités” (Li<strong>en</strong>do, 2005).<br />

Figura 13. 16<br />

Figuras 14 y 15.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Google. Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

El barrio contó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, con lugares y sectores claram<strong>en</strong>te<br />

marcados por la condición socio-económica <strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes, sin embargo<br />

<strong>en</strong> otras, como <strong>en</strong> la parte c<strong>en</strong>tral por ejemplo, las clases se mezclaban,<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a gran diversidad socio-cultural.<br />

La construcción <strong>de</strong> la estación Y<strong>un</strong>gay y <strong>su</strong> ramal, <strong>en</strong> 1887, colaboró <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l barrio <strong>que</strong> a principios <strong>de</strong>l siglo XIX, estaba integrado al resto<br />

<strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Santiago. Este ramal conectaba la estación Mapocho con la<br />

vía longitudinal norte-<strong>su</strong>r y combinaba a <strong>su</strong> vez con <strong>el</strong> servicio ferroviario <strong>de</strong><br />

circ<strong>un</strong>valación <strong>que</strong> t<strong>en</strong>ía como terminal la estación Provid<strong>en</strong>cia (ahora Plaza<br />

Ba<strong>que</strong>dano), (Aburto, A. et.al., 2009).<br />

16 Figura 13. Conv<strong>en</strong>tillo <strong>en</strong> la Av. Brasil, 1920.<br />

Figuras 14 y 15. Cité <strong>en</strong> calle Huérfanos y Cité Recreo, ubicado <strong>en</strong> García Reyes.<br />

41


Figuras 16 y 17. 17 Fu<strong>en</strong>te: Google<br />

Figura 18. 18<br />

Fu<strong>en</strong>te: Google.<br />

17<br />

Figuras 16 y 17. Foto vía ramal Y<strong>un</strong>gay <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio y Estación Y<strong>un</strong>gay.<br />

18<br />

Figura 18. Mapa <strong>que</strong> muestra <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong>l ramal Y<strong>un</strong>gay y conexión con<br />

Estación Mapocho.<br />

42


Figuras 19 y 20. 19 Fu<strong>en</strong>te: Google.<br />

El <strong>en</strong>tubado <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong> Negrete, la construcción <strong>de</strong> la calle Brasil y la<br />

instalación <strong>de</strong> infraestructura atrajo a gran parte <strong>de</strong> los grupos socio-<br />

económicos <strong>que</strong> llegaron al barrio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Santiago, qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>construye</strong>ron <strong>su</strong>s palacios y casas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector don<strong>de</strong> se ubica ahora <strong>el</strong><br />

Barrio Brasil y Concha y Toro.<br />

Figuras 21 y 22. 20<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

En los años 30, se impulsó <strong>un</strong>a política ori<strong>en</strong>tada a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

las “ciuda<strong>de</strong>s jardín”. Provid<strong>en</strong>cia y Ñuñoa fueron principalm<strong>en</strong>te los barrios<br />

<strong>que</strong> se iban consolidando <strong>que</strong> ofrecían estas características. Las familias con<br />

recursos establecidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay com<strong>en</strong>zaron a abandonar <strong>el</strong><br />

19 Figuras 19. Imag<strong>en</strong> actual <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> <strong>que</strong>da <strong>de</strong> las vías <strong>de</strong>l ramal Y<strong>un</strong>gay.<br />

Figura 20. Fotografía <strong>de</strong> 1987 durante la construcción <strong>de</strong>l Metro <strong>de</strong> Santiago.<br />

20 Figuras 21. Palacio <strong>en</strong> Bulnes con Santo Domingo.<br />

Figura 22. Palacio <strong>en</strong> Av. Brasil con Alameda.<br />

43


arrio, buscando mejores condiciones medioambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>jando las<br />

gran<strong>de</strong>s casonas <strong>de</strong>shabitadas. L<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> sector com<strong>en</strong>zó a <strong>su</strong>frir <strong>un</strong><br />

“paulatino proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro” (DOM Stgo., 2000). El gobierno hizo<br />

int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> repoblar y recuperar <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> la población con más altos<br />

ingresos hacia <strong>el</strong> sector poni<strong>en</strong>te, mediante <strong>el</strong> Plan Regulador <strong>de</strong> 1930, <strong>que</strong><br />

int<strong>en</strong>taba consolidar sectores para la clase alta, otro para la clase media y<br />

otro para la clase baja, sin embargo, no tuvo éxito y las gran<strong>de</strong>s casas<br />

com<strong>en</strong>zaron a transformarse, <strong>su</strong>bdividirse y <strong>su</strong>barr<strong>en</strong>darse a familias <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>ores recursos <strong>que</strong> no t<strong>en</strong>ían ya cómo mant<strong>en</strong>erlas (DOM Stgo., 2000).<br />

Figuras 23 y 24. 21<br />

Fu<strong>en</strong>te: Google. Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

El Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>que</strong>dó allí con <strong>su</strong> legado histórico a la <strong>su</strong>erte <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>bsecu<strong>en</strong>tes cambios <strong>en</strong> los Planes Reguladores, hasta <strong>que</strong> <strong>en</strong> 1987,<br />

Santiago Poni<strong>en</strong>te fue <strong>de</strong>clarado Zona <strong>de</strong> R<strong>en</strong>ovación Urbana y<br />

posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1990, <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio <strong>de</strong> Santiago impulsó <strong>un</strong> plan <strong>de</strong><br />

repoblami<strong>en</strong>to <strong>que</strong> com<strong>en</strong>zó a atraer a inversionistas inmobiliarios “<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> <strong>un</strong>a normativa <strong>que</strong> posibilita las edificaciones <strong>en</strong> altura y altas<br />

d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s, g<strong>en</strong>erándose <strong>un</strong> fuerte contraste con las características<br />

morfológicas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector y los atributos patrimoniales pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> él” (DOM Stgo., 2000. Pp. 71).<br />

21<br />

Figura 23. Palacio ubicado <strong>en</strong> Av. Brasil con Huérfanos, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> 2009, antes <strong>de</strong>l terremoto.<br />

Figura 24. Estado actual <strong>de</strong>l palacio.<br />

44


La historia <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay es clave para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la forma como se fue<br />

<strong>construye</strong>ndo <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong>l barrio, <strong>el</strong> valor <strong>que</strong> <strong>su</strong>s habitantes le<br />

otorgan y con <strong>el</strong> cual se id<strong>en</strong>tifican. Por esta razón y con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo <strong>que</strong> se afirma <strong>en</strong> esta tesis, se ha construído <strong>un</strong>a cronología<br />

<strong>de</strong> los hechos históricos consi<strong>de</strong>rados más importantes <strong>que</strong> fueron<br />

incidi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la transformación espacial y conformación social <strong>de</strong>l barrio.<br />

Esta Cronología explicativa acompaña a la Línea <strong>de</strong> Tiempo <strong>de</strong>sarrollada,<br />

don<strong>de</strong> <strong>en</strong> la parte <strong>su</strong>perior se <strong>de</strong>stacan esos hechos <strong>que</strong> fueron produci<strong>en</strong>do<br />

la llegada <strong>de</strong> habitantes al barrio <strong>de</strong> distintos sectores, así como la creación<br />

e instalación <strong>de</strong> instituciones educativas, <strong>de</strong> salud, r<strong>el</strong>igiosas, etc., mi<strong>en</strong>tras<br />

<strong>en</strong> la parte <strong>de</strong> abajo <strong>de</strong> la línea, se va dibujando la transformación <strong>de</strong>l<br />

esc<strong>en</strong>ario social <strong>de</strong>l barrio. (Ver Anexo 1).<br />

VI.2 Id<strong>en</strong>tidad Colectiva y S<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia.<br />

VI.2.1 Una memoria <strong>que</strong> habita <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> don<strong>de</strong> se levanta <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, se fue g<strong>en</strong>erando a<br />

través <strong>de</strong> los años <strong>un</strong>a vida <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> fiestas tradicionales y<br />

tertulias. Ha sido <strong>un</strong> barrio <strong>que</strong> ha atraido a artesanos, int<strong>el</strong>ectuales,<br />

poetas, ci<strong>en</strong>tíficos y artistas. Labor<strong>de</strong> 22<br />

r<strong>el</strong>ata <strong>que</strong> a principios <strong>de</strong>l siglo XX <strong>el</strong><br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay estaba <strong>de</strong> moda por <strong>su</strong> arquitectura, <strong>su</strong>s personajes y<br />

también por la vecindad con la Quinta Normal. La g<strong>en</strong>te iba mucho a la<br />

Quinta Normal. En <strong>el</strong> barrio, César Rossetti organizaba tertulias <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

almacén, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraban alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> <strong>su</strong>s vecinos: Augusto D’Halmar,<br />

Eusebio Lillo, Pedro L<strong>un</strong>a o J<strong>en</strong>aro Prieto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. También vivieron allí<br />

Juan Francisco González, Joaquín Edward B<strong>el</strong>lo, Luis Montt y Alfredo<br />

Val<strong>en</strong>zu<strong>el</strong>a Pu<strong>el</strong>ma. Pedro Lira t<strong>en</strong>ía <strong>su</strong> taller <strong>en</strong> Maturana. En la Plaza<br />

Y<strong>un</strong>gay, a <strong>un</strong> costado sobre Sotomayor, vivía <strong>el</strong> Ornitólogo Klein <strong>que</strong> t<strong>en</strong>ía<br />

<strong>un</strong>a variedad <strong>en</strong>orme <strong>de</strong> pájaros. Allí se instalaron las fábricas <strong>de</strong> ropa<br />

interior Caffar<strong>en</strong>a, Moletto y la <strong>de</strong> galletas McKay; la F<strong>un</strong>didora Libertad,<br />

actualm<strong>en</strong>te Universidad Arcis. Siempre fue <strong>un</strong> barrio don<strong>de</strong> confluía la<br />

diversidad social y cultural <strong>de</strong> inmigrantes y chil<strong>en</strong>os. La vida <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay ha sido todo lo <strong>que</strong> podría <strong>de</strong>scribir a <strong>un</strong> barrio vivo, cuya historia<br />

22 http://www.boulevardlavaud.cl/historias.html<br />

45


ev<strong>el</strong>a <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este <strong>patrimonio</strong> legado a la ciudad con <strong>el</strong> cual <strong>su</strong>s vecinos<br />

han ido <strong>construye</strong>ndo <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> y <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>que</strong> se<br />

manti<strong>en</strong>e y se fortalece.<br />

“… por<strong>que</strong> mi<strong>en</strong>tras vamos <strong>en</strong> esto, movilizándonos, <strong>de</strong>bati<strong>en</strong>do,<br />

proponi<strong>en</strong>do, también vamos recuperando la historia, investigando y<br />

gradualm<strong>en</strong>te con muchos aportes <strong>de</strong> muchos vecinos, vamos<br />

recuperando <strong>el</strong> barrio” (José Osorio, 2011). 23<br />

VI.2.2 Fiestas y activida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> se recrean <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>:<br />

<strong>un</strong>a puerta a la cultura y la diversidad.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> rescate, promoción y difusión <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay, la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos, ha seguido recreando las fiestas<br />

<strong>que</strong> forman parte <strong>de</strong> la historia e <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong>l barrio -como la Fiesta <strong>de</strong>l<br />

Roto Chil<strong>en</strong>o, la Fiesta <strong>de</strong> la Primavera, o Carnavales con Comparsas-,<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la tradición y espíritu <strong>de</strong>l barrio, j<strong>un</strong>to con la realización <strong>de</strong><br />

diversas activida<strong>de</strong>s, como recitales <strong>de</strong> música, lectura <strong>de</strong> poesía,<br />

exposiciones <strong>de</strong> pintura, activida<strong>de</strong>s y talleres para niños, <strong>que</strong> fortalec<strong>en</strong> la<br />

conviv<strong>en</strong>cia, la vida <strong>de</strong> barrio y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia e <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong> los<br />

vecinos con <strong>su</strong> barrio.<br />

La más importante, la Fiesta <strong>de</strong>l Roto Chil<strong>en</strong>o, se c<strong>el</strong>ebra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1889<br />

-<strong>un</strong> año <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>que</strong> se erigió <strong>el</strong> monum<strong>en</strong>to al soldado chil<strong>en</strong>o por la<br />

Batalla <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay y la Guerra <strong>de</strong>l Pacífico-, cada 19 y 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, <strong>en</strong> la<br />

Plaza <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, con Carnaval y baile, conmemorando al “Roto Chil<strong>en</strong>o”.<br />

23<br />

Vocero Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Ver Entrevista<br />

<strong>en</strong> Anexos 2- 4).<br />

24<br />

En <strong>un</strong>a Nov<strong>en</strong>a <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong>, <strong>en</strong> la parte <strong>de</strong> “Ejemplo”, se publica la<br />

respuesta dada por <strong>el</strong> G<strong>en</strong>eral Manu<strong>el</strong> Bulnes cuando le preg<strong>un</strong>tan quién ganó la<br />

Batalla <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, a lo <strong>que</strong> respon<strong>de</strong> “fue la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> y <strong>el</strong> Roto Chil<strong>en</strong>o”.<br />

24<br />

46


Figuras 25 y 26. 25<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

“Al año sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inaugurado <strong>el</strong> Monum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Roto Chil<strong>en</strong>o, se inició la<br />

tradicional fiesta <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, <strong>que</strong> anualm<strong>en</strong>te se vi<strong>en</strong>e c<strong>el</strong>ebrando…<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> atar<strong>de</strong>cer <strong>de</strong> la víspera, los contornos <strong>de</strong>l paseo son ocupados por<br />

v<strong>en</strong>torrios <strong>de</strong> frutas, flores, refrescos y horchata con malicia, como<br />

continuación <strong>de</strong> las verb<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Pascua y Año Nuevo <strong>que</strong> antiguam<strong>en</strong>te se<br />

c<strong>el</strong>ebraban a lo largo <strong>de</strong> la Alameda y como las av<strong>en</strong>idas <strong>de</strong>l paseo se hac<strong>en</strong><br />

estrechísimas por la aflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te <strong>que</strong> concurre <strong>de</strong> todos los<br />

sectores <strong>de</strong> la ciudad, <strong>en</strong> las calles atravesadas <strong>que</strong> converg<strong>en</strong> a la Plaza se<br />

levantaban carpas y se improvisaban fondas y chinganas don<strong>de</strong> se cantaban<br />

tonadas criollas y se bailaba cueca con tamboreo y huifas, bi<strong>en</strong> remojadas<br />

con ponche <strong>de</strong> leche o <strong>de</strong> palos <strong>de</strong> culén” (Carranza, 1939).<br />

25 Figura 25. Monum<strong>en</strong>to al “Roto Chil<strong>en</strong>o”, sobre <strong>un</strong>a piedra <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> gruta y<br />

<strong>en</strong> cuya placa conmemorativa se lee: “Chile agra<strong>de</strong>cido <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos por <strong>su</strong>s<br />

virtu<strong>de</strong>s cívicas y guerreras”.<br />

Figura 26. Plaza Y<strong>un</strong>gay, al c<strong>en</strong>tro “El Roto Chil<strong>en</strong>o”.<br />

47


Figuras 27-31. 26<br />

Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

26 Figura 27.“Cuecazo”, Carnaval y baile <strong>en</strong> la Fiesta <strong>de</strong>l Roto Chil<strong>en</strong>o.<br />

Figuras 28-31. Fiesta <strong>de</strong>l Roto Chil<strong>en</strong>o. Carnavales y Comparsas.<br />

48


A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las fiestas <strong>que</strong> reviv<strong>en</strong> la historia y tradición <strong>de</strong>l barrio, <strong>su</strong>s<br />

calles, almac<strong>en</strong>es –hay al m<strong>en</strong>os 4 por manzana-, plazas y par<strong>que</strong>s<br />

permit<strong>en</strong> y acog<strong>en</strong> <strong>un</strong>a vida <strong>de</strong> com<strong>un</strong>idad valorada y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por <strong>su</strong>s<br />

vecinos.<br />

“Yo valoro la vida <strong>de</strong> barrio. El po<strong>de</strong>r estar conversando contigo <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

pana<strong>de</strong>ría, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r ir a comprar la carne y po<strong>de</strong>r conversar con <strong>el</strong><br />

carnicero y preg<strong>un</strong>tarle cuándo trae guatitas frescas…, o ir a comprar<br />

<strong>que</strong>so y <strong>que</strong> la g<strong>en</strong>te me salu<strong>de</strong>, me mire a los ojos, me reconozca,<br />

me preg<strong>un</strong>te por mi hija, por mi pareja… El reconocerse y caminar por<br />

las calles y reconocerse con la g<strong>en</strong>te, yo creo <strong>que</strong> eso es maravilloso”<br />

(Carm<strong>en</strong> Muñoz, 2011). 27<br />

Así también las Ferias Libres, <strong>que</strong> <strong>en</strong> Santiago empezaron a recrearse <strong>en</strong><br />

1925 y <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>en</strong> la calle Martínez <strong>de</strong> Rozas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1938. “Las Ferias<br />

Libres <strong>de</strong> hoy –esos espacios <strong>de</strong> comercio <strong>que</strong> semanalm<strong>en</strong>te inrrump<strong>en</strong><br />

ord<strong>en</strong>adam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las calles <strong>de</strong> la ciudad- son también, como rayados <strong>en</strong><br />

los muros o las vivi<strong>en</strong>das erigidas más allá <strong>de</strong> las políticas, gestos<br />

residuales <strong>de</strong> soberanía popular” (Rodríguez <strong>en</strong> Salazar, 2003). Por<br />

consigui<strong>en</strong>te, son otro espacio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y conviv<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio se<br />

instalan 5 días a la semana –excepto l<strong>un</strong>es-, y la propia Asociación Chil<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> Organizaciones <strong>de</strong> Ferias Libres (ASOF) ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s oficinas <strong>en</strong> la calle<br />

Maturana.<br />

27<br />

Repres<strong>en</strong>tante Oficina <strong>de</strong> Gestión Patrimonial Com<strong>un</strong>itaria <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Ver<br />

Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

49


DÍA SEMANA FERIA LUGAR Nº LOCALES<br />

Martes, Miércoles y<br />

Viernes<br />

Herrera Entre San Pablo y<br />

Mapocho<br />

Jueves Portales Entre Libertad y<br />

Miércoles y<br />

Sábados<br />

Maipú<br />

Martínez <strong>de</strong> Rozas Entre Cumming y<br />

Brasil<br />

Martes y Viernes Romero Entre García Reyes<br />

y Libertad<br />

Domingo Esperanza Entre Portales y<br />

Figura 32. 28<br />

Erasmo Escala<br />

“Se produce la <strong>un</strong>ión <strong>de</strong> los vecinos <strong>en</strong> las Ferias, <strong>en</strong> los negocios, <strong>en</strong><br />

las calles mismas…” (Eduardo Gálvez, 2011).<br />

129<br />

66<br />

198<br />

154<br />

204<br />

Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia según www.asof.cl<br />

“Acá cada día <strong>de</strong> la semana hay <strong>un</strong>a Feria Libre… Yo no voy a comprar<br />

a ningún <strong>su</strong>permercado. Todo lo compro <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio. De hecho yo no<br />

salgo <strong>de</strong> este barrio, toda mi vida la hago acá…” (Carm<strong>en</strong> Muñoz,<br />

30<br />

2011).<br />

Figuras 33 y 34. 31<br />

28<br />

Figura 32. Cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> Ferias Libres <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

29<br />

Director C<strong>en</strong>tro Cultural Manu<strong>el</strong> Rojas. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

30<br />

Anexos cit. 2-4.<br />

31<br />

Figuras 33 y 34. Feria Libre <strong>de</strong> Esperanza.<br />

29<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

50


Los vecinos <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, antiguos y reci<strong>en</strong>tes, chil<strong>en</strong>os e inmigrantes,<br />

valoran <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> y afirman la importancia <strong>de</strong> la vida y la solidaridad <strong>de</strong><br />

la com<strong>un</strong>idad <strong>que</strong> se hace posible <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

“No es como antes pero sí <strong>que</strong>da esa solidaridad <strong>que</strong> hay <strong>en</strong> los<br />

barrios, <strong>que</strong> no se ve ni siquiera <strong>en</strong> los condominios, por<strong>que</strong> acá <strong>en</strong> los<br />

barrios pasa algo, algui<strong>en</strong> está <strong>en</strong> problemas y están todos los vecinos,<br />

se conozcan o no. Están todos cerca… y eso <strong>un</strong>o no lo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a población o <strong>en</strong> <strong>un</strong> condominio” (Teresa Rodríguez, 2011). 32<br />

Figuras 35 y 36 33<br />

“Mira, cuando se habla <strong>de</strong> Zonas Típicas no se está <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do las<br />

murallas, a<strong>un</strong><strong>que</strong> sí se está <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong>, pero más <strong>que</strong><br />

eso, se está <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>un</strong> estilo <strong>de</strong> vida. El estilo <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> los<br />

vecinos, <strong>de</strong> conocernos, <strong>de</strong> salir y <strong>de</strong>cir: ‘hola, bu<strong>en</strong>os días’ y le<br />

contestan a <strong>un</strong>o: ‘bu<strong>en</strong>os días’. El <strong>de</strong> la ti<strong>en</strong>da me fía los cigarrillos<br />

cuando no t<strong>en</strong>go cigarrillos, <strong>el</strong> <strong>de</strong> la botillería me fía <strong>el</strong> vino cuando no<br />

t<strong>en</strong>go vino, ¡y <strong>el</strong> <strong>de</strong> la pana<strong>de</strong>ría me fía <strong>el</strong> pan!, por<strong>que</strong> todos me<br />

conoc<strong>en</strong> ¡por<strong>que</strong> somos vecinos!”<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

Lo <strong>que</strong> los vecinos <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>de</strong>fi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> es <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> vida, <strong>que</strong><br />

se hace posible por las características <strong>de</strong>l barrio.<br />

34<br />

(Fabio Ramírez, 2011).<br />

32 Presid<strong>en</strong>ta J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos Nº 5. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

33 Figura 35 y 36. Murales <strong>en</strong> J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos Nº 3.<br />

34 Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

51


“Creo <strong>que</strong> fuimos bastante pioneros <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la creatividad…<br />

Entonces ahí, <strong>el</strong> eje cultural fue importante con conmemoraciones <strong>de</strong>l<br />

barrio, <strong>de</strong>l día <strong>de</strong>l Roto Chil<strong>en</strong>o… cosas como cuecas pa’l barrio,<br />

conciertos, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> artesanos, ferias… coincidía <strong>en</strong><br />

<strong>que</strong> hay artistas <strong>que</strong> viv<strong>en</strong> o trabajan acá. .. Mauricio Redolés,<br />

Sebastián Redolés, los chiquillos <strong>de</strong> Juana Fé … Chin Chin Tirapié…<br />

Carnavales masivos, la banda Conmoción… Estoy p<strong>en</strong>sando por<br />

ejemplo <strong>en</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Santiago, <strong>que</strong> a través <strong>de</strong> <strong>su</strong> Dirección<br />

facilitó <strong>el</strong> local para la realización <strong>de</strong> estos Encu<strong>en</strong>tros <strong>que</strong> había <strong>de</strong><br />

cultura… Pi<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Cultural Manu<strong>el</strong> Rojas… Yo recuerdo hace<br />

tres años <strong>un</strong> Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Carnavales espectacular don<strong>de</strong> se re<strong>un</strong>ieron<br />

todas las Escu<strong>el</strong>as Carnavaleras <strong>de</strong> Santiago. Un Carnaval <strong>de</strong> 300, 400<br />

bailarines y músicos…” 35 (Gloria Konig, 2011).<br />

Los inmigrantes se han integrado activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s y fiestas<br />

<strong>de</strong>l barrio.<br />

Figuras 37 y 38. 36<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

35 Presid<strong>en</strong>ta Ejecutiva F<strong>un</strong>dación Víctor Jara. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

36 Figuras 37 y 38. Feria Libre <strong>de</strong> Esperanza con Portales. Inmigrantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio.<br />

52


“… ya se empezaron a integrar. El año pasado se hizo <strong>el</strong> Festival <strong>de</strong> la<br />

Primavera y hubo <strong>un</strong> <strong>de</strong>sfile <strong>de</strong> carros alegóricos por Portales… hubo<br />

camiones <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>corados, fue divino. El Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da<br />

participó y <strong>de</strong> <strong>su</strong> bolsillo <strong>de</strong>coraron <strong>un</strong> camión” (Fabio Ramírez,<br />

2011). 37<br />

A<strong>un</strong>ado a la vida <strong>de</strong> barrio, las Ferias Libres, la migración <strong>de</strong> extranjeros<br />

<strong>que</strong> han llegado con <strong>su</strong> música y colorido, con locales comerciales, con<br />

restaurantes <strong>de</strong> comida peruana <strong>que</strong> se han instalado <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, también<br />

allí <strong>en</strong> los alre<strong>de</strong>dores, se ubican bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los Museos más<br />

importantes <strong>de</strong> la ciudad, así como Salas y Teatros, convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

especie <strong>de</strong> polo cultural. La Quinta Normal con <strong>su</strong>s Museos: <strong>el</strong> Museo <strong>de</strong><br />

Arte Contemporáneo (MAC), Museo <strong>de</strong> Historia Natural, Artequín, Museo<br />

Interactivo Mirador (MIM), <strong>el</strong> Teatro Noveda<strong>de</strong>s (F<strong>un</strong>dado <strong>en</strong> 1920), <strong>el</strong><br />

C<strong>en</strong>tro Cultural Matucana 100, El Museo <strong>de</strong> Arte Popular Americano, la<br />

Biblioteca <strong>de</strong> Santiago, <strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> la Memoria, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> varios C<strong>en</strong>tros<br />

Culturales, como la misma F<strong>un</strong>dación y Galpón Víctor Jara o <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro<br />

Cultural Manu<strong>el</strong> Rojas, <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Danza Espiral, etc.<br />

Figuras 38<br />

39 y 40. Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

37 Anexos cit. 2-4.<br />

38 Figura 39 y 40. Museo Artequín y Teatro Noveda<strong>de</strong>s.<br />

53


Figuras 41 y 42. 39<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

VI.3 Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

a) El conflicto <strong>que</strong> dio orig<strong>en</strong> a la organización.<br />

En <strong>el</strong> 2005, <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> iniciativas propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio, a<strong>un</strong>adas<br />

a la transformación espacial <strong>que</strong> se empezaba a g<strong>en</strong>erar por los proyectos<br />

inmobiliarios y <strong>que</strong> ponía <strong>en</strong> riesgo <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong> histórico y cultural <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay, produjo <strong>que</strong> emergiera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los vecinos, <strong>un</strong>a organización<br />

<strong>que</strong> fue creci<strong>en</strong>do a partir <strong>de</strong> movilizaciones -<strong>que</strong> involucró a la com<strong>un</strong>idad<br />

con acciones específicas, protestas, Asambleas vecinales y Cabildos-,<br />

39 Figuras 41 y 42 . Museo <strong>de</strong> la Memoria y Biblioteca <strong>de</strong> Santiago.<br />

54


creando alianzas con otros actores y colectivos por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>su</strong> barrio,<br />

logrando no solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er los proyectos <strong>que</strong> <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio contemplaba<br />

<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> sector, sino <strong>que</strong> transformarse <strong>en</strong> <strong>un</strong>a agrupación<br />

<strong>que</strong> se auto-convoca, auto-organiza, reflexiona y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> proponi<strong>en</strong>do<br />

estrategias a futuro <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> toda la com<strong>un</strong>idad<br />

(www.<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl).<br />

En j<strong>un</strong>io <strong>de</strong> ese año, <strong>el</strong> Alcal<strong>de</strong> Raúl Alcaíno, “como <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> paliar <strong>un</strong><br />

déficit económico heredado <strong>de</strong> la administración anterior” (Claudia Pascual,<br />

2011) 40<br />

, realizó <strong>un</strong>a modificación al sistema <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> la ba<strong>su</strong>ra <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> barrio. De <strong>un</strong> día para otro, se cambió la frecu<strong>en</strong>cia con <strong>que</strong> pasaban los<br />

camiones a retirarla. De 7 días a la semana se redujo a sólo 3 y al mismo<br />

tiempo, se modificó <strong>su</strong> recorrido, g<strong>en</strong>erando <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>un</strong> problema<br />

sanitario serio.<br />

A partir <strong>de</strong> este hecho, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>tonado por la crisis sanitaria, pero<br />

a<strong>un</strong>ado a <strong>un</strong> malestar <strong>que</strong> se v<strong>en</strong>ía gestando <strong>en</strong> la com<strong>un</strong>idad por los<br />

planes <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación urbana impulsados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio, <strong>que</strong> empezaron<br />

a transformar la fisonomía <strong>de</strong>l barrio y a poner <strong>en</strong> riesgo <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong> e<br />

41<br />

<strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> , la com<strong>un</strong>idad se autoconvocó para re<strong>un</strong>irse y discutir acerca <strong>de</strong><br />

las acciones necesarias a tomar, tanto para <strong>su</strong>perar la crisis <strong>que</strong> se vivía,<br />

como para proteger la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong>l barrio, expresada a través <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

<strong>patrimonio</strong> histórico y cultural. Esa crisis fue la <strong>que</strong> gatilló la génesis <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

organización ciudadana <strong>que</strong> pi<strong>en</strong>sa y <strong>que</strong> lucha por formar parte <strong>de</strong> las<br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>que</strong> se toman respecto <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong> <strong>que</strong> les pert<strong>en</strong>ece.<br />

40<br />

Concejal Santiago. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

41<br />

Anexos cit. 2-4.<br />

55


Figuras 43 y 44.<br />

Figuras 45 y 46. 42 Fu<strong>en</strong>te: www.<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

b) Propuesta <strong>de</strong> modificación al Plan Regulador Seccional.<br />

Las primeras acciones <strong>de</strong> esta incipi<strong>en</strong>te articulación vecinal, se<br />

<strong>en</strong>caminaron a <strong>de</strong>sarrollar la organización <strong>de</strong> Asambleas Vecinales, a través<br />

<strong>de</strong> las cuales se buscó g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong>a respuesta com<strong>un</strong>itaria colectiva para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar la crisis <strong>que</strong> estaban vivi<strong>en</strong>do. Sin embargo, <strong>un</strong>a vez <strong>su</strong>perado <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to crítico, y producto <strong>de</strong> la ca<strong>su</strong>alidad, los vecinos <strong>de</strong>l barrio se<br />

<strong>en</strong>teraron <strong>de</strong> <strong>un</strong> proyecto <strong>de</strong>l M<strong>un</strong>icipio <strong>que</strong> proponía modificar <strong>el</strong> Plan<br />

Regulador Seccional <strong>de</strong> Portales <strong>que</strong> liberaría la construcción <strong>de</strong> edificios <strong>en</strong><br />

altura <strong>en</strong> <strong>el</strong> Par<strong>que</strong> Portales. La organización volvió a re<strong>un</strong>irse para evaluar<br />

lo <strong>que</strong> significaría para <strong>el</strong> barrio esta modificación y por <strong>un</strong>animidad<br />

<strong>de</strong>cidieron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar esa <strong>de</strong>cisión <strong>que</strong>, a<strong>de</strong>más n<strong>un</strong>ca fue con<strong>su</strong>ltada con los<br />

propios vecinos <strong>de</strong>l barrio. En esa Asamblea, se resolvió: “esto no lo<br />

po<strong>de</strong>mos permitir por<strong>que</strong> indudablem<strong>en</strong>te construir torres <strong>en</strong> altura es<br />

<strong>de</strong>strucción, <strong>de</strong>molición y <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva expulsión <strong>de</strong> los sectores más<br />

humil<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l barrio a la periferia <strong>de</strong> la ciudad… a<strong>de</strong>más, la medida no ha<br />

sido con<strong>su</strong>ltada” (José Osorio, 2011). 43<br />

La respuesta oport<strong>un</strong>a <strong>de</strong> los<br />

vecinos <strong>de</strong>l barrio, fr<strong>en</strong>ó la <strong>de</strong>cisión m<strong>un</strong>icipal. De no haberse hecho, <strong>el</strong><br />

barrio habría <strong>su</strong>frido cambios significativos <strong>que</strong> habrían minado <strong>su</strong><br />

42<br />

Figuras 43-46. Protestas por la ba<strong>su</strong>ra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay (2005).<br />

43<br />

Anexos cit. 2—4.<br />

56


<strong>patrimonio</strong> histórico y cultural y la vida <strong>de</strong> barrio <strong>de</strong> la <strong>que</strong> se <strong>en</strong>orgullece<br />

<strong>su</strong> com<strong>un</strong>idad (www.<strong>territorio</strong>chile.cl y www.<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl).<br />

La organización partió con <strong>un</strong>a amplia campaña <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> firmas<br />

<strong>que</strong> motivó la convocatoria e incorporación <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes sociales<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los distintos grupos <strong>de</strong>l barrio, los <strong>que</strong>, a través <strong>de</strong><br />

Asambleas vecinales lograron gestar <strong>un</strong>a movilización colectiva contra tales<br />

medidas y consolidar <strong>un</strong>a organización <strong>que</strong> se instituye <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los<br />

intereses <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay fr<strong>en</strong>te a ag<strong>en</strong>tes públicos y<br />

privados externos <strong>que</strong> puedan transformar <strong>su</strong> dinámica barrial.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>su</strong> inicio la nueva organización vecinal id<strong>en</strong>tificada ya <strong>en</strong>tonces como<br />

Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, se planteó <strong>un</strong>a<br />

estrategia <strong>que</strong> involucrara <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión barrial “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

com<strong>un</strong>idad” 44<br />

. Su tarea prioritaria <strong>en</strong> esa primera etapa, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> varias<br />

medidas <strong>de</strong>tectadas a abordar, fue lograr la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Zona Típica por<br />

parte <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales, como <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er<br />

la especulación inmobiliaria.<br />

“Espontáneam<strong>en</strong>te” (José Osorio, 2011)<br />

44<br />

Noticias <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. http://www.<strong>territorio</strong>chile.cl/1516/article-77914.html.<br />

45<br />

Anexos cit. 2-4.<br />

45<br />

, com<strong>en</strong>zaron a actuar. Las<br />

primeras acciones se constituyeron <strong>en</strong> manifestaciones pacíficas. Alg<strong>un</strong>as<br />

personas “tiraban” la ba<strong>su</strong>ra a la calle como <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> protesta <strong>que</strong><br />

llamara la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Alcal<strong>de</strong> y <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación. Hubo<br />

mucha presión y paulatinam<strong>en</strong>te fueron “ganando la p<strong>el</strong>ea”. Se re<strong>un</strong>ieron<br />

<strong>en</strong> Asambleas vecinos <strong>de</strong>l barrio con distintas posturas y cre<strong>en</strong>cias políticas,<br />

sociales y culturales y a partir <strong>de</strong> la reflexión y discusión, éstas com<strong>en</strong>zaron<br />

a hacerse más periódicas para ir buscando conj<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te, como<br />

com<strong>un</strong>idad, soluciones para los problemas <strong>que</strong> había <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio. De a poco<br />

fueron <strong>su</strong>perando <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to crítico y <strong>construye</strong>ndo <strong>un</strong>a organización<br />

“<strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo”, dice José Osorio. “Nosotros nos <strong>de</strong>finimos como <strong>un</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to vecinal, no somos <strong>un</strong>a estructura jerárquica. Un movimi<strong>en</strong>to<br />

vecinal <strong>que</strong> <strong>en</strong> nuestra realidad ha f<strong>un</strong>cionado básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Asambleas<br />

horizontales, o sea, todos val<strong>en</strong> <strong>un</strong>o”.<br />

57


c) “De la protesta a la propuesta”.<br />

Una sigui<strong>en</strong>te acción r<strong>el</strong>evante, a juicio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s dirig<strong>en</strong>tes, les permitió<br />

“saltar a otra etapa” y g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong>a nueva dinámica <strong>de</strong> movilizaciones. Ante<br />

<strong>el</strong> Alcal<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>tó “<strong>un</strong>a <strong>de</strong>legación importante <strong>de</strong> vecinos, muy<br />

transversal” constituida por dueños <strong>de</strong> restaurantes, <strong>de</strong> hot<strong>el</strong>es, vecinos <strong>de</strong><br />

diversa proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l barrio, artistas, etc., logrando <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong>l<br />

propio Alcal<strong>de</strong>, <strong>de</strong> no continuar con <strong>el</strong> proyecto inmobiliario. (José Osorio,<br />

2011). 46<br />

Con las movilizaciones g<strong>en</strong>eradas y las Asambleas, los vecinos se dieron<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>que</strong> esa situación reactiva podía convertirse <strong>en</strong> <strong>un</strong>a especie <strong>de</strong><br />

acto reiterativo conforme fueran pres<strong>en</strong>tándose problemas o crisis y<br />

<strong>de</strong>cidieron <strong>en</strong>tonces pasar a lo <strong>que</strong> <strong>el</strong>los mismos d<strong>en</strong>ominaron “<strong>de</strong> la<br />

protesta a la propuesta”, <strong>construye</strong>ndo j<strong>un</strong>tos <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>que</strong> <strong>que</strong>rían para<br />

<strong>su</strong> barrio <strong>en</strong> bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad. Así, a fines <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2006,<br />

<strong>de</strong>cidieron convocar a <strong>un</strong> Cabildo, “primer ejercicio <strong>de</strong> participación<br />

<strong>de</strong>mocrática <strong>que</strong> no es convocado por las autorida<strong>de</strong>s sino <strong>que</strong> por la propia<br />

47<br />

com<strong>un</strong>idad <strong>que</strong> se autoconvoca” (José Osorio, 2011). En esa ocasión se<br />

re<strong>un</strong>ieron <strong>en</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Santiago y allí lograron g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong> diagnóstico<br />

participativo <strong>en</strong> torno a “<strong>el</strong> barrio <strong>que</strong> <strong>que</strong>remos”…, <strong>que</strong> es “básicam<strong>en</strong>te, la<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> cultural <strong>de</strong> este sector, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>un</strong> concepto<br />

amplio <strong>de</strong> <strong>patrimonio</strong> y <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> vida” (José Osorio, 2011). 48<br />

“’De la protesta a la propuesta’ a través <strong>de</strong> Cabildos, Cabildos <strong>que</strong> eran<br />

abiertos, con <strong>un</strong>a metodología participativa <strong>que</strong> la propia organización<br />

49<br />

trabajaba” (Rosario Carvajal, 2011).<br />

Fue <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>que</strong> <strong>su</strong>rgió, al interior <strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos, la<br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lograr la Declaración <strong>de</strong> Zona Típica, como <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong><br />

46<br />

Anexos cit. 2-4.<br />

47<br />

Ibid.<br />

48<br />

Ibid. “El barrio <strong>que</strong> <strong>que</strong>remos, <strong>el</strong> barrio <strong>que</strong> soñamos”, reza <strong>un</strong>a <strong>de</strong> las frases <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to.<br />

49<br />

Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Barrios y Zonas Patrimoniales. Ver<br />

Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

58


<strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivar la especulación inmobiliaria para no seguir <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

<strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong>l barrio. La Declaratoria, lograría proteger <strong>el</strong> barrio evitando la<br />

<strong>de</strong>strucción y posterior expulsión <strong>de</strong> los sectores más humil<strong>de</strong>s <strong>de</strong> él.<br />

Los vecinos, articulados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>de</strong>cidieron postular a <strong>un</strong> Fondo Nacional <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Cultural y las Artes (Fondart) <strong>que</strong> les permitiera obt<strong>en</strong>er recursos con <strong>el</strong> fin<br />

<strong>de</strong> preparar <strong>un</strong> Expedi<strong>en</strong>te Técnico <strong>que</strong> incorporaba características<br />

históricas, arquitectónicas y culturales <strong>de</strong>l sector para pres<strong>en</strong>tarlo al<br />

Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales. Para <strong>el</strong>aborar ese Expedi<strong>en</strong>te,<br />

realizaron <strong>en</strong>cuestas a los vecinos, g<strong>en</strong>eraron discusiones, j<strong>un</strong>taron firmas y<br />

rescataron r<strong>el</strong>atos <strong>en</strong> <strong>un</strong> proceso <strong>que</strong> duró aproximadam<strong>en</strong>te <strong>un</strong> año y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>que</strong> fueron apropiándose <strong>de</strong> ese <strong>patrimonio</strong> <strong>que</strong> les pert<strong>en</strong>ecía <strong>en</strong> la medida<br />

<strong>en</strong> <strong>que</strong> recuperaban <strong>su</strong> propia historia.<br />

Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la dinámica <strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> cómo opera<br />

esta estructura organizacional, es interesante <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> la respuesta <strong>que</strong><br />

da <strong>el</strong> dirig<strong>en</strong>te José Osorio ante la preg<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> f<strong>un</strong>ciona la<br />

Agrupación <strong>de</strong> los Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay: “No t<strong>en</strong>emos<br />

se<strong>de</strong>”, respon<strong>de</strong>, “<strong>el</strong> barrio es nuestra se<strong>de</strong>”. Allí no hay lí<strong>de</strong>r, no hay se<strong>de</strong>.<br />

La se<strong>de</strong> es <strong>el</strong> barrio y <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r es la com<strong>un</strong>idad.<br />

“Aquí hay <strong>un</strong> tejido social <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>era por <strong>un</strong>a vida mucho más<br />

amigable <strong>que</strong> existe, a escala humana, <strong>que</strong> es lo <strong>que</strong> permite<br />

mant<strong>en</strong>er muchas re<strong>de</strong>s sociales, mucha interacción. Y eso<br />

indudablem<strong>en</strong>te comparado con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>que</strong> hoy día nos v<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

como <strong>el</strong> gran mo<strong>de</strong>lo… <strong>que</strong> ha g<strong>en</strong>erado <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> anomalías<br />

sociales… y por eso es <strong>que</strong> esta vida <strong>de</strong> barrio, esta pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>que</strong><br />

hemos ido g<strong>en</strong>erando, ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> ver con <strong>el</strong> cómo nos r<strong>el</strong>acionamos, es<br />

lo <strong>que</strong> hemos luchado por mant<strong>en</strong>er… esta diversidad <strong>que</strong> da <strong>un</strong><br />

barrio… eso es lo <strong>que</strong> nosotros hemos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a esa<br />

diversidad a escala humana” (José Osorio, 2011). 50<br />

50 Anexos cit. 2-4.<br />

59


Rápidam<strong>en</strong>te y por la fortaleza e impacto <strong>de</strong> <strong>su</strong> acción, la Agrupación se<br />

constituyó <strong>en</strong> <strong>un</strong> refer<strong>en</strong>te para otras organizaciones vecinales, <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> la participación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la ciudadanía, sobre las <strong>de</strong>cisiones<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito local y com<strong>un</strong>al empiezan a cobrar cada vez más inquietud. La<br />

Agrupación se fue fortaleci<strong>en</strong>do por medio <strong>de</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> acciones<br />

dirigidas a construir <strong>el</strong> barrio <strong>que</strong> han soñado, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la<br />

gestión barrial y la preservación <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong>; la promoción cultural y<br />

artística, con la creación <strong>de</strong> Escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> integración social y rescate <strong>de</strong><br />

oficios tradicionales.<br />

Así, lo <strong>que</strong> empezó con <strong>un</strong>a protesta por la crisis sanitaria g<strong>en</strong>erada por la<br />

ba<strong>su</strong>ra y por la propuesta <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong>l Plan Regulador Seccional para <strong>el</strong><br />

Par<strong>que</strong> Portales, terminó constituyéndose <strong>en</strong> <strong>un</strong>a fuerte organización social<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

Actualm<strong>en</strong>te los Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay sigu<strong>en</strong><br />

re<strong>un</strong>iéndose <strong>en</strong> Asambleas m<strong>en</strong><strong>su</strong>ales y Cabildos anuales don<strong>de</strong> <strong>de</strong>cid<strong>en</strong><br />

colectivam<strong>en</strong>te temas r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> barrio, así como diseñan<br />

estrategias <strong>de</strong> gestión y alianza con <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio, la Sub<strong>de</strong>re y otros actores<br />

públicos y privados con los cuales interactúan y participan<br />

(www.<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl).<br />

d) Acciones estratégicas.<br />

Las acciones <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te, formaron parte <strong>de</strong> la Primera Etapa<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> la Agrupación. En la Seg<strong>un</strong>da Etapa, los esfuerzos se<br />

dirigieron hacia la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, g<strong>en</strong>eradas <strong>de</strong> manera participativa<br />

<strong>en</strong> Asambleas Abiertas semanales y Cabildos anuales, instancias <strong>que</strong><br />

prevalec<strong>en</strong> y se fortalec<strong>en</strong>, don<strong>de</strong> participan los vecinos y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

las organizaciones culturales y sociales <strong>de</strong>l barrio, qui<strong>en</strong>es a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> distintas<br />

responsabilida<strong>de</strong>s para materializar las propuestas hechas <strong>en</strong> estos<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. En esa etapa <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>liberativo, las <strong>de</strong>cisiones tomadas<br />

participativam<strong>en</strong>te por los vecinos <strong>en</strong> esos espacios colectivos, dieron forma<br />

a diversas líneas estratégicas <strong>que</strong> se <strong>en</strong>focaron <strong>en</strong>: a) la protección legal <strong>de</strong>l<br />

barrio a partir <strong>de</strong> la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica; b) la consolidación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

60


ed cultural <strong>de</strong>l barrio; c) la construcción <strong>de</strong> <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> barrio<br />

<strong>su</strong>st<strong>en</strong>table; d) la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> intercambio con otros barrios a partir <strong>de</strong> la<br />

campaña “Hermanami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> barrios”; e) la creación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a red nacional<br />

<strong>de</strong> zonas patrimoniales; f) la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> nuevos instrum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> los propietarios <strong>que</strong> habitan <strong>en</strong> Zonas Típicas y g), <strong>de</strong><br />

propuestas alternativas a la modificación <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Urbanismo.<br />

(www.<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl).<br />

Para este propósito, se crearon otras organizaciones e instancias, dirigidas a<br />

pot<strong>en</strong>ciar las acciones propuestas <strong>en</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong>,<br />

promovi<strong>en</strong>do y dif<strong>un</strong>di<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas iniciativas, a través <strong>de</strong><br />

órganos creados por la Agrupación <strong>que</strong> se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los canales <strong>de</strong><br />

com<strong>un</strong>icación con la com<strong>un</strong>idad.<br />

Quizá <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los más importantes, por ser <strong>el</strong> medio <strong>el</strong>ectrónico principal <strong>de</strong><br />

com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> la organización, es El Sitio <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrar información tanto <strong>de</strong> los objetivos, proyectos y líneas <strong>de</strong> acción<br />

<strong>de</strong> la Agrupación, como <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> realizan y las proyectadas a<br />

futuro. El Sitio <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay se actualiza constantem<strong>en</strong>te para <strong>que</strong> cumpla con<br />

esta f<strong>un</strong>ción.<br />

Figura 47. Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 47. Logo <strong>de</strong> El Sitio <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, medio <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong> la Agrupación<br />

<strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, dirigido por Rosario Carvajal.<br />

61


La F<strong>un</strong>dación Patrimonio Nuestro, es otra <strong>de</strong> las organizaciones <strong>que</strong>, j<strong>un</strong>to<br />

con la Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Barrios y Zonas Patrimoniales, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como<br />

objetivo <strong>el</strong> rescate, promoción, <strong>de</strong>sarrollo y conservación <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong><br />

cultural <strong>de</strong> Chile.<br />

Figura 48. Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 48. Logotipo <strong>de</strong> la F<strong>un</strong>dación Patrimonio Nuestro, creada <strong>en</strong> 2008,<br />

presidida por Rosario Carvajal y dirigida por Josefa Errázuriz, Manu<strong>el</strong><br />

Vilches, José Osorio y Rodrigo Sepúlveda.<br />

Figura 49. Fu<strong>en</strong>te:<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 49. Logotipo <strong>de</strong> la Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Barrios y Zonas<br />

Patrimoniales. La Presid<strong>en</strong>ta es Rosario Carvajal, la Vicepresid<strong>en</strong>ta Josefa<br />

Errázuriz y <strong>el</strong> Director José Osorio.<br />

62


A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> El Sitio <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, la Agrupación cu<strong>en</strong>ta con otros medios: <strong>un</strong>o<br />

escrito, la Revista B<strong>el</strong>lo Barrio y <strong>un</strong>o audiovi<strong>su</strong>al, TV Patrimonio, <strong>que</strong> se<br />

dif<strong>un</strong><strong>de</strong> por internet a través <strong>de</strong> la página <strong>de</strong> la F<strong>un</strong>dación Patrimonio<br />

Nuestro.<br />

Figura 50. Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 50. Logotipo <strong>de</strong> TV Patrimonio, creada para contribuir al rescate y<br />

prof<strong>un</strong>dización <strong>de</strong> la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong> las zonas patrimoniales <strong>de</strong> Chile (Zona<br />

Típica, Monum<strong>en</strong>tos Históricos, Santuarios <strong>de</strong> la Naturaleza, Monum<strong>en</strong>tos<br />

Ar<strong>que</strong>ológicos, Monum<strong>en</strong>tos Públicos), a través <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> programas<br />

audiovi<strong>su</strong>ales dif<strong>un</strong>didos por Internet <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la página<br />

www.<strong>patrimonio</strong>nuestro.cl. TV Patrimonio es dirigida por Camilo Carrasco y<br />

colaboran <strong>en</strong> <strong>el</strong> equipo Abraham Parra, José Osorio y Rosario Carvajal.<br />

e) El terremoto <strong>de</strong> 2010.<br />

El terremoto <strong>de</strong> 2010 significó <strong>un</strong>a catástrofe nacional. No sólo trajo consigo<br />

muerte y <strong>de</strong>strucción, sino <strong>que</strong> también la pérdida <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l<br />

<strong>patrimonio</strong> histórico y cultural <strong>de</strong>l país. En <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, la misma noche<br />

<strong>en</strong> <strong>que</strong> ocurrió <strong>el</strong> terremoto, la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay se movilizó activam<strong>en</strong>te para constituir las Brigadas <strong>de</strong><br />

Emerg<strong>en</strong>cia Patrimonial, convocando a más <strong>de</strong> 1.000 vol<strong>un</strong>tarios, <strong>que</strong><br />

lograron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar la emerg<strong>en</strong>cia. Cuando <strong>el</strong> Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago con <strong>su</strong><br />

equipo llegó al barrio <strong>un</strong> par <strong>de</strong> días <strong>de</strong>spués, los vecinos ya habían<br />

63


levantando <strong>un</strong> catastro <strong>de</strong> las casas afectadas y estaban organizados para<br />

a<strong>su</strong>mir <strong>su</strong> reparación, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong>l Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>que</strong> ning<strong>un</strong>a<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>las se <strong>de</strong>moliera. Fue a partir <strong>de</strong> esa nueva crisis <strong>que</strong> se crearon otras<br />

organizaciones <strong>que</strong> han fortalecido a la organización inicial (José Osorio,<br />

2011). 51<br />

Figuras 51 y 52 52<br />

51 Ibid.<br />

52 Figura 51. Calle Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l terremoto 2010.<br />

Figura 52. Brigadas vol<strong>un</strong>tarias <strong>de</strong> ayuda.<br />

Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay<br />

Así <strong>su</strong>rgió la Escu<strong>el</strong>a Taller <strong>de</strong> Artes y Oficios Fermín Vivaceta, como<br />

iniciativa <strong>de</strong> la F<strong>un</strong>dación Patrimonio Nuestro, <strong>que</strong> a través <strong>de</strong> los talleres<br />

<strong>que</strong> se realizan, busca formar mano <strong>de</strong> obra especializada <strong>en</strong> restauración<br />

<strong>de</strong> inmuebles patrimoniales, al mismo tiempo <strong>que</strong> recupera oficios<br />

tradicionales. A la fecha han reconstruido varias <strong>de</strong> las casas afectadas por<br />

<strong>el</strong> terremoto y ning<strong>un</strong>a ha sido <strong>de</strong>molida. Al mismo tiempo, se han realizado<br />

talleres <strong>en</strong> distintas áreas: a) rescate <strong>de</strong> inmuebles patrimoniales: <strong>de</strong><br />

manufactura <strong>de</strong> adobe, para lo cual, han v<strong>en</strong>ido maestros <strong>de</strong> otros países, a<br />

<strong>en</strong>señar <strong>el</strong> oficio <strong>que</strong> aquí se había perdido; <strong>de</strong> yesería, <strong>el</strong>ectricidad;<br />

carpintería; albañilería b) Huertos Urbanos (por m<strong>en</strong>cionar alg<strong>un</strong>os). La<br />

Escu<strong>el</strong>a Taller f<strong>un</strong>ciona <strong>en</strong> <strong>el</strong> MAC <strong>de</strong> Quinta Normal.<br />

64


Figura 53. Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 53. Logotipo <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a Taller <strong>de</strong> Artes y Oficios Fermín Vivaceta.<br />

Figuras 54 y 55. 53<br />

Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay<br />

También <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Integración Latinoamericana y la Oficina <strong>de</strong><br />

Gestión Patrimonial Com<strong>un</strong>itaria, son instancias creadas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

terremoto. Todas estas nuevas organizaciones, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> personalidad jurídica,<br />

ya <strong>que</strong> sólo a través <strong>de</strong> esa figura es posible optar a la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fondos<br />

concursables y lograr obt<strong>en</strong>er algún tipo <strong>de</strong> recursos para implem<strong>en</strong>tar los<br />

53<br />

Figuras 54 y 55. Talleres y trabajo vol<strong>un</strong>tario con la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Artes y Oficios<br />

Fermín Vivaceta.<br />

65


proyectos <strong>que</strong> se inscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> acción re<strong>su</strong><strong>el</strong>tas <strong>en</strong><br />

las Asambleas vecinales.<br />

La Oficina <strong>de</strong> Gestión Patrimonial Com<strong>un</strong>itaria <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, apoya y<br />

presta asesoría a la com<strong>un</strong>idad, <strong>de</strong> forma gratuita, <strong>en</strong> as<strong>un</strong>tos r<strong>el</strong>ativos al<br />

estado <strong>de</strong> <strong>su</strong>s vivi<strong>en</strong>das, ya sea para repararlas individualm<strong>en</strong>te o <strong>en</strong><br />

conj<strong>un</strong>to con la Escu<strong>el</strong>a Taller <strong>de</strong> Artes y Oficios. Hasta ahora, han reparado<br />

5 casas y a<strong>de</strong>más, se ha iniciado <strong>un</strong> proyecto <strong>de</strong> restauración <strong>de</strong> las casas<br />

<strong>de</strong>l arquitecto Luciano Kulczewski <strong>que</strong> se ubican <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>en</strong> calle<br />

Catedral, <strong>en</strong>tre Libertad y Esperanza. A <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da<br />

Integración Latinoamericana, ti<strong>en</strong>e como propósito apoyar a los vecinos <strong>de</strong>l<br />

barrio <strong>en</strong> la resolución <strong>de</strong> <strong>su</strong>s problemas <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

inmigrantes <strong>que</strong> han llegado al Barrio.<br />

Figura 56. Fu<strong>en</strong>te:<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 56. Logotipo <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Integración Latinoamericana.<br />

Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te con la necesidad <strong>de</strong> resolver los problemas <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

muchos <strong>de</strong> los vecinos, la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos apoya propuestas <strong>que</strong> se<br />

dirig<strong>en</strong> al rescate integral <strong>de</strong> la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong>l barrio. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Club<br />

Deportivo El Gran Y<strong>un</strong>gay, <strong>que</strong> <strong>su</strong>rgió como i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los integrantes<br />

<strong>de</strong> la Agrupación, <strong>de</strong> incorporar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>portivas para integrar a los<br />

distintos estratos etarios <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad. A la fecha, <strong>el</strong> Club, ha realizado<br />

varios campeonatos <strong>de</strong>portivos.<br />

66


Figura 57. Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

Figura 58. Logotipo <strong>de</strong>l Club Deportivo Social y Cultural <strong>el</strong> Gran Y<strong>un</strong>gay,<br />

dirigido por Eddie Arias.<br />

La F<strong>un</strong>dación Víctor Jara, es otra <strong>de</strong> las organizaciones <strong>que</strong> ha colaborado<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa patrimonial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to vecinal, prestando <strong>su</strong>s intalaciones para la realización <strong>de</strong><br />

re<strong>un</strong>iones; para <strong>el</strong> acopio <strong>de</strong> material y víveres –<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l terremoto-;<br />

con activida<strong>de</strong>s culturales, recitales, etc. y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preocupación por la<br />

integración <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>que</strong> viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>en</strong> <strong>un</strong> proyecto<br />

conj<strong>un</strong>to con la Escu<strong>el</strong>a Alemania, f<strong>un</strong>dó la Escu<strong>el</strong>a Víctor Jara para niños,<br />

don<strong>de</strong> se impart<strong>en</strong> talleres artísticos <strong>de</strong> teatro, pintura, música.<br />

f) Propuestas, acciones y activida<strong>de</strong>s.<br />

Movilización y Organización son los principales valores <strong>que</strong> promueve <strong>el</strong><br />

Comité <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, y <strong>que</strong> se inscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> los cuatro<br />

ámbitos <strong>de</strong> acción, <strong>de</strong>finidos por <strong>el</strong>los, para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong>:<br />

- Construcción y Rescate <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> natural y cultural.<br />

- Id<strong>en</strong>tidad y Cultura.<br />

- Gestión Com<strong>un</strong>itaria y Participativa.<br />

- Mejorami<strong>en</strong>to Urbano.<br />

A partir <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> estos ámbitos <strong>de</strong> acción y <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

trabajo, la Agrupación ha continuado fortaleci<strong>en</strong>do y g<strong>en</strong>erando nuevos<br />

67


vínculos y alianzas estratégicas con otras colectivida<strong>de</strong>s. Así,<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> la Arupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay, viajan y participan <strong>en</strong> otras iniciativas ciudadanas, locales y<br />

com<strong>un</strong>ales <strong>de</strong> otras regiones o países, adhiri<strong>en</strong>do <strong>su</strong> apoyo y solidaridad, a<br />

través <strong>de</strong> la difusión y convocatoria al resto <strong>de</strong> la sociedad civil, <strong>de</strong> las<br />

acciones programadas, como también comparti<strong>en</strong>do la experi<strong>en</strong>cia<br />

adquirida <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>su</strong> organización. La campaña contra <strong>el</strong><br />

proyecto HidroAysén; <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to estudiantil y social, contra <strong>el</strong> lucro <strong>en</strong><br />

la educación; la iniciativa <strong>de</strong> los Canteros <strong>de</strong> Colina, <strong>que</strong> busca la<br />

Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica <strong>de</strong> las Canteras <strong>de</strong> Colina, para dar a conocer y<br />

dif<strong>un</strong>dir <strong>el</strong> trabajo <strong>que</strong> realizan; la com<strong>un</strong>idad <strong>de</strong>l Campam<strong>en</strong>to El Molino <strong>de</strong><br />

Dichato <strong>de</strong>l Movimi<strong>en</strong>to Nacional por <strong>un</strong>a Reconstrución Justa; los vecinos<br />

<strong>de</strong>l Barrio Matta Sur, por la recuperación y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>su</strong> barrio; <strong>el</strong> conflicto<br />

por <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Par<strong>que</strong> Forestal o <strong>el</strong> rechazo a la<br />

construcción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a cárc<strong>el</strong> <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo Patrimonial <strong>de</strong> Alhué,<br />

son batallas con las cuales la organización ha solidarizado.<br />

68


VI.4 Rescate <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> y Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica.<br />

Los límites <strong>de</strong>l barrio.<br />

No es fácil establecer los límites <strong>de</strong>l Barrio. En las conversaciones con los<br />

vecinos, asoma algo <strong>que</strong> se conoce y <strong>su</strong><strong>el</strong>e ocurrir, y es <strong>que</strong> muchas veces esos<br />

límites políticos-administrativos no coincid<strong>en</strong> con los <strong>que</strong> <strong>su</strong>s propios habitantes<br />

les otorgan, es <strong>de</strong>cir, con los límites sociales <strong>que</strong> <strong>el</strong>los mismos establec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia y viv<strong>en</strong>cia. Existe docum<strong>en</strong>tación <strong>que</strong> fija <strong>el</strong> perímetro <strong>de</strong>l<br />

barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>en</strong>tre San Pablo (al norte), Matucana (al poni<strong>en</strong>te), Alameda (al<br />

<strong>su</strong>r) y Cumming (al ori<strong>en</strong>te), pero otros datos lo fijan al norte <strong>en</strong> Mapocho, al<br />

<strong>su</strong>r <strong>en</strong> Av. Portales y al poni<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Av. Brasil (Boldrini, 1994).<br />

Tras los límites formales <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>de</strong> acuerdo a cómo <strong>su</strong>s habitantes<br />

lo reconoc<strong>en</strong>, alg<strong>un</strong>os m<strong>en</strong>cionan San Pablo, Cumming, Quinta Normal, Estación<br />

C<strong>en</strong>tral y por <strong>su</strong>puesto Y<strong>un</strong>gay. Pero, los <strong>de</strong>l extremo <strong>su</strong>r-poni<strong>en</strong>te se v<strong>en</strong> a sí<br />

mismos como habitantes <strong>de</strong> Estación C<strong>en</strong>tral y no <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Los más<br />

cercanos a Cumming se dic<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Barrio Brasil o <strong>de</strong> Cumming. Los <strong>que</strong> están<br />

cerca <strong>de</strong>l Hospital San Juan <strong>de</strong> Dios, se id<strong>en</strong>tifican por <strong>su</strong> mismo nombre: los <strong>de</strong><br />

San Juan <strong>de</strong> Dios (Araya et. Al., 1996). Los <strong>que</strong> se dic<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay son<br />

los más cercanos a la plaza <strong>de</strong>l Roto Chil<strong>en</strong>o, <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia hacia<br />

Huérfanos y Esperanza. Esta id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong>l barrio con <strong>un</strong> sector<br />

<strong>de</strong>terminado se reproduce <strong>en</strong> las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos lo <strong>que</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

por<strong>que</strong> se trata <strong>de</strong> organizaciones territoriales <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong>s fronteras bi<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>limitadas. Sin embargo, la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay, plantea otra perspectiva territorial más amplia y se refiere a “El Gran<br />

Y<strong>un</strong>gay”, incorporando <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> Cumming a Brasil, límite original <strong>de</strong> la<br />

chacra cedida a García <strong>de</strong> Cáceres.<br />

De este modo, la Agrupación <strong>de</strong> los Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay,<br />

hizo la opción <strong>de</strong> buscar la ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> Zona Típica a través <strong>de</strong> la propuesta<br />

pres<strong>en</strong>tada al Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales, como la forma más clara <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>svanecer la am<strong>en</strong>aza inmim<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong>l barrio, consi<strong>de</strong>rando<br />

todo <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te, “<strong>el</strong> Gran Y<strong>un</strong>gay”.<br />

69


Figura 58. Fu<strong>en</strong>te: Estudio <strong>de</strong>l Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te.<br />

Figura 58. Los límites <strong>de</strong>l plano: Polígono compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre Calle Balmaceda al<br />

Norte, calle Matucana <strong>el</strong> Poni<strong>en</strong>te, Alameda Bernardo O’Higgins al Sur y la<br />

70


Autopista Norte-Sur (Manu<strong>el</strong> Rodríguez) al Ori<strong>en</strong>te. La Agrupación <strong>de</strong> Vecinos<br />

consi<strong>de</strong>ró toda esta área <strong>que</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> “Gran Y<strong>un</strong>gay”, dividida <strong>en</strong> 4 zonas.<br />

Las zonas <strong>que</strong> vemos <strong>en</strong> <strong>el</strong> plano compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> las sigui<strong>en</strong>tes áreas:<br />

- Z1: Norte Balmaceda<br />

N: Balmaceda<br />

P: Matucana<br />

S: San Pablo<br />

O: Manu<strong>el</strong> Rodríguez<br />

- Z2: Poni<strong>en</strong>te Y<strong>un</strong>gay<br />

N: San Pablo<br />

P: Matucana<br />

S: Portales<br />

O: Cumming<br />

- Z3: Zona Ori<strong>en</strong>te Brasil<br />

N: Portales-Agustinas<br />

P: Matucana<br />

S: Alameda<br />

O: Manu<strong>el</strong> Rodríguez<br />

-Z4: Zona Sur Alameda/Concha y Toro<br />

N: Portales-Agustinas<br />

P: Matucana<br />

S: Alameda<br />

O: Manu<strong>el</strong> Rodríguez<br />

El estudio pres<strong>en</strong>tado por los vecinos -a través <strong>de</strong>l Expedi<strong>en</strong>te Técnico realizado<br />

con recursos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>un</strong> Fondart-, al Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales,<br />

propuso la ext<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Zona Típica a las ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> sector <strong>de</strong><br />

Santiago Poni<strong>en</strong>te.<br />

71


Figura 59. Elaboración: Andrés Jac<strong>que</strong>s y Rosa María Bulnes, (2011).<br />

En la Figura 59 aparec<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong>l Gran Y<strong>un</strong>gay, la propuesta<br />

<strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> Zona Típica <strong>en</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te, pres<strong>en</strong>tada por los Vecinos<br />

por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay al Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales. En<br />

azul, se grafica la Zona Típica <strong>que</strong> existía y <strong>en</strong> fuccia, la expansión solicitada.<br />

72


El re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong>l trem<strong>en</strong>do esfuerzo vecinal formulando <strong>un</strong>a propuesta concreta<br />

a través <strong>de</strong>l proyecto pres<strong>en</strong>tado, se expresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te plano <strong>de</strong>l Consejo<br />

<strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos.<br />

Figura 60. Fu<strong>en</strong>te: Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales.<br />

La Figura 60 correspon<strong>de</strong> al Plano Oficial <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos<br />

Nacionales <strong>de</strong> Zona Típica <strong>de</strong>clarada. En azul las Zonas Típicas <strong>de</strong>claradas con<br />

anterioridad a la pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l proyecto y con <strong>un</strong>a línea p<strong>un</strong>teada roja las<br />

nuevas. Los Monum<strong>en</strong>tos Históricos, achurados <strong>en</strong> rojo; los Inmuebles <strong>de</strong><br />

Conservación Histórica, <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> y las Zonas <strong>de</strong> Conservación Histórica y Zonas<br />

Especiales <strong>de</strong> la ciudad (como la Quinta Normal, <strong>de</strong>clarada Santuario <strong>de</strong> la<br />

73


Naturaleza) <strong>en</strong> morado.<br />

Figura 61. Elaboración: Andrés Jac<strong>que</strong>s y Rosa María Bulnes, (2011).<br />

En la Figura 61 se señala <strong>en</strong> Rojo <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> la ampliación <strong>de</strong> Zona Típica<br />

<strong>de</strong>clarada por <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l polígono <strong>que</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> “Gran Y<strong>un</strong>gay”.<br />

74


VI.5 Actores y organizaciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la acción colectiva <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

En <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay -al igual <strong>que</strong> <strong>en</strong> otros-, interactúan <strong>un</strong>a gran<br />

cantidad <strong>de</strong> agrupaciones y organizaciones <strong>que</strong> trabajan <strong>en</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong><br />

acción. No todas están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la acción <strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por<br />

la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Sin embargo, es importante <strong>de</strong>stacar <strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

principio, la Agrupación logró re<strong>un</strong>ir a bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad, así como a<br />

otros actores intra-barriales y extra-barriales. La preg<strong>un</strong>ta <strong>que</strong> <strong>su</strong>rge busca<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ¿cuáles son las instancias y esc<strong>en</strong>arios es los cuales la acción por la<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio ha convocado y movilizado a la mayor parte <strong>de</strong> estas<br />

organizaciones?<br />

En <strong>un</strong> primer mom<strong>en</strong>to, la Agrupación se nombró así misma como “Vecinos<br />

Organizados” (Claudia Pascual, 2011). 54<br />

54 Anexos cit. 2-4.<br />

Realm<strong>en</strong>te eso eran y <strong>en</strong> gran medida<br />

lo sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do. No había –<strong>en</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong>, ni actualm<strong>en</strong>te-, partidos políticos ni<br />

otro tipo <strong>de</strong> intereses creados tras la organización, lo <strong>que</strong> no quiere <strong>de</strong>cir <strong>que</strong>,<br />

<strong>en</strong> las distintas etapas <strong>de</strong> <strong>su</strong> proceso <strong>de</strong> vida, no se hayan incorporado también<br />

g<strong>en</strong>te o grupos adscritos a éstos.<br />

Las sigui<strong>en</strong>tes tablas, m<strong>en</strong>cionan los actores y Organizaciones Públicas,<br />

Privadas, <strong>de</strong> la Sociedad Civil y Territoriales <strong>que</strong> interactúan <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>que</strong><br />

participan o han estado pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

75


Figura 66. Elaboración: Andrés Jac<strong>que</strong>s y Rosa María Bulnes, (2011).<br />

En <strong>el</strong> plano <strong>de</strong> la Figura 66, se muestran las 4 zonas <strong>de</strong> Santiago Poni<strong>en</strong>te<br />

consi<strong>de</strong>radas por la Agrupación para la propuesta <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> Zona Típica,<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong>l Gran Y<strong>un</strong>gay <strong>en</strong> línea negra p<strong>un</strong>teada; <strong>el</strong> límite <strong>de</strong>l<br />

Barrio Y<strong>un</strong>gay, según la percepción <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes y <strong>de</strong> parte <strong>de</strong><br />

la bibliografía con<strong>su</strong>ltada para este trabajo <strong>de</strong> tesis, <strong>en</strong> azul; <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> la Zona<br />

Típica <strong>de</strong>clarada, <strong>en</strong> línea roja p<strong>un</strong>teada y las áreas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las 5 J<strong>un</strong>tas<br />

<strong>de</strong> Vecinos correspondi<strong>en</strong>tes a la Agrupación Vecinal Nº 3.<br />

76


Figura 67. Elaboración: Andrés Jac<strong>que</strong>s y Rosa María Bulnes, (2011).<br />

En <strong>el</strong> plano <strong>de</strong> la Figura 67, se localizan las organizaciones e instituciones <strong>que</strong><br />

han participado o apoyado al movimi<strong>en</strong>to vecinal. En negro las Privadas, <strong>en</strong> azul<br />

las Públicas, <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>, las Com<strong>un</strong>itarias y <strong>en</strong> rojo las <strong>de</strong> la Sociedad Civil.<br />

A<strong>un</strong><strong>que</strong> no aparec<strong>en</strong> todas, <strong>de</strong>bido a la dinámica <strong>de</strong> interacción <strong>que</strong> respon<strong>de</strong> a<br />

las estrategias diseñadas para cada mom<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada <strong>un</strong>a<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>las, <strong>el</strong> color <strong>que</strong> más se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> la gráfica es <strong>el</strong> negro,<br />

correspondi<strong>en</strong>te a las organizaciones Privadas. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>de</strong> las Públicas<br />

(<strong>en</strong> azul), sólo <strong>un</strong>a se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio. Las otras están fuera, pero<br />

a<strong>de</strong>más, son muy pocas.<br />

77


VII. Análisis<br />

Hemos incorporado <strong>en</strong> esta investigación <strong>el</strong> planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Stev<strong>en</strong> Johnson<br />

sobre los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes por<strong>que</strong> la <strong>de</strong>scripción hecha por él respecto <strong>de</strong>l<br />

orig<strong>en</strong> y comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éstos <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> <strong>un</strong>a perspectiva interesante para<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r alg<strong>un</strong>os movimi<strong>en</strong>tos sociales urbanos. En particular, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

vecinal <strong>que</strong> dio paso a la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay, ti<strong>en</strong>e muchos rasgos similares a los <strong>que</strong> caracterizan a estos sistemas<br />

don<strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>un</strong> contexto complejo (como sería la diversidad socio-cultural<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio), los miembros dispersos se auto-convocan para confluir y<br />

formar <strong>un</strong> sistema fuertem<strong>en</strong>te organizado <strong>en</strong> <strong>un</strong>a acción o propósito común.<br />

¿Cuál es ese factor <strong>que</strong> posibilita la conflu<strong>en</strong>cia? ¿Qué es lo <strong>que</strong> permite la<br />

organización?<br />

VII.1 Acciones concomitantes <strong>en</strong> la cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> impacto.<br />

VII.1.1 Factores <strong>que</strong> movilizan la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a Stev<strong>en</strong> Johnson, y al ejemplo <strong>de</strong>l Moho <strong>de</strong> Fango, los organismos<br />

<strong>un</strong>ic<strong>el</strong>ulares <strong>de</strong> los cuales está compuesto, se convocan para <strong>un</strong>a tarea muy<br />

clara: <strong>en</strong>contrar alim<strong>en</strong>to, sin éste, no es posible la <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> Moho <strong>de</strong> Fango es capaz <strong>de</strong> organizarse <strong>en</strong> <strong>un</strong>a colonia, ante la<br />

am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia, por “<strong>un</strong>a característica <strong>que</strong> lo hace muy particular: es<br />

<strong>un</strong> ser bi<strong>en</strong> social. A<strong>un</strong><strong>que</strong> las células normalm<strong>en</strong>te viv<strong>en</strong> separadas <strong>un</strong>as <strong>de</strong><br />

otras, <strong>un</strong>ic<strong>el</strong>ulares al fin, todo cambia cuando se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> am<strong>en</strong>azadas” 55<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, la convocatoria <strong>su</strong>rge también ante<br />

<strong>un</strong> hecho <strong>que</strong>, tanto para los vecinos como para <strong>el</strong> barrio, se traduce <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

am<strong>en</strong>aza. ¿Una am<strong>en</strong>aza a qué o a quiénes? ¿Cuál sería <strong>el</strong> factor o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza? ¿Qué dio orig<strong>en</strong> a la am<strong>en</strong>aza o cómo <strong>su</strong>rge ésta?<br />

“Lo primero fue <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza y yo creo <strong>que</strong> hay muchas organizaciones<br />

<strong>que</strong> <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong> conflicto… La g<strong>en</strong>te reacciona <strong>de</strong> manera muy<br />

55 Sobre <strong>el</strong> Dictyost<strong>el</strong>ium discoi<strong>de</strong>um <strong>en</strong><br />

http://www.ci<strong>en</strong>ciacierta.org/2010/05/dictyost<strong>el</strong>ium-discoidium-y-los.html.<br />

78


espontánea fr<strong>en</strong>te a <strong>un</strong> conflicto don<strong>de</strong> ve <strong>que</strong> está dañada <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida… sin mucha teorización i<strong>de</strong>ológica” (Rosario Carvajal, 2011). 56<br />

La crisis g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio con <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong><br />

ba<strong>su</strong>ra dio <strong>el</strong> p<strong>un</strong>tapié inicial <strong>de</strong> <strong>un</strong>a organización <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />

insospechadas, por<strong>que</strong> lo <strong>que</strong> estaba tras ese hecho específico <strong>de</strong> modificar la<br />

frecu<strong>en</strong>cia y trayectos <strong>de</strong> los camiones recolectores, <strong>un</strong>ilateralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

M<strong>un</strong>icipio, <strong>de</strong>sconoci<strong>en</strong>do la dinámica barrial, ponía <strong>en</strong> riesgo la salud <strong>de</strong> la<br />

com<strong>un</strong>idad. Las primeras protestas <strong>su</strong>rgieron como reacción natural e instalaron<br />

a los vecinos <strong>en</strong> <strong>un</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> alerta <strong>que</strong> fue articulando la movilización y la<br />

acción organizada.<br />

“¡Fue espontáneo! Fue <strong>un</strong>a reacción espontánea <strong>que</strong> básicam<strong>en</strong>te se<br />

graficó <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar Asambleas para ver qué hacíamos e indudablem<strong>en</strong>te<br />

estas Asambleas fueron acompañadas <strong>de</strong> discusión, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> cartas<br />

<strong>que</strong> se <strong>el</strong>aboraron para <strong>de</strong>cirle al Alcal<strong>de</strong>: ‘no estamos <strong>de</strong> acuerdo con eso,<br />

nos está afectando. Mire cómo está <strong>el</strong> barrio: está ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> ba<strong>su</strong>ra. Había<br />

sectores <strong>que</strong> habían rumas <strong>de</strong> dos metros <strong>de</strong> ba<strong>su</strong>ra. Y eso<br />

indudablem<strong>en</strong>te nos g<strong>en</strong>eró <strong>un</strong> perjuicio <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> vida y ahí se<br />

empezó a dar <strong>un</strong>a dinámica <strong>que</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Asambleas fueron mutando <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

organización <strong>que</strong> perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se fue j<strong>un</strong>tando… A partir <strong>de</strong> esta<br />

dinámica <strong>de</strong> Asamblea espontánea pasan a ser Asambleas ya regulares y<br />

perman<strong>en</strong>tes, <strong>que</strong> van dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cómo po<strong>de</strong>mos ir solucionando,<br />

pidi<strong>en</strong>do audi<strong>en</strong>cias con <strong>el</strong> Alcal<strong>de</strong>, g<strong>en</strong>erando <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> re<strong>un</strong>iones con<br />

autorida<strong>de</strong>s; es lo <strong>que</strong> g<strong>en</strong>era este germ<strong>en</strong> <strong>de</strong> la organización” (José<br />

Osorio, 2011).<br />

57<br />

La movilización permitió <strong>que</strong>, a poco andar, se <strong>en</strong>teraran <strong>de</strong> la propuesta <strong>de</strong>l<br />

M<strong>un</strong>icipio, <strong>de</strong> modificar <strong>el</strong> Plan Regulador Seccional. En este s<strong>en</strong>tido, se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cir <strong>que</strong> ambos hechos: la crisis por la ba<strong>su</strong>ra y <strong>el</strong> cambio al Plan Regulador,<br />

se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los factores p<strong>un</strong>tuales <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza al barrio y a <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>,<br />

<strong>que</strong> movilizan la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. La am<strong>en</strong>aza, es la recurr<strong>en</strong>cia común <strong>de</strong><br />

56 Anexos cit. 2-4.<br />

57 Anexos cit. 2-4.<br />

79


hechos p<strong>un</strong>tuales <strong>que</strong> van dando fisonomía a <strong>un</strong>a acción más articulada (como<br />

<strong>el</strong> Moho <strong>de</strong> Fango).<br />

“No habíamos terminado <strong>de</strong> solucionar eso <strong>que</strong> <strong>en</strong> la práctica se soluciona<br />

<strong>en</strong> la <strong>el</strong>ección m<strong>un</strong>icipal sigui<strong>en</strong>te, cuando <strong>el</strong> año 2006 nos <strong>en</strong>teramos, por<br />

<strong>un</strong>a ca<strong>su</strong>alidad <strong>de</strong> la vida, <strong>de</strong> <strong>que</strong> v<strong>en</strong>ía la modificación al Plan Regulador<br />

Seccional <strong>de</strong> Portales y <strong>que</strong> básicam<strong>en</strong>te consistía <strong>en</strong> re<strong>su</strong>m<strong>en</strong>, <strong>que</strong> se iban<br />

a liberar las alturas <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l par<strong>que</strong> Portales. Y eso indudablem<strong>en</strong>te,<br />

como nosotros ya v<strong>en</strong>íamos con Asambleas, con <strong>un</strong>a dinámica <strong>de</strong> trabajo,<br />

nos puso <strong>en</strong> alerta, nos t<strong>en</strong>sionó e hicimos la discusión respecto <strong>de</strong> qué<br />

tan provechoso era esto para la com<strong>un</strong>idad” (José Osorio, 2011). 58<br />

Si <strong>el</strong> conflicto por la ba<strong>su</strong>ra fue <strong>un</strong>a alerta colectiva, <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l M<strong>un</strong>icipio <strong>de</strong> modificar <strong>el</strong> Plan Regulador fue <strong>el</strong> factor <strong>que</strong> aglutinó<br />

y fortaleció la organización barrial, a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong>a molestia <strong>que</strong> se v<strong>en</strong>ía<br />

gestando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la administración <strong>de</strong> Jaime Ravinet.<br />

“Durante la administración <strong>de</strong> Jaime Ravinet se había producido <strong>un</strong><br />

cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Plan Regulador <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l cambio <strong>en</strong> la posibilidad <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r construir <strong>en</strong> altura, lo cual indudablem<strong>en</strong>te había g<strong>en</strong>erado <strong>un</strong><br />

impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>en</strong> los vecinos, <strong>que</strong> habían visto cómo <strong>su</strong> geografía<br />

estaba cambiando y lo veían como <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza. Hay <strong>que</strong> recordar <strong>que</strong><br />

todos estos estímulos se dieron a través <strong>de</strong> los <strong>su</strong>bsidios. Había<br />

claram<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a política ori<strong>en</strong>tada a las inmobiliarias <strong>que</strong> yo creo <strong>que</strong> la<br />

g<strong>en</strong>te tal vez no la t<strong>en</strong>ía digerida como la ti<strong>en</strong>e hoy día o como la tuvo a<br />

propósito <strong>de</strong> la lucha por la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica. Pero sí había <strong>un</strong>a<br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>que</strong> algo estaba cambiando <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio. Yo creo <strong>que</strong> ese es<br />

<strong>un</strong> primer <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>que</strong> es importante y <strong>que</strong>… la población <strong>que</strong> había<br />

habitado <strong>el</strong> barrio históricam<strong>en</strong>te, … empieza a s<strong>en</strong>tir… <strong>de</strong> manera muy<br />

concreta” (Gloria Konig, 2011).<br />

59<br />

Para la com<strong>un</strong>idad, la construcción <strong>de</strong> edificios <strong>en</strong> altura repres<strong>en</strong>taba <strong>un</strong>a<br />

am<strong>en</strong>aza <strong>que</strong> cambiaría f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te este barrio tradicional, modificando<br />

58 Ibid.<br />

59 Anexos cit. 2-4.<br />

80


no sólo <strong>su</strong> escala y características arquitectónicas, sino <strong>que</strong> también <strong>su</strong><br />

dinámica barrial, <strong>su</strong> com<strong>un</strong>idad y finalm<strong>en</strong>te <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> expulsar<br />

hacia la periferia <strong>de</strong> la ciudad, a los sectores más pobres <strong>de</strong>l barrio. J<strong>un</strong>to con<br />

<strong>el</strong>lo, más vehículos circulando <strong>en</strong> la zona y <strong>un</strong>a pérdida <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre la<br />

com<strong>un</strong>idad <strong>que</strong> se conoce <strong>en</strong>tre sí, <strong>su</strong>s raíces, <strong>su</strong> historia, <strong>su</strong>s calles y plazas.<br />

“Si no, íbamos a terminar <strong>en</strong> este barrio ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> edificios <strong>de</strong> 15, o torres<br />

<strong>de</strong> 20 o 30 pisos. Entonces dijimos: ‘aquí se va a <strong>de</strong>struir todo’. Por<strong>que</strong> la<br />

vida, la visión inmobiliaria es…, la construcción <strong>de</strong> ciudad, ésta <strong>que</strong> nos<br />

impon<strong>en</strong>, son <strong>su</strong>percarreteras y edificios grandotes don<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te llega a<br />

<strong>su</strong> edificios <strong>en</strong> <strong>el</strong> auto, ¿no es cierto?, al <strong>su</strong>bterráneo. Después <strong>su</strong>be a <strong>su</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y no conversa con <strong>el</strong> vecino y con nadie. Entonces tu <strong>de</strong>cí:<br />

‘claro, esa es la construcción <strong>de</strong> <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo’, pero <strong>que</strong> no necesariam<strong>en</strong>te<br />

es <strong>el</strong> nuestro” (Eddie Arias, 2011). 60<br />

Así, las acciones realizadas <strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante, fueron ori<strong>en</strong>tadas a garantizar la<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio y la vida <strong>que</strong> allí se <strong>construye</strong> contra cualquier factor <strong>que</strong><br />

at<strong>en</strong>tara contra <strong>el</strong>las. La Am<strong>en</strong>aza <strong>en</strong>tonces (así con mayúscula), está<br />

repres<strong>en</strong>tada por estos actos o <strong>de</strong>cisiones <strong>que</strong> pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong><br />

(<strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto amplio <strong>de</strong> <strong>su</strong> significado) <strong>de</strong>l barrio.<br />

Este movimi<strong>en</strong>to <strong>que</strong> modifica <strong>su</strong>s dim<strong>en</strong>siones, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> distintos<br />

factores, muestra la complejidad propia <strong>de</strong> la vida y la sociedad, <strong>que</strong> se expresa<br />

<strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s contemporáneas. No obstante, es justam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa<br />

complejidad y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> “la i<strong>de</strong>a según la cual <strong>el</strong> dominio sobre <strong>el</strong> espacio<br />

constituye <strong>un</strong>a fu<strong>en</strong>te f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal y omnipres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r social sobe la vida<br />

cotidiana” (Harvey, 1989, p. 251) -inscrita <strong>en</strong> la propuesta <strong>de</strong> Lefebvre <strong>de</strong>l<br />

Derecho a la Ciudad-, <strong>que</strong> se hace posible la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la acción colectiva.<br />

“Así son los movimi<strong>en</strong>tos sociales. Un grupo <strong>de</strong> personas, a veces sin<br />

intereses com<strong>un</strong>es previos, se ve am<strong>en</strong>azado <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>a coy<strong>un</strong>tura<br />

60 Presid<strong>en</strong>te Club Deportivo El Gran Y<strong>un</strong>gay. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

81


histórica y se autoconvoca. Descubre los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> afinidad y se <strong>un</strong>e a<br />

luchar por lo <strong>que</strong> consi<strong>de</strong>ra justo”. 61<br />

VII.1.2 Conflictos emerg<strong>en</strong>tes y concat<strong>en</strong>antes <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> conflicto nos ubica <strong>en</strong> <strong>un</strong> esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificamos a dos<br />

gran<strong>de</strong>s actores involucrados <strong>en</strong> él. Por <strong>un</strong> lado <strong>un</strong> actor g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> la<br />

conflictividad, es <strong>de</strong>cir, qui<strong>en</strong> vulnera <strong>un</strong> <strong>de</strong>recho o g<strong>en</strong>era la insatisfacción <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a necesidad y por <strong>el</strong> otro lado, <strong>el</strong> actor <strong>que</strong> experim<strong>en</strong>ta esa vulneración, <strong>que</strong><br />

se si<strong>en</strong>te abusado y pa<strong>de</strong>ce <strong>el</strong> conflicto.<br />

Como hemos dicho antes, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio se expresó por <strong>el</strong> conflicto inicial <strong>de</strong> la ba<strong>su</strong>ra.<br />

Allí, la M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> Santiago es id<strong>en</strong>tificada como <strong>el</strong> actor g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> ese<br />

conflicto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>, <strong>un</strong>ilateralm<strong>en</strong>te, cambiar <strong>el</strong><br />

recorrido <strong>de</strong> los camiones recolectores <strong>de</strong> ba<strong>su</strong>ra, <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong>s propios<br />

intereses sin contemplar <strong>el</strong> problema <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>eraría <strong>en</strong> la com<strong>un</strong>idad <strong>que</strong> <strong>el</strong>la<br />

misma repres<strong>en</strong>ta. Este conflicto fue <strong>el</strong> catalizador <strong>de</strong> <strong>un</strong> malestar <strong>en</strong> la<br />

com<strong>un</strong>idad, <strong>que</strong> se había ido gestando con la anterior administración <strong>de</strong><br />

Ravinet, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma arbitraria e incon<strong>su</strong>lta, había iniciado <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong><br />

R<strong>en</strong>ovación Urbana, <strong>que</strong> alteraba la fisonomía <strong>de</strong>l barrio.<br />

Por lo tanto, la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> la M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> cambiar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />

recolección <strong>de</strong> la noche a la mañana, g<strong>en</strong>eró <strong>un</strong> rechazo colectivo espontáneo.<br />

“Santiago había t<strong>en</strong>ido históricam<strong>en</strong>te, o por lo m<strong>en</strong>os durante 20 años,<br />

<strong>un</strong>a recolección <strong>de</strong> los 7 días <strong>de</strong> la semana <strong>en</strong> todos los límites <strong>de</strong> la<br />

Com<strong>un</strong>a, por lo tanto t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia pa’ la g<strong>en</strong>te. Algui<strong>en</strong> te<br />

pue<strong>de</strong> discutir <strong>el</strong> sistema al interior, <strong>de</strong> los números y todo <strong>el</strong> cu<strong>en</strong>to… pa’<br />

la administración m<strong>un</strong>icipal, pero <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te, la g<strong>en</strong>te sabía<br />

61 Sobre <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to estudiantil <strong>en</strong> la Universidad <strong>de</strong> Río Piedras, Puerto Rico y <strong>el</strong><br />

Dictyost<strong>el</strong>ium discoi<strong>de</strong>um <strong>en</strong> http://www.ci<strong>en</strong>ciacierta.org/2010/05/dictyost<strong>el</strong>iumdiscoidium-y-los.html.<br />

82


<strong>que</strong> <strong>el</strong> camión pasaba todos los días…. Los cont<strong>en</strong>edores no se veían n<strong>un</strong>ca<br />

rebalsados, tu no veías ba<strong>su</strong>ra <strong>en</strong> la calle. Entonces cambia <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />

recolección. Se pasa drásticam<strong>en</strong>te a 3 días y a <strong>su</strong> vez se quitan la mitad<br />

<strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>edores…” (Claudia Pascual, 2011). 62<br />

A<strong>de</strong>más, se trataba <strong>de</strong> <strong>un</strong>a política <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> la M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> Santiago<br />

para la Com<strong>un</strong>a -como lo plantea la Concejala por la Com<strong>un</strong>a <strong>de</strong> Santiago,<br />

Claudia Pascual-, <strong>en</strong> la cual se privilegió al triángulo com<strong>un</strong>al compr<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong>tre Plaza Italia, Alameda, Manu<strong>el</strong> Rodríguez y Par<strong>que</strong> Forestal don<strong>de</strong> n<strong>un</strong>ca<br />

se cambió <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> recolección y se mantuvo los 7 días <strong>de</strong> la semana. La<br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l Alcal<strong>de</strong> Alcaíno, g<strong>en</strong>eró la indignación <strong>de</strong> los vecinos <strong>que</strong> <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> movilizaciones don<strong>de</strong> hubo inclusive, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos.<br />

“La primera movilización por la ba<strong>su</strong>ra, don<strong>de</strong> fueron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos varios<br />

vecinos y vecinas <strong>en</strong> Santiago, fue <strong>un</strong>a movilización don<strong>de</strong> vecinas <strong>de</strong> la<br />

Plaza Panamá <strong>de</strong>cidieron por sí y ante sí, ir a tirar la ba<strong>su</strong>ra a la calle.<br />

Ning<strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>el</strong>las pert<strong>en</strong>ecía a ning<strong>un</strong>a movilización, no eran militantes <strong>de</strong><br />

ningún lado…” (Entrevista Claudia Pascual, 2011).<br />

La auto-organización <strong>que</strong> com<strong>en</strong>zó a gestarse con este malestar colectivo y las<br />

movilizaciones realizadas, a<strong>un</strong>ado a la clara id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> la M<strong>un</strong>icipalidad<br />

como ag<strong>en</strong>te vulnerador <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, instaló la alerta <strong>que</strong> permitió <strong>de</strong>tectar<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> seg<strong>un</strong>do conflicto asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>terminado por la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

la M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> modificar <strong>el</strong> Plan Regulador <strong>que</strong> permitía construir <strong>en</strong> altura<br />

<strong>en</strong> torno al Par<strong>que</strong> Portales.<br />

En este aspecto y analizando este conflicto asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te o serie <strong>de</strong> conflictos <strong>que</strong><br />

se fueron g<strong>en</strong>erando <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, se hace interesante recuperar la propuesta <strong>de</strong><br />

Jac<strong>que</strong>s (2003) sobre <strong>el</strong> Análisis <strong>de</strong> la Conflictividad Jurídica, don<strong>de</strong> plantea <strong>que</strong><br />

ésta no sólo se manifiesta cuando existe <strong>un</strong> proceso o acto <strong>de</strong> transgresión<br />

legal, sino <strong>que</strong> cuando las necesida<strong>de</strong>s f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales no se satisfac<strong>en</strong>, ya <strong>que</strong><br />

ese hecho, constituye <strong>un</strong>a negación <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Incluso pue<strong>de</strong> existir<br />

conflictividad jurídica cuando los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> juridicidad (legalidad, justicia<br />

62 Anexos cit. 2-4.<br />

83


y legitimidad) no se correspond<strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. En este p<strong>un</strong>to <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to vecinal, <strong>el</strong> conflicto adquirió <strong>un</strong>a dim<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> la cual lo justo y lo<br />

legítimo se pusieron <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión con <strong>el</strong> discurso legal, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>que</strong> la<br />

norma legal dictada por la autoridad, no respetaba los criterios <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> colectiva histórica (<strong>de</strong> justicia), ni respetaba la expresión <strong>de</strong> la<br />

vol<strong>un</strong>tad mayoritaria <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong>l barrio como aspiración s<strong>en</strong>tida (<strong>de</strong><br />

legitimidad) (Jac<strong>que</strong>s, 2003).<br />

Espiral <strong>de</strong>l Conflicto<br />

84


Figura 68. Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia, (2011).<br />

El diagrama <strong>de</strong> la figura 68 repres<strong>en</strong>ta la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to vecinal<br />

<strong>que</strong> se fue <strong>construye</strong>ndo, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a especie <strong>de</strong> espiral <strong>de</strong> forma asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a<br />

partir <strong>de</strong> los conflictos <strong>que</strong> se fueron pres<strong>en</strong>tando. En cada estadio o esc<strong>en</strong>ario,<br />

com<strong>en</strong>zando con <strong>el</strong> conflicto original <strong>de</strong>tonado por la ba<strong>su</strong>ra, las estrategias <strong>de</strong><br />

acción propuestas por <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to se ori<strong>en</strong>tan a la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio,<br />

fortaleci<strong>en</strong>do al mismo tiempo la estructura y legitimidad <strong>de</strong> la propia<br />

organización. El seg<strong>un</strong>do esc<strong>en</strong>ario está repres<strong>en</strong>tado por la modificación <strong>de</strong>l<br />

Plan Regulador, y <strong>el</strong> tercero por la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica y así<br />

<strong>su</strong>cesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta dinámica <strong>de</strong> acción sigue creci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to.<br />

VII.1.3 Estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

a. Criterios ori<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> la estrategia.<br />

85


En <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>que</strong> ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Vecinos por la<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay fr<strong>en</strong>te a los conflictos ya <strong>de</strong>scritos, se pued<strong>en</strong><br />

observar, <strong>de</strong> manera implícita o explícita, ciertos criterios <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la<br />

acción <strong>que</strong> están pres<strong>en</strong>tes.<br />

En primer lugar, habría <strong>que</strong> m<strong>en</strong>cionar <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia o alerta <strong>que</strong> se<br />

produce <strong>en</strong> los vecinos, como <strong>un</strong>a especie <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertador <strong>que</strong> los moviliza a<br />

partir <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza, <strong>que</strong> va instalando <strong>en</strong> <strong>el</strong>los, la necesidad <strong>de</strong> constituirse <strong>en</strong><br />

actores colectivos.<br />

Un seg<strong>un</strong>do criterio, se inscribiría <strong>en</strong> la experi<strong>en</strong>cia adquirida por los vecinos al<br />

manifestarse colectivam<strong>en</strong>te. Es <strong>de</strong>cir, <strong>que</strong> la expresión <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad, se<br />

<strong>de</strong>bilita si ocurre <strong>de</strong> manera individual, aislada y dispersa fr<strong>en</strong>te a los conflictos<br />

y por <strong>el</strong> contrario se fortalece a través <strong>de</strong> la articulación colectiva.<br />

En este s<strong>en</strong>tido y continuando con la int<strong>en</strong>cionalidad <strong>de</strong> fortalecer la<br />

organización, <strong>un</strong> tercer criterio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las acciones acordadas por<br />

<strong>el</strong>los, respon<strong>de</strong> a la necesidad <strong>de</strong> establecer alianzas y construir re<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> carácter asociativo.<br />

Por último <strong>el</strong> cuarto criterio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>que</strong> proyecta la estrategia, es la<br />

convicción <strong>de</strong> <strong>que</strong> la fortaleza <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to como <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> colectiva barrial.<br />

b. Acciones <strong>de</strong> la estrategia.<br />

La primera acción estratégica, se constituyó a partir <strong>de</strong> la articulación colectiva<br />

<strong>de</strong> los vecinos para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse y actuar <strong>un</strong>idos fr<strong>en</strong>te al conflicto <strong>de</strong> la ba<strong>su</strong>ra.<br />

La seg<strong>un</strong>da acción, se <strong>de</strong>sarrolló mediante la organización y asociatividad social<br />

g<strong>en</strong>eradas, a través <strong>de</strong> la realización y participación <strong>en</strong> Asambleas Perman<strong>en</strong>tes<br />

y Regulares, Cabildos Anuales, fiestas tradicionales <strong>de</strong>l barrio, activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>portivas, etc.<br />

86


“Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay siempre se <strong>de</strong>finió como <strong>un</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vecinos…, como <strong>un</strong>a organización ciudadana, <strong>que</strong> trabaja<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> manera bastante participativa <strong>en</strong> Asambleas… En este camino<br />

hubo <strong>un</strong> trabajo <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización, <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to, <strong>un</strong>a especie <strong>de</strong><br />

copami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l barrio don<strong>de</strong> nos fuimos <strong>en</strong>contrando con <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong><br />

organizaciones <strong>que</strong> rápidam<strong>en</strong>te fueron respondi<strong>en</strong>do a esta convocatoria,<br />

incluso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ámbito formal” (Gloria Konig, 2011). 63<br />

La tercera acción la constituye la movilización activa g<strong>en</strong>erada por los vecinos al<br />

convocar a diversas manifestaciones <strong>de</strong> rechazo, <strong>de</strong> indignidad y <strong>de</strong> protesta<br />

social a las <strong>que</strong> se fueron <strong>su</strong>mando distintos colectivos, legitimando <strong>el</strong> proceso y<br />

creando conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la acción.<br />

La cuarta acción fue la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica <strong>que</strong> buscaba proteger al<br />

barrio <strong>de</strong> cualquier otra <strong>de</strong>cisión <strong>que</strong> fracturara <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong>, rescatando al<br />

mismo tiempo, la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> colectiva. Esta <strong>de</strong>cisión fue p<strong>en</strong>sada como <strong>un</strong>a<br />

herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa contra la propuesta <strong>de</strong> modificar <strong>el</strong> Plano Regulador y<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>bsecu<strong>en</strong>tes posibles <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> las <strong>que</strong> pudiera reproducirse <strong>el</strong> mismo<br />

esc<strong>en</strong>ario. Así, la Agrupación muestra <strong>en</strong> esta etapa, <strong>un</strong>a organización <strong>que</strong> se<br />

articula ya no solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma reactiva a la am<strong>en</strong>aza, sino <strong>que</strong> reflexiona<br />

sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> vida <strong>que</strong> quier<strong>en</strong> construir y conci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, ori<strong>en</strong>tan las<br />

acciones <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, anticipándose a las propuestas <strong>que</strong> se <strong>el</strong>abor<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio y haciéndose partícipes y actores <strong>de</strong> la gestión sobre <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

“En 2006, al calor <strong>de</strong> todas estas movilizaciones y <strong>de</strong> <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong><br />

Asambleas Perman<strong>en</strong>tes, hacemos <strong>un</strong>a reflexión:…siempre van a haber<br />

alg<strong>un</strong>as medidas <strong>que</strong> no van a ser <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> las com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, <strong>que</strong><br />

van a impulsar las autorida<strong>de</strong>s y eso se va a ir repiti<strong>en</strong>do año tras año y<br />

po<strong>de</strong>mos morir <strong>de</strong> viejos acá reaccionando. Entonces t<strong>en</strong>emos <strong>que</strong> dar <strong>un</strong><br />

salto… para g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong>a plataforma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l barrio <strong>que</strong> impli<strong>que</strong><br />

la discusión <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong> los vecinos, <strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y las propuestas <strong>que</strong><br />

impli<strong>que</strong>n ese <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> barrio… Y así es como levantamos la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong> Cabildo y pasar <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> nosotros <strong>de</strong>cimos ‘<strong>de</strong> la protesta a la<br />

63 Anexos cit. 2-4.<br />

87


propuesta’… Este Cabildo sobrepasa <strong>su</strong> estructura, <strong>en</strong> <strong>un</strong> espacio <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>bate <strong>de</strong>mocrático. Lo hacemos <strong>en</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Santiago y ahí se<br />

g<strong>en</strong>era <strong>un</strong> diagnóstico participativo <strong>en</strong> torno al barrio <strong>que</strong> <strong>que</strong>remos, al<br />

barrio <strong>que</strong> soñamos… Así se g<strong>en</strong>era <strong>un</strong>a plataforma con cerca <strong>de</strong> 40<br />

medidas <strong>que</strong> nosotros proponemos, <strong>que</strong> implica <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar problemas <strong>de</strong><br />

seguridad, <strong>el</strong> tema cultural, propuestas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> educación, <strong>de</strong> la<br />

salud y <strong>de</strong>l tema urbano, como línea gruesa digamos, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva los<br />

temas <strong>que</strong> más nos preocupan como com<strong>un</strong>idad. Y ese primer ejercicio <strong>de</strong><br />

alg<strong>un</strong>a forma se transforma como <strong>en</strong> la plataforma <strong>que</strong> nos permite <strong>de</strong>cir<br />

‘bu<strong>en</strong>o, esto es lo <strong>que</strong> <strong>que</strong>remos y <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> esto vamos a hacer<br />

distintas cosas, vamos a mover <strong>en</strong> <strong>el</strong> tablero <strong>de</strong> ajedrez las piezas para<br />

<strong>que</strong> este esfuerzo com<strong>un</strong>itario t<strong>en</strong>ga expresión <strong>en</strong> distintas iniciativas <strong>que</strong><br />

nosotros a veces les exigiremos a las autorida<strong>de</strong>s, otras veces las haremos<br />

nosotros mismos, pero <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>que</strong> vayan <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong> objetivo<br />

común, <strong>que</strong> es <strong>un</strong>a <strong>de</strong> las características importantes <strong>de</strong> esta organización,<br />

<strong>que</strong> es básicam<strong>en</strong>te la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong> cultural <strong>de</strong> este sector,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>un</strong> concepto amplio <strong>de</strong> <strong>patrimonio</strong> y <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> vida’… Una<br />

<strong>en</strong>tre 40 es <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l trabajo para <strong>de</strong>clarar <strong>el</strong> sector como <strong>un</strong> sector<br />

patrimonial… y al <strong>de</strong>clararlo Zona Típica, nosotros vamos a <strong>de</strong>s-inc<strong>en</strong>tivar<br />

la especulación inmobiliaria... Esa es la génesis <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to” (José<br />

Osorio, 2011). 64<br />

La quinta acción estratégica se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> la autorregulación g<strong>en</strong>erada por estos<br />

mecanismos estratégicos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa con la creación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong><br />

protección <strong>que</strong> garantic<strong>en</strong> la perman<strong>en</strong>cia y los logros obt<strong>en</strong>idos por <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to, como por ejemplo la F<strong>un</strong>dación Patrimonio Nuestro, <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong><br />

Vivi<strong>en</strong>da Integración Latinoamericana, etc.<br />

Volvi<strong>en</strong>do a Jac<strong>que</strong>s (2003) y <strong>su</strong> Análisis <strong>de</strong> la Conflictividad Jurídica y<br />

sigui<strong>en</strong>do la dirección <strong>de</strong> las estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> este movimi<strong>en</strong>to<br />

emerg<strong>en</strong>te, po<strong>de</strong>mos observar cómo la Agrupación fue realizando acciones<br />

iniciales simples <strong>que</strong> se fueron <strong>su</strong>mando <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> <strong>que</strong> esta espiral <strong>de</strong><br />

conflictividad se proyectaba a otros niv<strong>el</strong>es, <strong>de</strong>sarrollando <strong>un</strong>a capacidad para<br />

64 Anexos cit. 2-4.<br />

88


articular y combinar estrategias <strong>de</strong> legitimidad fr<strong>en</strong>te a <strong>un</strong>a legalidad<br />

vulneradora (conflicto <strong>de</strong> la ba<strong>su</strong>ra y modificación <strong>de</strong>l Plan Regulador), <strong>que</strong> le<br />

permitió pasar a <strong>un</strong>a situación <strong>de</strong> mayor complejidad don<strong>de</strong> se combinaron<br />

estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa legítimas con estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa legales, como fue la<br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Zona Típica. Por <strong>un</strong> lado, la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica buscaba proteger legalm<strong>en</strong>te al barrio <strong>de</strong><br />

cualquier otro posible conflicto <strong>que</strong> pusiera <strong>en</strong> riesgo <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong> y por <strong>el</strong> otro,<br />

colaboró <strong>en</strong> legitimar y consolidar a la organización, como <strong>su</strong>jeto válido <strong>de</strong><br />

interlocución, <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> <strong>que</strong> lograba <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más<br />

actores involucrados con <strong>el</strong> barrio.<br />

VII.1.4 Organizaciones involucradas <strong>en</strong> la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

De este modo, <strong>de</strong> las propuestas <strong>su</strong>rgidas <strong>en</strong> las Asambleas y Cabildos, la<br />

Agrupación se fue consolidando como <strong>un</strong>a estructura fuerte y organizada <strong>en</strong><br />

f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> ese fin común, <strong>construye</strong>ndo alianzas estratégicas con otras<br />

organizaciones o movimi<strong>en</strong>tos vecinales y ciudadanos y creando al mismo<br />

tiempo, otras instancias <strong>en</strong> las cuales apoyarse para lograr las propuestas.<br />

Surg<strong>en</strong> así organizaciones m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> apoyo, <strong>que</strong> son parte y trabajan con la<br />

organización inicial <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto común: la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong>, expresada<br />

<strong>de</strong> distintas formas.<br />

“En <strong>el</strong> camino ha habido mil batallas, pe<strong>que</strong>ñas batallas, pero así es como<br />

nace digamos, ahí es don<strong>de</strong> se pone la piedra <strong>que</strong> f<strong>un</strong>da este ejercicio y<br />

<strong>que</strong> <strong>de</strong>spués ya ti<strong>en</strong>e expresiones, se ramifica <strong>en</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> expresiones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>que</strong> <strong>un</strong> poco se hac<strong>en</strong> cargo <strong>de</strong> la historia…” (José Osorio,<br />

2011). 65<br />

Consi<strong>de</strong>rando las organizaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> van conformando <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

auto-organización <strong>en</strong> la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio, po<strong>de</strong>mos proponer <strong>un</strong>a<br />

tipología o caracterización <strong>de</strong> <strong>el</strong>las <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong> génesis e involucrami<strong>en</strong>to<br />

con este movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acción colectiva, <strong>que</strong> muestra la dinámica <strong>que</strong> ha<br />

t<strong>en</strong>ido este <strong>de</strong>sarrollo y la cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> acciones com<strong>un</strong>es.<br />

65 Ibid.<br />

89


a. Organizaciones receptoras <strong>de</strong>l malestar <strong>de</strong> los vecinos y g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong><br />

la acción común.<br />

b. Organizaciones <strong>que</strong> se van vinculando a esta acción común <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>sempeñan otras f<strong>un</strong>ciones y se re-ori<strong>en</strong>tan a favor <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to y<br />

<strong>de</strong>l cauce común.<br />

c. Organizaciones <strong>que</strong> como células nuevas, se crean a partir <strong>de</strong> la<br />

organización principal <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

d. Organizaciones <strong>que</strong> solidarizan con <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Agrupación.<br />

e. Organizaciones <strong>que</strong> están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> y <strong>que</strong> no<br />

necesariam<strong>en</strong>te participan activam<strong>en</strong>te ni <strong>de</strong> modo coy<strong>un</strong>tural, pero<br />

“<strong>de</strong>jan pasar” al movimi<strong>en</strong>to emerg<strong>en</strong>te sin osbtaculizarlo o contrareaccionar.<br />

a. Organizaciones receptoras.<br />

Son las <strong>que</strong> acog<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio las primeras acciones <strong>de</strong> los “vecinos <strong>de</strong> a<br />

<strong>un</strong>o” 66<br />

, colaborando <strong>en</strong> la convocatoria, con la realización <strong>de</strong> las Asambleas,<br />

etc., como por ejemplo, la F<strong>un</strong>dación Víctor Jara, <strong>en</strong> cuya se<strong>de</strong> se han realizado<br />

gran parte <strong>de</strong> las re<strong>un</strong>iones <strong>de</strong> la Agrupación, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las<br />

iniciativas <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>eran <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí por y para la misma F<strong>un</strong>dación, para la<br />

Agrupación o <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> proyectos culturales y <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> la<br />

población migrante <strong>que</strong> vive <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, como la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Niños y Niñas<br />

Inmigrantes Víctor Jara, promovido por la F<strong>un</strong>dación <strong>en</strong> conj<strong>un</strong>to con la Escu<strong>el</strong>a<br />

Alemania, don<strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionan los talleres artísticos <strong>de</strong> esta Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> integración.<br />

El C<strong>en</strong>tro Cultural Manu<strong>el</strong> Rojas, es otra <strong>de</strong> las organizaciones <strong>que</strong> promueve<br />

talleres y seminarios culturales <strong>de</strong> discusión sobre la problemática social actual<br />

y <strong>que</strong> estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to.<br />

66 Término utilizado por Claudia Pascual al <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, explicando<br />

<strong>que</strong> no hubo <strong>un</strong>a organización tras <strong>el</strong>los, se trató <strong>de</strong> “vecinos <strong>de</strong> a <strong>un</strong>o” <strong>que</strong> actuaban<br />

espontáneam<strong>en</strong>te confluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la acción común.<br />

90


Figuras 69 y 70 67<br />

67 Figuras 69 y 70. F<strong>un</strong>dación y Galpón Víctor Jara.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Registro Fotográfico propio.<br />

b. Organizaciones <strong>que</strong> se van vinculando a esta acción común.<br />

Ciudad Viva, Instituto <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Alejandro Lipzchutz (ICAL), Asociación<br />

Nacional <strong>de</strong> Organizaciones <strong>de</strong> Ferias Libres (ASOF), C<strong>en</strong>tros Culturales <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, Museos, Bibliotecas, son organizaciones <strong>que</strong> se han ido <strong>su</strong>mando a la<br />

acción colectiva y a los proyectos propuestos por la Agrupación, <strong>que</strong> confluy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>la y participan <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la situación, integrándose cuando es<br />

necesaria <strong>su</strong> gestión y mant<strong>en</strong>iéndose al marg<strong>en</strong> y continuando con <strong>su</strong>s propios<br />

proyectos <strong>de</strong>spués, pero sin <strong>de</strong>svincularse <strong>de</strong> la Agrupación.<br />

c. Organizaciones creadas como células nuevas.<br />

La dinámica <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Agrupación y los distintos mom<strong>en</strong>tos<br />

coy<strong>un</strong>turales por los <strong>que</strong> ha pasado la com<strong>un</strong>idad y la propia organización, ha<br />

re<strong>que</strong>rido <strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> nuevas organizaciones <strong>que</strong> se f<strong>un</strong>dan conforme se<br />

van necesitando acciones más concretas dirigidas a continuar con la gestión <strong>de</strong><br />

las líneas <strong>de</strong> acción propuestas <strong>en</strong> las Asambleas, <strong>que</strong> se c<strong>en</strong>tran<br />

f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la preservación <strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong>. La F<strong>un</strong>dación Patrimonio<br />

Nuestro, la Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Barrios y Zonas Patrimoniales, La Escu<strong>el</strong>a<br />

Taller <strong>de</strong> Artes y Oficios Fermín Vivaceta, la Oficina <strong>de</strong> Gestión Patrimonial<br />

Com<strong>un</strong>itaria, <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Integración Latinoamericana, <strong>el</strong> Club<br />

Deportivo El Gran Y<strong>un</strong>gay, TV Patrimonio, son estas células nuevas creadas a<br />

partir <strong>de</strong> la organización original, como parte <strong>de</strong> <strong>un</strong> proyecto mayor.<br />

91


“… como parte <strong>de</strong> <strong>un</strong>a iniciativa global <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>erar otras personas<br />

jurídicas al interior <strong>de</strong>l barrio. Por<strong>que</strong> la única manera <strong>que</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral tu<br />

podí capturar fondos o po<strong>de</strong>r t<strong>en</strong>er gestiones <strong>en</strong> otros niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

organizatividad <strong>en</strong> Chile, pasa por t<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a personalidad jurídica… Pa’<br />

nosotros fue como <strong>de</strong>sarrollar si tu quieres, <strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> hoy día se<br />

diría: <strong>un</strong> ‘holding’ <strong>de</strong> cositas, <strong>de</strong> organizaciones sociales chicas, <strong>que</strong> son <strong>el</strong><br />

Club Deportivo, <strong>que</strong> son la F<strong>un</strong>dación Patrimonio Nuestro, <strong>que</strong> es <strong>el</strong> Galpón<br />

Víctor Jara, <strong>que</strong> es <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo crear mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> asociatividad <strong>de</strong> cosas<br />

<strong>que</strong> todas juegan <strong>un</strong> rol, pero <strong>que</strong> todas juegan <strong>un</strong> rol hacia algo ¿no?”<br />

(Eddie Arias, 2011). 68<br />

d. Organizaciones <strong>que</strong> solidarizan con <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to.<br />

Exist<strong>en</strong> organizaciones (d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong> nacional) <strong>que</strong> sin participar,<br />

solidarizan con <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to vecinal y con las cuales se establece <strong>un</strong>a especie<br />

<strong>de</strong> hermandad <strong>en</strong> <strong>un</strong>a causa común por <strong>el</strong> rescate patrimonial. Con éstas, se<br />

<strong>de</strong>sarrollan Encu<strong>en</strong>tros, Congresos, Seminarios, Talleres, etc. Ejemplos <strong>de</strong> éstas<br />

son: la Escu<strong>el</strong>a Taller Bu<strong>en</strong>os Aires, Cultura Mapocho, ONG Gestarte, F<strong>un</strong>dación<br />

Manos Abiertas para <strong>el</strong> Desarrollo y otras.<br />

e. Organizaciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> <strong>que</strong> no participan.<br />

Este sería <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> las organizaciones territoriales y com<strong>un</strong>itarias como son<br />

las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos y <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> A<strong>de</strong>lanto <strong>de</strong>l barrio. Ning<strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>el</strong>las<br />

participa ni forma parte <strong>de</strong> la Agrupación, pero tampoco obstaculizan <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to. F<strong>un</strong>cionan in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te comparti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>territorio</strong>. Con<br />

<strong>el</strong>las no hay r<strong>el</strong>ación por<strong>que</strong> existe <strong>un</strong>a <strong>de</strong>sconfianza mutua <strong>en</strong>tre la Agrupación<br />

y estas organizaciones. Un hecho <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> dar luces sobre la no participación<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>las es <strong>que</strong> las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos, cuya injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>territorio</strong> está bi<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>limitada, <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> ser repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad y articuladoras <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s intereses -como lo fueron <strong>en</strong> los gobiernos <strong>de</strong> Eduardo Frei Montalva o<br />

Salvador All<strong>en</strong><strong>de</strong> Goss<strong>en</strong>s-, durante <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> militar, convirtiéndose <strong>en</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> vigilando la movilización <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los barrios y<br />

poblaciones. Una especie <strong>de</strong> gran panóptico utilizado por la dictadura.<br />

68 Anexos cit. 2-4.<br />

92


“Yo creo <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> ver con la lógica <strong>de</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos, como<br />

organización f<strong>un</strong>cional territorial tradicional y con <strong>el</strong> rol <strong>que</strong> juega y la<br />

expectativa <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos hoy <strong>en</strong> día –<strong>que</strong> no ti<strong>en</strong>e nada<br />

<strong>que</strong> ver con la expectativa y <strong>el</strong> rol <strong>que</strong> jugaba la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos <strong>que</strong> creó<br />

la Ley <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> la Organización Social <strong>de</strong> Eduardo Frei Montalva-…<br />

Las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos con la dictadura militar se jibarizan, se atomizan. Se<br />

trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>spolitizarlas…. a partir <strong>de</strong> instalar <strong>que</strong> toda la política era mala<br />

pero sin embargo, sí se permitían las dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha y por lo tanto,<br />

era <strong>un</strong>a organización territorial <strong>que</strong> t<strong>en</strong>día a segm<strong>en</strong>tar y criminalizar a<br />

a<strong>que</strong>l <strong>que</strong> participaba o t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong>a visión política distinta… Entonces ‘por la<br />

vía <strong>de</strong> <strong>que</strong> si no tratamos nada <strong>que</strong> sea política nos po<strong>de</strong>mos llevar bi<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong>tonces nosotros nos t<strong>en</strong>emos <strong>que</strong> preocupar solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

alcantarillado, la luz, <strong>el</strong> alumbrado público, <strong>el</strong> pavim<strong>en</strong>to y la fiesta para<br />

repartirle los juguetes a los chicos, lo cual prof<strong>un</strong>diza, <strong>en</strong> primer lugar la<br />

r<strong>el</strong>ación asist<strong>en</strong>cialista <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> M<strong>un</strong>icipio y las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos y<br />

prof<strong>un</strong>diza la r<strong>el</strong>ación trem<strong>en</strong>dam<strong>en</strong>te política <strong>que</strong> explotan los M<strong>un</strong>icipios<br />

<strong>en</strong> dictadura con las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos, a partir <strong>de</strong> favorecer a qui<strong>en</strong>es<br />

p<strong>en</strong>saban como <strong>el</strong>los” (Claudia Pascual, 2011). 69<br />

Al mismo tiempo, las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos son muy c<strong>el</strong>osas <strong>de</strong> ser partícipes <strong>de</strong><br />

cuanto acontece <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>territorio</strong>.<br />

“Muy poca g<strong>en</strong>te es socia <strong>de</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos. O sea, <strong>el</strong>los no trabajan<br />

con la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos. Ellos (la Agrupación) <strong>que</strong>rían formar <strong>su</strong> propia<br />

J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos y eso no pue<strong>de</strong> ser, por<strong>que</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos es<br />

territorial, o sea abarca todo” (Teresa Rodríguez, 2011).<br />

D<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> explica <strong>que</strong> éstos se sosti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

sobre la base <strong>de</strong> <strong>un</strong> po<strong>de</strong>r asociativo <strong>que</strong> opera a partir <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s inter-<br />

<strong>su</strong>bjetivas y <strong>que</strong> avanzan <strong>en</strong> este proceso <strong>de</strong> articulación hacia <strong>el</strong><br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong> carácter <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto colectivo y po<strong>de</strong>r com<strong>un</strong>itario, la no<br />

69 Anexos cit. 2-4.<br />

70 Anexos cit. 2-4.<br />

70<br />

93


participación e involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos y <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong><br />

A<strong>de</strong>lanto, estaría mostrando <strong>que</strong> la fuerza <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> la<br />

acción colectiva, como Sistema Emerg<strong>en</strong>te asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, arrasa a <strong>su</strong> paso, con<br />

las viejas estructuras <strong>que</strong> se <strong>de</strong>bilitan y pierd<strong>en</strong> fuerza y legitimidad social.<br />

A<strong>de</strong>más, muestra también <strong>que</strong> los criterios anteriores basados <strong>en</strong> <strong>un</strong>a <strong>su</strong>puesta<br />

gobernanza social constituida <strong>en</strong>tre la M<strong>un</strong>icipalidad -<strong>en</strong> alianza con <strong>el</strong> Comité<br />

<strong>de</strong> A<strong>de</strong>lanto y las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos <strong>en</strong> <strong>un</strong>a tarea f<strong>un</strong>cional-, y las inmobiliarias,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, pierd<strong>en</strong> también legitimidad al no ser<br />

repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>ergía social colectiva.<br />

VII.1.5 Características <strong>que</strong> fortalec<strong>en</strong> la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: la<br />

<strong>un</strong>idad <strong>en</strong> la diversidad.<br />

El carácter plurisocial, pluricultural y pluriétnico e intercultural <strong>de</strong>l barrio es <strong>un</strong>a<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s características más valiosas. La importancia <strong>de</strong> esta diversidad pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es cobra mayor fuerza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>que</strong> es reconocida y valorada por<br />

la propia com<strong>un</strong>idad. En este s<strong>en</strong>tido, la <strong>en</strong>ergía asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to no<br />

excluye ni expulsa, sino <strong>que</strong> va integrando <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> equilibran <strong>su</strong> propia<br />

estructura –homeostásicam<strong>en</strong>te, diríamos-, y fortaleci<strong>en</strong>do <strong>su</strong> propia exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> <strong>que</strong> involucra a miembros repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> distintos sectores<br />

<strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad y acoge esa diversidad pres<strong>en</strong>te, lo <strong>que</strong> hace <strong>que</strong> <strong>el</strong> barrio,<br />

lejos <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> barrial, la consoli<strong>de</strong>. La diversidad es –<strong>de</strong>claró<br />

Walter Gropius-, “la fu<strong>en</strong>te misma <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia” 71<br />

.<br />

“Lo <strong>que</strong> yo si<strong>en</strong>to <strong>que</strong> hoy día es la clave <strong>de</strong> las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

transformación <strong>de</strong> sociedad, para mí ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> ver con diversidad. Yo creo<br />

<strong>que</strong> este es <strong>un</strong> barrio cuyo <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to clave, <strong>que</strong> va a permitir pot<strong>en</strong>ciarlo,<br />

<strong>de</strong>sarrollarlo, ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> ver con la diversidad. Diversidad <strong>que</strong> se expresa<br />

<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to cultural; diversidad <strong>que</strong> se expresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los<br />

grupos sociales <strong>que</strong> habitan <strong>el</strong> barrio: hay g<strong>en</strong>te más pobre, g<strong>en</strong>te con<br />

más recursos, <strong>que</strong> le da <strong>un</strong>a b<strong>el</strong>leza y <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> barrio <strong>que</strong> es muy<br />

interesante, por<strong>que</strong> finalm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> ver con la integración; diversidad<br />

étnica, a propósito <strong>de</strong> la incorporación <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do migrante al barrio <strong>que</strong> se<br />

71<br />

D<strong>el</strong> discurso pron<strong>un</strong>ciado por Walter Gropius al cumplir 70 años, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong><br />

Tecnología <strong>de</strong> Illinois, Chicago, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1953,<br />

94


expresa <strong>en</strong> <strong>un</strong>a diversidad…, <strong>en</strong> cuestiones tan <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales pero <strong>que</strong> son<br />

bonitas: los colores <strong>que</strong> tu ves <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te, los vestuarios <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te, los<br />

rasgos <strong>que</strong> aparec<strong>en</strong> con mucho más fuerza, <strong>que</strong> <strong>en</strong> este barrio se v<strong>en</strong><br />

mucho más <strong>que</strong> <strong>en</strong> otros barrios. Barrios <strong>que</strong> son segm<strong>en</strong>tados… estoy<br />

p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Alto <strong>de</strong> Santiago, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>que</strong> hay <strong>un</strong> f<strong>en</strong>otipo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cual toda la g<strong>en</strong>te es más o m<strong>en</strong>os parecida y don<strong>de</strong> ya cambia es por la<br />

empleada doméstica o <strong>el</strong> jardinero. En cambio acá, tu ves <strong>un</strong> barrio<br />

bastante más multirracial <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> colorido. Diversidad <strong>en</strong> términos<br />

políticos, <strong>en</strong> <strong>que</strong> tu ves <strong>un</strong>a expresión política diversa pero <strong>que</strong> a la hora<br />

<strong>de</strong> confluir, pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro a propósito <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio<br />

<strong>que</strong> <strong>que</strong>remos <strong>que</strong> sea distinto. Ahora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi perspectiva, ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> ver<br />

con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos tan importantes como <strong>el</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a convivir sobre la base<br />

<strong>de</strong> la difer<strong>en</strong>cia. Y como yo creo <strong>que</strong> la posibilidad <strong>de</strong> la conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la<br />

difer<strong>en</strong>cia permite la construcción <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia, si<strong>en</strong>to <strong>que</strong> este barrio<br />

es <strong>un</strong> ejemplo <strong>de</strong> ciudadanía activa, <strong>de</strong> ciudadanía participativa, <strong>que</strong> te<br />

insisto: no necesariam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>samos igual, y qué bu<strong>en</strong>o <strong>que</strong> sea así, pero<br />

<strong>que</strong>, sobre la base <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar distinto nos po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

<strong>que</strong> son <strong>su</strong>stantivos, como <strong>el</strong> respeto al otro, como la posibilidad <strong>de</strong> <strong>que</strong><br />

este barrio se vaya <strong>de</strong>sarrollando, pero <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo consi<strong>de</strong>re <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

c<strong>en</strong>tro, <strong>en</strong> <strong>su</strong> eje, al ser humano” (Gloria Konig, 2011). 72<br />

“Hay extranjeros. Es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los pocos lugares <strong>en</strong> Santiago don<strong>de</strong> yo veo<br />

g<strong>en</strong>te negra, g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color. Veo muchos peruanos, ecuatorianos… Uno va<br />

caminando <strong>en</strong> las calles y distingue distintas formas <strong>de</strong> hablar, distintos<br />

ac<strong>en</strong>tos ¡hasta distintos idiomas!, como dialectos. Uno va <strong>en</strong> la calle y<br />

escucha <strong>que</strong>chua, aymara,… <strong>en</strong>tonces se produce también <strong>un</strong>a s<strong>en</strong>sación<br />

<strong>de</strong> ri<strong>que</strong>za, <strong>de</strong> multiculturalidad. Por eso me gusta <strong>el</strong> barrio y <strong>que</strong> esté <strong>el</strong><br />

73<br />

C<strong>en</strong>tro Cultural ahí no es ca<strong>su</strong>alidad” (Eduardo Gálvez, 2011).<br />

“La particularidad <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>que</strong> no se da <strong>en</strong> otros lugares, <strong>que</strong> es<br />

también lo <strong>que</strong> nosotros <strong>que</strong>remos rescatar, es la diversidad social <strong>que</strong><br />

hay, por<strong>que</strong> Santiago se <strong>en</strong>cargó <strong>en</strong> los últimos 20, 30 años <strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a<br />

ciudad bi<strong>en</strong> perversa, por<strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo sacó a todos los pobres y los<br />

72 Anexos cit. 2-4.<br />

73 Anexos cit. 2-4.<br />

95


puso <strong>en</strong> la periferia, <strong>en</strong>tonces claro, vi<strong>en</strong>e <strong>un</strong> extranjero y dice: ‘oye, esta<br />

ciudad es espectacular, no hay pobres aquí’. No pasa así <strong>en</strong> Sao Paulo o <strong>en</strong><br />

otras ciuda<strong>de</strong>s… Aparte <strong>que</strong>, paradójicam<strong>en</strong>te este es <strong>el</strong> barrio con más<br />

peruanos y Y<strong>un</strong>gay es <strong>un</strong>a zona <strong>de</strong> Perú. Ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> la Guerra <strong>de</strong>l<br />

Pacífico y bu<strong>en</strong>o, ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> historia. Pero también hay colombianos…<br />

A<strong>de</strong>más <strong>en</strong> Europa, todos los p<strong>un</strong>tos más atractivos son justam<strong>en</strong>te don<strong>de</strong><br />

están los inmigrantes…, don<strong>de</strong> se mezclan las músicas distintas, los<br />

sabores distintos, las comidas distintas. Tu vai no sé a lugares <strong>en</strong><br />

Alemania o <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo Francia y <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> están los inmigrantes son<br />

los lugares más <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>idos” (Tito Baltra, 2011). 74<br />

En este s<strong>en</strong>tido, este carácter <strong>de</strong> diversidad pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, ha g<strong>en</strong>erado<br />

<strong>un</strong>a dinámica <strong>de</strong> atracción cultural <strong>que</strong> ha ido fortaleci<strong>en</strong>do la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong>l<br />

barrio <strong>que</strong> se gesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> y por la cual acogió personalida<strong>de</strong>s como<br />

Domeyko, Lillo, los Parra, <strong>que</strong> hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy se recuerdan y se recuperan<br />

con orgullo como símbolo <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia y <strong>su</strong> cultura.<br />

“Un sector <strong>que</strong> clásicam<strong>en</strong>te tuvo <strong>un</strong>a impronta <strong>de</strong> inmigrantes <strong>de</strong>l todo <strong>el</strong><br />

m<strong>un</strong>do” (José Osorio, 2011).<br />

75<br />

“Es <strong>un</strong> barrio <strong>que</strong> aparte <strong>de</strong> ser <strong>el</strong> primer barrio como histórico… ti<strong>en</strong>e todo<br />

<strong>un</strong> pot<strong>en</strong>cial… <strong>el</strong> eje cultural <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e Matucana, con la r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> la<br />

Quinta Normal, <strong>que</strong> se va a inaugurar ahora… la Biblioteca <strong>de</strong> Santiago, <strong>el</strong><br />

Museo <strong>de</strong> la Memoria, <strong>el</strong> MAC, <strong>el</strong> Artekin… Bu<strong>en</strong>o, yo soy Baltra Domeyko,<br />

<strong>en</strong>tonces mi familia Domeyko está muy ligada al barrio por<strong>que</strong> es <strong>un</strong>a <strong>de</strong><br />

las primeras casas <strong>que</strong> hubo acá. Entonces yo siempre vine a casa <strong>de</strong> mi<br />

tía Anita… Si, es <strong>el</strong> primer barrio <strong>de</strong> Santiago don<strong>de</strong> está todo <strong>el</strong><br />

76<br />

<strong>patrimonio</strong> histórico, están todos los Museos…” (Tito Baltra, 2011).<br />

74 Presid<strong>en</strong>te Corporación Cultural Barrio Y<strong>un</strong>gay. Ver Entrevista <strong>en</strong> Anexos 2-4.<br />

75 Anexos cit. 2-4.<br />

76 Anexos cit. 2-4.<br />

96


VII.1.6 Logros obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

La <strong>en</strong>ergía <strong>que</strong> moviliza la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to, fue<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación construido sobre las bases <strong>de</strong> los<br />

logros obt<strong>en</strong>idos, también <strong>en</strong> <strong>un</strong>a dinámica <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo asociativo <strong>de</strong> <strong>su</strong> organización y <strong>que</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>en</strong>:<br />

a. Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica (logro legal visible).<br />

El éxito <strong>de</strong> la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica es <strong>el</strong> logro más visible<br />

<strong>de</strong> la organización <strong>que</strong> permite <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er la am<strong>en</strong>aza, garantizar la preservación<br />

<strong>de</strong>l <strong>patrimonio</strong>, dif<strong>un</strong>dir la capacidad <strong>de</strong> fuerza <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>que</strong> es posible <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>un</strong>a acción colectiva.<br />

b. Legitimidad <strong>de</strong> la organización.<br />

Una vez obt<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> Zona Típica, esto f<strong>un</strong>ciona como <strong>de</strong>tonante <strong>que</strong><br />

establece la validación <strong>un</strong>ánime <strong>de</strong> la legitimidad <strong>de</strong> la Agrupación <strong>que</strong> <strong>su</strong>rge<br />

mediante <strong>un</strong> proceso hasta esa fecha inédito <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>en</strong> cuanto respon<strong>de</strong> a<br />

<strong>un</strong>a lógica y <strong>un</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> auto-organización. Una legitimidad <strong>que</strong> se<br />

<strong>construye</strong> y sosti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> dos aspectos: por <strong>un</strong> lado, <strong>en</strong> <strong>un</strong> proceso constante <strong>de</strong><br />

regularidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Asambleas, Cabildos y acciones <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro social, como las fiestas, campeonatos, talleres <strong>de</strong> oficios,<br />

reconstrucción <strong>de</strong> casas, etc.<br />

“Lo <strong>que</strong> nosotros hacemos es trabajar con diagnóstico participativo, con<br />

propuestas… con <strong>un</strong>a mirada estratégica” (Rosario Carvajal, 2011). 77<br />

y por <strong>el</strong> otro, <strong>en</strong> valores <strong>de</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tabilidad como son <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo colectivo, los<br />

vínculos <strong>de</strong> confianza y la acción <strong>de</strong>mocrática.<br />

“El li<strong>de</strong>razgo, <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> las confianzas y <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los estilos<br />

<strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo y <strong>de</strong> trabajo…” (Rosario Carvajal, 2011).<br />

c. Producción organizacional (“organizaciones hijas”).<br />

77 Anexos 2-4.<br />

78 Ibid.<br />

78<br />

97


Con la legitimidad ya adquirida y la seguridad <strong>de</strong> operar a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to colectivo por los vecinos y vecinas <strong>de</strong>l barrio, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la<br />

organización da <strong>un</strong> paso importante <strong>en</strong> la g<strong>en</strong>eración y producción <strong>de</strong> nuevas<br />

organizaciones <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por finalidad cumplir roles difer<strong>en</strong>ciados con <strong>un</strong><br />

mismo y único propósito: dar estabilidad <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia al <strong>patrimonio</strong> <strong>de</strong>l<br />

barrio.<br />

En la explicación <strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> autor hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>que</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>los “los ag<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> resid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong>a escala comi<strong>en</strong>zan a producir<br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> yac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong>a escala <strong>su</strong>perior a la <strong>su</strong>ya” (Johnson, 2003,<br />

p. 19).<br />

d. Re<strong>de</strong>s interconectadas.<br />

En esta escalada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, la auto-organización se abre para ser<br />

fortalecida por apoyos internos y externos mediante <strong>un</strong>a lógica <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>que</strong><br />

dan agilidad y ori<strong>en</strong>tación al movimi<strong>en</strong>to.<br />

e. Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lazos <strong>de</strong> confianza y vínculos asociativos.<br />

Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong> la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>de</strong>l barrio es <strong>su</strong><br />

fortaleza <strong>de</strong> ser <strong>un</strong> refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> capital social (Salazar, 1998 y 2002) a través<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> asociativa. En este s<strong>en</strong>tido se disminuy<strong>en</strong> las <strong>de</strong>sconfianzas y<br />

las emerg<strong>en</strong>cias <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> sobre la base <strong>de</strong> la credibilidad y <strong>de</strong> apoyo a la<br />

organización al respon<strong>de</strong>r a criterios <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación, facilitando la estrechez<br />

<strong>de</strong> vínculos asociativos <strong>en</strong>tre los diversos ag<strong>en</strong>tes sociales <strong>de</strong>l barrio.<br />

f. Constitución <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación.<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Agrupación a través <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sarrollo creci<strong>en</strong>te por <strong>su</strong>s<br />

logros, mediante <strong>un</strong> mecanismo asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y avance, da<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la instalación <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema <strong>que</strong> se va retroalim<strong>en</strong>tando mediante <strong>su</strong><br />

propio proceso <strong>de</strong> auto-organización y auto-regulación.<br />

98


Acciones concomitantes <strong>en</strong> la cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> impacto.<br />

Figura 71. Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia, (2011).<br />

En la Figura 71, se repres<strong>en</strong>ta la forma como van articulándose las acciones <strong>de</strong><br />

la Agrupación <strong>de</strong> los Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, formando <strong>un</strong>a<br />

cad<strong>en</strong>a <strong>en</strong> espiral asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

VII.2 Comportami<strong>en</strong>to colectivo <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> auto-<br />

organización.<br />

99


Las observaciones <strong>de</strong> Jacobs sobre <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l<br />

carácter <strong>de</strong> vida propia <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los barrios as<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> lugares <strong>que</strong> no han<br />

sido planeados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> arriba (Johnson, p. 36) y la r<strong>el</strong>ación propuesta por<br />

Johnson <strong>en</strong>tre las hormigas, neuronas, ciuda<strong>de</strong>s y software, pued<strong>en</strong> ser<br />

aplicadas al caso <strong>de</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, por la forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> auto-<br />

organización adquirió <strong>un</strong>a significación <strong>de</strong> auto-regulación y acción colectiva.<br />

Des<strong>de</strong> este p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista se pue<strong>de</strong> establecer <strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l carácter asociativo <strong>que</strong> ha adquirido la organización, la dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto<br />

social <strong>que</strong> ha experim<strong>en</strong>tado, la forma como ha actuado colectivam<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te<br />

al conflicto y <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> auto-regulación <strong>en</strong> <strong>un</strong>a espiral <strong>de</strong> sistema<br />

asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te.<br />

Des<strong>de</strong> ahí, es interesante integrar <strong>el</strong> análisis <strong>que</strong> hace Johnson (2003) sobre los<br />

Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>de</strong> los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales <strong>de</strong>scrito<br />

por Touraine (2006) y <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> capital social <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido por Salazar (1998<br />

y 2002) al caso <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, para <strong>de</strong>cir <strong>que</strong>, la base es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> la<br />

explicación <strong>de</strong> este circuito <strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to radicaría <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> red<br />

<strong>su</strong>st<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>un</strong> po<strong>de</strong>r asociativo, estructurado <strong>en</strong> vínculos y lazos <strong>que</strong><br />

fortalec<strong>en</strong> <strong>un</strong>a id<strong>en</strong>tificación colectiva y <strong>que</strong> se <strong>de</strong>spliegan a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong>a base<br />

<strong>de</strong> confianza <strong>que</strong> le da <strong>su</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> capital social (Salazar, 1998 y 2002).<br />

El li<strong>de</strong>razgo <strong>que</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos ha ido <strong>de</strong>sarrollando <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> conformación, muestra la capacidad <strong>que</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> “leer <strong>un</strong> rastro”, <strong>el</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>patrimonio</strong> legado, <strong>que</strong> recrea <strong>su</strong> historia, da s<strong>en</strong>tido a <strong>su</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> y fortalece<br />

<strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad <strong>que</strong> respira <strong>un</strong>a fisonomía<br />

propia. La articulación dispersa y transversalidad <strong>de</strong> las distintas expresiones<br />

individuales va configurando <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia colectiva <strong>que</strong><br />

transforma esa dispersión <strong>en</strong> <strong>un</strong> nuevo actor con carácter <strong>de</strong> <strong>su</strong>jeto social,<br />

j<strong>un</strong>to con la conflu<strong>en</strong>cia <strong>que</strong> la movilización adquiere hacia <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

la asociatividad, forjando <strong>un</strong>a base <strong>su</strong>stancial <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r social. En parte esto<br />

explica <strong>que</strong> la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay sea observada por<br />

otras organizaciones como <strong>un</strong> ejemplo significativo <strong>de</strong> auto-organización social<br />

<strong>que</strong> se valida y legitima a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se favorece <strong>un</strong> diseño<br />

<strong>de</strong> transversalidad y horizontalidad, <strong>que</strong> busca <strong>de</strong>splazar la dim<strong>en</strong>sión<br />

jerárquica organizativa para dar paso a expresiones más con<strong>su</strong>ltivas y <strong>de</strong><br />

100


construcción colectiva. En ese s<strong>en</strong>tido, los li<strong>de</strong>razgos pres<strong>en</strong>tes son expresión<br />

g<strong>en</strong>uina <strong>de</strong> ese procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so y construcción social.<br />

“Aquí no hay Presid<strong>en</strong>te, Tesorero, aquí hay Vocero, hay g<strong>en</strong>te <strong>que</strong><br />

coordina, hay g<strong>en</strong>te <strong>que</strong> <strong>en</strong>cabeza <strong>un</strong>a iniciativa y todos somos<br />

importantes” (Rosario Carvajal, 2011). 79<br />

La acción colectiva <strong>de</strong> este nuevo <strong>su</strong>jeto constituido, adquiere s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> la<br />

medida <strong>que</strong> se moviliza <strong>en</strong> torno a <strong>un</strong> conflicto <strong>de</strong>terminado <strong>que</strong> am<strong>en</strong>aza o<br />

vulnera <strong>de</strong>rechos, <strong>que</strong> se estructura a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong>a red inter-<strong>su</strong>bjetiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo<br />

local y g<strong>en</strong>erando <strong>un</strong> capital com<strong>un</strong>itario <strong>que</strong> se <strong>construye</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> se van <strong>su</strong>mando creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a esta tarea <strong>en</strong> lo <strong>que</strong><br />

Salazar d<strong>en</strong>omina “ciudadanía com<strong>un</strong>itaria” (Salazar 1998 y 2002).<br />

Por <strong>un</strong> lado, <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to gradual <strong>que</strong> adquiere la organización a través <strong>de</strong><br />

las acciones <strong>que</strong> va <strong>de</strong>splegando y la capacidad <strong>de</strong> reflexión, le permite evaluar<br />

(se) constantem<strong>en</strong>te buscando reproducir a<strong>que</strong>llas <strong>que</strong> produjeron re<strong>su</strong>ltados<br />

positivos, g<strong>en</strong>erando <strong>un</strong>a sinergia local, <strong>que</strong> convoca y atrae a otros actores y<br />

organizaciones y <strong>que</strong> conforma <strong>un</strong>a red social con reconocimi<strong>en</strong>to y legitimidad.<br />

Por otro lado, la claridad expresada con fuerza <strong>en</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l<br />

<strong>patrimonio</strong> y la pl<strong>en</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> ésta, g<strong>en</strong>era <strong>un</strong><br />

cons<strong>en</strong>so social <strong>que</strong> <strong>su</strong>byace tácitam<strong>en</strong>te y <strong>que</strong> trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>su</strong>rgidas <strong>en</strong>tre las distintas organizaciones, permiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> avance <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to. Un ejemplo <strong>de</strong> esto es lo <strong>que</strong> ocurre con las J<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> Vecinos <strong>que</strong><br />

sin t<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a participación activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to, tampoco repres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong><br />

obstáculo para <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

La acción <strong>de</strong> este <strong>su</strong>jeto <strong>en</strong> torno al conflicto, va <strong>de</strong>sarrollando, mediante <strong>su</strong><br />

proceso <strong>de</strong> auto-organización, <strong>un</strong>a int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia colectiva <strong>en</strong> la cual la<br />

información local conduce a <strong>un</strong>a sabiduría global (Johnson, 2003, pp. 72). La<br />

escucha o <strong>el</strong> prestar at<strong>en</strong>ción a <strong>su</strong>s vecinos, g<strong>en</strong>era <strong>un</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to asociativo<br />

<strong>de</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia colectiva <strong>en</strong> lo <strong>que</strong> Johnson <strong>de</strong>scribe como la lógica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>jambre<br />

79 Anexos cit. 2-4.<br />

101


(Johnson, 2003, p. 68), don<strong>de</strong> la clave es p<strong>en</strong>sar localm<strong>en</strong>te y actuar<br />

globalm<strong>en</strong>te. Esta lógica <strong>de</strong> acción colectiva produce <strong>un</strong> impacto más amplio y<br />

<strong>el</strong> rastro <strong>de</strong> esa int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia local sirve como <strong>un</strong> anteced<strong>en</strong>te valioso <strong>que</strong><br />

permite <strong>que</strong> la auto-organización apr<strong>en</strong>da a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> forma asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />

g<strong>en</strong>erando procesos <strong>de</strong> auto-regulación y retroalim<strong>en</strong>tación constantes. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, se pue<strong>de</strong> aplicar a<br />

<strong>un</strong>a <strong>de</strong> las leyes f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>scrita por Johnson (2003)<br />

<strong>que</strong> postula <strong>que</strong> “<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes individuales es m<strong>en</strong>os<br />

importante <strong>que</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>en</strong> <strong>su</strong> conj<strong>un</strong>to” (Johnson, 2003, p. 130).<br />

“Nosotros hemos t<strong>en</strong>ido capacidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> observación, <strong>de</strong><br />

auto-observación, <strong>de</strong> evaluación… No nos v<strong>en</strong><strong>de</strong>mos la pomada. Cuando<br />

algo ha sido nefasto lo <strong>de</strong>cimos: ‘no, aquí no hay <strong>que</strong> volver a repetirlo’, y<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> organización, cada vez <strong>que</strong> se hace <strong>un</strong>a actividad, a la<br />

semana sigui<strong>en</strong>te se hace <strong>un</strong> Acta para <strong>que</strong> <strong>de</strong>spués, cuando se vu<strong>el</strong>va a<br />

repetir esa actividad, <strong>un</strong>o la retome: ‘estos son los errores, esto es lo<br />

acertado’… es <strong>un</strong>a organización reflexiva” (Rosario Carvajal, 2011). 80<br />

“Jacobs sost<strong>en</strong>ía <strong>que</strong> las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s podían alcanzar <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong><br />

homeostasis a través <strong>de</strong> interacciones g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong> las aceras. El planeami<strong>en</strong>to<br />

urbano <strong>que</strong> int<strong>en</strong>taba mant<strong>en</strong>er a la g<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong> las calles estaba, por tanto,<br />

<strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do eficazm<strong>en</strong>te la vitalidad <strong>de</strong>l sistema urbano” (Johnson, 2003, p.<br />

131). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, la es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas interacciones locales se<br />

sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>os espacios, signos y símbolos <strong>que</strong> son las <strong>que</strong> le dan<br />

<strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> al barrio y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia con él a <strong>su</strong>s habitantes: <strong>el</strong> recorrido<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s calles y lugares <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro como las plazas; los almac<strong>en</strong>es <strong>que</strong><br />

exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio -al m<strong>en</strong>os hay <strong>un</strong> almacén <strong>en</strong> cada cuadra-, y como los<br />

vecinos se conoc<strong>en</strong>, todavía existe la posibilidad <strong>de</strong> recibir merca<strong>de</strong>ría “fiada”;<br />

las Ferias Libres –los 7 días <strong>de</strong> la semana-, etc.<br />

Tal como lo sosti<strong>en</strong>e Johnson, “los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes también están<br />

gobernados por reglas y <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, crecimi<strong>en</strong>to y<br />

experim<strong>en</strong>tación se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> reglas <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> inferior… si cualquiera <strong>de</strong> estos<br />

80 Anexos cit. 2-4.<br />

102


sistemas (ag<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> los conforman) com<strong>en</strong>zaran abruptam<strong>en</strong>te a seguir <strong>su</strong>s<br />

propias reglas o las <strong>de</strong>sechan por completo, <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong>jaría <strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionar. No<br />

habría int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia global, sólo <strong>un</strong>a anarquía <strong>en</strong> equipo <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes aislados, <strong>un</strong><br />

<strong>en</strong>jambre sin lógica” (Johnson, 2003, p. 162).<br />

En este s<strong>en</strong>tido, las reglas locales como lo dice Johnson (2003), conduc<strong>en</strong> a<br />

estructuras más globales y los barrios, como afirma “son patrones <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo.<br />

Nadie los hace existir por vol<strong>un</strong>tad propia, emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> algún cons<strong>en</strong>so tácito…<br />

los artistas se sitúan <strong>en</strong> <strong>un</strong>a zona <strong>de</strong>terminada, la Banca <strong>en</strong> otra… la gran<br />

mayoría <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> la ciudad vive <strong>de</strong> acuerdo a estas leyes sin <strong>que</strong><br />

ning<strong>un</strong>a autoridad legal se los ord<strong>en</strong>e… Es la acera <strong>el</strong> espacio público don<strong>de</strong> las<br />

interacciones <strong>de</strong> los vecinos son más expresivas y frecu<strong>en</strong>tes, la <strong>que</strong> contribuye<br />

a crear esas leyes. En la <strong>de</strong>mocracia popular <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> barrios<br />

votamos con nuestros pies” (Johnson, 203, p. 83).<br />

De lo dicho hasta aquí y recuperando los planteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Johnson (2003), se<br />

pued<strong>en</strong> <strong>su</strong>gerir alg<strong>un</strong>as comparaciones <strong>en</strong>tre la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong><br />

Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay con los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes, por las<br />

estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>sarrolladas y <strong>el</strong> impacto g<strong>en</strong>erado por éstas, y al<br />

mismo tiempo, formular alg<strong>un</strong>as preg<strong>un</strong>tas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tido:<br />

Si las ciuda<strong>de</strong>s se parec<strong>en</strong> a los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes, como <strong>el</strong> autor propone,<br />

¿es posible <strong>que</strong> la planificación <strong>de</strong> éstas <strong>de</strong>scanse sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los parámetros<br />

establecidos por las instituciones gubernam<strong>en</strong>tales? ¿Pued<strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />

comportarse y f<strong>un</strong>cionar a partir <strong>de</strong>l impulso g<strong>en</strong>erado por <strong>su</strong>s habitantes sin la<br />

t<strong>en</strong>sión exist<strong>en</strong>te con las políticas públicas g<strong>en</strong>eradas por las instituciones<br />

reguladoras <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong>?<br />

Estas preg<strong>un</strong>tas ap<strong>un</strong>tan a <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los mayores problemas <strong>que</strong> vemos <strong>en</strong> la<br />

planificación <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s latinoamericanas y constituye <strong>un</strong>a pieza clave para<br />

resolver esta t<strong>en</strong>sión, <strong>que</strong> radica <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> criterios <strong>que</strong> se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a la vista<br />

para formular y diseñar los Planos Reguladores mostrando <strong>el</strong> conflicto<br />

recurr<strong>en</strong>te y constantem<strong>en</strong>te expuesto, <strong>que</strong> se da a partir <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

Plan Regulador y la oposición <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to social y/o<br />

barrial <strong>que</strong> <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> la forma <strong>de</strong> vida y tradición <strong>de</strong> ese <strong>territorio</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

103


conocimi<strong>en</strong>to <strong>que</strong> <strong>de</strong> él posee, y <strong>un</strong> sistema con la mirada puesta <strong>en</strong> la<br />

economía <strong>de</strong> mercado y <strong>el</strong> “progreso”, <strong>que</strong> no consi<strong>de</strong>ra a la com<strong>un</strong>idad ni al<br />

<strong>patrimonio</strong> natural, histórico o arquitectónico.<br />

La persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la autoridad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse sordos al reclamo <strong>de</strong> la<br />

ciudadanía, <strong>que</strong> cada vez ejerce más presión por ser consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño e<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los Planes Reguladores, <strong>de</strong> las Políticas Públicas territoriales<br />

y <strong>de</strong>l pre<strong>su</strong>puesto (pre<strong>su</strong>puesto participativo), crea las condiciones para la<br />

emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos a niv<strong>el</strong> barrial y local <strong>que</strong> <strong>de</strong>mandan otra<br />

planificación <strong>que</strong> consi<strong>de</strong>re efectivam<strong>en</strong>te las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad.<br />

Esta t<strong>en</strong>sión no re<strong>su</strong><strong>el</strong>ta ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a producir <strong>el</strong> divorcio <strong>en</strong>tre lo social y lo político<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio barrial y com<strong>un</strong>al, ya <strong>que</strong> la conformación <strong>de</strong> la repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> los Consejos Com<strong>un</strong>ales ha sido <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> coaliciones y partidos<br />

políticos <strong>que</strong> no están expresando las propuestas con las <strong>que</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales y barriales se id<strong>en</strong>tifican, lo <strong>que</strong> probablem<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>erará<br />

creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> candidaturas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes más vinculadas a<br />

estas expresiones sociales directas.<br />

104


VIII. Conclusiones.<br />

Para esta investigación, <strong>que</strong> recoge la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to urbano o<br />

acción colectiva local, antes <strong>que</strong> proponer conclusiones, lo <strong>que</strong> expresaremos<br />

serán opiniones, a fin <strong>de</strong> no limitar o restringir la complejidad pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

<strong>territorio</strong> vivo, como es <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, y <strong>de</strong>jar fuera <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

y factores <strong>que</strong> son parte <strong>de</strong> esa acción colectiva. De hecho si<strong>en</strong>do rigurosos<br />

diríamos <strong>que</strong>, no hay forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> correr ese riesgo, por lo mismo, lo <strong>que</strong><br />

aquí se expresa son opiniones, basadas <strong>en</strong> la observación personal, apoyadas<br />

<strong>en</strong> testimonios <strong>de</strong> los propios vecinos <strong>de</strong>l barrio, como <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> aportar<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> expli<strong>que</strong>n la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to vecinal <strong>que</strong> dio orig<strong>en</strong> a<br />

la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>que</strong> se ha<br />

caracterizado por lograr articular y organizar a la com<strong>un</strong>idad <strong>en</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong><br />

acciones colectivas <strong>que</strong> buscan mant<strong>en</strong>er la vida <strong>de</strong> barrio <strong>que</strong> allí se da y <strong>el</strong><br />

carácter arquitectónico <strong>que</strong> honra <strong>su</strong> historia y tradición, <strong>que</strong> es <strong>el</strong> objetivo<br />

propuesto <strong>en</strong> esta investigación.<br />

Dicho esto, volvemos a la preg<strong>un</strong>ta inicial <strong>de</strong> nuestra investigación para afirmar<br />

lo expuesto <strong>en</strong> la hipótesis <strong>de</strong> trabajo. ¿Cuáles son las características o hechos<br />

<strong>que</strong> explicarían la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual confluy<strong>en</strong> distintos<br />

actores y grupos por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>territorio</strong> <strong>que</strong> se caracteriza por <strong>su</strong><br />

diversidad socio-cultural y por <strong>su</strong> <strong>patrimonio</strong> histórico?, para afirmar <strong>que</strong> esta<br />

emerg<strong>en</strong>cia auto-organizada, se explica justam<strong>en</strong>te por las características<br />

invaluables <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Su conformación histórica y cultural -como<br />

espacio social difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Santiago-, hac<strong>en</strong> posible la<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese fuerte s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>titario <strong>que</strong> <strong>su</strong> com<strong>un</strong>idad <strong>construye</strong><br />

con él, y <strong>que</strong> le permite al mismo tiempo, articular discursos diversos <strong>de</strong><br />

colectivos sociales y políticos <strong>que</strong> confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta acción colectiva, por <strong>su</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

De acuerdo con la perspectiva <strong>de</strong> los Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes -expuesta <strong>en</strong> esta<br />

investigación-, se pued<strong>en</strong> observar alg<strong>un</strong>as características similares<br />

interesantes <strong>en</strong>tre éstos y la acción colectiva <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>de</strong> las <strong>que</strong> ya se<br />

ha hecho m<strong>en</strong>ción, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la forma <strong>de</strong> organización y evolución <strong>de</strong> la<br />

acción colectiva. Sin embargo, <strong>el</strong> factor común <strong>en</strong> ambos <strong>que</strong> explica la<br />

105


emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>que</strong> se auto-convoca, es la am<strong>en</strong>aza. Al igual<br />

<strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Moho <strong>de</strong> Fango, <strong>que</strong> se organiza <strong>en</strong> <strong>un</strong>a colonia ante la<br />

am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia como organismo por la falta <strong>de</strong> comida, los vecinos<br />

<strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay se organizan ante la am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong> barrio,<br />

<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> vida <strong>que</strong> allí se reproduce y <strong>de</strong> la <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> <strong>que</strong> <strong>el</strong>los han construido<br />

con ese <strong>su</strong> <strong>territorio</strong>. La am<strong>en</strong>aza se materializa <strong>en</strong> todo a<strong>que</strong>llo <strong>que</strong> podría<br />

producir la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l barrio, como fue la propuesta <strong>de</strong> modificación al Plan<br />

Regulador Seccional, con <strong>el</strong> <strong>su</strong>bsecu<strong>en</strong>te ingreso <strong>de</strong> las Inmobiliarias y <strong>su</strong>s<br />

intereses.<br />

El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sistema Emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio como<br />

<strong>el</strong> Y<strong>un</strong>gay, se <strong>de</strong>be al carácter tan particular <strong>que</strong> éste posee: <strong>un</strong> barrio<br />

emblemático por <strong>su</strong> legado histórico y arquitectónico con <strong>el</strong> cual la com<strong>un</strong>idad<br />

no sólo ha podido construir <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong>, sino <strong>que</strong> a<strong>de</strong>más, es<br />

conci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este hecho. Son estos los rasgos pres<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> hac<strong>en</strong> posible la<br />

acción colectiva por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l barrio. No se trata <strong>de</strong> “<strong>un</strong>” barrio cualquiera,<br />

se trata <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, con esas características <strong>de</strong>scritas, don<strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

com<strong>un</strong>idad logra la apropiación y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia con ese espacio<br />

público local, como lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y construcción <strong>de</strong> <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> colectiva,<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> barrio se manifiesta. Es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí <strong>que</strong> se articula la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa contra los<br />

factores <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>que</strong> pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo ese <strong>patrimonio</strong> legado y acrec<strong>en</strong>tado<br />

por <strong>su</strong> com<strong>un</strong>idad con <strong>el</strong> tiempo, con la reproducción <strong>de</strong> <strong>su</strong>s fiestas<br />

tradicionales, <strong>su</strong>s costumbres y honrando <strong>su</strong> historia, <strong>su</strong> arquitectura y la vida<br />

<strong>de</strong> barrio posibles <strong>en</strong> él. Una acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa legítima y vinculante con <strong>un</strong><br />

arraigo colectivo acor<strong>de</strong> al carácter <strong>de</strong>l barrio. De este modo, cualquier<br />

situación o institución cuyas <strong>de</strong>cisiones o acciones puedan modificar o peor aún,<br />

g<strong>en</strong>erar la pérdida <strong>de</strong> estas características tan particulares y valiosas <strong>de</strong> la vida<br />

<strong>de</strong>l y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> factores <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>que</strong> movilizan<br />

a <strong>su</strong> com<strong>un</strong>idad.<br />

El cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema recolector <strong>de</strong> ba<strong>su</strong>ra y la propuesta <strong>de</strong> modificar <strong>el</strong> Plan<br />

Regulador Seccional fueron dos hechos muy concretos <strong>que</strong> se tradujeron <strong>en</strong><br />

am<strong>en</strong>azas para la <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l barrio. 81<br />

81 Ver Figura 68, página 77, “Espiral <strong>de</strong> Conflicto”.<br />

El primero, por <strong>el</strong> problema<br />

106


sanitario g<strong>en</strong>erado, con todas las consecu<strong>en</strong>cias <strong>que</strong> <strong>el</strong>lo implica y <strong>el</strong> seg<strong>un</strong>do,<br />

por<strong>que</strong> la posibilidad <strong>de</strong> construir edificios <strong>en</strong> altura <strong>en</strong> la Av. Portales, abría la<br />

puerta para <strong>el</strong> ingreso indiscriminado <strong>de</strong> Inmobiliarias <strong>que</strong> v<strong>el</strong>an por <strong>su</strong>s<br />

intereses económicos antes <strong>que</strong> por los <strong>de</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad y <strong>un</strong> barrio<br />

tradicional. En este s<strong>en</strong>tido, las Inmobiliarias se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>te<br />

g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza, ejerci<strong>en</strong>do presión sobre la M<strong>un</strong>icipalidad para po<strong>de</strong>r<br />

realizar <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> negocio: comprar propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>un</strong> sector céntrico <strong>de</strong><br />

Santiago, con exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te infraestructura, <strong>que</strong> por <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro g<strong>en</strong>eral no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> valor muy alto, construir y transformar esas propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> edificios o<br />

condominios <strong>de</strong> mayor valor, expulsando por consecu<strong>en</strong>cia al sector más pobre<br />

<strong>de</strong>l barrio <strong>que</strong> no pue<strong>de</strong> pagar por <strong>el</strong>lo y atray<strong>en</strong>do a g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otros sectores<br />

<strong>que</strong> no necesariam<strong>en</strong>te aprecian <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l barrio y <strong>su</strong> vida. La M<strong>un</strong>icipalidad a<br />

<strong>su</strong> vez, como reguladora <strong>de</strong> la normativa para la Com<strong>un</strong>a, es <strong>un</strong> actor con<br />

mucho po<strong>de</strong>r, ante <strong>el</strong> cual la com<strong>un</strong>idad necesita mostrarse como <strong>su</strong>jeto<br />

colectivo <strong>que</strong> <strong>de</strong>be ser escuchado y consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

Este carácter <strong>de</strong> “<strong>su</strong>jeto” con conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong> conflicto <strong>que</strong> adquiere la<br />

com<strong>un</strong>idad, permite la acción colectiva y la construcción <strong>de</strong> com<strong>un</strong>idad. Por esto<br />

la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, incorpora la noción<br />

<strong>de</strong> “<strong>patrimonio</strong>”, como lo más importante <strong>que</strong> se está <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do. Todo lo<br />

legado, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Y<strong>un</strong>gay, es también la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> lo íntimo o próximo ante<br />

lo aj<strong>en</strong>o. Lo próximo <strong>que</strong> produce <strong>id<strong>en</strong>tidad</strong> con <strong>el</strong> <strong>patrimonio</strong> heredado <strong>que</strong> los<br />

distingue, los <strong>de</strong>scribe y los hace parte <strong>de</strong> <strong>un</strong> “nosotros”.<br />

Los g<strong>en</strong>trificadores o qui<strong>en</strong>es han llegado al barrio invirti<strong>en</strong>do capital para<br />

recuperar y remo<strong>de</strong>lar las viejas casonas, transformándolas <strong>en</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

y nuevas habitaciones, o <strong>en</strong> restaurantes, talleres <strong>de</strong> diseño, etc., ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

interés distinto al <strong>de</strong> las Inmobiliarias, ya <strong>que</strong> buscan integrarse al barrio<br />

respetando <strong>su</strong> carácter y fisonomía. Sin embargo, la excesiva proliferación <strong>de</strong><br />

este tipo <strong>de</strong> proyectos, podría poner también <strong>en</strong> riesgo <strong>su</strong> es<strong>en</strong>cia natural,<br />

terminando por reemplazar <strong>un</strong>a vida <strong>de</strong> barrio por <strong>un</strong> paseo turístico-<br />

gastronómico <strong>que</strong> excluye a los propios vecinos <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong>. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

los g<strong>en</strong>trificadores, son observados por la com<strong>un</strong>idad, y <strong>en</strong> especial por la<br />

Agrupación <strong>de</strong> Vecinos, con actitud vigilante.<br />

107


Por esa misma razón, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l terremoto <strong>de</strong>l 2010, la Agrupación se<br />

organizó rápidam<strong>en</strong>te para realizar <strong>un</strong> catastro <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das dañadas y pidió<br />

a la M<strong>un</strong>icipalidad no interv<strong>en</strong>irlas ni <strong>de</strong>molerlas, <strong>de</strong> modo <strong>que</strong> fueran <strong>el</strong>los<br />

qui<strong>en</strong>es fueran recuperándolas, incorporando los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> cada oficio<br />

re<strong>que</strong>ría.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>que</strong> han llegado a vivir al barrio <strong>en</strong> las últimas<br />

décadas, no son vistos como <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza, por<strong>que</strong> éste ha sido <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los<br />

rasgos tradicionales <strong>de</strong>l barrio, la diversidad social y cultural, y <strong>el</strong>los se han<br />

incorporado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese espacio, haci<strong>en</strong>do gran<strong>de</strong>s aportes a la vida cultural. La<br />

Agrupación y parte <strong>de</strong> la com<strong>un</strong>idad los ha incorporado e integrado <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

expresión <strong>de</strong> solidaridad, <strong>de</strong> apoyo y <strong>de</strong> acogida, sin embargo, podrían ser<br />

también observados a futuro, con cuidado.<br />

De lo dicho anteriorm<strong>en</strong>te, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>que</strong> <strong>de</strong> la capacidad <strong>de</strong> auto-<br />

organización y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa g<strong>en</strong>erada, <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay se ha fortalecido y ha ido<br />

recuperando progresivam<strong>en</strong>te <strong>su</strong> dignidad como espacio y <strong>territorio</strong> <strong>de</strong><br />

habitabilidad, constituyéndose como polo <strong>de</strong> atracción e interés <strong>de</strong> habitantes<br />

<strong>de</strong> otros sectores, <strong>que</strong> si<strong>en</strong>do acogidos, también son observados por los vecinos<br />

<strong>que</strong> procuran mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> carácter y fisonomía <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay, ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>su</strong>s límites institucionales más allá <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s territoriales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia con él.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, las preg<strong>un</strong>tas o cuestionami<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong><br />

investigación, se dirig<strong>en</strong> <strong>en</strong> dos verti<strong>en</strong>tes, por <strong>un</strong> lado, hacia <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

vecinal y por <strong>el</strong> otro hacia la f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> la política pública. La primera ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong><br />

ver con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>que</strong> adquiera la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay para continuar si<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a organización transversal<br />

<strong>que</strong> integre y articule las <strong>de</strong>mandas y propuestas <strong>de</strong>l conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> los vecinos y<br />

la com<strong>un</strong>idad. En este s<strong>en</strong>tido, se plantea la incógnita <strong>de</strong> cuáles serían los<br />

atributos necesarios para mant<strong>en</strong>er y fortalecer <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y cuáles podrían<br />

<strong>de</strong>bilitarlo. Por otro lado, <strong>el</strong> seg<strong>un</strong>do cuestionami<strong>en</strong>to se dirige (a modo <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje) a <strong>su</strong>brayar <strong>que</strong> la f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Política Pública, vinculada a<br />

procesos participativos, t<strong>en</strong>dría <strong>que</strong> recoger y reflejar la vol<strong>un</strong>tad expresada por<br />

la com<strong>un</strong>idad barrial, conocedora <strong>de</strong>l <strong>territorio</strong> <strong>que</strong> habita, integrándola <strong>en</strong> la<br />

108


toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones para avanzar hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> barrios y<br />

ciuda<strong>de</strong>s <strong>que</strong> expres<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> integración, participación y <strong>de</strong>mocracia.<br />

109


IX. Bibliografía<br />

- Alguacil, J. (2006). “Calidad <strong>de</strong> Vida y Praxis Urbana. Nuevas iniciativas <strong>de</strong><br />

gestión ciudadana <strong>en</strong> la periferia social <strong>en</strong> Madrid”. Biblioteca Ciuda<strong>de</strong>s para <strong>un</strong><br />

Futuro Más Sost<strong>en</strong>ible. Madrid. http:// habitat.aq.upm.es.<br />

- Araya, R.; Arroyo, B.; Aymerich, J. (1996). Diagnóstico <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

Universidad Bolivariana. Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Antropología Social. Santiago.<br />

- Bourdieu, P. (2003). Capital cultural, escu<strong>el</strong>a y espacio social. Ed. Siglo XXI.<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

- Boldrini, G. (1994) “Y<strong>un</strong>gay. Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong> barrio” <strong>en</strong> Hu<strong>el</strong>las. Bitácora <strong>de</strong>l<br />

Taller C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Arquitectura <strong>de</strong> la Universidad ARCIS, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> la tarea sobre la Verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Tiempo. Santiago, Chile.<br />

- Borja, J. (1998). “Ciudadanía y espacio público” <strong>en</strong> Revista Ambi<strong>en</strong>te y<br />

Desarrollo. Septiembre 1998. Vol XIV Nº 3. pp. 13-22.<br />

- Carranza, R. (1939). La Batalla <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay. Monum<strong>en</strong>to al Roto Chil<strong>en</strong>o.<br />

Crónicas Históricas. Impr<strong>en</strong>ta “Cultura”. Santiago. (Contribución a la Memoria<br />

<strong>de</strong> la Batalla <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay <strong>en</strong> <strong>su</strong> primer C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario) <strong>en</strong> www.memoriachil<strong>en</strong>a.cl<br />

- Cor<strong>de</strong>ra, R. (2008) “El <strong>de</strong>recho al <strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a la ciudad: para<br />

reconstruir <strong>el</strong> futuro” <strong>en</strong> Cor<strong>de</strong>ra, R. ; Ramírez, P.; Ziccardi, A., coordinadores.<br />

Pobreza, <strong>de</strong>sigualdad y exclusión social <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong>l Siglo XXI. Coloquio<br />

UNAM. México, D.F. pp. 1-17.<br />

- De Garay, G. (Coordinadora) (1999). La historia con micrófono. Instituto<br />

Mora. México, D.F.<br />

- De Certeau, M. (1999). La inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lo cotidiano 2. Habitar, cocinar.<br />

Universidad Iberoamericana - Instituto Tecnológico y <strong>de</strong> Estudios Superiores <strong>de</strong><br />

Occid<strong>en</strong>te. México, D.F.<br />

- De Sousa Santos, B. (1998). De la mano <strong>de</strong> Alicia. Lo social y lo político <strong>en</strong> la<br />

posmo<strong>de</strong>rnidad. Ediciones Unian<strong>de</strong>s. Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s. Santafé <strong>de</strong><br />

Bogotá.<br />

- D<strong>el</strong> Acebo, E (1996). Sociología <strong>de</strong>l arraigo. Una lectura crítica <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong><br />

la ciudad. Editorial Claridad. Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

- D<strong>el</strong>gado, M. (2007). Socieda<strong>de</strong>s Movedizas. Pasos hacia <strong>un</strong>a antropología <strong>de</strong><br />

las calles. Ed. Anagrama. Colección Argum<strong>en</strong>tos. Barc<strong>el</strong>ona.<br />

- Dirección <strong>de</strong> Obras M<strong>un</strong>icipales <strong>de</strong> Santiago/At<strong>el</strong>ier parisi<strong>en</strong> d’urbanisme<br />

(2000). Santiago Poni<strong>en</strong>te. Desarrollo Urbano y Patrimonio. Ministère <strong>de</strong> la<br />

Culture et <strong>de</strong> la Comm<strong>un</strong>ication. Ambassa<strong>de</strong> <strong>de</strong> France au Chili. Ilustre<br />

M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> Santiago. Ville <strong>de</strong> Paris. Andros Productora Gráfica Ltda.<br />

Santiago.<br />

110


- Ducci, M.E. (2004). “Las batallas urbanas <strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l tercer mil<strong>en</strong>io” <strong>en</strong><br />

C. De Mattos, M.E. Ducci, A. Rodríguez y G. Yañez (eds.), Santiago <strong>en</strong> la<br />

globalización: ¿Una nueva ciudad? Ediciones Sur y EURE libros, Santiago, pp.<br />

137-165.<br />

- Duval, Hernán (2003). “Arquitectura: <strong>de</strong>stino y anonimato”. Santiago. Revista<br />

Su<strong>el</strong>o Americano. Universidad ARCIS. pp. 40-46.<br />

- Encina, F. (Sin año). “Pedro <strong>de</strong> Valdivia y la primera etapa <strong>de</strong> la Conquista.<br />

F<strong>un</strong>dación <strong>de</strong> Santiago” <strong>en</strong> Historia <strong>de</strong> Chile. Tomo I. Ediciones Ercilla.<br />

Santiago. P. 138.<br />

- Gre<strong>en</strong>e, R. (2005). “P<strong>en</strong>sar, dibujar, matar la ciudad: ord<strong>en</strong>, planificación y<br />

competitividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> urbanismo mo<strong>de</strong>rno”. Santiago, Chile. Revista EURE. Vol.<br />

XXXI, Nº 94. Diciembre. pp. 77-95.<br />

- Gropius, W. (1959). “Introducción” <strong>en</strong> Alcances <strong>de</strong> la Arquitectura Integral.<br />

Ed. La isla. Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

- Harvey, D. (1989). “Tiempo y espacio como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r social” <strong>en</strong> La<br />

condición <strong>de</strong> la posmo<strong>de</strong>rnidad. Ed. Amorrortu. Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

- Harvey, D. (2000) “El nuevo urbanismo y la trampa com<strong>un</strong>itaria” <strong>en</strong> Revista<br />

La Vanguardia. 26/11/2000. www.colectivorua.org.<br />

- Harvey, D. (2008) “El neoliberalismo como <strong>de</strong>strucción creativa” <strong>en</strong> Revista <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia Sociales <strong>de</strong>l Instituto Arg<strong>en</strong>tino para <strong>el</strong> Desarrollo Económico (IADE).<br />

16/05/2008. www.ia<strong>de</strong>.org.ar.<br />

- González, R. (2008). Po<strong>de</strong>res locales, nación y globalización. Historia <strong>de</strong><br />

teorías y <strong>de</strong>bate contemporáneo. Universidad Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Humanismo<br />

Cristiano. Colección Investigación. Santiago.<br />

- Gray, S. (2009). “Espacio Público y Democracia” <strong>en</strong> Diario La Tercera. I<strong>de</strong>as y<br />

Debates. 25/09/2009. p. 4.<br />

- Jacobs, Jane (1973). Vida y Muerte <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> América.<br />

Madrid. Ed. P<strong>en</strong>ín<strong>su</strong>la. Extractos con<strong>su</strong>ltados <strong>en</strong><br />

http://habitat.aq.upm.es/boletin/n7/ajjac.html.<br />

- Jac<strong>que</strong>s, M. (2003). “Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Participación por Afección: <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la ciudadanía local”, Santiago, Chile. Revista Polis, Universidad<br />

Bolivariana. Volum<strong>en</strong> 2, Nº 5. pp.<br />

- Jac<strong>que</strong>s, M. (2003). “Derecho y Necesida<strong>de</strong>s Humanas F<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales: <strong>un</strong><br />

nuevo <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>de</strong> lo jurídico” <strong>en</strong> Elizal<strong>de</strong>, A. (Comp.) Las nuevas utopías <strong>de</strong> la<br />

diversidad. Lo <strong>de</strong>seable vu<strong>el</strong>ve a ser posible. Ed. Universidad Bolivariana.<br />

Santiago, Chile. pp. 257-275.<br />

- Johnson, S. (2003). Sistemas Emerg<strong>en</strong>tes. O qué ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común hormigas,<br />

neuronas, ciuda<strong>de</strong>s y software. FCE. Madrid.<br />

111


- Lechado, J.M. (2003). Globalización y Gobernanzas ¿<strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza para la<br />

<strong>de</strong>mocracia? Premio Ensayo Caja Madrid. Ediciones L<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> Trapo. Madrid.<br />

- Lechner, Norbert (1999). “Desafíos <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano: individualización<br />

y capital social” <strong>en</strong> Contribución al Foro Desarrollo y Cultura. Asamblea G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo, BID. París, marzo <strong>de</strong> 1999.<br />

- Li<strong>en</strong>do, Óscar (2005). Geografía <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Editorial Univesidad<br />

Bolivariana. Santiago, Chile.<br />

- Morin, Edgar (1995). Sociología. Ed. Tecnos. Madrid.<br />

- Or<strong>el</strong>lana, A. (2008). “Reseña. Stev<strong>en</strong> Johnson. Sistemas emerg<strong>en</strong>tes. O qué<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común hormigas, neuronas, ciuda<strong>de</strong>s y software” <strong>en</strong> Revista EURE.<br />

Vol. XXXIV, Nº 101. Pp. 142-145. Santiago, abril <strong>de</strong> 2008.<br />

http://www.sci<strong>el</strong>o.cl/sci<strong>el</strong>o.php?pid=S0250-<br />

71612008000100008&script=sci_arttext<br />

- Parraguez, Leslie (2009). Reconstrucción <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales<br />

urbanos. Premio Iberoamericano <strong>de</strong> Tesis <strong>de</strong> Investigación sobre Vivi<strong>en</strong>da<br />

Sust<strong>en</strong>table. Infonavit-Redalyc. México, D.F.<br />

- Rodas Sarmi<strong>en</strong>to (Compilador) (2010). Añoranzas <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Editorial<br />

Universidad Bolivariana. Colección Escritos Testimoniales. Santiago, Chile.<br />

- Sabatini, F. (1995). Barrio y Participación. Instituto <strong>de</strong> Estudios Urbanos PUC<br />

y Ediciones SUR. Colección Estudios Urbanos. Santiago.<br />

- Sabatini, F.; Héctor Váz<strong>que</strong>z, Sar<strong>el</strong>la Robles y Alejandra Rasse (2008).<br />

“G<strong>en</strong>trificación sin expulsión, fuerza <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />

latinoamericanas: datos e interpretación para Santiago” <strong>en</strong> T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la<br />

segregación <strong>en</strong> las principales ciuda<strong>de</strong>s chil<strong>en</strong>as. Análisis C<strong>en</strong>sal 1982-2002.<br />

PUC-INE. Santiago, Chile. pp. 165-184.<br />

- Sabatini. F. Y G. Wormald (2004) “La guerra <strong>de</strong> la ba<strong>su</strong>ra <strong>de</strong> Santiago: <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a la vivi<strong>en</strong>da al <strong>de</strong>recho a la ciudad”, EURE, 30 (91), pp. 67-86.<br />

- Salazar, G. (1998). “De la participación ciudadana: capital social constante y<br />

capital social variable (Explorando s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros trans-liberales)” <strong>en</strong> Proposiciones<br />

28, SUR, Santiago, pp. 1-29. www.archivochileceme@yahoo.com.<br />

- Salazar, G. (2003). Ferias Libres: espacio residual <strong>de</strong> soberanía ciudadana”.<br />

Ediciones Sur. Colección Interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> la Ciudad. Santiago.<br />

- Salazar, G. (2002). “Memoria histórica y capital social” <strong>en</strong> División <strong>de</strong><br />

Organizaciones Sociales/Ministerio Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Chile<br />

(eds.), Gobernar los cambios: Chile más allá <strong>de</strong> la crisis. LOM, Santiago.<br />

- Salinas, F. (2001). El Barrio Y<strong>un</strong>gay <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile. Ap<strong>un</strong>tes<br />

Etnográficos. Editorial Universidad Bolivariana. Santiago, Chile.<br />

112


- Saraví, G. (2004). “Segregación urbana y espacio público: los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>claves <strong>de</strong> pobreza estructural”. Revista <strong>de</strong> la CEPAL 83, Agosto 2004. pp. 33-<br />

47.<br />

- Touraine, A. (2006). Un nuevo paradigma para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> hoy.<br />

Ed. Paidós. Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

- Varios autores (2009). Voces <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Primer concurso <strong>de</strong> historias<br />

<strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay. Memorias sociales. Ed. Arcis. Santiago, Chile.<br />

- Varios Autores (2007). Madrid: ¿la <strong>su</strong>ma <strong>de</strong> todos? Globalización, <strong>territorio</strong>,<br />

<strong>de</strong>sigualdad. Observatorio Metropolitano. Traficantes <strong>de</strong> <strong>su</strong>eños. Madrid.<br />

- Varios autores (2008). Ciudadanía, participación y cultura. LOM ediciones y<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> la Cultura y las Artes. Santiago.<br />

Otros docum<strong>en</strong>tos con<strong>su</strong>ltados:<br />

- Carvajal, Rosario et al. (2007). Estudio <strong>de</strong>l Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> Zona<br />

Tipica, avalado por Fondart, pres<strong>en</strong>tado al Consejo <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Nacionales<br />

para solicitar la Declaratoria <strong>de</strong> Zona Típica.<br />

- B<strong>el</strong>lo Barrio. Revista <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

- “Historia <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay” (2011) <strong>en</strong> Carta-M<strong>en</strong>ú Restaurante Lavaud.<br />

Edición Especial 2011. Nº 15, marzo. Santiago, Chile.<br />

Con<strong>su</strong>ltas internet:<br />

www.archivovi<strong>su</strong>al.cl<br />

www.<strong>territorio</strong>chile.cl/1516/article-77914.html#h2_3.<br />

www.<strong>el</strong>sitio<strong>de</strong>y<strong>un</strong>gay.cl<br />

www.f<strong>un</strong>daciónvíctorjara.cl<br />

www.c<strong>en</strong>troculturalmanu<strong>el</strong>rojas.cl<br />

http://es.wikipedia.org/wiki/Zona_T%C3%ADpica<br />

http://www.mav.cl/<strong>patrimonio</strong>/cont<strong>en</strong>idos/<strong>de</strong>finicion.htm<br />

http://www.<strong>el</strong>ciudadano.cl/2009/06/26/vecinos-<strong>que</strong>-<strong>de</strong>fi<strong>en</strong>d<strong>en</strong>-con-di<strong>en</strong>tes-y<strong>un</strong>as-<strong>su</strong>s-barrios/<br />

http://www.<strong>patrimonio</strong>nuestro.cl<br />

http://es.scribd.com/doc/52978815/Ficha<br />

113


http://diario.latercera.com/2011/06/12/01/cont<strong>en</strong>ido/la-tercera-<strong>el</strong>-semanal/34-<br />

72411-9-la-casa-olvidada.shtml<br />

http://www.<strong>el</strong>sol<strong>de</strong>sant<strong>el</strong>mo.com.ar/?p=1274<br />

http://www.cultura<strong>en</strong>movimi<strong>en</strong>to.cl/mambo/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&ta<br />

sk=view&id=1003&Itemid=38<br />

http://www.boulevardlavaud.cl/imag<strong>en</strong>es.html<br />

114


Anexo 1<br />

Línea <strong>de</strong>l tiempo<br />

Cronología<br />

- 1600 Chacras donadas por Pedro <strong>de</strong> Valdivia a Diego García <strong>de</strong> Cáceres.<br />

- 1617 Se f<strong>un</strong>da <strong>el</strong> Hospital San Juan <strong>de</strong> Dios (primero <strong>en</strong> Huérfanos 3255)<br />

-1699 se <strong>construye</strong> la Iglesia <strong>de</strong>dicada a San Migu<strong>el</strong> (Alameda con Cumming).<br />

- 1792 se <strong>construye</strong> <strong>el</strong> empedrado <strong>de</strong> San Pablo (ex camino real hacia<br />

Valparaíso) para agilizar <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong> la ruta hacia <strong>el</strong> puerto.<br />

- Principios s. XIX, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varias her<strong>en</strong>cias, la chacra pasa a ser <strong>de</strong> la<br />

familia Portales. Se le conoce como “villa”, “llano” o “llanito <strong>de</strong> Portales”.<br />

- 1836 <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> José Santiago Portales Larraín v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>su</strong>s 16 hiju<strong>el</strong>as<br />

y comi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> loteo <strong>de</strong> la “Villita <strong>de</strong> Portales”, la Quinta Normal <strong>de</strong> Agricultura y<br />

se <strong>construye</strong>n varios Conv<strong>en</strong>tos.<br />

- 1837 la empresa loteadora <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> la Cruz Sotomayor y Jacinto Cueto<br />

compran la hiju<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Diego Portales. En ese p<strong>un</strong>to nace <strong>el</strong> barrio Y<strong>un</strong>gay,<br />

don<strong>de</strong> se proyecta <strong>un</strong>a plaza y <strong>un</strong>a iglesia.<br />

- 1837 Asesinan a Diego Portales.<br />

Se <strong>construye</strong> la “Plaza Portales” <strong>en</strong> <strong>su</strong> honor (<strong>que</strong> luego se llama “Plaza<br />

Y<strong>un</strong>gay”).<br />

- 1839 José Joaquín Prieto Vial reconoce al Barrio Y<strong>un</strong>gay por Decreto Supremo<br />

(5/04/39) con ese nombre, por <strong>el</strong> tri<strong>un</strong>fo <strong>de</strong> Chile contra la Confe<strong>de</strong>ración Perúboliviana<br />

<strong>en</strong> la batalla <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay, bajo <strong>el</strong> mando <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Bulnes.<br />

- 1841 Empieza a levantarse <strong>el</strong> barrio <strong>en</strong> los contornos <strong>de</strong> la plaza Y<strong>un</strong>gay.<br />

- Entre 1840 y 1930 llegan a habitar al barrio familias <strong>de</strong> clase alta,<br />

extranjeros contratados por <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Chile y familias pobres prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l campo <strong>que</strong> se ubican <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite norte <strong>de</strong>l barrio (ruta a Valparaíso) y por <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>r <strong>en</strong> La Alameda.<br />

- 1840 Llega a vivir al barrio Domingo Faustino Sarmi<strong>en</strong>to y Amado Pissis.<br />

- 1842 Se inaugura la Quinta Normal.<br />

F<strong>un</strong>dación U. De Chile. Llegada <strong>de</strong> extranjeros para participar <strong>en</strong> proyectos<br />

educativos.<br />

- 1847 Llega Ignacio Domeyko<br />

- 1861 Construcción <strong>de</strong> Iglesia y Claustro Los Capuchinos (Cumming con<br />

Catedral).<br />

- 1862 Se f<strong>un</strong>da la Sociedad <strong>de</strong> Artesanos La Unión (Ri<strong>que</strong>lme 851).<br />

115


- 1868 Se f<strong>un</strong>da la P<strong>el</strong>u<strong>que</strong>ría Francesa. (Al día <strong>de</strong> hoy se manti<strong>en</strong>e j<strong>un</strong>to con<br />

<strong>el</strong> Restaurante “Lavaud”).<br />

- 1869 Feria Rural Quinta Normal.<br />

- 1886 Escu<strong>el</strong>a Normal <strong>de</strong> Niñas Nº 1 “Brígida Walker” (Ci<strong>en</strong>fuegos 56).<br />

- 1887 se <strong>construye</strong> <strong>el</strong> ramal Y<strong>un</strong>gay-Mapocho.<br />

Se f<strong>un</strong>da <strong>el</strong> Internado Nacional Barros Arana (Sto. Domingo 3537)<br />

- 1888 Se <strong>construye</strong> la escultura símbolo <strong>de</strong>l barrio, <strong>de</strong>dicada al “<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> la<br />

patria”, conocida <strong>de</strong>spués como “El roto chil<strong>en</strong>o”.<br />

- 1890 F<strong>un</strong>dación Liceo Migu<strong>el</strong> Luis <strong>de</strong> Am<strong>un</strong>átegui (Agustinas 2918)<br />

- 1894 Museo Artequín. Era <strong>el</strong> Pab<strong>el</strong>lón París. Diseñado por Eiff<strong>el</strong> para la<br />

Exposición Universal <strong>de</strong> París por la conmemoración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la<br />

Revolución Francesa <strong>en</strong> 1889. Se traslado e instaló como mecano <strong>en</strong> Av.<br />

Portales (Quinta Normal).<br />

- 1900 Liceo y colegio Cervantes (Agustinas fr<strong>en</strong>te a Par<strong>que</strong> Portales)<br />

- 1900 barrio ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> vida: tertulias, carnavales…<br />

- s. XX comi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> éxodo <strong>de</strong> familias <strong>de</strong> estatus hacia Provid<strong>en</strong>cia, Ñuñoa y<br />

luego <strong>el</strong> ori<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ciudad.<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1920 se <strong>construye</strong>n los “cités”. Los más <strong>el</strong>egantes: Adriana<br />

Cousiño, Lucrecia Valdés y Hurtado Rodríguez. También <strong>el</strong> Teatro Noveda<strong>de</strong>s.<br />

- 1968 Museo Pedagógico <strong>en</strong> antigua Escu<strong>el</strong>a Normal <strong>de</strong> Niñas.<br />

- 1976 Club <strong>de</strong> Abstemios (Libertad 558)<br />

- 1983 F<strong>un</strong>dación Instituto <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Alejandro Lipschutz (ICAL), <strong>en</strong><br />

Cumming.<br />

- 1985 Terremoto. Construcciones <strong>de</strong>l s. XIX son afectadas. Universidad ARCIS<br />

se ubica <strong>en</strong> “El Gran Y<strong>un</strong>gay”, Huérfanos con Ri<strong>que</strong>lme.<br />

- 1990 Plan <strong>de</strong> Reconversión <strong>de</strong> Santiago (Alcal<strong>de</strong> Jaime Ravinet), expulsa <strong>de</strong>l<br />

barrio a los sectores más pobres hacia la periferia <strong>de</strong> la ciudad.<br />

Llegan nuevos habitantes al barrio prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras com<strong>un</strong>as y<br />

especialm<strong>en</strong>te inmigrantes peruanos.<br />

- 1993 F<strong>un</strong>dación Víctor Jara (Huérfanos 2136).<br />

- 1998. Asociación <strong>de</strong> Ferias Libres.<br />

116


- 1994 La Universidad Bolivariana se instala <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay, <strong>en</strong><br />

Huérfanos esq. Esperanza.<br />

- 1996 Comi<strong>en</strong>zan Inmobiliarias a transformar viejas casonas <strong>en</strong> Loft y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos.<br />

- 2000 Inmobiliaria Espacio 2000 (famosa por transformación <strong>de</strong> casonas <strong>en</strong><br />

Loft) comi<strong>en</strong>za a construir <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay.<br />

C<strong>en</strong>tro Cultural Matucana 100.<br />

- 2001 Se f<strong>un</strong>da ARCIS simbólicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la ex F<strong>un</strong>dición Libertad <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay.<br />

C<strong>en</strong>tro Cultural Manu<strong>el</strong> Rojas se muda al barrio (García Reyes).<br />

- 2002<br />

Aparece c<strong>en</strong>tro “okupado” y biblioteca Sacco y Vanzetti.<br />

- 2005 Conflicto por la ba<strong>su</strong>ra (Alcal<strong>de</strong> Raúl Alcaíno).<br />

Se realizan protestas espontáneam<strong>en</strong>te. Vecinos se reún<strong>en</strong>, se con<strong>su</strong>ltan,<br />

j<strong>un</strong>tan firmas y comi<strong>en</strong>zan Asambleas. “Vecinos <strong>de</strong> a <strong>un</strong>o”.<br />

Llegada al barrio <strong>de</strong> mayoría <strong>de</strong> inmigrantes colombianos, ecuatorianos,<br />

c<strong>en</strong>troamericanos.<br />

C<strong>en</strong>tro Cultural Azul Violeta (Libertad 143)<br />

- 2006 Conflicto por propuesta <strong>de</strong> modificación al Plan Regulador Seccional <strong>de</strong><br />

Av. Portales.<br />

Continúan con Asambleas y Cabildos anuales. “Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay” logra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er modificación.<br />

- Entre 2006 y 2010<br />

Pasan como 800 okupas por la Sacco y Vanzetti.<br />

Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay g<strong>en</strong>era alianzas con<br />

otras organizaciones; crea instituciones nuevas para implem<strong>en</strong>tar acciones<br />

propuestas <strong>en</strong> Cabildos; Canteros <strong>de</strong> Colina, barrios patrimoniales; crean Rutas<br />

Patrimoniales; etc., (ver tesis).<br />

- 2008 A<strong>su</strong>me Alcal<strong>de</strong> Pablo Zala<strong>que</strong>tt.<br />

F<strong>un</strong>dación Patrimonio Nuestro.<br />

Lanzami<strong>en</strong>to Revista B<strong>el</strong>lo Barrio.<br />

- 2009 Barrio Y<strong>un</strong>gay es <strong>de</strong>clarado Zona Típica.<br />

- 2010 Terremoto. Nuevam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay es afectado.<br />

Se organizan brigadas para realizar catastro y auto-reconstrucción con la<br />

palabra <strong>de</strong>l Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>que</strong> no <strong>de</strong>molerá ning<strong>un</strong>a casa. 1000 vol<strong>un</strong>tarios <strong>de</strong><br />

distintos sectores e instituciones colaboran <strong>en</strong> <strong>el</strong> catastro y reconstrucción.<br />

Apoyo a protestas <strong>de</strong> damnificados <strong>en</strong> Dichato y otras localida<strong>de</strong>s.<br />

- 2011 Corporación Cultural Barrio Y<strong>un</strong>gay (empresarios y locatarios).<br />

Apoyo Movimi<strong>en</strong>to Estudiantil.<br />

117


Anexo 2.<br />

Listado <strong>de</strong> personas y organizaciones <strong>en</strong>trevistadas.<br />

- Rosario Carvajal<br />

Dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay;<br />

Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la Asociación <strong>de</strong> la Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Barrios y Zonas<br />

Patrimoniales.<br />

- José Osorio<br />

Dirig<strong>en</strong>te y Vocero <strong>de</strong> la Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay; Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Cultural El Sitio <strong>de</strong> Y<strong>un</strong>gay.<br />

- Gloria Konig<br />

Directora Ejecutiva <strong>de</strong> la F<strong>un</strong>dación y Galpón Víctor Jara.<br />

- Eddie Arias<br />

Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Club Deportivo Social y Cultural <strong>el</strong> Gran Y<strong>un</strong>gay.<br />

- Eduardo Gálvez<br />

Director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Cultural Manu<strong>el</strong> Rojas.<br />

- Carm<strong>en</strong> Muñoz<br />

Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la Oficina <strong>de</strong> Gestión Patrimonial Com<strong>un</strong>itaria.<br />

- Fabio Ramírez<br />

Integrante y Gestor <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Integración Latinoamericana.<br />

- Claudia Pascual<br />

Concejal <strong>de</strong> la Com<strong>un</strong>a <strong>de</strong> Santiago por <strong>el</strong> Partido Com<strong>un</strong>ista.<br />

Integante “Vecinos Organizados” (<strong>que</strong> <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> Agrupación <strong>de</strong> Vecinos por la<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay).<br />

- Ana Parada<br />

Directora <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la M<strong>un</strong>icipalidad <strong>de</strong> Santiago y Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Barrio<br />

(Y<strong>un</strong>gay, Brasil y Concha y Toro).<br />

- Roberto (“Tito”) Baltra<br />

Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Corporación Cultural Barrio Y<strong>un</strong>gay y propietario y gestor <strong>de</strong><br />

La Gárgola.<br />

- Gabri<strong>el</strong>a B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s<br />

Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos Nº 2 (Bulnes).<br />

- Teresa Rodríguez<br />

Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> Vecinos Nº 5 (Y<strong>un</strong>gay).<br />

118


Anexo 3.<br />

Pauta-Guía <strong>de</strong> Entrevistas.<br />

- ¿Qué valora <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Cuál es <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la organización <strong>que</strong> repres<strong>en</strong>ta?<br />

- ¿Qué tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas persigue <strong>su</strong> organización?<br />

- ¿Cuál es <strong>el</strong> vínculo <strong>que</strong> liga a <strong>su</strong> organización con <strong>el</strong> Barrio Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Qué activida<strong>de</strong>s realizan con la com<strong>un</strong>idad <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Cómo se liga esta organización <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Cuáles son los f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> inspiran la participación <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

organización <strong>en</strong> <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio<br />

Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Qué <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l discurso compart<strong>en</strong> con <strong>el</strong>los?<br />

- ¿Hay alg<strong>un</strong>a <strong>de</strong>manda <strong>que</strong> no compartan? ¿Cuál (es)?<br />

- ¿Su organización podría cumplir los mismos objetivos actuales fuera <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to Vecinos por la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Cuál es <strong>su</strong> perspectiva <strong>de</strong> futuro <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Cuál es <strong>su</strong> perspectiva sobre <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to Vecinos por la<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Barrio Y<strong>un</strong>gay?<br />

- ¿Cuál es <strong>su</strong> perspectiva sobre <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>su</strong> organización?<br />

119

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!