11.05.2013 Views

haciendo posible lo imposible. la izquierda en el umbral ... - Rebelión

haciendo posible lo imposible. la izquierda en el umbral ... - Rebelión

haciendo posible lo imposible. la izquierda en el umbral ... - Rebelión

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.


<br />


<br />


<br />


<br />

A Manu<strong>el</strong> que vivirá para siempre,<br />

porque sus combates son nuestros combates<br />

y sus sueños son nuestros sueños.<br />

HACIENDO POSIBLE LO IMPOSIBLE.<br />

LA IZQUIERDA EN EL UMBRAL DEL SIGLO XXI<br />

MARTA HARNECKER<br />

1999<br />

- - 1



<br />

Este
libro
aborda
<strong>en</strong>
su
primera
parte
<strong>en</strong>
forma
resumida
<strong>lo</strong>s
más
destacados
<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos
que
ocurr<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
América
<strong>la</strong>tina
desde
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
<br />

hasta
fines
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX;
<strong>en</strong>
su
segunda
parte
desarrol<strong>la</strong>
<strong>lo</strong>s
cambios
ocurridos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mundo
durante
ese
período:
revolución
tecnológica;
g<strong>lo</strong>balización;
neoliberalismo
y
sus
<br />

consecu<strong>en</strong>cias
para
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
y
especialm<strong>en</strong>te
para
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera;
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

tercera
se
refiere
a
<strong>la</strong>
situación
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
fr<strong>en</strong>te
a
esta
nueva
realidad
mundial
y
a
<br />

sus
desafíos
actuales.
<br />

Publicado
<strong>en</strong>:
México, Sig<strong>lo</strong>
XXI
Editores,
1999;
España,
Sig<strong>lo</strong>
XXI
España,
1ª
ed.
1999,
2ª
<br />

ed.
2000
y
3ª
ed.
2000;
Cuba,
Editorial
de
Ci<strong>en</strong>cias
Sociales,
2000;
Portugal,
Campo
das
<br />

Letras
Editores,
2000;
Brasil,
Paz
e
Terra,
2000;
Italia,
Sperling
and
Küpfer
Editori,
<br />

2001;
Canadá
francés,
Lantôt
Éditeur,
2001;
El
Salvador,
Instituto
de
Ci<strong>en</strong>cias
Políticas
y
<br />

Administrativas
<br />


Farabundo
Martí,
2001.

<br />

Se
incluye
una
pres<strong>en</strong>tación
de
Migu<strong>el</strong>
Urbano
Rodrigues
y
un
índice
temático
<strong>en</strong>
que
<strong>en</strong>
<br />

lugar
de
<strong>la</strong>s
páginas
se
seña<strong>la</strong>n
<strong>lo</strong>s
párrafos
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
que
están
ubicados
<strong>lo</strong>s
temas
d<strong>el</strong>
<br />

índice
<br />

.
Algunas
ideas
de
<strong>la</strong>
primera
y
tercera
parte
se
actualizan
y
desarrol<strong>la</strong>n
más
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

libro:La
<strong>izquierda</strong>
después
de
Seattle,
Sig<strong>lo</strong>
XXI
España,
Barce<strong>lo</strong>na,
agosto
2001
y
<strong>el</strong>
<br />

libro
Reconstruy<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
d<strong>el</strong>
28
de
mayo
de
2006,
publicado
por
Sig<strong>lo</strong>
XXI
<br />

México
<strong>en</strong>
2008.
<br />

INDICE<br />

INTRODUCCIÓN ...............................................................................................................................................1<br />

PRIMERA PARTE: LOS HITOS QUE MARCAN A LA IZQUIERDA<br />

INTRODUCCIÓN.........................................................................................................................................6<br />

1. PRIMERA ETAPA: DESDE EL TRIUNFO DE LA REVOLUCIÓN CUBANA HASTA LA CAÍDA<br />

DEL SOCIALISMO EN EUROPA DEL ESTE (1 ENERO 1959-9 NOVIEMBRE 1989)..............................6<br />

1) Triunfo de <strong>la</strong> revolución cubana (1 de <strong>en</strong>ero de 1959) ........................................................................6<br />

-Situación mundial al triunfo de <strong>la</strong> revolución cubana..............................................................................6<br />

- - 2


-La respuesta de <strong>lo</strong>s Estados Unidos ....................................................................................................11<br />

-Ecos y ali<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s luchas popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> América Latina.....................................................................14<br />

-Influ<strong>en</strong>cia cultural..................................................................................................................................16<br />

2) La <strong>izquierda</strong> revolucionaria y <strong>lo</strong>s grupos guerrilleros rurales.............................................................18<br />

3) La Tricontin<strong>en</strong>tal: primer int<strong>en</strong>to por unificar <strong>la</strong>s fuerzas revolucionarias de tres contin<strong>en</strong>tes ..........20<br />

4) Polémica chino-soviética y división d<strong>el</strong> campo socialista (1967).......................................................22<br />

5) Movimi<strong>en</strong>to de Reforma Universitaria (segundo quinqu<strong>en</strong>io de <strong>lo</strong>s ses<strong>en</strong>ta)....................................22<br />

6) Invasión de <strong>la</strong> URSS a Checos<strong>lo</strong>vaquia (20 agosto 1968)................................................................26<br />

7) Teo<strong>lo</strong>gía de <strong>la</strong> Liberación y comunidades de base (mediados de <strong>lo</strong>s ses<strong>en</strong>ta) ................................27<br />

8) Auge de <strong>lo</strong>s movimi<strong>en</strong>tos guerrilleros urbanos..................................................................................28<br />

9) Gobiernos militares nacionalistas y antimperialistas .........................................................................28<br />

10) Triunfo de <strong>la</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Chile.............................................................................................30<br />

11) Golpe militar <strong>en</strong> Chile (11 septiembre 1973) y Sucesión de dictaduras militares <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cono Sur...34<br />

12) Triunfo de <strong>la</strong> Revolución Sandinista (19 julio 1979) ........................................................................36<br />

13) Auge d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to guerrillero <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, Co<strong>lo</strong>mbia y Perú ............................................39<br />

-La guerril<strong>la</strong> salvadoreña .......................................................................................................................40<br />

-La guerril<strong>la</strong> guatemalteca .....................................................................................................................42<br />

14) Reemp<strong>la</strong>zo de <strong>la</strong>s dictaduras militares por sistemas de democracia restringida o tute<strong>la</strong>da ...........44<br />

15) Primeros años de <strong>la</strong> perestroika ......................................................................................................46<br />

2. SEGUNDA ETAPA: DESDE EL DESMORONAMIENTO DEL SOCIALISMO SOVIÉTICO HASTA HOY50<br />

1) Comi<strong>en</strong>zo de <strong>la</strong> desintegración d<strong>el</strong> socialismo <strong>en</strong> Europa d<strong>el</strong> Este y caída d<strong>el</strong> muro de Berlín (1989)50<br />

2) Derrota <strong>el</strong>ectoral sandinista (febrero de 1990) ..................................................................................50<br />

3) Desaparición de <strong>la</strong> URSS (3 diciembre 1991) ...................................................................................53<br />

4) Acuerdos de Paz d<strong>el</strong> FMLN <strong>en</strong> El Salvador (16 <strong>en</strong>ero 1992)............................................................54<br />

5) Las guerril<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Co<strong>lo</strong>mbia ................................................................................................................55<br />

6) Avance <strong>el</strong>ectoral de <strong>la</strong> <strong>izquierda</strong> <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s nov<strong>en</strong>ta ...............................................................................58<br />

7) Chiapas: un movimi<strong>en</strong>to armado acorde con <strong>lo</strong>s nuevos tiempos ....................................................63<br />

- - 3


SEGUNDA PARTE: EL MUNDO DE HOY<br />

I. UNA PANORÁMICA GENERAL ...................................................................................................................66<br />

II. LA NUEVA REVOLUCIÓN TECNOLÓGICA Y SUS EFECTOS..................................................................71<br />

1) Una explicación de <strong>lo</strong>s períodos de auge y de crisis estructural .......................................................73<br />

2) Nuevo paradigma tecno<strong>lo</strong>gico e innovaciones socio-institucionales .................................................82<br />

3) El mundo avanza hacia una sociedad informacional y g<strong>lo</strong>bal ...........................................................85<br />

III. CAMBIOS EN LA ORGANIZACIÓN DE LA PRODUCCIÓN.......................................................................87<br />

1. HACIA UN NUEVO TIPO DE EMPRESA MAS FLEXIBLE ...................................................................87<br />

2. DIVERSAS TRAYECTORIAS ORGANIZATIVAS..................................................................................88<br />

1) De <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> serie a <strong>la</strong> producción flexible ............................................................................88<br />

2) Las pequeñas y medianas empresas ................................................................................................90<br />

3) El toyotismo .......................................................................................................................................90<br />

4) Subcontratación y Redes multidireccionales .....................................................................................94<br />

5) Alianzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s grandes empresas................................................................................................95<br />

6) De <strong>la</strong> oficina informatizada a <strong>la</strong> oficina virtual....................................................................................96<br />

3. EL NUEVO PARADIGMA ORGANIZACIONAL: LA EMPRESA RED O EMPRESA HORIZONTAL.....97<br />

4. LAS EMPRESAS TRANSNACIONALES O REDES GLOBALES .......................................................102<br />

IV. LA GLOBALIZACIÓN, UNA NUEVA FASE DE INTERNACIONALIZACIÓN DEL CAPITAL ...................106<br />

1. LA GLOBALIZACIÓN, ¿UN MITO? .....................................................................................................106<br />

2. LA INTERNACIONALIZACIÓN DEL PROCESO PRODUCTIVO........................................................109<br />

3. EL CAPITAL FINANCIERO: SU PAPEL PROTAGÓNICO..................................................................110<br />

1) La desregu<strong>la</strong>ción de <strong>lo</strong>s mercados ..................................................................................................111<br />

2) Los fondos privados de p<strong>en</strong>siones ..................................................................................................112<br />

3) Grupos financieros de dominio industrial.........................................................................................113<br />

4) Se socava autonomía de economías nacionales ............................................................................113<br />

4. CENTRALIZACIÓN Y CONCENTRACIÓN DEL CAPITAL INDUSTRIAL...........................................115<br />

5. EL CAPITAL FINANCIERO TRANSNACIONAL COMO FRACCIÓN HEGEMÓNICA Y<br />

- - 4


ESTADOS NACIONALES...................................................................................................................... 117<br />

6. UN PROCESO DESIGUAL E INCONCLUSO ....................................................................................121<br />

V. EL NEOLIBERALISMO Y LA GLOBALIZACIÓN.......................................................................................125<br />

1. EL PROYECTO ECONÓMICO NEOLIBERAL Y SUS RESULTADOS...............................................126<br />

1) El neoliberalismo avanza <strong>en</strong> América Latina...................................................................................129<br />

-Tres tipos de mode<strong>lo</strong>s de desarrol<strong>lo</strong> superpuestos ............................................................................130<br />

-La deuda externa................................................................................................................................134<br />

-La reestructuración económica de <strong>lo</strong>s nov<strong>en</strong>ta ..................................................................................137<br />

-El caso de Chile..................................................................................................................................138<br />

2. EL PROYECTO SOCIAL: LA SOCIEDAD FRAGMENTADA ..............................................................140<br />

3. EL PROYECTO POLÍTICO: LA DEMOCRACIA AUTORITARIA.........................................................142<br />

1) Destruir <strong>la</strong>s conquistas de <strong>lo</strong>s trabajadores.....................................................................................142<br />

2) Buscando <strong>la</strong> gobernabilidad: fachada democrática y trasfondo autoritario .....................................143<br />

3) Fabricando <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so...................................................................................................................144<br />

4) El consumismo: otra forma de domesticación .................................................................................146<br />

5) Las democracias restringidas de América Latina ............................................................................147<br />

-Organos perman<strong>en</strong>tes no <strong>el</strong>ectos para dar estabilidad al sistema.....................................................147<br />

-La democracia desmovilizadora y <strong>el</strong> ciudadano <strong>en</strong>deudado ..............................................................152<br />

4. EL PROYECTO IDEOLÓGICO............................................................................................................153<br />

5. LA CRISIS ASIÁTICA 97-98................................................................................................................155<br />

VI. LOS PROBLEMAS DE LA GLOBALIZACIÓN NEOLIBERAL ..................................................................162<br />

1. INCREMENTO DE LA POLARIZACIÓN. GLOBALIZACIÓN DE LA POBREZA.................................162<br />

2. HOMOGENEIZACIÓN CULTURAL.....................................................................................................166<br />

3. DAÑOS IRREPARABLES AL MEDIOAMBIENTE...............................................................................172<br />

VII. EFECTOS DE LA GLOBALIZACIÓN NEOLIBERAL SOBRE LOS SECTORES POPULARES .............180<br />

1. CAMBIOS LABORALES EN LA SOCIEDAD INFORMACIONAL........................................................180<br />

1) Breve panorámica............................................................................................................................180<br />

- - 5


2) ¿Hacia un mundo sin empleo? ........................................................................................................181<br />

3) Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura ocupacional.............................................................................................190<br />

4) Repercusiones d<strong>el</strong> principio de <strong>la</strong> flexibilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>la</strong>boral .................................................195<br />

-Trabajo temporal y empleo a tiempo parcial.......................................................................................196<br />

-Subcontratación..................................................................................................................................196<br />

-Trabajadores migrantes......................................................................................................................198<br />

2. SITUACIÓN DE LOS TRABAJADORES EN AMÉRICA LATINA Y EL CARIBE.................................200<br />

1) Fracaso <strong>en</strong> disminuir <strong>el</strong> desempleo .................................................................................................200<br />

2) Tesis sobre aum<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> exclusión social ....................................................................................200<br />

3) Trabajo precario y trabajo informal ..................................................................................................202<br />

4) Estructura d<strong>el</strong> empleo......................................................................................................................205<br />

5) Aum<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> jornada <strong>la</strong>boral.........................................................................................................205<br />

3. HACIA UNA RECONCEPTUALIZACIÓN DEL TRABAJO...................................................................205<br />

4. CAMPO POPULAR MUY GOLPEADO ...............................................................................................211<br />

VIII. CONCLUSIÓN: ¿EL COMIENZO DEL FIN? ..........................................................................................215<br />

1) ¿Crisis estructural o crisis sistémica?..............................................................................................215<br />

2) Un proceso técnico objetivo bajo hegemonía neoliberal .................................................................220<br />

TERCERA PARTE: LA SITUACIÓN DE LA IZQUIERDA<br />

I. UN MUNDO CAÓTICO Y UNA IZQUIERDA NO PREPARADA PARA ENFRENTARLO ..........................222<br />

II. CRISIS TEÓRICA ......................................................................................................................................223<br />

1) Triple orig<strong>en</strong>.....................................................................................................................................223<br />

2) Marxismo, ci<strong>en</strong>cia y determinismo histórico ....................................................................................225<br />

3) Crisis d<strong>el</strong> marxismo .........................................................................................................................230<br />

III. CRISIS PROGRAMÁTICA ........................................................................................................................234<br />

1) Aus<strong>en</strong>cia de un programa alternativo ..............................................................................................234<br />

2) Dificultades para un perfi<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to alternativo..................................................................................235<br />

- - 6


3) P<strong>el</strong>igro de ser so<strong>lo</strong> bu<strong>en</strong>os administradores de <strong>la</strong> crisis..................................................................235<br />

4) ¿Es <strong>posible</strong> levantar una alternativa?..............................................................................................236<br />

5) La política no como <strong>el</strong> arte de <strong>lo</strong> <strong>posible</strong>, sino como <strong>el</strong> arte de volver <strong>posible</strong> <strong>lo</strong> im<strong>posible</strong> ............236<br />

6) Cambiar <strong>la</strong> visión tradicional de <strong>la</strong> política.......................................................................................240<br />

-Reducir <strong>la</strong> política a <strong>lo</strong> institucional.....................................................................................................240<br />

-Superar <strong>la</strong> concepción estrecha d<strong>el</strong> poder .........................................................................................240<br />

7) La política como <strong>el</strong> arte de <strong>la</strong> construcción de una fuerza social antisistémica...............................240<br />

IV. CRISIS ORGANICA..................................................................................................................................242<br />

1. ESCEPTICISMO CON RESPECTO A LA POLÍTICA Y LOS POLÍTICOS..........................................242<br />

2. POR QUÉ LA IZQUIERDA NO PUEDE PRESCINDIR DE UNA ORGANIZACIÓN POLÍTICA...........242<br />

1) Los efectos de <strong>la</strong> ideo<strong>lo</strong>gía dominante ............................................................................................243<br />

2) Voluntad única .................................................................................................................................245<br />

3. COPIA DEL MODELO BOLCHEVIQUE Y DESVIACIONES A LAS QUE CONDUJO........................246<br />

1) Vanguardismo..................................................................................................................................247<br />

2) Verticalismo y autoritarismo.............................................................................................................248<br />

3) Copia de mode<strong>lo</strong>s foráneos.............................................................................................................248<br />

4) Teoricismo, dogmatismo, estrategismo ...........................................................................................249<br />

5) Subjetivismo ....................................................................................................................................250<br />

6) Concepción de <strong>la</strong> revolución como asalto al poder .........................................................................251<br />

7) Insufici<strong>en</strong>te va<strong>lo</strong>ración de <strong>la</strong> democracia.........................................................................................251<br />

8) Consideración de <strong>lo</strong>s movimi<strong>en</strong>tos sociales como meras correas de transmisión..........................252<br />

9) Visión d<strong>el</strong> cristianismo como opio d<strong>el</strong> pueb<strong>lo</strong> ..................................................................................253<br />

10) Desconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> factor étnico-cultural ....................................................................................253<br />

11) Conclusión .....................................................................................................................................254<br />

V. INSTRUMENTO POLÍTICO ADECUADO A LOS NUEVOS DESAFÍOS ..................................................254<br />

1. LA ORGANIZACION HACIA AFUERA ................................................................................................255<br />

1) Estrecha vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sociedad..............................................................................................255<br />

- - 7


2) Abandono d<strong>el</strong> reduccionismo c<strong>la</strong>sista .............................................................................................256<br />

3) Instancia articu<strong>la</strong>dora de <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes prácticas sociales emancipatorias ....................................257<br />

-Hegemonía y hegemonismo...............................................................................................................257<br />

4) La Democracia como bandera.........................................................................................................258<br />

5) Re<strong>la</strong>ción de respeto al movimi<strong>en</strong>to popu<strong>la</strong>r.....................................................................................263<br />

-De <strong>la</strong> conducción militar a <strong>la</strong> pedagogía popu<strong>la</strong>r................................................................................264<br />

6) Adecuar su l<strong>en</strong>guaje a <strong>lo</strong>s nuevos tiempos .....................................................................................265<br />

2. LA ORGANIZACIÓN HACIA ADENTRO .............................................................................................266<br />

1) Reunir a su militancia <strong>en</strong> torno a una comunidad de va<strong>lo</strong>res y un programa concreto ...................266<br />

2) Contemp<strong>la</strong>r variadas formas de militancia.......................................................................................267<br />

-Crisis de militancia y s<strong>en</strong>sibilidad de <strong>izquierda</strong>...................................................................................267<br />

-Militancia por grupos de interés. Militancia estable y militancia de coyuntura....................................267<br />

-Adaptar <strong>lo</strong>s organismos de base al medio <strong>en</strong> que se milita ...............................................................268<br />

-Establecer co<strong>la</strong>boración con muchas personas no militantes ............................................................268<br />

-Un militante también <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana ...........................................................................................268<br />

3) Abandono de <strong>lo</strong>s métodos autoritarios ............................................................................................270<br />

-D<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tralismo burocrático al c<strong>en</strong>tralismo democrático ....................................................................270<br />

-Mayorías y minorías ...........................................................................................................................272<br />

-Crear espacios para <strong>el</strong> debate............................................................................................................273<br />

-Corri<strong>en</strong>tes de opinión sí, fracciones no ..............................................................................................274<br />

-Constituir una dirección que respete <strong>la</strong> composición interna d<strong>el</strong> partido............................................276<br />

-Consultas o plebiscitos internos .........................................................................................................276<br />

-Consultas popu<strong>la</strong>res realizadas por <strong>la</strong> organización política..............................................................277<br />

-Va<strong>lo</strong>rizar <strong>el</strong> pluralismo ........................................................................................................................278<br />

4) Organización política de <strong>lo</strong>s exp<strong>lo</strong>tados por <strong>el</strong> capitalismo y de <strong>lo</strong>s excluidos................................278<br />

5) Una organización política no ing<strong>en</strong>ua, que se prepara para todas <strong>la</strong>s situaciones.........................278<br />

6) Una nueva práctica internacionalista <strong>en</strong> un mundo g<strong>lo</strong>balizado......................................................280<br />

- - 8


7) Encarnación de <strong>lo</strong>s va<strong>lo</strong>res éticos de <strong>la</strong> nueva sociedad que se pret<strong>en</strong>de construir ......................281<br />

VI. GOBIERNOS LOCALES: SEÑALES DE UN CAMINO ALTERNATIVO ..................................................282<br />

1. EL PROBLEMA DE LA GOBERNABILIDAD .......................................................................................285<br />

2. DEBILIDAD DEL PARTIDO EN RELACIÓN CON EL GOBIERNO.....................................................287<br />

3. EL APARATO BUROCRÁTICO Y COMO ENFRENTARLO ...............................................................288<br />

1) Lo que se hereda.............................................................................................................................288<br />

2) Racionalización y modernización sin despidos ...............................................................................288<br />

3) Corregir Ma<strong>la</strong> distribución geográfica de <strong>lo</strong>s servicios ....................................................................289<br />

4) Reivindicaciones sa<strong>la</strong>riales y recursos escasos..............................................................................289<br />

-Vincu<strong>la</strong>ción de sa<strong>la</strong>rios con <strong>la</strong>s recaudaciones ..................................................................................290<br />

-Las comisiones tripartitas ...................................................................................................................290<br />

-Involucrar a <strong>lo</strong>s servidores <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma de decisiones .........................................................................290<br />

4. LA PARTICIPACIÓN POPULAR EN EL GOBIERNO..........................................................................291<br />

1) Dificultades iniciales ........................................................................................................................291<br />

-Asambleísmo no es democracia.........................................................................................................291<br />

2) Elem<strong>en</strong>tos a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta...........................................................................................................292<br />

-Llegar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, no só<strong>lo</strong> a <strong>lo</strong>s activistas ...........................................................................................292<br />

-Los problemas más s<strong>en</strong>tidos por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción: <strong>el</strong> punto de partida....................................................292<br />

-Escuchar y respetar <strong>lo</strong>s criterios de <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te aunque sean difer<strong>en</strong>tes a <strong>lo</strong>s de <strong>la</strong> administración......292<br />

-Necesidad de contar con un mínimo de organización y de recursos técnicos y materiales...............293<br />

-La confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre: <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para estimu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>.............................................................293<br />

3) El Presupuesto participativo, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra para <strong>la</strong> participación y politización ..........................293<br />

VII. LA IZQUIERDA Y LAS REFORMAS .......................................................................................................297<br />

1) ¿Se ha vu<strong>el</strong>to <strong>la</strong> <strong>izquierda</strong> reformista? ............................................................................................297<br />

2) Distinción <strong>en</strong>tre reforma y revolución ..............................................................................................297<br />

1. CONDICIONES PARA QUE LA LUCHA INSTITUCIONAL CUMPLA OBJETIVOS<br />

REVOLUCIONARIOS..............................................................................................................................298<br />

- - 9


1) Fortalecimi<strong>en</strong>to parale<strong>lo</strong> d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to popu<strong>la</strong>r ............................................................................298<br />

2) Resultados pedagógicos .................................................................................................................298<br />

3) Propuesta de cambio profundo........................................................................................................298<br />

2. INFLEXIONES REFORMISTAS ..........................................................................................................299<br />

1) Moderación de programas, aus<strong>en</strong>cia de propuestas alternativas ...................................................299<br />

2) Ape<strong>la</strong>ción constante a <strong>la</strong> responsabilidad .......................................................................................299<br />

3) Ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica de <strong>la</strong> no conflictividad .......................................................................................299<br />

4) Adaptarse al esc<strong>en</strong>ario ....................................................................................................................300<br />

3. DESAFÍOS GENERALES DE LA IZQUIERDA INSTITUCIONAL .......................................................300<br />

1) Evitar caer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas políticas tradicionales ..........................................................................301<br />

2) Evitar caer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s deformaciones habituales de <strong>la</strong> práctica política burguesa ................................301<br />

3) Evitar ser cooptados por <strong>el</strong> sistema.................................................................................................301<br />

4. DESAFÍOS ESPECÍFICOS DE LOS GOBIERNOS LOCALES...........................................................302<br />

1) Gobernar para transformar y gobernar de forma transformadora ...................................................302<br />

2) Ser un partido de gobierno sin dejar de ser un partido de lucha .....................................................302<br />

3) Disposición a d<strong>el</strong>egar poder ............................................................................................................303<br />

4) Estar dispuesto a someterse al control público ...............................................................................303<br />

5) Aceptar autonomía de <strong>la</strong>s organizaciones popu<strong>la</strong>res......................................................................303<br />

5. DESAFÍOS ESPECÍFICOS EN EL TERRENO ELECTORAL .............................................................303<br />

1) Luchar contra <strong>la</strong> desviación <strong>el</strong>ectoralista.........................................................................................303<br />

2) Luchar contra <strong>lo</strong>s mandatos individualistas .....................................................................................303<br />

3) Romper <strong>la</strong> barrera d<strong>el</strong> sil<strong>en</strong>cio.........................................................................................................304<br />

4) B<strong>lo</strong>quear <strong>la</strong> desfavorable influ<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión ........................................................................304<br />

6. CREATIVIDAD PARA EXPLOTAR EL TERRENO DE LO A-LEGAL..................................................305<br />

VIII. CONCLUSION........................................................................................................................................305<br />

IX. BIBLIOGRAFÍA.........................................................................................................................................307<br />


<br />

- - 10


UN LIBRO IMPORTANTE Y POLÉMICO<br />

[PRESENTACIÓN A LA EDICIÓN PORTUGUESA DE MIGUEL URBANO RODRÍGUEZ ]<br />

El
último
libro
de
Marta
Harnecker
persigue
suscitar
un
debate
creador.
Se
trata
<br />

simultáneam<strong>en</strong>te
de
una
reflexión
sobre
acontecimi<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
historia
<br />

contemporánea,
de
un
<strong>en</strong>sayo
político
y
también
de
una
propuesta
de
debate
para
<strong>la</strong>
<br />

revitalización
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
El
desafío
comi<strong>en</strong>za
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>:
“Haci<strong>en</strong>do
<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
<br />

im<strong>posible</strong>:
La
Izquierda
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>umbral</strong>
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XXI”.
<br />

En
<strong>la</strong>
portada
de
una
primera
edición
cubana 1 ,
que
se
agotó
rápidam<strong>en</strong>te,
figuraba
una
<br />

información:
“versión
pr<strong>el</strong>iminar”.
La
autora
explicaba
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Introducción:
“esta
<br />

edición
es
<strong>el</strong>
resultado
de
difer<strong>en</strong>tes
versiones
a
<strong>la</strong>s
que
se
han
incorporado
ideas
y
<br />

suger<strong>en</strong>cias
de
amigos
y
compañeros.
En
un
determinado
mom<strong>en</strong>to
⎯ac<strong>la</strong>raba⎯
se
me
<br />

p<strong>la</strong>nteó
<strong>el</strong>
dilema
de
seguir
durante
unos
dos
años
más
profundizando
y
ampliando
<strong>el</strong>
<br />

trabajo
o
publicar<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
actual,
como
un
trabajo
pr<strong>el</strong>iminar,
inconcluso,
que
<br />

sirviera
de
instrum<strong>en</strong>to
para
provocar
<strong>el</strong>
debate
y
me
permitiera
recibir
aportes
de
<br />

mucha
g<strong>en</strong>te,
de
muchos
militantes,
que
quizá
no
están
dispuestos
a
escribir
o
no
sab<strong>en</strong>
<br />

cómo
hacer<strong>lo</strong>,
pero
sí
se
prestan
gustosos
a
discutir
sobre
un
material
ya
estructurado.
<br />

Terminé
finalm<strong>en</strong>te
por
inclinarme
por
esta
última
opción
y
esto
es
<strong>lo</strong>
que
aquí
pres<strong>en</strong>to,
<br />

esperando
publicar
algo
más
definitivo
<strong>en</strong>
uno
o
dos
años
más.
<br />

El
debate
<strong>en</strong>
América
Latina
y
también
<strong>en</strong>
círcu<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
europea
excedió
<strong>la</strong>
<br />

expectativa
de
<strong>la</strong>
autora.
Fueron
muchas
<strong>la</strong>s
opiniones
y
suger<strong>en</strong>cias
recibidas.
Marta
<br />

Harnecker,
respetando
<strong>el</strong>
proyecto,
fue
empujada
a
una
reflexión
y
a
lecturas
que
<strong>la</strong>
<br />

llevaron
prácticam<strong>en</strong>te
a
escribir
un
nuevo
libro
⎯<strong>la</strong>
versión
definitiva
editada
<strong>en</strong>
<br />

México
(Sig<strong>lo</strong>
XXI),
Portugal
(Campo
das
Letras)
y
España⎯.
<br />

Marta
afirma
que
su
libro
se
refiere
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
y
a
sus
desafíos
<br />

actuales,
pero
su
trabajo
trasci<strong>en</strong>de
esa
meta:
interesa
a
toda
<strong>la</strong>
humanidad
<br />

progresista,
sin
distinción
de
contin<strong>en</strong>tes,
nacionalidades
o
posiciones
partidarias.
<br />

La
primera
parte
es
una
síntesis
de
acontecimi<strong>en</strong>tos
r<strong>el</strong>evantes
ocurridos
<strong>en</strong>
América
<br />

Latina
a
partir
de
<strong>la</strong>
Revolución
Cubana.
En
<strong>la</strong>
segunda
parte
<strong>la</strong>
autora
pret<strong>en</strong>de
<br />

iluminar
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
transición
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
tal
como
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>lo</strong>
si<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
de
<br />

<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico⎯técnica
instrum<strong>en</strong>talizada
por
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal.
En
<br />

<strong>la</strong>
tercera
parte
Marta
reflexiona
sobre
<strong>la</strong>
posición
<strong>en</strong>
que
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
<br />

sumergida
<strong>en</strong>
una
crisis
teórica,
programática
y
orgánica.
Asumi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
her<strong>en</strong>cia
de
<br />

























































<br />

1.
Marta
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
im<strong>posible</strong>:
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>umbral</strong>
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI
(versión
<br />

pr<strong>el</strong>iminar),
MEPLA,
La
Habana,
febrero
de
1998.
Meses
después
esta
misma
versión
se
publicó
<strong>en</strong>
Santiago
de
<br />

Chile
y
Bogotá.
<br />

- - 11


Marx
y
reivindicando
<strong>la</strong>
actualidad
de
su
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
y
lecciones,
aborda
<strong>la</strong>
cuestión
<br />

básica
de
una
alternativa
al
neoliberalismo.
<br />

La
profundización
de
<strong>la</strong>
reflexión
sobre
<strong>la</strong>
temática
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal,
<strong>el</strong>
<br />

nuevo
paradigma
y
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
revolución
informática,
implicó
para
<strong>la</strong>
<br />

autora
un
esfuerzo
ciclópico.
Para
bajar
al
vi<strong>en</strong>tre
de
<strong>la</strong>
criatura,
Marta
se
movió
<br />

durante
meses
<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>deros
abiertos
por
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
economistas,
soció<strong>lo</strong>gos,
<br />

politó<strong>lo</strong>gos,
historiadores
y
filósofos,
clásicos
y
contemporáneos.
Sin
ese
trabajo,
<br />

indisp<strong>en</strong>sable
para
iluminar
<strong>el</strong>
cuadro
de
<strong>la</strong>
crisis
de
civilización
d<strong>el</strong>
final
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
<br />

<strong>la</strong>
autora
no
podría
p<strong>la</strong>ntear
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
tercera
parte
algunas
ideas
para
un
debate
<strong>en</strong>
torno
<br />

a
<strong>la</strong>
reorganización
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
que
le
permita
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>en</strong>
mejores
condiciones
<br />

<strong>lo</strong>s
grandes
desafíos
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI.
<br />

La
pa<strong>la</strong>bra
<strong>izquierda</strong>
es
<strong>en</strong>
sí
misma
una
fu<strong>en</strong>te
de
equívocos;
pero
no
hay
otra
tan
<br />

breve
y
útil
para
<strong>el</strong>
debate
que
pueda
<strong>en</strong>g<strong>lo</strong>bar
<strong>el</strong>
conjunto
de
ideas
y
ciudadanos
<br />

progresistas
que,
a
niv<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>netario,
cond<strong>en</strong>an
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
d<strong>el</strong>
hombre,
repudian
<strong>el</strong>
<br />

neoliberalismo
y
<strong>la</strong>
sacralización
d<strong>el</strong>
mercado,
rechazan
<strong>el</strong>
proyecto
de
sociedad
<br />

impuesto
a
<strong>la</strong>
humanidad.
<br />

El
lector
se
preguntará
qué
es
<strong>lo</strong>
que
distingue
este
libro
de
dec<strong>en</strong>as
de
otros
sobre
<strong>el</strong>
<br />

mismo
tema.
En
primer
lugar
<strong>la</strong>
fuerza
de
<strong>la</strong>
técnica
de
comunicación.
Las
reflexiones
<br />

de
Marta
Harnecker
sobre
<strong>el</strong>
pasado
reci<strong>en</strong>te
y
<strong>la</strong>s
síntesis
a
<strong>la</strong>s
que
llega,
tanto
como
<br />

<strong>la</strong>s
caute<strong>lo</strong>sas
meditaciones
<strong>en</strong>
torno
a
caminos
a
recorrer
<strong>en</strong>
busca
de
respuestas
al
<br />

qué
hacer
no
son
académicas.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
secretos
de
Marta
consiste
<strong>en</strong>
una
fórmu<strong>la</strong>
<br />

que
le
permite
utilizar
un
l<strong>en</strong>guaje
extremadam<strong>en</strong>te
simple,
accesible
a
trabajadores
<br />

sin
cultura,
para
tratar
temas
muy
complejos.
El<strong>la</strong>
demuestra,
una
vez
más,
que
<strong>lo</strong>s
<br />

grandes
problemas
que
condicionan
<strong>el</strong>
futuro
de
<strong>la</strong>
humanidad
pued<strong>en</strong>
ser
tratados
<br />

con
rigor
metodológico
y
alto
cont<strong>en</strong>ido,
como
si
fues<strong>en</strong>
asuntos
de
<strong>la</strong>
vida
cotidiana.
<br />

La
estructura
d<strong>el</strong>
texto
es
poco
habitual
por
su
simplicidad.
Impresiona
<strong>la</strong>
seguridad
<br />

d<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje;
<strong>el</strong>
discurso,
casi
sin
imág<strong>en</strong>es,
despojado
de
metáforas,
es
frío
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

forma.
El
esti<strong>lo</strong>
está
finalm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
su
apar<strong>en</strong>te
aus<strong>en</strong>cia.
<br />

Otra
de
<strong>la</strong>s
originalidades
d<strong>el</strong>
libro
es
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
Marta
Harnecker
usa
<strong>la</strong>
<br />

docum<strong>en</strong>tación.
En
m<strong>en</strong>os
de
cuatroci<strong>en</strong>tas
páginas
maneja
una
bibliografía
<br />

super⎯cauda<strong>lo</strong>sa.
Evitando
interv<strong>en</strong>ir
de
manera
ost<strong>en</strong>siva,
excepto
cuando
se
hace
<br />

indisp<strong>en</strong>sable,
<strong>el</strong><strong>la</strong>
transcribe
opiniones
o
análisis
de
difer<strong>en</strong>tes
autores
que
informan
<br />

sobre
luchas
contemporáneas,
int<strong>en</strong>tan
c<strong>la</strong>rificar
grandes
problemas
<strong>en</strong>
discusión
o
<br />

contribuir
para
una
mejor
compr<strong>en</strong>sión
de
<strong>la</strong>s
astucias
de
<strong>la</strong>s
estrategias
neoliberales.
<br />

El
lector
camina
por
su
mano
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
movedizo
de
<strong>la</strong>
búsqueda
de
alternativas.
<br />

La
acompaña
<strong>en</strong>
indagaciones
sobre
<strong>la</strong>
idea
de
revolución,
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
<br />

organizaciones
de
vanguardia
y
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
y
<strong>la</strong>s
motivaciones
y
formas
de
<br />

militancia.
<br />

La
s<strong>el</strong>ección
de
<strong>lo</strong>s
autores
y
de
<strong>lo</strong>s
párrafos
transcritos
es
obviam<strong>en</strong>te
fundam<strong>en</strong>tal
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
des<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to
de
esta
obra
atípica,
pero
eso
no
significa
que
Marta
esté
<br />

- - 12


siempre
de
acuerdo
con
<strong>la</strong>s
opiniones
que
cita.
Con
alguna
frecu<strong>en</strong>cia
estas
sirv<strong>en</strong>
<br />

para
evid<strong>en</strong>ciar
discrepancias.
Con
<strong>la</strong>
fusión
de
<strong>lo</strong>
que
dic<strong>en</strong>
autores
muy
difer<strong>en</strong>tes
y
<br />

de
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>
va
procurando
co<strong>lo</strong>car
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tablero
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
ideas
son
movidas
como
<br />

piezas
de
ajedrez,
<strong>el</strong>
libro
adquiere
poco
a
poco
una
estructura
sólida,
se
vu<strong>el</strong>ve
<br />

<strong>en</strong>señanza
y
proyecto.
<br />

La
obra
es
polémica
de
comi<strong>en</strong>zo
a
fin.
No
id<strong>en</strong>tifico
<strong>en</strong>
eso
un
defecto,
sino
una
virtud.
<br />

Para
mal
de
<strong>la</strong>
humanidad,
estamos
poco
acostumbrados
a
que
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
<br />

int<strong>el</strong>ectuales
<strong>en</strong>
un
mundo
dominado
por
<strong>el</strong>
poder
informacional
cultiv<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
virtud
de
<br />

<strong>la</strong>
aut<strong>en</strong>ticidad.
Tal
vez
por
eso
mismo
<strong>la</strong>
tercera
parte
d<strong>el</strong>
libro,
secu<strong>en</strong>cia
natural
de
<br />

<strong>la</strong>s
anteriores
es
<strong>la</strong>
más
importante,
porque
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>umbral</strong>
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI
no
<br />

se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
bu<strong>en</strong>as
condiciones
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
grandes
desafíos
resultantes
<br />

de
<strong>la</strong>
hegemonía
neoliberal
y
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
único.
Esa
<strong>izquierda</strong>,
perpleja,
ti<strong>en</strong>e
<br />

poco
de
gratificante
a
ofrecer.
En
primer
lugar
hay
que
definirle
<strong>la</strong>s
fronteras.
En
<br />

Europa
concretam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
perversión
mediática
pres<strong>en</strong>ta
como
repres<strong>en</strong>tativos
de
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
partidos
socialistas
y
socialdemócratas
que,
insta<strong>la</strong>dos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno,
son
<br />

ce<strong>lo</strong>sos
def<strong>en</strong>sores
de
políticas
neoliberales.
Eso
ocurre
actualm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Alemania,
<br />

Franca,
Italia,
Ing<strong>la</strong>terra
y
Portugal.
<br />

Absurdos
como
ese
se
insertan
<strong>en</strong>
una
crisis
g<strong>lo</strong>bal
de
civilización,
más
grave
e
<br />

infinitam<strong>en</strong>te
más
compleja
que
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
inicio
de
<strong>la</strong>
Edad
Media,
cuando
se
desagregó
<strong>el</strong>
<br />

Imperio
Romano
de
Occid<strong>en</strong>te
<br />

Marta
no
cree
que
se
pueda
compr<strong>en</strong>der
<strong>el</strong>
mundo
contemporáneo
y
buscar
<br />

alternativas
viables
para
<strong>el</strong>
impase
neoliberal
sin
que
para
analizar
<strong>la</strong>
realidad
se
<br />

acuda
al
instrum<strong>en</strong>tal
ci<strong>en</strong>tífico
de
Marx.
Responsabilizar
al
marxismo
por
<strong>lo</strong>
que
<br />

sucedió
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
URSS,
como
<strong>lo</strong>
hace
<strong>la</strong>
propaganda
neoliberal,
es
un
absurdo
tan
grande
<br />

como
responsabilizar
a
una
bu<strong>en</strong>a
receta
de
cocina
de
que
<strong>el</strong>
f<strong>la</strong>n
se
queme
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

horno.
Nadie
mejor
que
Marx
⎯
nos
recuerda
⎯
e<strong>la</strong>boró
una
crítica
d<strong>el</strong>
capitalismo
de
<br />

su
época;
nadie
como
él
ha
sido
capaz
de
vislumbrar
hacia
dónde
iba
<strong>la</strong>
humanidad
<br />

sometida
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
de
producción.
De
alguna
manera
él
previó
con
un
<br />

sig<strong>lo</strong>
de
anticipación
<strong>el</strong>
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
que
vive
hoy
<strong>el</strong>
mundo.
<br />

En
<strong>lo</strong>s
últimos
veinticinco
años
<strong>la</strong>
Tierra
cambió
más
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>
anteriores.
Sin
<br />

embargo,
no
disponemos
todavía
de
un
estudio
comparable
por
<strong>el</strong>
rigor
y
lucidez
al
<br />

que
Marx
e<strong>la</strong>boró
sobre
<strong>la</strong>
sociedad
industrial.
Estamos
retrasados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
diagnóstico
<br />

d<strong>el</strong>
capitalismo
de
<strong>la</strong>
revolución
<strong>el</strong>ectrónico⎯informática.
¿Que
modificaciones
<br />

introdujo
<strong>la</strong>
máquina
digital
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
concepto
clásico
de
plusvalía?
¿Acaso
t<strong>en</strong>emos
<br />

respuesta
satisfactoria
para
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
de
un
mercado
<strong>en</strong>
<br />

donde
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
juego
especu<strong>la</strong>tivo
con
<strong>la</strong>s
divisas
repres<strong>en</strong>ta
casi
ses<strong>en</strong>ta
veces
<strong>el</strong>
<br />

va<strong>lo</strong>r
total
d<strong>el</strong>
comercio
mundial?
¿Acaso
t<strong>en</strong>emos
ideas
concretas
sobre
<strong>la</strong>
manera
de
<br />

det<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>granajes
financieros
como
<strong>lo</strong>s
que
han
hundido
<strong>lo</strong>s
países
de
Asia
Ori<strong>en</strong>tal
y
<br />

Brasil,
crisis
que
afectan
a
toda
<strong>la</strong>
humanidad?
¿Acaso
conocemos
<strong>en</strong>
profundidad
<strong>el</strong>
<br />

funcionami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
soció<strong>lo</strong>go
español
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls
l<strong>la</strong>ma
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

- - 13


informacional,
es
decir,
<strong>la</strong>
forma
nueva
y
específica
de
organización
social
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>en</strong>eración,
<strong>el</strong>
procesami<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>
transmisión
de
<strong>la</strong>
información
se
conviert<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<br />

fu<strong>en</strong>tes
fundam<strong>en</strong>tales
de
<strong>la</strong>
productividad
y
d<strong>el</strong>
poder,
gracias
a
<strong>la</strong>s
innovaciones
<br />

tecnológicas
d<strong>el</strong>
actual
período
histórico?
<br />

Las
respuestas
son
negativas.
En
su
libro
Marta
destaca
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
carácter
monstruoso
<br />

d<strong>el</strong>
proyecto
neoliberal
y
<strong>lo</strong>s
mecanismos
de
una
sociedad
concebida
para
minorías,
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cual
<strong>el</strong>
poder
informacional
cumple
un
pap<strong>el</strong>
cada
vez
más
decisivo.
Va
más
lejos
<br />

y
más
hondo
de
<strong>lo</strong>
que
sobre
<strong>la</strong>
misma
temática
hizo,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
Ignacio
Ramonet
<strong>en</strong>
<br />

su
best
s<strong>el</strong>ler
Geopolítica
d<strong>el</strong>
caos.
Eso,
porque
Marta
no
escribe
como
espectadora
<br />

angustiada,
ni
divulgadora
de
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
una
aplicación
perversa
de
<strong>la</strong>s
<br />

innovaciones
de
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
y
<strong>la</strong>
técnica.
Su
perspectiva
es
<strong>la</strong>
de
algui<strong>en</strong>
que
dedicó
su
<br />

vida
al
trabajo
militante
<strong>en</strong>
pro
de
<strong>la</strong>
transformación
revolucionaria
de
<strong>la</strong>
sociedad.
No
<br />

puede
por
eso
quedarse
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cómodo
terr<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
diagnóstico
de
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>la</strong>
<br />

civilización.
<br />

Marta
Harnecker
es
una
revolucionaria
chil<strong>en</strong>a
de
<strong>la</strong>rga
trayectoria.
Ganó
proyección
<br />

internacional
a
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
con
su
libro
Los
conceptos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
<br />

materialismo
histórico,
que
cumplió
<strong>en</strong>
América
Latina
un
pap<strong>el</strong>
semejante
al
de
<br />

Georges
Politzer
<strong>en</strong>
Europa.
Editado
por
Sig<strong>lo</strong>
XXI
v<strong>en</strong>dió
hasta
hoy,
<strong>en</strong>
l<strong>en</strong>gua
<br />

españo<strong>la</strong>,
alrededor
de
un
millón
de
ejemp<strong>la</strong>res.
Su
nombre
andaba
de
boca
<strong>en</strong>
boca
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
universidades
de
América
Latina.
En
esa
época
militaba
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Partido
Socialista
<br />

de
Chile.
La
conocí
<strong>en</strong>
1997,
<strong>en</strong>
La
Habana,
donde
dirige
<strong>el</strong>
C<strong>en</strong>tro
de
Investigaciones
<br />

“Memoria
Popu<strong>la</strong>r
Latinoamericana”,
ONG
dedicada,
como
su
nombre
<strong>lo</strong>
dice,
a
<br />

recuperar
<strong>la</strong>
memoria
de
un
contin<strong>en</strong>te
sometido
al
imperialismo.
<br />

En
mi
<strong>la</strong>rga
exist<strong>en</strong>cia
de
trotamundos
he
conocido
pocos
int<strong>el</strong>ectuales
como
Marta
<br />

Harnecker,
que
se
<strong>en</strong>tregu<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
forma
tan
int<strong>en</strong>sa
a
<strong>la</strong>s
tareas
que
se
propon<strong>en</strong>.
Sin
<br />

embargo,
esa
dedicación
extrema
no
le
hace
perder
de
vista
que
hay
que
rechazar
<br />

todo
<strong>lo</strong>
que
pueda
deshumanizar
<strong>la</strong>
maravil<strong>lo</strong>sa
av<strong>en</strong>tura
de
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
individual.
El
<br />

objetivo
de
<strong>la</strong>
revolución
social
⎯escribe⎯
no
es
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
luchar
para
sobrevivir,
es
<br />

además
transformar
<strong>la</strong>
forma
de
vivir.
Consecu<strong>en</strong>te
con
tal
opción,
considera
<br />

indisp<strong>en</strong>sable
p<strong>en</strong>etrar
<strong>en</strong>
“<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
moral
y
d<strong>el</strong>
amor,
<strong>la</strong>
transformación
directa
<br />

y
cotidiana
d<strong>el</strong>
modo
de
vivir,
p<strong>en</strong>sar
y
s<strong>en</strong>tir”.
<br />

Creo
que
<strong>lo</strong>s
comunistas
y
g<strong>en</strong>te
progresista
de
muchas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
van
a
leer
con
<br />

interés
e
incluso
emoción
⎯<strong>en</strong>
desacuerdo
muchas
veces,
porque
<strong>el</strong>
libro
es
siempre
<br />

polémico
y
desafiante⎯
<strong>lo</strong>
que
Marta
escribió
sobre
temas
como
<strong>lo</strong>s
instrum<strong>en</strong>tos
<br />

políticos
adecuados
a
<strong>lo</strong>s
nuevos
desafíos,
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
tipos
de
militancia,
<strong>el</strong>
<br />

c<strong>en</strong>tralismo
democrático
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
era
neoliberal,
<strong>lo</strong>s
espacios
para
debate,
<strong>la</strong>
democracia
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
cuadros
de
dirección
de
<strong>lo</strong>s
partidos
revolucionarios,
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
<br />

partido
y
sindicato,
partido
y
masas,
<strong>el</strong>
partido
único
<strong>en</strong>
una
sociedad
revolucionaria
<br />

acosada,
y
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
se
p<strong>la</strong>ntean
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
esfera
institucional
y
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
<strong>el</strong>ectoral
<br />

<strong>en</strong>
sociedades
capitalistas.
<br />

- - 14


Me
incluyo
<strong>en</strong>tre
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
consideran
mucho
más
difícil
hoy
<strong>la</strong>
opción
<br />

revolucionaria
que
<strong>en</strong>
otras
épocas,
porque
<strong>la</strong>s
g<strong>en</strong>eraciones
actuales
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

conci<strong>en</strong>cia
de
que
no
serán
protagonistas
de
rupturas
sociales
que
concretic<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

ideales
d<strong>el</strong>
socialismo.
<br />

En
un
<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to
de
ideas
y
hechos
fascinante,
moviéndose
desde
Marx
a
Fid<strong>el</strong>,
<br />

de
L<strong>en</strong>in
a
Gramsci,
citando
y
com<strong>en</strong>tando
textos
de
g<strong>en</strong>te
tan
difer<strong>en</strong>ciada
como,
<br />

<strong>en</strong>tre
muchos
otros,
Schumpeter,
Althusser,
Chomsky,
André
Gorz,
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
<br />

Robert
Reich,
Christopher
Freeman,
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
Chossudovsky,
Ramonet,
<br />

Hobsbawm,
Chesnais
y,
obviam<strong>en</strong>te,
muchas
de
<strong>la</strong>s
figuras
más
destacadas
d<strong>el</strong>
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
político,
social
y
económico
de
América
Latina,
de
Mariátegui
a
Fid<strong>el</strong>
y
al
<br />

Che;
Marta
Harnecker,
<strong>en</strong>
un
viaje
incesante
por
<strong>el</strong>
tiempo,
meditando
sobre
victorias
<br />

y
derrotas
de
movimi<strong>en</strong>tos
revolucionarios,
nos
empuja
siempre
al
esc<strong>en</strong>ario
de
un
<br />

gran
desafío
a
<strong>la</strong>
imaginación
y
al
trabajo
político:
<strong>el</strong>
qué
hacer.
<br />

No
comete
<strong>el</strong>
error
de
proponer
soluciones.
L<strong>la</strong>ma
<strong>la</strong>
at<strong>en</strong>ción
sobre
temas
<br />

subestimados
u
olvidados,
ayuda
a
reflexionar
<strong>en</strong>
busca
de
caminos,
<strong>lo</strong>
que
es
mucho,
<br />

incluso
porque
no
pret<strong>en</strong>de
proporcionar
certezas.
Creer
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<br />

neoliberal
imperial
está
cond<strong>en</strong>ada
por
su
irracionalidad
a
fracasar,
no
significa
que
<br />

<strong>la</strong>s
fuerzas
progresistas
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>
hoy
<strong>en</strong>
condiciones
de
llevar
ade<strong>la</strong>nte
<br />

revoluciones
victoriosas
<strong>en</strong>
tiempo
predecible.
El
libro
de
Marta
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
problema:
<br />

¿qué
revolución
queremos?,
¿con
qué
revolución
soñamos?,
¿qué
t<strong>en</strong>emos
a
<br />

proponer?
<br />

A
niv<strong>el</strong>
internacional
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
ti<strong>en</strong>e
programa,
no
dispone
de
teoría.
Hay
que
<br />

crear
casi
todo
a
partir
de
una
situación
extremadam<strong>en</strong>te
desfavorable.
Sin
teoría
<br />

revolucionaria
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
masas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
transformación
de
<strong>la</strong>
historia
<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
puede
<strong>lo</strong>grar
objetivos
limitados.
Marta
recuerda
pa<strong>la</strong>bras
de
un
gran
<br />

revolucionario
por
juzgar<strong>la</strong>s
adecuadas
para
<strong>la</strong>
compr<strong>en</strong>sión
de
<strong>la</strong>s
difíciles
luchas
que
<br />

<strong>la</strong>s
fuerzas
progresistas
t<strong>en</strong>drán
que
<strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
próximas
décadas:
El
mayor
<br />

p<strong>el</strong>igro
⎯quizá
<strong>el</strong>
único⎯
para
<strong>el</strong>
verdadero
revolucionario
es
exagerar
<strong>el</strong>
<br />

revolucionarismo,
ignorar
cuáles
son
<strong>lo</strong>s
límites
<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
métodos
revolucionarios
son
<br />

adecuados
y
eficaces.
Son
pa<strong>la</strong>bras
de
L<strong>en</strong>in
y
conservan
<strong>en</strong>orme
actualidad
no
<br />

obstante
ser
muy
difer<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
contexto.
Nuestra
época
es
de
desali<strong>en</strong>to
y
confusión,
de
<br />

esperanzas
frustradas.
<br />

Marta
ti<strong>en</strong>e
conci<strong>en</strong>cia
de
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
final
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
con
<strong>la</strong>
actual
corre<strong>la</strong>ción
de
<br />

fuerzas,
es
utópico
p<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
poder
por
vía
insurrecional
<strong>en</strong>
sociedades
<br />

dominadas
por
<strong>el</strong>
imperialismo.
Fid<strong>el</strong>
Castro
afirmó
no
hace
mucho
que
revoluciones
<br />

como
<strong>la</strong>
Francesa
de
1789
o
<strong>la</strong>
Rusa
de
Octubre
de
1917
no
podrán
repetirse,
para
<br />

concluir
que
<strong>la</strong>s
grandes
revoluciones
d<strong>el</strong>
futuro
próximo
serán
g<strong>en</strong>eradas
por
<strong>la</strong>s
<br />

crisis,
cada
vez
más
desbastadoras,
d<strong>el</strong>
propio
capitalismo.
<br />

- - 15


Tomando
distancia
de
<strong>lo</strong>s
marxistas
y
ex⎯marxistas
que
sueñan
con
<strong>la</strong>
participación
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
y
cre<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
compromisos
con
<strong>la</strong>
social
democracia
(cuyos
resultados
son
<br />

transpar<strong>en</strong>tes
y
decepcionantes
<strong>en</strong>
países
como
Chile,
Francia
e
Italia)
Marta
nos
<br />

recuerda
que,
contrariam<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>
que
sosti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
derecha,
<strong>la</strong>
política
no
es
<strong>el</strong>
arte
de
<br />

<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>.
La
<strong>izquierda</strong>
no
puede
cata<strong>lo</strong>garse
como
tal
si
concibe
<strong>la</strong>
política
como
“real
<br />

politik”,
porque
eso
no
significa
sino
adaptarse
a
<strong>la</strong>
realidad
actualm<strong>en</strong>te
exist<strong>en</strong>te.
<br />

Según
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debe
concebir
<strong>la</strong>
política
como
<strong>el</strong>
arte
de
construir
<strong>la</strong>
fuerza
<br />

social
y
política
capaz
de
cambiar
<strong>la</strong>
realidad
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
<strong>posible</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
futuro
<strong>lo</strong>
que
hoy
<br />

aparece
como
un
im<strong>posible</strong>.
<br />

La
admiración
que
me
inspira
<strong>el</strong>
b<strong>el</strong><strong>lo</strong>
y
lúcido
libro
de
Marta
Harnecker
no
es
afectada
<br />

por
no
compartir
algunas
opiniones
de
<strong>la</strong>
autora.
Me
distancio
concretam<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
<br />

manera
algo
g<strong>en</strong>eralizante
como
p<strong>la</strong>ntea
<strong>la</strong>
cuestión
d<strong>el</strong>
derecho
de
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

partidos
de
<strong>izquierda</strong>.
Considero
una
visión
idealista
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
<br />

(PT),
de
Brasil.
Un
grupo
de
cuadros
de
alta
calidad
no
hace
por
sí
so<strong>lo</strong>
un
gran
<br />

partido.
Asimismo,
no
comparto
<strong>lo</strong>
que
me
parece
ser
una
actitud
de
optimismo
<br />

prematuro
ante
<strong>la</strong>
nueva
situación
creada
<strong>en</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
por
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ección
de
Hugo
<br />

Chávez.
<br />

Marta
Harnecker
escribió
este
libro
p<strong>en</strong>sando
sobre
todo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es
de
América
<br />

Latina,
pero
se
trata
de
un
libro
que
ti<strong>en</strong>e
interés
para
toda
<strong>la</strong>
humanidad
progresista,
<br />

y
creo
que
va
a
alcanzar
una
proyección
mundial.
Estoy
persuadido
que
mil<strong>lo</strong>nes
de
<br />

hombres
y
mujeres
que
<strong>en</strong>
distintos
lugares
d<strong>el</strong>
mundo
permanec<strong>en</strong>
fi<strong>el</strong>es
a
<strong>lo</strong>s
ideales
<br />

de
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
sociedades
muy
difer<strong>en</strong>tes,
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
hacer
suyo
<strong>el</strong>
desafío
sintetizado
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>
de
su
libro:
Haci<strong>en</strong>do
<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
im<strong>posible</strong>.
<br />

Migu<strong>el</strong>
Urbano
RODRÍGUEZ
<br />

diciembre
1999
<br />

El
último
libro
de
Marta
Harnecker
persigue
suscitar
un
debate
creador.
Se
trata
<br />

simultáneam<strong>en</strong>te
de
una
reflexión
sobre
acontecimi<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
historia
<br />

contemporánea,
de
un
<strong>en</strong>sayo
político
y
también
de
una
propuesta
de
debate
para
<strong>la</strong>
<br />

revitalización
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
El
desafío
comi<strong>en</strong>za
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>:
“Haci<strong>en</strong>do
<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
<br />

im<strong>posible</strong>:
La
Izquierda
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>umbral</strong>
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XXI”.
<br />

En
<strong>la</strong>
portada
de
una
primera
edición
cubana 2 ,
que
se
agotó
rápidam<strong>en</strong>te,
figuraba
una
<br />

información:
“versión
pr<strong>el</strong>iminar”.
La
autora
explicaba
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Introducción:
“esta
<br />

edición
es
<strong>el</strong>
resultado
de
difer<strong>en</strong>tes
versiones
a
<strong>la</strong>s
que
se
han
incorporado
ideas
y
<br />

suger<strong>en</strong>cias
de
amigos
y
compañeros.
En
un
determinado
mom<strong>en</strong>to
⎯ac<strong>la</strong>raba⎯
se
me
<br />

p<strong>la</strong>nteó
<strong>el</strong>
dilema
de
seguir
durante
unos
dos
años
más
profundizando
y
ampliando
<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

2.
Marta
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
im<strong>posible</strong>:
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>umbral</strong>
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI
(versión
<br />

pr<strong>el</strong>iminar),
MEPLA,
La
Habana,
febrero
de
1998.
Meses
después
esta
misma
versión
se
publicó
<strong>en</strong>
Santiago
de
<br />

Chile
y
Bogotá.
<br />

- - 16


trabajo
o
publicar<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
actual,
como
un
trabajo
pr<strong>el</strong>iminar,
inconcluso,
que
<br />

sirviera
de
instrum<strong>en</strong>to
para
provocar
<strong>el</strong>
debate
y
me
permitiera
recibir
aportes
de
<br />

mucha
g<strong>en</strong>te,
de
muchos
militantes,
que
quizá
no
están
dispuestos
a
escribir
o
no
sab<strong>en</strong>
<br />

cómo
hacer<strong>lo</strong>,
pero
sí
se
prestan
gustosos
a
discutir
sobre
un
material
ya
estructurado.
<br />

Terminé
finalm<strong>en</strong>te
por
inclinarme
por
esta
última
opción
y
esto
es
<strong>lo</strong>
que
aquí
pres<strong>en</strong>to,
<br />

esperando
publicar
algo
más
definitivo
<strong>en</strong>
uno
o
dos
años
más.
<br />

El
debate
<strong>en</strong>
América
Latina
y
también
<strong>en</strong>
círcu<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
europea
excedió
<strong>la</strong>
<br />

expectativa
de
<strong>la</strong>
autora.
Fueron
muchas
<strong>la</strong>s
opiniones
y
suger<strong>en</strong>cias
recibidas.
Marta
<br />

Harnecker,
respetando
<strong>el</strong>
proyecto,
fue
empujada
a
una
reflexión
y
a
lecturas
que
<strong>la</strong>
<br />

llevaron
prácticam<strong>en</strong>te
a
escribir
un
nuevo
libro
⎯<strong>la</strong>
versión
definitiva
editada
<strong>en</strong>
<br />

México
(Sig<strong>lo</strong>
XXI),
Portugal
(Campo
das
Letras)
y
España⎯.
<br />

Marta
afirma
que
su
libro
se
refiere
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
y
a
sus
desafíos
<br />

actuales,
pero
su
trabajo
trasci<strong>en</strong>de
esa
meta:
interesa
a
toda
<strong>la</strong>
humanidad
<br />

progresista,
sin
distinción
de
contin<strong>en</strong>tes,
nacionalidades
o
posiciones
partidarias.
<br />

La
primera
parte
es
una
síntesis
de
acontecimi<strong>en</strong>tos
r<strong>el</strong>evantes
ocurridos
<strong>en</strong>
América
<br />

Latina
a
partir
de
<strong>la</strong>
Revolución
Cubana.
En
<strong>la</strong>
segunda
parte
<strong>la</strong>
autora
pret<strong>en</strong>de
<br />

iluminar
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
transición
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
tal
como
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>lo</strong>
si<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
de
<br />

<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico⎯técnica
instrum<strong>en</strong>talizada
por
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal.
En
<br />

<strong>la</strong>
tercera
parte
Marta
reflexiona
sobre
<strong>la</strong>
posición
<strong>en</strong>
que
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
<br />

sumergida
<strong>en</strong>
una
crisis
teórica,
programática
y
orgánica.
Asumi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
her<strong>en</strong>cia
de
<br />

Marx
y
reivindicando
<strong>la</strong>
actualidad
de
su
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
y
lecciones,
aborda
<strong>la</strong>
cuestión
<br />

básica
de
una
alternativa
al
neoliberalismo.
<br />

La
profundización
de
<strong>la</strong>
reflexión
sobre
<strong>la</strong>
temática
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal,
<strong>el</strong>
<br />

nuevo
paradigma
y
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
revolución
informática,
implicó
para
<strong>la</strong>
<br />

autora
un
esfuerzo
ciclópico.
Para
bajar
al
vi<strong>en</strong>tre
de
<strong>la</strong>
criatura,
Marta
se
movió
<br />

durante
meses
<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>deros
abiertos
por
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
economistas,
soció<strong>lo</strong>gos,
<br />

politó<strong>lo</strong>gos,
historiadores
y
filósofos,
clásicos
y
contemporáneos.
Sin
ese
trabajo,
<br />

indisp<strong>en</strong>sable
para
iluminar
<strong>el</strong>
cuadro
de
<strong>la</strong>
crisis
de
civilización
d<strong>el</strong>
final
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
<br />

<strong>la</strong>
autora
no
podría
p<strong>la</strong>ntear
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
tercera
parte
algunas
ideas
para
un
debate
<strong>en</strong>
torno
<br />

a
<strong>la</strong>
reorganización
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
que
le
permita
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>en</strong>
mejores
condiciones
<br />

<strong>lo</strong>s
grandes
desafíos
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI.
<br />

La
pa<strong>la</strong>bra
<strong>izquierda</strong>
es
<strong>en</strong>
sí
misma
una
fu<strong>en</strong>te
de
equívocos;
pero
no
hay
otra
tan
<br />

breve
y
útil
para
<strong>el</strong>
debate
que
pueda
<strong>en</strong>g<strong>lo</strong>bar
<strong>el</strong>
conjunto
de
ideas
y
ciudadanos
<br />

progresistas
que,
a
niv<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>netario,
cond<strong>en</strong>an
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
d<strong>el</strong>
hombre,
repudian
<strong>el</strong>
<br />

neoliberalismo
y
<strong>la</strong>
sacralización
d<strong>el</strong>
mercado,
rechazan
<strong>el</strong>
proyecto
de
sociedad
<br />

impuesto
a
<strong>la</strong>
humanidad.
<br />

El
lector
se
preguntará
qué
es
<strong>lo</strong>
que
distingue
este
libro
de
dec<strong>en</strong>as
de
otros
sobre
<strong>el</strong>
<br />

mismo
tema.
En
primer
lugar
<strong>la</strong>
fuerza
de
<strong>la</strong>
técnica
de
comunicación.
Las
reflexiones
<br />

de
Marta
Harnecker
sobre
<strong>el</strong>
pasado
reci<strong>en</strong>te
y
<strong>la</strong>s
síntesis
a
<strong>la</strong>s
que
llega,
tanto
como
<br />

- - 17


<strong>la</strong>s
caute<strong>lo</strong>sas
meditaciones
<strong>en</strong>
torno
a
caminos
a
recorrer
<strong>en</strong>
busca
de
respuestas
al
<br />

qué
hacer
no
son
académicas.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
secretos
de
Marta
consiste
<strong>en</strong>
una
fórmu<strong>la</strong>
<br />

que
le
permite
utilizar
un
l<strong>en</strong>guaje
extremadam<strong>en</strong>te
simple,
accesible
a
trabajadores
<br />

sin
cultura,
para
tratar
temas
muy
complejos.
El<strong>la</strong>
demuestra,
una
vez
más,
que
<strong>lo</strong>s
<br />

grandes
problemas
que
condicionan
<strong>el</strong>
futuro
de
<strong>la</strong>
humanidad
pued<strong>en</strong>
ser
tratados
<br />

con
rigor
metodológico
y
alto
cont<strong>en</strong>ido,
como
si
fues<strong>en</strong>
asuntos
de
<strong>la</strong>
vida
cotidiana.
<br />

La
estructura
d<strong>el</strong>
texto
es
poco
habitual
por
su
simplicidad.
Impresiona
<strong>la</strong>
seguridad
<br />

d<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje;
<strong>el</strong>
discurso,
casi
sin
imág<strong>en</strong>es,
despojado
de
metáforas,
es
frío
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

forma.
El
esti<strong>lo</strong>
está
finalm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
su
apar<strong>en</strong>te
aus<strong>en</strong>cia.
<br />

Otra
de
<strong>la</strong>s
originalidades
d<strong>el</strong>
libro
es
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
Marta
Harnecker
usa
<strong>la</strong>
<br />

docum<strong>en</strong>tación.
En
m<strong>en</strong>os
de
cuatroci<strong>en</strong>tas
páginas
maneja
una
bibliografía
<br />

super⎯cauda<strong>lo</strong>sa.
Evitando
interv<strong>en</strong>ir
de
manera
ost<strong>en</strong>siva,
excepto
cuando
se
hace
<br />

indisp<strong>en</strong>sable,
<strong>el</strong><strong>la</strong>
transcribe
opiniones
o
análisis
de
difer<strong>en</strong>tes
autores
que
informan
<br />

sobre
luchas
contemporáneas,
int<strong>en</strong>tan
c<strong>la</strong>rificar
grandes
problemas
<strong>en</strong>
discusión
o
<br />

contribuir
para
una
mejor
compr<strong>en</strong>sión
de
<strong>la</strong>s
astucias
de
<strong>la</strong>s
estrategias
neoliberales.
<br />

El
lector
camina
por
su
mano
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
movedizo
de
<strong>la</strong>
búsqueda
de
alternativas.
<br />

La
acompaña
<strong>en</strong>
indagaciones
sobre
<strong>la</strong>
idea
de
revolución,
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
<br />

organizaciones
de
vanguardia
y
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
y
<strong>la</strong>s
motivaciones
y
formas
de
<br />

militancia.
<br />

La
s<strong>el</strong>ección
de
<strong>lo</strong>s
autores
y
de
<strong>lo</strong>s
párrafos
transcritos
es
obviam<strong>en</strong>te
fundam<strong>en</strong>tal
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
des<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to
de
esta
obra
atípica,
pero
eso
no
significa
que
Marta
esté
<br />

siempre
de
acuerdo
con
<strong>la</strong>s
opiniones
que
cita.
Con
alguna
frecu<strong>en</strong>cia
estas
sirv<strong>en</strong>
<br />

para
evid<strong>en</strong>ciar
discrepancias.
Con
<strong>la</strong>
fusión
de
<strong>lo</strong>
que
dic<strong>en</strong>
autores
muy
difer<strong>en</strong>tes
y
<br />

de
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>
va
procurando
co<strong>lo</strong>car
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tablero
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
ideas
son
movidas
como
<br />

piezas
de
ajedrez,
<strong>el</strong>
libro
adquiere
poco
a
poco
una
estructura
sólida,
se
vu<strong>el</strong>ve
<br />

<strong>en</strong>señanza
y
proyecto.
<br />

La
obra
es
polémica
de
comi<strong>en</strong>zo
a
fin.
No
id<strong>en</strong>tifico
<strong>en</strong>
eso
un
defecto,
sino
una
virtud.
<br />

Para
mal
de
<strong>la</strong>
humanidad,
estamos
poco
acostumbrados
a
que
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
<br />

int<strong>el</strong>ectuales
<strong>en</strong>
un
mundo
dominado
por
<strong>el</strong>
poder
informacional
cultiv<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
virtud
de
<br />

<strong>la</strong>
aut<strong>en</strong>ticidad.
Tal
vez
por
eso
mismo
<strong>la</strong>
tercera
parte
d<strong>el</strong>
libro,
secu<strong>en</strong>cia
natural
de
<br />

<strong>la</strong>s
anteriores
es
<strong>la</strong>
más
importante,
porque
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>umbral</strong>
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI
no
<br />

se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
bu<strong>en</strong>as
condiciones
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
grandes
desafíos
resultantes
<br />

de
<strong>la</strong>
hegemonía
neoliberal
y
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
único.
Esa
<strong>izquierda</strong>,
perpleja,
ti<strong>en</strong>e
<br />

poco
de
gratificante
a
ofrecer.
En
primer
lugar
hay
que
definirle
<strong>la</strong>s
fronteras.
En
<br />

Europa
concretam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
perversión
mediática
pres<strong>en</strong>ta
como
repres<strong>en</strong>tativos
de
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
partidos
socialistas
y
socialdemócratas
que,
insta<strong>la</strong>dos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno,
son
<br />

ce<strong>lo</strong>sos
def<strong>en</strong>sores
de
políticas
neoliberales.
Eso
ocurre
actualm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Alemania,
<br />

Franca,
Italia,
Ing<strong>la</strong>terra
y
Portugal.
<br />

- - 18


Absurdos
como
ese
se
insertan
<strong>en</strong>
una
crisis
g<strong>lo</strong>bal
de
civilización,
más
grave
e
<br />

infinitam<strong>en</strong>te
más
compleja
que
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
inicio
de
<strong>la</strong>
Edad
Media,
cuando
se
desagregó
<strong>el</strong>
<br />

Imperio
Romano
de
Occid<strong>en</strong>te
<br />

Marta
no
cree
que
se
pueda
compr<strong>en</strong>der
<strong>el</strong>
mundo
contemporáneo
y
buscar
<br />

alternativas
viables
para
<strong>el</strong>
impase
neoliberal
sin
que
para
analizar
<strong>la</strong>
realidad
se
<br />

acuda
al
instrum<strong>en</strong>tal
ci<strong>en</strong>tífico
de
Marx.
Responsabilizar
al
marxismo
por
<strong>lo</strong>
que
<br />

sucedió
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
URSS,
como
<strong>lo</strong>
hace
<strong>la</strong>
propaganda
neoliberal,
es
un
absurdo
tan
grande
<br />

como
responsabilizar
a
una
bu<strong>en</strong>a
receta
de
cocina
de
que
<strong>el</strong>
f<strong>la</strong>n
se
queme
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

horno.
Nadie
mejor
que
Marx
⎯
nos
recuerda
⎯
e<strong>la</strong>boró
una
crítica
d<strong>el</strong>
capitalismo
de
<br />

su
época;
nadie
como
él
ha
sido
capaz
de
vislumbrar
hacia
dónde
iba
<strong>la</strong>
humanidad
<br />

sometida
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
de
producción.
De
alguna
manera
él
previó
con
un
<br />

sig<strong>lo</strong>
de
anticipación
<strong>el</strong>
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
que
vive
hoy
<strong>el</strong>
mundo.
<br />

En
<strong>lo</strong>s
últimos
veinticinco
años
<strong>la</strong>
Tierra
cambió
más
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>
anteriores.
Sin
<br />

embargo,
no
disponemos
todavía
de
un
estudio
comparable
por
<strong>el</strong>
rigor
y
lucidez
al
<br />

que
Marx
e<strong>la</strong>boró
sobre
<strong>la</strong>
sociedad
industrial.
Estamos
retrasados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
diagnóstico
<br />

d<strong>el</strong>
capitalismo
de
<strong>la</strong>
revolución
<strong>el</strong>ectrónico⎯informática.
¿Que
modificaciones
<br />

introdujo
<strong>la</strong>
máquina
digital
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
concepto
clásico
de
plusvalía?
¿Acaso
t<strong>en</strong>emos
<br />

respuesta
satisfactoria
para
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
de
un
mercado
<strong>en</strong>
<br />

donde
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
juego
especu<strong>la</strong>tivo
con
<strong>la</strong>s
divisas
repres<strong>en</strong>ta
casi
ses<strong>en</strong>ta
veces
<strong>el</strong>
<br />

va<strong>lo</strong>r
total
d<strong>el</strong>
comercio
mundial?
¿Acaso
t<strong>en</strong>emos
ideas
concretas
sobre
<strong>la</strong>
manera
de
<br />

det<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>granajes
financieros
como
<strong>lo</strong>s
que
han
hundido
<strong>lo</strong>s
países
de
Asia
Ori<strong>en</strong>tal
y
<br />

Brasil,
crisis
que
afectan
a
toda
<strong>la</strong>
humanidad?
¿Acaso
conocemos
<strong>en</strong>
profundidad
<strong>el</strong>
<br />

funcionami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
soció<strong>lo</strong>go
español
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls
l<strong>la</strong>ma
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

informacional,
es
decir,
<strong>la</strong>
forma
nueva
y
específica
de
organización
social
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>en</strong>eración,
<strong>el</strong>
procesami<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>
transmisión
de
<strong>la</strong>
información
se
conviert<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<br />

fu<strong>en</strong>tes
fundam<strong>en</strong>tales
de
<strong>la</strong>
productividad
y
d<strong>el</strong>
poder,
gracias
a
<strong>la</strong>s
innovaciones
<br />

tecnológicas
d<strong>el</strong>
actual
período
histórico?
<br />

Las
respuestas
son
negativas.
En
su
libro
Marta
destaca
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
carácter
monstruoso
<br />

d<strong>el</strong>
proyecto
neoliberal
y
<strong>lo</strong>s
mecanismos
de
una
sociedad
concebida
para
minorías,
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cual
<strong>el</strong>
poder
informacional
cumple
un
pap<strong>el</strong>
cada
vez
más
decisivo.
Va
más
lejos
<br />

y
más
hondo
de
<strong>lo</strong>
que
sobre
<strong>la</strong>
misma
temática
hizo,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
Ignacio
Ramonet
<strong>en</strong>
<br />

su
best
s<strong>el</strong>ler
Geopolítica
d<strong>el</strong>
caos.
Eso,
porque
Marta
no
escribe
como
espectadora
<br />

angustiada,
ni
divulgadora
de
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
una
aplicación
perversa
de
<strong>la</strong>s
<br />

innovaciones
de
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
y
<strong>la</strong>
técnica.
Su
perspectiva
es
<strong>la</strong>
de
algui<strong>en</strong>
que
dedicó
su
<br />

vida
al
trabajo
militante
<strong>en</strong>
pro
de
<strong>la</strong>
transformación
revolucionaria
de
<strong>la</strong>
sociedad.
No
<br />

puede
por
eso
quedarse
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cómodo
terr<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
diagnóstico
de
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>la</strong>
<br />

civilización.
<br />

Marta
Harnecker
es
una
revolucionaria
chil<strong>en</strong>a
de
<strong>la</strong>rga
trayectoria.
Ganó
proyección
<br />

internacional
a
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
con
su
libro
Los
conceptos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
<br />

materialismo
histórico,
que
cumplió
<strong>en</strong>
América
Latina
un
pap<strong>el</strong>
semejante
al
de
<br />

- - 19


Georges
Politzer
<strong>en</strong>
Europa.
Editado
por
Sig<strong>lo</strong>
XXI
v<strong>en</strong>dió
hasta
hoy,
<strong>en</strong>
l<strong>en</strong>gua
<br />

españo<strong>la</strong>,
alrededor
de
un
millón
de
ejemp<strong>la</strong>res.
Su
nombre
andaba
de
boca
<strong>en</strong>
boca
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
universidades
de
América
Latina.
En
esa
época
militaba
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Partido
Socialista
<br />

de
Chile.
La
conocí
<strong>en</strong>
1997,
<strong>en</strong>
La
Habana,
donde
dirige
<strong>el</strong>
C<strong>en</strong>tro
de
Investigaciones
<br />

“Memoria
Popu<strong>la</strong>r
Latinoamericana”,
ONG
dedicada,
como
su
nombre
<strong>lo</strong>
dice,
a
<br />

recuperar
<strong>la</strong>
memoria
de
un
contin<strong>en</strong>te
sometido
al
imperialismo.
<br />

En
mi
<strong>la</strong>rga
exist<strong>en</strong>cia
de
trotamundos
he
conocido
pocos
int<strong>el</strong>ectuales
como
Marta
<br />

Harnecker,
que
se
<strong>en</strong>tregu<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
forma
tan
int<strong>en</strong>sa
a
<strong>la</strong>s
tareas
que
se
propon<strong>en</strong>.
Sin
<br />

embargo,
esa
dedicación
extrema
no
le
hace
perder
de
vista
que
hay
que
rechazar
<br />

todo
<strong>lo</strong>
que
pueda
deshumanizar
<strong>la</strong>
maravil<strong>lo</strong>sa
av<strong>en</strong>tura
de
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
individual.
El
<br />

objetivo
de
<strong>la</strong>
revolución
social
⎯escribe⎯
no
es
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
luchar
para
sobrevivir,
es
<br />

además
transformar
<strong>la</strong>
forma
de
vivir.
Consecu<strong>en</strong>te
con
tal
opción,
considera
<br />

indisp<strong>en</strong>sable
p<strong>en</strong>etrar
<strong>en</strong>
“<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
moral
y
d<strong>el</strong>
amor,
<strong>la</strong>
transformación
directa
<br />

y
cotidiana
d<strong>el</strong>
modo
de
vivir,
p<strong>en</strong>sar
y
s<strong>en</strong>tir”.
<br />

Creo
que
<strong>lo</strong>s
comunistas
y
g<strong>en</strong>te
progresista
de
muchas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
van
a
leer
con
<br />

interés
e
incluso
emoción
⎯<strong>en</strong>
desacuerdo
muchas
veces,
porque
<strong>el</strong>
libro
es
siempre
<br />

polémico
y
desafiante⎯
<strong>lo</strong>
que
Marta
escribió
sobre
temas
como
<strong>lo</strong>s
instrum<strong>en</strong>tos
<br />

políticos
adecuados
a
<strong>lo</strong>s
nuevos
desafíos,
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
tipos
de
militancia,
<strong>el</strong>
<br />

c<strong>en</strong>tralismo
democrático
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
era
neoliberal,
<strong>lo</strong>s
espacios
para
debate,
<strong>la</strong>
democracia
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
cuadros
de
dirección
de
<strong>lo</strong>s
partidos
revolucionarios,
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
<br />

partido
y
sindicato,
partido
y
masas,
<strong>el</strong>
partido
único
<strong>en</strong>
una
sociedad
revolucionaria
<br />

acosada,
y
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
se
p<strong>la</strong>ntean
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
esfera
institucional
y
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
<strong>el</strong>ectoral
<br />

<strong>en</strong>
sociedades
capitalistas.
<br />

Me
incluyo
<strong>en</strong>tre
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
consideran
mucho
más
difícil
hoy
<strong>la</strong>
opción
<br />

revolucionaria
que
<strong>en</strong>
otras
épocas,
porque
<strong>la</strong>s
g<strong>en</strong>eraciones
actuales
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

conci<strong>en</strong>cia
de
que
no
serán
protagonistas
de
rupturas
sociales
que
concretic<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

ideales
d<strong>el</strong>
socialismo.
<br />

En
un
<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to
de
ideas
y
hechos
fascinante,
moviéndose
desde
Marx
a
Fid<strong>el</strong>,
<br />

de
L<strong>en</strong>in
a
Gramsci,
citando
y
com<strong>en</strong>tando
textos
de
g<strong>en</strong>te
tan
difer<strong>en</strong>ciada
como,
<br />

<strong>en</strong>tre
muchos
otros,
Schumpeter,
Althusser,
Chomsky,
André
Gorz,
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
<br />

Robert
Reich,
Christopher
Freeman,
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
Chossudovsky,
Ramonet,
<br />

Hobsbawm,
Chesnais
y,
obviam<strong>en</strong>te,
muchas
de
<strong>la</strong>s
figuras
más
destacadas
d<strong>el</strong>
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
político,
social
y
económico
de
América
Latina,
de
Mariátegui
a
Fid<strong>el</strong>
y
al
<br />

Che;
Marta
Harnecker,
<strong>en</strong>
un
viaje
incesante
por
<strong>el</strong>
tiempo,
meditando
sobre
victorias
<br />

y
derrotas
de
movimi<strong>en</strong>tos
revolucionarios,
nos
empuja
siempre
al
esc<strong>en</strong>ario
de
un
<br />

gran
desafío
a
<strong>la</strong>
imaginación
y
al
trabajo
político:
<strong>el</strong>
qué
hacer.
<br />

No
comete
<strong>el</strong>
error
de
proponer
soluciones.
L<strong>la</strong>ma
<strong>la</strong>
at<strong>en</strong>ción
sobre
temas
<br />

subestimados
u
olvidados,
ayuda
a
reflexionar
<strong>en</strong>
busca
de
caminos,
<strong>lo</strong>
que
es
mucho,
<br />

incluso
porque
no
pret<strong>en</strong>de
proporcionar
certezas.
Creer
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<br />

- - 20


neoliberal
imperial
está
cond<strong>en</strong>ada
por
su
irracionalidad
a
fracasar,
no
significa
que
<br />

<strong>la</strong>s
fuerzas
progresistas
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>
hoy
<strong>en</strong>
condiciones
de
llevar
ade<strong>la</strong>nte
<br />

revoluciones
victoriosas
<strong>en</strong>
tiempo
predecible.
El
libro
de
Marta
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
problema:
<br />

¿qué
revolución
queremos?,
¿con
qué
revolución
soñamos?,
¿qué
t<strong>en</strong>emos
a
<br />

proponer?
<br />

A
niv<strong>el</strong>
internacional
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
ti<strong>en</strong>e
programa,
no
dispone
de
teoría.
Hay
que
<br />

crear
casi
todo
a
partir
de
una
situación
extremadam<strong>en</strong>te
desfavorable.
Sin
teoría
<br />

revolucionaria
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
masas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
transformación
de
<strong>la</strong>
historia
<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
puede
<strong>lo</strong>grar
objetivos
limitados.
Marta
recuerda
pa<strong>la</strong>bras
de
un
gran
<br />

revolucionario
por
juzgar<strong>la</strong>s
adecuadas
para
<strong>la</strong>
compr<strong>en</strong>sión
de
<strong>la</strong>s
difíciles
luchas
que
<br />

<strong>la</strong>s
fuerzas
progresistas
t<strong>en</strong>drán
que
<strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
próximas
décadas:
El
mayor
<br />

p<strong>el</strong>igro
⎯quizá
<strong>el</strong>
único⎯
para
<strong>el</strong>
verdadero
revolucionario
es
exagerar
<strong>el</strong>
<br />

revolucionarismo,
ignorar
cuáles
son
<strong>lo</strong>s
límites
<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
métodos
revolucionarios
son
<br />

adecuados
y
eficaces.
Son
pa<strong>la</strong>bras
de
L<strong>en</strong>in
y
conservan
<strong>en</strong>orme
actualidad
no
<br />

obstante
ser
muy
difer<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
contexto.
Nuestra
época
es
de
desali<strong>en</strong>to
y
confusión,
de
<br />

esperanzas
frustradas.
<br />

Marta
ti<strong>en</strong>e
conci<strong>en</strong>cia
de
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
final
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
con
<strong>la</strong>
actual
corre<strong>la</strong>ción
de
<br />

fuerzas,
es
utópico
p<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
poder
por
vía
insurrecional
<strong>en</strong>
sociedades
<br />

dominadas
por
<strong>el</strong>
imperialismo.
Fid<strong>el</strong>
Castro
afirmó
no
hace
mucho
que
revoluciones
<br />

como
<strong>la</strong>
Francesa
de
1789
o
<strong>la</strong>
Rusa
de
Octubre
de
1917
no
podrán
repetirse,
para
<br />

concluir
que
<strong>la</strong>s
grandes
revoluciones
d<strong>el</strong>
futuro
próximo
serán
g<strong>en</strong>eradas
por
<strong>la</strong>s
<br />

crisis,
cada
vez
más
desbastadoras,
d<strong>el</strong>
propio
capitalismo.
<br />

Tomando
distancia
de
<strong>lo</strong>s
marxistas
y
ex⎯marxistas
que
sueñan
con
<strong>la</strong>
participación
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
y
cre<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
compromisos
con
<strong>la</strong>
social
democracia
(cuyos
resultados
son
<br />

transpar<strong>en</strong>tes
y
decepcionantes
<strong>en</strong>
países
como
Chile,
Francia
e
Italia)
Marta
nos
<br />

recuerda
que,
contrariam<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>
que
sosti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
derecha,
<strong>la</strong>
política
no
es
<strong>el</strong>
arte
de
<br />

<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>.
La
<strong>izquierda</strong>
no
puede
cata<strong>lo</strong>garse
como
tal
si
concibe
<strong>la</strong>
política
como
“real
<br />

politik”,
porque
eso
no
significa
sino
adaptarse
a
<strong>la</strong>
realidad
actualm<strong>en</strong>te
exist<strong>en</strong>te.
<br />

Según
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debe
concebir
<strong>la</strong>
política
como
<strong>el</strong>
arte
de
construir
<strong>la</strong>
fuerza
<br />

social
y
política
capaz
de
cambiar
<strong>la</strong>
realidad
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
<strong>posible</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
futuro
<strong>lo</strong>
que
hoy
<br />

aparece
como
un
im<strong>posible</strong>.
<br />

La
admiración
que
me
inspira
<strong>el</strong>
b<strong>el</strong><strong>lo</strong>
y
lúcido
libro
de
Marta
Harnecker
no
es
afectada
<br />

por
no
compartir
algunas
opiniones
de
<strong>la</strong>
autora.
Me
distancio
concretam<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
<br />

manera
algo
g<strong>en</strong>eralizante
como
p<strong>la</strong>ntea
<strong>la</strong>
cuestión
d<strong>el</strong>
derecho
de
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

partidos
de
<strong>izquierda</strong>.
Considero
una
visión
idealista
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
<br />

(PT),
de
Brasil.
Un
grupo
de
cuadros
de
alta
calidad
no
hace
por
sí
so<strong>lo</strong>
un
gran
<br />

partido.
Asimismo,
no
comparto
<strong>lo</strong>
que
me
parece
ser
una
actitud
de
optimismo
<br />

prematuro
ante
<strong>la</strong>
nueva
situación
creada
<strong>en</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
por
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ección
de
Hugo
<br />

Chávez.
<br />

- - 21


Marta
Harnecker
escribió
este
libro
p<strong>en</strong>sando
sobre
todo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es
de
América
<br />

Latina,
pero
se
trata
de
un
libro
que
ti<strong>en</strong>e
interés
para
toda
<strong>la</strong>
humanidad
progresista,
<br />

y
creo
que
va
a
alcanzar
una
proyección
mundial.
Estoy
persuadido
que
mil<strong>lo</strong>nes
de
<br />

hombres
y
mujeres
que
<strong>en</strong>
distintos
lugares
d<strong>el</strong>
mundo
permanec<strong>en</strong>
fi<strong>el</strong>es
a
<strong>lo</strong>s
ideales
<br />

de
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
sociedades
muy
difer<strong>en</strong>tes,
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
hacer
suyo
<strong>el</strong>
desafío
sintetizado
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>
de
su
libro:
Haci<strong>en</strong>do
<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
im<strong>posible</strong>.
<br />

PRESENTACIÓN DE MIGUEL URBANO<br />


<br />

INTRODUCCION<br />

Migu<strong>el</strong>
Urbano
Rodríguez
<br />

diciembre
1999
<br />

Este
libro
se
refiere
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
y
sus
desafíos
actuales,
aunque
<br />

mucho
de
<strong>lo</strong>s
temas
que
aborda
son
de
carácter
universal.
<br />

La
primera
parte
hace
un
breve
recu<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
acontecimi<strong>en</strong>tos
más
importantes
que,
<br />

<strong>en</strong>
mi
opinión,
han
influido
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
durante
<strong>lo</strong>s
cuar<strong>en</strong>ta
últimos
años.
Más
que
un
<br />

análisis
histórico
acabado,
que
<strong>en</strong>
ese
caso
debería
com<strong>en</strong>zar
por
<strong>lo</strong>s
oríg<strong>en</strong>es
de
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
a
comi<strong>en</strong>zos
de
sig<strong>lo</strong>,
estas
líneas
pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
ser
gruesas
pince<strong>la</strong>das
acerca
de
<br />

<strong>la</strong>s
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
<strong>la</strong>
van
marcando
desde
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
hasta
hoy.
<br />

La
segunda
parte
se
refiere
al
mundo
de
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX,
un
mundo
radicalm<strong>en</strong>te
<br />

difer<strong>en</strong>te
al
de
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta,
no
só<strong>lo</strong>
por
<strong>la</strong>
derrota
d<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
Europa
d<strong>el</strong>
Este
<br />

y
<strong>la</strong>
Unión
Soviética,
sino
por
<strong>el</strong>
efecto
de
una
serie
de
acontecimi<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
cuales
<br />

cabría
destacar:
<strong>lo</strong>s
avances
de
<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico­técnica
y
sus
efectos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
<br />

productivo
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
naturaleza;
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
economía;
<strong>la</strong>
imposición
d<strong>el</strong>
<br />

neoliberalismo
como
sistema
hegemónico
y
sus
efectos
sobre
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo;
<strong>la</strong>s
crisis
<br />

financieras;
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal
sobre
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
popu<strong>la</strong>res
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
mayor
desarrol<strong>lo</strong>
como
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
de
m<strong>en</strong>or
<br />

desarrol<strong>lo</strong>;
<strong>el</strong>
peso
cada
vez
más
preponderante
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
masiva;
<br />

<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>la</strong>
deuda
externa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
subordinación
de
<strong>la</strong>
economía
de
<strong>lo</strong>s
países
<br />

periféricos
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias.
<br />

La
tercera
parte
trata
de
<strong>la</strong>
situación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>la</strong>
propia
<strong>izquierda</strong>.
Aquí
<br />

sost<strong>en</strong>go
que
ésta
vive
una
crisis
teórica,
programática
y
orgánica,
pero,
al
mismo
<br />

tiempo,
reivindico
<strong>lo</strong>s
aportes
de
Marx,
<strong>la</strong>
vig<strong>en</strong>cia
de
una
alternativa
al
neoliberalismo,
<br />

rechazo
<strong>la</strong>
concepción
de
<strong>la</strong>
política
como
“realpolitik”
y
defi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
política
como
<strong>el</strong>
arte
<br />

de
construir
una
fuerza
social
antisistémica.
Aunque
critico
<strong>la</strong>s
desviaciones
a
<strong>la</strong>s
que
<br />

condujo
<strong>la</strong>
copia
acrítica
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
bolchevique
de
partido,
defi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
necesidad
de
<br />

- - 22


contar
con
una
organización
política
para
transformar
<strong>la</strong>
sociedad
y
p<strong>la</strong>nteo
algunas
<br />

ideas
para
contribuir
a
su
reorganización.
Más
ade<strong>la</strong>nte
sistematizo
algunas
reflexiones
<br />

acerca
de
<strong>lo</strong>s
experim<strong>en</strong>tos
sociales
que
algunos
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
están
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
<br />

<strong>en</strong>
varias
alcaldías
de
nuestro
subcontin<strong>en</strong>te,
porque
estoy
conv<strong>en</strong>cida
de
que
estas
<br />

experi<strong>en</strong>cias
prácticas
nos
otorgan
valiosas
<strong>en</strong>señanzas,
no
só<strong>lo</strong>
para
continuar
<br />

avanzando
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
sino
para
construir
un
proyecto
de
sociedad
alternativo
al
<br />

capitalismo;
un
proyecto
socialista
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
democrático,
donde
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
juegue
<br />

realm<strong>en</strong>te
un
pap<strong>el</strong>
protagónico.
Y
termino
proponi<strong>en</strong>do
algunos
criterios
para
<br />

distinguir
<strong>en</strong>tre
una
<strong>izquierda</strong>
reformista
y
una
<strong>izquierda</strong>
que
usa
<strong>la</strong>
vía
de
<strong>la</strong>s
reformas
<br />

con
objetivos
revolucionarios.
<br />

La
idea
de
hacer
un
libro
que
sirviera
a
<strong>la</strong>
militancia
política
y
social
de
<strong>izquierda</strong>,
y
a
<br />

todas
<strong>la</strong>s
personas
que
de
alguna
manera
se
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
comprometidas
con
<strong>lo</strong>
que
ocurre
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
mundo
<strong>en</strong>
que
viv<strong>en</strong>,
había
surgido
<strong>en</strong>
mí
hacía
ya
varios
años,
pero
qui<strong>en</strong>es
me
<br />

impulsaron
a
concretar<strong>la</strong>
fueron
dos
bu<strong>en</strong>os
amigos:
Hugo
Cores
y
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo.
Al
leer
<br />

unos
apuntes
muy
sintéticos
que
había
<br />

preparado
para
un
taller
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Universidad
de
Brasilia 3,
consideraron
que
<strong>el</strong>
esfuerzo
<br />

valía
<strong>la</strong>
p<strong>en</strong>a.
<br />

A
comi<strong>en</strong>zos
de
1997
decidí
empr<strong>en</strong>der
una
redacción
más
amplia
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
apuntes,
<br />

p<strong>en</strong>sando
que
sería
una
tarea
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
fácil.
Consideraba
que
­t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
c<strong>la</strong>ras
<strong>la</strong>
<br />

estructura
y
<strong>la</strong>s
ideas
c<strong>en</strong>trales­
<strong>en</strong>
unos
pocos
meses
habría
<strong>lo</strong>grado
<strong>el</strong>
objetivo.
Pero,
a
<br />

poco
andar,
me
fui
dando
cu<strong>en</strong>ta
de
<strong>la</strong>
gran
complejidad
de
<strong>la</strong>
tarea:
es
mucho
más
fácil
<br />

<strong>la</strong>nzar
ideas­síntesis,
que
fundam<strong>en</strong>tar
con
seriedad
y
rigor
cada
una
de
esas
<br />

afirmaciones.
<br />

Las
lecturas
que
fui
realizando
para
profundizar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
temas
<strong>en</strong>
lugar
de
<br />

tranquilizarme
me
fueron
angustiando
cada
vez
más.
Encontré
un
escepticismo
y
un
<br />

catastrofismo
muy
grande
<strong>en</strong>
muchos
de
estos
trabajos.
Estuve
a
punto
de
abandonar
<strong>la</strong>
<br />

empresa.
Me
parecía
que
había
empr<strong>en</strong>dido
una
tarea
que
no
estaba
a
mi
alcance.
De
<br />

estas
lecturas
y
de
<strong>la</strong>
propia
práctica
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
revolucionario
<strong>la</strong>tinoamericano
<br />

­que
he
estado
sistematizando
durante
<strong>lo</strong>s
últimos
diez
años
a
través
de
un
trabajo
de
<br />

recuperación
de
<strong>la</strong>
memoria
histórica 4­
,
<strong>lo</strong>gré
finalm<strong>en</strong>te
e<strong>la</strong>borar,
<strong>en</strong>
julio
de
1997,
una
<br />

























































<br />

3 .
El
taller,
organizado
por
<strong>la</strong>
profesora
María
Auxiliadora
César,
tuvo
lugar
<strong>en</strong>
junio
de
1996.
El
títu<strong>lo</strong>
de
mi
exposición
era:
“Los
<br />

desafíos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
actual”.
<br />

4 .
Sin
incluir
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>trevistas
realizadas
cuando
era
directora
d<strong>el</strong>
semanario
político
Chile
HOY,
desde
que
vivo
<strong>en</strong>
<br />

Cuba
‐luego
d<strong>el</strong>
golpe
militar
contra
Salvador
All<strong>en</strong>de‐,
he
<strong>en</strong>trevistado
a
treintiocho
figuras
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
d<strong>el</strong>
<br />

máximo
niv<strong>el</strong>
y
a
alrededor
de
ci<strong>en</strong>
si
incluyo
a
cuadros
dirig<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
segundo
niv<strong>el</strong>.
Entre
<strong>lo</strong>s
primeros
están
<strong>lo</strong>s
<br />

cinco
comandantes
d<strong>el</strong>
FMLN
de
El
Salvador
y
dos
de
<strong>lo</strong>s
máximos
dirig<strong>en</strong>tes
de
Converg<strong>en</strong>cia
Democrática;
<strong>lo</strong>s
<br />

tres
comandantes
de
<strong>la</strong>
URNG
de
Guatema<strong>la</strong>;
seis
de
<strong>lo</strong>s
nueve
comandantes
de
<strong>la</strong>
Dirección
Nacional
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
<br />

Sandinista;
cuatro
de
<strong>lo</strong>s
cinco
comandantes
de
<strong>la</strong>
Coordinadora
Guerrillera
Simón
Bolívar
de
Co<strong>lo</strong>mbia,
además
de
<br />

<strong>lo</strong>s
presid<strong>en</strong>tes
de
<strong>lo</strong>s
fr<strong>en</strong>tes
políticos
Unión
Patriótica
y
A
Luchar;
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
<br />

de
Brasil
y
cinco
alcaldes
petistas;
<strong>el</strong>
Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
de
Montevideo
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
de
Uruguay;
dos
alcaldes
de
La
<br />

Causa
R
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
y
su
secretario
g<strong>en</strong>eral;
secretarios
g<strong>en</strong>erales
de
partidos
uruguayos
y
peruanos;
y
tres
altos
<br />

- - 23


primera
versión
que
sometí
a
<strong>la</strong>
crítica
de
varios
compañeros.
La
bu<strong>en</strong>a
acogida
que
<br />

tuvo
este
primer
int<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>s
ideas
y
suger<strong>en</strong>cias
que
<strong>en</strong>tonces
me
hicieron,
me
<br />

resultaron
extremadam<strong>en</strong>te
valiosas
y
me
al<strong>en</strong>taron
mucho
a
continuar
<strong>en</strong>
mi
empresa.
<br />

Desde
<strong>en</strong>tonces
ha
habido
nuevas
versiones
y
nuevos
lectores;
mi<strong>en</strong>tras
más
académicos
<br />

eran
éstos,
más
exig<strong>en</strong>cias
de
profundizar
y
aum<strong>en</strong>tar
mis
lecturas;
mi<strong>en</strong>tras
más
<br />

militantes,
más
presiones
para
terminar
pronto
<strong>la</strong>
tarea,
mant<strong>en</strong>er
<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje
s<strong>en</strong>cil<strong>lo</strong>
y
<br />

contribuir
a
<strong>la</strong>
formación
con
detal<strong>la</strong>das
refer<strong>en</strong>cias
bibliográficas
y
notas.
En
todos
<br />

estos
intercambios
he
podido
comprobar
<strong>lo</strong>
fructífero
que
ha
sido
poder
contar
con
un
<br />

texto
organizado
para
debatir
y
profundizar.
<br />

En
un
determinado
mom<strong>en</strong>to 5
se
me
p<strong>la</strong>nteó
<strong>la</strong>
disyuntiva
de
seguir
durante
unos
dos
<br />

años
más
profundizando
y
ampliando
<strong>el</strong>
trabajo
o
publicar<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
actual,
como
<br />

un
trabajo
pr<strong>el</strong>iminar,
inconcluso,
que
sirviera
de
instrum<strong>en</strong>to
para
provocar
<strong>el</strong>
debate
y
<br />

me
permitiera
recibir
aportes
de
mucha
g<strong>en</strong>te,
de
muchos
militantes,
que
quizá
no
están
<br />

dispuestos
a
escribir
o
no
sab<strong>en</strong>
cómo
hacer<strong>lo</strong>,
pero
que
sí
se
prestan
gustosos
a
discutir
<br />

sobre
un
material
ya
estructurado.
Terminé
finalm<strong>en</strong>te
por
inclinarme
por
esta
última
<br />

opción
y
publiqué
<strong>en</strong>
Cuba
una
versión
pr<strong>el</strong>iminar
<strong>en</strong>
febrero
de
1998
con
párrafos
<br />

<strong>en</strong>umerados
para
facilitar
<strong>la</strong>s
correcciones
y
suger<strong>en</strong>cias,
esperando
poder
publicar
algo
<br />

más
definitivo
<strong>en</strong>
uno
o
dos
años
más.
<br />

La
bu<strong>en</strong>a
acogida
que
tuvo
esta
versión
pr<strong>el</strong>iminar
me
hizo
decidirme
a
tratar
de
<br />

ade<strong>la</strong>ntar
<strong>la</strong>
nueva
versión.
Durante
un
año
he
trabajado
int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
He
<br />

recibido
<strong>la</strong>s
opiniones
y
suger<strong>en</strong>cias
de
múltiples
personas.
Aproveché
un
viaje
a
Chile
<br />

para
realizar
fructíferas
sesiones
de
trabajo
con
dos
grupos
de
académicos 6.
<br />

En
toda
esta
nueva
etapa
conté
con
<strong>el</strong>
valioso
estímu<strong>lo</strong>
y
apoyo
de
Pab<strong>lo</strong>
González
<br />

Casanova,
quién
me
proporcionó
una
serie
de
libros
que
me
permitieron
ampliar
<strong>el</strong>
<br />

horizonte.
Varios
compañeros
me
facilitaron
información
estadística
reci<strong>en</strong>te
o
artícu<strong>lo</strong>s
<br />

de
interés
vía
correo
<strong>el</strong>ectrónico;
quiero
reconocer
especialm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
apoyo
que
tuve
<strong>en</strong>
<br />

este
s<strong>en</strong>tido
d<strong>el</strong>
arg<strong>en</strong>tino
Omar
Citroni
y
d<strong>el</strong>
chil<strong>en</strong>o
Pedro
Landsberger.
Una
ayuda
<br />

insustituible
ha
sido
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
portugués
Migu<strong>el</strong>
Urbano,
qui<strong>en</strong>
ha
t<strong>en</strong>ido
<strong>la</strong>
paci<strong>en</strong>cia
de
irse
<br />

ley<strong>en</strong>do
mis
distintas
nuevas
versiones
­reemp<strong>la</strong>zando
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
lectura
crítica
que
<br />

hacía
mi
compañero,
Manu<strong>el</strong>
Piñeiro,
antes
de
morir­.
Sus
suger<strong>en</strong>cias
me
han
sido
muy
<br />

útiles.
<br />












































































































































































<br />

dirig<strong>en</strong>tes
cubanos.
También
me
han
sido
muy
útiles
<strong>lo</strong>s
escritos
de
dos
compañeros:
Enrique
Rubio
(1991;
1994)
<br />

‐dirig<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
Verti<strong>en</strong>te
Artiguista
y
diputado
nacional
de
Uruguay‐
y
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda
(1991‐1997)
‐dirig<strong>en</strong>te
<br />

socialista
chil<strong>en</strong>o,
ex
canciller
de
Salvador
All<strong>en</strong>de,
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
fallecido‐.
Sea
este
libro
un
hom<strong>en</strong>aje
al
dirig<strong>en</strong>te
<br />

político
chil<strong>en</strong>o,
luchador
ejemp<strong>la</strong>r
durante
toda
su
vida,
con
qui<strong>en</strong>
tuve
<strong>la</strong>
oportunidad
de
revisar
este
texto
tres
<br />

semanas
antes
de
su
<strong>la</strong>m<strong>en</strong>table
fallecimi<strong>en</strong>to.
(Ver
bibliografía
al
final
d<strong>el</strong>
libro)
<br />

5 .

Octubre
de
1997.
<br />

6 .

El
C<strong>en</strong>tro
de
Estudios
Nacionales
de
Desarrol<strong>lo</strong>
Alternativo
(CENDA),
dirigido
por
Hugo
Fazio,
y
<strong>el</strong>
C<strong>en</strong>tro
de
Estudios
sobre
<strong>la</strong>
<br />

Transnacionalización,
Economía
y
Sociedad
(CETES),
dirigido
por
Or<strong>la</strong>ndo
Caputo.
<br />

- - 24


El
libro
de
hecho
se
ha
ido
transformando
<strong>en</strong>
una
obra
cada
vez
más
colectiva.
Aunque
<br />

ha
mant<strong>en</strong>ido
su
estructura
inicial,
se
ha
ido
ampliando
y
ha
ido
incorporando
<strong>la</strong>s
<br />

nuevas
ideas
y
suger<strong>en</strong>cias
bibliográficas.
<br />

La
primera
parte,
que
al
inicio
era
casi
una
<strong>en</strong>umeración
de
acontecimi<strong>en</strong>tos,
poco
a
<br />

poco
fue
creci<strong>en</strong>do
con
<strong>el</strong>
aporte
de
múltiples
compañeros.
Reconozco
que
<strong>en</strong>
este
<br />

mom<strong>en</strong>to
ti<strong>en</strong>e
un
desarrol<strong>lo</strong>
desigual
que
habría
que
superar.
Pi<strong>en</strong>so
que
<strong>la</strong>
ampliación
<br />

y
profundización
de
estos
temas
podría
ser
una
obra
colectiva
de
gran
<strong>en</strong>vergadura
y
<br />

utilidad
para
<strong>la</strong>
militancia,
tarea
a
empr<strong>en</strong>der
<strong>en</strong>
Cuba
donde
están
<strong>la</strong>s
mejores
fu<strong>en</strong>tes
y
<br />

condiciones
para
realizar
este
trabajo.
<br />

En
<strong>la</strong>
segunda
parte
apr<strong>en</strong>dí
mucho
al
mismo
tiempo
que
iba
avanzando.
En
<strong>el</strong><strong>la</strong>
no
<br />

pret<strong>en</strong>do
sino
<strong>en</strong>tregar
una
información
sistematizada
de
<strong>lo</strong>s
temas
que
abordo
y
sobre
<br />

<strong>lo</strong>s
cuales
hay
mucha
literatura,
pero
que
justam<strong>en</strong>te
por
su
variedad,
diversidad,
<br />

amplitud
y
dispersión
es
de
difícil
acceso
a
qui<strong>en</strong>
no
está
<strong>en</strong>
un
medio
académico.
<br />

Advierto
que
no
he
realizado
un
estudio
exhaustivo
de
toda
<strong>la</strong>
bibliografía
disponible,
me
<br />

he
basado
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
libros
que
he
t<strong>en</strong>ido
a
mano
⎯<strong>la</strong>
mayoría
se
<br />

<strong>en</strong>contraban
<strong>en</strong>
mi
casa⎯;
<strong>la</strong>
bibliografía
que
figura
al
final
d<strong>el</strong>
libro
se
refiere
só<strong>lo</strong>
a
<strong>lo</strong>s
<br />

libros
que
he
podido
revisar
personalm<strong>en</strong>te.
Si
algún
autor
importante
no
figura
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>lo</strong>s
trabajos
consultados
esto
no
se
debe
a
un
descarte
voluntario,
sino
únicam<strong>en</strong>te
a
que
<br />

no
he
podido
t<strong>en</strong>er
acceso
a
sus
obras
<strong>en</strong>
esta
fase
de
e<strong>la</strong>boración
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
me
<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro.
<br />

La
tercera
parte,
sin
duda
<strong>la</strong>
más
mía,
es
<strong>la</strong>
que
me
ha
dejado
más
satisfecha.
<br />

El
libro
conti<strong>en</strong>e
muchas
citas
textuales
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>el</strong>
objetivo
de
poner
al
lector
<strong>en</strong>
<br />

contacto
con
<strong>lo</strong>s
verdaderos
autores
de
<strong>la</strong>s
ideas
que
expongo
y
permitirle
profundizar
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
si
así
<strong>lo</strong>
desea.
Por
otra
parte,
estas
citas
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
características
muy
especiales:
<br />

<strong>la</strong>s
pa<strong>la</strong>bras
textuales
a
m<strong>en</strong>udo
se
v<strong>en</strong>
interrumpidas
por
mis
propias
pa<strong>la</strong>bras.
En
<br />

muchos
casos
recurro
a
esta
forma
de
exponer
<strong>la</strong>s
ideas
para
evitar
usar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
texto
<br />

e<strong>la</strong>boraciones
demasiado
técnicas,
que
rompan
<strong>la</strong>
fluidez
de
<strong>la</strong>
lectura
para
<strong>lo</strong>s
no
<br />

iniciados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tema.
En
notas
a
pie
de
página,
además
de
<strong>la</strong>s
refer<strong>en</strong>cias
bibliográficas
<br />

correspondi<strong>en</strong>tes,
<strong>en</strong>
algunos
casos
figuran
definiciones
y
explicaciones
que
estimo
de
<br />

interés;
<strong>en</strong>
otras
expongo
textualm<strong>en</strong>te
precisiones
de
<strong>lo</strong>s
autores
escritas
<strong>en</strong>
un
l<strong>en</strong>guaje
<br />

más
técnico.
<br />

Todavía
no
me
si<strong>en</strong>to
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
satisfecha
con
<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>grado,
hay
temas
que
habría
<br />

querido
desarrol<strong>la</strong>r
más.
He
preferido
publicar<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
actual
sabi<strong>en</strong>do
que
este
<br />

libro
por
su
cont<strong>en</strong>ido
será
siempre
un
libro
abierto.
No
pret<strong>en</strong>do
decir
<strong>la</strong>
última
<br />

pa<strong>la</strong>bra,
sino
contribuir
modestam<strong>en</strong>te
al
debate.
En
<strong>la</strong>
era
de
<strong>la</strong>
comunicación
<br />

<strong>el</strong>ectrónica
<strong>la</strong>
idea
de
<strong>en</strong>umerarme
<strong>lo</strong>s
párrafos
me
ha
resultado
muy
útil
para
<strong>el</strong>
<br />

intercambio
de
ideas,
de
ahí
que
he
pedido
al
editor
que
se
mant<strong>en</strong>ga
esta
modalidad
<strong>en</strong>
<br />

esta
nueva
versión.
<br />

- - 25


Antes
de
terminar,
quiero
ac<strong>la</strong>rar
que
este
trabajo
se
refiere
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
<br />

inspiración
marxista
id<strong>en</strong>tificada
con
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
liberación
nacional
y
advertir
<br />

que
<strong>la</strong>
propia
definición
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
es
uno
de
<strong>lo</strong>s
temas
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.
<br />

Finalm<strong>en</strong>te
quiero
agradecer
a
mi
querido
equipo
de
MEPLA,
sin
cuyo
múltiple
aporte
<br />

este
libro
no
habría
podido
dar
a
luz;
a
Grette
Weimann,
que
me
ayudó
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
etapas
<br />

finales
de
<strong>la</strong>
edición;

a
<strong>lo</strong>s
compañeros
cubanos
d<strong>el</strong>
Departam<strong>en</strong>to
América
que
siempre
<br />

han
estado
dispuestos
a
evacuar
cualquier
duda
y
a
otorgarme
<strong>la</strong>
información
necesaria;
<br />

a
todos
<strong>lo</strong>s
que
tuvieron
<strong>en</strong>
sus
manos
mis
difer<strong>en</strong>tes
versiones
y
me
hicieron
llegar
sus
<br />

aportes
y
suger<strong>en</strong>cias;
y
,
muy
especialm<strong>en</strong>te;
a
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
se
<strong>lo</strong>
leyeron
<strong>en</strong>
forma
<br />

integral
o
me
hicieron
suger<strong>en</strong>cias
concretas
durante
<strong>el</strong>
proceso
de
gestación
de
<strong>la</strong>
<br />

edición
pr<strong>el</strong>iminar:
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda,
Schafik
Handal,
Julio
Carranzas,
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
<br />

Kiva
Maidanik,
Manu<strong>el</strong>
Riesco,
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
Jesús
García,
Ignacio
Rodríguez,
José
<br />

Arbezú,
Beatriz
Muñoz,
María
Auxiliadora
César,
François
Houtard,
Marce<strong>la</strong>
Escribano,
<br />

Tomás
Moulián,
Ramiro
Abreu,
Migu<strong>el</strong>
Limia,
Antonio
López;
y
a
Hugo
Cores,
Jerónimo
<br />

de
Sierra,
Pedro
Landsberger,
N<strong>el</strong>son
Gutiérrez,
Julio
Carranzas,
Pedro
Monreal,
Silvio
<br />

Baró,
Manu<strong>el</strong>
Riesco,
Samir
Amin
y
A<strong>lo</strong>nso
Agui<strong>la</strong>r,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
gestación
de
esta
<br />

última
versión.
<br />

A
todos
debo
algo,
pero
quiero
ac<strong>la</strong>rar
que
eso
no
<strong>lo</strong>s
compromete
con
<strong>lo</strong>s
resultados
que
<br />

aquí
pres<strong>en</strong>to.
Estos
son
de
mi
exclusiva
responsabilidad.
<br />


<br />


<br />

Marta Harnecker<br />

La Habana, Cuba, 9 de mayo de 1999.<br />

- - 26


PRIMERA PARTE: LOS HITOS QUE MARCAN A LA IZQUIERDA<br />

INTRODUCCIÓN<br />

1.
A
continuación
haré
un
breve
recu<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
hitos
más
importantes
que,
según
mi
<br />

opinión,
han
influido
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
durante
<strong>lo</strong>s
cuar<strong>en</strong>ta
últimos
<br />

años.
Más
que
un
análisis
histórico
acabado,
que
<strong>en</strong>
ese
caso
debería
com<strong>en</strong>zar
por
<strong>lo</strong>s
<br />

oríg<strong>en</strong>es
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
a
comi<strong>en</strong>zos
de
sig<strong>lo</strong>,
estas
líneas
pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
ser
gruesas
<br />

pince<strong>la</strong>das
acerca
de
<strong>la</strong>s
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
<strong>la</strong>
van
marcando
desde
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
<br />

cubana
hasta
hoy.
<br />

2.
Sin
pret<strong>en</strong>der
realizar
una
periodización
exhaustiva,
me
parece
necesario
dividir
<br />

este
período
‐que
ocupa
algo
más
de
un
tercio
de
sig<strong>lo</strong>‐
<strong>en</strong>
dos
mom<strong>en</strong>tos
muy
<br />

difer<strong>en</strong>tes,
por
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
significan
desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
político
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana
y
caribeña:
<strong>el</strong>
primero,
que
va
desde
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
<br />

cubana
hasta
<strong>la</strong>
caída
d<strong>el</strong>
socialismo
soviético
y,
<strong>el</strong>
segundo,
que
llega
hasta
hoy.
En
<strong>el</strong>
<br />

primero,
<strong>la</strong>
revolución
social
se
ve
como
una
posibilidad
que
aparece
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
horizonte;
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
segundo,
ésta
no
se
ve
como
una
posibilidad
inmediata.
<br />

3.
Quiero
ac<strong>la</strong>rar
que
esto
no
significa
que
pi<strong>en</strong>se
que
se
deba
r<strong>en</strong>unciar
a
luchar
<br />

por
<strong>la</strong>
revolución
social,
ésta
es
hoy
más
necesaria
que
nunca
no
só<strong>lo</strong>
para
<strong>lo</strong>s
<br />

pobres
de
este
mundo,
sino
para
<strong>la</strong>
humanidad
toda
que
terminará
por
autodestruirse
<br />

si
sigue
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>lo</strong>ca
carrera
consumista
neoliberal.
<br />

I. PRIMERA ETAPA: DESDE EL TRIUNFO DE LA REVOLUCIÓN CUBANA<br />

HASTA LA CAÍDA DEL SOCIALISMO EN EUROPA DEL ESTE (1 ENERO<br />

1959-9 NOVIEMBRE 1989)<br />

1. TRIUNFO DE LA REVOLUCIÓN CUBANA (1 DE ENERO DE 1959)<br />

a) -Situación mundial al triunfo de <strong>la</strong> revolución cubana<br />

4.
El
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
<strong>el</strong>
1
de
<strong>en</strong>ero
de
1959,
se
produce
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contexto
<br />

de
una
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
a
niv<strong>el</strong>
mundial
que
ha
ido
cambiando
a
favor
d<strong>el</strong>
<br />

l<strong>la</strong>mado
“campo
socialista”
y
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
de
liberación
nacional
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Tercer
<br />

Mundo 7 ,
producto
de
<strong>la</strong>
segunda
o<strong>la</strong>
revolucionaria
mundial
surgida
como
<br />

























































<br />

7.
El
término
Tercer
Mundo
apareció
por
primera
vez
<strong>en</strong>
1956
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo
El
tercer
mundo:
desarrol<strong>lo</strong>
y
<br />

subdesarrol<strong>lo</strong>,
de
A.
Sauvy.
Desde
una
perspectiva
política,
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
países
que
<strong>lo</strong>
conforman,
<strong>en</strong>
gran
parte
<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes
al
b<strong>lo</strong>que
afro‐asiático,
accedieron
a
<strong>la</strong>
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
después
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial.
Sin
<br />

embargo,
casi
todos
continúan
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
de
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
económica
con
sus
antiguas
metrópolis
y
con
<strong>lo</strong>s
países
<br />

desarrol<strong>la</strong>dos
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral.
Se
consideran
comúnm<strong>en</strong>te
inscritos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
todos
<strong>lo</strong>s
países
de
América
<br />

(excepto
Estados
Unidos
y
Canadá),
<strong>la</strong>
totalidad
de
África
y
Asia
(excepto
<strong>la</strong>
Unión
Sudafricana,
Japón
e
Isra<strong>el</strong>)
y
<br />

Oceanía
(excepto
Australia
y
Nueva
Ze<strong>la</strong>nda).
Algunos
autores
opinan,
además,
que
<strong>el</strong>
intercambio
<strong>en</strong>tre
países
<br />

- - 27


consecu<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial. 8 
Los
movimi<strong>en</strong>tos
revolucionarios
de
<br />

esta
o<strong>la</strong>
se
apoyan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
URSS,
que
sale
de
<strong>la</strong>
guerra
transformada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
segunda
<br />

pot<strong>en</strong>cia
mundial
y
luego
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
Europa
d<strong>el</strong>
Este
que
van
adhiri<strong>en</strong>do
al
<br />

socialismo.
<br />

5.
El
imperio
co<strong>lo</strong>nial
europeo
había
com<strong>en</strong>zado
a
desmoronarse 9 
primero
<strong>en</strong>
Asia 10 
y
<br />

luego
<strong>en</strong>
África.
Con
excepción
de
Indochina
<strong>el</strong>
proceso
estaba
concluido
<strong>en</strong>
Asia
<strong>en</strong>
<br />

1950.
Cuatro
años
más
tarde
<strong>lo</strong>s
franceses
fueron
derrotados
<strong>en</strong>
Vietnam, 11 
pero
<strong>la</strong>
<br />

interv<strong>en</strong>ción
de
Estados
Unidos
impidió
<strong>la</strong>
unificación
d<strong>el</strong>
país,
instalándose
un
<br />

régim<strong>en</strong>
satélite
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sur
e
iniciándose
una
heroica
y
<strong>la</strong>rga
guerra
de
liberación
<br />

nacional
<strong>en</strong>
ese
territorio
apoyada
por
Vietnam
d<strong>el</strong>
Norte
y
<strong>lo</strong>s
países
socialistas.
<br />

6.
Mi<strong>en</strong>tras
esto
ocurría
<strong>en</strong>
Asia,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
zona
islámica
d<strong>el</strong>
norte
de
África
cundía
<strong>la</strong>
<br />

efervesc<strong>en</strong>cia
revolucionaria.
Movimi<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res,
revolucionarios
e
<br />

insurrecciones
transformaban
<strong>la</strong>
región.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
procesos
más
destacados
fue
<strong>el</strong>
de
<br />

<strong>lo</strong>s
Oficiales
Libres
dirigido
por
Gamalk
Abd<strong>el</strong>
Nasser
<strong>en</strong>
Egipto,
<strong>en</strong>
1952,
qui<strong>en</strong>
cuatro
<br />

años
más
tarde
llegó
a
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
República
con
<strong>el</strong>
99,84%
de
<strong>lo</strong>s
sufragios,
<br />

nacionalizó
<strong>el</strong>
canal
de
Suez
<strong>en</strong>
1956
y
se
transformó
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cabeza
d<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
<br />

“socialismo
árabe”
y
presid<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
República
Árabe
Unida
(RAU),
fundada
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>ero
<br />

de
1958
a
iniciativa
de
Siria, 12 
que
había
<strong>lo</strong>grado
su
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
esos
años
junto
<br />

con
Irak.
Antes
d<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
se
habían
desarrol<strong>la</strong>do
procesos
<br />

desco<strong>lo</strong>nizadores
<strong>en</strong>
Libia,
Sudán,
Marruecos,
Túnez,
Ghana, 13 
y
existían
luchas
<br />

antico<strong>lo</strong>niales
<strong>en</strong>
muchos
otros
países,
destacándose
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
dirigidos
por
<br />

Patrice
Lumumba
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Congo
b<strong>el</strong>ga;
B<strong>en</strong>
B<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>en</strong>
Arg<strong>el</strong>ia;
S.
Touré
<strong>en</strong>
Guinea;
<br />












































































































































































<br />

desarrol<strong>la</strong>dos
y
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
es
un
“intercambio
desigual”;
<strong>lo</strong>s
países
industrializados,
al
v<strong>en</strong>der
sus
<br />

productos
a
<strong>lo</strong>s
países
subdesarrol<strong>la</strong>dos
y
al
aprovisionarse
<strong>en</strong>
éstos
de
materias
primas,
<strong>lo</strong>
hac<strong>en</strong>
v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
sus
<br />

mercancías
por
<strong>en</strong>cima
de
su
va<strong>lo</strong>r
y
obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do,
<strong>en</strong>
contrapartida,
productos
por
debajo
de
su
va<strong>lo</strong>r;
es
decir,
se
<br />

establece
una
transfer<strong>en</strong>cia
de
va<strong>lo</strong>r
de
<strong>lo</strong>s
países
económicam<strong>en</strong>te
retrasados
hacia
<strong>lo</strong>s
países
desarrol<strong>la</strong>dos,
<br />

transfer<strong>en</strong>cia
que
ti<strong>en</strong>e
su
orig<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
disparidad
de
sa<strong>la</strong>rios
reales
vig<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
unos
y
otros
países
(Diccionario
<br />

Encic<strong>lo</strong>pédico
Salvat
Universal,
1976,
p.320).
<br />

8.
La
segunda
oleada
de
<strong>la</strong>
revolución
social
mundial
surgió
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial,
al
igual
que
<strong>la</strong>
primera
<br />

había
surgido
de
<strong>la</strong>
Primera
Guerra
Mundial,
aunque
<strong>en</strong>
una
forma
totalm<strong>en</strong>te
distinta.
En
<strong>la</strong>
segunda
ocasión,
fue
<strong>la</strong>
<br />

participación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
guerra
y
no
su
rechazo
<strong>lo</strong>
que
llevó
a
<strong>la</strong>
revolución
al
poder
(Eric
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
<br />

Sig<strong>lo</strong>
XX:
(1914­1991),
Ed.
Crítica,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995,
p.87).
<br />

9.
Sobre
este
tema
ver:
E.
Hobsbawm,
Ibid.
pp.219‐225.
<br />

10.
Siria
y
Líbano
(posesiones
francesas)
[...]
<strong>en</strong>
1945;
<strong>la</strong>
India
y
Pakistán
<strong>en</strong>
1947;
Birmania,
Ceilán
(Sri
Lanka),
<br />

Palestina
(Isra<strong>el</strong>)
y
<strong>la</strong>s
Indias
Ori<strong>en</strong>tales
Ho<strong>la</strong>ndesas
(Indonesia)
<strong>en</strong>
1948.
(E.
Hobsbawm,
Ibid,
p.220.
<br />

11.
En
<strong>la</strong>
batal<strong>la</strong>
de
Di<strong>en</strong>
Bi<strong>en</strong>
Phu
<strong>en</strong>
1954.
<br />

12.
Formada
inicialm<strong>en</strong>te
por
Egipto
y
Siria,
con
<strong>la</strong>
posterior
adhesión
de
Yem<strong>en</strong>.
En
1961
se
produjo
un
golpe
de
<br />

estado
<strong>en</strong>
Siria
y
se
disolvió
<strong>la</strong>
federación,
aunque
Egipto
siguió
utilizando
<strong>el</strong>
nombre
de
<strong>la</strong>
RAU.
<br />

13.
Wolfgang
B<strong>en</strong>z
y
Hermann
Graml,
El
sig<strong>lo</strong>
XX.
III.
Problemas
mundiales
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
dos
b<strong>lo</strong>ques
de
poder,
Ed.
<br />

Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1982,
p.355.
<br />

- - 28


Nkrumah
<strong>en</strong>
Ghana;
Burguiba
<strong>en</strong>
Túnez,
Julius
Nyerere
<strong>en</strong>
Tanzania
y
S<strong>en</strong>ghor
<strong>en</strong>
<br />

S<strong>en</strong>egal.
Casi
todas
<strong>la</strong>s
co<strong>lo</strong>nias
británicas,
francesas
y
b<strong>el</strong>gas
de
África
obtuvieron
<strong>la</strong>
<br />

indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
1960
y
1962.
<br />

7.
Lo
que
dañó
irreversiblem<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
viejas
pot<strong>en</strong>cias
co<strong>lo</strong>niales
fue
<strong>la</strong>
debilidad
que
<br />

demostraron
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial.
Los
dirig<strong>en</strong>tes
africanos
constataron
que
<br />

<strong>la</strong>s
metrópolis
podían
ser
derrotadas 14 
y
que
eran
demasiado
débiles
para
recuperarse
<br />

después
de
<strong>la</strong>
guerra.
Por
otra
parte,
<strong>lo</strong>s
países
europeos
habían
apr<strong>en</strong>dido
de
Gran
<br />

Bretaña 15 
que
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>uncia
al
poder
formal
era
<strong>la</strong>
única
forma
de
seguir
disfrutando
de
<br />

<strong>la</strong>s
v<strong>en</strong>tajas
d<strong>el</strong>
imperio
[...]. 16 
<br />

8.
Los
estados
africanos
<strong>lo</strong>graron
su
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
política
pero
no
así
<strong>la</strong>
económica.
<br />

Esta
situación
condujo
a
fuertes
luchas
internas
por
radicalizar
<strong>el</strong>
proceso,
como
<br />

ocurrió
<strong>en</strong>
Marruecos
con
<strong>la</strong>
Unión
Nacional
de
Fuerzas
Popu<strong>la</strong>res
(UNFP) 17 
liderada
<br />

por
Medhi
B<strong>en</strong>
Barka.
<br />

9.
Por
otra
parte,
estos
procesos
revolucionarios
surg<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contexto
de
creci<strong>en</strong>tes
<br />

contradicciones
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
más
poderosos
d<strong>el</strong>
campo
socialista:
<strong>el</strong>
<br />

soviético
y
<strong>el</strong>
chino.
<br />

10.
La
crisis
d<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>que
soviético
comi<strong>en</strong>za
tras
<strong>la</strong>
muerte
de
Stalin
<strong>en</strong>
1953, 18 
y
se
<br />

agudiza
luego
d<strong>el</strong>
XX
Congreso
d<strong>el</strong>
PCUS
<strong>en</strong>
1956,
donde
se
ataca
por
primera
vez
<strong>la</strong>
<br />

política
staliniana
y,
con
mayor
caute<strong>la</strong>,
al
propio
Stalin.
El
efecto
de
este
<br />

acontecimi<strong>en</strong>to
fue
inmediato.
Surgieron
reacciones
<strong>en</strong>
diversos
países:
<strong>en</strong>
Po<strong>lo</strong>nia,
se
<br />

instaló
una
nueva
dirección
compuesta
por
reformadores
comunistas
con
<strong>la</strong>
<br />

aprobación
de
Moscú. 19 
No
ocurrió
<strong>lo</strong>
mismo
con
<strong>el</strong>
dirig<strong>en</strong>te
comunista
Imre
Nagy,
<strong>en</strong>
<br />

Hungría;
<strong>el</strong>
nuevo
gobierno
por
él
<strong>en</strong>cabezado
fue
ap<strong>la</strong>stado
por
<strong>el</strong>
Ejército
Rojo
<strong>en</strong>
<br />

noviembre
de
ese
año. 20 
<br />

























































<br />

14.
E.
Hobsbawm:
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.219.
<br />

15.
Y
<strong>el</strong>
proceso
que
tuvo
lugar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
India.
<br />

16.
E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.222.
<br />

17.
Escisión
d<strong>el</strong>
partido
que
había
luchado
por
<strong>la</strong>
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
Marruecos,
fundada
<strong>en</strong>
1959.
<br />

18.
José
Stalin
muere
<strong>el</strong>
5
de
marzo
de
1953.
<br />

19.
En
octubre
de
1956
cae
<strong>el</strong>
mariscal
Rokossovski,
ministro
de
Def<strong>en</strong>sa,
de
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
estalinista
y
triunfa
<strong>la</strong>
<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
desestalinizadora,
presidida
por
Cirankiewics,
jefe
d<strong>el</strong>
gobierno
desde
1954.
<br />

20.
El
23
de
octubre
de
1956
estal<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
Budapest
<strong>el</strong>
descont<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
contra
movimi<strong>en</strong>tos
de
tropas
soviéticas
<br />

d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
territorio
nacional
donde
existía
una
creci<strong>en</strong>te
inestabilidad
interna.
Nagy,
cuya
pres<strong>en</strong>cia
era
<br />

rec<strong>la</strong>mada
por
<strong>lo</strong>s
sublevados,
asume
<strong>el</strong>
gobierno.
Los
tanques
rusos
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
y
<strong>el</strong>
alzami<strong>en</strong>to
se
<br />

exti<strong>en</strong>de
con
gran
virul<strong>en</strong>cia.
Nagy
negocia
<strong>la</strong>
retirada
de
<strong>la</strong>s
tropas
de
<strong>la</strong>
URSS.
Con
<strong>el</strong>
propósito
de
proteger<strong>la</strong>s,
<br />

- - 29


11.
En
Ori<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
revolución
china,
que
había
triunfado
ignorando
<strong>lo</strong>s
criterios
de
<br />

Stalin,
comi<strong>en</strong>za
a
transformarse
<strong>en</strong>
un
contrincante
poco
dócil
y
cada
vez
con
más
<br />

peso
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
socialista
‐que
crece
día
a
día 21 ‐
y
cuestiona
cada
vez
más
<strong>la</strong>
<br />

hegemonía
de
<strong>la</strong>
URSS.
<br />

12.
Algo
más
de
un
año
después
d<strong>el</strong>
XX
Congreso
empezaron
a
af<strong>lo</strong>rar
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
<br />

ideológico‐políticas.
El
Partido
Comunista
Chino
no
aceptaba
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
<br />

carácter
duradero
de
<strong>la</strong>
coexist<strong>en</strong>cia
pacífica
<strong>en</strong>tre
socialismo
y
capitalismo,
que
<br />

p<strong>la</strong>nteaban
<strong>lo</strong>s
soviéticos,
ni
<strong>la</strong>
tesis
de
que
<strong>el</strong>
campo
socialista
se
fortalecía
y
debía
<br />

competir
con
<strong>el</strong>
capitalismo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
económico.
El
<strong>en</strong>orme
desarrol<strong>lo</strong>
económico
<br />

<strong>lo</strong>grado
por
<strong>la</strong>
URSS
y
<strong>lo</strong>s
países
socialistas
de
Europa
d<strong>el</strong>
Este
luego
de
<strong>la</strong>
Segunda
<br />

Guerra
Mundial
‐a
pesar
d<strong>el</strong>
estado
desastroso
<strong>en</strong>
que
esos
países
sal<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
conflicto
<br />

bélico‐
justificaba
<strong>el</strong>
optimismo
<strong>en</strong>
ese
terr<strong>en</strong>o.
La
tesis
china,
sost<strong>en</strong>ía,
por
<strong>el</strong>
<br />

contrario,
que
<strong>lo</strong>
que
podía
debilitar
al
imperialismo
era
<strong>el</strong>
triunfo
creci<strong>en</strong>te
de
<br />

revoluciones
antimperialistas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
‐p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
especialm<strong>en</strong>te
<br />

atractivo
para
<strong>lo</strong>s
luchadores
por
<strong>la</strong>
liberación
nacional‐. 22 
Reivindicaba,
también,
<strong>la</strong>
<br />

vía
armada
contra
<strong>la</strong>
vía
pacífica
que
propiciaban
<strong>lo</strong>s
soviéticos
y
subestimaba
<strong>la</strong>s
<br />

consecu<strong>en</strong>cias
de
una
guerra
nuclear,
argum<strong>en</strong>to
fundam<strong>en</strong>tal
de
<strong>la</strong>
URSS
para
llegar
a
<br />

un
acuerdo
nuclear
con
Occid<strong>en</strong>te. 23 
<br />

13.
La
polémica
chino‐soviética,
ti<strong>en</strong>e
también
incid<strong>en</strong>cia
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

antico<strong>lo</strong>nialista
afroasiático.
Los
dirig<strong>en</strong>tes
estatales
de
<strong>lo</strong>s
países
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<br />

liberados
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
inclinarse,
por
razones
de
estado,
hacia
<strong>la</strong>
URSS;
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

de
liberación
nacional
hacia
<strong>la</strong>s
posiciones
chinas.
<br />

14.
Por
otra
parte,
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
‐que
durante
<strong>lo</strong>s
años
inmediatam<strong>en</strong>te
<br />

posteriores
a
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial
habían
t<strong>en</strong>ido
un
perfil
bajo
<strong>en</strong>
África
y
Asia,
<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
una
re<strong>la</strong>tiva
neutralidad‐
comi<strong>en</strong>zan
rápidam<strong>en</strong>te
a
t<strong>en</strong>er
una
inger<strong>en</strong>cia
<br />












































































































































































<br />

nuevos
conting<strong>en</strong>tes
soviéticos
p<strong>en</strong>etran
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país,
<strong>la</strong>nzan
una
durísima
represión
y
terminan
por
imponer
<strong>la</strong>
<br />

salida
de
Nagy
(3
de
noviembre),
que
fue
<strong>en</strong>viado
a
Rumania,
asumi<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
gobierno
János
Kádar,
bajo
imposición
<br />

de
<strong>la</strong>
URSS.
<br />

21.
Mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas,
<strong>el</strong>
60%
de
<strong>lo</strong>s
cuales
eran
chinos,
<strong>el</strong>
triple
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
soviética,
vivían
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
<br />

socialista,
según
proc<strong>la</strong>maba
Mao
Tse
Tung
(W.
B<strong>en</strong>z
y
H.
Graml,
El
sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
pp.283‐288).
<br />

22.
El
“tercermundismo”,
<strong>la</strong>
cre<strong>en</strong>cia
de
que
<strong>el</strong>
mundo
podía
emanciparse
por
medio
de
<strong>la</strong>
liberación
de
su
“periferia”
<br />

empobrecida
y
agraria,
exp<strong>lo</strong>tada
y
abocada
a
<strong>la</strong>
“dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia”
de
<strong>lo</strong>s
“países
c<strong>en</strong>trales”
[...]
atrajo
a
muchos
de
<strong>lo</strong>s
<br />

teóricos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
d<strong>el</strong>
primer
mundo.
[...]
(E.
Hobsbawm:
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.442).
<br />

23.
Con
<strong>la</strong>
firma
por
parte
de
<strong>la</strong>
URSS
d<strong>el</strong>
tratado
sobre
<strong>el</strong>
cese
de
<strong>la</strong>s
pruebas
nucleares,
<strong>el</strong>
5
de
agosto
de
1963,
como
<br />

primer
paso
hacia
<strong>la</strong>
política
de
dist<strong>en</strong>sión
g<strong>lo</strong>bal
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
Este
y
<strong>el</strong>
Oeste,
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
partidos
<br />

[comunistas]
chino
y
soviético
se
hicieron
tan
t<strong>en</strong>sas
que
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
interestatal
de
<strong>la</strong>s
dos
grandes
pot<strong>en</strong>cias
<br />

comunistas
quedó
sometida
[...]
a
una
perman<strong>en</strong>te
prueba
de
desgaste.
(W.
B<strong>en</strong>z
y
H.
Graml,
El
sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
<br />

pp.287‐288).
<br />

- - 30


mayor
tanto
económica
como
militar 24 ,
usufructuando
de
<strong>la</strong>s
sobreviv<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
<br />

her<strong>en</strong>cia
co<strong>lo</strong>nial.
<br />

15.
Fr<strong>en</strong>te
a
esta
política
de
expansión
y
hegemonía
d<strong>el</strong>
imperialismo
norteamericano,
<br />

que
se
<strong>en</strong>fi<strong>la</strong>
especialm<strong>en</strong>te
hacia
Corea
y
Vietnam,
<strong>lo</strong>s
estados
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<br />

constituidos
<strong>en</strong>
Asia
y
África
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
necesidad
de
unir
sus
fuerzas
y
solidarizarse
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
de
sus
conquistas
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
económico
y
cultural
de
sus
pueb<strong>lo</strong>s.
<br />

Surge
así
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
de
Jefes
de
Estado
de
Bandung
<strong>en</strong>
1955 25 
que
articu<strong>la</strong>
y
<br />

fortalece
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
unitario
de
<strong>lo</strong>s
pueb<strong>lo</strong>s
afroasiáticos
y
da
orig<strong>en</strong>,
más
tarde,
a
<br />

una
<strong>en</strong>tidad
que
reúne
no
só<strong>lo</strong>
a
<strong>lo</strong>s
jefes
de
estado
de
<strong>lo</strong>s
países
que
ya
han
alcanzado
<br />

su
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,
sino
a
un
amplio
espectro
de
repres<strong>en</strong>tantes
de
organizaciones
<br />

antimperialistas
y
antico<strong>lo</strong>nialistas 26 
de
<strong>lo</strong>s
países
que
aún
luchan
por
completar<strong>la</strong>
o
<br />

conquistar<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
esos
dos
contin<strong>en</strong>tes:
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
de
Organización
Perman<strong>en</strong>te
de
<br />

Solidaridad
Afroasiática.
Su
primera
confer<strong>en</strong>cia
se
efectuó
<strong>en</strong>
1958
<strong>en</strong>
El
Cairo,
<br />

República
Árabe
Unida,
y
dio
orig<strong>en</strong>
más
tarde
a
<strong>la</strong>
Organización
de
Solidaridad
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Pueb<strong>lo</strong>s
Afroasiáticos
(OSPAA).
<br />

16.
Esta
situación
de
efervesc<strong>en</strong>cia
revolucionaria
y
avance
unitario
<strong>en</strong>
Asia
y
África,
<br />

contrastaba
con
<strong>la</strong>
situación
exist<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
América
<br />

Latina,
que
hacía
más
de
un
sig<strong>lo</strong>
habían
conquistado
su
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
política,
pero
<br />

que
estaban
sometidos
a
una
<strong>en</strong>orme
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
económica
de
<strong>la</strong>
primera
pot<strong>en</strong>cia
<br />

mundial:
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
<strong>la</strong>
que
<strong>lo</strong>s
había
balcanizado,
sea
ape<strong>la</strong>ndo
a
<strong>la</strong>
fuerza,
sea
<br />

aprovechándose
de
<strong>la</strong>
actitud
<strong>en</strong>treguista
de
sus
castas
gobernantes
que
habían
<br />

aceptado
integrar
<strong>la</strong>
Unión
Panamericana,
<strong>la</strong>
que
más
tarde,
<strong>en</strong>
1948,
había
derivado
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Organización
de
Estados
Americanos
(OEA)
‐
“Ministerio
de
Co<strong>lo</strong>nias
de
Estados
<br />

Unidos”,
como
<strong>la</strong>
d<strong>en</strong>ominaría
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>tonces
canciller
cubano
Raúl
Roa‐,
precedida
un
<br />

año
antes
por
<strong>el</strong>
Tratado
Interamericano
de
Asist<strong>en</strong>cia
Recíproca
(TIAR)
que,
bajo
<strong>el</strong>
<br />

supuesto
de
def<strong>en</strong>der
al
contin<strong>en</strong>te
de
agresiones
externas,
serviría
de
instrum<strong>en</strong>to
<br />

para
aplicar
<strong>la</strong>
política
estadounid<strong>en</strong>se
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
América.
<br />

17.
El
contraste
no
podía
ser
mayor.
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>en</strong>
Asia
y
África
se
libra
una
lucha
<br />

antimperialista
y
antico<strong>lo</strong>nialista
y
por
una
unión
cada
vez
mayor,
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
<br />

gobiernos
<strong>la</strong>tinoamericanos,
traicionando
<strong>la</strong>s
aspiraciones
e
intereses
de
sus
pueb<strong>lo</strong>s,
<br />

se
vincu<strong>la</strong>ban
al
imperialismo
<strong>en</strong>
su
común
política
de
exp<strong>lo</strong>tación
y
dominio.
<br />

18.
En
ese
contexto
mundial
es
que
surge
<strong>la</strong>
revolución
cubana.
<br />

























































<br />

24.
Estados
Unidos
inició
una
red
de
pactos
militares
agresivos
<strong>en</strong>
todo
<strong>el</strong>
mundo
y
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Asia,
contra
<br />

Vietnam
y
Corea.
Fruto
de
esta
política
se
crearon
<strong>el</strong>
ANZUS
(Tratado
de
Seguridad
de
Australia,
Nueva
Ze<strong>la</strong>ndia
y
<br />

Estados
Unidos)
<strong>en</strong>
1951,
<strong>el</strong>
Pacto
de
Bagdag
(hoy
d<strong>en</strong>ominado
CENTO)
<strong>en</strong>
1954,
y
<strong>la</strong>
OTASO
un
año
después,
<br />

aunque
no
fueron
<strong>lo</strong>s
únicos.
<br />

25.
Se
reúne
<strong>en</strong>
abril
de
1955
y
agrupa
a
<strong>lo</strong>s
jefes
de
estado
o
de
gobierno
de
veintinueve
naciones
de
<strong>lo</strong>s
dos
<br />

contin<strong>en</strong>tes
y
que
ti<strong>en</strong>e
como
anteced<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
Congreso
de
<strong>lo</strong>s
Pueb<strong>lo</strong>s
Asiáticos
c<strong>el</strong>ebrado
<strong>en</strong>
Nueva
D<strong>el</strong>hi
<strong>en</strong>
1954.
<br />

26.
No
só<strong>lo</strong>
políticas
sino
también
sindicales,
estudiantiles,
fem<strong>en</strong>inas.
<br />

- - 31


19.
No
hay
que
olvidar,
sin
embargo,
que
antes
que
ésta
revolución
diera
a
luz,
<br />

América
Latina
vivió
procesos
sociales
que
marcaron
profundam<strong>en</strong>te
a
sus
pueb<strong>lo</strong>s,
<br />

contribuy<strong>en</strong>do
a
organizar<strong>lo</strong>s
y
a
crear
una
conci<strong>en</strong>cia
antimperialista:
<strong>la</strong>
revolución
<br />

mexicana
de
comi<strong>en</strong>zos
de
sig<strong>lo</strong>
que
dejó
un
saldo
de
casi
un
millón
de
muertos,
<br />

realizada
bajo
<strong>la</strong>
consigna
de
“tierra
y
libertad”;
<strong>la</strong>
reb<strong>el</strong>ión
de
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es
oficiales
<br />

brasileros
que
ocuparon
<strong>la</strong>
ciudad
de
Sao
Pau<strong>lo</strong>
durante
un
mes
(1924)
y
que,
una
vez
<br />

sofocada
<strong>la</strong>
insurrección
integran
una
columna
comandada
por
<strong>el</strong>
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
Luis
Car<strong>lo</strong>s
<br />

Prestes,
líder
comunista,
que
recorre
<strong>el</strong>
país
durante
un
<strong>la</strong>rgo
tiempo
hasta
que
<strong>la</strong>
<br />

disu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>;
<strong>la</strong>
lucha
guerrillera
de
Sandino
contra
<strong>la</strong>s
tropas
de
ocupación
<br />

estadounid<strong>en</strong>se
<strong>en</strong>
Nicaragua
(1927‐1933);
<strong>la</strong>
insurrección
boliviana
de
1952,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

que
<strong>lo</strong>s
obreros
organizados
por
<strong>el</strong>
dirig<strong>en</strong>te
minero,
Lechín,
jugaron
un
destacado
<br />

pap<strong>el</strong>,
que
insta<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
a
Víctor
Paz
Est<strong>en</strong>ssoro
e
inicia
un
proceso
<br />

revolucionario
al
que
se
incorpora
más
tarde
<strong>el</strong>
campesinado;
<strong>el</strong>
varguismo
<strong>en</strong>
Brasil
<br />

(1934‐1945)
y
<strong>el</strong>
peronismo,
<strong>en</strong>
Arg<strong>en</strong>tina
(1945‐1955),
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
populistas
que
<br />

dieron
a
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
conci<strong>en</strong>cia
de
su
dignidad
y
de
su
fuerza;
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<br />

antimperialistas
de
José
Aréva<strong>lo</strong>
(1945‐1950)
y
de
Jacobo
Arb<strong>en</strong>z
<strong>en</strong>
Guatema<strong>la</strong>
<br />

(1951‐1954),
que
expropiaron
<strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>tifundios
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes
a
grandes
consorcios
<br />

estadounid<strong>en</strong>ses,
especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
United
Fruit,
y
provocaron
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>
<br />

CIA
‐una
invasión
<strong>en</strong>cabezada
por
<strong>el</strong>
coron<strong>el</strong>
Castil<strong>lo</strong>
Armas
y
financiada
por
esta
<br />

institución
se
introdujo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país,
bombardeó
<strong>la</strong>
capital
y
a
Arb<strong>en</strong>z
no
le
quedó
otro
<br />

camino
que
r<strong>en</strong>unciar
a
su
mandato
(17
de
junio
de
1954)‐.
<br />

b) -La respuesta de <strong>lo</strong>s Estados Unidos<br />

20.
Pero,
volvi<strong>en</strong>do
a
Cuba,
<strong>el</strong>
triunfo
d<strong>el</strong>
Ejército
Reb<strong>el</strong>de
contra
Batista
só<strong>lo</strong>
fue
<strong>la</strong>
<br />

culminación
de
una
etapa.
Un
proceso
político
que
no
pret<strong>en</strong>día
só<strong>lo</strong>
derrocar
a
un
<br />

dictador,
sino
que
buscaba
seguir
una
línea
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
revolucionaria
<br />

­transformar
<strong>la</strong>
sociedad
<strong>en</strong>
b<strong>en</strong>eficio
de
<strong>la</strong>s
grandes
mayorías
y
liberar<strong>la</strong>
de
todas
sus
<br />

trabas
económicas­,
no
podía
sino
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse
a
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
exp<strong>lo</strong>tadoras
nacionales 27 
y
al
<br />

gobierno
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
que
<strong>la</strong>s
respaldaba.
<br />

21.
Se
inicia
así
una
lucha
<strong>la</strong>rga
que
todavía
no
ha
terminado.
Ante
cada
golpe
de
ese
<br />

país,
<strong>la</strong>
dirección
revolucionaria
tomaba
una
contramedida
con
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
proceso
se
<br />

fue
profundizando
rápidam<strong>en</strong>te. 28 
<br />

























































<br />

27.
Marta
Harnecker,
Cuba
¿dictadura
o
democracia?,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
9ªed.
1982,
p.438.
<br />

28.
El
carguero
francés
Le
Couvre,
que
se
<strong>en</strong>contraba
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
rada
de
La
Habana,
hizo
exp<strong>lo</strong>sión
<strong>el</strong>
4
de
marzo
de
1960,
<br />

a
consecu<strong>en</strong>cia
de
un
sabotaje
organizado
por
<strong>la</strong>
CIA,
<strong>lo</strong>
que
llevó
a
Fid<strong>el</strong>
Castro
a
d<strong>en</strong>unciar
<strong>la</strong>
acción
de
<strong>lo</strong>s
<br />

monopolios
extranjeros
y
decretar
<strong>la</strong>
ocupación
de
<strong>la</strong>s
insta<strong>la</strong>ciones
de
<strong>la</strong>s
compañías
petroleras
norteamericanas.
<br />

El
7
de
julio
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
Eis<strong>en</strong>hower
redujo
drásticam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
cuota
de
azúcar
cubano
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mercado
<br />

norteamericano.
En
octubre
fueron
nacionalizadas
todas
<strong>la</strong>s
empresas
estadounid<strong>en</strong>ses
y
<strong>el</strong>
gobierno
de
<br />

Washington
ord<strong>en</strong>ó
<strong>el</strong>
embargo
de
todas
<strong>la</strong>s
exportaciones,
excepto
<strong>lo</strong>s
productos
farmacéuticos.
John
F.
K<strong>en</strong>nedy,
<br />

durante
su
campaña
<strong>el</strong>ectoral,
se
dec<strong>la</strong>ró
dispuesto
a
prestar
ayuda
a
<strong>lo</strong>s
exiliados
para
derrocar
<strong>el</strong>
“régim<strong>en</strong>
<br />

castrista”.
La
administración
de
Eis<strong>en</strong>hower
rompió
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
dip<strong>lo</strong>máticas
con
La
Habana
<strong>el</strong>
3
de
<strong>en</strong>ero
de
<br />

1961
y
activó
<strong>lo</strong>s
preparativos
para
un
golpe
contrarrevolucionario.
El
día
16
de
abril
de
ese
mismo
año,
horas
<br />

antes
de
<strong>la</strong>
invasión
de
P<strong>la</strong>ya
Girón,
Fid<strong>el</strong>
Castro
dec<strong>la</strong>ra
<strong>el</strong>
carácter
socialista
d<strong>el</strong>
proceso
revolucionario
cubano.
<br />

- - 32


22.
Este
creci<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>tre
Washington
y
La
Habana,
iniciado
desde
<strong>lo</strong>s
<br />

primeros
meses,
tuvo
uno
de
sus
puntos
culminantes
<strong>en</strong>
abril
de
1961,
cuando
se
<br />

produjo
<strong>la</strong>
frustrada
invasión
de
contrarrevolucionarios
cubanos
a
P<strong>la</strong>ya
Girón
<br />

apoyados
por
<strong>la</strong>
CIA,
primera
derrota
d<strong>el</strong>
imperialismo
<strong>en</strong>
América.
<br />

23.
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
un
suceso
de
tal
magnitud
‐pocos
meses
después
de
que
K<strong>en</strong>nedy
<br />

asumiera
<strong>el</strong>
gobierno‐
no
podía
sino
conmocionar
tanto
a
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

antimperialistas
como
a
<strong>lo</strong>s
propios
Estados
Unidos.
<br />

24.
Este
gobierno
había
com<strong>en</strong>zado
a
tejer,
con
anterioridad
a
este
acontecimi<strong>en</strong>to,
<br />

toda
una
estrategia
de
contrainsurg<strong>en</strong>cia
para
América
Latina,
parti<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>
base
de
<br />

que
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
sería
<strong>el</strong>
esc<strong>en</strong>ario
para
<strong>la</strong>s
guerras
de
baja
int<strong>en</strong>sidad 29 
y
que
<strong>la</strong>
<br />

am<strong>en</strong>aza
soviética
consistía
principalm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
fom<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
revolución.
<br />

25.
Fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
am<strong>en</strong>aza
que
repres<strong>en</strong>taba
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
de
<br />

Estados
Unidos
consideró
que
era
necesario
e<strong>la</strong>borar
una
doctrina
militar
<br />

estadounid<strong>en</strong>se
[contra]
<strong>la</strong>
“guerra
revolucionaria”,
o
“guerra
de
guerril<strong>la</strong>s”
o
“guerra
<br />

subversiva”,
que
t<strong>en</strong>dría
como
teatro
de
operaciones
a
[...]
América
Latina,
Asia
y
África
<br />

[...] 30 
como
parte
de
una
nueva
concepción
g<strong>lo</strong>bal
de
<strong>la</strong>
guerra,
fundam<strong>en</strong>tada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

p<strong>el</strong>igro
de
una
conf<strong>la</strong>gración
mundial
que
podía
destruir
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
dada
<strong>la</strong>
paridad
<br />

nuclear
<strong>en</strong>tre
Estados
Unidos
y
<strong>la</strong>
URSS. 31 
<br />

26.
McNamara
resume
esta
concepción
de
<strong>la</strong>
sigui<strong>en</strong>te
manera:
Hemos
reori<strong>en</strong>tado
por
<br />

completo
nuestra
política
militar
hacia
América
Latina.
Nuestro
propósito
ha
sido
poner
<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
política
<strong>en</strong>
línea
con
<strong>la</strong>
naturaleza
y
alcance
de
<strong>la</strong>
verdadera
am<strong>en</strong>aza
que
<br />

t<strong>en</strong>emos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sur.
Ahora
reconocemos
formalm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
escasa
probabilidad
de
un
ataque
<br />

conv<strong>en</strong>cional
sobre
un
estado
americano
desde
fuera
de
nuestro
hemisferio.
En
<br />

consecu<strong>en</strong>cia,
no
vemos
exig<strong>en</strong>cia
alguna
de
que
<strong>lo</strong>s
países
<strong>la</strong>tinoamericanos
sost<strong>en</strong>gan
<br />

grandes
fuerzas
militares
conv<strong>en</strong>cionales,
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>s
que
requier<strong>en</strong>
un
<br />

equipo
caro
y
complicado.
Los
desembolsos
para
fuerzas
de
esa
naturaleza
constituy<strong>en</strong>
<br />

una
desviación
injustificada
de
<strong>lo</strong>s
recursos
necesarios
para
<strong>la</strong>s
tareas
más
urg<strong>en</strong>tes
e
<br />

importantes
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
económico
y
social.
Así
pues,
nuestra
política
de
ayuda
<br />

























































<br />

29.
El
“conflicto
de
baja
int<strong>en</strong>sidad”
según
<strong>el</strong>
“Mandate
for
Leadership
II”
de
<strong>la</strong>
Fundación
Heritage,
es
una
estrategia
<br />

a
través
de
<strong>la</strong>
cual
<strong>lo</strong>s
programas
de
ayuda
pued<strong>en</strong>
ser
realizados
<strong>en</strong>
regiones
conflictivas
sin
<strong>la</strong>
carga
ominosa
que
<br />

significa
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
militar
directa.
Esto
significa
tratar
de
evitar
<strong>lo</strong>s
debates
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Congreso,
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

antibélicos,
<strong>lo</strong>s
marines
muertos
devu<strong>el</strong>tos
a
Estados
Unidos;
<strong>en</strong>
definitiva
evitar
todo
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
significó
un
alto
<br />

costo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
guerra
de
Vietnam
(Isab<strong>el</strong>
Jaramil<strong>lo</strong>,
Problemas
de
seguridad
interamericana,
CEA,
La
Habana,
Cuba,
<br />

mayo
1989,
p.35).
<br />

30.
Horacio
L.
V<strong>en</strong>eroni,
Estados
Unidos
y
<strong>la</strong>s
fuerzas
armadas
de
América
Latina.
La
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
militar,
Ed.
<br />

Periferia,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
Arg<strong>en</strong>tina,
1973,
pp.71‐72.
<br />

31.
Para
esta
época,
<strong>en</strong>
Estados
Unidos
había
<strong>en</strong>trado
<strong>en</strong>
crisis
<strong>la</strong>
doctrina
militar
conocida
como
<strong>la</strong>
estrategia
<br />

g<strong>lo</strong>bal,
fundam<strong>en</strong>tada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
presión
nuclear
de
una
so<strong>la</strong>
pot<strong>en</strong>cia
y
se
había
com<strong>en</strong>zado
a
e<strong>la</strong>borar
una
concepción
<br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
def<strong>en</strong>siva,
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
“reacción
flexible”,
que
permitía
<strong>la</strong>
búsqueda
o
s<strong>el</strong>ección
de
“respuestas
graduadas”
a
<br />

<strong>la</strong>
agresión
y
que
significó
<strong>el</strong>
establecimi<strong>en</strong>to
de
distinciones
o
categorías
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
ev<strong>en</strong>tuales
conflictos
bélicos
<strong>en</strong>
que
<br />

podrían
verse
comprometidos
[...]
(H.
V<strong>en</strong>eroni,
Ibid.
p.71).
El
primer
caso
es
<strong>el</strong>
de
guerra
nuclear,
<strong>el</strong>
segundo
<strong>el</strong>
de
<br />

guerra
conv<strong>en</strong>cional
o
limitada,
y
<strong>el</strong>
tercero
<strong>la</strong>
guerra
revolucionaria
o
de
guerril<strong>la</strong>s,
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
esta
última
como
<br />

lugar
de
operaciones
a
<strong>lo</strong>s
países
<strong>la</strong>tinoamericanos.
<br />

- - 33


militar
está
proyectada
para
limitar
sus
compras,
<strong>en</strong>
c<strong>la</strong>ses
de
material
y
<strong>en</strong>
costos,
de
<br />

modo
que
mejor<strong>en</strong>
su
seguridad
interior
y
al
mismo
tiempo
no
obstaculic<strong>en</strong>
su
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

económico.
La
aus<strong>en</strong>cia
de
una
considerable
am<strong>en</strong>aza
externa
a
nuestro
hemisferio
nos
<br />

ha
ayudado
también
a
conc<strong>en</strong>trar
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>ergías
de
<strong>la</strong>s
naciones
d<strong>el</strong>
Tratado
de
Río
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

problema
ampliam<strong>en</strong>te
compartido
de
<strong>la</strong>
insurrección
armada. 32 
<br />

27.
América
Latina
se
convirtió
así
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
de
experim<strong>en</strong>tación
de
todas
<strong>la</strong>s
<br />

modalidades
de
<strong>la</strong>
lucha
contrainsurg<strong>en</strong>te,
<strong>lo</strong>
que
implicó
<strong>el</strong>
reforzami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
<br />

fuerzas
especiales
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
escalón
operativo
<strong>el</strong>evó
<strong>la</strong>
capacidad
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
para
<strong>el</strong>
<br />

despliegue
rápido. 33 
<br />

28.
K<strong>en</strong>nedy
insistía
<strong>en</strong>
que
esa
nueva
concepción
requería
de
una
nueva
estrategia
y,
<br />

por
<strong>lo</strong>
tanto,
de
una
preparación
y
adiestrami<strong>en</strong>to
militar
nuevos
y
distintos. 34 
<br />

29.
El
adiestrami<strong>en</strong>to
contrainsurg<strong>en</strong>te
se
llevaba
a
cabo
principalm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Fort
Brag
<br />

(Carolina
d<strong>el</strong>
Norte),
Fort
Sherman,
Fort
C<strong>la</strong>yton
y
Fort
Gulik 35 
(Canal
de
Panamá).
En
<br />

<strong>la</strong>
zona
d<strong>el</strong>
Canal
de
Panamá
funcionaba
además
<strong>la</strong>
Academia
Interamericana
de
<strong>la</strong>
<br />

Fuerza
Aérea,
establecida
<strong>en</strong>
1943.
<br />

30.
Reci<strong>en</strong>tes
docum<strong>en</strong>tos
muestran
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Escue<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>s
Américas
se
adiestraba
a
<br />

<strong>lo</strong>s
oficiales
de
<strong>lo</strong>s
ejércitos
de
América
Latina
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
más
variadas
formas
de
tortura
y
<br />

<strong>en</strong>
técnicas
de
liquidación
de
dirig<strong>en</strong>tes
popu<strong>la</strong>res.
Tristem<strong>en</strong>te
célebre
es
<strong>el</strong>
Manual
<br />

para
Soldados
<strong>en</strong>
que
se
describ<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
formas
más
efectivas
de
torturar
personas.
<br />

31.
Además
de
esta
estrategia
militar
contrainsurg<strong>en</strong>te,
<strong>el</strong>
gobierno
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Estados
Unidos
e<strong>la</strong>boró
una
estrategia
económica:
<strong>la</strong>
Alianza
para
<strong>el</strong>
Progreso 36 
<br />

‐que
consistía
<strong>en</strong>
fondos
para
promover
reformas
agrarias
y
fiscales,
comp<strong>en</strong>sar
<strong>el</strong>
<br />

deterioro
de
<strong>lo</strong>s
precios
d<strong>el</strong>
intercambio
y
mejoras
sociales
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral‐.
Este
programa
<br />

perseguía
combatir
<strong>el</strong>
avance
d<strong>el</strong>
ejemp<strong>lo</strong>
de
Cuba
<strong>en</strong>
América
Latina.
<br />

32.
Fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
John
K<strong>en</strong>nedy
proponía
otra
<br />

revolución,
una
revolución
pacífica
[que
evitara]
convertir
<strong>en</strong>
inevitable
<strong>la</strong>
revolución
<br />

























































<br />

32.
McNamara
citado
<strong>en</strong>
H.
V<strong>en</strong>eroni,
Ibid.
p.80.
<br />

33.
I.
Jaramil<strong>lo</strong>,
Problemas
de
seguridad...,
op.cit.
p.13.
<br />

34.
I.
Jaramil<strong>lo</strong>,
Idem.
<br />

35.
En
Fort
Sherman
se
impartían
<strong>lo</strong>s
cursos
sobre
guerra
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
s<strong>el</strong>va.
En
Fort
C<strong>la</strong>yton
se
preparaban
<strong>lo</strong>s
<br />

especialistas
<strong>en</strong>
cartografía.
En
Fort
Gulik
se
<strong>en</strong>contraba
<strong>la</strong>
Escue<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>s
Américas,
dividida
<strong>en</strong>
cuatro
<br />

departam<strong>en</strong>tos
desde
<strong>lo</strong>s
que
se
<strong>en</strong>señaban
todas
<strong>la</strong>s
formas
de
combatir
a
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
de
liberación.
<br />

36.
La
Alianza
para
<strong>el</strong>
Progreso
fue
un
p<strong>la</strong>n
dec<strong>en</strong>al
(1961‐1970)
aprobado
<strong>el</strong>
17
de
agosto
de
1961
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

Confer<strong>en</strong>cia
de
Punta
d<strong>el</strong>
Este
(Uruguay)
y
suscrito
por
todos
<strong>lo</strong>s
miembros
de
<strong>la</strong>
Organización
de
Estados
<br />

Americanos,
a
excepción
de
Cuba.
Proponía
una
ayuda
de
veinte
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
para
<strong>el</strong>
conjunto
de
<strong>lo</strong>s
<br />

países
signatarios.
Los
veinte
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
de
ayuda
g<strong>lo</strong>bal
debían
ser
financiados
a
razón
de
diez
mil
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
por
parte
de
Estados
Unidos,
tres
mil
quini<strong>en</strong>tos
mil<strong>lo</strong>nes
por
inversiones
privadas,
otro
tanto
por
<br />

instituciones
financieras
internacionales
y
<strong>el</strong>
resto
por
países
de
<strong>la</strong>
Organización
para
<strong>la</strong>
Cooperación
y
<strong>el</strong>
<br />

Desarrol<strong>lo</strong>
(OCDE).
<br />

- - 34


viol<strong>en</strong>ta. 37 
Estaba
consci<strong>en</strong>te
de
que
si
no
se
resolvían
<strong>lo</strong>s
problemas
de
injusticia
<br />

social,
tiranía
y
exp<strong>lo</strong>tación, 38 
se
creaba
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
propicio
para
<strong>la</strong>
expansión
de
<strong>lo</strong>
que
<br />

él
más
temía:
<strong>el</strong>
comunismo.
Y
por
eso
hacía
hincapié,
según
Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
<br />

naciones
b<strong>en</strong>decidas
con
<strong>la</strong>
abundancia
ayudas<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>s
que
sufrían
por
<strong>la</strong>
necesidad. 39 
<br />

33.
Ti<strong>en</strong>e
poco
s<strong>en</strong>tido
insistir
por
nuestra
parte
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
horrores
d<strong>el</strong>
comunismo
<br />

‐sost<strong>en</strong>ía
K<strong>en</strong>nedy
<strong>en</strong>
un
esfuerzo
por
hacer
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
a
<strong>lo</strong>s
congresistas
y
al
pueb<strong>lo</strong>
<br />

norteamericano
<strong>la</strong>
necesidad
de
destinar
dinero
a
ayudar
al
Tercer
Mundo‐,
<strong>en</strong>
gastar
<br />

cincu<strong>en</strong>ta
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
al
año
<strong>en</strong>
impedir
su
avance
militar,
y
luego
empezar
a
<br />

rezongar
mi<strong>en</strong>tras
invertimos
m<strong>en</strong>os
de
una
décima
parte
de
esa
suma
para
ayudar
a
<br />

otros
países
a
aliviar
<strong>el</strong>
caos
social
<strong>en</strong>
que
siempre
ha
prosperado
<strong>el</strong>
comunismo. 40 
<br />

34.
Los
primeros
opositores
al
p<strong>la</strong>n
de
K<strong>en</strong>nedy
no
fueron
<strong>lo</strong>s
revolucionarios,
sino
<strong>la</strong>s
<br />

propias
oligarquías
<strong>la</strong>tinoamericanas
que
no
estaban
dispuestas
a
alterar
<strong>lo</strong>s
antiguos
<br />

mode<strong>lo</strong>s
feudales
de
propiedad
agraria,
<strong>la</strong>
estructura
fiscal,
<strong>lo</strong>s
pesados
presupuestos
<br />

militares,
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
de
mera
subsist<strong>en</strong>cia
y
<strong>la</strong>s
conc<strong>en</strong>traciones
d<strong>el</strong>
capital
[...]
y
que
se
<br />

aferraban
con
extraordinaria
t<strong>en</strong>acidad
al
statu
quo. 41 
<br />

35.
El
presid<strong>en</strong>te
estadounid<strong>en</strong>se
compr<strong>en</strong>día
<strong>la</strong>
necesidad
de
privilegiar
a
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
burgueses
modernizantes.
No
<strong>en</strong>
vano
fue
<strong>el</strong>
gobierno
democratacristiano
<br />

chil<strong>en</strong>o
‐que
repres<strong>en</strong>taba
esos
sectores
burgueses‐
<strong>el</strong>
que
más
ayuda
norteamericana
<br />

directa
recibió 42 
para
dinamizar
<strong>la</strong>
economía
y
g<strong>en</strong>erar
cambios
sociales. 43 
<br />

36.
La
respuesta
cubana
a
<strong>la</strong>
Alianza
para
<strong>el</strong>
Progreso
fue
<strong>la</strong>
Segunda
Dec<strong>la</strong>ración
de
<strong>la</strong>
<br />

Habana
d<strong>el</strong>
4
de
febrero
de
1962 44 ,
<strong>en</strong>
donde
se
reconocía
<strong>la</strong>
necesidad
de
<strong>la</strong>
lucha
<br />

armada
por
<strong>la</strong>
liberación
nacional
y
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
contra
<strong>el</strong>
imperialismo
<br />

norteamericano.
<br />

























































<br />

37.
Citado
<strong>en</strong>:
Theodore
C.
Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,
K<strong>en</strong>nedy,
<strong>el</strong>
hombre,
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te,
Ed.
Grijalbo,
Barce<strong>lo</strong>na‐México,
vol.2,
<br />

p.795.
<br />

38.
El
gran
campo
de
batal<strong>la</strong>
para
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
y
<strong>la</strong>
expansión
de
<strong>la</strong>
libertad
es
hoy
‐explicó‐
toda
<strong>la</strong>
mitad
sur
d<strong>el</strong>
g<strong>lo</strong>bo:
<br />

Asia,
Iberoamérica,
África
y
Medio
Ori<strong>en</strong>te.
Las
tierras
de
<strong>lo</strong>s
pueb<strong>lo</strong>s
que
despiertan.
Su
revolución
es
<strong>la</strong>
más
grande
<br />

de
<strong>la</strong>
historia
humana.
Buscan
poner
fin
a
<strong>la</strong>
injusticia,
<strong>la</strong>
tiranía
y
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación.
Digamos
que
más
que
un
fin
buscan
<br />

un
comi<strong>en</strong>zo.
(K<strong>en</strong>nedy,
citado
por
T.
Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,
Ibid.
p.787).
<br />

39.
T.
Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,
Idem.
<br />

40.
K<strong>en</strong>nedy
citado
por
T.
Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,
Ibid.
pp.788‐789.
Y
<strong>en</strong>
1963
reconoce
que
[...]
<strong>lo</strong>s
mayores
p<strong>el</strong>igros
para
<br />

Iberoamérica
no
provi<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
Cuba...
son
<strong>el</strong>
analfabetismo,
<strong>la</strong>s
dificultades
de
a<strong>lo</strong>jami<strong>en</strong>to,
<strong>la</strong>
ma<strong>la</strong>
distribución
de
<strong>la</strong>s
<br />

riquezas,
<strong>la</strong>
difícil
situación
de
<strong>la</strong>
ba<strong>la</strong>nza
de
pagos,
<strong>la</strong>
baja
de
precio
de
<strong>la</strong>s
materias
primas,
y
<strong>la</strong>
actividad
comunista
<br />

<strong>lo</strong>cal
no
provocada
por
Cuba.
Ibid.
p.797).
<br />

41.
T.
Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,
Ibid.
p.795.
<br />

42.
282,3
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
1,8
que
recibió
Haití,
<strong>el</strong>
país
m<strong>en</strong>os
favorecido.
<br />

43.
La
Alianza
para
<strong>el</strong>
Progreso
no
<strong>lo</strong>gró
corregir
<strong>el</strong>
deterioro
de
<strong>lo</strong>s
términos
d<strong>el</strong>
intercambio
ni
pudo
impedir
<strong>el</strong>
<br />

aum<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
déficit
de
<strong>la</strong>
ba<strong>la</strong>nza
de
pagos
y
fracasó
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
promoción
de
<strong>la</strong>
Reforma
Agraria.
<br />

44.
Fid<strong>el</strong>
Castro,
La
revolución
cubana
1959­1962,
Ed.
Era,
México,
1975,
pp.458‐485.
<br />

- - 35


c) -Ecos y ali<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s luchas popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> América Latina<br />

37.
La
revolución
cubana
fue
una
revolución
sui
g<strong>en</strong>eris
vanguardizada
por
una
<br />

organización
político‐militar:
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
26
de
Julio,
muy
difer<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
de
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
tradicional
hasta
<strong>en</strong>tonces
exist<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
América
Latina.
Muy
<strong>en</strong>raizada
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>s
tradiciones
cubanas
y
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
José
Martí.
Su
máxima
<br />

dirección
otorgó
siempre
gran
importancia
al
pot<strong>en</strong>cial
revolucionario
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
de
<br />

ahí
que
su
líder,
Fid<strong>el</strong>
Castro,
no
se
preocupara
só<strong>lo</strong>
de
preparar
<strong>el</strong>
levantami<strong>en</strong>to
<br />

armado
contra
Batista,
sino
que
considerara
como
una
tarea
política
fundam<strong>en</strong>tal
<strong>la</strong>
<br />

de
difundir
masivam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
is<strong>la</strong>
un
programa
revolucionario
‐<strong>el</strong>
Programa
d<strong>el</strong>
<br />

Moncada‐
que
convocaba
a
<strong>lo</strong>s
más
amplios
sectores
popu<strong>la</strong>res
a
<strong>la</strong>
lucha
contra
<strong>el</strong>
<br />

dictador.
<br />

38.
Durante
sus
años
de
presidio,
Fid<strong>el</strong>
estimó
que
<strong>la</strong>
misión
d<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
no
era
<br />

‐como
muchos
podrían
haber
p<strong>en</strong>sado
<strong>en</strong>
dichas
circunstancias‐
organizar
célu<strong>la</strong>s
<br />

revolucionarias
de
hombres
<strong>en</strong>
armas,
sino
realizar
una
gran
campaña
de
propaganda,
<br />

porque
sin
propaganda
no
hay
movimi<strong>en</strong>to
de
masas
y
sin
movimi<strong>en</strong>tos
de
masas
no
hay
<br />

revolución
<strong>posible</strong>. 45 
<br />

39.
Este
triunfo
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
popu<strong>la</strong>res,
<strong>en</strong>cabezadas
por
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
26
de
Julio,
<br />

despertó
<strong>la</strong>
simpatía
de
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
occid<strong>en</strong>tal,
pero
muy
<br />

especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
América
Latina.
Era
una
luz
que
asomaba
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

oscuro
horizonte
conservador
que
<strong>en</strong>tonces
se
vivía.
T<strong>en</strong>ía
todas
<strong>la</strong>s
cualidades
para
<br />

ser
atractiva,
especialm<strong>en</strong>te
para
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es.
<br />

40.
Pero
no
só<strong>lo</strong>
atrae
a
muchos
sectores
sociales,
sino
que
constituye
un
gran
ali<strong>en</strong>to
<br />

para
<strong>la</strong>s
luchas
popu<strong>la</strong>res,
porque
rompe
con
dos
tipos
de
fatalismo
muy
difundidos
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana:
uno
geográfico
y
otro
militar.
El
primero
p<strong>la</strong>nteaba
<br />

que
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
no
tolerarían
una
revolución
socialista
<strong>en</strong>
su
área
estratégica 46 
<br />

y
Cuba
triunfa
a
180
Km.
aproximadam<strong>en</strong>te
de
sus
costas;
<strong>el</strong>
segundo
sost<strong>en</strong>ía
que,
<br />

dada
<strong>la</strong>
sofisticación
que
habían
alcanzado
<strong>lo</strong>s
ejércitos,
ya
no
era
<strong>posible</strong>
v<strong>en</strong>cer
a
un
<br />

ejército
regu<strong>la</strong>r
y
Cuba
demostró
que
<strong>la</strong>
táctica
guerrillera
era
capaz
de
ir
debilitando
<br />

<strong>el</strong>
ejército
<strong>en</strong>emigo
hasta
llegar
a
liquidar<strong>lo</strong>. 47 
<br />

























































<br />

45.
Fid<strong>el</strong>
Castro,
Carta
a
M<strong>el</strong>ba
Hernández
y
Haydée
Santamaría,
18
de
junio
de
1954,
Oficina
de
Asuntos
Históricos,
<br />

<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
La
estrategia
política
de
Fid<strong>el</strong>,
Ed.
Nuestro
Tiempo,
México,
1986,
p.60.
La
tarea
nuestra
ahora
<br />

de
inmediato
‐precisaba‐
es
movilizar
a
nuestro
favor
<strong>la</strong>
opinión
pública;
divulgar
nuestras
ideas
y
ganarnos
<strong>el</strong>
<br />

respaldo
de
<strong>la</strong>s
masas
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>.
Nuestro
programa
revolucionario
es
<strong>el</strong>
más
completo,
nuestra
línea,
<strong>la</strong>
más
c<strong>la</strong>ra,
<br />

nuestra
historia
<strong>la</strong>
más
sacrificada;
t<strong>en</strong>emos
derecho
a
ganarnos
<strong>la</strong>
fe
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
sin
<strong>la</strong>
cual,
<strong>lo</strong>
repito
mil
veces,
no
hay
<br />

revolución
<strong>posible</strong>.
(Idem).
Nada
de
esto
era
conocido
por
<strong>la</strong>s
organizaciones
guerrilleras
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
aunque,
<br />

paradójicam<strong>en</strong>te,
su
máximo
expon<strong>en</strong>te
simbólico
fue
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
Che
<strong>en</strong>
Bolivia.
He
podido
corroborar
esto
a
<br />

través
de
<strong>en</strong>trevistas
personales
con
muchos
comandantes
guerrilleros.
Mi
decisión
de
escribir
<strong>el</strong>
pequeño
libro
La
<br />

estrategia
política
de
Fid<strong>el</strong>,
estuvo
motivada
por
esa
percepción
y
<strong>la</strong>
receptividad
que
tuvo
<strong>en</strong>
América
Latina
es
<br />

una
prueba
de
<strong>lo</strong>
que
afirmo.
Sobre
este
tema
específico
ver:
op.cit,
pp.55‐69.
<br />

46.
Gabri<strong>el</strong>
Gaspar,
Guerril<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
América
Latina,
FLACSO‐Chile,
Santiago
de
Chile,
1997,
p.9.
<br />

47.
En
sus
escritos
<strong>el</strong>
Che
afirma,
como
expresé
<strong>en</strong>
una
<strong>en</strong>trevista
con
motivo
d<strong>el</strong>
veinte
aniversario
de
su
muerte,
<br />

que
a
un
ejército
opresor
de
<strong>la</strong>s
características
de
<strong>lo</strong>s
ejércitos
profesionales
de
América
Latina,
só<strong>lo</strong>
se
le
puede
<br />

derrotar
si
<strong>la</strong>s
fuerzas
revolucionarias
<strong>lo</strong>gran
formar
un
ejército
popu<strong>la</strong>r.
Pero
como
éste
no
nace
mi<strong>la</strong>grosam<strong>en</strong>te
de
<br />

un
día
para
otro
sino
que
ti<strong>en</strong>e
que
armarse
con
<strong>el</strong>
ars<strong>en</strong>al
que
le
brinda
<strong>el</strong>
ejército
<strong>en</strong>emigo,
y
empezar
<strong>la</strong>
lucha
con
<br />

una
corre<strong>la</strong>ción
militar
de
fuerzas
muy
desfavorable,
só<strong>lo</strong>
<strong>el</strong>
núcleo
guerrillero
rural
puede
<strong>lo</strong>grar
estas
metas,
por
su
<br />

- - 36


41.
El
impacto
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
fue
tal
que
muchos
jóv<strong>en</strong>es
de
<strong>izquierda</strong>
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ses<strong>en</strong>ta
p<strong>en</strong>samos
que
íbamos
a
poder
contemp<strong>la</strong>r
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
pronto
una
<br />

transformación
social
profunda
<strong>en</strong>
nuestros
propios
países.
<br />

42.
El
triunfo
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
26
de
Julio
se
produjo
<strong>en</strong>
un
mom<strong>en</strong>to
de
gran
<br />

escepticismo
de
importantes
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
y
<br />

<strong>la</strong>
incapacidad
de
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
democrático‐burgueses
para
mejorar
<strong>la</strong>s
condiciones
<br />

de
vida
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>.
No
es
de
extrañar,
<strong>en</strong>tonces,
que
haya
inspirado
a
<strong>la</strong>
militancia
más
<br />

radical,
a
<strong>la</strong>
que
proporcionó
contund<strong>en</strong>tes
argum<strong>en</strong>tos
contra
<strong>la</strong>
vía
pacífica
al
<br />

socialismo
adoptada
por
<strong>el</strong>
XX
Congreso
d<strong>el</strong>
PCUS
<strong>en</strong>
1956
y
seguida
fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te
por
<strong>la</strong>
<br />

mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
de
América
Latina.
Sin
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>s
<br />

condiciones
concretas
de
cada
país,
<strong>la</strong>
lucha
armada
llegó
a
ser
considerada
<strong>el</strong>
único
<br />

camino
para
llevar
ade<strong>la</strong>nte
<strong>la</strong>
revolución.
De
medio
se
transformó
<strong>en</strong>
fin.
La
<br />

consecu<strong>en</strong>cia
revolucionaria
se
medía
por
<strong>la</strong>
disposición
a
tomar
un
fusil
y
partir
al
<br />

monte
o
a
<strong>la</strong>
lucha
armada
c<strong>la</strong>ndestina
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
ciudades.
<br />

43.
La
vía
armada
era
<strong>en</strong>tonces
‐como
sosti<strong>en</strong>e
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s‐
<strong>el</strong>
docum<strong>en</strong>to
de
id<strong>en</strong>tidad
<br />

de
una
propuesta
revolucionaria
[...]. 48 
Muy
pocos
eran
<strong>lo</strong>s
que
int<strong>en</strong>taban
agotar
<br />

primero
todos
<strong>lo</strong>s
otros
caminos
para
mostrar
a
sus
pueb<strong>lo</strong>s
que
no
eran
<strong>lo</strong>s
<br />

revolucionarios
<strong>lo</strong>s
que
<strong>el</strong>egían
<strong>la</strong>
viol<strong>en</strong>cia,
como
sabiam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>
hizo
Fid<strong>el</strong>
<strong>en</strong>
Cuba,
<br />

qui<strong>en</strong>
poco
antes
de
<strong>la</strong>nzar
<strong>la</strong>
expedición
d<strong>el</strong>
Granma
volvió
a
p<strong>la</strong>ntear
a
Batista
<strong>la</strong>
<br />

posibilidad
de
evitar
<strong>la</strong>
guerra
si
se
iba
a
<strong>el</strong>ecciones
verdaderam<strong>en</strong>te
libres,
para
dejar
<br />

bi<strong>en</strong>
c<strong>la</strong>ro
que
<strong>la</strong>
viol<strong>en</strong>cia
no
era
<strong>el</strong>egida
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
sino
impuesta
por
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo. 49 
<br />

44.
La
polémica
con
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas,
ya
seña<strong>la</strong>da,
y
<strong>el</strong>
hecho
de
que
éstos
<br />

utilizaran
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
como
<strong>la</strong>
forma
principal
de
lucha,
determinó
que
<strong>el</strong>
sector
<br />

más
radical
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>s
rechazara.
Este
sector
estaba
dispuesto
a
combinar
<strong>la</strong>
<br />

lucha
armada
con
<strong>la</strong>
lucha
de
masas,
pero
no
con
<strong>la</strong>
lucha
<strong>el</strong>ectoral.
En
esos
años
<br />

cualquier
tipo
de
incursión
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
institucional
era
descartado
por
completo.
La
<br />

difer<strong>en</strong>ciación
que
se
hacía
<strong>en</strong>tre
reformistas
y
revolucionarios
pasaba
por
su
<br />

definición
a
favor
o
<strong>en</strong>
contra
de
<strong>la</strong>
utilización
inmediata
de
<strong>la</strong>
lucha
armada.
<br />

d) -Influ<strong>en</strong>cia cultural<br />












































































































































































<br />

gran
movilidad,
maniobrabilidad
y
capacidad
de
desconc<strong>en</strong>trar
y
reconc<strong>en</strong>trar
fuerzas
según
<strong>lo</strong>
exijan
<strong>la</strong>s
<br />

circunstancias,
permiti<strong>en</strong>do,
<strong>en</strong>
un
comi<strong>en</strong>zo,
resistir
<strong>el</strong>
ataque
de
fuerzas
superiores,
y,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
se
avanza
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
reclutami<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
obt<strong>en</strong>ción
de
recursos
técnicos,
propinar
golpes
cada
vez
más
contund<strong>en</strong>tes
al
<br />

<strong>en</strong>emigo
hasta
conseguir
finalm<strong>en</strong>te
derrotar<strong>lo</strong>s.
Y
todo
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
cumpli<strong>en</strong>do
con
un
requisito
que
<strong>el</strong>
Che
consideraba
de
<br />

mucha
importancia:
<strong>la</strong>
posibilidad
de
garantizar
<strong>la</strong>
seguridad
y
perman<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
mando,
objetivo
mucho
más
difícil
de
<br />

<strong>lo</strong>grarse
si
éste
se
manti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
zonas
urbanas
donde
<strong>el</strong>
aparato
represivo
es
mucho
más
fuerte
(M.
Harnecker,
Che:
<br />

consecu<strong>en</strong>cia
de
un
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,
<strong>en</strong>
Che:
vig<strong>en</strong>cia
y
convocatoria,
Ed.
Sistema
V<strong>en</strong>ceremos,
El
Salvador,
1989
<br />

p.58.
<br />

48.
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina:
pres<strong>en</strong>te
y
futuro
(notas
para
<strong>la</strong>
discusión),
<strong>en</strong>
Alternativas
de
<br />

<strong>izquierda</strong>
al
neoliberalismo,
Ed.
FIM‐CEA,
Madrid,
Ed.
FIM‐CEA,
Madrid,
1996,
p.45.
<br />

49.
M.
Harnecker,
La
estrategia
política
de
Fid<strong>el</strong>,
op.cit.
pp.46‐55.
<br />

- - 37


45.
La
primera
revolución
socialista
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
occid<strong>en</strong>tal
no
só<strong>lo</strong>
influyó
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

terr<strong>en</strong>o
político,
sino
que
también
tuvo
una
gran
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
cultural.
<br />

46.
Su
originalidad,
<strong>el</strong>
hecho
de
haber
triunfado
a
pesar
de
<strong>lo</strong>s
esquemas
establecidos,
<br />

ayudó
a
abrir
espacio
a
nuevas
ideas
y
a
una
r<strong>en</strong>ovación
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
social
<br />

<strong>la</strong>tinoamericano
que
gracias
a
esta
revolución
se
tercermundializó.
<br />

47.
Coincido
con
Agustín
Cueva 50 
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
principales
concepciones
modificadas
por
<br />

<strong>el</strong>
proceso
cubano
son:
<strong>la</strong>
definición
d<strong>el</strong>
carácter
de
<strong>la</strong>s
formaciones
sociales
<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas
que
dejan
de
ser
consideradas
feudales
para
pasar
a
ser
<br />

consideradas
subdesarrol<strong>la</strong>das
‐hasta
<strong>en</strong>tonces
se
hab<strong>la</strong>ba
de
terrat<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
feudales
<br />

y
de
regím<strong>en</strong>es
feudales
<strong>en</strong>
América
Latina
y
desde
<strong>la</strong>
revolución
cubana
empieza
a
<br />

ponerse
énfasis
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
carácter
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
sometido
al
imperialismo
de
nuestras
<br />

sociedades‐ 51 ;
<strong>el</strong>
esquema
de
interpretación
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
sociales
y
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
<br />

revolucionarias
que
veía
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
a
su
fuerza
motriz
y
consideraba
que
<strong>la</strong>
<br />

burguesía
era
incapaz
de
conducir
<strong>la</strong>
revolución; 52 
<strong>el</strong>
carácter
de
<strong>la</strong>
revolución
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana 53 
que
deja
de
ser
considerado
democrático‐burgués
para
ser
<br />

considerado
antimperialista
y
socialista 54 
y,
por
último,
<strong>la</strong>s
formas
de
lucha
donde
<strong>la</strong>
<br />

lucha
armada
pasa
a
desempeñar
un
pap<strong>el</strong>
muy
importante. 55 
<br />

























































<br />

50.
Agustín
Cueva,
El
marxismo
<strong>la</strong>tinoamericano:
historia
y
problemas
actuales,
<strong>en</strong>
revista
Contrarios
Nº3,
Madrid,
<br />

noviembre,
1989,
pp.26‐27.
<br />

51.
La
forma
<strong>en</strong>
que
se
<strong>en</strong>foca
<strong>el</strong>
proceso
revolucionario
ha
cambiado,
pero
<strong>en</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
nuevos
términos,
se
<br />

sigu<strong>en</strong>
usando
<strong>la</strong>s
viejas
pa<strong>la</strong>bras.
Será
só<strong>lo</strong>
con
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
Teoría
de
<strong>la</strong>
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
que
aparecerán
<strong>lo</strong>s
<br />

nuevos
términos.
De
hecho,
<strong>lo</strong>s
textos
cubanos
continúan
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
refer<strong>en</strong>cia
al
feudalismo.
Ver,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
<br />

Segunda
Dec<strong>la</strong>ración
de
La
Habana,
d<strong>el</strong>
4
de
febrero
de
1962
(F.
Castro,
La
revolución
cubana...,
op.cit.
p.482).
<br />

52.
La
m<strong>en</strong>cionada
II
Dec<strong>la</strong>ración
de
La
Habana
sost<strong>en</strong>ía:
La
burguesía
nacional
ya
no
puede
<strong>en</strong>cabezar
<strong>la</strong>
lucha
<br />

antifeudal
y
antimperialista.
La
c<strong>la</strong>se
obrera
y
<strong>lo</strong>s
int<strong>el</strong>ectuales
revolucionarios
son
considerados
<strong>la</strong>
vanguardia
de
<br />

<strong>la</strong>
lucha
contra
<strong>el</strong>
imperialismo
y
<strong>el</strong>
feudalismo
(F.
Castro,
Ibid.
p.482).
Y
más
ade<strong>la</strong>nte
agrega:
En
<strong>la</strong>
lucha
<br />

antimperialista
y
antifeudal
es
<strong>posible</strong>
vertebrar
a
<strong>la</strong>
inm<strong>en</strong>sa
mayoría
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
tras
metas
de
liberación
que
unan
<strong>el</strong>
<br />

esfuerzo
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera,
<strong>lo</strong>s
campesinos,
<strong>lo</strong>s
trabajadores
int<strong>el</strong>ectuales,
<strong>la</strong>
pequeña
burguesía
y
<strong>la</strong>s
capas
más
<br />

progresistas
de
<strong>la</strong>
burguesía
nacional.
[...]
En
este
amplio
movimi<strong>en</strong>to
pued<strong>en</strong>
y
deb<strong>en</strong>
luchar
juntos
por
<strong>el</strong>
bi<strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>s
<br />

naciones,
por
<strong>el</strong>
bi<strong>en</strong>
de
sus
pueb<strong>lo</strong>s
y
por
<strong>el</strong>
bi<strong>en</strong>
de
América,
desde
<strong>el</strong>
viejo
militante
marxista
hasta
<strong>el</strong>
católico
sincero
<br />

que
no
t<strong>en</strong>ga
que
ver
con
<strong>lo</strong>s
monopolios
yanquis
y
<strong>lo</strong>s
señores
feudales
de
<strong>la</strong>
tierra
(Ibid.
p.483).
<br />

53.
Ver:
Marta
Harnecker,
La
revolución
social,
L<strong>en</strong>in
y
América
Latina,
Ed.
Alfa
y
Omega,
Santo
Domingo,
<br />

República
Dominicana,
1985,
pp.167‐251.
<br />

54.
De
<strong>la</strong>
revolución
meram<strong>en</strong>te
antifeudal
se
pasa
a
<strong>la</strong>
revolución
antimperialista
y
socialista.
Había
que
hacer
una
<br />

revolución
antimperialista
y
socialista,
decía
Fid<strong>el</strong>
<strong>el</strong>
1
de
diciembre
de
1961,
y
agregaba
más
ade<strong>la</strong>nte:
La
<br />

revolución
antimperialista
y
socialista
só<strong>lo</strong>
t<strong>en</strong>ía
que
ser
una,
una
so<strong>la</strong>
revolución,
porque
no
hay
más
que
una
<br />

revolución.
Esa
es
<strong>la</strong>
gran
verdad
dialéctica
de
<strong>la</strong>
humanidad:
<strong>el</strong>
imperialismo
y
fr<strong>en</strong>te
al
imperialismo,
<strong>el</strong>
socialismo
<br />

(F.
Castro,
La
revolución
cubana...,
op.cit.
pp.438‐439).
<br />

55.
Se
trata
de
<strong>la</strong>
lucha
armada
que
se
inicia
con
<strong>la</strong>
lucha
irregu<strong>la</strong>r
de
<strong>lo</strong>s
campesinos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
esc<strong>en</strong>ario
natural
de
éstos,
<br />

lucha
ante
<strong>la</strong>
cual
<strong>lo</strong>s
ejércitos
regu<strong>la</strong>res
resultan
impot<strong>en</strong>tes;
y
lucha
que
se
inicia
con
reducidos
núcleos
de
<br />

combati<strong>en</strong>tes
que
luego
se
nutr<strong>en</strong>
incesantem<strong>en</strong>te
de
nuevas
fuerzas
y
comi<strong>en</strong>za
a
desatarse
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
<br />

masas
y
<strong>el</strong>
viejo
ord<strong>en</strong>
se
resquebraja
poco
a
poco
<strong>en</strong>
mil
pedazos
y
es
<strong>en</strong>tonces
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
y
<strong>la</strong>s
<br />

masas
urbanas
decid<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
batal<strong>la</strong>.
(F.
Castro,
Ibid.
p.482).
<br />

- - 38


48.
A
su
vez,
<strong>el</strong>
impacto
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
sobre
<strong>la</strong>
int<strong>el</strong>ectualidad
hizo
que
<br />

muchos
hombres
de
sus
fi<strong>la</strong>s
se
ligaran
a
<strong>lo</strong>s
procesos
emerg<strong>en</strong>tes
y
com<strong>en</strong>zaran
a
<br />

servir
a
<strong>la</strong>
causa
popu<strong>la</strong>r
desde
una
militancia
más
comprometida.
<br />

49.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>s
duras
agresiones
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
contra
Cuba
hicieron
<br />

pat<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
revolucionarios
<strong>la</strong>tinoamericanos
<strong>la</strong>
necesidad
de
<strong>la</strong>
integración
<br />

contin<strong>en</strong>tal
para
hacer
fr<strong>en</strong>te
al
poderoso
adversario
común
y
repres<strong>en</strong>tan
un
<br />

poderoso
impulso
para
materializar<strong>la</strong>. 56 
<br />

2. LA IZQUIERDA REVOLUCIONARIA Y LOS GRUPOS GUERRILLEROS RURALES<br />

50.
En
torno
a
<strong>la</strong>
polémica
sobre
<strong>la</strong>
lucha
armada
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
se
<br />

divide.
Los
grupos
que
surg<strong>en</strong>
optando
por
este
camino
se
autod<strong>en</strong>ominan
<strong>izquierda</strong>
<br />

revolucionaria,
para
difer<strong>en</strong>ciarse
d<strong>el</strong>
resto
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
a
<strong>la</strong>
que
tildan
de
<br />

reformista
(partidos
comunistas
pro
soviéticos,
partidos
socialistas,
etcétera).
En
<strong>el</strong>
<br />

caso
chil<strong>en</strong>o,
serán
considerados
más
tarde
reformistas
todos
<strong>lo</strong>s
partidos
que
<br />

conformarán
<strong>el</strong>
fr<strong>en</strong>te
político
Unidad
Popu<strong>la</strong>r
(UP)
<strong>en</strong>cabezado
por
Salvador
All<strong>en</strong>de,
<br />

por
<strong>el</strong>
simple
hecho
de
haber
aceptado
transitar
por
<strong>la</strong>
vía
no
armada.
<br />

51.
La
<strong>izquierda</strong>
revolucionaria,
de
orig<strong>en</strong>
urbano
y
preponderantem<strong>en</strong>te
<br />

universitario,
tuvo
escasa
p<strong>en</strong>etración
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
obrero,
tanto
por
<strong>la</strong>
oposición
<br />

que
recibió
de
<strong>lo</strong>s
aparatos
sindicales
de
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
y
socialdemócratas
o
<br />

populistas
que
dominaban
ese
espacio,
como
por
<strong>el</strong>
propio
desinterés
de
sus
<br />

militantes,
que
preferían
abocarse
a
<strong>la</strong>s
tareas
de
<strong>la</strong>
preparación
militar. 57 
<br />

52.
Esta
nueva
<strong>izquierda</strong>,
idealista,
ll<strong>en</strong>a
de
ímpetu
e
impaci<strong>en</strong>cia
juv<strong>en</strong>il,
no
só<strong>lo</strong>
se
<br />

dec<strong>la</strong>ra
partidaria
de
<strong>la</strong>
lucha
armada,
sino
que
asume
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica
esta
forma
de
<br />

lucha
y
se
<strong>la</strong>nza
a
crear
organizaciones
guerrilleras:
Masseti
<strong>en</strong>
Salta,
Arg<strong>en</strong>tina;
<strong>la</strong>s
<br />

Fuerzas
Armadas
de
Liberación
Nacional,
<strong>en</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>;
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas
<br />

Reb<strong>el</strong>des
dirigidas
por
Yon
Sosa
y
Turcios
Lima,
<strong>en</strong>
Guatema<strong>la</strong>;
<strong>el</strong>
MIR 58 
<strong>en</strong>cabezado
<br />

por
Luis
de
<strong>la</strong>
Pu<strong>en</strong>te
y
Guillermo
Lobatón,
y
<strong>el</strong>
ELN 59 
dirigido
por
Héctor
Béjar,
<strong>en</strong>
<br />

Perú;
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista
dirigido
por
Car<strong>lo</strong>s
Fonseca,
<strong>en</strong>
Nicaragua;
<strong>el</strong>
Ejército
de
<br />

Liberación
Nacional
de
Cami<strong>lo</strong>
Torres,
<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>mbia; 60 
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Guerrillero
José
<br />

Leonardo
Chirinos
de
Doug<strong>la</strong>s
Bravo
y
<strong>el</strong>
MIR
de
Moleiro,
<strong>en</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>;
Lucio
Cabañas
<br />

























































<br />

56.
De
hecho
esta
idea
se
materializa
algunos
años
más
tarde
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
I
Confer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
OLAS.
<br />

57.
G.
Gaspar,
Guerril<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>...,
op.cit.
p.12.
<br />

58.
Movimi<strong>en</strong>to
de
Izquierda
Revolucionaria.
<br />

59.
Ejército
de
Liberación
Nacional.
<br />

60.
No
m<strong>en</strong>cionamos
aquí
a
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas
Revolucionarias
de
Co<strong>lo</strong>mbia
(FARC),
porque
estas
guerril<strong>la</strong>s,
<br />

dirigidas
por
<strong>el</strong>
Partido
Comunista
Co<strong>lo</strong>mbiano,
nac<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
1954,
antes
d<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
luego
de
<br />

un
primer
período
de
autodef<strong>en</strong>sa
anterior
a
esa
fecha.
(Marta
Harnecker,
Combinación
de
todas
<strong>la</strong>s
formas
de
<br />

lucha,
Ed.
La
Quimera,
Quito,
Ecuador,
1988,
pp.7‐22).
Sobre
<strong>la</strong>
historia
d<strong>el</strong>
ELN
ver:
Marta
Harnecker,
Unidad
que
<br />

multiplica,
Ed.
La
Quimera,
Quito,
Ecuador,
1988.
<br />

- - 39


con
su
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Pobres
y
G<strong>en</strong>aro
Vázquez
y
su
Asociación
Cívica
Nacional
<br />

Revolucionaria,
<strong>en</strong>
México;
Marigh<strong>el</strong><strong>la</strong>
y
Lamarca
<strong>en</strong>
Brasil;
y,
finalm<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
<br />

d<strong>el</strong>
Che
<strong>en</strong>
Bolivia.
<br />

53.
No
pocos
de
estos
grupos
‐conformados
por
heroicos
jóv<strong>en</strong>es
dispuestos
a
dar
su
<br />

vida
por
<strong>la</strong>
causa
popu<strong>la</strong>r‐
ca<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
desviaciones
foquistas:
decid<strong>en</strong>
partir
a
<strong>la</strong>
montaña
<br />

sin
conocer
muchas
veces
previam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o.
Absolutizando
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
pequeño
<br />

núcleo
de
combati<strong>en</strong>tes
situado
<strong>en</strong>
zonas
montañosas
rurales,
pi<strong>en</strong>san
que
su
so<strong>la</strong>
<br />

pres<strong>en</strong>cia
repres<strong>en</strong>taría
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>ma
que
automáticam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>c<strong>en</strong>dería
<strong>la</strong>
pradera. 61 
<br />

54.
Por
desgracia,
<strong>el</strong>
libro
¿Revolución
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revolución?
de
Régis
Debray 62 
<br />

‐int<strong>el</strong>ectual
francés
que
convive
algún
tiempo
con
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
Che
<strong>en</strong>
Bolivia‐
se
<br />

transforma
<strong>en</strong>
una
especie
de
cartil<strong>la</strong>
para
montar
guerril<strong>la</strong>s
y
se
<strong>en</strong>carga
de
dar
<br />

fundam<strong>en</strong>to
teórico
a
<strong>la</strong>
concepción
simplificada
d<strong>el</strong>
foco
guerrillero.
<br />

55.
Lo
que
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
Che
pret<strong>en</strong>día,
según
<strong>el</strong>
comandante
d<strong>el</strong>
Ejército
Reb<strong>el</strong>de,
<br />

Manu<strong>el</strong>
Piñeiro,
era
fundar
una
columna
madre
integrada
por
revolucionarios
de
varios
<br />

países
<strong>la</strong>tinoamericanos,
<strong>la</strong>
que
luego
de
superar
<strong>la</strong>
etapa
de
sobreviv<strong>en</strong>cia,
foguear
a
<br />

combati<strong>en</strong>tes,
formar
a
<strong>lo</strong>s
cuadros
de
dirección,
permitiría
<strong>la</strong>
formación
de
otras
<br />

columnas
que
podrían
expandirse
por
otros
países
de
América
Latina,
especialm<strong>en</strong>te
<br />

por
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
donde
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
imperialista
contra
<strong>la</strong>
causa
popu<strong>la</strong>r
fuera
más
<br />

evid<strong>en</strong>te.
El
Che
p<strong>en</strong>saba
que
si,
a
partir
de
Bolivia
surgían
estas
nuevas
columnas
<br />

guerrilleras,
eso
provocaría
una
reacción
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
ejércitos
de
<strong>lo</strong>s
países
fronterizos
<br />

apoyados
por
<strong>el</strong>
imperialismo
y
se
g<strong>en</strong>eralizaría
<strong>la</strong>
lucha
armada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
región,
<strong>la</strong>
cual
<br />

se
tornaría
un
esc<strong>en</strong>ario
de
cru<strong>en</strong>tas,
<strong>la</strong>rgas
y
difíciles
batal<strong>la</strong>s
que
más
tarde
o
<br />

temprano
llevarían
a
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
yanqui. 63 
Se
crearía
así
uno
de
<strong>lo</strong>s
tantos
Vietnam
<br />

que
él
convocó
a
crear
<strong>en</strong>
su
M<strong>en</strong>saje
a
<strong>lo</strong>s
pueb<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>
mundo,
dado
a
conocer
a
<br />

través
de
<strong>la</strong>
Tricontin<strong>en</strong>tal.
<br />

56.
Lo
que
hoy
puede
decirse
es
que
estos
int<strong>en</strong>tos
guerrilleros
‐muchos
de
<strong>lo</strong>s
cuales
<br />

cayeron
<strong>en</strong>
desviaciones
militaristas 64 ‐,
aunque
tuvieron
un
cierto
impacto
<strong>en</strong>
sus
<br />

respectivos
países,
no
llegaron
a
ser
refer<strong>en</strong>tes
de
importancia
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
nacional
<br />

























































<br />

61.
Marta
Harnecker,
Che:
consecu<strong>en</strong>cia
de
un
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,
op.cit.
pp.59‐60.
Pi<strong>en</strong>so
que
esa
es
una
de
<strong>la</strong>s
<br />

deformaciones
más
grandes
que
ha
sufrido
<strong>la</strong>
concepción
de
<strong>la</strong>
guerra
de
guerril<strong>la</strong>s
que
practicara
<strong>la</strong>
revolución
<br />

cubana
y
desarrol<strong>la</strong>ra
teóricam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
Che.
No
se
puede
concebir
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
como
algo
opuesto
e
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
<br />

movilización
de
<strong>la</strong>s
masas,
olvidando
que
expresam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
comandante
guerrillero
afirmaba
que
<strong>la</strong>
guerra
de
<br />

guerril<strong>la</strong>s
es
una
guerra
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
es
una
lucha
de
masas.
El
Che
pronosticaba
un
desastre
inevitable
a
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
<br />

pret<strong>en</strong>dieran
realizar
ese
tipo
de
guerra
sin
apoyo
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción.
Nunca
concibió
<strong>la</strong>
lucha
como
puram<strong>en</strong>te
militar,
<br />

sino
como
político­militar.
“La
guerril<strong>la</strong>
‐decía
<strong>el</strong>
Che‐
es
<strong>la</strong>
avanzada
numéricam<strong>en</strong>te
inferior
de
<strong>la</strong>
gran
mayoría
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>
que
no
ti<strong>en</strong>e
armas,
pero
que
expresa
<strong>en</strong>
su
vanguardia
<strong>la</strong>
voluntad
de
triunfo”.
(Ibid.
p.60).
<br />

62.
Regis
Debray,
Revolución
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revolución,
Cuadernos
de
<strong>la</strong>
revista
Casa
de
<strong>la</strong>s
Américas
Nº1,
La
Habana,
<br />

1967.
<br />

63.
Manu<strong>el</strong>
Piñeiro,
Mi
modesto
hom<strong>en</strong>aje
al
Che,
<strong>en</strong>trevista
realizada
por
Luis
Suárez,
Ivette
Zuazo
y
Ana
María
<br />

P<strong>el</strong>lón,
<strong>en</strong>
revista
Tricontin<strong>en</strong>tal
Nº37,
julio
1997,
pp.14‐23.
<br />

64.
Esta
desviación
fue
también
reconocida
por
<strong>lo</strong>s
comandantes
guerrilleros
que
he
<strong>en</strong>trevistado.
<br />

- - 40


salvo
algunas
excepciones
y,
muchas
veces,
fueron
sobredim<strong>en</strong>sionados
por
<strong>la</strong>s
<br />

fuerzas
de
derecha
para
legitimar
<strong>la</strong>
reducción
d<strong>el</strong>
ámbito
de
<strong>la</strong>s
libertades
públicas. 65 
<br />

57.
Más
tarde,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
revolucionaria
compr<strong>en</strong>dió
<strong>la</strong>s
limitaciones
de
<strong>la</strong>
<br />

desviación
foquista
y
creó
<strong>la</strong>s
l<strong>la</strong>madas
organizaciones
político‐militares,
expresando
<br />

a
través
de
este
nombre
su
compr<strong>en</strong>sión
de
que
<strong>lo</strong>s
aspectos
militares
de
<strong>la</strong>
lucha
<br />

debían
estar
dirigidos
por
una
organización
política.
Esta
d<strong>en</strong>ominación
buscaba
<br />

también
establecer
una
demarcación
con
<strong>la</strong>
concepción
de
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
<br />

respecto
a
sus
aparatos
militares 66 
y
se
acercaba
más
a
<strong>la</strong>
concepción
maoísta
de
cómo
<br />

dirigir
<strong>la</strong>
guerra
popu<strong>la</strong>r.
<br />

3. LA TRICONTINENTAL: PRIMER INTENTO POR UNIFICAR LAS FUERZAS REVOLUCIONARIAS DE<br />

TRES CONTINENTES<br />

58.
En
1966
se
c<strong>el</strong>ebró
<strong>en</strong>
La
Habana
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
Tricontin<strong>en</strong>tal, 67 
primer
<br />

int<strong>en</strong>to
por
unificar
<strong>la</strong>s
fuerzas
revolucionarias
antico<strong>lo</strong>nialistas
y
antimperialistas
de
<br />

tres
contin<strong>en</strong>tes:
Asia,
África
y
América
Latina,
paso
unitario
que
t<strong>en</strong>ía
su
anteced<strong>en</strong>te
<br />

más
cercano
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Organización
por
<strong>la</strong>
Solidaridad
de
<strong>lo</strong>s
Pueb<strong>lo</strong>s
de
África
y
Asia
<br />

(OSPAA),
c<strong>el</strong>ebrada
<strong>en</strong>
Conakry,
Guinea,
<strong>en</strong>
1960. 68 
<br />

59.
Dicha
Confer<strong>en</strong>cia
abogó
también
por
<strong>el</strong>
desarme
mundial,
<strong>la</strong>
destrucción
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ars<strong>en</strong>ales
atómicos,
<strong>el</strong>
cese
de
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>sión
internacional
y
<strong>la</strong>
soberanía
territorial
de
<strong>lo</strong>s
<br />

estados.
<br />

60.
Fruto
de
<strong>la</strong>
Tricontin<strong>en</strong>tal
se
crea
<strong>la</strong>
Organización
de
Solidaridad
de
<strong>lo</strong>s
Pueb<strong>lo</strong>s
de
<br />

África,
Asia
y
América
Latina
(OSPAAAL),
formada
por
organizaciones
revolucionarias
<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes
a
och<strong>en</strong>ta
y
dos
países,
con
<strong>el</strong>
objetivo
de
unificar
y
promover
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
de
liberación
<strong>en</strong>
esos
países,
sustituy<strong>en</strong>do
de
hecho
a
<strong>la</strong>
antigua
OSPAA.
<br />

























































<br />

65.
G.
Gaspar,
Guerril<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>...,
op.cit.
p.13.
<br />

66.
Aparatos
militares
que
se
dedicaban
más
a
<strong>la</strong>bores
de
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia
y
de
protección
de
sus
dirig<strong>en</strong>tes
que
a
una
<br />

real
preparación
para
una
<strong>posible</strong>
lucha
armada.
Trabajaban
más
bi<strong>en</strong>
con
un
criterio
insurreccional:
estar
<br />

preparados
para
<strong>el</strong>
caso
<strong>en</strong>
que
se
produjese
un
levantami<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r.
<br />

67.
La
influ<strong>en</strong>cia
emancipadora
que
<strong>la</strong>
región
afroasiática
estaba
ejerci<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
América
Latina
quedó
pat<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<br />

1961,
con
<strong>la</strong>
c<strong>el</strong>ebración
<strong>en</strong>
México
de
<strong>la</strong>
1ª
Confer<strong>en</strong>cia
Latinoamericana
por
<strong>la</strong>
Soberanía
Nacional,
La
<br />

Emancipación
Económica
y
<strong>la</strong>
Paz,
y
contribuyó
a
s<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>s
premisas
para
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
Tricontin<strong>en</strong>tal.
<br />

68.
La
idea
fue
propuesta
por
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>egación
cubana
que
participaba
como
observadora.
Y
só<strong>lo</strong>
se
pudo
poner
<strong>en</strong>
<br />

funcionami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
confer<strong>en</strong>cia
sigui<strong>en</strong>te,
c<strong>el</strong>ebrada
<strong>en</strong>
Winneba
<strong>en</strong>
1965.
Allí
se
constituyó
un
comité
<br />

organizador
de
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
parale<strong>lo</strong>
al
Secretariado
Perman<strong>en</strong>te
de
Solidaridad
Afroasiática,
compuesto
por
<br />

dieciocho
países,
seis
por
cada
uno
de
<strong>lo</strong>s
tres
contin<strong>en</strong>tes.
Por
<strong>la</strong>
parte
asiática
participaron
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
comité
<br />

preparatorio
<strong>la</strong>
URSS,
China,
Japón,
India,
Indonesia
y
Vietnam
d<strong>el</strong>
Sur.
Por
África
participaron
<strong>la</strong>
RAU,
Arg<strong>el</strong>ia,
<br />

Ghana,
Guinea,
Tanzania
y
Sudáfrica.
Por
<strong>la</strong>
parte
<strong>la</strong>tinoamericana
participaron
Uruguay,
con
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Izquierda
de
<br />

Liberación
(FIDEL),
Chile
con
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
Popu<strong>la</strong>r
(FRAP),
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
con
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
de
Liberación
Nacional
<br />

(FLN),
Guatema<strong>la</strong>
con
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas
Reb<strong>el</strong>des
(FAR),
Cuba
y
su
Partido
Unificado
de
<strong>la</strong>
Revolución
Socialista
<br />

(PURS),
y
México
con
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
de
Liberación
Nacional
(MLN).
Fruto
de
<strong>la</strong>
composición
de
poderes,
<strong>la</strong>s
dos
<br />

mayores
pot<strong>en</strong>cias
socialistas,
<strong>la</strong>
URSS
y
China,
fueron
progresivam<strong>en</strong>te
convirti<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
organización
afroasiática
<br />

<strong>en</strong>
ar<strong>en</strong>a
pública
de
v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción
de
sus
polémicas.
<br />

- - 41


61.
Como
este
esfuerzo
unitario
tricontin<strong>en</strong>tal
se
desarrolló
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mom<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
que
<br />

más
agudam<strong>en</strong>te
se
manifestaron
<strong>la</strong>s
diverg<strong>en</strong>cias
chino‐soviéticas
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
<br />

Movimi<strong>en</strong>to
Comunista
Internacional,
<strong>la</strong>
organización
que
surgió
de
dicha
Confer<strong>en</strong>cia
<br />

se
convirtió
<strong>en</strong>
un
medio
ineficaz
para
combatir
<strong>el</strong>
imperialismo
debido
a
que
más
de
<br />

un
movimi<strong>en</strong>to
de
liberación
nacional
se
dividió
por
esta
polémica. 69 
Es
importante
<br />

seña<strong>la</strong>r
que
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
de
Cuba
supuso
una
fuerza
moderadora
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<br />

<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
estatales,
mayoritarios
<strong>en</strong>
número,
y
<strong>lo</strong>s
de
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
de
<br />

liberación
nacional,
ya
que,
aunque
este
país
se
dec<strong>la</strong>raba
un
estado
socialista,
no
<br />

r<strong>en</strong>unció
a
prestar
su
apoyo
a
estos
movimi<strong>en</strong>tos.
<br />

62.
Tras
<strong>la</strong>
Primera
Confer<strong>en</strong>cia
Tricontin<strong>en</strong>tal,
<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>egaciones
de
América
Latina
<br />

sostuvieron
una
reunión
con
<strong>el</strong>
Buró
Político
d<strong>el</strong>
Partido
Comunista
de
Cuba,
donde
se
<br />

discutió
acerca
de
<strong>lo</strong>s
problemas
estratégicos
que
prov<strong>en</strong>ían
d<strong>el</strong>
conflicto
<br />

chino‐soviético.
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
consideración
estos
problemas
se
acordó
crear
una
<br />

organización
de
carácter
puram<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>tinoamericano,
con
<strong>la</strong>
idea
de
coordinar
<strong>la</strong>s
<br />

luchas
y
<strong>la</strong>
solidaridad
con
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
armados
de
América
Latina.
De
ahí
surgió
<br />

<strong>la</strong>
idea
de
crear
<strong>la</strong>
Organización
Latinoamericana
de
Solidaridad
(OLAS),
cuya
Primera
<br />

Confer<strong>en</strong>cia
tuvo
lugar
<strong>en</strong>
La
Habana
<strong>en</strong>
julio
de
1967.
<br />

63.
Desde
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
Tricontin<strong>en</strong>tal
se
había
puesto
de
manifiesto
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
<br />

dos
corri<strong>en</strong>tes
marcadam<strong>en</strong>te
difer<strong>en</strong>ciadas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>lo</strong>s
criterios
<br />

táctico‐estratégicos
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
lucha
para
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
poder
político
d<strong>en</strong>tro
<br />

de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Los
resultados
de
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
constituyeron
un
triunfo
de
<strong>la</strong>s
<br />

posiciones
revolucionarias
sust<strong>en</strong>tadas
por
Cuba
y
por
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
de
liberación
<br />

nacional
d<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te.
Fr<strong>en</strong>te
a
estas
posiciones,
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
Partidos
<br />

Comunistas
de
América
Latina 70 
def<strong>en</strong>dieron
sistemáticam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
posibilidad
de
llegar
<br />

al
poder
mediante
formas
de
lucha
no
militares,
<strong>lo</strong>
que
estaba
<strong>en</strong>
contradicción
con
<strong>lo</strong>s
<br />

principios
fundam<strong>en</strong>tales
acordados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia;
eso
implicaba
que
tampoco
<br />

aceptaran
que
<strong>la</strong>
lucha
armada
tuviera
un
carácter
contin<strong>en</strong>tal.
Por
otra
parte,
se
<br />

negaron
a
apoyar
<strong>la</strong>
cond<strong>en</strong>a
a
<strong>lo</strong>s
países
socialistas
de
<strong>la</strong>
línea
soviética
que
<strong>en</strong>tonces
<br />

les
prestaban
ayuda
financiera.
<br />

64.
La
OLAS
no
volvió
a
reunirse
más.
Desapareció
por
inercia.
Pocos
meses
después
<br />

moría
<strong>el</strong>
Che
<strong>en</strong>
Bolivia
y
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
guerrilleros
iban
desapareci<strong>en</strong>do
uno
tras
<br />

otro
salvo
excepciones,
una
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
es
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
guerrillero
co<strong>lo</strong>mbiano,
cuyo
<br />

orig<strong>en</strong>
es
anterior
a
<strong>la</strong>
revolución
cubana.
<br />

65.
Ya
a
inicios
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
se
vio
c<strong>la</strong>ro,
según
Fernando
Martínez,
que
fal<strong>la</strong>ban
<br />

dos
premisas
básicas
d<strong>el</strong>
proyecto
revolucionario
cubano:
primero,
<strong>el</strong>
triunfo
de
<br />

revoluciones
<strong>en</strong>
América
Latina,
imprescindible
para
formar
una
nueva
alianza
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

69.
La
discusión
se
c<strong>en</strong>tró
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
posibilidad
de
disolver
<strong>la</strong>
Organización
Afroasiática
<strong>en</strong>
favor
de
una
coordinación
<br />

tricontin<strong>en</strong>tal,
posición
def<strong>en</strong>dida
por
<strong>la</strong>
URSS,
o
crear
una
organización
<strong>la</strong>tinoamericana
de
solidaridad,
que
se
<br />

re<strong>la</strong>cionase
con
<strong>la</strong>
afroasiática
precisam<strong>en</strong>te
mediante
<strong>la</strong>
Tricontin<strong>en</strong>tal,
posición
esta
última
que
def<strong>en</strong>día
China.
<br />

Esta
pugna
de
intereses
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
dos
grandes
pot<strong>en</strong>cias
arrastraron
a
<strong>la</strong>
controversia
a
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
<br />

organizaciones
revolucionarias
y
tuvo
como
resultado
que
<strong>la</strong>s
fuerzas
se
po<strong>la</strong>rizas<strong>en</strong>
para
def<strong>en</strong>der
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<br />

cada
una
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s.

<br />

70.
Exceptuando
<strong>el</strong>
Partido
Comunista
Dominicano
y
<strong>el</strong>
Guatemalteco.
<br />

- - 42


campo
económico,
político,
militar
y
cultural
que
permitiera
<strong>la</strong>
expansión
y,
por
tanto,
<strong>la</strong>
<br />

vida
d<strong>el</strong>
proyecto;
segundo,
<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>gro
de
<strong>lo</strong>
que
se
l<strong>la</strong>mó
desarrol<strong>lo</strong>
económico
socialista
<br />

ac<strong>el</strong>erado,
esto
es,
un
grado
sufici<strong>en</strong>te
de
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
económica.
Terminaba
[así]
<br />

<strong>en</strong>tonces
<strong>la</strong>
primera
etapa
d<strong>el</strong>
proceso
abierto
con
<strong>el</strong>
triunfo
revolucionario
de
<strong>en</strong>ero
de
<br />

1959. 71 
<br />

66.
Imaginemos
<strong>lo</strong>
que
hubiese
ocurrido
si
se
hubiese
expandido
<strong>la</strong>
o<strong>la</strong>
revolucionaria
<br />

por
América
Latina,
como
<strong>lo</strong>
esperaban
también
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
cubanos.
¡Cuán
<br />

difer<strong>en</strong>te
habría
sido
<strong>el</strong>
destino
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
y,
<strong>en</strong>
concreto,
su
re<strong>la</strong>ción
con
<br />

<strong>la</strong>
URSS!
<br />

4. POLÉMICA CHINO-SOVIÉTICA Y DIVISIÓN DEL CAMPO SOCIALISTA (1967)<br />

67.
La
polémica
chino‐soviética
‐detrás
de
<strong>la</strong>
cual
se
escondían
afanes
hegemonistas
<br />

de
cada
una
de
<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias
socialistas‐
culminó
finalm<strong>en</strong>te
con
<strong>la</strong>
ruptura
<br />

d<strong>el</strong>
campo
socialista
<strong>en</strong>
1967.
Este
fue
un
duro
golpe
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
La
gran
familia
<br />

formada
hasta
<strong>en</strong>tonces
por
todos
<strong>lo</strong>s
países
socialistas
y
<strong>lo</strong>s
que
habían
empr<strong>en</strong>dido
<br />

procesos
de
liberación
nacional
bajo
su
alero,
se
dividió.
<br />

68.
Esta
situación
introdujo
nuevos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
polémicos.
D<strong>el</strong>
debate
ideológico
se
<br />

pasó
a
<strong>la</strong>s
diatribas
y
acusaciones
mutuas.
Los
partidos
comunistas
se
escindieron:
<br />

nacieron
<strong>lo</strong>s
autod<strong>en</strong>ominados
partidos
comunistas
marxista‐l<strong>en</strong>inistas.
<br />

69.
Las
organizaciones
armadas
se
po<strong>la</strong>rizaron
<strong>en</strong>tre
organizaciones
de
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
pro
<br />

cubana
‐cuya
táctica
buscaba
un
des<strong>en</strong><strong>la</strong>ce
más
rápido
de
<strong>la</strong>
guerra‐
y
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
<br />

def<strong>en</strong>dían
<strong>la</strong>
tesis
de
Mao
Tse
Tung
de
<strong>la</strong>
guerra
popu<strong>la</strong>r
pro<strong>lo</strong>ngada.
Estas
últimas
se
<br />

preocupaban
más
por
hacer
un
trabajo
de
masas,
ya
que
concebían
<strong>la</strong>
guerra
con
una
<br />

mayor
participación
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>.
<br />

5. MOVIMIENTO DE REFORMA UNIVERSITARIA (SEGUNDO QUINQUENIO DE LOS SESENTA)<br />

70.
A
mediados
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
y
coincidi<strong>en</strong>do
tanto
con
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
estudiantil
<br />

norteamericano
<strong>en</strong>
demanda
d<strong>el</strong>
desarme
nuclear
y
<strong>en</strong>
oposición
a
ser
reclutados
para
<br />

<strong>la</strong>
guerra
de
Vietnam, 72 
como,
más
tarde,
con
<strong>el</strong>
mayo
francés
de
1968
‐<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
<br />

estudiantes
universitarios
parisinos
<strong>en</strong>cabezan
un
movimi<strong>en</strong>to
de
rechazo
al
gobierno
<br />

que
<strong>lo</strong>gra
comprometer
a
amplios
sectores
obreros
<strong>en</strong>
una
hu<strong>el</strong>ga
g<strong>en</strong>eral
que
paraliza
<br />

al
país
por
más
de
una
semana‐,
<strong>en</strong>
varios
países
de
América
Latina
se
produc<strong>en</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
estudiantiles
de
gran
<strong>en</strong>vergadura.
Su
máxima
expresión
fue
<strong>el</strong>
mexicano
<br />

que
<strong>lo</strong>gró
movilizar
a
ci<strong>en</strong>tos
de
miles
de
jóv<strong>en</strong>es
‐<strong>la</strong>s
manifestaciones
más
grandes
<br />

























































<br />

71.
Fernando
Martínez
Heredia,
Izquierda
y
marxismo
<strong>en</strong>
Cuba,
<strong>en</strong>
revista
Temas
Nº3,
La
Habana,
Cuba,
1995,
p.21.
<br />

72.
Este
movimi<strong>en</strong>to
se
inicia
<strong>en</strong>
1965
y
se
exti<strong>en</strong>de
hasta
1975
<strong>en</strong>
que
triunfa
<strong>la</strong>
Revolución
Vietnamita
(E.
<br />

Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.241).
<br />

- - 43


después
de
<strong>la</strong>
Revolución
de
1910 73 ‐
y
terminó
con
<strong>la</strong>
cru<strong>en</strong>ta
masacre
de
T<strong>la</strong>te<strong>lo</strong>lco
<strong>el</strong>
<br />

2
de
octubre
de
1968,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
murieron
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares
de
jóv<strong>en</strong>es. 74 
<br />

71.
Junto
a
estas
manifestaciones
estudiantiles,
se
dan
procesos
de
reforma
<br />

universitaria
que,
por
un
<strong>la</strong>do,
abr<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
puertas
de
<strong>la</strong>
universidad
a
un
amplio
sector
<br />

de
estudiantes
que
antes
no
t<strong>en</strong>ía
acceso
a
<strong>el</strong><strong>la</strong>
y,
por
otra,
buscan
poner
a
<strong>la</strong>
<br />

universidad
al
servicio
de
<strong>la</strong>
sociedad. 75 
<br />

72.
Este
estallido
estudiantil
que
se
produce
casi
simultáneam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
más
<br />

diversos
países
d<strong>el</strong>
orbe
ti<strong>en</strong>e
una
base
objetiva,
como
<strong>lo</strong>
explica
<strong>el</strong>
historiador
Eric
<br />

Hobsbawm:
mi<strong>en</strong>tras
a
partir
de
<strong>lo</strong>s
años
cincu<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
campo
se
vaciaba
y
crecían
<strong>en</strong>
<br />

forma
ac<strong>el</strong>erada
<strong>la</strong>s
ciudades,
se
producía,
al
mismo
tiempo,
un
rápido
crecimi<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
universitaria.
En
<strong>lo</strong>s
países
más
avanzados
<strong>la</strong>
cifra,
que
alcanzaba
a
<br />

dec<strong>en</strong>as
de
miles
antes
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial,
se
<strong>el</strong>eva
a
mil<strong>lo</strong>nes
<strong>en</strong>
só<strong>lo</strong>
<br />

veinte
años.
Los
campus
universitarios
‐que
conc<strong>en</strong>traban
más
estudiantes
que
<br />

cualquier
de
<strong>la</strong>s
grandes
industrias‐
pasaron
a
repres<strong>en</strong>tar
espacios
estratégicos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

lucha
por
<strong>lo</strong>s
cambios
sociales. 76 
Algo
simi<strong>la</strong>r
aunque
<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>or
esca<strong>la</strong>
ocurría
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
países
de
América
Latina.
<br />

























































<br />

73.
Heberto
Castil<strong>lo</strong>,
1968
­
El
principio
d<strong>el</strong>
poder,
<strong>en</strong>
revista
Proceso,
México,
1980,
p.13.
<br />

74.
Hasta
ahora
nunca
se
ha
<strong>lo</strong>grado
precisar
<strong>el</strong>
dato
exacto
a
pesar
de
<strong>lo</strong>s
esfuerzos
que
han
realizado
varias
<br />

comisiones
de
trabajo
sobre
<strong>el</strong>
tema.
El
dato
oficial
d<strong>el</strong>
gobierno
hab<strong>la</strong>ba
de
una
treint<strong>en</strong>a
de
muertos,
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
<br />

internacional
manejaba
<strong>la</strong>
cifra
de
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as.
<br />

75.
En
El
Salvador,
<strong>la</strong>
reforma
universitaria
se
com<strong>en</strong>zó
a
realizar
a
partir
de
1963
(conversación
con
Schafik
Handal,
<br />

14
<strong>en</strong>ero
1998)
bajo
<strong>la</strong>
rectoría
de
Fabio
Castil<strong>lo</strong>
y
consistió
<strong>en</strong>
una
reforma
curricu<strong>la</strong>r
que
fue
muy
importante:
se
<br />

actualizaron
<strong>lo</strong>s
cont<strong>en</strong>idos
ci<strong>en</strong>tíficos
de
<strong>la</strong>
educación
superior,
se
comi<strong>en</strong>za
a
<strong>en</strong>señar
marxismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Facultad
de
<br />

Economía
y
luego
<strong>en</strong>
otras
facultades;
al
mismo
tiempo
se
modificaron
<strong>lo</strong>s
criterios
de
contratación
d<strong>el</strong>
cuerpo
de
<br />

profesores,
priorizando
a
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
más
progresistas
y;
se
abrieron
nuevas
carreras,
como
<strong>la</strong>s
de
ci<strong>en</strong>cias
sociales.
<br />

Por
otra
parte,
<strong>la</strong>
universidad
se
abrió
al
ingreso
masivo
de
estudiantes
(pasa
de
dos
mil
a
diez
mil
alumnos
<strong>en</strong>
tres
<br />

años)
y
se
amplió
<strong>el</strong>
número
de
becarios
a
través
d<strong>el</strong>
sistema
de
estudiantes­resid<strong>en</strong>tes,
para
alumnos
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
<br />

interior
de
<strong>la</strong>
República
y
de
sectores
popu<strong>la</strong>res
que
no
contaban
con
condiciones
apropiadas
para
<strong>el</strong>
estudio
<strong>en</strong>
sus
<br />

hogares.
Pero
sin
duda
<strong>el</strong>
cambio
más
significativo
fue
<strong>la</strong>
creación
d<strong>el</strong>
sistema
de
ext<strong>en</strong>sión
universitaria,
a
través
d<strong>el</strong>
<br />

cual
se
com<strong>en</strong>zaron
a
impartir
cursil<strong>lo</strong>s
de
formación
para
obreros,
<strong>lo</strong>
que
permitió
proyectar
<strong>la</strong>
universidad
al
pueb<strong>lo</strong>
<br />

y
comprometer<strong>la</strong>
políticam<strong>en</strong>te.
Prueba
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
empezó
a
jugar
<strong>la</strong>
universidad
es
<strong>el</strong>
hecho
de
que
su
rector,
<br />

Fabio
Castil<strong>lo</strong>,
fuese
nominado
candidato
a
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
República
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
de
1967.
(Roberto
Roca,
La
<br />

Universidad
cantera
de
cuadros,
<strong>en</strong>trevista
inédita
realizada
por
Marta
Harnecker,
julio
1990).
<br />

En
Chile,
por
su
parte,
<strong>el</strong>
proceso
de
reforma
universitaria
comi<strong>en</strong>za
<strong>en</strong>
1967
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
no
está
directam<strong>en</strong>te
<br />

influido
por
<strong>el</strong>
mayo
francés.
Ricardo
Krebs,
<strong>en</strong>
su
Historia
de
<strong>la</strong>
Pontificia
Universidad
Católica
de
Chile,
sosti<strong>en</strong>e
<br />

que
ya
a
fines
de
<strong>lo</strong>s
cincu<strong>en</strong>ta
habían
surgido
inquietudes,
t<strong>en</strong>siones
y
debates
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
escue<strong>la</strong>
de
Arquitectura
de
esa
<br />

universidad,
destacándose
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>
profesor
Fernando
Castil<strong>lo</strong>
Ve<strong>la</strong>sco.
A
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
1966
se
habían
multiplicado
<strong>la</strong>s
<br />

reuniones,
asambleas
y
manifestaciones
y
ya
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
67
se
había
<strong>en</strong>trado
a
un
período
de
franca
convulsión
interna,
<br />

e<strong>la</strong>borándose
<strong>el</strong>
15
de
julio
de
1967
un
P<strong>la</strong>n
de
Reestructuración
de
<strong>la</strong>
Facultad
de
Arquitectura.
(Op.cit.
p.935).
<br />

Por
otra
parte,
es
importante
no
olvidar
que
se
trata
de
una
segunda
o<strong>la</strong>
de
reformas
universitarias,
ya
que
<strong>la</strong>
<br />

primera
había
t<strong>en</strong>ido
lugar
a
fines
de
<strong>lo</strong>s
años
veinte,
si<strong>en</strong>do
su
punto
de
partida
<strong>la</strong>
Reforma
Universitaria
de
<br />

Córdoba.
<br />

76.
E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
pp.297‐304.
<br />

- - 44


73.
Esta
multitud
de
jóv<strong>en</strong>es
eran
un
factor
nuevo
tanto
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cultura
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

política.
Eran,
al
decir
de
Hobsbawm,
transnacionales,
por
su
capacidad
de
desp<strong>la</strong>zarse
<br />

y
comunicar
con
facilidad
y
rapidez
sus
ideas
y
experi<strong>en</strong>cias
más
allá
de
<strong>la</strong>s
fronteras
<br />

de
sus
respectivos
países.
Y
no
só<strong>lo</strong>
eran
políticam<strong>en</strong>te
radicales
y
exp<strong>lo</strong>sivos,
sino
que
<br />

poseían
una
gran
eficacia
para
<strong>lo</strong>grar
hacer
trasc<strong>en</strong>der
a
niv<strong>el</strong>
nacional,
e
incluso
<br />

internacional,
<strong>el</strong>
descont<strong>en</strong>to
político
y
social
que
<strong>en</strong>carnaban.
En
países
sometidos
a
<br />

dictaduras
militares
‐pero
que
respetaban
<strong>la</strong>
autonomía
universitaria‐
eran
a
m<strong>en</strong>udo
<br />

<strong>el</strong>
grupo
social
más
apto
para
empr<strong>en</strong>der
acciones
políticas
colectivas. 77 
<br />

74.
Descont<strong>en</strong>tos
con
<strong>la</strong>s
condiciones
físicas
que
<strong>en</strong>contraban
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
universidades,
<br />

cuyos
recintos
no
estaban
preparados
para
asumir
tal
ava<strong>la</strong>ncha
de
alumnos;
<br />

inquietos
por
<strong>el</strong>
incierto
horizonte
<strong>la</strong>boral
que
les
pres<strong>en</strong>taba
una
sociedad
que
<br />

tampoco
estaba
preparada
para
acoger
a
tal
número
de
egresados;
s<strong>en</strong>sibilizados
con
<br />

<strong>la</strong>s
desigualdades
sociales
exist<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
sus
países
y,
<strong>en</strong>
muchos
casos,
admiradores
<br />

de
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
estos
jóv<strong>en</strong>es,
se
tornaron
un
factor
pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
<br />

exp<strong>lo</strong>sivo,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
constituían
un
fr<strong>en</strong>te
común
con
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
<br />

masas
urbano
y
campesino
<strong>en</strong>
asc<strong>en</strong>so.
<br />

75.
Como
resultado
de
estos
procesos
de
lucha
estudiantil
y
de
reforma
universitaria,
<br />

<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
va
conquistando
cada
vez
más
espacios
universitarios.
<br />

En
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
se
hace
una
crítica
al
sistema
imperante
y
se
e<strong>la</strong>boran
propuestas
<br />

alternativas.
Los
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
empiezan
a
nutrirse
de
<strong>lo</strong>s
resultados
de
estas
<br />

investigaciones.
<br />

76.
Según
Agustín
Cueva
se
trata
de
una
época
de
oro
de
nuestras
ci<strong>en</strong>cias
sociales, 78 
<br />

que
por
primera
vez
dejan
de
ser
una
mera
caja
de
resonancia
de
<strong>lo</strong>
que
se
pi<strong>en</strong>sa
<strong>en</strong>
<br />

Europa
o
Estados
Unidos.
Se
e<strong>la</strong>bora
una
teoría
propia:
<strong>la</strong>
teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia 79 
<br />

que
ti<strong>en</strong>e
amplia
difusión
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te.
<br />

























































<br />

77.
E.
Hobsbawm,
Ibid.
p.300.
<br />

78.
A.
Cueva,
El
marxismo
<strong>la</strong>tinoamericano...,
op.cit
p.27.
<br />

79.
La
teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
p<strong>la</strong>ntea
que
no
existe
posibilidad
de
desarrol<strong>lo</strong>
capitalista
autónomo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
<br />

América
Latina
(Vania
Bambirra,
Teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia:
una
anticrítica,
Ed.
Era,
México,
1978,
p.18).
Hasta
<br />

<strong>en</strong>tonces
había
primado
<strong>la</strong>
teoría
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
que
ponía
<strong>el</strong>
énfasis
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tránsito
desde
una
sociedad
atrasada
<br />

(tradicional,
feudal)
hacia
una
sociedad
moderna
o
desarrol<strong>la</strong>da.
Este
énfasis
suponía
que
<strong>lo</strong>s
problemas
por
<br />

resolver
se
originaban
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
po<strong>lo</strong>
atrasado
de
estas
economías,
de
ahí
que
<strong>el</strong>
análisis
ci<strong>en</strong>tífico
se
conc<strong>en</strong>traba
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

obstácu<strong>lo</strong>s
que
podían
existir
<strong>en</strong>
estos
países
que
podían
explicar
su
atraso
(Theotonio
Dos
Santos,
La
crisis
de
<strong>la</strong>
<br />

teoría
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
y
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
de
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
América
Latina;
Boletín
Nº3,
C<strong>en</strong>tro
de
Estudios
<br />

Socioeconómicos
e
Instituto
de
Administración
(INSORA),
Universidad
de
Chile,
Santiago
de
Chile,
1968,
(mimeo),
<br />

p.20).
<br />

El
mode<strong>lo</strong>
de
desarrol<strong>lo</strong>
que
se
había
e<strong>la</strong>borado
a
partir
de
este
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
confiaba
básicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
efectos
<br />

económicos,
sociales,
políticos
e
ideológicos
progresivos
de
<strong>la</strong>
industrialización,
pero
pronto
se
pudo
constatar
que
<strong>el</strong>
<br />

proceso
de
industrialización
<strong>en</strong>
nuestros
países
no
<strong>el</strong>iminaba
gran
parte
de
<strong>lo</strong>s
obstácu<strong>lo</strong>s
atribuidos
a
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

tradicional,
sino
que
creaba
otros
nuevos
que
habían
conducido
a
América
Latina
a
una
crisis
g<strong>en</strong>eral.
De
tal
crisis
<br />

nace
<strong>el</strong>
concepto
de
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
como
<strong>posible</strong>
factor
explicativo
de
esta
situación
paradojal.
Se
trata
de
explicar
por
<br />

qué
nosotros
no
nos
hemos
desarrol<strong>la</strong>do
de
<strong>la</strong>
misma
manera
que
<strong>lo</strong>s
países
hoy
desarrol<strong>la</strong>dos
[...].
(Ibid.
p.21).
<br />

- - 45


77.
Por
otra
parte,
se
introduc<strong>en</strong>,
por
primera
vez,
<strong>lo</strong>s
estudios
sistemáticos
de
<br />

marxismo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
programas
universitarios.
Era
un
marxismo
peculiar,
de
ori<strong>en</strong>tación
<br />

marcadam<strong>en</strong>te
universitaria,
nacía
de
<strong>la</strong>s
au<strong>la</strong>s
y
no
de
<strong>la</strong>
práctica
política. 80 
El
<br />

p<strong>en</strong>sador
más
difundido
era
<strong>el</strong>
filósofo
francés
Louis
Althusser. 81 
Esta
situación
explica
<br />

por
qué
mi
manual:
Los
conceptos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
materialismo
histórico 82 ,
<br />

publicado
<strong>en</strong>
1969,
ha
t<strong>en</strong>ido
una
difusión
tan
grande. 83 
<br />

78.
La
editorial
mexicana
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
dirigida
por
Arnaldo
Orfi<strong>la</strong>
‐un
destacado
<br />

int<strong>el</strong>ectual
arg<strong>en</strong>tino
y
partidario
de
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
revolucionarios‐
responsable
de
<br />

<strong>la</strong>
publicación
de
<strong>lo</strong>s
libros
de
Althusser,
de
mi
manual,
y
de
muchos
otros
libros
de
<br />












































































































































































<br />

La
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
es
una
situación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cual
un
cierto
grupo
de
países
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
su
economía
condicionada
por
<strong>el</strong>
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
y
expansión
de
otra
economía
a
<strong>la</strong>
cual
<strong>la</strong>
propia
está
sometida.
La
re<strong>la</strong>ción
de
interdep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
dos
o
<br />

más
economías,
y
<strong>en</strong>tre
éstas
y
<strong>el</strong>
comercio
mundial,
asume
<strong>la</strong>
forma
de
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
cuando
algunos
países
(<strong>lo</strong>s
<br />

dominantes)
pued<strong>en</strong>
expandirse
y
auto­impulsarse,
<strong>en</strong>
tanto
que
otros
países
(<strong>lo</strong>s
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes)
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>
pued<strong>en</strong>
hacer
<br />

como
reflejo
de
esa
expansión,
que
puede
actuar
positiva
y/o
negativam<strong>en</strong>te
sobre
su
desarrol<strong>lo</strong>
inmediato.
De
<br />

cualquier
forma,
<strong>la</strong>
situación
[...]
de
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
conduce
a
una
situación
g<strong>lo</strong>bal
de
<strong>lo</strong>s
países
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
que
<strong>lo</strong>s
<br />

sitúa
<strong>en</strong>
retraso
y
bajo
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
países
dominantes.
<br />

Los
países
dominantes
dispon<strong>en</strong>
de
capitales,
recursos
tecnológicos,
comerciales
y
condiciones
sociopolíticas
que
<br />

les
permit<strong>en</strong>
imponer
a
<strong>lo</strong>s
países
que
carec<strong>en</strong>
de
estos
recursos
condiciones
de
exp<strong>lo</strong>tación,
es
decir,
condiciones
<br />

para
extraerles
parte
de
<strong>lo</strong>s
exced<strong>en</strong>tes
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
produc<strong>en</strong>.
[...]
La
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
está,
pues,
fundada
<strong>en</strong>
una
división
<br />

internacional
d<strong>el</strong>
trabajo
que
permite
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
industrial
[<strong>en</strong>]
algunos
países
y
limita
este
mismo
desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<br />

otros,
sometiéndo<strong>lo</strong>s
a
<strong>la</strong>s
condiciones
de
crecimi<strong>en</strong>to
inducidas
por
<strong>lo</strong>s
c<strong>en</strong>tros
de
dominación
mundial
(Ibid.
p.27).
<br />

D<strong>el</strong>
análisis
de
<strong>la</strong>
“teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia”
se
deduce
que
no
exist<strong>en</strong>
burguesías
nacionales
progresistas
<strong>en</strong>
<br />

nuestros
países,
es
decir,
que
esta
c<strong>la</strong>se,
para
sobrevivir
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
condiciones
actuales
d<strong>el</strong>
capitalismo,
no
ti<strong>en</strong>e
otra
<br />

opción
que
asociarse,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
condición
de
socio
m<strong>en</strong>or,
al
capital
extranjero.
[...]
(V.
Bambirra,
Teoría
de
<strong>la</strong>
<br />

dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia...,
op.cit.
p.18).
<br />

80.
E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.443.
<br />

81.
Me
parece
interesante
al
respecto
<strong>el</strong>
testimonio
de
Tomás
Moulián,
conocido
soció<strong>lo</strong>go
chil<strong>en</strong>o
y
compañero
de
<br />

ruta
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
años:
Mi
g<strong>en</strong>eración,
desde
1967
<strong>en</strong>
reci<strong>en</strong>te
ruptura
con
<strong>el</strong>
social­cristianismo,
se
sintió
atraída
por
<br />

<strong>el</strong>
marxismo
revitalizado
por
Althusser.
Este
<strong>lo</strong>
despojó
de
<strong>lo</strong>s
residuos
mecanicistas
y
economicistas,
<strong>lo</strong>
dotó
de
un
<br />

nuevo
rigor
conceptual
y
además
abrió
puertas
al
diá<strong>lo</strong>go
con
otras
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
culturales.
[...]
nos
atrajo
que
fuera
<br />

una
afirmación
y
una
crítica.
[...]
Era
una
obra
que
proporcionaba
c<strong>la</strong>ves
y
pistas
para
ad<strong>en</strong>trarse
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
<br />

marxista.
Liberaba
al
materialismo
histórico
de
<strong>lo</strong>s
habituales
ropajes
triviales;
asumía
<strong>la</strong>
crítica
d<strong>el</strong>
pasado
teórico
<br />

pero
afirmaba
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
int<strong>el</strong>ectual
d<strong>el</strong>
marxismo,
deteriorado
por
años
de
conformismo.
(Tomás
Moulián,
<br />

Democracia
y
Socialismo
<strong>en</strong>
Chile,
Ed.
FLACSO,
Santiago
de
Chile,
<strong>en</strong>ero
1982,
pp.9‐10).
<br />

82.
Marta
Harnecker,
Los
conceptos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
materialismo
histórico,
Sig<strong>lo</strong>
XXI
editores,
México,
59ª
ed.
<br />

1994.
<br />

83.
De
este
libro,
cuyo
orig<strong>en</strong>
fueron
unas
notas
modestas
para
un
curso
que
impartí
a
un
grupo
de
militantes
<br />

revolucionarios
<strong>en</strong>
París,
han
circu<strong>la</strong>do
por
<strong>el</strong>
mundo
de
hab<strong>la</strong>
hispana,
para
mi
sorpresa,
alrededor
de
un
millón
de
<br />

ejemp<strong>la</strong>res.
Y
a
pesar
d<strong>el</strong>
desc<strong>en</strong>so
d<strong>el</strong>
interés
por
<strong>el</strong>
marxismo
luego
de
<strong>la</strong>
caída
d<strong>el</strong>
socialismo
de
Europa
d<strong>el</strong>
Este,
<br />

sigue
usándose
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
universidades
<strong>la</strong>tinoamericanas
y,
según
supe,
también
<strong>en</strong>
Francia
y
Bélgica.
Estoy
<br />

consci<strong>en</strong>te
de
que
debería
corregir
nuevam<strong>en</strong>te,
revisando
expresiones
que
se
han
prestado
a
interpretaciones
<br />

incorrectas,
ampliando
algunos
temas,
modificando
otros.
Si
no
<strong>lo</strong>
he
hecho
es
por
haber
estado
completam<strong>en</strong>te
<br />

absorbida
<strong>en</strong>
un
esfuerzo
de
compi<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
memoria
histórica
de
América
Latina,
a
través
de
una
serie
de
<br />

<strong>en</strong>trevistas
con
sus
más
destacados
cuadros
políticos
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
y
movimi<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res.
<br />

- - 46


ori<strong>en</strong>tación
marxista,
juega
un
pap<strong>el</strong>
muy
importante
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
formación
de
<strong>la</strong>s
<br />

g<strong>en</strong>eraciones
de
jóv<strong>en</strong>es
universitarios
de
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
época.
Durante
una
década,
<strong>lo</strong>s
<br />

grupos
y
partidos
de
<strong>izquierda</strong>,
<strong>la</strong>s
comunidades
eclesiales
de
base,
<strong>lo</strong>s
estudiantes
de
<br />

ci<strong>en</strong>cias
sociales,
<strong>lo</strong>s
nacionalistas
revolucionarios,
<strong>lo</strong>s
descont<strong>en</strong>tos
con
<strong>la</strong>s
situaciones
<br />

de
miseria
y
exp<strong>lo</strong>tación,
acud<strong>en</strong>
al
acervo
de
Sig<strong>lo</strong>
XXI
para
informarse,
crearse
un
<br />

horizonte
de
expectativas
revolucionarias,
definir
y
redefinir
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
su
acción. 84 
<br />

6. INVASIÓN DE LA URSS A CHECOSLOVAQUIA (20 AGOSTO 1968)<br />

79.
El
20
de
agosto
de
1968
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
a
niv<strong>el</strong>
mundial
es
golpeada
por
<strong>la</strong>
invasión
<br />

de
tropas
d<strong>el</strong>
Pacto
de
Varsovia
a
Checos<strong>lo</strong>vaquia,
con
<strong>el</strong>
objetivo
de
det<strong>en</strong>er
un
<br />

proceso
de
drásticas
reformas
políticas
y
económicas
iniciadas
por
<strong>el</strong>
sector
<br />

reformista
‐mayoritario
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
partido
comunista
de
ese
país‐.
Este
sector
había
<br />

destituido
a
Novosty
de
su
cargo
como
secretario
g<strong>en</strong>eral
insta<strong>la</strong>ndo
<strong>en</strong>
él
a
Alexander
<br />

Dubcek.
Esta
situación
a<strong>la</strong>rmó
al
resto
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
Pacto
de
Varsovia,
excepto
<br />

Rumania.
Las
t<strong>en</strong>siones
<strong>en</strong>tre
Praga
y
Moscú
se
ac<strong>en</strong>tuaron.
En
este
contexto,
<strong>el</strong>
4
de
<br />

julio
de
1968,
ci<strong>en</strong>tíficos,
int<strong>el</strong>ectuales
y
políticos
checos<strong>lo</strong>vacos
comunistas
y
no
<br />

comunistas
firmaron
<strong>el</strong>
Manifiesto
de
<strong>la</strong>s
2
000
pa<strong>la</strong>bras,
considerado
<br />

contrarrevolucionario
por
<strong>la</strong>
dirección
d<strong>el</strong>
PCUS.
Algunas
semanas
más
tarde
<strong>la</strong>s
<br />

tropas
de
ese
país
apoyadas
por
otros
países
socialistas
d<strong>el</strong>
área
p<strong>en</strong>etraban
<strong>en</strong>
<br />

territorio
checo
e
imponían
finalm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
regreso
de
<strong>lo</strong>s
sectores
más
ortodoxos
al
<br />

poder.
<br />

80.
Tal
inger<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
asuntos
internos
por
parte
d<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>que
soviético
fue
muy
<br />

criticada
por
amplios
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
contribuy<strong>en</strong>do
a
agudizar
<strong>el</strong>
debate
<strong>en</strong>
<br />

su
s<strong>en</strong>o.
<br />

81.
A
pesar
d<strong>el</strong>
conflicto
chino‐soviético,
de
<strong>la</strong>
invasión
soviética
a
Checos<strong>lo</strong>vaquia
y
<br />

de
<strong>la</strong>
división
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Comunista
Internacional,
esta
fue
una
época
de
gran
<br />

asc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>s
luchas
popu<strong>la</strong>res,
revolucionarias,
antico<strong>lo</strong>nialistas
y,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
<br />

nacional‐liberadoras;
al
mismo
tiempo
fue
una
época
de
gran
prestigio
d<strong>el</strong>
marxismo
y
<br />

d<strong>el</strong>
socialismo. 85 
<br />

7. TEOLOGÍA DE LA LIBERACIÓN Y COMUNIDADES DE BASE (MEDIADOS DE LOS SESENTA)<br />

82.
En
este
contexto
surgieron
<strong>la</strong>
Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
Liberación
y
<strong>la</strong>s
Comunidades
<br />

Cristianas
de
Base;
y
creci<strong>en</strong>tes
sectores
de
cristianos
empezaron
a
compartir
<br />

posiciones
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
de
<strong>izquierda</strong>.
<br />

83.
Fue
Gustavo
Gutiérrez,
sacerdote
peruano,
<strong>el</strong>
que
primero
formu<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
forma
<br />

precisa
<strong>lo</strong>
c<strong>en</strong>tral
de
<strong>la</strong>
nueva
corri<strong>en</strong>te
teológica
<strong>en</strong>
su
conocida
confer<strong>en</strong>cia
Hacia
<br />

























































<br />

84.
Revista
Proceso
Nº1081,
20
julio
1997,
p.55.
<br />

85.
Schafik
Handal,
Conversación
con
Marta
Harnecker,
La
Habana,
14
de
<strong>en</strong>ero
de
1998.
<br />

- - 47


una
Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
Liberación
de
julio
de
1968. 86 
Según
este
sacerdote,
<strong>el</strong>
desafío
que
<br />

se
p<strong>la</strong>ntea
<strong>en</strong>
América
Latina,
desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
de
<strong>la</strong>
reflexión
teológica,
es
cómo
<br />

<strong>en</strong>contrar
un
l<strong>en</strong>guaje
sobre
Dios
que
nazca
desde
<strong>la</strong>
situación
y
sufrimi<strong>en</strong>tos
creados
<br />

por
<strong>la</strong>
pobreza
injusta
<strong>en</strong>
que
viv<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
grandes
mayorías
(razas
despreciadas,
c<strong>la</strong>ses
<br />

sociales
exp<strong>lo</strong>tadas,
culturas
marginadas,
discriminación
de
<strong>la</strong>
mujer).
Pero
que
sea,
al
<br />

mismo
tiempo,
un
discurso
alim<strong>en</strong>tado
por
<strong>la</strong>
esperanza
que
levanta
un
pueb<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
lucha
<br />

por
su
liberación.
[...] 87 
<br />

84.
Por
su
parte,
Leonardo
Boff
‐emin<strong>en</strong>te
teó<strong>lo</strong>go
brasileño
de
esta
corri<strong>en</strong>te‐
<br />

sosti<strong>en</strong>e
que
esta
teo<strong>lo</strong>gía
supone
<strong>la</strong>
inserción
d<strong>el</strong>
cristiano
<strong>en</strong>
un
movimi<strong>en</strong>to
<br />

concreto,
sea
<strong>en</strong>
una
comunidad
de
base,
<strong>en</strong>
un
c<strong>en</strong>tro
de
def<strong>en</strong>sa
de
<strong>lo</strong>s
derechos
<br />

humanos,
<strong>en</strong>
un
sindicato.
Esta
inmersión
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>lo</strong>s
pobres
y
de
<strong>lo</strong>s
<br />

oprimidos
hace
d<strong>el</strong>
discurso
teológico
un
discurso
comprometido
y
con
s<strong>en</strong>tido
<br />

práctico.
Hay
un
interés
objetivo
por
<strong>la</strong>
eficacia,
porque
[finalm<strong>en</strong>te]
<strong>lo</strong>
que
cu<strong>en</strong>ta,
no
es
<br />

tanto
<strong>la</strong>
reflexión
teológica,
sino
<strong>la</strong>
liberación
concreta
de
<strong>lo</strong>s
pobres.
Es
esta
liberación
<br />

[...]
<strong>la</strong>
que
anticipa
<strong>el</strong>
Reino
y
agrada
a
Dios.
[...] 88 
<br />

85.
Los
cristianos,
inspirados
<strong>en</strong>
esta
visión
comprometida
de
su
fe,
empezaron
a
<br />

organizarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
l<strong>la</strong>madas
comunidades
eclesiales
de
base
que,
como
explica
Frei
<br />

Betto 89 
‐uno
de
sus
principales
promotores
<strong>en</strong>
Brasil‐,
consist<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
grupos
de
diverso
<br />

peso
y
tamaño,
de
g<strong>en</strong>te
oprimida,
que
trabaja
con
sus
propias
manos,
vive
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

periferia
de
<strong>la</strong>
ciudad
o
<strong>en</strong>
zonas
rurales
y
se
reúne
con
cierta
periodicidad,
<strong>en</strong>
una
<br />

casa
d<strong>el</strong>
barrio
donde
habitan
o
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
capil<strong>la</strong>
para
com<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
Biblia
desde
<strong>la</strong>
nueva
<br />

perspectiva
de
<strong>la</strong>
Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
Liberación.
<br />

86.
En
<strong>el</strong>
caso
de
Brasil
primero
y
luego
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
países
donde
se
impon<strong>en</strong>
<br />

dictaduras
militares, 90 
<strong>la</strong>s
parroquias
y
<strong>la</strong>s
comunidades
de
base
pasaron
a
repres<strong>en</strong>tar
<br />

<strong>lo</strong>s
principales
espacios
de
re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
militancia
revolucionaria,
<strong>en</strong>
muchos
<br />

casos
no
cristiana.
Bajo
<strong>el</strong>
alero
de
<strong>lo</strong>s
sectores
más
progresistas
de
<strong>la</strong>
Iglesia
Católica
<br />

se
protegieron
de
<strong>la</strong>
dura
represión
de
<strong>la</strong>s
dictaduras
y
empezaron
a
descubrir
al
<br />

movimi<strong>en</strong>to
cristiano
comprometido
con
<strong>lo</strong>s
cambios
sociales. 91 
<br />

























































<br />

86.
Realizada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Encu<strong>en</strong>tro
Nacional
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Sacerdotal
ONIS,
<strong>en</strong>
Chimbote,
Perú.
<br />

87.
Gustavo
Gutiérrez,
Teo<strong>lo</strong>gía
y
Ci<strong>en</strong>cias
Sociales:
un
punto
crucial,
<strong>en</strong>
Docum<strong>en</strong>to
Nº52
(Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
<br />

Liberación.
Respuestas
de
<strong>lo</strong>s
teó<strong>lo</strong>gos),
ECO
Educación
y
Comunicaciones,
Santiago
de
Chile,
noviembre
1984,
<br />

p.32.
<br />

88.
Leonardo
Boff,
¿Liberación
como
teoría
o
como
acción
práctica?,
<strong>en</strong>
Docum<strong>en</strong>to
Nº52
(Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
<br />

Liberación.
Respuestas
de
<strong>lo</strong>s
teó<strong>lo</strong>gos),
ECO
Educación
y
Comunicaciones,
Santiago
de
Chile,
noviembre
1984,
<br />

p.9.
<br />

89.
Frei
Betto,
O
que
é
comunidades
eclesial
de
base,
Ed.
Brasili<strong>en</strong>se,
Sao
Pau<strong>lo</strong>,
1981.
<br />

90.
Es
interesante
observar
que
<strong>el</strong>
golpe
militar
brasileño
contra
<strong>el</strong>
gobierno
de
Gou<strong>la</strong>rt
no
estuvo
pres<strong>en</strong>te
como
<br />

algo
fundam<strong>en</strong>tal
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
análisis
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
esa
época,
a
pesar
d<strong>el</strong>
esfuerzo
que
hicieron
muchos
de
sus
<br />

militantes
por
alertarnos
de
<strong>lo</strong>
que
podía
v<strong>en</strong>ir
<strong>en</strong>
nuestros
países.
<br />

91.
Marta
Harnecker,
El
sueño
era
<strong>posible</strong>,
MEPLA
y
Ed.
Cultura
Popu<strong>la</strong>r,
La
Habana,
1994,
pp.33‐38.
<br />

- - 48


87.
Estas
comunidades
eclesiales
de
base
cobran
también
mucha
fuerza,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
<br />

de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
<strong>en</strong>
Perú,
Chile,
El
Salvador,
Nicaragua
y
<strong>en</strong>
otros
países
con
una
<br />

situación
simi<strong>la</strong>r. 92 
<br />

88.
Como
consecu<strong>en</strong>cia
de
estos
cambios,
<strong>la</strong>s
fi<strong>la</strong>s
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
pasan
a
ser
<br />

<strong>en</strong>grosadas
por
nuevos
partidos
de
orig<strong>en</strong>
cristiano:
algunos
son
despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos
de
<br />

<strong>lo</strong>s
partidos
democratacristianos
como
<strong>el</strong>
MAPU 93 
y
<strong>la</strong>
Izquierda
Cristiana,
<strong>en</strong>
Chile;
<br />

otros
reún<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
militancia
de
<strong>la</strong>
Acción
Católica
Estudiantil
y
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
social,
<br />

como
es
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>la</strong>
Acción
Popu<strong>la</strong>r
(AP),
<strong>en</strong>
Brasil;
y
<strong>el</strong>
MAPU
que
luego
adopta
<strong>el</strong>
<br />

nombre
de
Grupos
de
Acción
Unificadora
(GAU),
<strong>en</strong>
Uruguay.
<br />

8. AUGE DE LOS MOVIMIENTOS GUERRILLEROS URBANOS<br />

89.
En
<strong>la</strong>
segunda
mitad
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
surge
algo
hasta
ahora
inédito
<strong>en</strong>
América
<br />

Latina:
<strong>la</strong>s
experi<strong>en</strong>cias
guerrilleras
urbanas: 94 
<strong>en</strong>
Uruguay
<strong>lo</strong>s
Tupamaros;
<strong>en</strong>
<br />

Arg<strong>en</strong>tina
<strong>lo</strong>s
Montoneros
(peronistas)
y
<strong>el</strong>
Ejército
Revolucionario
d<strong>el</strong>
Pueb<strong>lo</strong>
<br />

(trotskistas);
<strong>la</strong>
Acción
Liberadora
Nacional
dirigida
por
Marigh<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>en</strong>
Brasil;
<strong>el</strong>
MIR
<br />

<strong>en</strong>
Chile,
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
más
destacadas.
<br />

90.
En
estas
guerril<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>
concepto
de
retaguardia
descansaba
no
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
aspectos
<br />

geográficos
sino
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
demográficos
y
<strong>la</strong>
columna
móvil
de
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
rural
era
<br />

reemp<strong>la</strong>zada
por
<strong>el</strong>
comando
c<strong>la</strong>ndestino
rigurosam<strong>en</strong>te
compartim<strong>en</strong>tado
y
<br />

jerarquizado.
Su
composición
social
era
simi<strong>la</strong>r
a
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>s
guerril<strong>la</strong>s
rurales:
<br />

reclutaban
a
sus
cuadros
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
sectores
medios
de
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

91.
Terminaron
por
ser
derrotadas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
por
<strong>la</strong>s
dictaduras
militares
y
<br />

su
fuerte
actividad
contrainsurg<strong>en</strong>te,
luego
de
haber
realizado
espectacu<strong>la</strong>res
golpes.
<br />

9. GOBIERNOS MILITARES NACIONALISTAS Y ANTIMPERIALISTAS<br />

92.
En
<strong>la</strong>
época
de
oro
de
<strong>la</strong>s
guerril<strong>la</strong>s
urbanas
<strong>en</strong>
algunos
países
de
América
Latina,
y
<br />

<strong>en</strong>
pl<strong>en</strong>a
expansión
de
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
estudiantiles
y
de
reforma
universitaria
<strong>en</strong>
<br />

todo
<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te,
<strong>en</strong>
otros
países
como
Perú,
Panamá
y
Bolivia
llegan
al
gobierno,
<br />

mediante
golpes
de
estado,
sectores
nacionalistas‐antimperialistas
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
<br />

armadas.
<br />

93.
Este
fue
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
militares
que
asum<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
<strong>en</strong>
Perú
<strong>el</strong>
3
de
octubre
de
<br />

1968,
y
cuyo
primer
paso
fue
expulsar
d<strong>el</strong>
país
a
<strong>la</strong>
empresa
petrolera
estadounid<strong>en</strong>se
<br />

International
Petroleum
Company
(IPC),
<strong>lo</strong>
que
galvanizó
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
de
lucha
y
<strong>el</strong>evó
<br />

<strong>la</strong>
capacidad
combativa
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
peruano. 95 
<br />

























































<br />

92.
Marta
Harnecker,
Estudiantes,
cristianos
e
indíg<strong>en</strong>as
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revolución,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1987,
pp.178‐208.
<br />

93.
Movimi<strong>en</strong>to
de
Acción
Popu<strong>la</strong>r
Unitario.
<br />

94.
G.
Gaspar,
Guerril<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>...,
op.cit.
p.13.
<br />

95.
Jorge
Fernández
Maldonado,
Los
militares
y
<strong>la</strong>
revolución,
<strong>en</strong>trevista
realizada
por
Ernesto
González
Bermejo
<br />

y
Marta
Harnecker,
separata
de
<strong>la</strong>
revista
Energía
y
Minas,
Lima,
<strong>en</strong>ero
1973,
p.6.Este
texto
fue
publicado
<br />

originalm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revista
chil<strong>en</strong>a
Chile
HOY,
8
al
14
de
diciembre
de
1972.
Sobre
<strong>lo</strong>s
porm<strong>en</strong>ores
de
cómo
se
<br />

- - 49


94.
Este
gobierno
militar,
<strong>en</strong>cabezado
por
<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Juan
Ve<strong>la</strong>sco
Alvarado,
<br />

comandante
g<strong>en</strong>eral
y
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Comando
Conjunto
de
<strong>la</strong>
Fuerza
Armada
<br />

peruana,
inicia
un
proceso
de
importantes
reformas
estructurales:
reforma
agraria;
<br />

constitución
de
<strong>la</strong>s
“comunidades
<strong>la</strong>borales” 96 ;
comercialización
de
<strong>lo</strong>s
productos
<br />

naturales
por
<strong>el</strong>
estado;
nacionalización
de
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>la</strong>
banca;
fortalecimi<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>la</strong>
gestión
empresarial
d<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
casi
todos
<strong>lo</strong>s
campos
de
<strong>la</strong>
actividad
económica;
<br />

puesta
<strong>en</strong>
manos
de
éste
<strong>lo</strong>s
servicios
públicos
es<strong>en</strong>ciales,
tales
como
<strong>la</strong>s
<br />

t<strong>el</strong>ecomunicaciones,
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión,
<strong>la</strong>
radio,
<strong>el</strong>
sistema
t<strong>el</strong>efónico,
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ectricidad,
<strong>lo</strong>s
<br />

ferrocarriles;
reversión
al
estado
de
todos
<strong>lo</strong>s
yacimi<strong>en</strong>tos
mineros
que
se
<br />

<strong>en</strong>contraban
<strong>en</strong>
manos
de
<strong>la</strong>s
empresas
transnacionales;
y,
<strong>lo</strong>
más
importante,
<strong>la</strong>
<br />

creación
de
un
área
de
propiedad
social. 97 
<br />

95.
Este
proceso
comi<strong>en</strong>za
a
revertirse
cuando
<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
conservador
Francisco
<br />

Morales
Bermúdez
se
insta<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
<strong>el</strong>
29
de
agosto
de
1975,
desp<strong>la</strong>zando
a
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
progresistas.
Así
se
pone
fin
al
l<strong>la</strong>mado
“proceso
revolucionario
peruano.”
<br />

96.
Pocos
días
después
que
<strong>lo</strong>s
militares
progresistas
se
insta<strong>la</strong>ran
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
<strong>en</strong>
<br />

Perú,
<strong>la</strong>
Guardia
Nacional
panameña,
liderada
por
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>tonces
coron<strong>el</strong>
Omar
Torrijos,
<br />

da
un
golpe
de
estado
<strong>en</strong>
Panamá 98 .
Se
inicia
<strong>en</strong>tonces
un
proceso
de
lucha
más
<br />

militante
por
recuperar
<strong>la</strong>
jurisdicción
panameña
sobre
<strong>el</strong>
canal
de
Panamá,
que
<br />

culmina
diez
años
después
con
<strong>la</strong>
aprobación
por
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>ado
estadounid<strong>en</strong>se
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Tratados
Torrijos‐Carter 99 .
Parale<strong>lo</strong>
a
esto
no
só<strong>lo</strong>
se
pone
<strong>en</strong>
marcha
<strong>la</strong>
reforma
<br />

agraria,
se
decreta
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
d<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
nacional,
se
ord<strong>en</strong>a
<strong>la</strong>
<br />

creación
de
una
legis<strong>la</strong>ción
<strong>la</strong>boral
más
racional,
se
adopta
un
primer
P<strong>la</strong>n
Nacional
de
<br />

Desarrol<strong>lo</strong>
con
prospectiva
para
una
década 100 ,
sino
que
también
se
pone
<strong>en</strong>
marcha
un
<br />

proceso
de
reestructuración
política:
se
reforma
<strong>la</strong>
constitución
<strong>lo</strong>
que
permite
crear
<br />

estructuras
de
poder
popu<strong>la</strong>r
originales
como
<strong>la</strong>s
juntas
zonales,
correspondi<strong>en</strong>tes
a
<br />

cada
uno
de
<strong>lo</strong>s
quini<strong>en</strong>tos
cinco
corregimi<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
que
está
dividido
<strong>el</strong>
país,
<strong>la</strong>
<br />

Asamblea
Nacional
de
Repres<strong>en</strong>tantes
de
Corregimi<strong>en</strong>tos,
y
<strong>la</strong>s
juntas
<strong>lo</strong>cales,
que
<br />

podían
ser
formadas
<strong>en</strong>
cualquier
vecindad
donde
se
expresara
<strong>la</strong>
voluntad
autogestora
<br />

de
<strong>la</strong>s
masas. 101 
<br />

97.
Por
otra
parte,
<strong>en</strong>
Bolivia,
<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Ovando
fue
derribado
por
un
golpe
de
estado
<br />

<strong>el</strong>
4
de
octubre
de
1970.
Le
sucedió
un
triunvirato
de
<strong>la</strong>s
tres
armas
que
no
fue
<br />












































































































































































<br />

gestó
este
golpe
militar
y
d<strong>el</strong>
programa
que
propició
ver:
Augusto
Zimmermann
Zava<strong>la</strong>,
El
p<strong>la</strong>n
INCA.
Objetivo:
<br />

revolución
peruana,
Editora
d<strong>el</strong>
Diario
Oficial
“El
Peruano”,
Lima
(sin
fecha).
<br />

96.
Los
trabajadores
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
acceso
hasta
<strong>el</strong>
50%
de
<strong>la</strong>
propiedad
y
a
<strong>la</strong>
gestión
de
esas
empresas.
<br />

97.
Jorge
Fernández
Maldonado,
Los
militares
y
<strong>la</strong>
revolución,
op.cit.
p.6.
<br />

98.
El
11
de
octubre
de
1968
e
insta<strong>la</strong>
una
junta
provisional.
<br />

99.
El
16
de
marzo
de
1978.
<br />

100.
Juan
Materno
Vázquez,
El
proceso
revolucionario
octubrino,
<strong>en</strong>
Torrijos,
figura­tiempo­fa<strong>en</strong>a,
revista
Lotería,
<br />

Panamá,
1981,
vol.
II,
p.87.
<br />

101.
Ricaurte
Soler,
Panamá,
historia
de
una
crisis,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1989,
pp.82‐83.
<br />

- - 50


econocido
por
<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Torres,
seguidor
de
Ovando,
qui<strong>en</strong>
se
adueñó
d<strong>el</strong>
poder
tres
<br />

días
más
tarde,
con
<strong>el</strong>
apoyo
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
y
<strong>el</strong>
estudiantado.
Se
abrió
así
una
<br />

etapa
reformista:
nacionalización
de
<strong>la</strong>s
compañías
petroleras,
política
exterior
<br />

antimperialista,
formación
de
un
gabinete
izquierdista
y
<strong>la</strong>
medida
más
importante
de
<br />

todas:
<strong>la</strong>
creación
de
una
Asamblea
Popu<strong>la</strong>r
con
una
repres<strong>en</strong>tación
<br />

predominantem<strong>en</strong>te
obrera.
<br />

98.
Pero,
como
Torres
no
hizo
ningún
esfuerzo
por
desmontar
<strong>el</strong>
aparato
militar
<br />

‐depurándo<strong>lo</strong>
de
sus
cuadros
más
reaccionarios‐,
ni
tampoco
se
decidió
a
armar
al
<br />

pueb<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
derecha
castr<strong>en</strong>se
<strong>en</strong>cabezada
por
<strong>el</strong>
coron<strong>el</strong>
Hugo
Banzer
<strong>lo</strong>
destituyó
<strong>el</strong>
21
<br />

de
agosto
de
1971,
a
m<strong>en</strong>os
de
un
año
de
gobierno,
y
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
desarmado
nada
pudo
<br />

hacer
por
revertir
esa
situación. 102 
<br />

10. TRIUNFO DE LA UNIDAD POPULAR EN CHILE<br />

99.
Mi<strong>en</strong>tras
se
debilitaba
<strong>en</strong>
varios
países
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
guerrillero
rural
‐cuyo
golpe
<br />

más
duro
había
sido
<strong>la</strong>
caída
d<strong>el</strong>
Che
<strong>en</strong>
Bolivia‐
y
se
producía
un
auge
de
<strong>la</strong>s
<br />

experi<strong>en</strong>cias
guerrilleras
urbanas
<strong>en</strong>
Uruguay
y
Arg<strong>en</strong>tina,
ocurre
otro
hecho
que
<br />

conmueve
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
y
mundial:
<strong>el</strong>
triunfo
<strong>el</strong>ectoral
de
Salvador
<br />

All<strong>en</strong>de
<strong>en</strong>
Chile
<strong>en</strong>
septiembre
de
1970
‐primera
vez
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia
d<strong>el</strong>
mundo
<br />

occid<strong>en</strong>tal
<strong>en</strong>
que
un
candidato
marxista
llegaba
a
través
de
<strong>la</strong>s
urnas
a
ser
presid<strong>en</strong>te
<br />

de
<strong>la</strong>
República‐.
Esta
inédita
experi<strong>en</strong>cia
crea
una
gran
o<strong>la</strong>
de
simpatía
a
su
favor.
Era
<br />

<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
europea
buscaba
cómo
transitar
al
socialismo
por
<strong>la</strong>
<br />

vía
democrática.
<br />

100.
Si
<strong>la</strong>
revolución
cubana
había
fortalecido
<strong>la</strong>s
posiciones
partidarias
de
<strong>la</strong>
lucha
<br />

armada,
<strong>el</strong>
triunfo
de
All<strong>en</strong>de
sirvió
de
argum<strong>en</strong>to
para
qui<strong>en</strong>es
def<strong>en</strong>dían
<strong>la</strong>
vía
<br />

pacífica,
pero
no
fue
por
mucho
tiempo,
ya
que
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
duró
ap<strong>en</strong>as
tres
años.
<br />

Muchos
olvidaron
que
se
había
conquistado
<strong>el</strong>
gobierno
y
no
<strong>el</strong>
poder;
que
<strong>lo</strong>s
poderes
<br />

legis<strong>la</strong>tivo
y
judicial
estaban
<strong>en</strong>
manos
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
opositoras;
y
que
<strong>el</strong>
pi<strong>la</strong>r
<br />

fundam<strong>en</strong>tal
d<strong>el</strong>
estado
burgués:
<strong>el</strong>
ejército,
se
mant<strong>en</strong>ía
intacto,
protegido
por
<strong>el</strong>
<br />

l<strong>la</strong>mado
Estatuto
de
Garantías
Constitucionales,
por
<strong>el</strong>
cual
<strong>el</strong>
gobierno
de
Salvador
<br />

All<strong>en</strong>de
se
había
comprometido
a
no
tocar
a
<strong>la</strong>s
fuerzas
armadas,
<strong>la</strong>
educación
y
<strong>lo</strong>s
<br />

medios
de
comunicación.
Este
fue
<strong>el</strong>
compromiso
exigido
por
<strong>la</strong>
Democracia
Cristiana
<br />

para
apoyar
su
ratificación
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. 103 
<br />

























































<br />

102.
Sobre
este
tema
ver:
R<strong>en</strong>é
Zavaleta,
El
poder
dual
<strong>en</strong>
América
Latina,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1973,
Capítu<strong>lo</strong>
IV:
<br />

Algunos
problemas
izquierdistas
<strong>en</strong>
torno
al
gobierno
de
Torres
<strong>en</strong>
Bolivia,
pp.169‐270
<br />

103.
En
Chile
podía
ser
<strong>el</strong>ecto
presid<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
candidato
que
obtuviera
<strong>la</strong>
mayoría
re<strong>la</strong>tiva
de
<strong>lo</strong>s
votos
siempre
que
<br />

éste
fuera
ratificado
por
<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.
Aunque
había
sido
una
tradición
ratificar
siempre
al
candidato
con
mayoría
<br />

re<strong>la</strong>tiva,
por
<strong>la</strong>
excepcionalidad
d<strong>el</strong>
caso
de
All<strong>en</strong>de
no
se
descartaba
que
esa
situación
pudiese
variar.
En
Chile
se
<br />

discutía
mucho
<strong>en</strong>
esa
época
acerca
d<strong>el</strong>
carácter
de
c<strong>la</strong>se
d<strong>el</strong>
Partido
Democratacristiano.
Sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
<br />

basándose
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
heterog<strong>en</strong>eidad
social
de
su
militancia,
que
iba
desde
<strong>el</strong>
pob<strong>la</strong>dor
y
<strong>el</strong>
obrero
hasta
<strong>el</strong>
burgués,
<br />

hab<strong>la</strong>ban
de
un
partido
pluric<strong>la</strong>sista.
Otros,
<strong>en</strong>tre
qui<strong>en</strong>es
me
<strong>en</strong>contraba,
sost<strong>en</strong>íamos
que
<strong>el</strong>
carácter
de
c<strong>la</strong>se
de
<br />

un
partido
no
se
mide
por
<strong>el</strong>
orig<strong>en</strong>
social
de
su
militancia,
sino
por
<strong>el</strong>
carácter
de
c<strong>la</strong>se
d<strong>el</strong>
proyecto
político
y
<br />

social
que
levanta.
Y,
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido,
<strong>el</strong>
“Estatuto
de
Garantías
Constitucionales”
era
e<strong>lo</strong>cu<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
cuanto
al
<br />

carácter
de
c<strong>la</strong>se
burgués
de
ese
partido.
<br />

- - 51


101.
A
pesar
de
estos
límites,
<strong>el</strong>
gobierno
popu<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>gró
promover
una
serie
de
<br />

realizaciones
importantes.
Se
avanzó
rápidam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
expropiación
de
<strong>lo</strong>s
grandes
<br />

<strong>la</strong>tifundios,
a
pesar
de
<strong>la</strong>s
limitaciones
de
<strong>la</strong>
Ley
de
Reforma
Agraria
aprobada
durante
<br />

<strong>el</strong>
gobierno
de
Frei.
Se
nacionalizaron
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
d<strong>el</strong>
cobre
sin
pagar
<br />

indemnizaciones, 104 
gracias
a
<strong>la</strong>
reforma
constitucional
aprobada
por
unanimidad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

Congreso
<strong>el</strong>
11
de
julio
d<strong>el</strong>
71.
Se
dieron
<strong>lo</strong>s
primeros
pasos
para
constituir
<strong>el</strong>
área
de
<br />

propiedad
social,
usando
procedimi<strong>en</strong>tos
legales
que
no
cuestionaban
<strong>la</strong>
juridicidad
<br />

d<strong>el</strong>
sistema
vig<strong>en</strong>te.
Se
practicó
una
política
de
redistribución
d<strong>el</strong>
ingreso
y
de
<br />

reactivación
económica
que
<strong>lo</strong>gró
aum<strong>en</strong>tar
considerablem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
apoyo
popu<strong>la</strong>r
a
<strong>la</strong>
<br />

gestión
de
All<strong>en</strong>de.
Se
establecieron
re<strong>la</strong>ciones
dip<strong>lo</strong>máticas
con
varios
países
<br />

socialistas
y
se
restablecieron
con
Cuba.
<br />

102.
El
país
vivía
un
clima
revolucionario,
de
transformaciones
profundas;
un
pueb<strong>lo</strong>
<br />

ll<strong>en</strong>o
de
esperanzas
se
s<strong>en</strong>tía
dueño
de
su
destino.
Era
un
ejemp<strong>lo</strong>
demasiado
<br />

p<strong>el</strong>igroso
no
só<strong>lo</strong>
para
<strong>lo</strong>s
poderosos
de
Chile
sino
para
todo
<strong>el</strong>
mundo.
Había
que
<br />

terminar
con
ese
paradigma.
<br />

103.
La
derecha,
sin
descartar
nunca
<strong>el</strong>
golpe
militar
‐que
trató
de
poner
<strong>en</strong>
práctica
<br />

desde
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
mismo
<strong>en</strong>
que
se
anunció
<strong>la</strong>
primera
mayoría
<strong>el</strong>ectoral
obt<strong>en</strong>ida
<br />

por
All<strong>en</strong>de
asesinando
al
constitucionalista
g<strong>en</strong>eral
Schneider‐,
se
p<strong>la</strong>nteó
como
<br />

objetivo
estratégico
desarticu<strong>la</strong>r
por
todos
<strong>lo</strong>s
medios
<strong>posible</strong>s
<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>que
de
fuerzas
<br />

políticas
y
sociales
que
permitiría
a
<strong>la</strong>
Unidad
Popu<strong>la</strong>r
gobernar
transformadoram<strong>en</strong>te
<br />

mediante
<strong>la</strong>
legis<strong>la</strong>ción
exist<strong>en</strong>te.
La
principal
fuerza
política
<strong>en</strong>
disputa
era
<strong>el</strong>
Partido
<br />

Demócrata
Cristiano
y
su
base
social
de
apoyo,
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
capas
medias
y
<br />

un
sector
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
pob<strong>la</strong>dores
de
<strong>lo</strong>s
barrios
marginales.
<br />

104.
La
derecha
se
propuso:
<br />

105.
Primero,
int<strong>en</strong>tar
dividir
a
<strong>la</strong>
coalición
gobernante:
<strong>la</strong>
Unidad
Popu<strong>la</strong>r.
Esta
<br />

tarea
se
realizó
estimu<strong>la</strong>ndo
una
supuesta
línea
divisoria
<strong>en</strong>tre
partidos
“marxistas”
y
<br />

partidos
“democráticos”.
También
recurrieron
al
manoseado
truco
d<strong>el</strong>
<br />

anticomunismo,
tratando
de
ais<strong>la</strong>r
a
este
partido
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
UP,
acusándo<strong>lo</strong>
de
<br />

int<strong>en</strong>tar
“apoderarse
de
todo
<strong>el</strong>
gobierno”,
de
“sectarismo
incondicional
a
Moscú”,
<br />

etcétera.
<br />

106.
Segundo,
mant<strong>en</strong>er
a
toda
costa
<strong>el</strong>
control
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación.
<br />

En
ese
mom<strong>en</strong>to
<strong>la</strong>
oposición
contro<strong>la</strong>ba
<strong>el</strong>
70%
de
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
escrita
y
115
de
<strong>la</strong>s
155
<br />

radios
que
existían
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país,
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
cuales
se
<strong>en</strong>contraban
<strong>la</strong>s
cad<strong>en</strong>as
de
mayor
<br />

pot<strong>en</strong>cia.
<br />

107.
Tercero,
def<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>
propiedad
privada.
Usó
todos
<strong>lo</strong>s
mecanismos
legales
y
<br />

medios
de
presión
a
su
alcance
para
di<strong>la</strong>tar
<strong>la</strong>
formación
d<strong>el</strong>
área
de
propiedad
social:
<br />

























































<br />

104.
Debido
a
que
<strong>la</strong>s
utilidades
excesivas
obt<strong>en</strong>idas
por
esas
compañías
debían
descontarse
de
<strong>la</strong>s
<br />

indemnizaciones
que
les
correspondían.
Estas
empresas
producían
de
hecho
<strong>en</strong>tre
25
y
40%
de
utilidades
<strong>en</strong>
lugar
<br />

d<strong>el</strong>
10%
aprobado.
<br />

- - 52


<strong>el</strong>
ejemp<strong>lo</strong>
más
c<strong>la</strong>ro
fue
<strong>el</strong>
proyecto
de
Reforma
Constitucional
pres<strong>en</strong>tado
por
<strong>la</strong>
<br />

Democracia
Cristiana
para
impedir
<strong>la</strong>
expropiación
de
un
mayor
número
de
empresas.
<br />

108.
Cuarto,
<strong>la</strong>
creación
de
una
conci<strong>en</strong>cia
anti­Unidad
Popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
Fuerzas
<br />

Armadas.
Para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
exp<strong>lo</strong>tó
hábilm<strong>en</strong>te
todo
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
pudiera
dar
<strong>la</strong>
visión
de
un
<br />

país
“caótico”,
“anárquico”,
de
“desgobierno
y
vacío
de
poder”
y
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
<br />

“totalitarias
y
antidemocráticas”.
Y
sin
duda,
<strong>el</strong>
punto
c<strong>en</strong>tral
de
su
campaña
fue
<strong>la</strong>
<br />

d<strong>en</strong>uncia
de
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
grupos
armados
<strong>en</strong>
desmedro
de
<strong>la</strong>s
únicas
fuerzas
<br />

armadas
que
debían
existir
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país. 105 
<br />

109.
Quinto,
conquistar
a
<strong>la</strong>s
capas
medias
para
un
accionar
contra
<strong>el</strong>
gobierno:
<br />

apoyaron
a
supervisores
que
boicoteaban
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
minas
de
cobre,
<br />

trataron
de
movilizar
a
<strong>lo</strong>s
colegios
profesionales,
utilizaron
a
<strong>la</strong>s
universidades
para
<br />

experim<strong>en</strong>tar
sus
líneas
estratégicas.

<br />

110.
Pero
<strong>el</strong>
objetivo
fundam<strong>en</strong>tal,
y
<strong>el</strong>
que
le
permitiría
<strong>lo</strong>grar
varios
de
<strong>lo</strong>s
otros,
<br />

casi
podríamos
decir
por
añadidura,
fue
provocar
<strong>el</strong>
fracaso
económico
d<strong>el</strong>
<br />

gobierno
popu<strong>la</strong>r.
Las
medidas
empiezan
a
ser
aplicadas
inmediatam<strong>en</strong>te
después
<br />

d<strong>el</strong>
triunfo
<strong>el</strong>ectoral
con
<strong>la</strong>
corrida
bancaria,
<strong>el</strong>
contrabando
de
dó<strong>la</strong>res,
<strong>la</strong>
paralización
<br />

de
algunas
industrias,
<strong>el</strong>
cese
de
importación
de
materias
primas
y
repuestos
<br />

necesarios
para
<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
industrias,
etcétera.
<br />

111.
Las
c<strong>la</strong>ses
dominantes
no
só<strong>lo</strong>
b<strong>lo</strong>quean
todos
<strong>lo</strong>s
int<strong>en</strong>tos
d<strong>el</strong>
gobierno
por
<br />

modificar
<strong>la</strong>
injusta
estructura
tributaria
usando
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
su
mayoría
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,
<br />

sino
que,
al
mismo
tiempo,
le
niegan
<strong>lo</strong>s
recursos
presupuestarios
para
llevar
ade<strong>la</strong>nte
<br />

sus
p<strong>la</strong>nes
de
carácter
social:
reparto
de
leche,
p<strong>la</strong>nes
de
salud,
de
vivi<strong>en</strong>da
y
obras
<br />

públicas.
Buscaban
así
impedir
que
<strong>la</strong>
UP
pudiera
mejorar
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
de
vida
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
y,
al
mismo
tiempo,
crear
temor
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
inversionistas
extranjeros
y
<br />

empresarios
nativos
para
que
estos
no
reinvirtieran
su
capital,
provocando
a
mediano
<br />

p<strong>la</strong>zo
un
estancami<strong>en</strong>to
productivo.
<br />

112.
Este
objetivo
fue
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
compartido
por
<strong>el</strong>
gobierno
de
Nixon
y
<strong>lo</strong>s
<br />

consorcios
multinacionales,
que
realizaron
una
operación
de
cerco
económico
<br />

expresada
<strong>en</strong>:
reducción
de
créditos,
obstaculización
de
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>egociación
de
<strong>la</strong>
deuda
<br />

externa,
embargo
de
bi<strong>en</strong>es
por
parte
de
<strong>la</strong>s
compañías
expropiadas,
divulgación
<br />

internacional
de
<strong>la</strong>
imag<strong>en</strong>
de
un
país
<strong>en</strong>
bancarrota
para
cercar<strong>lo</strong>
más
desde
<strong>el</strong>
punto
<br />

de
vista
financiero.
<br />

113.
El
gobierno
popu<strong>la</strong>r,
que
no
quería
afectar
<strong>la</strong>
capacidad
de
negociación
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores,
no
tuvo
otra
alternativa
que
ampliar
<strong>la</strong>
cantidad
de
dinero
circu<strong>la</strong>nte,
<br />

sabi<strong>en</strong>do
que
esto
t<strong>en</strong>dría
que
traducirse
<strong>en</strong>
fuertes
presiones
inf<strong>la</strong>cionarias.
Al
mismo
<br />

tiempo,
<strong>la</strong>
of<strong>en</strong>siva
d<strong>el</strong>
gobierno
norteamericano
le
impidió
mant<strong>en</strong>er
un
volum<strong>en</strong>
de
<br />

























































<br />

105.
Esto
dificultaba
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
cualquier
int<strong>en</strong>to
de
armar
al
pueb<strong>lo</strong>
para
def<strong>en</strong>der
al
gobierno
popu<strong>la</strong>r.
<br />

- - 53


importaciones
alim<strong>en</strong>ticias
acorde
con
<strong>la</strong>
mayor
capacidad
adquisitiva
alcanzada
por
<br />

<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res.
Los
problemas
de
abastecimi<strong>en</strong>to
se
agudizaron
día
a
día.
<br />

114.
Sobre
esta
base
objetiva,
<strong>lo</strong>s
esfuerzos
de
<strong>la</strong>
reacción
se
<strong>en</strong>caminaron
a
agravar
<strong>la</strong>
<br />

situación
económica
mediante
<strong>la</strong>
especu<strong>la</strong>ción,
<strong>el</strong>
acaparami<strong>en</strong>to
y
<strong>el</strong>
fom<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
<br />

mercado
negro;
mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
por
<strong>el</strong><strong>la</strong>
contro<strong>la</strong>da
desataba
una
campaña
<br />

sistemática
destinada
a
proc<strong>la</strong>mar
<strong>el</strong>
desabastecimi<strong>en</strong>to
y
a
constituir<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
<br />

de
sus
ataques.
<br />

115.
Así,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
gobierno
fue
avanzando,
se
fue
creando
internam<strong>en</strong>te
<br />

una
verdadera
situación
contrarrevolucionaria.
Los
primeros
síntomas
ya
eran
<br />

pat<strong>en</strong>tes
cuando
Fid<strong>el</strong>
visitó
Chile
<strong>en</strong>
noviembre
de
1971.
Cada
vez
más
sectores
<br />

sociales
de
<strong>la</strong>
derecha
y
sus
aliados
fueron
participando
<strong>en</strong>
política:
<strong>en</strong>
cacero<strong>la</strong>zos,
<br />

manifestaciones
callejeras,
paros
de
transportistas,
hu<strong>el</strong>gas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cobre,
<br />

manifestaciones
contra
<strong>lo</strong>s
militares.
<br />

116.
Mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>la</strong>s
fuerzas
opositoras
aplicaban
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
su
estrategia,
<br />

<strong>la</strong>s
fuerzas
de
<strong>la</strong>
Unidad
Popu<strong>la</strong>r
no
<strong>lo</strong>graban
ponerse
de
acuerdo
<strong>en</strong>
torno
al
qué
<br />

hacer.
<br />

117.
La
situación
se
agravaba
día
a
día.
Finalm<strong>en</strong>te
All<strong>en</strong>de
decide
definir
<strong>la</strong>
situación
<br />

l<strong>la</strong>mando
a
un
plebiscito.
El
m<strong>en</strong>saje
presid<strong>en</strong>cial
estaba
previsto
para
<strong>la</strong>s
once
de
<strong>la</strong>s
<br />

mañana
d<strong>el</strong>
día
11
de
septiembre.
A
esa
hora
<strong>la</strong>s
ba<strong>la</strong>s
redujeron
al
sil<strong>en</strong>cio
al
heroico
<br />

y
consecu<strong>en</strong>te
mandatario
chil<strong>en</strong>o.
<br />

118.
Este
golpe
militar
fue
<strong>posible</strong>
gracias
al
éxito
de
<strong>la</strong>
contraof<strong>en</strong>siva
conservadora.
<br />

Mi<strong>en</strong>tras
ésta
se
iba
tornando
más
fuerte
y
<strong>la</strong>s
contradicciones
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>s
<br />

fuerzas
de
<strong>izquierda</strong>
que
levantaron
<strong>la</strong>
candidatura
de
All<strong>en</strong>de
se
iban
agudizando,
<br />

una
parte
importante
de
<strong>lo</strong>s
sectores
medios,
que
había
apoyado
inicialm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
<br />

proyecto
popu<strong>la</strong>r
se
fueron
distanciando,
con
<strong>lo</strong>
que
se
preparó
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
social
y
<br />

político
fértil
para
<strong>el</strong>
golpe
militar.
<br />

119.
Coincido
con
Jorge
Arrate,
dirig<strong>en</strong>te
socialista
chil<strong>en</strong>o,
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
proyecto
de
<br />

All<strong>en</strong>de
era
demasiado
heterodoxo
para
<strong>el</strong>
carácter
ortodoxo
de
nuestra
<strong>izquierda</strong>, 106 
<br />

cuyos
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
no
se
correspondían
con
<strong>lo</strong>s
nuevos
desafíos
que
<strong>el</strong>
país
estaba
<br />

vivi<strong>en</strong>do:
cuando
All<strong>en</strong>de
hab<strong>la</strong>ba
d<strong>el</strong>
tránsito
democrático
al
socialismo,
sectores
de
<br />

<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
pintaban
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
muros:
¡Viva
<strong>la</strong>
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado!;
cuando
<br />

All<strong>en</strong>de
hab<strong>la</strong>ba
de
ganar
a
sectores
de
<strong>la</strong>
burguesía
para
su
proyecto,
una
parte
<br />

importante
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
reafirmaba
que
nuestro
<strong>en</strong>emigo
era
toda
<strong>la</strong>
burguesía,
<br />

basándose
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
que
sost<strong>en</strong>ía
que
ya
no
era
<br />

concebible
un
desarrol<strong>lo</strong>
capitalista
de
corte
nacional;
cuando
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
socialista
<br />

luchaba
por
conseguir
una
conducción
única
d<strong>el</strong>
proceso,
<strong>lo</strong>s
partidos
más
fuertes:
<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

106.
Jorge
Arrate,
La
fuerza
democrática
de
<strong>la</strong>
idea
socialista,
Ed.
d<strong>el</strong>
Ornitorrinco,
Santiago
de
Chile,
noviembre
<br />

1985,
p.175.
<br />

- - 54


Socialista
y
<strong>el</strong>
Comunista,
hacían
públicas
sus
diverg<strong>en</strong>cias;
mi<strong>en</strong>tras
All<strong>en</strong>de
quería
<br />

consolidar
<strong>lo</strong>
avanzado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
económico
mediante
<strong>la</strong>
nacionalización
de
<strong>la</strong>s
<br />

grandes
empresas
estratégicas,
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
muy
c<strong>la</strong>ro
<strong>lo</strong>s
límites
d<strong>el</strong>
poder
con
que
<br />

contaba,
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
se
tomaban
pequeñas
empresas
y
pedían
su
<br />

nacionalización,
exigi<strong>en</strong>do
más
radicalidad
a
All<strong>en</strong>de,
como
si
éste
tuviera
<strong>en</strong>
sus
<br />

manos
todo
<strong>el</strong>
poder.
<br />

120.
Por
otra
parte,
si
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dirección
de
<strong>la</strong>
Unidad
Popu<strong>la</strong>r
y
<strong>el</strong>
propio
presid<strong>en</strong>te
<br />

All<strong>en</strong>de
t<strong>en</strong>ían
muy
c<strong>la</strong>ro
que
só<strong>lo</strong>
se
podía
consolidar
<strong>el</strong>
proceso
chil<strong>en</strong>o
si
se
contaba
<br />

con
<strong>el</strong>
apoyo
de
<strong>lo</strong>s
militares,
y
coher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
con
esto
se
hizo
todo
un
esfuerzo
para
<br />

ganar<strong>lo</strong>s
para
<strong>la</strong>
causa
popu<strong>la</strong>r,
se
confió
excesivam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
tradición
<br />

constitucionalista
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
armadas
chil<strong>en</strong>as
y
no
se
trabajó
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
creación
de
una
fuerza
material
propia.
<br />

121.
Pero
hay
otra
cosa
más
que
só<strong>lo</strong>
hemos
visto
después,
a
partir
de
<strong>la</strong>s
últimas
<br />

experi<strong>en</strong>cias
vividas
por
<strong>el</strong>
socialismo:
que
ese
tipo
de
tránsito
“pacífico”
d<strong>el</strong>
<br />

capitalismo
al
socialismo
‐usando
<strong>lo</strong>s
recursos
y
posibilidades
de
poder
d<strong>en</strong>tro
de
un
<br />

sistema
de
democracia
repres<strong>en</strong>tativa‐
no
era
un
camino
viable
para
realizar
<strong>el</strong>
<br />

proyecto
socialista
tal
como
se
había
aplicado
hasta
<strong>en</strong>tonces
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
y
que,
por
<br />

<strong>lo</strong>
tanto,
era
necesario
rep<strong>en</strong>sar
<strong>el</strong>
socialismo
que
se
quería
construir
e<strong>la</strong>borando
otro
<br />

proyecto
más
adecuado
a
<strong>la</strong>
realidad
chil<strong>en</strong>a.
Eso
era
<strong>lo</strong>
que
All<strong>en</strong>de
parecía
intuir
al
<br />

usar
su
folklórica
metáfora
de
socialismo
con
vino
tinto
y
empanadas,
que
apuntaba
a
<br />

<strong>la</strong>
construcción
de
una
sociedad
socialista
democrática
<strong>en</strong>raizada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
tradiciones
<br />

nacional‐popu<strong>la</strong>res. 107 
<br />

11. GOLPE MILITAR EN CHILE (11 SEPTIEMBRE 1973) Y SUCESIÓN DE DICTADURAS MILITARES EN<br />

EL CONO SUR<br />

122.
El
11
de
septiembre
de
1973
<strong>lo</strong>s
militares
chil<strong>en</strong>os
se
adueñan
d<strong>el</strong>
poder
e
<br />

instauran
una
férrea
dictadura
que
se
manti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
durante
diecisiete
años.
<br />

123.
La
derrota
por
<strong>la</strong>s
armas
de
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
Unidad
Popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
Chile
fue
<br />

precedida
unas
semanas
antes
por
otro
golpe
militar
<strong>en</strong>
Uruguay 108 
y
seguida
de
una
<br />

acción
simi<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
Arg<strong>en</strong>tina 109 .
Se
vu<strong>el</strong>ve
así
más
negro
<strong>el</strong>
panorama
d<strong>el</strong>
sur
d<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

107.
Tomás
Moulián,
La
Unidad
Popu<strong>la</strong>r
y
<strong>el</strong>
futuro,
<strong>en</strong>
revista
Encu<strong>en</strong>tro
XXI
Nº3,
año
1,
Santiago
de
Chile,
1995,
<br />

p.25.
<br />

108.
El
27
de
junio
de
1973
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
Bordaberry
y
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas
dieron
un
golpe
de
estado.
Se
disolvió
<br />

<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to
y
se
conformó
un
gobierno
“cívico‐militar”.
Un
Consejo
de
Estado
designado
por
éste
que
hizo
<strong>la</strong>s
<br />

veces
de
un
presunto
poder
legis<strong>la</strong>tivo,
dando
a
<strong>la</strong>s
decisiones
d<strong>el</strong>
“proceso”
una
caricatura
de
legitimidad.
Los
<br />

sindicatos
resistieron
<strong>el</strong>
golpe
con
una
hu<strong>el</strong>ga
de
quince
días;
<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Seregni
fue
<strong>en</strong>carce<strong>la</strong>do
luego
de
una
<br />

manifestación
popu<strong>la</strong>r
de
protesta
realizada
<strong>el</strong>
9
de
julio
de
1973.
<br />

109.
Tras
<strong>la</strong>
muerte
de
Perón
<strong>el</strong>
1
de
julio
de
1974,
asume
<strong>el</strong>
gobierno
Isab<strong>el</strong>
Martínez
de
Perón,
cuyo
ministro
de
<br />

Bi<strong>en</strong>estar
Social,
José
López
Rega,
crea
<strong>la</strong>
“Triple
A”
(Alianza
Anticomunista
Arg<strong>en</strong>tina),
organismo
parapolicial
que
<br />

asesinó
a
opositores
marxistas
y
de
<strong>izquierda</strong>
peronista,
además
de
liquidar
todas
<strong>la</strong>s
garantías
e
instaurar
<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
<br />

secuestro‐tortura‐de<strong>la</strong>ción‐asesinato
y
crear
<strong>en</strong>
Arg<strong>en</strong>tina
<strong>la</strong>
ominosa
figura
d<strong>el</strong>
“desaparecido”.
<br />

- - 55


contin<strong>en</strong>te
americano
ya
golpeado
por
<strong>la</strong>s
dictaduras
militares
de
Brasil 110 
y
Bolivia, 111 
<br />

iniciándose
una
fase
de
reflujo
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
revolucionario
que
durará
un
<br />

quinqu<strong>en</strong>io.
<br />

124.
Una
mano
dura
debía
poner
ord<strong>en</strong>.
Un
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te 112 
<br />

producto
de
<strong>lo</strong>s
efectos
de
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
cepalino
de
sustitución
de
<br />

importaciones 113 
era
un
obstácu<strong>lo</strong>
para
<strong>la</strong>
reestructuración
económica
requerida
por
<strong>el</strong>
<br />

agotami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
anterior. 114 
Para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
era
necesario
acabar
con
su
capacidad
de
<br />

resist<strong>en</strong>cia
y
de
lucha,
<strong>el</strong>iminando
a
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
políticos
y
sociales
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r
y
aniqui<strong>la</strong>ndo
a
<strong>lo</strong>s
poderosos
movimi<strong>en</strong>tos
guerrilleros
urbanos
d<strong>el</strong>
Cono
<br />

Sur.
<br />

125.
Salvaje
represión,
torturas
y
asesinatos,
desapariciones,
persecución,
exilio,
<br />

dejan
a
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
sur
de
América
durante
<strong>la</strong>rgos
años
sin
un
liderazgo
que
pueda
<br />

articu<strong>la</strong>r
una
voluntad
única
para
transformar
<strong>el</strong>
rechazo
y
<strong>la</strong>
resist<strong>en</strong>cia
cal<strong>la</strong>da
de
<br />

ci<strong>en</strong>tos
de
miles
de
personas,
<strong>en</strong>
un
arma
eficaz
para
desterrar
a
<strong>lo</strong>s
impopu<strong>la</strong>res
<br />

dictadores.
<br />

126.
Pero
no
só<strong>lo</strong>
se
atacó
al
liderazgo
sino,
también
y
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
memoria
<br />

de
lucha
de
nuestros
pueb<strong>lo</strong>s
mediante
una
sistemática
campaña
por
tergiversar
<strong>la</strong>
<br />

historia,
destruir
<strong>la</strong>
ideo<strong>lo</strong>gía
revolucionaria
y
fom<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
individualistas.
<br />

Las
c<strong>la</strong>ses
dominantes
intuían
que
un
pueb<strong>lo</strong>
sin
memoria
es
un
pueb<strong>lo</strong>
sin
futuro.
<br />

12. TRIUNFO DE LA REVOLUCIÓN SANDINISTA (19 JULIO 1979)<br />

127.
En
medio
de
este
sombrío
panorama
de
dictaduras
y
derrotas
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>tinoamérica
‐aunque
precedido
por
una
importante
victoria
a
niv<strong>el</strong>
<br />

mundial,
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
vietnamita
<strong>en</strong>
1975,
que
inspiró
a
muchos
<br />

revolucionarios
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
más
distantes
lugares
d<strong>el</strong>
orbe‐
triunfa
inesperadam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
<br />

revolución
sandinista.
Contra
todos
<strong>lo</strong>s
pronósticos
de
<strong>lo</strong>s
analistas
un
nuevo
éxito
<br />

armado
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
revolucionario
se
daba
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te
veinte
años
después
<br />

d<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana.
Esta
vez
<strong>la</strong>
victoria
militar
combinó
<br />

levantami<strong>en</strong>tos
insurreccionales
urbanos
con
columnas
guerrilleras
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
norte
y
sur
<br />

























































<br />

110.
En
Brasil
<strong>lo</strong>s
militares
se
establecieron
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
desde
1964
con
<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Castil<strong>lo</strong>
Branco.
Pero
es
a
<br />

partir
de
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
de
Emilio
Garrastazú
Médici,
<strong>en</strong>
1969,
cuando
se
llega
a
una
extrema
represión
a
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
de
oposición.
<br />

111.
En
1970
triunfó
<strong>el</strong>
sector
progresista
y
antimperialista
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
armadas
y
asumió
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
<strong>el</strong>
<br />

g<strong>en</strong>eral
Juan
José
Torres.
Se
inició
una
etapa
de
transformaciones
profundas
y
gran
movilización
popu<strong>la</strong>r,
<br />

abruptam<strong>en</strong>te
interrumpida
<strong>en</strong>
1971
por
<strong>el</strong>
golpe
de
estado
<strong>en</strong>cabezado
por
<strong>el</strong>
coron<strong>el</strong>

Hugo
Bánzer
Suárez.
<br />

112.
Fernando
H<strong>en</strong>rique
Cardoso,
II.
Sobre
<strong>la</strong>
caracterización
de
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
autoritarios,
<strong>en</strong>
El
nuevo
<br />

autoritarismo
<strong>en</strong>
América
Latina,
Ed.
Fondo
de
Cultura
Económica,
México,
1985,
pp.60‐61.
<br />

113.
Ver
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
segunda
parte
de
este
libro
<strong>el</strong>
acápite
Tres
tipos
de
mode<strong>lo</strong>s
de
desarrol<strong>lo</strong>
superpuesto.
<br />

114.
Robert
R.
Kaufman,
Cambio
industrial
y
gobierno
autoritario
<strong>en</strong>
América
Latina:
un
análisis
concreto
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
<br />

burocrático­autoritario,
<strong>en</strong>
El
nuevo
autoritarismo
<strong>en</strong>
América
Latina,
Ed.
Fondo
de
Cultura
Económica,
México,
<br />

1985,
pp.221‐233.
<br />

- - 56


d<strong>el</strong>
país,
transformándose
<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
sur,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
meses,
<strong>en</strong>
una
verdadera
<br />

organización
regu<strong>la</strong>r:
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sur. 115 
<br />

128.
El
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista
de
Liberación
Nacional
(FSLN)
llegó
al
poder
con
una
gran
<br />

legitimidad
internacional,
ava<strong>la</strong>do
por
<strong>la</strong>
Internacional
Socialista
y
con
un
apoyo
<br />

<strong>lo</strong>gístico
y
de
armas
de
gobiernos
socialdemócratas
de
<strong>la</strong>
región:
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
Panamá
y
<br />

Costa
Rica
y,
por
supuesto
de
Cuba,
que
jugó
un
destacado
pap<strong>el</strong>
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
<br />

<strong>lo</strong>gístico
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
preparación
militar
de
<strong>lo</strong>s
sandinistas
y
de
<strong>lo</strong>s
combati<strong>en</strong>tes
<br />

internacionalistas
de
América
Latina
que
conformaron
<strong>la</strong>s
brigadas
internacionales
de
<br />

apoyo
a
Nicaragua,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
que
participaron
y
dieron
su
vida,
<strong>en</strong>tre
otros,
militantes
<br />

revolucionarios
chil<strong>en</strong>os.
Este
amplio
espectro
de
fuerzas
de
apoyo
fue
obt<strong>en</strong>ido
<br />

gracias
a
<strong>la</strong>
política
de
alianzas
flexible
llevada
ade<strong>la</strong>nte
por
<strong>la</strong>
dirección
sandinista. 116 
<br />

129.
Eran
<strong>lo</strong>s
años
finales
de
Carter,
qui<strong>en</strong>
‐coher<strong>en</strong>te
con
su
política
de
def<strong>en</strong>sa
de
<strong>lo</strong>s
<br />

derechos
humanos‐
maniobraba
para
buscar
una
salida
burguesa
a
<strong>la</strong>
crisis
<br />

nicaragü<strong>en</strong>se. 117 
Esto
obstruyó
una
interv<strong>en</strong>ción
desembozada
a
favor
de
Somoza,
si
bi<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
apoyo
económico
y
militar
al
régim<strong>en</strong>
continuó
hasta
<strong>el</strong>
final. 118 
<br />

130.
La
victoria
sandinista
sirvió
de
oxíg<strong>en</strong>o
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
perseguida
d<strong>el</strong>
sur
y
dio
<br />

nuevo
ímpetu
a
<strong>la</strong>
lucha
guerrillera
<strong>en</strong>
El
Salvador
y
Guatema<strong>la</strong>
y
provocó
profundas
<br />

simpatías
<strong>en</strong>
amplios
sectores
progresistas
a
niv<strong>el</strong>
mundial:
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
se
veía
p<strong>la</strong>smada
<strong>la</strong>
<br />

combinación
de
pluralismo
ideológico 119 
y
político,
economía
mixta,
<strong>el</strong>ecciones
con
<br />

multipartidismo
y
una
política
exterior
de
no
alineami<strong>en</strong>to;
todos
aspectos
mucho
<br />

más
cercanos
a
<strong>la</strong>s
realidades
y
posibilidades
concretas
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te
<br />

que
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
cubano.
<br />

























































<br />

115.
Marta
Harnecker,
La
estrategia
de
<strong>la</strong>
victoria
(<strong>en</strong>trevista
a
Humberto
Ortega),
<strong>en</strong>
Pueb<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
Armas,
Ed.
Era,
<br />

México,
1984,
pp.13‐58.
<br />

116.
M.
Harnecker,
Ibid.
pp.51‐52.
<br />

117.
[...]
La
propuesta
norteamericana
de
interv<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>
OEA
no
<strong>en</strong>contró
eco
y
su
alternativa
de
salida
negociada,
<br />

apoyada
por
Monseñor
Obando
y
<strong>lo</strong>s
sectores
no
reformistas
de
<strong>la</strong>
burguesía,
fracasó
ante
<strong>el</strong>
fortalecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
<br />

campo
popu<strong>la</strong>r
y
<strong>la</strong>
negativa
firme
[de
<strong>lo</strong>s
sandinistas
y
grupos
aliados].
(Rosa
María
Torres
y
José
Luis
Coraggio,
<br />

Transición
y
crisis
<strong>en</strong>
Nicaragua,
Ed.
DEI,
San
José,
Costa
Rica,
1987,
p.31).
<br />

118.
R.
Torres
y
J.
Coraggio,
Idem.
Es
interesante
anotar
<strong>la</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes
pa<strong>la</strong>bras
de
Lawr<strong>en</strong>ce
Pezzul<strong>lo</strong>,
embajador
<br />

norteamericano
<strong>en</strong>
Nicaragua,
<strong>en</strong>
dec<strong>la</strong>raciones
d<strong>el</strong>
22
de
julio,
tres
días
después
d<strong>el</strong>
triunfo
sandinista:
El
<br />

propósito
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<strong>en</strong>
Nicaragua
desde
<strong>el</strong>
pasado
otoño
ha
sido
<strong>la</strong>
deposición
de
Anastasio
Somoza
y
<strong>lo</strong>
<br />

hemos
conseguido
[...]
(Cable
de
<strong>la</strong>
UPI
citado
por
Jack
Cox,
<strong>en</strong>
Nicaragua
traicionada
(según
fue
re<strong>la</strong>tado
<br />

personalm<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
ex
presid<strong>en</strong>te
Somoza
a
Jack
Cox),
Ed.
Western
Is<strong>la</strong>nds,
Boston,
Los
Áng<strong>el</strong>es,
1980,
<br />

p.489).
Por
su
parte
Carter
expresó
<strong>en</strong>
una
confer<strong>en</strong>cia
de
pr<strong>en</strong>sa
<strong>el</strong>
25
de
julio:
Es
un
error
[...]
p<strong>en</strong>sar
o
alegar
<br />

constantem<strong>en</strong>te,
que
cada
vez
que
se
produce
un
cambio
evolutivo
o
rep<strong>en</strong>tino
<strong>en</strong>
este
hemisferio,
<strong>el</strong>
mismo
es
<strong>el</strong>
<br />

resultado
de
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
secreta
y
masiva
de
<strong>lo</strong>s
cubanos
[...]
Yo
estimo
que
nuestra
política
<strong>en</strong>
Nicaragua
es
<strong>la</strong>
<br />

adecuada
[...].
Yo
no
atribuyo
todos
<strong>lo</strong>s
cambios
que
están
ocurri<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
Nicaragua
a
Cuba
y
<strong>la</strong>
acción
de
<strong>lo</strong>s
cubanos.
<br />

(Idem).
<br />

119.
Destacadas
figuras
católicas
forman
parte
d<strong>el</strong>
gobierno.
<br />

- - 57


131.
Se
empiezan
a
escribir
así
<strong>lo</strong>s
primeros
capítu<strong>lo</strong>s
de
<strong>lo</strong>
que
sería
<strong>la</strong>
crisis
<br />

c<strong>en</strong>troamericana,
que
pasará
a
ser
<strong>el</strong>
principal
conflicto
armado
que
conocerá
<strong>la</strong>
<br />

historia
moderna
de
América
Latina. 120 
<br />

132.
Como
seña<strong>la</strong>
<strong>el</strong>
periodista
arg<strong>en</strong>tino
Horacio
Verbitsky,
<strong>el</strong>
contexto
mundial
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

que
se
produce
<strong>la</strong>
victoria
sandinista
es
muy
difer<strong>en</strong>te
al
que
rodea
a
<strong>la</strong>
revolución
<br />

cubana
<strong>en</strong>
sus
veinte
primeros
años
de
vida;
cuando
Fid<strong>el</strong>
Castro
y
sus
hombres
<br />

<strong>en</strong>traban
<strong>en</strong>
La
Habana,
<strong>el</strong>
máximo
dirig<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
URSS,
Nikita
Kruchov,
vaticinaba
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>s
Naciones
Unidas
que
<strong>en</strong>
esa
década
su
país
superaría
<strong>la</strong>
producción
per
cápita
de
<br />

<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
<strong>en</strong>terraría
al
capitalismo.
En
ese
mom<strong>en</strong>to
Moscú
recibió
con
<br />

mucho
b<strong>en</strong>eplácito
<strong>el</strong>
primer
triunfo
socialista
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
occid<strong>en</strong>tal
y
le
brindó
<br />

desde
combustible
y
alim<strong>en</strong>tos
hasta
maquinaria
pesada
y
armas
de
todo
tipo.
Dos
<br />

décadas
más
tarde,
<strong>en</strong>
cambio,
<strong>lo</strong>s
comandantes
sandinistas
se
<strong>en</strong>contraron
con
una
<br />

URSS
debilitada
por
<strong>la</strong>
carrera
armam<strong>en</strong>tista
y
su
incapacidad
de
ponerse
a
<strong>la</strong>
altura
<br />

de
<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico‐técnica
que
estaba
desarrollándose
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
occid<strong>en</strong>tal
<br />

y,
debido
a
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
sin
posibilidades
de
apoyar
económicam<strong>en</strong>te,
con
<strong>la</strong>
misma
int<strong>en</strong>sidad
<br />

con
que
<strong>lo</strong>
hiciera
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
a
<strong>la</strong>
revolución
nicaragü<strong>en</strong>se. 121 
<br />

133.
Los
sandinistas
heredaron
un
país
muy
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
imperialismo, 122 
<br />

<strong>en</strong>deudado
y
descapitalizado, 123 
pero,
a
pesar
de
eso,
com<strong>en</strong>zaron
exitosam<strong>en</strong>te
una
<br />

batal<strong>la</strong>
contra
<strong>la</strong>
pobreza:
echaron
a
andar
<strong>el</strong>
P<strong>la</strong>n
de
Emerg<strong>en</strong>cia
y
Reactivación
<br />

Económica,
expropiaron
<strong>la</strong>s
tierras
y
<strong>lo</strong>s
bi<strong>en</strong>es
de
<strong>lo</strong>s
somocistas,
subieron
<strong>lo</strong>s
<br />

sa<strong>la</strong>rios,
bajaron
<strong>lo</strong>s
arri<strong>en</strong>dos,
ext<strong>en</strong>dieron
<strong>en</strong>
forma
gratuita
<strong>la</strong>
educación
y
<strong>la</strong>
salud;
<br />

realizaron
una
gran
campaña
de
alfabetización.
<br />

134.
Pero,
muy
pronto,
con
<strong>la</strong>
llegada
de
Reagan
a
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia,
<strong>el</strong>
gobierno
<br />

norteamericano
dio
un
giro
y
pasó
a
ser
su
principal
<strong>en</strong>emigo,
poni<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
práctica
una
<br />

serie
de
medidas
agresivas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
económico,
<strong>lo</strong>
político
y
<strong>lo</strong>
militar: 124 
conge<strong>la</strong>ción
de
<br />

créditos,
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to
de
ex
guardias
somocistas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
<br />

operaciones
disuasivas
desde
Honduras
y
Costa
Rica.
<br />

135.
Con
<strong>la</strong>
ayuda
soviética
reducida
casi
exclusivam<strong>en</strong>te
a
abastecimi<strong>en</strong>to
militar
<br />

‐apoyo
que
sin
duda
fue
importante
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
contra
<strong>la</strong>
contrarrevolución‐,
a
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

120.
G.
Gaspar,
Guerril<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>...,
op.cit.
p.17.
<br />

121.
Horacio
Verbitsky,
La
revolución
sin
mayorías.
El
camino
empedrado
de
una
<strong>el</strong>ección,
revista
Brecha,
<br />

Montevideo,
30
marzo
1990,
pp.15‐16.
<br />

122.
La
economía
de
Nicaragua
estaba
sometida
a
<strong>la</strong>
división
d<strong>el</strong>
trabajo
impuesta
por
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
a
<br />

C<strong>en</strong>troamérica.
Una
de
sus
principales
producciones
era
<strong>el</strong>
algodón
que
v<strong>en</strong>día
a
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
a
precios
muy
<br />

bajos,
debi<strong>en</strong>do
comprar
a
este
país
<strong>lo</strong>s
fertilizantes
y
repuestos,
y
pudi<strong>en</strong>do
procesar
internam<strong>en</strong>te
só<strong>lo</strong>
<strong>el</strong>
10%
de
<br />

su
producción.
Un
país
descapitalizado
debido
a
<strong>la</strong>
fuga
de
capitales
que
había
com<strong>en</strong>zado
<strong>en</strong>
octubre
de
1977
con
<br />

<strong>la</strong>
primera
of<strong>en</strong>siva
de
<strong>lo</strong>s
sandinistas
y
que
se
fue
agudizando
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
proceso
revolucionario
<br />

avanzaba.
<br />

123.
Iosu
Perales,
Nicaragua
vali<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
libre,
Ed.
Revolución,
Madrid,
1984,
pp.16‐18.
<br />

124.
Car<strong>lo</strong>s
F.
Chamorro,
Crónica
de
<strong>la</strong>
Revolución:
<strong>la</strong>
primera
década
1979­1989,
<strong>en</strong>
diario
Barricada,
Nicaragua,
18
<br />

de
julio
de
1989,
p.8.
<br />

- - 58


naci<strong>en</strong>te
revolución
c<strong>en</strong>troamericana
no
le
quedó
otro
camino
que
canalizar
su
<br />

comercio
y
sus
demandas
de
créditos
y
subsidios
a
Europa
occid<strong>en</strong>tal,
Canadá
y
<br />

América
Latina.
La
tan
pregonada
economía
mixta
no
habría
sido
para
algunos
<br />

analistas
tanto
una
opción
<strong>en</strong>tre
varias
alternativas,
como
<strong>el</strong>
fruto
de
una
necesidad. 125 
<br />

136.
La
política
económica
de
<strong>lo</strong>s
ocho
primeros
años
estuvo
marcada,
según
<strong>el</strong>
<br />

soció<strong>lo</strong>go
nicaragü<strong>en</strong>se
Or<strong>la</strong>ndo
Núñez,
por
una
regu<strong>la</strong>ción
c<strong>en</strong>tralizada
de
<strong>la</strong>
<br />

economía
y
por
un
control
basado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
administración
de
<strong>lo</strong>s
precios
y
<strong>lo</strong>s
recursos.
El
<br />

criterio
de
distribución
obedecía
a
dos
lógicas:
a
<strong>la</strong>
de
satisfacer
<strong>la</strong>s
necesidades
<br />

popu<strong>la</strong>res
y
a
<strong>la</strong>
de
responder
a
<strong>la</strong>
política
de
alianzas
con
<strong>lo</strong>s
productores;
y
<strong>en</strong>
ese
<br />

s<strong>en</strong>tido
tuvo
éxito,
porque
<strong>lo</strong>gró
concitar
un
gran
apoyo
popu<strong>la</strong>r
y
un
cons<strong>en</strong>so
<br />

nacional
<strong>en</strong>
torno
a
<strong>la</strong>s
medidas
antisomocistas
y
antimperialistas
de
<strong>lo</strong>s
primeros
<br />

años. 126 
<br />

137.
Esta
política
pudo
materializarse
gracias
a
<strong>lo</strong>s
préstamos
internacionales
y
a
un
<br />

subsidio
interno
g<strong>en</strong>eralizado,
pero,
al
mismo
tiempo,
produjo
una
feroz
distorsión
de
<br />

<strong>lo</strong>s
precios,
un
proceso
inf<strong>la</strong>cionario
ga<strong>lo</strong>pante,
un
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
producción
y
de
<strong>la</strong>
<br />

productividad,
y
una
informalización
d<strong>el</strong>
mercado.
Este
esquema
llegó
a
su
techo
<strong>en</strong>
<br />

1987,
cuando
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
d<strong>el</strong>
consumo
llegó
a
ser
tres
veces
superior
al
de
<strong>la</strong>
producción
y
<br />

só<strong>lo</strong>
se
pudo
sost<strong>en</strong>er
con
<strong>el</strong>
apoyo
solidario
de
<strong>lo</strong>s
países
socialistas.
<br />

138.
Esta
situación
de
crisis
g<strong>en</strong>eralizada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contexto
de
un
país
desangrado
por
<strong>la</strong>
<br />

guerra,
conduce
a
<strong>la</strong>
dirección
sandinista
a
adoptar,
<strong>en</strong>
febrero
de
1988
‐sin
consulta
<br />

popu<strong>la</strong>r
alguna
y
contra
su
esfuerzo
por
cambiar
<strong>el</strong>
esti<strong>lo</strong>
verticalista
de
conducción
<br />

política,
iniciado
con
éxito
a
mediados
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta 127 ‐,
una
serie
de
medidas
<br />

económicas
de
corte
antipopu<strong>la</strong>r:
se
devalúa
<strong>la</strong>
moneda,
se
establece
<strong>la</strong>
paridad
<br />

cambiaria,
se
restring<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
subsidios
y
se
liberan
<strong>lo</strong>s
precios
y
<strong>lo</strong>s
mercados.
Estas
<br />

medidas,
que
afectaron
seriam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
de
vida
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
no
<strong>lo</strong>graron,
sin
<br />

embargo,
det<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción.
<br />

139.
Todo
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
se
produce
<strong>en</strong>
medio
de:
negociaciones 128 
para
acabar
con
una
guerra
<br />

que,
además
de
sus
costos
económicos,
produce
creci<strong>en</strong>te
rechazo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción; 129 
<br />

d<strong>el</strong>
azote
de
un
huracán
que
arrasa
con
ciudades
y
pob<strong>la</strong>dos
de
<strong>la</strong>
Costa
Atlántica;
y
<br />

























































<br />

125.
H.
Verbitsky,
La
revolución
sin
mayorías,...
op.cit.
p.16.
<br />

126.
Or<strong>la</strong>ndo
Núñez,
Reforma
económica
y
ori<strong>en</strong>tación
socialista
de
<strong>la</strong>
Revolución,
<strong>en</strong>
Revolución
y
Desarrol<strong>lo</strong>
Nº
4,
<br />

Managua,
Nicaragua,
<strong>en</strong>ero‐marzo
1989,
pp.8‐11.
<br />

127.
Marta
Harnecker,
D<strong>el</strong>
verticalismo
a
<strong>la</strong>
participación
de
<strong>la</strong>s
masas,
<strong>en</strong>
Nicaragua:
<strong>lo</strong>s
cristianos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

Revolución
Sandinista
(<strong>en</strong>trevista
a
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
sandinistas
Car<strong>lo</strong>s
y
Luis
Carrión),
Ed.
Al
Fr<strong>en</strong>te,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
<br />

<strong>en</strong>ero
1987,
pp.31‐62.
<br />

128.
Estas
se
concretarán
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
acuerdos
de
Esquipu<strong>la</strong>s
II,
firmados
<strong>el</strong>
7
de
agosto
de
1987
por
<strong>lo</strong>s
presid<strong>en</strong>tes
<br />

c<strong>en</strong>troamericanos.
En
dicho
acuerdo
se
comprometieron
a
fom<strong>en</strong>tar
procesos
de
reconciliación
y
democratización
<br />

<strong>en</strong>
sus
países,
a
no
promover
ni
permitir
<strong>en</strong>
sus
territorios
acciones
desestabilizadoras
contra
otros
Estados,
y
a
<br />

concertar
<strong>el</strong>
cese
de
hostilidades
con
<strong>lo</strong>s
grupos
insurg<strong>en</strong>tes.
<br />

129.
El
reclutami<strong>en</strong>to
era
obligatorio
y
<strong>la</strong>s
cifras
de
muertos
<strong>en</strong>
combate
eran
muy
altos.
<br />

- - 59


cuando
disminuye
significativam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
ayuda
internacional
y
giran
hacia
<strong>la</strong>
derecha
<br />

<strong>lo</strong>s
principales
aliados
de
Europa
Occid<strong>en</strong>tal.
<br />

140.
Buscando
corregir
<strong>la</strong>
distorsión
de
<strong>lo</strong>s
precios
y
fr<strong>en</strong>ar
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción,
además
de
<br />

estimu<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>s
exportaciones,
<strong>la</strong>
dirección
sandinista
decide
profundizar
<strong>en</strong>
1989
<strong>la</strong>
<br />

reforma
económica
antipopu<strong>la</strong>r
reduci<strong>en</strong>do
aún
más
<strong>lo</strong>s
gastos
sociales,
ret<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
<br />

<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
por
debajo
d<strong>el</strong>
índice
inf<strong>la</strong>cionario,
creando
empresas
mixtas,
llegando
a
<br />

acuerdos
económicos
con
<strong>la</strong>
burguesía.
Esta
vez
se
<strong>lo</strong>gra
contro<strong>la</strong>r
<strong>el</strong>
proceso
<br />

inf<strong>la</strong>cionario:
de
un
12,6%
a
inicios
de
año
se
reduce
a
un
12,3%
<strong>en</strong>
mayo 130 ,
pero
todo
<br />

esto
no
deja
de
t<strong>en</strong>er
repercusiones
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
de
ánimo
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te.
Crece
<strong>el</strong>
<br />

des<strong>en</strong>tusiasmo
y
<strong>la</strong>
desmovilización.
<br />

141.
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>
dirección
sandinista
va
de
concesión
<strong>en</strong>
concesión
hasta
<strong>el</strong>
indulto
de
<br />

más
de
mil
seteci<strong>en</strong>tos
exguardias
somocistas,
Washington
responde
aprobando
más
<br />

de
ses<strong>en</strong>ta
mil<strong>lo</strong>nes
para
sost<strong>en</strong>er
a
<strong>la</strong>
contrarrevolución
desde
Honduras, 131 
<br />

boicoteando
de
hecho
<strong>lo</strong>s
acuerdos
de
paz
a
<strong>lo</strong>s
que
podría
haberse
llegado
<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>ero‐febrero
de
1989
<strong>en</strong>
El
Salvador.
<br />

13. AUGE DEL MOVIMIENTO GUERRILLERO EN CENTROAMÉRICA, COLOMBIA Y PERÚ<br />

142.
El
triunfo
sandinista
coincide
con
<strong>el</strong>
proceso
revolucionario
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Granada
de
<br />

Bishop
y
con
un
auge
guerrillero
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
área
c<strong>en</strong>troamericana
(El
Salvador,
Guatema<strong>la</strong>),
<br />

y
sirve
de
gran
estímu<strong>lo</strong>
a
qui<strong>en</strong>es
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
empuñan
<strong>la</strong>s
armas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

subcontin<strong>en</strong>te.
Se
trata
de
guerril<strong>la</strong>s
de
una
nueva
o<strong>la</strong>,
mucho
más
maduras
que
<strong>la</strong>s
<br />

anteriores,
tanto
<strong>en</strong>
sus
concepciones
político‐militares,
como
<strong>en</strong>
su
armam<strong>en</strong>to,
y
con
<br />

una
c<strong>la</strong>ra
visión
de
<strong>la</strong>
necesidad
de
contar
con
un
pueb<strong>lo</strong>
dispuesto
a
apoyar<strong>la</strong>s.
<br />

143.
Este
proceso
de
maduración
de
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
armados
obliga
a
una
creci<strong>en</strong>te
<br />

interv<strong>en</strong>ción
norteamericana
<strong>en</strong>
apoyo
<strong>lo</strong>gístico
y
asesoría
a
<strong>lo</strong>s
ejércitos
de
esos
<br />

países,
<strong>lo</strong>s
que
sin
esta
interv<strong>en</strong>ción
foránea
muy
<strong>posible</strong>m<strong>en</strong>te
habrían
sido
<br />

derrotados.
Los
guerrilleros,
por
su
parte,
si
bi<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>graron
autoaprovisionarse
de
<br />

armas
<strong>en</strong>
sus
combates
contra
<strong>el</strong>
ejército,
recibieron
<strong>lo</strong>
fundam<strong>en</strong>tal
de
su
significativo
<br />

ars<strong>en</strong>al
desde
Nicaragua.
Tanto
este
país
como
Cuba
jugaron
un
pap<strong>el</strong>
estratégico
<br />

como
retaguardia. 132 
<br />

144.
Por
otra
parte,
a
difer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
primera
o<strong>la</strong>
guerrillera
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta,
estas
<br />

nuevas
guerril<strong>la</strong>s
llegaron
a
tomar
conci<strong>en</strong>cia
de
que
esa
guerra
no
podía
ser
ganada
<br />

por
ninguna
de
<strong>la</strong>s
organizaciones
armadas
<strong>en</strong>
forma
ais<strong>la</strong>da:
era
imperativo
<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
<br />

unidad
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
guerrilleras
<strong>en</strong>
cada
uno
de
estos
países,
sin
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
significara
<br />

que
desaparecieran
sus
diverg<strong>en</strong>cias
ideológicas. 133 
El
15
de
diciembre
de
1979
se
<br />

























































<br />

130.
C.
F.
Chamorro,
Crónica
de
<strong>la</strong>
Revolución...,
op.cit.
p.28.
<br />

131.
C.
F.
Chamorro,
Idem.
<br />

132.
Conversación
con
Ramiro
Abreu
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>ero
de
1998
sobre
este
y
varios
de
<strong>lo</strong>s
temas
que
aquí
se
abordan.
<br />

133.
Luego
d<strong>el</strong>
término
de
<strong>la</strong>
guerra
aparecieron,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
El
Salvador,
diverg<strong>en</strong>cias
de
signo
difer<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
<br />

iniciales
que
llevaron
a
dirig<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
Ejército
Revolucionario
d<strong>el</strong>
Pueb<strong>lo</strong>
(ERP)
y
a
<strong>la</strong>
Resist<strong>en</strong>cia
Nacional
(RN)
a
<br />

abandonar
sus
posiciones
revolucionarias,
a
romper
con
<strong>el</strong>
FMLN
y
pactar
con
<strong>el</strong>
gobierno
de
derecha.
<br />

- - 60


inició
<strong>el</strong>
proceso
de
acuerdos
de
unificación
que
<strong>el</strong>
10
de
octubre
de
1980
condujo
a
<strong>la</strong>
<br />

fundación
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Farabundo
Martí
para
<strong>la</strong>
Liberación
Nacional
(FMLN)
y
un
año
<br />

más
tarde,
<strong>el</strong>
7
de
febrero
de
1982,
se
conforma
<strong>la</strong>
Unidad
Revolucionaria
Nacional
<br />

Guatemalteca
(URNG) 134 .
<br />

a) -La guerril<strong>la</strong> salvadoreña<br />

145.
La
<strong>izquierda</strong>
salvadoreña, 135 
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta
y
set<strong>en</strong>ta,
realizó
un
<br />

sistemático
y
multifacético
trabajo
organizativo
y
movilizador.
Las
cinco
<br />

organizaciones
revolucionarias
<strong>en</strong>
que
se
fraccionó
a
partir
de
1970,
desplegaron
su
<br />

accionar
tanto
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
política
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
combate
armado
y
<strong>la</strong>s
luchas
<br />

reivindicativas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ciudad
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo,
mi<strong>en</strong>tras
desarrol<strong>la</strong>ban
<strong>en</strong>tre
sí
un
int<strong>en</strong>so
<br />

y
público
debate
sobre
<strong>la</strong>s
vías
y
<strong>el</strong>
carácter
de
<strong>la</strong>
revolución,
sus
sujetos
sociales,
sus
<br />

estrategias,
<strong>la</strong>s
alianzas,
etcétera.
Todas
esas
estrategias
y
formas
de
lucha
terminaron
<br />

si<strong>en</strong>do
complem<strong>en</strong>tarias,
a
pesar
de
<strong>la</strong>s
discrepancias
y
d<strong>el</strong>
debate
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
se
<br />

pres<strong>en</strong>taban
como
excluy<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>tre
sí.
<br />

146.
En
este
proceso,
<strong>la</strong>s
organizaciones
de
<strong>izquierda</strong>
se
<strong>en</strong>contraron
y,
<strong>en</strong>
cierta
<br />

forma,
incluso
se
fundieron
con
<strong>el</strong>
ext<strong>en</strong>so
movimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
comunidades
cristianas
<br />

de
base
que
impulsaban
por
esos
años
<strong>lo</strong>s
sacerdotes
católicos
de
<strong>la</strong>
Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
<br />

Liberación.
Las
iglesias
protestantes
también
se
fueron
involucrando
<strong>en</strong>
esta
<strong>en</strong>orme
<br />

obra
de
conci<strong>en</strong>tización
y
movilización
popu<strong>la</strong>r.
<br />

147.
Fue
aqu<strong>el</strong>
un
movimi<strong>en</strong>to
con
una
descomunal
participación
popu<strong>la</strong>r,
que
<br />

resistió
todos
<strong>lo</strong>s
int<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
dictadura
militar
oligárquica
por
destruir<strong>lo</strong>:
matanzas
<br />

reiteradas,
miles
de
desaparecimi<strong>en</strong>tos,
persecución
y
asesinato
de
dirig<strong>en</strong>tes
y
<br />

activistas,
etcétera.
<br />

148.
A
finales
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta,
después
de
una
sucesión
de
grandes
fraudes
<br />

<strong>el</strong>ectorales
‐<strong>el</strong>
último
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
presid<strong>en</strong>ciales
de
1977‐
y
golpeadas
<br />

por
<strong>la</strong>
indiscriminada
represión,
<strong>la</strong>s
mayorías
popu<strong>la</strong>res
viraron
hacia
<strong>el</strong>
apoyo
a
<strong>la</strong>
<br />

lucha
armada;
y
sectores
de
<strong>la</strong>
Democracia
Cristiana
decidieron
unirse
a
ese
camino.
<br />

149.
La
victoria
de
<strong>la</strong>
revolución
sandinista
vino
a
inyectarle
moral
of<strong>en</strong>siva
a
este
<br />

<strong>en</strong>orme
y
diverso
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
salvadoreño
y
constituyó
un
impactante
<br />

ejemp<strong>lo</strong>
de
unidad
revolucionaria.
Maduró
así
una
situación
revolucionaria
típica
casi
<br />

























































<br />

134.
Conformada
inicialm<strong>en</strong>te
(1978)
por
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas
Reb<strong>el</strong>des
(FAR),
<strong>el</strong>
Ejército
Guerrillero
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Pobres
(EGP),
y
<strong>el</strong>
Partido
Guatemalteco
d<strong>el</strong>
Trabajo
(PGT)
Núcleo
de
Dirección:
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
Tripartita.
En
1979
se
<br />

incorpora
<strong>la</strong>
Organización
d<strong>el</strong>
Pueb<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
Armas
(ORPA):
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
Cuatripartita.
En
1984
se
conforma
<strong>la</strong>
Unidad
<br />

Revolucionaria
Nacional
Guatemalteca
(URNG)
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
están:
FAR,
EGP,
ORPA
y
<strong>el</strong>
PGT
Dirección
Nacional,
<br />

sali<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>
unidad
<strong>el</strong>
PGT
Núcleo
Nacional.
Ver
<strong>en</strong>trevistas
a
sus
comandantes
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
El
camino
de
<strong>la</strong>s
<br />

armas
hacia
<strong>la</strong>
victoria,
<strong>en</strong>
Pueb<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
Armas,
op.cit.
pp.235‐328.
<br />

135.
Todo
<strong>lo</strong>
que
aquí
expongo
sobre
El
Salvador
es
<strong>en</strong>
gran
medida
<strong>el</strong>
fruto
de
una
<strong>la</strong>rga
conversación
con
<strong>el</strong>
<br />

dirig<strong>en</strong>te
salvadoreño
Conformada
inicialm<strong>en</strong>te
(1978)
por
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas
Reb<strong>el</strong>des
(FAR),
<strong>el</strong>
Ejército
<br />

Guerrillero
de
<strong>lo</strong>s
Pobres
(EGP),
y
<strong>el</strong>
Partido
Guatemalteco
d<strong>el</strong>
Trabajo
(PGT)
Núcleo
de
Dirección:
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
<br />

Tripartita.
En
1979
se
incorpora
<strong>la</strong>
Organización
d<strong>el</strong>
Pueb<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
Armas
(ORPA):
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
Cuatripartita.
En
1984
se
<br />

conforma
<strong>la</strong>
Unión
Revolucionaria
Nacional
Guatemalteca
(URNG)
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
están:
FAR,
EGP,
ORPA
y
<strong>el</strong>
PGT
<br />

Dirección
Nacional,
sali<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>
unidad
<strong>el</strong>
PGT
Dirección
Nacional.
Ver
<strong>en</strong>trevistas
a
sus
comandantes
<strong>en</strong>
M.
<br />

Harnecker,
El
camino
de
<strong>la</strong>s
armas
hacia
<strong>la</strong>
victoria,
<strong>en</strong>
Pueb<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
Armas,
op.cit.
pp.235‐328.
Schafik
Handal
<br />

(op.cit.)
y
de
notas
que
me
<strong>en</strong>viara
Ramiro
Abreu.
<br />

- - 61


calcada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
teorización
de
L<strong>en</strong>in
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<strong>lo</strong>s
de
abajo
ya
no
querían
seguir
vivi<strong>en</strong>do
<br />

como
antes,
y
<strong>lo</strong>s
de
arriba
ya
no
podían
continuar
gobernando
como
antes.
La
crisis
<br />

invadió
al
ejército,
pero
<strong>el</strong>
golpe
de
estado
de
<strong>la</strong>
Juv<strong>en</strong>tud
Militar
d<strong>el</strong>
15
de
octubre
de
<br />

1979,
aunque
<strong>lo</strong>gró
derribar
al
gobierno,
fue
incapaz
de
superar
<strong>la</strong>
situación
y
<strong>la</strong>nzó
al
<br />

país
al
torb<strong>el</strong>lino
que
desembocó,
a
principios
de
1980,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
concertación
de
una
<br />

amplia
alianza
de
fuerzas
revolucionarias
y
democráticas
expresadas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
<br />

Democrático
Revolucionario
(FDR),
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
int<strong>en</strong>sificación
de
<strong>la</strong>
lucha
armada
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

despliegue
de
<strong>la</strong>
guerra
revolucionaria
que
se
ext<strong>en</strong>dió
de
ll<strong>en</strong>o
al
campo
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>ero
de
<br />

1981.
<br />

150.
El
gobierno
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
presidido,
primero
por
Reagan
y
después
por
<br />

Bush,
apoyó
decididam<strong>en</strong>te
al
ejército
y
gobierno
de
El
Salvador
durante
<strong>lo</strong>s
doce
años
<br />

de
esa
guerra.
Le
proporcionó
abundante
financiami<strong>en</strong>to;
armam<strong>en</strong>to
por
más
de
seis
<br />

mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res;
asesoría
militar
y
política;
y,
apoyo
de
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia
y
<br />

dip<strong>lo</strong>mático.
<br />

151.
La
guerril<strong>la</strong>
salvadoreña
rompió
todos
<strong>lo</strong>s
moldes
preestablecidos. 136 
Se
desarrolló
<br />

<strong>en</strong>
un
país
altam<strong>en</strong>te
pob<strong>la</strong>do
y
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
diez
años
de
guerra
terminó
<br />

transformándose
<strong>en</strong>
un
verdadero
ejército,
con
escue<strong>la</strong>s
militares,
escue<strong>la</strong>s
de
<br />

educación
primaria,
hospitales,
órganos
de
propaganda,
talleres
de
armas,
tropas
<br />

especiales,
secciones
de
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia,
órganos
de
propaganda
y
una
preparada
jefatura.
<br />

Y
no
só<strong>lo</strong>
operó
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo,
sino
también
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>no
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ciudad.
Contó
con
un
<br />

fr<strong>en</strong>te
urbano;
con
comandos
destinados
al
sabotaje
y
a
golpear
<strong>la</strong>
infraestructura
<br />

<strong>en</strong>emiga;
y
con
un
amplio
apoyo
de
redes
de
organizaciones
sociales
y
políticas.
<br />

152.
Se
caracterizó
también
‐al
igual
que
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista
y
<strong>la</strong>
Unidad
<br />

Revolucionaria
Guatemalteca‐
por
<strong>la</strong>
amplia
participación
de
<strong>la</strong>
mujer
<strong>en</strong>
sus
fi<strong>la</strong>s.
En
<br />

<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
FMLN
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
fem<strong>en</strong>ina
llegó
hasta
su
más
alta
dirección
y
esto
<br />

contribuyó
a
dinamizar
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
fem<strong>en</strong>ino
<strong>en</strong>
C<strong>en</strong>troamérica. 137 
<br />

153.
Por
otra
parte,
esta
guerril<strong>la</strong>
supo
combinar
bril<strong>la</strong>ntem<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
lucha
militar
con
<strong>la</strong>
<br />

lucha
dip<strong>lo</strong>mática,
alcanzando
una
activa
pres<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
espacios
internacionales,
<br />

con
<strong>lo</strong>
que
obtuvo
importante
apoyo
financiero
y
político
para
<strong>la</strong>
guerra,
como
luego
<br />

para
<strong>lo</strong>s
procesos
de
negociación.
Este
éxito
no
es
aj<strong>en</strong>o
a
su
habilidad
para
realizar
un
<br />

proceso
unitario
que
se
ext<strong>en</strong>dió
más
allá
de
sus
propias
fi<strong>la</strong>s,
integrando
a
una
amplia
<br />

gama
de
fuerzas
políticas
y
sociales,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
al
Fr<strong>en</strong>te
Democrático
Revolucionario,
<br />

que
jugó
un
destacado
pap<strong>el</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
internacional.
<br />

154.
Un
<strong>lo</strong>gro
dip<strong>lo</strong>mático
muy
importante
para
<strong>el</strong>
des<strong>en</strong><strong>la</strong>ce
d<strong>el</strong>
conflicto
<br />

salvadoreño
fue
<strong>la</strong>
Dec<strong>la</strong>ración
Franco‐Mexicana
<strong>en</strong>
agosto
de
1981,
que
fue
apoyada
<br />

por
casi
todos
<strong>lo</strong>s
países
europeos
y
muchos
países
de
otros
contin<strong>en</strong>tes.
<br />

155.
La
dec<strong>la</strong>ración
reconocía
al
Fr<strong>en</strong>te
Democrático
Revolucionario
como
fuerza
<br />

política
repres<strong>en</strong>tativa
‐contra
<strong>la</strong>
opinión
d<strong>el</strong>
gobierno
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
qui<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

136.
G.
Gaspar,
Guerril<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>...,
op.cit.
p.19.
<br />

137.
Sobre
este
tema
de
<strong>la</strong>
mujer
dirig<strong>en</strong>te
ver:
Retos
de
<strong>la</strong>
mujer
dirig<strong>en</strong>te.
Entrevista
a
<strong>la</strong>
comandante
Rebeca,
<br />

Ed.
MEPLA.
<br />

- - 62


justificaba
su
inger<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
guerra
acusando
al
FMLN
de
ser
un
apéndice
de
<strong>la</strong>
URSS,
<br />

Cuba
y
Nicaragua‐.
Y
p<strong>la</strong>nteaba
que
<strong>la</strong>
solución
d<strong>el</strong>
conflicto
debía
realizarse
a
través
<br />

de
una
negociación
política
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
FMLN
y
<strong>el</strong>
FDR
debían
participar.
<br />

156.
De
esta
manera,
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
sus
aliados
europeos
resultaron
<strong>en</strong>
<br />

posiciones
opuestas
respecto
a
<strong>la</strong>
guerra
salvadoreña,
con
<strong>lo</strong>
que
se
<strong>lo</strong>gró
crear
así
un
<br />

espacio
muy
importante
para
<strong>la</strong>s
actividades
político‐dip<strong>lo</strong>máticas
de
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>,
aun
<br />

d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
propios
Estados
Unidos,
donde
importantes
sectores
sociales
y
políticos
<br />

se
id<strong>en</strong>tificaron
con
dicha
dec<strong>la</strong>ración.
<br />

157.
A
pesar
de
<strong>la</strong>
nueva
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
mundial
creada
tanto
por
<strong>la</strong>
derrota
<br />

d<strong>el</strong>
campo
socialista
como
por
<strong>el</strong>
revés
<strong>el</strong>ectoral
sandinista
<strong>en</strong>
febrero
de
1990,
<strong>la</strong>
gran
<br />

of<strong>en</strong>siva
militar
d<strong>el</strong>
FMLN
iniciada
<strong>en</strong>
noviembre,
mi<strong>en</strong>tras
se
derrumbaba
<strong>el</strong>
muro
de
<br />

Berlín,
no
dejó
dudas
de
que
esta
organización
guerrillera
no
podía
ser
derrotada
<br />

militarm<strong>en</strong>te.
Se
creo
así
un
virtual
empate
militar
que
hizo
<strong>posible</strong>
buscar
una
salida
<br />

negociada
al
conflicto.
<br />

b) -La guerril<strong>la</strong> guatemalteca<br />

158.
Por
su
parte
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
guatemalteca,
de
<strong>la</strong>rga
tradición,
tuvo
una
primera
<br />

fase
de
importante
desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
primeros
años
d<strong>el</strong>
ses<strong>en</strong>ta,
cay<strong>en</strong>do
luego
<strong>en</strong>
<br />

divisiones
y
desgaste,
para
volver
a
recuperarse
a
mediados
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
y
alcanzar
<br />

su
fase
de
máximo
apogeo
a
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta.
Es
uno
de
<strong>lo</strong>s
primeros
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
guerrilleros
<strong>en</strong>
incorporar,
aunque
tardíam<strong>en</strong>te
y
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
su
segunda
<br />

fase,
a
<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as
al
proceso
revolucionario
armado. 138 
<br />

159.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
auge
alcanzado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contexto
d<strong>el</strong>
triunfo
sandinista
y
su
<br />

ubicación
<strong>en</strong>
territorios
fronterizos
con
México
<strong>la</strong>
hac<strong>en</strong>
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
p<strong>el</strong>igrosa
<br />

para
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos.
Este
país
decide
aplicar
contra
<strong>el</strong><strong>la</strong>
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
completos
<br />

proyectos
contrainsurg<strong>en</strong>tes
de
este
contin<strong>en</strong>te, 139 
con
<strong>el</strong>
apoyo
de
<strong>la</strong>
CIA
y
<strong>lo</strong>s
<br />

servicios
especiales
isra<strong>el</strong>itas.
Este
p<strong>la</strong>n
ti<strong>en</strong>e
tres
fases:
<strong>la</strong>
primera
pret<strong>en</strong>de
<strong>la</strong>
<br />

derrota
militar
de
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>;
<strong>la</strong>
segunda
su
derrota
política,
y
<strong>la</strong>
tercera,
su
derrota
<br />

ideológica.
<br />

160.
Para
<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
derrota
militar
de
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>,
aplica
primero
una
represión
<br />

g<strong>en</strong>eralizada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo,
realiza
grandes
masacres
contra
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
civil,
<br />

combinada
con
una
operación
mucho
más
s<strong>el</strong>ectiva
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
ciudades,
apoyadas
ambas
<br />

por
operaciones
de
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia,
con
<strong>lo</strong>
que
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
urbana,
que
anteriorm<strong>en</strong>te
<br />

había
sido
reprimida
indiscriminadam<strong>en</strong>te,
se
si<strong>en</strong>te
más
segura,
y
no
se
si<strong>en</strong>te
<br />

golpeada
por
<strong>lo</strong>
que
ocurre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
ya
que
poco
se
<strong>en</strong>tera
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>.
<br />

161.
Una
vez
aplicada
<strong>la</strong>
política
de
tierra
arrasada
‐que
destruye
una
gran
cantidad
<br />

de
aldeas
indíg<strong>en</strong>as
que
han
apoyado
a
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>,
provocando
una
emigración
<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

138.
Marta
Harnecker,
Parte
III.
Guatema<strong>la</strong>,
<strong>en</strong>
Pueb<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
armas,
op.cit.
pp.235‐328.
<br />

139.
Lo
que
sigue
es
producto
de
<strong>la</strong>
información
que
me
diera
<strong>el</strong>
investigador
cubano
Julio
Carranzas,
estudioso
d<strong>el</strong>
<br />

tema,
<strong>en</strong>
una
conversación
sost<strong>en</strong>ida
<strong>el</strong>
8
de
<strong>en</strong>ero
de
1998.
<br />

- - 63


masa
hacia
México‐,
se
aplica
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
que
permanece
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país
un
p<strong>la</strong>n
de
<br />

control
para
separar
al
pez
d<strong>el</strong>
agua,
que
ti<strong>en</strong>e
tres
compon<strong>en</strong>tes
fundam<strong>en</strong>tales:
<strong>el</strong>
<br />

primero,
<strong>la</strong>s
patrul<strong>la</strong>s
de
autodef<strong>en</strong>sa
civil,
que
buscan
convertir
<strong>la</strong>
guerra
popu<strong>la</strong>r
<br />

<strong>en</strong>
una
guerra
civil:
se
militariza
aproximadam<strong>en</strong>te
un
millón
de
campesinos
para
<br />

proteger
<strong>la</strong>s
aldeas
de
<strong>la</strong>s
incursiones
guerrilleras;
segundo,
<strong>lo</strong>s
po<strong>lo</strong>s
de
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

que
permit<strong>en</strong>
al
ejército
poner
<strong>en</strong>
práctica
una
<strong>la</strong>bor
de
acción
social
dirigida
a
<br />

resolver
algunos
pequeños
problemas
materiales:
carreteras,
agua,
etcétera,
inspirado
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
aldeas
mode<strong>lo</strong>
de
Vietnam;
y
tercero,
<strong>la</strong>s
coordinadoras
<br />

institucionales,
<strong>en</strong>tidades
a
través
de
<strong>la</strong>s
cuales
<strong>el</strong>
ejército
dirigía
a
niv<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>cal
a
todas
<br />

<strong>la</strong>s
autoridades
de
cada
territorio.
Aunque
<strong>la</strong>
URNG
<strong>lo</strong>gró
resistir
esta
múltiple
<br />

of<strong>en</strong>siva
refugiada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
montañas
d<strong>el</strong>
Quiché
y
al
sur
de
Chiapas,
no
pudo
reponerse
<br />

de
ese
golpe.
<br />

162.
Empieza
así
<strong>la</strong>
segunda
fase,
<strong>la</strong>
dirigida
a
<strong>lo</strong>grar
una
derrota
política
con
<strong>el</strong>
<br />

tránsito
hacia
un
gobierno
civil,
pero
muy
contro<strong>la</strong>do
militarm<strong>en</strong>te: 140 
<strong>el</strong>
ejército
<br />

manti<strong>en</strong>e
autonomía
para
conducir
<strong>la</strong>
política
contrainsurg<strong>en</strong>te.
<br />

163.
Luego,
con
<strong>el</strong>
gobierno
civil,
<strong>la</strong>
idea
era
pasar
a
<strong>la</strong>
tercera
fase
de
<strong>la</strong>
derrota
<br />

ideológica
y
estratégica,
período
que
sigue
con
<strong>la</strong>s
negociaciones
de
paz
y
culmina
<br />

con
<strong>lo</strong>s
acuerdos
de
diciembre
de
1996,
que
pusieron
fin
al
conflicto
bélico.
<br />

164.
Podrá
discutirse
<strong>el</strong>
grado
de
eficacia
de
este
proyecto
contrainsurg<strong>en</strong>te,
pero
no
<br />

cabe
duda
que
ha
sido
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
integrales
que
se
haya
aplicado
<strong>en</strong>
América
<br />

Latina.
<br />

165.
No
obstante
todas
estas
medidas
d<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo,
<strong>la</strong>s
fuerzas
de
<strong>la</strong>
URNG
no
<br />

pudieron
ser
aniqui<strong>la</strong>das.
Aunque
<strong>en</strong>
una
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
mucho
más
<br />

desfavorable
que
<strong>el</strong>
FMLN,
<strong>la</strong>
Unión
Revolucionaria
Guatemalteca
<strong>lo</strong>gró
s<strong>en</strong>tar
al
<br />

contrincante
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
mesa
de
negociaciones,
<strong>lo</strong>
que
terminó
por
ampliar
y
dinamizar
sus
<br />

espacios
políticos,
tanto
a
niv<strong>el</strong>
interno
como
internacional.
Tanto
por
<strong>el</strong>
limitado
<br />

alcance
de
<strong>la</strong>s
demandas
de
<strong>la</strong>
URNG
como
por
<strong>el</strong>
descrédito
d<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
guatemalteco
<br />

ante
<strong>la</strong>
opinión
pública
internacional,
no
fueron
pocas
<strong>la</strong>s
ocasiones
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
propia
<br />

administración
estadounid<strong>en</strong>se
tuvo
que
presionar
<strong>en</strong>
favor
de
<strong>la</strong>
URNG,
algo
inédito
<br />

hasta
ahora.
<br />

166.
Por
otra
parte,
algunos
años
más
tarde
,
<strong>el</strong>
auge
guerrillero
se
exti<strong>en</strong>de
también
a
<br />

Co<strong>lo</strong>mbia,
donde
se
destacan
<strong>la</strong>s
FARC, 141 
<strong>el</strong>
ELN,
<strong>el</strong>
M‐19 142 
y
<strong>el</strong>
EPL; 143 
y
<strong>en</strong>
Perú,
<br />

























































<br />

140.
El
gobierno
civil
se
vio
obligado
a
mant<strong>en</strong>er
<strong>lo</strong>s
ejes
de
<strong>la</strong>
política
contrainsurg<strong>en</strong>te.
<br />

141.
Fuerzas
Armadas
Revolucionarias
de
Co<strong>lo</strong>mbia.
<br />

142.
Movimi<strong>en</strong>to
19
de
Abril.
<br />

143.
En
1988
me
dediqué
al
estudio
de
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
guerrillera
co<strong>lo</strong>mbiana
<strong>en</strong>trevistando
a
sus
máximos
<br />

dirig<strong>en</strong>tes:
Gilberto
Vieira,
secretario
g<strong>en</strong>eral
d<strong>el</strong>
Partido
Comunista
Co<strong>lo</strong>mbiano
(<strong>en</strong>trevista
publicada
como
libro
<br />

bajo
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>
Combinación
de
todas
<strong>la</strong>s
formas
de
lucha,
op.cit.);
<strong>lo</strong>s
máximos
dirig<strong>en</strong>tes
de
<strong>la</strong>
Unión
Camilista
<br />

Ejército
de
Liberación
Nacional
(ELN):
Manu<strong>el</strong>
Pérez,
responsable
político
y
primer
responsable
de
<strong>la</strong>
<br />

Organización;
Nicolás
Rodríguez
Bautista
(Gabino),
responsable
militar;
Rafa<strong>el</strong>
Ortíz,
miembro
d<strong>el</strong>
Comando
<br />

C<strong>en</strong>tral;
F<strong>el</strong>ipe
Martínez,
miembro
de
<strong>la</strong>
Dirección
Nacional;
Alfredo
Miranda,
miembro
d<strong>el</strong>
Comando
C<strong>en</strong>tral
y
<br />

Fernando
Méndez,
miembro
de
<strong>la</strong>
Dirección
Nacional
(testimonios
publicados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
libro
Unidad
que
multiplica,
<br />

- - 64


S<strong>en</strong>dero
Luminoso
y
<strong>el</strong>
MRTA. 144 
En
Co<strong>lo</strong>mbia
va
acompañado
de
interesantes
<br />

procesos
unitarios
tanto
a
niv<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
guerril<strong>la</strong>s,
como
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
política
y
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
sociales
y
cívicos,
pero
no
cabe
duda
que
sus
resultados
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

misma
<strong>en</strong>vergadura
que
<strong>en</strong>
C<strong>en</strong>troamérica,
donde
<strong>la</strong>
lucha
antidictatorial
contra
un
<br />

poder
conc<strong>en</strong>trado
facilita
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
aglutinador
de
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
y
<strong>la</strong>
eficacia
de
su
acción
<br />

destructora
d<strong>el</strong>
sistema
opresor.
La
exist<strong>en</strong>cia
de
mecanismos
formales
de
democracia
<br />

hac<strong>en</strong>
mucho
más
compleja
<strong>la</strong>
tarea.
<br />

14. REEMPLAZO DE LAS DICTADURAS MILITARES POR SISTEMAS DE DEMOCRACIA RESTRINGIDA<br />

O TUTELADA<br />

167.
A
partir
d<strong>el</strong>
primer
quinqu<strong>en</strong>io
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta 145 
comi<strong>en</strong>za
un
proceso
de
<br />

repliegue
de
<strong>lo</strong>s
militares
a
sus
cuart<strong>el</strong>es
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
dictatoriales
d<strong>el</strong>
Cono
Sur.
<br />

Era
preferible
hacer
que
un
gobierno
civil
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tara
<strong>lo</strong>s
costos
de
<strong>la</strong>
crisis
económica
<br />

que
se
hacía
ya
s<strong>en</strong>tir
fuertem<strong>en</strong>te.
Habi<strong>en</strong>do
<strong>lo</strong>grado
desarticu<strong>la</strong>r
al
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r,
debilitando
su
capacidad
de
resist<strong>en</strong>cia
y
de
lucha
‐al
m<strong>en</strong>os
así
se
creía‐,
se
<br />

había
preparado
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
para
<strong>la</strong>
imp<strong>la</strong>ntación
de
<strong>la</strong>s
impopu<strong>la</strong>res
medidas
de
ajuste
<br />

estructural
de
corte
neoliberal.
<br />

168.
Este
repliegue
‐sus
ritmos,
sus
condicionami<strong>en</strong>tos
y
sus
concesiones‐
estuvo
<br />

presionado
por
un
creci<strong>en</strong>te
movimi<strong>en</strong>to
de
resist<strong>en</strong>cia
antidictatorial
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cual
<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to
sindical
y
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
estudiantil
jugaron
un
pap<strong>el</strong>
importante,
pero
<br />

sobre
todo
nuevos
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
difer<strong>en</strong>tes
a
<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>
ses<strong>en</strong>ta:
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

barriales,
de
<strong>la</strong>s
comunidades
de
bases
y
<strong>la</strong>s
iglesias,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

progresistas
de
<strong>la</strong>
Iglesia
Católica;
movimi<strong>en</strong>tos
que
<strong>en</strong>arbo<strong>la</strong>ron
<strong>la</strong>s
banderas
de
<strong>lo</strong>s
<br />

derechos
humanos:
contra
<strong>lo</strong>s
desaparecidos
y
<strong>la</strong>s
torturas,
a
favor
d<strong>el</strong>
regreso
de
<strong>lo</strong>s
<br />

exiliados,
por
<strong>la</strong>
amnistía
de
<strong>lo</strong>s
presos
políticos,
y
donde
<strong>la</strong>s
mujeres
jugaron
un
pap<strong>el</strong>
<br />

protagónico.
<br />

169.
La
lucha
antidictatorial
unificó
actores,
permitió
crear
amplios
fr<strong>en</strong>tes
de
lucha,
<br />

pero
luego,
conseguidos
<strong>lo</strong>s
objetivos
mínimos
d<strong>el</strong>
retorno
a
<strong>la</strong>
democracia,
éstos
<br />












































































































































































<br />

op.cit.);
<strong>el</strong>
comandante
Bernardo
d<strong>el</strong>
EPL
(inédita);
Antonio
Navarro,
comandante
d<strong>el</strong>
M‐19
(inédita);
Bernardo
<br />

Jaramil<strong>lo</strong>,
presid<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
Unión
Patriótica,
y
N<strong>el</strong>son
Berrío
dirig<strong>en</strong>te
máximo
de
A
Luchar
(publicadas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
libro
<br />

Entrevista
con
<strong>la</strong>
nueva
<strong>izquierda</strong>...,
Ed.
Co<strong>lo</strong>mbia
Nueva,
Bogotá,
1989).
A
pesar
de
haber
<strong>en</strong>viado
un
<br />

cuestionario
no
<strong>lo</strong>gré
<strong>en</strong>trevistar
a
repres<strong>en</strong>tantes
de
<strong>la</strong>s
FARC.
Por
otra
parte,
María
Angélica
Fauné,
co<strong>la</strong>boradora
<br />

mía
<strong>en</strong>
aqu<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
com<strong>en</strong>zó
a
<strong>en</strong>trevistar
a
repres<strong>en</strong>tantes
d<strong>el</strong>
Partido
Comunista
M‐L
sin
que
ese
trabajo
<br />

llegase
a
concluirse.
La
situación
de
<strong>en</strong>tonces
ha
variado
mucho
y
por
estar
estudiando
otras
experi<strong>en</strong>cias,
no
he
<br />

podido
seguir
de
cerca
su
desarrol<strong>lo</strong>
posterior.
<br />

144.
Movimi<strong>en</strong>to
Revolucionario
Tupac
Amaru.
Por
razones
de
tiempo
y
por
<strong>la</strong>
complejidad
de
<strong>la</strong>s
guerril<strong>la</strong>s
<br />

peruanas,
que
no
he
estudiado
personalm<strong>en</strong>te
a
difer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
anteriores,
he
decidido
no
desarrol<strong>la</strong>r
este
tema
<br />

<strong>en</strong>
esta
breve
síntesis
histórica.
<br />

145.
El
repliegue
militar
comi<strong>en</strong>za
<strong>en</strong>
Arg<strong>en</strong>tina
con
<strong>la</strong>
derrota
d<strong>el</strong>
ejército
de
ese
país
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
guerra
de
<strong>la</strong>s
Malvinas,
<br />

<strong>en</strong>
abril
de
1982
y
ya
<strong>en</strong>
octubre
de
1983
está
insta<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
por
<strong>el</strong>ección
popu<strong>la</strong>r,
Raúl
Alfonsín
de
<strong>la</strong>
<br />

Unión
Cívica
Radical.
En
Brasil,
después
de
una
gran
movilización
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
y
ancho
d<strong>el</strong>
país
a
favor
de
<strong>la</strong>s
<br />

<strong>el</strong>ecciones
directas
para
presid<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
República,
que
no
<strong>lo</strong>gran
su
objetivo,
es
<strong>el</strong>egido
presid<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
república
<br />

Tancredo
Neves
<strong>el</strong>
15
de
<strong>en</strong>ero
de
1985
por
<strong>el</strong>
colegio
<strong>el</strong>ectoral.
En
Uruguay,
<strong>el</strong>
28
de
julio
de
1981
se
emite
<strong>el</strong>
Acta
<br />

Institucional
Nº
11
por
<strong>la</strong>
cual
se
establece
<strong>la</strong>
transición
a
<strong>la</strong>
democracia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>zo
de
tres
años;
pero
es
<strong>el</strong>
18
de
<br />

<strong>en</strong>ero
de
1984
cuando
<strong>la</strong>
dictadura
decreta
su
disolución
y
no
será
hasta
<strong>el</strong>
1
de
marzo
de
1985
que
se
instaura
<strong>el</strong>
<br />

gobierno
democrático,
con
Julio
María
Sanguinetti
como
presid<strong>en</strong>te.
<br />

- - 65


ápidam<strong>en</strong>te
se
fueron
desintegrando.
Lo
mismo
ocurrió
con
<strong>la</strong>s
movilizaciones
<br />

popu<strong>la</strong>res.
No
hay
que
olvidar
que
una
de
<strong>la</strong>s
condiciones
de
<strong>la</strong>s
transiciones
pactadas
<br />

fue
<strong>la</strong>
desmovilización
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r.
Los
actores
popu<strong>la</strong>res,
que
fueron
una
<br />

pieza
c<strong>la</strong>ve
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
de
resist<strong>en</strong>cia
contra
<strong>la</strong>
dictadura,
al
regresar
<strong>la</strong>
democracia
son
<br />

reemp<strong>la</strong>zados
por
<strong>lo</strong>s
profesionales
de
<strong>la</strong>
política
que
<strong>lo</strong>s
sup<strong>la</strong>ntan
y
hab<strong>la</strong>n
<strong>en</strong>
su
<br />

nombre.
<br />

170.
Con
<strong>el</strong>
fin
de
<strong>la</strong>s
dictaduras
y
<strong>la</strong>s
aperturas
democráticas
regresan
<strong>lo</strong>s
militantes
<br />

de
<strong>izquierda</strong>
que
estaban
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
exilio,
pero
éste
sin
duda
dejó
sus
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
El
diá<strong>lo</strong>go
<br />

<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
que
se
quedaron
y
<strong>lo</strong>s
que
regresaron
luego
de
un
<strong>la</strong>rgo
exilio
no
fue
fácil,
ya
<br />

que
estos
últimos
volvieron
impregnados
por
<strong>la</strong>s
ideas
europeas
de
<strong>la</strong>
época 146 
que
<br />

estaban
muy
alejadas
de
<strong>la</strong>s
viv<strong>en</strong>cias
sufridas
por
qui<strong>en</strong>es,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dura
c<strong>la</strong>ndestinidad,
<br />

habían
hecho
un
gran
esfuerzo
por
mant<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
alto
<strong>la</strong>s
ideas
y
<strong>la</strong>s
prácticas
<br />

revolucionarias.
<br />

171.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>s
dictaduras
militares
produc<strong>en</strong>
un
cambio
cultural
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana,
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
se
refiere
a
<strong>la</strong>
reva<strong>lo</strong>rización
<br />

de
<strong>la</strong>
democracia
formal
o
repres<strong>en</strong>tativa.
<br />

172.
La
democracia
conquistada,
por
muy
limitada
que
fuera,
abrió
un
espacio
para
<strong>la</strong>
<br />

reconstitución
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
y
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r.
Se
trata
de
un
proceso
l<strong>en</strong>to,
<br />

porque
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
muchos
obstácu<strong>lo</strong>s,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
obstácu<strong>lo</strong>s
estructurales
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

que
ver
con
<strong>la</strong>
reestructuración
económica
que
muchos
de
estos
países
comi<strong>en</strong>zan
a
<br />

asumir
con
más
int<strong>en</strong>sidad
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to,
que
implica
precarización
de
<strong>la</strong>
fuerza
de
<br />

trabajo
y
fragm<strong>en</strong>tación
social
creci<strong>en</strong>te.
<br />

173.
El
proceso
de
transición
democrática
que
<strong>en</strong>tonces
se
inicia
aún
no
ha
terminado.
<br />

Lo
que
se
ha
imp<strong>la</strong>ntado
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
América
Latina
han
sido
democracias
<br />

“restringidas”,
“tute<strong>la</strong>das”,
“protegidas”
o
democracias
de
“baja
int<strong>en</strong>sidad”
como
<br />

l<strong>la</strong>man
otros.
Los
militares
sigu<strong>en</strong>
pres<strong>en</strong>tes
tras
<strong>la</strong>s
bambalinas
y
hac<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>tir
su
voz
<br />

cada
vez
que
<strong>la</strong>s
fuerzas
antineoliberales
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>
audacia
de
manifestarse
como
una
<br />

alternativa.
El
FMI
y
<strong>lo</strong>s
bancos
internacionales
contro<strong>la</strong>n
<strong>la</strong>
política
económica.
El
<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to
es
un
esc<strong>en</strong>ario
para
<strong>la</strong>s
pequeñas
escaramuzas,
porque
<strong>la</strong>s
grandes
<br />

batal<strong>la</strong>s
se
dan
<strong>en</strong>
otros
esc<strong>en</strong>arios
que
escapan
al
control
de
repres<strong>en</strong>tantes
<strong>el</strong>ectos
<br />

por
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>. 147 
<br />

15. PRIMEROS AÑOS DE LA PERESTROIKA<br />

174.
Un
nuevo
acontecimi<strong>en</strong>to
político
conmueve
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
por
esa
época:
<strong>lo</strong>s
<br />

años
iniciales
de
<strong>la</strong>
Perestroika,
proceso
reformista
iniciado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Unión
Soviética
<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

146.
Portadores
de
<strong>la</strong>s
problemáticas
políticas
e
ideológicas
que
se
debat<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
que
<strong>lo</strong>s
<br />

acog<strong>en</strong>,
tanto
de
Europa,
como
de
<strong>lo</strong>s
países
socialistas:
<strong>el</strong>
eurocomunismo,
<strong>la</strong>
crítica
al
“socialismo
real”.
<br />

147.
Ver
mayor
desarrol<strong>lo</strong>
de
este
tema
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
segunda
parte
de
este
libro,
acápite:
Las
democracias
restringidas
<br />

de
América
Latina,
pp.
OJO
EDITOR.
<br />

- - 66


1985 148 
por
Mijail
Gorbachov,
que
llega
al
poder
como
secretario
g<strong>en</strong>eral
d<strong>el</strong>
Partido
<br />

Comunista
.
<br />

175.
Se
trataba
de
una
estrategia
integral
que
a
mediano
y,
<strong>en</strong>
cierto
s<strong>en</strong>tido,
a
<strong>la</strong>rgo
<br />

p<strong>la</strong>zo,
debía
cambiar
radicalm<strong>en</strong>te
todos
<strong>lo</strong>s
aspectos
de
<strong>la</strong>
vida
de
<strong>la</strong>
URSS
haciéndo<strong>la</strong>
<br />

cada
vez
más
socialista 149 
y
uni<strong>en</strong>do,
como
<strong>el</strong>
propio
Gorbachov
decía,
al
socialismo
con
<br />

<strong>la</strong>
democracia,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
teoría
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica. 150 
<br />

176.
Los
tres
ejes
c<strong>en</strong>trales
de
esta
estrategia
eran:
<strong>la</strong>
ac<strong>el</strong>eración
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

económico
y
social,
<strong>la</strong>
remode<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
mecanismo
económico
socialista
y
<strong>la</strong>
<br />

r<strong>en</strong>ovación
g<strong>en</strong>eral
de
<strong>la</strong>
superestructura
de
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

177.
La
perestroika
‐escribe
<strong>el</strong>
dirig<strong>en</strong>te
soviético‐
significa
<strong>la</strong>
superación
decidida
de
<br />

<strong>lo</strong>s
procesos
estancados
y
<strong>la</strong>
ruptura
d<strong>el</strong>
mecanismo
de
fr<strong>en</strong>o,
<strong>la</strong>
creación
de
un
<br />

mecanismo
efectivo
y
confiable
de
ac<strong>el</strong>eración
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
socio­económico,
que
le
dé
<br />

mayor
dinamismo
al
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
sociedad
<strong>en</strong>
su
conjunto. 151 
<br />

178.
Se
pret<strong>en</strong>día
ac<strong>el</strong>erar
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
económico
y
social
para
superar
<strong>el</strong>
<br />

estancami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
y
och<strong>en</strong>ta.
A
partir
de
fines
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
<br />

de
producción
ext<strong>en</strong>siva,
basado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
materia
prima
y
fuerza
de
trabajo
<strong>en</strong>
<br />

abundancia,
había
empezado
a
declinar;
<strong>el</strong>
ritmo
de
crecimi<strong>en</strong>to
había
com<strong>en</strong>zado
a
<br />

disminuir.
Al
decir
de
Eric
Hobsbawm,
<strong>la</strong>
economía
avanzaba
al
paso
de
un
buey
cada
<br />

vez
más
cansado 152 
y
por
primera
vez
su
crecimi<strong>en</strong>to
fue
inferior
al
de
<strong>lo</strong>s
países
de
<br />

capitalismo
avanzado.
La
mano
de
obra
y
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales
disponibles
<br />

empezaron
a
escasear,
<strong>el</strong>
exceso
de
c<strong>en</strong>tralismo
y
falta
de
flexibilidad
impidieron
que
<br />

<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico‐técnica
rindiera
todos
sus
frutos,
mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>el</strong>
capitalismo,
<br />

a
pesar
de
sus
crisis
estructurales,
se
depuraba
de
todo
<strong>lo</strong>
obsoleto
y
se
desarrol<strong>la</strong>ba
a
<br />

pl<strong>en</strong>o
vapor.
<br />

179.
Todo
esto
com<strong>en</strong>zó
a
traducirse
<strong>en</strong>
un
comi<strong>en</strong>zo
de
deterioro
de
<strong>la</strong>s
condiciones
<br />

de
vida
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
interno
‐<strong>lo</strong>
que
habría
minado
<strong>la</strong>
confianza
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
socialismo
<br />

más
que
cualquier
otra
cosa‐
y,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
externo,
<strong>en</strong>
un
desba<strong>la</strong>nce
militar
con
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
p<strong>el</strong>igros
que
eso
conllevaba.
Se
trataba
de
<strong>lo</strong>
que
podría
l<strong>la</strong>marse:
<strong>la</strong>
primera
crisis
<br />

estructural
d<strong>el</strong>
socialismo.
<br />

180.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
si
<strong>la</strong>
ac<strong>el</strong>eración
pret<strong>en</strong>día
superar
<strong>el</strong>
estancami<strong>en</strong>to
de
quince
años,
<br />

<strong>la</strong>
remode<strong>la</strong>ción
debía
cambiar
<strong>el</strong>
mecanismo
de
gestión
que
se
había
utilizado
desde
<br />

























































<br />

148.
En
realidad
había
sido
Yuri
Andrópov,
antiguo
secretario
g<strong>en</strong>eral
y
jefe
d<strong>el</strong>
aparato
de
seguridad,
<strong>el</strong>
que
había
<br />

com<strong>en</strong>zado
ya
<strong>en</strong>
1983
<strong>la</strong>
ruptura
decisiva
con
Brezhnev.
<br />

149.
Kiva
Maidanik,
<strong>en</strong>
Marta
Harnecker,
Perestroika:
<strong>la</strong>
revolución
de
<strong>la</strong>s
esperanzas,
Ed.
Sistema
Radio
<br />

V<strong>en</strong>ceremos,
El
Salvador,
1988,
p.95.
<br />

150.
Mijail
Gorbachov,
La
perestroika
y
<strong>el</strong>
nuevo
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
para
nuestro
país
y
para
todo
<strong>el</strong>
mundo
(<strong>en</strong>
<br />

ruso),
Ed.
de
Literatura
Política,
Moscú,
1987,
p.31.
<br />

151.
M.
Gorbachov,
Ibid.
p.30
<br />

152.
E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.468.
<br />

- - 67


hacía
ya
más
de
cincu<strong>en</strong>ta. 153 
Era
necesario
adecuar
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
a
<strong>la</strong>s
<br />

nuevas
características
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
productivas.
<br />

181.
La
perestroika
significa
‐según
<strong>el</strong>
líder
soviético‐
<strong>la</strong>
int<strong>en</strong>sificación
multi<strong>la</strong>teral
de
<br />

<strong>la</strong>
economía
soviética,
<strong>el</strong>
restablecimi<strong>en</strong>to
y
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dirección
económica
de
<br />

<strong>lo</strong>s
principios
d<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tralismo
democrático,
<strong>la</strong>
introducción
g<strong>en</strong>eralizada
de
<strong>lo</strong>s
métodos
<br />

económicos
de
dirección,
<strong>el</strong>
rechazo
a
<strong>lo</strong>s
métodos
de
dirección
administrativos
<br />

autoritarios,
<strong>la</strong>
máxima
estimu<strong>la</strong>ción
a
<strong>la</strong>
innovación
y
al
espíritu
socialista
de
iniciativa.
<br />

182.
[...]
significa
[...]
saber
co<strong>lo</strong>car
cualquier
tarea
empr<strong>en</strong>dida
sobre
una
base
sólida
<br />

ci<strong>en</strong>tífica.
Es
<strong>la</strong>
unión
de
<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico­técnica
con
<strong>la</strong>
economía
p<strong>la</strong>nificada. 154 
<br />

183.
El
proceso
debía
<strong>en</strong>caminarse
hacia
<strong>el</strong>
autofinanciami<strong>en</strong>to
y
autogestión
de
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
y
debía
traducirse
<strong>en</strong>
utilización
de
métodos
de
gestión
económica
más
<br />

efici<strong>en</strong>tes,
<strong>en</strong>
un
predominio
de
<strong>la</strong>s
necesidades
d<strong>el</strong>
consumidor
sobre
<strong>el</strong>
productor
y
<br />

<strong>en</strong>
una
correcta
combinación
de
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
sociedad
(<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>n),
<strong>lo</strong>s
intereses
d<strong>el</strong>
<br />

colectivo
y
<strong>lo</strong>s
intereses
d<strong>el</strong>
individuo. 155 
<br />

184.
Se
t<strong>en</strong>ía
conci<strong>en</strong>cia
de
que
este
nuevo
mecanismo
no
funcionaría
de
manera
<br />

automática,
y
que
<strong>la</strong>
condición
indisp<strong>en</strong>sable
d<strong>el</strong>
éxito
de
<strong>la</strong>
remode<strong>la</strong>ción
era
<strong>la</strong>
<br />

participación
creci<strong>en</strong>te
y
perman<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te.
Esta
participación
era
tanto
<br />

condición
como
resultado
de
<strong>la</strong>
remode<strong>la</strong>ción.
<br />

185.
Y
es
aquí
donde
<strong>en</strong>tra
con
todo
vigor
<strong>el</strong>
tercer
compon<strong>en</strong>te:
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>ovación
<br />

g<strong>en</strong>eral
de
<strong>la</strong>
superestructura
de
<strong>la</strong>
sociedad
basada
<strong>en</strong>
una
creci<strong>en</strong>te
<br />

democratización
de
ésta.
<br />

186.
La
“glásnost”,
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>iminación
de
<strong>la</strong>s
zonas
excluidas
de
<strong>la</strong>
crítica,
<strong>la</strong>
libertad
<br />

creadora,
<strong>la</strong>
discusión
<strong>en</strong>
lugar
de
soluciones
administrativas,
<strong>la</strong>
reanimación
de
<strong>la</strong>
<br />

acción
de
<strong>lo</strong>s
organismos
de
masa,
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ección
de
<strong>lo</strong>s
cuadros,
<strong>lo</strong>s
cambios
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mecanismo
político,
todo
esto
[pret<strong>en</strong>día]
crear
o,
más
bi<strong>en</strong>
resucitar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
masas
esa
<br />

s<strong>en</strong>sación
de
ser
dueño
colectivo
e
individual,
es
decir,
de
t<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
responsabilidad
<br />

directa
de
todo
<strong>lo</strong>
que
pasa
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país. 156 
<br />

187.
Gorbachov
insistía
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
“perestroika”
no
era
<strong>posible</strong>
sino
mediante
<strong>la</strong>
<br />

democracia,
gracias
a
<strong>la</strong>
democracia.
Só<strong>lo</strong>
así
podía
liberarse
<strong>la</strong>
fuerza
más
poderosa
<br />

d<strong>el</strong>
socialismo:
<strong>la</strong>
actividad
creadora
d<strong>el</strong>
hombre.
<br />

188.
La
perestroika
significa
apoyarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
creatividad
viva
de
<strong>la</strong>s
masas.
Es
<strong>el</strong>
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
multi<strong>la</strong>teral
de
<strong>la</strong>
democracia,
de
<strong>la</strong>
autodirección
socialista,
estimu<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
<br />

iniciativa,
<strong>la</strong>
autonomía
de
acción,
<strong>el</strong>
fortalecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
disciplina
y
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>,
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

153.
Kiva
Maidanik
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
Perestroika:
<strong>la</strong>
revolución
de...,
op.cit.
p.27.
<br />

154.
M.
Gorbachov,
<strong>la</strong>
perestroika
y
<strong>el</strong>
nuevo
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to...,
op.cit.
p.30.
<br />

155.
K.
Maidanik
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
Perestroika:
La
revolución
de...,
op.cit.
p.96.
<br />

156.
K.
Maidanik
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
Ibid.
pp.97‐98.
<br />

- - 68


ampliación
de
<strong>la</strong>
transpar<strong>en</strong>cia,
de
<strong>la</strong>
crítica
y
<strong>la</strong>
autocrítica
<strong>en</strong>
todas
<strong>la</strong>s
esferas
de
<strong>la</strong>
<br />

vida
de
<strong>la</strong>
sociedad.
Es
<strong>el</strong>
<strong>el</strong>evado
respeto
a
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
y
a
<strong>la</strong>
dignidad
d<strong>el</strong>
individuo.
<br />

189.
La
perestroika
significa
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
prioritario
de
<strong>la</strong>
esfera
social,
dirigido
a
<strong>la</strong>
<br />

más
pl<strong>en</strong>a
satisfacción
de
<strong>la</strong>s
demandas
de
<strong>lo</strong>s
hombres
soviéticos
<strong>en</strong>
cuanto
a
<br />

condiciones
adecuadas
de
trabajo,
de
vivi<strong>en</strong>da,
de
descanso,
de
educación
y
de
at<strong>en</strong>ción
<br />

médica.
Es
<strong>la</strong>
perman<strong>en</strong>te
ocupación
acerca
de
<strong>la</strong>
riqueza
espiritual,
de
<strong>la</strong>
cultura
de
<br />

cada
persona
y
de
<strong>la</strong>
sociedad
como
un
todo.
<br />

190.
La
perestroika
significa
<strong>el</strong>
más
<strong>en</strong>érgico
rechazo
de
<strong>la</strong>
sociedad
hacia
<strong>la</strong>s
<br />

deformaciones
de
<strong>la</strong>
moral
socialista,
<strong>la</strong>
consecu<strong>en</strong>te
implem<strong>en</strong>tación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
<br />

cotidiana
de
<strong>lo</strong>s
principios
de
<strong>la</strong>
justicia
social.
Es
<strong>la</strong>
unidad
de
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra
y
<strong>la</strong>
acción,
de
<br />

<strong>lo</strong>s
derechos
y
<strong>la</strong>s
obligaciones.
Es
<strong>la</strong>
exaltación
d<strong>el</strong>
trabajo
honrado,
de
calidad,
<strong>la</strong>
<br />

superación
de
<strong>la</strong>s
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
al
igualitarismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
retribución
d<strong>el</strong>
trabajo,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

consumo. 157 
<br />

191.
Este
proceso,
así
expuesto
por
<strong>el</strong>
máximo
líder
soviético
y
calificado
como
más
<br />

socialismo
con
más
democracia,
fue
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
atractivo
para
amplios
sectores
de
<br />

<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana,
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
que
me
contaba,
hasta
<strong>el</strong>
punto
de
haber
<br />

titu<strong>la</strong>do
<strong>el</strong>
libro
que
hiciera
sobre
<strong>el</strong>
tema
como
Perestroika:
La
revolución
de
<strong>la</strong>s
<br />

esperanzas.
Muchos
s<strong>en</strong>tíamos
que
al
fin
había
llegado
<strong>la</strong>
hora
de
corregir
aspectos
<br />

que
considerábamos
negativos
<strong>en</strong>
esos
regím<strong>en</strong>es
socialistas:
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
debate,
<br />

de
construcción
colectiva,
de
protagonismo
popu<strong>la</strong>r;
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
de
oportunidades
<br />

para
<strong>lo</strong>s
cuadros
dirig<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>el</strong>
simple
ciudadano;
<strong>el</strong>
exceso
de
<br />

c<strong>en</strong>tralismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>nificación
económica,
que
tornaba
<strong>la</strong>
economía
inoperante
tanto
<br />

para
competir
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
área
mundial
como
para
satisfacer
<strong>la</strong>s
propias
necesidades
de
<strong>la</strong>s
<br />

personas;
y
quizá
<strong>lo</strong>
más
grave
de
todo,
<strong>el</strong>
uso
de
argum<strong>en</strong>tos
de
estado
para
<br />

perseguir,
reprimir
y
asesinar
a
ci<strong>en</strong>tos
de
miles
de
ciudadanos
soviéticos,
empezando
<br />

por
sus
cuadros
más
destacados.
<br />

192.
Los
primeros
años
de
<strong>la</strong>
perestroika
tuvieron
como
efecto
positivo
liberar
<strong>la</strong>
<br />

m<strong>en</strong>te
de
muchos
militantes
de
<strong>izquierda</strong>,
obligar<strong>lo</strong>s
a
p<strong>en</strong>sar
con
cabeza
propia.
Se
<br />

comi<strong>en</strong>za
a
r<strong>el</strong>egar
al
pasado
<strong>lo</strong>s
catecismos
y
<strong>la</strong>s
verdades
absolutas.
El
debate
<br />

ideológico
y
político
‐que
fue
una
tradición
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
primeros
años
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

comunista
internacional‐
recobra
fuerza:
se
considera
nuevam<strong>en</strong>te
como
algo
<br />

provechoso,
lícito
y
necesario.
<br />

193.
Por
supuesto
que
<strong>la</strong>
lectura
de
<strong>la</strong>
perestroika
no
fue
<strong>la</strong>
misma
por
parte
de
toda
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>:
hubo
unos
‐fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
algunos
partidos
marxista‐l<strong>en</strong>inistas
pro
<br />

albaneses 158 ‐
que
se
aferraron
más
a
sus
concepciones
dogmáticas,
vanguardistas
y
<br />

























































<br />

157.
M.
Gorbachov,
La
perestroika
y
<strong>el</strong>
nuevo
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to...,
op.cit.
p.30.
<br />

158.
En
ese
mom<strong>en</strong>to
ya
no
prochinos,
porque
<strong>la</strong>
China
Popu<strong>la</strong>r
había
com<strong>en</strong>zado
antes
que
<strong>la</strong>
perestroika
a
aplicar
<br />

reformas
económicas
que
introducían
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
capitalistas
<strong>en</strong>
su
economía,
aunque
sin
tocar
<strong>el</strong>
sistema
político
<br />

- - 69


sectarias:
eran
<strong>lo</strong>s
únicos
“puros”
que
iban
quedando;
otros
dieron
un
vu<strong>el</strong>co
<strong>en</strong>
ci<strong>en</strong>to
<br />

och<strong>en</strong>ta
grados
y
llegaron
a
ser
más
papistas
que
<strong>el</strong>
papa
‐de
stalinistas
se
volvieron
<br />

“perestroikos”‐,
actitud
oportunista
y
seguidista
que
r<strong>en</strong>egaba
de
todo
<strong>el</strong>
pasado
y
<br />

cuestionaba
todo
<strong>el</strong>
andamiaje
teórico
y
organizativo
que
hasta
<strong>en</strong>tonces
sust<strong>en</strong>taba
a
<br />

sus
partidos;
para
un
tercer
grupo,
<strong>la</strong>
perestroika
significó
una
reafirmación
de
una
<br />

serie
de
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
ya
habíamos
empezado
a
incorporar,
porque,
producto
d<strong>el</strong>
<br />

apr<strong>en</strong>dizaje
de
éxitos
y
derrotas,
una
nueva
cultura
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
había
com<strong>en</strong>zado
a
<br />

nacer.
No
r<strong>en</strong>egábamos
d<strong>el</strong>
pasado,
<strong>lo</strong>
examinábamos
autocríticam<strong>en</strong>te,
rescatando
<br />

todo
<strong>lo</strong>
que
él
t<strong>en</strong>ía
de
valioso.
<br />

194.
Pero
nos
duró
poco
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>tusiasmo.
Muy
pronto
se
vio
que
<strong>el</strong>
proceso
que,
por
<strong>lo</strong>
<br />

demás,
fue
un
proceso
muy
<strong>el</strong>itista
‐de
estratos
políticos
e
int<strong>el</strong>ectuales,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>
<br />

gran
masa
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
se
mant<strong>en</strong>ía
a
<strong>la</strong>
expectativa‐
avanzaba
con
creci<strong>en</strong>te
ve<strong>lo</strong>cidad
<br />

hacia
<strong>el</strong>
abismo,
producto
de
<strong>la</strong>
combinación
de
g<strong>la</strong>snost
y
perestroika.
Hay
que
<br />

reconocer
que
Fid<strong>el</strong>
Castro
tuvo
<strong>la</strong>
gran
lucidez
de
prever
muy
tempranam<strong>en</strong>te
hacia
<br />

donde
marchaba
<strong>el</strong>
proceso.
Las
transformaciones
económicas
radicales,
que
<br />

implicaban
<strong>la</strong>
destrucción
de
<strong>lo</strong>s
viejos
mecanismos
que
hacían
funcionar
<strong>la</strong>
economía,
<br />

sin
que
se
tuviese
una
estrategia
c<strong>la</strong>ra
de
cómo
reemp<strong>la</strong>zar<strong>lo</strong>s,
provocó
un
creci<strong>en</strong>te
<br />

deterioro
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
de
<strong>lo</strong>s
ciudadanos.
El
país
se
movió
hacia
una
apertura
política
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
mismo
instante
<strong>en</strong>
que
se
hundía
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
anarquía
económica 159 .
Esta
apertura
política
<br />

fue
muy
bi<strong>en</strong>
aprovechada
por
<strong>la</strong>
reacción
occid<strong>en</strong>tal
para
estimu<strong>la</strong>r
un
proceso
de
<br />

derechización
interna,
aprovechándose
de
<strong>la</strong>
ing<strong>en</strong>uidad
‐según
algunos
analistas‐,
o
<br />

<strong>la</strong>
traición
‐según
otros‐
de
Gorbachov.
<br />

II. SEGUNDA ETAPA: DESDE EL DESMORONAMIENTO DEL SOCIALISMO<br />

SOVIÉTICO HASTA HOY<br />

1. COMIENZO DE LA DESINTEGRACIÓN DEL SOCIALISMO EN EUROPA DEL ESTE Y CAÍDA DEL<br />

MURO DE BERLÍN (1989)<br />

195.
Lo
que
había
com<strong>en</strong>zado
como
una
reestructuración
d<strong>el</strong>
socialismo
fue
<br />

derivando
así
rápidam<strong>en</strong>te
hacia
su
desintegración
y
va
si<strong>en</strong>do
contro<strong>la</strong>do
cada
vez
<br />

más
por
<strong>la</strong>s
fuerzas
pro
occid<strong>en</strong>tales.
La
política
internacional
de
<strong>la</strong>
URSS
y
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral
<br />

de
<strong>lo</strong>s
países
socialistas
d<strong>el</strong>
Este
europeo
se
va
derechizando
a
pasos
agigantados
<br />

inspirada
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
teóricos
d<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
“nuevo
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to”
‐que
llegan
al
extremo
de
<br />

sost<strong>en</strong>er
que
ya
han
desaparecido
<strong>la</strong>s
contradicciones
con
<strong>el</strong>
imperialismo,
que
<strong>en</strong>
este
<br />

nuevo
mundo
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
s<strong>en</strong>tido
<strong>la</strong>s
luchas
armadas
por
<strong>la</strong>
liberación
nacional,
que
ha
<br />

desaparecido
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
y
que,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>la</strong>
viol<strong>en</strong>cia
como
forma
de
lucha
<br />

no
se
justifica‐.
Esta
situación
se
traduce,
por
una
parte,
<strong>en</strong>
fuertes
presiones
a
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
revolucionarios
que
están
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos
armados
<strong>en</strong>
Nicaragua,
El
<br />

Salvador,
Guatema<strong>la</strong>
y
Co<strong>lo</strong>mbia,
para
que
busqu<strong>en</strong>
resolver
<strong>la</strong>
situación
por
<strong>la</strong>
vía
de
<br />












































































































































































<br />

férream<strong>en</strong>te
contro<strong>la</strong>do
por
<strong>el</strong>
partido
comunista
de
ese
país.
Se
trataba
de
una
liberalización
económica,
sin
<br />

ningún
atisbo
de
liberalización
política.
<br />

159.
Es
bi<strong>en</strong>
sabido
que
democratizar
a
<strong>lo</strong>s
ejércitos
no
mejora
su
efici<strong>en</strong>cia.
Por
otra
parte,
si
no
se
quiere
un
<br />

sistema
militar,
hay
que
t<strong>en</strong>er
p<strong>en</strong>sada
una
alternativa
civil
antes
de
destruir<strong>lo</strong>,
porque
<strong>en</strong>
caso
contrario
<strong>la</strong>
<br />

reforma
no
produce
reconstrucción
sino
co<strong>la</strong>pso.
(E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.477).
<br />

- - 70


<strong>la</strong>
negociación
política;
<strong>en</strong>
una
disminución
de
<strong>la</strong>
co<strong>la</strong>boración
económica
y
comercial
<br />

con
Cuba
y
<strong>en</strong>
fuertes
presiones
para
que
este
país
ponga
fin
a
su
actividad
solidaria
<br />

con
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo,
llegando
a
susp<strong>en</strong>derse
toda
<strong>la</strong>
ayuda
militar
a
<strong>la</strong>
<br />

revolución
cubana
poco
antes
d<strong>el</strong>
derrumbe
de
<strong>la</strong>
URSS;
y,
por
otra,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
reducción
<br />

cada
vez
mayor
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
solidarias
con
<strong>lo</strong>s
procesos
revolucionarios
<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos.
<br />

196.
Aunque
<strong>el</strong>
FMLN
responde
a
estas
presiones
<strong>la</strong>nzando
su
mayor
of<strong>en</strong>siva
durante
<br />

<strong>la</strong>
guerra,
<strong>el</strong>
11
de
noviembre
de
1989
‐mi<strong>en</strong>tras
se
derrumbaba
<strong>el</strong>
muro
de
Berlín,
<strong>la</strong>
<br />

lucha
arreciaba
<strong>en</strong>
El
Salvador‐,
<strong>la</strong>s
opiniones
favorables
a
<strong>la</strong>
salida
negociada
a
<strong>la</strong>
<br />

guerra
van
imponiéndose.
<br />

2. DERROTA ELECTORAL SANDINISTA (FEBRERO DE 1990)<br />

197.
En
este
contexto
mundial
se
produce
<strong>la</strong>
derrota
<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista
<strong>en</strong>
<br />

Nicaragua.
Este
acontecimi<strong>en</strong>to
inesperado 160 
fue
un
duro
golpe
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
y
<br />

especialm<strong>en</strong>te
para
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
armados
c<strong>en</strong>troamericanos,
que
pudieron
gozar
<br />

de
su
solidaridad
militante.
<br />

198.
Se
demuestra
una
vez
más
<strong>la</strong>
amplia
gama
de
recursos
a
<strong>lo</strong>s
que
puede
ape<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
<br />

política
imperial
para
derrotar
a
un
gobierno
de
<strong>izquierda</strong>
que
no
está
dispuesto
a
<br />

someterse
a
sus
designios:
embargo
económico
para
b<strong>lo</strong>quear
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
y
<strong>la</strong>s
<br />

reformas
sociales;
fom<strong>en</strong>to
de
una
guerra
contrarrevolucionaria
para
destruir
<br />

unidades
de
producción,
acrec<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
gastos
de
def<strong>en</strong>sa
‐éstos
llegaron
a
constituir
<br />

<strong>el</strong>
50%
d<strong>el</strong>
presupuesto
nacional‐
y
aterrorizar
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción;
utilización
de
<strong>la</strong>
Iglesia
<br />

Católica
<strong>en</strong>cabezada
por
<strong>el</strong>
card<strong>en</strong>al
Obando,
arma
muy
importante
<strong>en</strong>
un
país
tan
<br />

crey<strong>en</strong>te;
uso
sistemático
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
internos
y
externos
para
<br />

llevar
ade<strong>la</strong>nte
una
guerra
ideológica
contra
<strong>la</strong>
revolución;
y
presiones
políticas
para
<br />

buscar
una
salida
una
vez
creado
<strong>el</strong>
caos
interno.
<br />

199.
Esto
no
quiere
decir
que
<strong>la</strong>
dirección
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista 161 
no
haya
cometido
<br />

errores
‐y
no
pequeños‐
como,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
su
errada
política
agraria
inicial
que
le
<br />

<strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ó
al
campesinado
medio
y
pequeño,
y
permitió
al
gobierno
de
Reagan
<strong>en</strong>contrar
<br />

una
base
de
apoyo
popu<strong>la</strong>r
para
<strong>la</strong>
guerra
contrarrevolucionaria;
su
conducción
<br />

verticalista,
inconsecu<strong>en</strong>te
con
su
dec<strong>la</strong>rada
def<strong>en</strong>sa
de
<strong>la</strong>
democracia
y
<strong>el</strong>
pluralismo
<br />

ideológico;
<strong>la</strong>
conducta
poco
ejemp<strong>la</strong>r
de
varios
de
sus
dirig<strong>en</strong>tes,
que
dio
una
base
de
<br />

credibilidad
a
<strong>la</strong>s
campañas
de
pr<strong>en</strong>sa
organizadas
por
<strong>la</strong>
oposición;
y
<strong>la</strong>
separación
<br />

creci<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
máxima
dirección
d<strong>el</strong>
FSLN
y
su
base
popu<strong>la</strong>r
de
apoyo.
Pero
<br />

evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
hay
que
buscar
<strong>lo</strong>s
principales
factores
de
<strong>la</strong>
derrota
<strong>en</strong>
otra
parte.
<br />

























































<br />

160.
La
mayoría
de
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>cuestas
daban
a
Dani<strong>el</strong>
Ortega
como
seguro
ganador.
<br />

161.
La
dirección
sandinista
era
consci<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
estos
errores,
como
<strong>lo</strong>
demuestra
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>trevistas
<br />

que
realicé
<strong>en</strong>
1988
con
<strong>lo</strong>s
comandantes:
Bayardo
Arce,
Jaime
Whee<strong>lo</strong>ck,
Luis
Carrión,
Car<strong>lo</strong>s
Carrión,
Dora
María
<br />

Téllez,
Javier
Carrión,
Humberto
Ortega,
y
que
formarían
parte
de
un
libro
cuyo
títu<strong>lo</strong>
iba
a
ser:
El
pap<strong>el</strong>
<br />

protagónico
de
<strong>la</strong>s
masas,
fuerza
fundam<strong>en</strong>tal
de
<strong>la</strong>
revolución.
En
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
se
analizaba
por
qué
<strong>la</strong>
<br />

contrarrevolución
había
<strong>lo</strong>grado
avanzar
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Norte
y
qué
cosas
había
que
rectificar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conducción
<br />

sandinista.
Cuando
<strong>el</strong>
libro
estaba
<strong>en</strong>
pl<strong>en</strong>a
e<strong>la</strong>boración
<strong>el</strong>
FSLN
decide
imp<strong>la</strong>ntar
<strong>la</strong>s
medidas
d<strong>el</strong>
FMI,
que
echan
<br />

por
tierra
todas
sus
int<strong>en</strong>ciones
de
rectificación
d<strong>el</strong>
verticalismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conducción
política:
no
se
podía
consultar
al
<br />

pueb<strong>lo</strong>
sobre
medidas
netam<strong>en</strong>te
antipopu<strong>la</strong>res.
El
trabajo
quedó
inconcluso
e
inédito,
salvo
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>trevista
a
Car<strong>lo</strong>s
<br />

Carrión,
que
salió
<strong>en</strong>
Arg<strong>en</strong>tina.
(Marta
Harnecker,
Estudiantes,
cristianos
e
indíg<strong>en</strong>as...,
op.cit.).
<br />

- - 71


200.
Además
de
<strong>lo</strong>s
errores
subjetivos,
no
se
puede
desconocer
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
<br />

limitaciones
históricas
objetivas
muy
serias.
Este
proceso
revolucionario
surge,
por
<br />

una
parte,
<strong>en</strong>
uno
de
<strong>lo</strong>s
países
más
atrasados
de
América
Latina
y,
por
otra,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
capitalista
adquiere
un
carácter
cada
vez
<br />

más
neoliberal.
Según
algunos
analistas
como:
William
Robinson,
<strong>el</strong>
proyecto
<br />

sandinista
era
inviable
debido
a
factores
estructurales
g<strong>lo</strong>bales. 162 
Los
nefastos
efectos
<br />

de
<strong>la</strong>
política
desestabilizadora
llevada
a
cabo
por
<strong>el</strong>
poder
d<strong>el</strong>
capital
transnacional
<br />

apoyado
por
<strong>el</strong>
poder
estatal
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
<strong>el</strong>
contexto
g<strong>lo</strong>bal
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
se
<br />

insertaba
<strong>el</strong>
país
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta,
empujó
a
<strong>la</strong>
dirección
sandinista
a
<br />

establecer
alianzas
con
fracciones
de
<strong>la</strong>
burguesía
que
ya
no
eran
<strong>la</strong>s
mismas
<br />

fracciones
burguesas
de
antaño
sino
fracciones
capitalistas
modernizantes
ligadas
al
<br />

mercado
capitalista
mundial;
éstas
actuaron
como
puertas
de
acceso
d<strong>el</strong>
capital
<br />

transnacional
estadounid<strong>en</strong>se
que
impuso
medidas
antipopu<strong>la</strong>res
como
<strong>la</strong>
<br />

agroindustria
privada
y
<strong>lo</strong>s
subsidios
industriales
y,
más
tarde,
<strong>la</strong>
aplicación
de
<strong>lo</strong>s
<br />

p<strong>la</strong>nes
de
austeridad
d<strong>el</strong>
FMI
para
hacer
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
hiperinf<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
país
había
<br />

caído,
medidas
que
terminaron
por
<strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ar
a
sectores
creci<strong>en</strong>tes
de
su
base
social
<br />

popu<strong>la</strong>r
inicial.
<br />

201.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
FSLN
se
vio
comp<strong>el</strong>ido,
para
no
traicionar
su
programa,
a
<br />

organizar
<strong>el</strong>ecciones
tras
diez
años
de
una
cru<strong>en</strong>ta
guerra
y
<strong>en</strong>
una
situación
<br />

económica
ca<strong>la</strong>mitosa.
Esto
significaba
de
hecho
ir
a
<strong>la</strong>
conti<strong>en</strong>da
<strong>el</strong>ectoral
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

terr<strong>en</strong>o
preparado
por
<strong>la</strong>
contrarrevolución. 163 
<br />

202.
Una
vez
derrotados
<strong>el</strong>ectoralm<strong>en</strong>te,
<strong>lo</strong>s
sandinistas
<strong>en</strong>tregaron
<strong>el</strong>
gobierno
a
<strong>la</strong>
<br />

nueva
presid<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>ecta:
Violeta
Barrios
de
Chamorro,
pero
<strong>lo</strong>
interesante
es
que
esta
<br />

transición
se
llevó
a
cabo
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
marco
jurídico
desarrol<strong>la</strong>do
bajo
<strong>la</strong>
revolución, 164 
<br />

mant<strong>en</strong>iéndose
intocadas
sus
estructuras
sociales,
económicas,
políticas
e
ideológicas.
<br />

La
mayor
parte
d<strong>el</strong>
Ejército
Popu<strong>la</strong>r
Sandinista,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
se
mantuvo
intacto
y
no
<br />

pudo
ser
usado
al
comi<strong>en</strong>zo
como
instrum<strong>en</strong>to
represivo
fr<strong>en</strong>te
al
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r.
Fue
só<strong>lo</strong>
luego
de
<strong>en</strong>ormes
presiones
d<strong>el</strong>
gobierno
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
para
<br />

“des‐sandinizar”
al
ejército
y
<strong>la</strong>
policía,
presiones
que
llegaron
hasta
conge<strong>la</strong>r
por
<br />

completo
<strong>el</strong>
desembolso
de
<strong>la</strong>
ayuda
económica,
que
Washington
<strong>lo</strong>gró,
a
fines
de
<br />

1993,
que
<strong>la</strong>
policía
se
convirtiera
<strong>en</strong>
una
fuerza
típicam<strong>en</strong>te
represiva
y
que
<strong>el</strong>
<br />

ejército
sandinista
adoptase
<strong>la</strong>
doctrina
de
ser
garante
de
<strong>la</strong>
constitución,
reprimi<strong>en</strong>do
<br />

<strong>la</strong>s
protestas
popu<strong>la</strong>res
cuando
éstas
eran
juzgadas
ilegales
y
anticonstitucionales. 165 
<br />

203.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista
era
<strong>en</strong>tonces
<strong>el</strong>
partido
más
grande
y
mejor
<br />

organizado
d<strong>el</strong>
país
‐y
sin
duda
<strong>el</strong>
más
grande
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
<br />

exceptuando
<strong>el</strong>
cubano‐
y
durante
casi
un
año
mantuvo
<strong>el</strong>
control
de
<strong>la</strong>
Asamblea
<br />

























































<br />

162.
William
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso
sobre
<strong>el</strong>
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo:
una
ag<strong>en</strong>da
<br />

transnacional
<strong>en</strong>
Nicaragua,
<strong>en</strong>
revista
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
Propio
Nº3,
Managua,
Nicaragua,
<strong>en</strong>ero‐abril,
1997,
p.206.
<br />

163.
En
condiciones
de
guerra
revolucionaria
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
sigu<strong>en</strong>,
no
preced<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
paz,
<strong>la</strong>
reconstrucción
económica
<br />

y
<strong>la</strong>
consolidación
d<strong>el</strong>
estado.
(James
Petras,
La
derrota
<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
sandinismo,
<strong>en</strong>
revista
Brecha,
30
marzo,
1990,
<br />

p.17).
<br />

164.
W.
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso...
op.cit.
p.209.
<br />

165.
W.
I.
Robinson,
Ibid.
pp.212‐213.
<br />

- - 72


Nacional
b<strong>lo</strong>queando
cualquier
int<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
nuevo
gobierno
por
realizar
cambios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

constitución. 166 
<br />

204.
A
su
vez,
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
popu<strong>la</strong>res
politizadas
y
organizadas
resistieron
activam<strong>en</strong>te
<br />

<strong>el</strong>
int<strong>en</strong>to
gubernam<strong>en</strong>tal
por
imp<strong>la</strong>ntar
<strong>el</strong>
proyecto
neoliberal.
El
nuevo
gobierno
se
<br />

vio
obligado
a
aplicar
una
estrategia
contrarrevolucionaria
<strong>en</strong>
cámara
l<strong>en</strong>ta. 167 
<br />

Nicaragua
ha
vivido
desde
<strong>en</strong>tonces
conflictos
sociales
continuos
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
<br />

como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ciudad
y
<strong>el</strong>
FSLN
sigue
si<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
partido
más
fuerte.
La
manipu<strong>la</strong>ción
de
<strong>lo</strong>s
<br />

medios
de
comunicación
y
<strong>el</strong>
aparato
<strong>el</strong>ectoral
que
ha
armado
<strong>la</strong>
derecha,
fuertem<strong>en</strong>te
<br />

apoyada
por
<strong>el</strong>
gobierno
de
Washington
y
<strong>la</strong>
contrarrevolución
nicaragü<strong>en</strong>se
y
cubana
<br />

radicada
<strong>en</strong>
Miami,
explican
<strong>en</strong>
una
medida
importante
sus
sucesivos
fracasos
<br />

<strong>el</strong>ectorales.
Aunque
también
han
t<strong>en</strong>ido
un
peso
significativo
<strong>lo</strong>s
errores
y
<br />

desviaciones
de
<strong>la</strong>
dirección
sandinista.
<br />

3. DESAPARICIÓN DE LA URSS (3 DICIEMBRE 1991)<br />

205.
El
3
de
diciembre
de
1991
se
desintegra
<strong>la</strong>
Unión
de
Repúblicas
Socialistas
<br />

Soviéticas.
Ya
nadie
puede
ignorar
que
se
ha
producido
un
drástico
cambio
de
<strong>la</strong>
<br />

corre<strong>la</strong>ción
mundial
de
fuerzas.
Se
<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
una
era
de
unipo<strong>la</strong>rismo
militar
y
<br />

nortecéntrico
desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
económico,
político
y
cultural.
Ya
no
existe
un
<br />

contrapeso
efectivo
al
predominio
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias
<br />

occid<strong>en</strong>tales
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
internacionales.
La
<strong>izquierda</strong>
ha
perdido
su
aliado
<br />

estratégico
fundam<strong>en</strong>tal.
<br />

206.
En
este
contexto
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
armados
quedan
sin
retaguardia
y
<strong>la</strong>
mayoría
<br />

de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
se
ve
obligada
a
buscar
salidas
negociadas
para
poner
fin
a
<strong>lo</strong>s
<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos
militares
que
había
empr<strong>en</strong>dido
hacía
ya
más
de
una
década.
<br />

207.
Dada
esta
nueva
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
a
niv<strong>el</strong>
mundial,
aparece
<strong>la</strong>
tesis
d<strong>el</strong>
cierre
<br />

d<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>s
revoluciones
antimperialistas,
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong>s
como
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
total,
<br />

militar
y
económico
con
<strong>el</strong>
imperialismo. 168 
Esta
tesis,
que
nos
desconcertó
a
muchos
<br />

cuando
fue
p<strong>la</strong>nteada
por
primera
vez
<strong>en</strong>
1990
por
<strong>el</strong>
comandante
Víctor
Tirado
‐<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

contexto
de
<strong>la</strong>
derrota
<strong>el</strong>ectoral
sandinista
y
antes
de
<strong>la</strong>
debacle
soviética‐,
hoy
es
<br />

compartida
por
creci<strong>en</strong>tes
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Aceptar<strong>la</strong>
no
ti<strong>en</strong>e
por
qué
<br />

significar
<strong>el</strong>
abandono
de
<strong>la</strong>
convicción
de
que
só<strong>lo</strong>
mediante
un
programa
<br />

antimperialista
nuestros
países
podrán
<strong>lo</strong>grar
su
pl<strong>en</strong>a
soberanía
y
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

nacional,
só<strong>lo</strong>
se
trata
de
reconocer
<strong>la</strong>s
dificultades
que
exist<strong>en</strong>
para
<strong>la</strong>
victoria
<strong>en</strong>
este
<br />

período
ultraconservador
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
estamos
vivi<strong>en</strong>do.
Quizá
sería
<strong>en</strong>tonces
más
<br />

preciso
decir
que
dada
<strong>la</strong>
actual
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
a
niv<strong>el</strong>
mundial
se
cerró
<br />

temporalm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
posibilidad
de
<strong>la</strong>
consolidación
de
un
proceso
revolucionario
<br />

antimperialista
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
región.
<br />

























































<br />

166.
José
Luis
Coraggio,
Nuevos
retos
para
Nicaragua
revolucionaria,
Ed.
Ciudad‐AEMS
(Salud
Colectiva),
Quito,
<br />

1990,
pp.28‐30.
<br />

167.
W.
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso...,
op.cit.
p.210.
<br />

168.
Víctor
Tirado,
Se
acabó
<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>s
revoluciones
antimperialistas,
<strong>en</strong>trevista
de
Sergio
Ferrari,
revista
Brecha,
<br />

30
marzo
1990,
p.16.
<br />

- - 73


208.
La
desaparición
d<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
Europa
d<strong>el</strong>
Este
agudiza
también
<strong>la</strong>
crisis
de
<br />

<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
<strong>la</strong>tinoamericanos,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>lo</strong>s
poderosos
partidos
<br />

comunistas
uruguayo
y
chil<strong>en</strong>o 169 
y,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
conmueve
a
toda
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
y
fuerzas
<br />

progresistas
que
levantaban
<strong>la</strong>
bandera
d<strong>el</strong>
socialismo
como
meta.
Las
más
afectadas
<br />

son
<strong>la</strong>s
organizaciones
políticas
más
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
campo
socialista.
<br />

209.
Pero,
evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
más
golpeada
de
todas
fue
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
c<strong>en</strong>troamericana,
<br />

que
hasta
hacía
muy
poco
tiempo
había
repres<strong>en</strong>tado
<strong>la</strong>
lucha
más
avanzada
d<strong>el</strong>
<br />

subcontin<strong>en</strong>te.
Esta
quedó
perpleja,
desconcertada,
masticando
un
sabor
a
derrota
<br />

política
­no
militar­
que
nunca
se
atrevió
a
confesar.
La
mayor
parte
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>
empezó
a
<br />

cuestionar
<strong>la</strong>
posibilidad
de
tomar
<strong>el</strong>
poder
mediante
una
victoria
militar.
Para
unos
<br />

esto
significó
abandonar
<strong>lo</strong>s
ideales
revolucionarios
y
ubicarse
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
sistema;
<br />

para
otros,
p<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
nuevos
caminos
que
se
inspiran
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
mismas
causas:
<strong>la</strong>
injusticia
<br />

manifiesta
y
<strong>la</strong>
pobreza
extrema. 170 
Estos
últimos,
sin
embargo,
han
estado
muy
lejos
de
<br />

contar
con
una
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
favorable
a
sus
propuestas.
<br />

4. ACUERDOS DE PAZ DEL FMLN EN EL SALVADOR (16 ENERO 1992)<br />

210.
La
lucha
guerrillera
salvadoreña
‐que
simbolizó
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
América
<br />

Latina
<strong>lo</strong>
que
Vietnam
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
europea
y
norteamericana‐
no
terminó
<strong>en</strong>
un
<br />

triunfo
armado
sino
<strong>en</strong>
una
negociación
política.
Muchos
se
preguntan
si
<strong>lo</strong>s
<strong>lo</strong>gros
<br />

alcanzados
luego
de
<strong>lo</strong>s
acuerdos
de
paz,
que
pon<strong>en</strong>
fin
a
<strong>la</strong>
lucha
armada
después
de
<br />

tantos
años
de
guerra
revolucionaria,
están
a
<strong>la</strong>
altura
de
<strong>lo</strong>s
sacrificios.
<br />

211.
Considero
que
<strong>lo</strong>s
resultados
obt<strong>en</strong>idos
por
<strong>lo</strong>s
revolucionarios
salvadoreños
no
<br />

pued<strong>en</strong>
ser
analizados
<strong>en</strong>
función
de
<strong>la</strong>s
metas
que
ese
movimi<strong>en</strong>to
armado
levantó
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
de
mayor
auge
de
<strong>la</strong>
lucha
guerrillera
<strong>en</strong>
ese
país
y
cuando
<strong>la</strong>
situación
d<strong>el</strong>
<br />

área
le
era
favorable.
Es
necesario
que
estos
resultados
se
analic<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<br />

<strong>la</strong>
coyuntura
creada
por
<strong>la</strong>
derrota
<strong>el</strong>ectoral
sandinista
y
<strong>la</strong>
nueva
corre<strong>la</strong>ción
de
<br />

fuerzas
que
surge
a
niv<strong>el</strong>
mundial
como
consecu<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
derrota
d<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
<br />

<strong>lo</strong>s
países
de
Europa
d<strong>el</strong>
Este
y
<strong>la</strong>
desaparición
de
<strong>la</strong>
URSS.
<br />

212.
Después
de
una
desgastante
guerra
de
más
de
diez
años,
con
un
pueb<strong>lo</strong>
que
<br />

anhe<strong>la</strong>ba
<strong>la</strong>
paz,
¿le
quedaba
al
FMLN
otro
camino
que
una
salida
negociada
que
le
<br />

permitiera
hacer
uso
de
un
determinado
espacio
político,
ese
que
<strong>la</strong>
oligarquía
<br />

salvadoreña
le
negaba
a
través
d<strong>el</strong>
fraude
<strong>el</strong>ectoral
y
<strong>la</strong>
represión
antes
de
iniciarse
<strong>la</strong>
<br />

guerra?
¿Pudo
haber
<strong>lo</strong>grado
más
cosas
<strong>en</strong>
esa
salida
negociada?
Ese
es
un
tema
de
<br />

debate.
<br />

























































<br />

169.
Según
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda,
<strong>lo</strong>
que
<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
crisis
es
<strong>el</strong>
comunismo
como
r<strong>el</strong>igión
y,
por
<strong>lo</strong>
mismo,
<strong>la</strong>
orgánica
<br />

tradicional
de
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
que
comi<strong>en</strong>zan
a
sufrir
importantes
escisiones
internas
(Cambiar
también
<strong>la</strong>
<br />

organización
partidaria,
<strong>en</strong>
Converg<strong>en</strong>cia
(revista
d<strong>el</strong>
socialismo
chil<strong>en</strong>o
y
<strong>la</strong>tinoamericano),
Nº19‐20,
<br />

febrero‐marzo
1991,
p.33).
El
caso
más
dramático
es
tal
vez
<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
Partido
Comunista
Uruguayo
que
pierde
sus
<br />

cuadros
más
preparados
y
casi
todos
sus
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios.
<br />

170.
I.
Perales,
Nicaragua
vali<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te...,
op.cit.
pp.40‐41.
<br />

- - 74


213.
Según
Rubén
Zamora,
dirig<strong>en</strong>te
salvadoreño
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Popu<strong>la</strong>r
<br />

Socialcristiano
(MPSC),
<strong>la</strong>
paz
negociada
desata
tres
transiciones
y
pospone
una
<br />

cuarta. 171 
<br />

214.
La
primera
se
refiere
a
<strong>la</strong>
transición
de
<strong>la</strong>
guerra
a
<strong>la</strong>
paz
y
termina
con
<strong>el</strong>
cese
<br />

de
<strong>la</strong>s
acciones
militares.
La
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
a
favor
de
esta
transición
fue
tan
<br />

favorable
que
anuló
<strong>la</strong>
posibilidad
de
que
<strong>lo</strong>s
sectores
de
derecha
partidarios
de
<strong>la</strong>
<br />

guerra
pudies<strong>en</strong>
articu<strong>la</strong>r
un
discurso
público
que
reve<strong>la</strong>ra
sus
int<strong>en</strong>ciones.
<br />

215.
La
segunda,
d<strong>el</strong>
militarismo
a
<strong>la</strong>
desmilitarización
era
una
transición
más
<br />

difícil,
porque
había
que
v<strong>en</strong>cer
ses<strong>en</strong>ta
años
de
militarismo. 172 

Después
de
algunos
<br />

forcejeos,
<strong>en</strong>
1993,
se
concluyó
<strong>la</strong>
aplicación
de
<strong>lo</strong>s
acuerdos
de
desmilitarización:
<br />

cambio
de
<strong>la</strong>
doctrina
y
de
<strong>la</strong>
educación
militar;
depuración
d<strong>el</strong>
cuerpo
de
jefes
y
<br />

oficiales
de
<strong>la</strong>
Fuerza
Armada
por
una
comisión
de
civiles;
disolución
de
<strong>la</strong>s
tres
<br />

policías
exist<strong>en</strong>tes
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
mando
militar;
disolución
d<strong>el</strong>
sistema
de
<br />

patrul<strong>la</strong>s
militares
<strong>lo</strong>cales,
que
<strong>en</strong>
sus
mejores
tiempos
alcanzaron
a
reclutar
de
ci<strong>en</strong>to
<br />

cincu<strong>en</strong>ta
mil
a
dosci<strong>en</strong>tos
mil
integrantes;
disolución
de
<strong>la</strong>s
l<strong>la</strong>madas
“def<strong>en</strong>sas
<br />

civiles”
armadas
que
llegaron
a
t<strong>en</strong>er
cuar<strong>en</strong>ta
mil
efectivos;
reducción
d<strong>el</strong>
ejército
a
<strong>la</strong>
<br />

mitad;
disolución
de
<strong>la</strong>s
brigadas
y
batal<strong>lo</strong>nes
contrainsurg<strong>en</strong>tes;
reforma
de
<strong>la</strong>
<br />

constitución
que
reduce
<strong>la</strong>s
misiones
de
<strong>lo</strong>s
militares
a
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
de
<strong>la</strong>
soberanía
y
de
<br />

<strong>lo</strong>s
territorios,
suprimi<strong>en</strong>do
toda
su
autoridad
<strong>en</strong>
materia
de
seguridad
pública
y
paz
<br />

interior,
def<strong>en</strong>sa
de
<strong>la</strong>
constitución
y
<strong>la</strong>s
leyes,
etcétera,
y
además
supresión
d<strong>el</strong>
<br />

reclutami<strong>en</strong>to
forzoso. 173 
<br />

216.
La
tercera
transición
se
refiere
a
<strong>la</strong>
concepción
y
ejercicio
d<strong>el</strong>
poder
político
y
<br />

ti<strong>en</strong>e
que
ver
con
<strong>el</strong>
paso
de
un
ejercicio
excluy<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
poder
político
a
un
<br />

ejercicio
democrático
amplio. 174 
Los
acuerdos
ya
m<strong>en</strong>cionados
de
desmilitarización
<br />

d<strong>el</strong>
estado,
de
cese
de
<strong>la</strong>
represión,
de
protección
de
<strong>lo</strong>s
derechos
humanos,
conviert<strong>en</strong>
<br />

al
FMLN
<strong>en</strong>
partido
político
legal;
reforman
<strong>el</strong>
sistema
<strong>el</strong>ectoral,
aunque
todavía
no
<strong>lo</strong>
<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,
y
le
dan
a
<strong>la</strong>
Corte
Suprema
una
integración
que
fundam<strong>en</strong>ta
más
su
<br />

indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.
<br />

217.
La
cuarta
transición,
que
debe
realizarse
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
económico
y
social
ha
<br />

pasado
a
ser
ahora
<strong>el</strong>
tema
c<strong>en</strong>tral
de
<strong>la</strong>
lucha
política.
Si
este
tema
no
se
resu<strong>el</strong>ve
<br />

correctam<strong>en</strong>te
puede
producirse
una
nueva
guerra.
<br />

























































<br />

171.
Ver
artícu<strong>lo</strong>
de
Rubén
Zamora,
El
Salvador
1993:
Transformaciones
y
desafíos,
<strong>en</strong>
Visiones
alternativas
sobre
<br />

<strong>la</strong>
transición,
Ed.
Sombrero
Azul,
San
Salvador,
1993,
pp.143‐151.
La
información
que
sigue
<strong>la</strong>
obtuve
<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
conversación
con
Schafik
Handal
<strong>el</strong>
14
de
<strong>en</strong>ero
de
1998,
qui<strong>en</strong>
actualizó
y
rebatió
algunos
<br />

argum<strong>en</strong>tos
de
Zamora.
No
podemos
aquí
reproducir
<strong>el</strong>
debate,
pero
<strong>el</strong>
lector
puede
hacer<strong>lo</strong>
ley<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
texto
de
<br />

éste
último.
<br />

172.
Que
se
inician
con
<strong>el</strong>
golpe
de
estado
que
instauró
<strong>la</strong>
sanguinaria
dictadura
d<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Maximiliano
Hernández
<br />

Martínez,
<strong>el</strong>
2
de
diciembre
de
1932.
<br />

173.
En
El
Salvador
capturaban
a
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es
para
obligar<strong>lo</strong>s
a
hacer
<strong>el</strong>
servicio
militar.
<br />

174.
Rubén
Zamora
hab<strong>la</strong>
de
ejercicio
concertante
y
sosti<strong>en</strong>e
que
de
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
construir
<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so,
pues
<br />

só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>tre
todos
se
podrá
superar
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

- - 75


218.
La
estrategia
d<strong>el</strong>
FMLN,
sosti<strong>en</strong>e
Schafik
Handal,
es
consumar
<strong>la</strong>
revolución
<br />

democrática
derrotando
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal
y
realizando
una
ag<strong>en</strong>da
de
cambios
<br />

económicos,
sociales
y
políticos.
En
su
reunión
partidaria
de
diciembre
de
1997
esta
<br />

agrupación
política
definió,
además,
públicam<strong>en</strong>te
su
propósito
de
avanzar
hacia
<strong>el</strong>
<br />

socialismo. 175 
<br />

5. LAS GUERRILLAS EN COLOMBIA<br />

219.
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>en</strong>
C<strong>en</strong>troamérica
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
buscaba
caminos
de
paz
a
través
de
<br />

salidas
negociadas
que
implicaron
su
desarme,
<strong>la</strong>
lucha
armada
no
só<strong>lo</strong>
se
mant<strong>en</strong>ía
<br />

<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>mbia,
sino
que
crecía
día
a
día.
Hoy
es
<strong>el</strong>
único
país
<strong>en</strong>
América
Latina
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
<br />

esta
forma
de
lucha
por
<strong>el</strong>
poder
político
no
só<strong>lo</strong>
es
un
hecho,
sino
un
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
<br />

político,
social
y
militar
que
avanza.
El
propio
gobierno
y
<strong>la</strong>s
fuerzas
armadas
<br />

co<strong>lo</strong>mbianas
llegaron
a
reconocer
que
<strong>la</strong>s
guerril<strong>la</strong>s
eran
un
factor
de
poder
e
<br />

influ<strong>en</strong>cia
y
que
están
muy
lejos
de
poder
derrotar<strong>la</strong>s. 176 
<br />

220.
Las
tres
organizaciones
político‐militares
históricas:
<strong>la</strong>s
FARC,
<strong>el</strong>
ELN
y
<strong>el</strong>
EPL,
<br />

agrupadas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Coordinadora
Guerrillera
Simón
Bolívar,
con
ci<strong>en</strong>to
siete
fr<strong>en</strong>tes
<br />

guerrilleros
establecidos,
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
pres<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
mayor
parte
d<strong>el</strong>
territorio
nacional,
<br />

especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
zonas
rurales
y
suburbanas.
Una
prueba
d<strong>el</strong>
reconocimi<strong>en</strong>to
oficial
<br />

de
sus
fuerzas
es
<strong>la</strong>
demanda
d<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
Harold
Beyoda,
a
<strong>la</strong>
Cámara
de
<br />

Repres<strong>en</strong>tantes
antes
de
pasar
a
retiro,
para
que
se
postergaran
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
de
<br />

alcaldes
de
octubre
de
1997,
ya
que
existía
un
estimado
militar
de
que
<strong>la</strong>
insurg<strong>en</strong>cia
<br />

podía
llegar
a
contro<strong>la</strong>r
alrededor
de
quini<strong>en</strong>tas
municipalidades
casi
<strong>la</strong>
mitad
de
<strong>la</strong>s
<br />

exist<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país
(mil
cincu<strong>en</strong>ta
alcaldías
<strong>en</strong>
toda
<strong>la</strong>
nación)
y
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
repres<strong>en</strong>taría
<strong>la</strong>
<br />

exist<strong>en</strong>cia
de
un
poder
parale<strong>lo</strong>.
Luego
de
dichas
<strong>el</strong>ecciones
difer<strong>en</strong>tes
analistas
han
<br />

llegado
a
<strong>la</strong>
conclusión
de
que
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
contro<strong>la</strong>
alrededor
de
tresci<strong>en</strong>tos
<br />

municipios
y
ti<strong>en</strong>e
una
influ<strong>en</strong>cia
muy
importante
<strong>en</strong>
cuatro
gobernaciones.
<br />

221.
En
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
militar,
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
co<strong>lo</strong>mbiana
pasó
de
una
fase
def<strong>en</strong>siva
a
una
de
<br />

carácter
of<strong>en</strong>sivo.
De
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
son
testigos
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
campam<strong>en</strong>to
de
Las
D<strong>el</strong>icias,
<strong>la</strong>s
<br />

batal<strong>la</strong>s
de
El
Vil<strong>la</strong>r,
Patascoy,
y
<strong>la</strong>
toma
de
Mitu,
capital
d<strong>el</strong>
Departam<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
Vaupez
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
se
hicieron
más
de
400
bajas
<strong>en</strong>tre
muertos
y
heridos
y
355
prisioneros
y
<strong>lo</strong>s
<br />

exitosos
combates
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Sur
d<strong>el</strong>
país,
donde
<strong>el</strong>
ejército
co<strong>lo</strong>mbiano
sufrió
graves
<br />

derrotas.
<br />

222.
Luego
d<strong>el</strong>
triunfo
<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
candidato
conservador
a
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia,
Andrés
<br />

Pastrana,
<strong>el</strong>
21
de
junio
d<strong>el</strong>
98,
<strong>el</strong>
tema
de
<strong>la</strong>
Paz
cobró
inusitada
fuerza.
<br />

223.
Para
<strong>el</strong>
nuevo
gobierno,
<strong>lo</strong>grar
un
proceso
de
negociación
con
<strong>la</strong>s
Fuerzas
<br />

Armadas
Revolucionaria
de
Co<strong>lo</strong>mbia
(FARC)
‐<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
guerrillero
más
antiguo
<br />

y
poderoso
de
Co<strong>lo</strong>mbia‐
más
que
una
aspiración
es
una
necesidad
para
poder
<br />

implem<strong>en</strong>tar
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
de
desarrol<strong>lo</strong>
económico
que
su
gobierno
se
ha
trazado
y
que
<br />

está
fundam<strong>en</strong>tado
<strong>en</strong>
un
proyecto
de
corte
neoliberal
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cual
predomina
<strong>la</strong>
<br />

privatización
y
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
economía
social
de
mercado.
Sin
una
mínima
estabilidad
<br />

























































<br />

175.
Según
<strong>el</strong>
dirig<strong>en</strong>te
salvadoreño,
es
interesante
que
esta
adhesión
al
socialismo
se
exprese
<strong>en</strong>
un
mom<strong>en</strong>to
de
<br />

grandes
expectativas
de
<strong>lo</strong>grar
acceder
a
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
República
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
de
marzo
de
1999.
<br />

176.
Lo
que
a
continuación
exponemos
ha
sido
e<strong>la</strong>borado
con
<strong>la</strong>
co<strong>la</strong>boración
de
Antonio
López.
<br />

- - 76


interna
es
muy
difícil
que
<strong>lo</strong>s
p<strong>la</strong>nes
económicos
gubernam<strong>en</strong>tales
puedan
ser
<br />

implem<strong>en</strong>tados.
<br />

224.
Para
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
guerrillero,
por
su
parte,
<strong>la</strong>s
negociaciones
de
paz
<br />

repres<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>
posibilidad
de
ganar
un
espacio
político
interno
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
<br />

internacional,
que
le
permita
dar
a
conocer
su
proyecto
revolucionario,
que
incluye
<strong>el</strong>
<br />

combate
a
<strong>la</strong>
corrupción,
<strong>la</strong>
igualdad
de
derechos
políticos,
acabar
con
<strong>el</strong>
narcotráfico
y
<br />

<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
justicia
social.
Estos
objetivos
están
recogidos
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
diez
puntos
que
<br />

p<strong>la</strong>ntean
<strong>la</strong>s
FARC
para
negociar
a
fondo
<strong>la</strong>
paz
<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>mbia.
Entre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
se
incluye:
<strong>la</strong>
<br />

reforma
agraria
integral,
<strong>la</strong>
reforma
de
<strong>la</strong>
justicia
y
de
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas;
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
<br />

de
<strong>la</strong>
soberanía
nacional;
<strong>el</strong>
fortalecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
estado
y
que
éste
controle
<strong>la</strong>s
<br />

principales
ramas
de
<strong>la</strong>
economía
nacional
(petróleo,
<strong>en</strong>ergía,
comunicaciones,
<br />

transporte
y
minería,
<strong>en</strong>tre
otras);
<strong>el</strong>
fortalecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
industria
nacional;
una
<br />

política
exterior
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
y
soberana;
que
<strong>la</strong>
educación
y
<strong>la</strong>
salud
pas<strong>en</strong>
a
<br />

constituir
<strong>lo</strong>s
principales
rubros
<strong>en</strong>
materia
presupuestaria;
una
reforma
tributaria
de
<br />

acuerdo
a
<strong>lo</strong>s
ingresos
sa<strong>la</strong>riales
y
ganancias.
<br />

225.
Pastrana
reconoció
que
<strong>lo</strong>s
objetivos
p<strong>la</strong>nteados
por
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
reunión
<br />

que
sostuvo
con
<strong>el</strong>
comandante
<strong>en</strong>
jefe
de
<strong>la</strong>s
FARC,
Manu<strong>el</strong>
Maru<strong>la</strong>nda,
son
aspectos
<br />

que
debe
resolver
<strong>el</strong>
estado
y
manifestó
su
disposición
a
discutir<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
una
mesa
de
<br />

negociación.
<br />

226.
En
agosto
de
1998,
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
se
comprometió
a
despejar
cinco
municipios
y
a
<br />

debatir
dos
puntos
adicionales
y
de
coyuntura
que
para
<strong>la</strong>s
FARC
son
sumam<strong>en</strong>te
<br />

importantes:
<strong>el</strong>
canje
de
prisioneros 177 ,
y
<strong>el</strong>
desmonte
d<strong>el</strong>
paramilitarismo
y
de
sus
<br />

financistas
(terrat<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes,
ganaderos,
altos
mandos
militares,
etc).
<br />

227.
Después
de
avances
y
retrocesos,
finalm<strong>en</strong>te
se
insta<strong>la</strong>
<strong>la</strong>
mesa
de
diá<strong>lo</strong>go
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>el</strong>
gobierno
y
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
<strong>el</strong>
7
de
<strong>en</strong>ero
de
1999,
pero
<strong>lo</strong>s
paramilitares,
con
<strong>el</strong>
c<strong>la</strong>ro
fin
<br />

de
hacer
fracasar
este
importante
int<strong>en</strong>to
por
<strong>la</strong>
paz,
realizan
<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>os
de
<br />

cuar<strong>en</strong>tiocho
horas
una
cru<strong>el</strong>
matanza
de
más
de
dosci<strong>en</strong>tas
mujeres,
niños
y
<br />

campesinos
inoc<strong>en</strong>tes.
Esto
condujo
de
manera
automática
a
<strong>la</strong>
conge<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
<br />

diá<strong>lo</strong>go
y
a
d<strong>en</strong>unciar
públicam<strong>en</strong>te
con
nombre
y
ap<strong>el</strong>lido
<strong>la</strong>
implicación
de
diez
<br />

g<strong>en</strong>erales
d<strong>el</strong>
ejército,
varios
coron<strong>el</strong>es
y
un
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar
de
acauda<strong>la</strong>dos
ganaderos
y
<br />

terrat<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
financiami<strong>en</strong>to
y
autoría
int<strong>el</strong>ectual
de
estas
masacres.
<br />

228.
La
lógica
respuesta
de
<strong>la</strong>s
FARC
a
tanta
brutalidad,
fue
interpretada
por
<strong>el</strong>
<br />

gobierno
de
Pastrana
con
mucha
madurez,
evitándose
así
que
<strong>la</strong>s
conversaciones
<br />

naufragaran.
<br />

229.
Por
su
parte,
<strong>el</strong>
Ejército
de
Liberación
Nacional
(ELN),
<strong>la</strong>
segunda
fuerza
<br />

guerrillera
de
Co<strong>lo</strong>mbia,
también
ha
estado
involucrado
<strong>en</strong>
un
proceso
de
diá<strong>lo</strong>go
y
<br />

negociación
que
ha
t<strong>en</strong>ido
avances
y
retrocesos.
<br />

230.
A
mi
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der,
<strong>la</strong>
debilidad
más
grande
de
este
proceso
de
negociación
es
que
no
<br />

se
haya
<strong>lo</strong>grado
un
diá<strong>lo</strong>go
d<strong>el</strong>
conjunto
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
guerrilleras
d<strong>el</strong>
país
con
<strong>el</strong>
<br />

gobierno.
<br />

























































<br />

177.
Las
FARC
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>
su
poder
más
de
300
militares
y
policías;
mi<strong>en</strong>tras
<strong>el</strong>
Ejército
ti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>carce<strong>la</strong>dos
unos
400
<br />

presos
políticos
de
<strong>lo</strong>s
cuales
hay
un
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar
de
miembros
de
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>.
<br />

- - 77


231.
Para
terminar,
pi<strong>en</strong>so
que
<strong>el</strong>
proceso
de
diá<strong>lo</strong>go
y
negociación
<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>mbia
no
<br />

será
fácil,
ni
pued<strong>en</strong>
esperarse
soluciones
inmediatas;
deberá
v<strong>en</strong>cer
muchas
<br />

dificultades
y
conjurar
muchas
intrigas
y
conspiraciones
de
<strong>lo</strong>s
sectores
que
están
<strong>en</strong>
<br />

contra
de
<strong>la</strong>
paz
<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>mbia,
tanto
nacionales
como
extranjeros,
especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Estados
Unidos.
<br />

6. AVANCE ELECTORAL DE LA IZQUIERDA EN LOS NOVENTA<br />

232.
A
pesar
d<strong>el</strong>
negativo
contexto
internacional,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
fue
<br />

avanzando
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
<strong>el</strong>ectoral
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
última
década.
<br />

233.
El
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil,
a
m<strong>en</strong>os
de
diez
años
de
fundado,
<strong>lo</strong>gra
<br />

ganar,
<strong>en</strong>
1988,
<strong>la</strong>
estratégica
Alcaldía
de
Sao
Pau<strong>lo</strong>
y
dos
otras
alcaldías
capitales
de
<br />

estado
(Porto
Alegre,
<strong>en</strong>
Rio
Grande
do
Sul;
y
Vitoria,
<strong>en</strong>
Espírito
Santo 178 ),
además
de
<br />

treintitrés
alcaldías
de
m<strong>en</strong>or
importancia.
Y,
un
año
más
tarde,
su
líder,
Luis
Inácio
da
<br />

Silva,
más
conocido
como
Lu<strong>la</strong>,
estuvo
a
punto
de
llegar
a
ser
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
más
<br />

grande
y
poderoso
país
de
América
Latina. 179 
En
<strong>la</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes
<strong>el</strong>ecciones
<br />

presid<strong>en</strong>ciales
d<strong>el</strong>
94
todas
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>cuestas
<strong>lo</strong>
daban
por
ganador
hasta
que
<strong>la</strong>
derecha
<br />

fabricó
<strong>la</strong>
candidatura
de
Fernando
H<strong>en</strong>rique
Cardoso
y
su
P<strong>la</strong>n
Real,
<strong>la</strong>
que
fue
<br />

apoyada
por
un
importante
sector
de
<strong>la</strong>
int<strong>el</strong>ectualidad
progresista.
En
<strong>la</strong>s
últimas
<br />

<strong>el</strong>ecciones
presid<strong>en</strong>ciales
d<strong>el</strong>
98,
aunque
Lu<strong>la</strong>
fue
derrotado
por
tercera
vez,
<strong>el</strong>
PT
<br />

consiguió
avanzar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
institucional.
En
<strong>la</strong>
Cámara
de
diputados
<strong>lo</strong>gró
pasar
<br />

de
cincu<strong>en</strong>ta
escaños
a
cincu<strong>en</strong>tiocho
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>ado
de
cinco
a
siete.
Y
aunque
perdió
<br />

por
muy
escaso
marg<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
d<strong>el</strong>
Distrito
Federal,
su
mayor
triunfo
es
haber
<br />

conquistado
<strong>la</strong>
gobernación
de
Río
Grande
do
Sul,
un
estado
de
más
de
once
mil<strong>lo</strong>nes
<br />

de
habitantes
‐<strong>el</strong>
cuarto
más
grande
de
<strong>la</strong>
Federación‐
y
<strong>lo</strong>s
estados
de
Acre
y
Mato
<br />

Grosso
do
Sul. 180 
<br />

234.
El
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
de
Uruguay,
<strong>el</strong>
más
<strong>lo</strong>ngevo
fr<strong>en</strong>te
político
de
<strong>izquierda</strong>
de
<br />

América
Latina,
con
más
de
veintisiete
años
de
vida,
gana
<strong>en</strong>
1989
<strong>la</strong>
Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
<br />

Montevideo,
donde
radica
<strong>la</strong>
mitad
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
República,
con
<strong>la</strong>
figura
de
<br />

Tabaré
Vásquez,
un
carismático
médico
oncó<strong>lo</strong>go
socialista,
qui<strong>en</strong>,
cinco
años
<br />

después,
estuvo
muy
cerca
de
ganar
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
República,
de
hecho
obtuvo
<br />

ci<strong>en</strong>to
cincu<strong>en</strong>ta
mil
votos
más
que
<strong>el</strong>
candidato
triunfante,
Sanguinetti,
qui<strong>en</strong>
só<strong>lo</strong>
por
<br />

<strong>la</strong>
Ley
de
Lemas
que
rige
<strong>el</strong>
sistema
<strong>el</strong>ectoral
uruguayo,
hasta
ese
mom<strong>en</strong>to
pudo
<br />

acceder
a
ese
alto
cargo.
Al
mismo
tiempo
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
reconquistó
<strong>la</strong>
Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<br />

de
Montevideo,
<strong>el</strong>igi<strong>en</strong>do
a
Mariano
Arana
para
su
gobierno. 181 
<br />

235.
Las
<strong>en</strong>cuestas
d<strong>el</strong>
98
daban
como
ganador
de
<strong>la</strong>
futura
<strong>el</strong>ección
presid<strong>en</strong>cial
de
<br />

fines
de
1999
a
Tabaré
Vásquez.
Y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
reci<strong>en</strong>tes
<strong>el</strong>ecciones
primarias
d<strong>el</strong>
25
de
<br />

























































<br />

178.
En
<strong>el</strong>
período
<strong>el</strong>ectoral
anterior
había
ganado
dos
alcaldías.
<br />

179.
Só<strong>lo</strong>
perdió
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
segunda
vu<strong>el</strong>ta
por
tres
mil<strong>lo</strong>nes
de
votos
de
un
<strong>el</strong>ectorado
de
82mil<strong>lo</strong>nes
74mil
718
<br />

personas.
<br />

180.
Datos
extraídos
de
<strong>la</strong>
revista
brasileña
Época
Nº21,
d<strong>el</strong>
12
de
octubre
de
1998,
pp.26‐29
y
Nº24,
d<strong>el</strong>
2
de
<br />

noviembre
de
1998,
pp.34‐37.
<br />

181.
Marta
Harnecker,
Forjando
<strong>la</strong>
esperanza,
Ed.
LOM,
Santiago
de
Chile,
1995.
<br />

- - 78


abril 182 ,
aunque
fue
<strong>el</strong>
Partido
Co<strong>lo</strong>rado
<strong>el</strong>
que
obtuvo
más
votos
(<strong>el</strong>
38%),
seguido
d<strong>el</strong>
<br />

Encu<strong>en</strong>tro
Progresista‐Fr<strong>en</strong>te
Amplio
(31% 183 )
y
<strong>el</strong>
Partido
Nacional
(29%),
<strong>la</strong>
figura
<br />

individual
que
más
votos
concitó
fue
<strong>la</strong>
de
Tabaré
Vásquez
con
320
mil
620
votos,
<br />

seguido
por
Jorge
Batlle
que
obtuvo
261
mil
votos
y
de
Lacalle
que
obtuvo
177.616
<br />

votos,
estos
dos
últimos
repres<strong>en</strong>tantes
de
<strong>lo</strong>s
sectores
más
conservadores
de
sus
<br />

respectivas
coaliciones
políticas.
Por
esta
razón
<strong>lo</strong>s
analistas
políticos
estiman
que
<br />

Tabaré
Vásquez
ti<strong>en</strong>e
muchas
posibilidades
de
ganar
<strong>en</strong>
una
segunda
vu<strong>el</strong>ta,
luego
de
<br />

haber
descartado
a
Lacalle
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera,
con
<strong>el</strong>
apoyo
de
sectores
progresistas
tanto
<br />

d<strong>el</strong>
Partido
Co<strong>lo</strong>rado
como
d<strong>el</strong>
Nacional.
<br />

236.
Por
su
parte,
<strong>el</strong>
FMLN
<strong>en</strong>
El
Salvador,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
d<strong>el</strong>
16
de
marzo
de
1997,
<br />

ganó
<strong>el</strong>
gobierno
de
<strong>la</strong>
ciudad
capital
y
cincu<strong>en</strong>titrés
alcaldías,
incluy<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
mayoría
<br />

de
<strong>la</strong>s
ciudades
más
importantes,
donde
vive
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
país.
<br />

Al
mismo
tiempo,
obtuvo
veintisiete
escaños
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to,
de
un
total
de
<br />

nov<strong>en</strong>ticuatro.
ARENA 184 ,
por
su
parte,
obtuvo
<strong>el</strong>
triunfo
<strong>en</strong>
ci<strong>en</strong>to
ses<strong>en</strong>tiuna
alcaldías
<br />

m<strong>en</strong>ores
y
sacó
veintiocho
diputados.
Sin
embargo,
debido
a
<strong>la</strong>
actual
legis<strong>la</strong>ción,
<br />

mi<strong>en</strong>tras
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
d<strong>el</strong>
FMLN
abarcan
a
más
de
<strong>la</strong>
mitad
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
<br />

país,
su
repres<strong>en</strong>tación
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria
alcanza
só<strong>lo</strong>
a
un
tercio
d<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.
Estos
<br />

datos
ilustran
<strong>la</strong>s
deformaciones
d<strong>el</strong>
sistema
<strong>el</strong>ectoral
que
esta
organización
política
<br />

está
luchando
por
transformar.
<br />

237.
Los
avances
<strong>el</strong>ectorales
d<strong>el</strong>
FMLN
hacían
esperar
una
muy
reñida
conti<strong>en</strong>da
<br />

<strong>el</strong>ectoral
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
FMLN
y
ARENA
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
presid<strong>en</strong>ciales
de
marzo
de
1999,
pero
<br />

creci<strong>en</strong>tes
contradicciones
internas
aparecidas
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
FMLN
y
que
fueron
de
<br />

conocimi<strong>en</strong>to
público, 185 
y
un
discurso
político
y
ori<strong>en</strong>tación
de
<strong>la</strong>
campaña
muy
poco
<br />

difer<strong>en</strong>ciados
de
ARENA,
crearon
escepticismo
y
desconfianza
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
votantes.
El
<br />

resultado
fue
una
pronunciada
abst<strong>en</strong>ción
‐alrededor
d<strong>el</strong>
60%‐
y
<strong>el</strong>
triunfo
holgado
de
<br />

ARENA
(52%
de
<strong>lo</strong>s
votos)
sobre
<strong>el</strong>
FMLN
(30%).
<br />

238.
El
Partido
de
<strong>la</strong>
Revolución
Democrática 186 
<strong>en</strong>
México,
luego
de
un
fraude
<br />

<strong>el</strong>ectoral
de
gran
<strong>en</strong>vergadura
que
impide
a
Cuauhtemoc
Cárd<strong>en</strong>as,
máximo
líder
d<strong>el</strong>
<br />

PRD,
llegar
<strong>en</strong>
1988
al
sillón
presid<strong>en</strong>cial,
<strong>lo</strong>gra
ganar
sin
discusión
con
éste
candidato
<br />

<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
d<strong>el</strong>
Distrito
Federal
de
1997
obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do,
al
mismo
tiempo,
una
amplia
<br />

mayoría
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
legis<strong>la</strong>tivo
distrital.
Cárd<strong>en</strong>as
se
vislumbra
como
un
serio
rival
<br />

para
<strong>la</strong>s
próximas
<strong>el</strong>ecciones
presid<strong>en</strong>ciales.
<br />

























































<br />

182.
Las
primeras
que
se
hac<strong>en</strong>
luego
d<strong>el</strong>
cambio
constitucional.
Anteriorm<strong>en</strong>te
no
había
primarias
ni
segunda
<br />

vu<strong>el</strong>ta,
ganaba
<strong>el</strong>
candidato
d<strong>el</strong>
lema
que
obt<strong>en</strong>ía
más
votos.
<br />

183.
Esta
es
<strong>la</strong>
primera
<strong>el</strong>ección
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
lleva
dos
candidatos:
Tabaré
Vázquez,
que
obtuvo
<strong>el</strong>
82%
<br />

de
<strong>lo</strong>s
votos,
y
Dani<strong>lo</strong>
Astori
que
<strong>lo</strong>gró
só<strong>lo</strong>
algo
más
d<strong>el</strong>
17%.
<br />

184.
Alianza
Republicana
Nacionalista.
<br />

185.
Previo
al
destape
d<strong>el</strong>
conflicto
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>cuestas
daban
por
empatadas
a
ambas
agrupaciones
políticas.
<br />

186.
Un
despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
Partido
Revolucionario
Institucional
(PRI),
que
nuclea
a
sectores
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
de
<br />

otros
partidos
de
<strong>izquierda</strong>.
<br />

- - 79


239.
En
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
<strong>el</strong>
ex
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
coron<strong>el</strong>
Hugo
Chávez
Frías
‐líder
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
<br />

militares
bolivarianos
que
había
int<strong>en</strong>tado
llevar
ade<strong>la</strong>nte
un
golpe
militar
<strong>el</strong>
4
de
<br />

febrero
de
1992 187 
para
derrocar
al
<strong>en</strong>tonces
presid<strong>en</strong>te
Car<strong>lo</strong>s
Andrés
Pérez,
por
<br />

corrupto
y
traidor
a
<strong>la</strong>
constitución‐
gana
holgadam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
presid<strong>en</strong>ciales
<br />

<strong>el</strong>
6
de
diciembre
de
1998
con
un
56%
de
<strong>la</strong>
votación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera
vu<strong>el</strong>ta.
El
pueb<strong>lo</strong>,
<br />

cansado
de
<strong>la</strong>
corrupción
y
cada
vez
más
escéptico
de
<strong>la</strong>
forma
tradicional
de
hacer
<br />

política,
apostó
a
un
candidato
de
nuevo
tipo.
<br />

240.
Desde
que
fuera
liberado
de
<strong>la</strong>
cárc<strong>el</strong>,
algo
más
de
dos
años
después
d<strong>el</strong>
int<strong>en</strong>to
<br />

golpista
por
un
indulto
d<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
Caldera,
<strong>el</strong>
ex
militar
había
recorrido
<strong>el</strong>
país
<br />

tratando
de
conv<strong>en</strong>cer
al
pueb<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
necesidad
de
un
cambio
institucional
profundo
<br />

para
poder
sacar
a
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
caos,
<strong>la</strong>
corrupción
y
<strong>la</strong>
inoperancia.
<br />

241.
Desde
su
irrupción
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
nacional,
Chávez
ha
concitado
<strong>la</strong>s
más
fervi<strong>en</strong>tes
<br />

lealtades
y
<strong>lo</strong>s
más
profundos
rechazos.
Para
qui<strong>en</strong>es
<strong>lo</strong>
apoyan
es
“un
líder
natural,
con
<br />

una
nueva
propuesta
libertaria”.
Para
sus
<strong>en</strong>emigos
es
un
“gori<strong>la</strong>
autoritario”,
un
<br />

“dictador
<strong>en</strong>
ciernes”,
un
“demagogo
populista”. 188 

<br />

242.
La
campaña
d<strong>el</strong>
terror,
a
<strong>la</strong>
que
siempre
recurre
<strong>la</strong>
derecha
cuando
se
ve
perdida,
<br />

esta
vez
no
funcionó.
El
m<strong>en</strong>saje
de
Chávez
de
refundar
<strong>la</strong>
democracia,
resucitar
a
<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
y
decretar
<strong>la</strong>
muerte
definitiva
de
<strong>lo</strong>s
“cogol<strong>lo</strong>s”
corruptos 189 
fue
ganando
cada
<br />

vez
más
adeptos.
<br />

243.
El
proceso
<strong>el</strong>ectoral
fue
absolutam<strong>en</strong>te
normal
y
pacífico
y
sus
resultados
<br />

prontam<strong>en</strong>te
reconocidos
por
todos
<strong>lo</strong>s
partidos.
Contra
todas
<strong>la</strong>s
predicciones
<strong>la</strong>
<br />

Bolsa
de
Va<strong>lo</strong>res
registró
un
alza
exp<strong>lo</strong>siva
e
histórica. 190 
<br />

244.
Este
sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
triunfo
d<strong>el</strong>
jov<strong>en</strong>
candidato
de
só<strong>lo</strong>
cuar<strong>en</strong>ticuatro
años
refleja
<br />

<strong>el</strong>
agotami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
bipartidismo
adeco‐copeiano
que
gobernó
<strong>el</strong>
país
durante
40
<br />

años 191 
y
constituye
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
interesantes
desafíos
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
nuestro
<br />

























































<br />

187.
El
int<strong>en</strong>to
golpista
de
un
grupo
de
militares
jóv<strong>en</strong>es
organizados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Bolivariano
Revolucionario
<br />

200
(<strong>el</strong>
número
corresponde
al
bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario
de
<strong>la</strong>
muerte
de
Simón
Bolívar)
contó
con
una
gran
simpatía
popu<strong>la</strong>r.
<br />

Estos
militares
se
decidieron
a
actuar
contra
Car<strong>lo</strong>s
Andrés
Pérez
luego
de
que
éste
<strong>la</strong>nzó
<strong>lo</strong>s
militares
contra
<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>
para
contro<strong>la</strong>r
<strong>el</strong>
desbordami<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
motivado
por
<strong>el</strong>
hambre
y
<strong>la</strong>
pobreza,
<strong>el</strong>
27
de
febrero
de
1989,
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
“caracazo”.
<br />

188.
Xim<strong>en</strong>a
Ortuzar,
El
nuevo
presid<strong>en</strong>te
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
recibirá
un
país
<strong>en</strong>
una
profunda
crisis
económica
y
social.
<br />

Chávez,
“dictador
<strong>en</strong>
ciernes”,
b<strong>en</strong>eficiario
de
<strong>la</strong>
inoperancia
y
<strong>la</strong>
corrupción
de
<strong>lo</strong>s
partidos
tradicionales,
revista
<br />

mexicana
Proceso
Internacional,
Nº
1153,
6
diciembre
1998.
<br />

189.
Citado
por
Xim<strong>en</strong>a
Ortuzar,
Hugo
Chávez
dio
un
revés
a
<strong>lo</strong>s
ma<strong>lo</strong>s
augurios,
<strong>en</strong>
revista
Proceso
Internacional
<br />

Nº1154,
13
diciembre
1998.
<br />

190.
El
primer
día
<strong>en</strong>
que
abre
<strong>la</strong>
Bolsa
luego
de
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
registra
un
alza
d<strong>el</strong>
22.22%,
y
al
día
sigui<strong>en</strong>te
sube
<br />

otro
19.34%,
<strong>en</strong>
tanto
que
<strong>la</strong>
moneda
nacional,
<strong>el</strong>
bolívar,
repuntó
1.1%
ante
<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r.
(X.
Ortuzar,
Ibid.)
<br />

191.
Acción
Democrática
y
<strong>el</strong>
Partido
Social
Cristiano,
COPEI,
decidieron
unirse
a
última
hora
con
<strong>el</strong>
objetivo
de
<br />

impedir
<strong>el</strong>
triunfo
de
Chávez.
Su
derrota,
aunque
previsible,
fue
mucho
mayor
de
<strong>lo</strong>
esperado.
Los
votos
de
AD
­que
<br />

por
40
años
fue
<strong>la</strong>
primera
fuerza
<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
país­
a
favor
de
Sa<strong>la</strong>s
Romero
fueron
427
mil
46
(7.76%),
y
<strong>lo</strong>s
de
Copei
<br />

99
mil
626
(1.81%).
A
su
vez,
Luis
Alfaro
Ucero,
candidato
de
AD
que
se
negó
a
“bajar”
su
candidatura,
obtuvo
20
mil
<br />

630
votos
(0.37%).
(Xim<strong>en</strong>a
Ortuzar,
Ibid).
<br />

- - 80


contin<strong>en</strong>te.
Por
primera
vez
un
ex
militar
que
se
dec<strong>la</strong>ra
“revolucionario”
se
p<strong>la</strong>ntea
<br />

cambiar
<strong>la</strong>s
reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego
institucional
por
vía
pacífica
y
ti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
<br />

fuerzas
necesaria
para
hacer<strong>lo</strong>
‐<strong>la</strong>
amplia
mayoría
con
<strong>la</strong>
que
gana
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
se
ha
<br />

ido
consolidando
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
transcurr<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
meses‐.
<br />

245.
Chávez
se
si<strong>en</strong>te
construy<strong>en</strong>do
una
nueva
historia,
pret<strong>en</strong>de
hacer
una
verdadera
<br />

revolución
llevando
a
cabo
cambios
estructurales
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
político,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
social,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
<br />

cultural,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
económico,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
moral,
pero
pret<strong>en</strong>de
hacer<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
paz
y
democracia
para
<br />

darle
viabilidad
pacífica
al
tránsito
y
<strong>la</strong>
transformación
profunda
y
necesaria. 192 
<br />

246.
El
Movimi<strong>en</strong>to
Quinta
República
(MVR),
fundado
por
Chávez,
y
fuerza
<br />

absolutam<strong>en</strong>te
mayoritaria
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
Po<strong>lo</strong>
Patriótico
‐coalición
<strong>el</strong>ectoral
formada
<strong>en</strong>
<br />

torno
a
su
candidatura 193 ‐,
se
constituyó
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera
fuerza
política
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
con
<br />

41.06%
de
<strong>lo</strong>s
votos.
Le
sigu<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Al
Socialismo
(MAS),
con
8.48%,
y
<strong>el</strong>
<br />

partido
Patria
Para
Todos
(PPT),
con
2.15%, 194 
este
último,
una
escisión
de
La
Causa
R,
<br />

partido
que
había
t<strong>en</strong>ido
un
vertiginoso
asc<strong>en</strong>so
<strong>el</strong>ectoral
a
fines
de
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
<br />

och<strong>en</strong>ta
y
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta. 195 
<br />

247.
Ya
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
comicios
g<strong>en</strong>erales
d<strong>el</strong>
8
de
noviembre,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
que
se
<strong>el</strong>egían
<strong>lo</strong>s
<br />

miembros
d<strong>el</strong>
Congreso
y
<strong>lo</strong>s
gobernadores
de
<strong>lo</strong>s
estados,
y
para
sorpresa
de
todos,
<strong>la</strong>
<br />

coalición
chavista
Po<strong>lo</strong>
Patriótico
había
obt<strong>en</strong>ido
<strong>la</strong>
primera
mayoría
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Congreso
<br />

bicameral
con
un
tercio
de
<strong>lo</strong>s
escaños,
desp<strong>la</strong>zando
a
Acción
Democrática
a
un
<br />

segundo
lugar
y
a
Copei
a
un
tercero,
y
había
<strong>lo</strong>grado
triunfar
<strong>en</strong>
ocho
de
<strong>la</strong>s
veintitrés
<br />

gobernaciones.
<br />

























































<br />

192.
Discurso
de
Hugo
Chávez
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
foro
organizado
por
El
Nacional
y
<strong>el</strong>
At<strong>en</strong>eo
de
Caracas
sobre
La
constituy<strong>en</strong>te,
<br />

<strong>el</strong>
23
de
septiembre
de
1998.
<br />

193.
Integrado
por
numerosos
partidos,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>
Partido
Comunista
(PC),
<strong>la</strong>
militancia
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
al
<br />

Socialismo
(MAS)
‐tercera
fuerza
política
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>‐
y
Patria
Para
Todos
(PPT).
Ver
sobre
este
partido
nota
más
<br />

ade<strong>la</strong>nte.
<br />

194.
Datos
de
Xim<strong>en</strong>a
Ortuzar,
Hugo
Chávez
dio
un
revés...,
op.cit.
<br />

195.
La
Causa
R
inicia
su
incursión
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
institucional
<strong>en</strong>
1984
con
cuatro
concejales
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Alcaldía
de
<br />

Caroní,
<strong>la</strong>
ciudad
más
industrial
d<strong>el</strong>
Estado
de
Bolívar.
Cuatro
años
después
<strong>lo</strong>gra
tres
diputados
federales
y
al
año
<br />

sigui<strong>en</strong>te
conquista
<strong>la</strong>
Alcaldía
de
Caroní
y
<strong>el</strong>
gobierno
d<strong>el</strong>
Estado
de
Bolívar.
Tres
años
más
tarde
reconquista
<br />

ambos
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
y
gana
<strong>la</strong>
Alcaldía
de
Caracas,
capital
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
mayoría
absoluta
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

cámara
legis<strong>la</strong>tiva
‐triunfo
<strong>el</strong>ectoral
notable
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
parece
haber
contribuido
grandem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
que
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
<br />

id<strong>en</strong>tificara
a
La
Causa
R
con
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Bolivariano
<strong>en</strong>cabezado
por
Hugo
Chávez‐.
Y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
<br />

g<strong>en</strong>erales
de
1993
sube
de
tres
a
cuar<strong>en</strong>ta
diputados
y
ocho
s<strong>en</strong>adores,
aunque
luego,
por
razones
que
aquí
no
<br />

podemos
analizar,
pierde
tanto
<strong>la</strong>
gobernación
d<strong>el</strong>
Estado
de
Bolívar,
como
<strong>la</strong>
Alcaldía
de
Caracas.
La
Causa
R
<br />

d<strong>en</strong>unció
fraudes
<strong>el</strong>ectorales
<strong>en</strong>
ambas
situaciones.
La
realidad
parece
ser
más
compleja
que
eso.
De
hecho
este
<br />

partido
terminó
<strong>en</strong>
una
<strong>la</strong>m<strong>en</strong>table
división
<strong>en</strong>
febrero
de
1997.
El
sector
<strong>en</strong>cabezado
por
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>tonces
secretario
<br />

g<strong>en</strong>eral
Lucas
Mateo
y
por
<strong>el</strong>
máximo
líder
popu<strong>la</strong>r,
Andrés
V<strong>el</strong>ásquez,
apoyado
por
<strong>la</strong>
gran
mayoría
d<strong>el</strong>
Nuevo
<br />

Sindicalismo,
con
posiciones
más
moderadas
y
aceptando
<strong>la</strong>
política
de
privatización
de
<strong>la</strong>s
empresas
d<strong>el</strong>
Orinoco,
<br />

manti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
nombre
de
La
Causa
R.
El
otro
sector,
<strong>en</strong>cabezado
por
Pab<strong>lo</strong>
Medina,
su
anterior
secretario
g<strong>en</strong>eral,
y
<br />

<strong>en</strong>
cuyas
fi<strong>la</strong>s
militan
figuras
tan
importantes
como
Aristóbu<strong>lo</strong>
Istúriz
‐ex
alcalde
de
Caracas‐
y
Clem<strong>en</strong>te
Scotto
‐ex
<br />

alcalde
de
Caroní‐
formó
un
nuevo
partido:
Patria
Para
Todos
(PPT)
y
apoyó
a
Hugo
Chávez
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
reci<strong>en</strong>tes
<br />

<strong>el</strong>ecciones
presid<strong>en</strong>ciales.
<br />

- - 81


248.
Una
de
<strong>la</strong>s
principales
y
más
polémicas
banderas
levantadas
por
<strong>el</strong>
militar
<br />

bolivariano,
que
no
se
define
como
comunista,
ni
como
marxista
o
izquierdista,
pero
sí
<br />

como
revolucionario,
fue
<strong>la</strong>
de
convocar,
mediante
referéndum,
a
una
Asamblea
<br />

Constituy<strong>en</strong>te,
para
refundar
<strong>la</strong>
democracia
<strong>en</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.
Chávez
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
<br />

corrupción
ha
llegado
hasta
tal
punto
que
debe
descartarse
<strong>la</strong>
posibilidad
de
reformar
<br />

<strong>el</strong>
estado,
éste
necesita
ser
refundado.
<br />

249.
Considera
necesario:
crear
un
Poder
Judicial
verdaderam<strong>en</strong>te
neutral,
que
<br />

administre
justicia
y
no
esté
secuestrado
por
cúpu<strong>la</strong>s
o
tribus
judiciales,
para
que
<strong>en</strong>
<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
haya
un
estado
de
derecho
respetado
por
todos;
transformar
<strong>el</strong>
Poder
<br />

Legis<strong>la</strong>tivo
para
que
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
pueda
<strong>el</strong>egir
a
repres<strong>en</strong>tantes
que
conozca
y
<strong>en</strong>
qui<strong>en</strong>es
<br />

confíe;
reestructurar
<strong>el</strong>
Poder
Ejecutivo
de
tal
forma
de
que
exista
una
República
<br />

equilibrada
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
poder
presid<strong>en</strong>cial
y
<strong>el</strong>
poder
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario,
desconc<strong>en</strong>trando
<strong>el</strong>
<br />

poder
d<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>cialismo
de
comi<strong>en</strong>zos
de
sig<strong>lo</strong>.
Otro
tema
de
<strong>la</strong>
Ag<strong>en</strong>da
<br />

Constituy<strong>en</strong>te
debe
ser
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
Fuerzas
Armadas.
Chávez
considera
<strong>la</strong>
<br />

soberanía
nacional,
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
nacional
como
un
concepto
g<strong>en</strong>eral,
como
un
concepto
<br />

social.
<br />

250.
Otro
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
de
esta
Ag<strong>en</strong>da
es
<strong>la</strong>
aprobación
de
un
proyecto
nacional
que
<br />

permita
reconstruir
<strong>el</strong>
país,
un
proyecto
para
<strong>lo</strong>s
cincu<strong>en</strong>ta
años
futuros,
que
no
<br />

dep<strong>en</strong>da
de
<strong>la</strong>
alternancia
política
y
que
sirva
de
norte
a
<strong>la</strong>
navegación
de
<strong>lo</strong>s
<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos
durante
<strong>la</strong>s
próximas
décadas.
<br />

251.
Al
cierre
de
este
libro
<strong>el</strong>
gran
tema
de
discusión
era
<strong>la</strong>
conformación
que
debía
<br />

t<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
Asamblea
Constituy<strong>en</strong>te.
La
propuesta
de
Chávez
es
que
sean
<strong>lo</strong>s
mejores
<br />

hombres
d<strong>el</strong>
país
y
que
sean
realm<strong>en</strong>te
repres<strong>en</strong>tativos
de
sus
regiones
o
<br />

instituciones.
Una
de
<strong>la</strong>s
instituciones
cuya
participación
es
cuestionada
es
<strong>la</strong>
<br />

Confederación
de
Trabajadores
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
c<strong>en</strong>tral
sindical
manipu<strong>la</strong>da
por
<strong>lo</strong>s
<br />

partidos
tradicionales
AD
y
Copei.
Se
está
buscando
una
fórmu<strong>la</strong>
para
que
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
<strong>el</strong>ijan
democráticam<strong>en</strong>te
a
sus
repres<strong>en</strong>tantes.
<br />

252.
Chávez
concibe
<strong>el</strong>
proceso
de
<strong>la</strong>
Constituy<strong>en</strong>te
como
un
proceso
pedagógico
y
<br />

didáctico
para
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
que
no
debe
durar
más
de
seis
meses.
<br />

253.
¿Podrá
<strong>el</strong>
militar
bolivariano
<strong>lo</strong>grar
un
proceso
constituy<strong>en</strong>te
con
<strong>la</strong>
seriedad
y
<br />

profundidad
como
<strong>el</strong>
que
él
se
ha
p<strong>la</strong>nteado,
a
pesar
de
no
contar
con
<strong>la</strong>
sufici<strong>en</strong>te
<br />

cantidad
de
cuadros
preparados
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>?
¿Podrá
mant<strong>en</strong>er
<strong>el</strong>
apoyo
popu<strong>la</strong>r
aunque
<br />

no
pueda
satisfacer
todas
<strong>la</strong>s
expectativas
que
creó
<strong>en</strong>
su
campaña
<strong>el</strong>ectoral?
¿Podrá
<br />

poner
<strong>en</strong>
práctica
una
tercera
vía
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
capitalismo
y
<strong>el</strong>
socialismo,
<strong>en</strong>
un
país
que
<br />

dep<strong>en</strong>de
d<strong>el</strong>
petróleo
para
<strong>el</strong>
más
d<strong>el</strong>
70%
de
sus
exportaciones
y
cuyo
principal
<br />

mercado
es
<strong>el</strong>
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos?
Só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
historia
dirá
si
eso
es
<strong>posible</strong>.
<br />

254.
Luego
de
comprobar
<strong>el</strong>
indudable
avance
institucional
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana
<strong>en</strong>
varios
países,
no
quisiera
terminar
este
punto
sin
seña<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>s
<br />

<strong>en</strong>ormes
desafíos
que
se
le
p<strong>la</strong>ntean
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s:
cómo
ser
al
mismo
<br />

tiempo
un
partido
de
gobierno
sin
dejar
de
ser
un
partido
de
lucha;
cómo
evitar
caer
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
prácticas
políticas
tradicionales
y
<strong>lo</strong>grar
difer<strong>en</strong>ciarse
de
<strong>lo</strong>s
demás
partidos
<br />

políticos
fr<strong>en</strong>te
a
una
opinión
pública
cada
vez
más
escéptica
de
<strong>la</strong>
política
y
de
<strong>lo</strong>s
<br />

políticos;
cómo
usar
<strong>lo</strong>s
espacios
institucionales
para
fortalecer
y
no
debilitar
al
<br />

- - 82


movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r;
cómo
evitar
que
sus
cuadros
no
sean
cooptados
por
<strong>el</strong>
sistema;
<br />

cómo
<strong>lo</strong>grar
ser
más
que
meros
administradores
de
<strong>la</strong>
crisis. 196 
<br />

7. CHIAPAS: UN MOVIMIENTO ARMADO ACORDE CON LOS NUEVOS TIEMPOS<br />

255.
En
medio
de
estas
expectativas
<strong>el</strong>ectorales
que
recorrían
a
América
Latina
de
<br />

norte
a
sur,
y
cuando
circu<strong>la</strong>ba
profusam<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
libro
de
Castañeda:
<br />

La
utopía
desarmada
(1993),
se
producía,
<strong>el</strong>
1
de
<strong>en</strong>ero
de
1994,
<strong>en</strong>
Chiapas,
pueb<strong>lo</strong>
<br />

indíg<strong>en</strong>a
mexicano,
una
reb<strong>el</strong>ión
popu<strong>la</strong>r
dirigida
por
<strong>el</strong>
Ejército
Zapatista
de
<br />

Liberación
Nacional,
organización
armada
comandada
por
cuadros
indíg<strong>en</strong>as
y
<br />

<strong>la</strong>dinos,
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
cuales
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>el</strong>
ya
leg<strong>en</strong>dario
subcomandante
Marcos.
<br />

256.
Miles
de
indíg<strong>en</strong>as
y
campesinos
habían
optado
por
<strong>el</strong>
camino
de
<strong>la</strong>s
armas
para
<br />

hacer
visible
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
neoliberal
de
ese
país
ocultaba:
<strong>la</strong>s
condiciones
<br />

infrahumanas
de
hambre,
miseria
y
exp<strong>lo</strong>tación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
vivían
esos
habitantes
de
<strong>la</strong>
<br />

s<strong>el</strong>va
Lacandona
ignorados
por
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación.
<br />

257.
La
reb<strong>el</strong>ión
armada
conmovió
al
país
y
al
mundo
poni<strong>en</strong>do
al
desnudo
<strong>la</strong>
<br />

marginalidad
y
<strong>la</strong>
opresión
de
esos
pueb<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as,
<strong>lo</strong>s
abusos,
<strong>la</strong>
ins<strong>en</strong>sibilidad
y
<strong>la</strong>
<br />

corrupción
d<strong>el</strong>
poder
judicial,
<strong>la</strong>
conniv<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
poder
público
con
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

dominantes.
<br />

258.
El
Ejército
Zapatista
de
Liberación
Nacional
es
un
movimi<strong>en</strong>to
armado
difer<strong>en</strong>te
<br />

a
<strong>la</strong>s
anteriores
guerril<strong>la</strong>s
<strong>la</strong>tinoamericanas.
No
se
propone
conquistar
<strong>el</strong>
poder
por
<strong>la</strong>s
<br />

armas
y
tampoco
se
propone
luchar
como
partido
político
al
<strong>la</strong>do
de
otros
partidos
<br />

políticos
tradicionales
para
ocupar
puestos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno,
su
propuesta
es
<strong>la</strong>
<br />

construcción
asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
de
una
sociedad
cooperativa
y
solidaria.
<br />

259.
Luego
de
<strong>lo</strong>s
primeros
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos
armados
estuvo
dispuesto
a
negociar.
Su
<br />

meta
fue
siempre
llevar
su
m<strong>en</strong>saje
al
corazón
de
Ciudad
de
México
y
ocupar
con
su
<br />

pres<strong>en</strong>cia
<strong>lo</strong>s
espacios
con
mayor
conc<strong>en</strong>tración
urbana,
pero
un
<strong>en</strong>emigo
mucho
más
<br />

poderoso
ha
impedido
que
se
cump<strong>la</strong>n
sus
propósitos
y
a
través
de
continuas
acciones
<br />

militares
ha
ido
arrinconando
a
<strong>lo</strong>s
sublevados
<strong>en</strong>
regiones
cada
vez
más
inhóspitas
de
<br />

<strong>la</strong>
s<strong>el</strong>va.
<br />

260.
El
EZLN
refleja
una
nueva
cultura
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>:
“mandar
obedeci<strong>en</strong>do”,
<br />

“repres<strong>en</strong>tar
y
no
sup<strong>la</strong>ntar”,
“construir
y
no
destruir”,
“proponer
y
no
imponer”,
<br />

“conv<strong>en</strong>cer
y
no
v<strong>en</strong>cer”.
<br />

261.
Ha
sido
muy
creativo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
reapropiación
d<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>lo</strong>s
medios
<br />

de
comunicación,
<strong>lo</strong>grando
romper
<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>queo
informativo
a
través
d<strong>el</strong>
correo
<br />

<strong>el</strong>ectrónico
y
<strong>la</strong>
Internet
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
algunos
han
l<strong>la</strong>mado
<strong>la</strong>
“guerra
de
redes”,
es
decir,
<br />

<strong>la</strong>
articu<strong>la</strong>ción
de
redes
<strong>lo</strong>cales
y
transnacionales,
utilizando
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía
informática
<br />

para
conseguir
sus
objetivos
políticos.
Gracias
a
este
tipo
nuevo
de
guerra
<strong>lo</strong>s
<br />

























































<br />

196.
Este
tema
se
desarrol<strong>la</strong>
más
al
final
de
<strong>la</strong>
tercera
parte
de
este
libro,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
acápite:
La
<strong>izquierda</strong>
y
<strong>la</strong>s
reformas.
<br />

- - 83


zapatistas
<strong>lo</strong>graron,
desde
<strong>la</strong>
S<strong>el</strong>va
de
Lacandona,
dominar
<strong>el</strong>
debate
político
<strong>en</strong>
<br />

México
y
crear
una
inm<strong>en</strong>sa
red
de
apoyo
a
su
causa
a
niv<strong>el</strong>
internacional 197 
<br />

262.
Sea
cual
sea
<strong>el</strong>
resultado
de
<strong>la</strong>
lucha
d<strong>el</strong>
ejército
zapatista,
ha
<strong>lo</strong>grado
uno
de
sus
<br />

principales
objetivos:
hacer
pres<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
tema
de
<strong>lo</strong>s
olvidados
de
siempre.
Pero
no
<br />

só<strong>lo</strong>
eso,
ha
mostrado
ante
<strong>el</strong>
mundo
que
existe
una
nueva
cultura
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
que
<br />

conquista
simpatía
<strong>en</strong>
significativos
sectores
de
<strong>la</strong>
sociedad:
ha
demostrado
que
sí
<br />

puede
haber
una
<strong>izquierda</strong>
difer<strong>en</strong>te.
<br />

263.
Aquí
termina
mi
sucinto
recu<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
principales
acontecimi<strong>en</strong>tos
políticos
<br />

que
han
marcado
a
nuestra
<strong>izquierda</strong>
desde
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana
hasta
<br />

hoy
<br />

264.
Cuar<strong>en</strong>ta
años
no
han
transcurrido
<strong>en</strong>
vano.
La
<strong>izquierda</strong>
de
hoy
no
es
<strong>la</strong>
misma
<br />

que
ayer.
Los
acontecimi<strong>en</strong>tos
seña<strong>la</strong>dos
han
dejado
sus
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
Los
sectores
más
<br />

receptivos
han
apr<strong>en</strong>dido
de
aciertos
y
derrotas
y
se
preparan
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
<br />

<strong>en</strong>ormes
desafíos
que
les
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
Tercer
Mil<strong>en</strong>io.
<br />

265.
Este
se
inicia
con
una
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
mucho
más
negativa
que
hace
<br />

cuar<strong>en</strong>ta
años.
La
derrota
d<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
Europa
d<strong>el</strong>
Este
y
<strong>la</strong>
URSS
no
só<strong>lo</strong>
cambia
<br />

drásticam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
a
favor
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
más
reaccionarias
<br />

transformando
a
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pot<strong>en</strong>cia
hegemónica
sin
contrapeso,
sino
<br />

que
al
mismo
tiempo
hace
desaparecer
d<strong>el</strong>
horizonte
<strong>el</strong>
principal
refer<strong>en</strong>te
práctico
de
<br />

<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
su
lucha
por
<strong>el</strong>
socialismo.
<br />

267.
Informar
al
lector
<strong>en</strong>
forma
sistematizada
y
sintética
sobre
esta
nueva
situación
<br />

es
<strong>el</strong>
objetivo
de
<strong>la</strong>
segunda
parte
de
este
libro.
<br />

























































<br />

197.
Ver
artícu<strong>lo</strong>
de
Jim
Cason
y
David
Brooks,
Nueva
forma
de
lucha
social
atribuida
al
EZLN
por
especialistas
de
<br />

Estados
Unidos.
México,
<strong>la</strong>boratorio
de
<strong>la</strong>
“guerra
de
redes”,
periódico
La
Jornada,
México,
6
febrero
1999.
<br />

- - 84


SEGUNDA PARTE: EL MUNDO DE HOY<br />

I. UNA PANORÁMICA GENERAL<br />

268.
El
mundo
<strong>en</strong>
que
vivía
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
era
<br />

radicalm<strong>en</strong>te
difer<strong>en</strong>te
al
mundo
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX,
no
só<strong>lo</strong>
por
<strong>la</strong>
<br />

derrota
d<strong>el</strong>
socialismo
soviético
d<strong>el</strong>
Este
‐que
ha
significado
para
<strong>el</strong><strong>la</strong>
un
golpe
<br />

extremadam<strong>en</strong>te
duro‐
sino
por
<strong>el</strong>
efecto
de
una
serie
de
acontecimi<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
<br />

cuales
cabría
destacar:
<strong>lo</strong>s
avances
de
una
nueva
revolución
ci<strong>en</strong>tífico‐técnica
y
sus
<br />

efectos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
productivo
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
naturaleza;
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
cada
vez
más
<br />

preponderante
que
han
adquirido
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
masiva
a
partir
de
<strong>la</strong>
<br />

creci<strong>en</strong>te
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
economía;
<strong>la</strong>
imposición
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
como
sistema
<br />

hegemónico;
y
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>la</strong>
deuda
externa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
subordinación
de
<strong>la</strong>s
<br />

economías
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias.
A
continuación
<br />

nos
referiremos
a
cada
uno
de
estos
aspectos.
<br />

269.
Nos
toca
vivir
<strong>el</strong>
comi<strong>en</strong>zo
de
<strong>lo</strong>s
efectos
de
una
profunda
revolución
tecnológica,
<br />

<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
revolución
<strong>el</strong>ectrónico­informática,
que
se
traduce
<strong>en</strong>
cambios
<br />

fundam<strong>en</strong>tales
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
t<strong>el</strong>ecomunicaciones,
<strong>la</strong>
microbio<strong>lo</strong>gía
y
otras
áreas.
<br />

270.
La
máquina‐herrami<strong>en</strong>ta
que
dinamizó
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
civilización
industrial,
<br />

estaría
si<strong>en</strong>do
reemp<strong>la</strong>zada
por
máquinas
herrami<strong>en</strong>tas
de
control
numérico 198 
y
<br />

robots 199 ,
donde
<strong>la</strong>
computadora
‐que
permite
<strong>la</strong>
recopi<strong>la</strong>ción,
procesami<strong>en</strong>to
y
<br />

producción
automatizada
de
datos
y
conocimi<strong>en</strong>tos‐
pasa
a
ser
un
instrum<strong>en</strong>to
de
<br />

trabajo
fundam<strong>en</strong>tal.
<br />

271.
Pero
no
se
trata
só<strong>lo</strong>
de
computadoras,
<strong>la</strong>
vida
cotidiana
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
avanzados
<br />

está
invadida
de
equipos
informáticos:
<strong>la</strong>s
tarjetas
de
crédito,
<strong>la</strong>s
tarjetas
<strong>el</strong>ectrónicas
<br />

que
reemp<strong>la</strong>zan
a
<strong>la</strong>s
l<strong>la</strong>ves
de
<strong>lo</strong>s
hot<strong>el</strong>es,
<strong>lo</strong>s
semáforos
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes,
<strong>la</strong>s
puertas
que
<br />

se
abr<strong>en</strong>
y
cierran
automáticam<strong>en</strong>te
y
miles
de
cosas
más.
<br />

























































<br />

198.
Uso
de
microcomputadoras
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
unidad
de
control
de
<strong>la</strong>
máquina.
Descubierta
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
50,
se
introduce
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
70
(Eduardo
Viera,
Fin
de
Sig<strong>lo</strong>:
<strong>la</strong>
crisis
estructural
d<strong>el</strong>
capitalismo,
Ed.
Talleres
Gráficos
<br />

de
Punto
Sur,
Montevideo,
1997,
p.64).
<br />

199.
El
robot
es
un
manipu<strong>la</strong>dor
mecánico
reprogramable.
Ha
habido
tres
g<strong>en</strong>eraciones:
<strong>lo</strong>s
robots
manipu<strong>la</strong>dores
<br />

mecánicos
(Estados
Unidos
1961)
con
escasa
flexibilidad;
<strong>lo</strong>s
robots
con
control
numérico
y
con
efecto
retroactivo
<br />

(años
70)
y
<strong>lo</strong>s
robots
“int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes”,
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
capacidad
s<strong>en</strong>sorial
y
de
reconocimi<strong>en</strong>to.
Y
respecto
a
<strong>la</strong>
robótica,
<br />

es
poco
conocido
que
Japón
cu<strong>en</strong>ta
con
más
d<strong>el</strong>
60%
d<strong>el</strong>
parque
mundial
de
robots
(413.578)
que
<strong>en</strong>
1995
alcanzó
<br />

<strong>la</strong>
cifra
de
686.261
<strong>en</strong>
funcionami<strong>en</strong>to.
Estados
Unidos,
<strong>en</strong>
cambio,
só<strong>lo</strong>
cu<strong>en</strong>ta
con
un
parque
total
de
65.198
<br />

robots
[...].
(Antonio
López
P<strong>el</strong>áez,
Robótica
y
producción
industrial,
<strong>en</strong>
Temas
para
<strong>el</strong>
Debate,
diciembre,
1996,
<br />

mimeo).
<br />

- - 85


272.
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
facilitan
una
difusión
de
cada
vez
mayores
volúm<strong>en</strong>es
de
<br />

datos
y
aum<strong>en</strong>tan
y
abaratan
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
pot<strong>en</strong>cia
de
cálcu<strong>lo</strong>,
<strong>lo</strong>
que
a
su
vez
hace
<br />

que
<strong>lo</strong>s
conocimi<strong>en</strong>tos
ci<strong>en</strong>tíficos
avanc<strong>en</strong>
con
una
gran
ve<strong>lo</strong>cidad. 200 
<br />

273.
Según
Ignacio
Ramonet,
director
de
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
<br />

treinta
años
<strong>el</strong>
mundo
ha
producido
más
informaciones
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
curso
de
<strong>lo</strong>s
cinco
<br />

mil
años
preced<strong>en</strong>tes.
Cada
día,
alrededor
de
veinte
mil<strong>lo</strong>nes
de
pa<strong>la</strong>bras
de
<br />

información
técnica
se
imprim<strong>en</strong>
sobre
diversos
soportes
(revistas,
libros,
informes,
<br />

disquetes,
CD­Rom).
Un
lector
capaz
de
leer
mil
pa<strong>la</strong>bras
por
minuto,
ocho
horas
por
día,
<br />

tardaría
un
mes
y
medio
<strong>en</strong>
leer
<strong>la</strong>
producción
de
una
so<strong>la</strong>
jornada;
y
al
final
de
este
<br />

período
habría
acumu<strong>la</strong>do
un
retraso
de
cinco
años
y
medio
de
lectura. 201 
<br />

274.
Un
ejemp<strong>lo</strong>
de
<strong>lo</strong>s
ade<strong>la</strong>ntos
d<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
son
<strong>lo</strong>s
avances
espectacu<strong>la</strong>res
de
<br />

<strong>la</strong>
biotecno<strong>lo</strong>gía
e
ing<strong>en</strong>iería
g<strong>en</strong>ética.
<br />

275.
El
poder
emplear
<strong>la</strong>
información
g<strong>en</strong>ética
para
crear
organismos
“nuevos”
y
<br />

co<strong>lo</strong>car
<strong>la</strong>s
fuerzas
que
guían
<strong>el</strong>
metabolismo
de
<strong>la</strong>
vida
al
servicio
de
<strong>la</strong>
producción
de
<br />

riquezas
es
un
salto
tecnológico
de
consecu<strong>en</strong>cias
inimaginables. 202 
(...),
que
podría
<br />

resolver
muchos
problemas
según
algunos
investigadores.
Otros
son
más
escépticos
<br />

<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>lo</strong>
que
se
puede
esperar
de
<strong>la</strong>
ing<strong>en</strong>iería
g<strong>en</strong>ética
y
<strong>la</strong>
biotecno<strong>lo</strong>gía.
<br />

276.
Estos
avances
ci<strong>en</strong>tífico‐técnicos
nos
permit<strong>en</strong>
vislumbrar
un
mundo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
se
<br />

realizarían
cosechas
agríco<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>boratorios
<strong>en</strong>
forma
masiva.
Según
Jeremy
Rifkin,
<br />

mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>la</strong>
primera
revolución
tecnológica
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
agricultura
permitió
<strong>la</strong>
sustitución
<br />

de
<strong>la</strong>
fuerza
animal
y
d<strong>el</strong>
trabajo
humano
por
maquinaria
y
productos
químicos,
una
<br />

emerg<strong>en</strong>te
revolución
biotecnológica
sustituirá,
<strong>en</strong>
breve,
<strong>el</strong>
cultivo
de
<strong>la</strong>
tierra
por
<strong>la</strong>
<br />

cultura
d<strong>el</strong>
<strong>la</strong>boratorio,
cambiando
para
siempre
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
mundo
considera
<strong>la</strong>
<br />

producción
de
alim<strong>en</strong>tos. 203 
Habría
que
p<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
podría
<br />

t<strong>en</strong>er
para
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>tos
de
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas
que
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
trabajo
agríco<strong>la</strong>
para
<br />

su
superviv<strong>en</strong>cia. 204 
<br />

277.
El
comercio,
<strong>la</strong>s
finanzas,
<strong>la</strong>
recreación,
<strong>la</strong>
investigación,
están
si<strong>en</strong>do
<br />

profundam<strong>en</strong>te
conmocionados
por
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías.
<br />

278.
Las
comunicaciones
han
sufrido
una
profunda
revolución.
Hasta
hace
poco,
<br />

sonido,
imag<strong>en</strong>
y
texto
marchaban
por
separado,
<strong>lo</strong>
más
que
se
había
<strong>lo</strong>grado
hacer
<br />

























































<br />

200.
Los
conocimi<strong>en</strong>tos
avanzan
con
tal
rapidez
que
<strong>la</strong>s
universidades
deberán
ser
recic<strong>la</strong>das
tres
veces
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

próximos
años,
porque
deberán
trabajar
con
un
75%
de
información
que
no
existe
todavía
(Enrique
Rubio
y
<br />

Marce<strong>lo</strong>
Pereira,
Utopía
y
estrategia.
Democracia
y
socialismo,
Ed.
Trilce,
Montevideo,
Uruguay,
1994,
p.13).
<br />

201.
Ignacio
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo
(Crisis
de
fin
de
sig<strong>lo</strong>),
Ed.
Debate,
Madrid,
1997,
p.105.
<br />

202.
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías:
una
visión
de
conjunto,
<strong>en</strong>
La
tercera
revolución
industrial
(impactos
<br />

internacionales
d<strong>el</strong>
actual
viraje
tecnológico),
Ed.
RIAL,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1986,
p.79.
<br />

203.
Jeremy
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo.
Nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
contra
puestos
de
trabajo:
<strong>el</strong>
nacimi<strong>en</strong>to
de
una
<br />

nueva
era,
Ed.
Paidós,
España,
1996,
p.154.
<br />

204.
Ibid.
p.159.
<br />

- - 86


era
superponer<strong>lo</strong>s
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
cine
sonoro.
Hoy,
con
<strong>la</strong>s
tecno<strong>lo</strong>gías
digitales
<br />

por
primera
vez
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia
de
<strong>la</strong>
humanidad
estas
diversas
formas
de
información
<br />

‐textos,
datos,
sonido
e
imág<strong>en</strong>es‐
se
pued<strong>en</strong>
combinar
<strong>en</strong>
un
producto
único,
<strong>el</strong>
famoso
<br />

“multimedia” 205 
y
se
pued<strong>en</strong>
transmitir
casi
instantáneam<strong>en</strong>te.
<br />

279.
La
revolución
de
<strong>la</strong>
informática
y
de
<strong>la</strong>
comunicación
ha
<strong>en</strong>trañado
‐según
<br />

Ramonet‐
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>sión
de
<strong>lo</strong>s
dos
verdaderos
sistemas
nerviosos
de
<strong>la</strong>s
sociedades
<br />

modernas:
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
y
<strong>la</strong>s
redes
de
<strong>la</strong>
información.
<br />

280.
La
transmisión
de
datos
a
<strong>la</strong>
ve<strong>lo</strong>cidad
de
<strong>la</strong>
luz;
<strong>la</strong>
digitalización
de
<strong>lo</strong>s
textos,
<strong>la</strong>s
<br />

imág<strong>en</strong>es
y
<strong>lo</strong>s
sonidos;
<strong>el</strong>
recurso
a
<strong>lo</strong>s
satélites
de
t<strong>el</strong>ecomunicaciones;
<strong>la</strong>
revolución
de
<br />

<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>efonía;
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>eralización
de
<strong>la</strong>
informática
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
sectores
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
y
de
<strong>lo</strong>s
servicios 206 ,
<strong>la</strong>
miniaturización
de
<strong>la</strong>s
computadoras
y
su
conexión
a
<br />

redes
de
esca<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>netaria
han
alterado,
poco
a
poco,
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
mundo.
<br />

281.
El
dominio
d<strong>el</strong>
multimedia
se
convierte
<strong>en</strong>
un
tema
estratégico
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
aspectos
<br />

político,
tecnológico,
industrial
y
cultural.
La
aparición
de
nuevos
productos
(edición
<br />

<strong>el</strong>ectrónica
con
<strong>el</strong>
CD­Rom,
softwares
educativos,
microcomputadoras,
[...]
terminales
<br />

multimedia)
y
nuevos
servicios
(consulta
de
bancos
de
datos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo
o
<strong>en</strong>
casa,
<br />

t<strong>el</strong>etrabajo,
Internet)
se
apoyan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
fusión
de
<strong>la</strong>
informática,
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión,
<strong>el</strong>
t<strong>el</strong>éfono
y
<br />

<strong>el</strong>
satélite
a
través
d<strong>el</strong>
dominio
de
<strong>la</strong>s
tecno<strong>lo</strong>gías
digitales. 207 
<br />

282.
Una
de
<strong>la</strong>s
áreas
donde
<strong>el</strong>
avance
ci<strong>en</strong>tífico‐técnico
ha
influido
más
es
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
masiva.
Satélites,
fibras
ópticas,
sistemas
de
<br />

t<strong>el</strong>evisión
por
cable,
han
revolucionado
<strong>la</strong>s
comunicaciones
y
permit<strong>en</strong>
romper
<strong>la</strong>s
<br />

barreras
d<strong>el</strong>
espacio
y
<strong>el</strong>
tiempo.
Por
primera
vez,
<strong>la</strong>
historia
va
a
desarrol<strong>la</strong>rse
como
<br />

tiempo
único:
<strong>el</strong>
tiempo
mundial. 208 
<br />

























































<br />

205.
Ignacio
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.213.
Según
<strong>la</strong>
UNESCO:
La
combinación
de
<strong>la</strong>
interacción
de
<br />

estas
tecno<strong>lo</strong>gías
da
lugar
a
nuevos
productos
y
servicios
basados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
video,
<strong>lo</strong>s
sistemas
punta
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tratami<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>la</strong>
imag<strong>en</strong>
y
<strong>la</strong>
voz,
pot<strong>en</strong>tes
técnicas
que
permit<strong>en</strong>
automatizar
<strong>la</strong>
búsqueda
de
información
y
toda
c<strong>la</strong>se
de
<br />

operaciones
rutinarias,
que
un
conjunto
de
redes
interfuncionando
conviert<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
cada
vez
más
accesibles.
Estas
<br />

“nuevas”
tecno<strong>lo</strong>gías
­o,
más
exactam<strong>en</strong>te,
estas
nuevas
utilizaciones
de
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía­
estimu<strong>la</strong>n
<strong>la</strong>
converg<strong>en</strong>cia
de
<br />

<strong>la</strong>s
diversas
ramas
de
<strong>la</strong>
actividad.
En
<strong>lo</strong>s
países
industrializados
pued<strong>en</strong>
verse
desde
hace
algunos
años
<strong>lo</strong>s
operadores
<br />

de
cable,
<strong>lo</strong>s
servicios
de
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
y
<strong>lo</strong>s
operadores
de
redes
de
radio­t<strong>el</strong>edifusión,
así
como
<strong>la</strong>s
industrias
de
<br />

<strong>la</strong>
informática,
<strong>la</strong>
edición
y
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,
iniciar
aproximaciones
y
alianzas
estratégicas.
Deseosos
de
ext<strong>en</strong>der
<br />

sus
actividades
fuera
de
sus
fronteras
tradicionales
y
proponi<strong>en</strong>do
servicios
interactivos,
proveedores
y
difusores
de
<strong>la</strong>
<br />

información
part<strong>en</strong>
agresivam<strong>en</strong>te
al
asalto
de
nuevos
mercados
(L'
Unesco
et
<strong>la</strong>
societé
de
l'
information
pour
<br />

tous,
docum<strong>en</strong>to
de
ori<strong>en</strong>tación,
UNESCO,
París,
mayo
de
1996,
citado
por
I.
Ramonet,
Ibid.
p.214).
<br />

206.
Yo
agregaría:
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
avanzados,
porque
hay
que
recordar
que
só<strong>lo</strong>
un
3%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial
ti<strong>en</strong>e
<br />

acceso
a
una
computadora.
<br />

207.
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
pp.221‐222.
<br />

208.
Paul
Virilio,
P<strong>el</strong>igros,
riesgos
y
am<strong>en</strong>azas,
<strong>en</strong>
revista
Cine
Cubano
Nº142
(núm.
especial),
Dossier:
Ante
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
nuevo
mil<strong>en</strong>io:
todavía
<strong>la</strong>
utopía,
La
Habana,
Cuba,
1998,
p.32.
La
historia
se
ha
desarrol<strong>la</strong>do
<br />

hasta
<strong>el</strong>
pres<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
tiempos
<strong>lo</strong>cales,
<strong>en</strong>
espacios
<strong>lo</strong>cales,
<strong>en</strong>
regiones,
<strong>en</strong>
naciones.
Además,
de
una
cierta
forma,
<strong>la</strong>
<br />

mundialización
y
<strong>la</strong>
virtualización
instauran
un
tiempo
mundial
que
prefigura
un
nuevo
tipo
de
tiranía.
Si
<strong>la</strong>
historia
<br />

es
tan
rica
como
es,
ha
sido
por
<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>cal,
porque
ha
habido
tiempos
<strong>lo</strong>cales
que
han
dominado
<strong>lo</strong>
que
só<strong>lo</strong>
existía
<strong>en</strong>
<br />

- - 87


283.
Estas
inv<strong>en</strong>ciones
tecnológicas
hac<strong>en</strong>
que
personas
separadas
por
océanos
y
<br />

contin<strong>en</strong>tes
puedan
conversar
con
só<strong>lo</strong>
pulsar
unos
botones
y
ayudan
a
ir
<strong>el</strong>iminado
<strong>la</strong>s
<br />

v<strong>en</strong>tajas
culturales
de
<strong>la</strong>
ciudad
sobre
<strong>el</strong>
campo. 209 
<br />

284.
La
t<strong>el</strong>evisión
se
ha
transformado
<strong>en</strong>
una
máquina
para
comunicar 210 
con
un
<br />

impacto
trem<strong>en</strong>do,
porque
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
cosas
que
transmite
son
vividas
por
<br />

<strong>lo</strong>s
t<strong>el</strong>espectadores
como
hechos
reales.
Es
muy
difícil
<strong>el</strong>
distanciami<strong>en</strong>to
crítico.
Por
<br />

otra
parte,
ti<strong>en</strong>de
a
hacer
creer
que
no
existe
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
no
muestra.
<br />

285.
La
pantal<strong>la</strong>
chica
invade
<strong>lo</strong>s
hogares,
ocupando
creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
tiempo
libre
de
<br />

<strong>la</strong>s
personas
e
inculcando
subliminalm<strong>en</strong>te
una
ideo<strong>lo</strong>gía
neoliberal
individualista
y
<br />

conformista.
Una
de
sus
armas
más
efectivas
son
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s
que
<br />

adormec<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
popu<strong>la</strong>r
y
provocan
una
verdadera
adicción.
Son
<strong>el</strong>
opio
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>
d<strong>el</strong>
mundo
de
hoy. 211 
<br />

286.
Estos
poderosos
instrum<strong>en</strong>tos
audiovisuales
conc<strong>en</strong>trados
cada
vez
<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>os
<br />

manos 212 
y
dominado
por
grandes
transnacionales 213 
‐que
manipu<strong>la</strong>n
<strong>la</strong>
información
<strong>en</strong>
<br />












































































































































































<br />

astronomía,
<strong>el</strong>
tiempo
universal.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
mañana
nuestra
historia
va
a
desarrol<strong>la</strong>rse
<strong>en</strong>
ese
tiempo
universal
que
<br />

es
<strong>lo</strong>
instantáneo.
<br />

Por
una
parte,
<strong>el</strong>
tiempo
real
prima
sobre
<strong>el</strong>
espacio
real;
descalificando
<strong>la</strong>s
distancias
y
<strong>la</strong>
ext<strong>en</strong>sión
<strong>en</strong>
provecho
de
<strong>la</strong>
<br />

duración,
una
duración
infinitesimal.
Por
otra,
<strong>el</strong>
tiempo
mundial
d<strong>el</strong>
multimedia,
d<strong>el</strong>
ciberespacio,
domina
<strong>lo</strong>s
tiempos
<br />

<strong>lo</strong>cales
de
<strong>la</strong>
actividad
inmediata
de
<strong>la</strong>s
ciudades,
de
<strong>lo</strong>s
barrios
[...].
(Idem).
<br />

209.
Eric
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX
(1914­1991),
Ed.
Crítica,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995,
p.22.
De
estas
facilidades
<br />

evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
gozan
só<strong>lo</strong>
qui<strong>en</strong>es
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
recursos
para
adquirir
estos
medios.
<br />

210.
Humberto
Eco
citado
<strong>en</strong>
E.
Rubio
y
M.
Pereira,
Utopía
y
estrategia...,
op.cit.
p.64.
<br />

211.
Juan
Antonio
B<strong>la</strong>nco
hab<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
opio
postmoderno
de
<strong>lo</strong>s
oprimidos
(Tercer
Mil<strong>en</strong>io:
una
visión
alternativa
de
<br />

<strong>la</strong>
postmodernidad,
Ed.
C<strong>en</strong>tro
Félix
Vare<strong>la</strong>,
La
Habana,
Cuba,
1995,
p.117).
Se
calcu<strong>la</strong>
que
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Chile
ve
<br />

como
promedio
tres
horas
y
media
de
t<strong>el</strong>evisión
durante
<strong>lo</strong>s
días
de
semana
(PNUD,
Desarrol<strong>lo</strong>
humano
<strong>en</strong>
<br />

Chile­1998
(Las
paradojas
de
<strong>la</strong>
modernización),
Santiago
de
Chile,
marzo
1998,
p.23).
<br />

212.
Un
ejemp<strong>lo</strong>
de
esta
conc<strong>en</strong>tración
es
<strong>el</strong>
imperio
mediático
que
ha
constituido
<strong>el</strong>
australiano
M.
Rupert
Murdoch,
<br />

qui<strong>en</strong>
posee
una
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a
de
periódicos
y
múltiples
cad<strong>en</strong>as
de
radio
y
t<strong>el</strong>evisión.
El
acauda<strong>la</strong>do
empresario
ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
<br />

30%
de
<strong>la</strong>s
acciones
de
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
grandes
grupos
multimedia
contemporáneos:
<strong>la</strong>
News
Corporation
que
<br />

contro<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
Estados
Unidos:
<strong>la</strong>s
ediciones
Harpercollins;
<strong>el</strong>
diario
New
York
Post;
<strong>la</strong>
sociedad
de
producción:
<br />

Tw<strong>en</strong>tieth
C<strong>en</strong>tury
Fox;
<strong>la</strong>
red
de
t<strong>el</strong>evisión
Network;
una
cad<strong>en</strong>a
de
información
continua,
Fox
New
Chann<strong>el</strong>,
que
<br />

rivaliza
con
<strong>la</strong>
CNN
y
<strong>la</strong>
NBC
<strong>en</strong>tre
otras;
una
empresa
de
promoción
y
marketing,
Heritage
Media;
así
como
unos
<br />

veinte
sitios
<strong>en</strong>
Internet.
También
está
implicado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proyecto
de
t<strong>el</strong>evisión
por
satélite
Japan
Sky
Broadcasting
<br />

que
difundirá
una
<strong>en</strong>orme
cantidad
de
programas
hacia
Japón,
China,
India,
<strong>el</strong>
Sudeste
de
Asia
y
<strong>el</strong>
Este
africano
<br />

(Estos
datos
han
sido
extraídos
d<strong>el</strong>
artícu<strong>lo</strong>
de
Ignacio
Ramonet,
Apocalypse
médias,
aparecido
<strong>en</strong>
Le
Monde
<br />

Dip<strong>lo</strong>matique,
abril
1997,
p.1).
<br />

213.
Existe
una
verdadera
guerra
p<strong>la</strong>netaria
<strong>en</strong>tre
grupos
industriales
por
<strong>la</strong>
conquista
de
audi<strong>en</strong>cias
masivas
y
por
<br />

<strong>el</strong>
dominio
a
esca<strong>la</strong>
mundial
de
<strong>lo</strong>s
recursos
d<strong>el</strong>
multimedia
y
de
<strong>la</strong>s
autopistas
de
información
que,
según
<strong>el</strong>
<br />

vicepresid<strong>en</strong>te
norteamericano,
Albert
Gore,
repres<strong>en</strong>tan
para
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
de
hoy
<strong>lo</strong>
que
<strong>la</strong>s
infraestructuras
<br />

d<strong>el</strong>
transporte
por
carretera
repres<strong>en</strong>taron
a
mediados
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX.
(Ignacio
Ramonet,
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
único
y
nuevos
<br />

amos
d<strong>el</strong>
mundo
<strong>en</strong>:
Cómo
nos
v<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
moto,
Ed.
Icaria,
Barce<strong>lo</strong>na,
1996,
p.64.)
<br />

- - 88


función
de
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes 214 ‐,
son
<strong>lo</strong>s
verdaderos
forjadores
d<strong>el</strong>
<br />

modo
de
p<strong>en</strong>sar
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
actual,
con
todos
<strong>lo</strong>s
riesgos
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
implica.
<br />

287.
La
manipu<strong>la</strong>ción
y
<strong>el</strong>
control
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
que
estos
medios
ejerc<strong>en</strong>
es
tan
<br />

significativa
que,
según
Noam
Chomsky,
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
debería
empr<strong>en</strong>der
un
curso
de
<br />

autodef<strong>en</strong>sa
int<strong>el</strong>ectual
para
protegerse
de
sus
efectos. 215 
<br />

288.
Sin
embargo,
<strong>lo</strong>s
avances
tecnológicos
‐<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
<strong>la</strong>
TV
cable
con
su
inm<strong>en</strong>sa
<br />

variedad
de
opciones‐,
podrían,
ori<strong>en</strong>tados
por
políticas
correctas,
favorecer
una
<br />

mayor
autonomía
d<strong>el</strong>
espectador.
<br />

289.
Se
dice
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
está
declinando
<strong>la</strong>
supremacía
d<strong>el</strong>
complejo
<br />

militar­industrial
para
dar
paso
a
una
megaindustria
de
<strong>lo</strong>s
servicios
de
información
y
<br />

<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,
cuya
capacidad
tecnológica
crece
expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
cual
puede
<br />

cambiar
<strong>la</strong>
forma
de
educar
a
<strong>lo</strong>s
niños,
cambiar
<strong>la</strong>
manera
de
hacer
negocios
y
cambiar
<br />

<strong>el</strong>
concepto
de
comunidad. 216 
<br />

290.
Estos
cambios
tecnológicos
no
só<strong>lo</strong>
revolucionan
<strong>el</strong>
proceso
de
producción,
sino
<br />

<strong>la</strong>
vida
integral
d<strong>el</strong>
hombre.
De
ahí
que
algunos
autores
habl<strong>en</strong>
de
una
<br />

transformación
civilizacional. 217 
No
se
trataría
de
una
revolución
tecnológica
más, 218 
<br />

sino
de
algo
mucho
más
profundo.
Alvin
Toffler
sosti<strong>en</strong>e,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
que
se
trata
de
<br />

un
acontecimi<strong>en</strong>to
tan
profundo
como
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
primera
o<strong>la</strong>
de
cambio
des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ada
<br />

hace
diez
mil
años
por
<strong>la</strong>
inv<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>
agricultura,
o
<strong>la</strong>
sísmica
segunda
o<strong>la</strong>
de
cambio
<br />

disparada
por
<strong>la</strong>
revolución
industrial. 219 
Según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>la</strong>
humanidad
se
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta
a
<strong>la</strong>
<br />

más
profunda
conmoción
social
y
reestructuración
creativa
de
todos
<strong>lo</strong>s
tiempos. 220 
<br />

























































<br />

214.
Sobre
este
tema
leer
<strong>la</strong>s
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tes
obras
de
Noam
Chomsky
Los
guardianes
de
<strong>la</strong>
libertad,
Ed.
Crítica,
<br />

Barce<strong>lo</strong>na,
1990
e
Ilusiones
necesarias
(Control
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
sociedades
democráticas),
Ed.
<br />

Libertarias‐Prodhufi,
Madrid,
1992.
<br />

215.
Noam
Chomsky,
Ilusiones
Necesarias
(Control
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
sociedades
democráticas),
Ed.
<br />

Libertarias/Prodhufi,
Madrid,
1992,
p.8.
<br />

216.
Biomundi
Consultoría,
La
industria
de
<strong>la</strong>
información.
El
mundo
<strong>en</strong>
hechos
y
<strong>en</strong>
cifras,
Taller
IDICT,
La
<br />

Habana,
Cuba,
1998,
p.12.
<br />

217.
Sobre
este
tema
leer
<strong>el</strong>
libro
de
Juan
Antonio
B<strong>la</strong>nco,
Tercer
Mil<strong>en</strong>io...,
op.
cit.
<br />

218.
Varios
autores,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
reconoc<strong>en</strong>
cinco
revoluciones
tecnológicas,
<strong>la</strong>
primera
de
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s
coincidiría
con
<strong>la</strong>
gran
revolución
industrial
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
últimas
décadas
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XVIII
y
<strong>la</strong>
última
sería
<strong>la</strong>
actual.
<br />

Ver
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
pp.43‐89.
<br />

219.
Alvin
Toffler,
La
tercera
o<strong>la</strong>,
P<strong>la</strong>za
&
Janés
Editores,
Barce<strong>lo</strong>na,
1994,
p.19.
Los
autores
contrarios
a
esta
tesis
<br />

sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
por
muy
impresionantes
que
sean
<strong>lo</strong>s
cambios
tecnológicos,
estos
no
han
modificado
<strong>la</strong>
base
<br />

tecnológica
de
<strong>la</strong>
humanidad,
que
sigue
si<strong>en</strong>do
maquinizada;
ni
han
llevado
a
un
cambio
radical
de
<strong>la</strong>
sociedad,
que
<br />

sigue
si<strong>en</strong>do
capitalista.
<br />

220.
A.
Toffler.
Ibid.
p.20.
<br />

- - 89


291.
Otros
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
por
mucha
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
que
t<strong>en</strong>gan
<strong>lo</strong>s
cambios
<br />

tecnológicos
actuales,
<strong>en</strong>
modo
alguno
se
pued<strong>en</strong>
comparar
a
<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
revolución
<br />

industrial
de
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XVIII
y
principios
d<strong>el</strong>
XIX,
porque
<strong>la</strong>
máquina
introducida
<br />

<strong>en</strong>tonces
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
continúa
si<strong>en</strong>do
hoy
<strong>el</strong>
fundam<strong>en</strong>to
técnico
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
contemporánea. 221 
<br />

292.
Sea
cual
fuere
<strong>la</strong>
interpretación
de
<strong>la</strong>
magnitud
de
<strong>lo</strong>s
cambios
que
hoy
está
<br />

sufri<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
mundo,
no
cabe
duda
de
que
<strong>el</strong>
impacto
de
<strong>la</strong>
más
reci<strong>en</strong>te
revolución
<br />

ci<strong>en</strong>tífico‐técnica
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
económico,
social,
político
y
cultural
es
<strong>en</strong>orme.
<br />

293.
Pero
esos
nuevos
horizontes
que
parec<strong>en</strong>
abrirse
al
hombre
van
<br />

paradójicam<strong>en</strong>te
acompañados
por
un
gran
malestar
<strong>en</strong>
gran
parte
de
<strong>la</strong>
humanidad.
<br />

Vivimos
tiempos
angustiosos,
pl<strong>en</strong>os
de
confusión
e
incertidumbre.
<br />

294.
Es
fundam<strong>en</strong>tal,
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre
herrami<strong>en</strong>tas
útiles
que
le
<br />

proporcion<strong>en</strong>
una
compr<strong>en</strong>sión
de
<strong>lo</strong>
que
actualm<strong>en</strong>te
está
ocurri<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo,
<br />

herrami<strong>en</strong>tas
que
le
permitan
convertir
<strong>la</strong>s
experi<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
pasado
<strong>en</strong>
fu<strong>en</strong>tes
de
<br />

apr<strong>en</strong>dizaje
para
<strong>el</strong>
futuro
y
<strong>la</strong>
ayud<strong>en</strong>
a
proponer
alternativas
solidarias
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
<br />

individualistas
y
excluy<strong>en</strong>tes
que
<strong>la</strong>
derecha
ha
levantando.
<br />

295.
Las
reflexiones
que
sigu<strong>en</strong>
acerca
de
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica,
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
y
<br />

<strong>el</strong>
neoliberalismo
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>el</strong>
propósito
de
esc<strong>la</strong>recer
acerca
de
ese
instrum<strong>en</strong>tal
teórico.
<br />

II. LA NUEVA REVOLUCIÓN TECNOLÓGICA Y SUS EFECTOS<br />

296.
¿Qué
pap<strong>el</strong>
juega
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
actual
d<strong>el</strong>
mundo?
¿Cuán
<br />

determinante
es
su
pap<strong>el</strong>?
¿Hay
alguna
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
revolución
tecnológica
y
eficacia
<br />

política
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>?
¿Por
qué
empezar
<strong>el</strong>
análisis
por
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica,
<br />

cuando
estoy
conv<strong>en</strong>cida
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
crucial
que
juega
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia
<br />

como
<strong>lo</strong>
afirmara
Marx
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Manifiesto
Comunista? 222 
<br />

























































<br />

221.
La
máquina
de
hi<strong>la</strong>r
de
John
Wyatt
(1770)
y
un
moderno
c<strong>en</strong>tro
de
maquinado
Yamazaki
(ejemp<strong>lo</strong>
típico
de
<strong>la</strong>
<br />

economía
flexible
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta)
pres<strong>en</strong>tan
difer<strong>en</strong>cias
apreciables,
pero
sin
embargo
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
no
cambia
<strong>en</strong>
un
ápice
<strong>el</strong>
<br />

hecho
objetivo
de
que
<strong>en</strong>
tanto
máquinas
ambas
repres<strong>en</strong>tan
por
igual
<strong>la</strong>
base
tecnológica
de
un
período
<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
nuevo
de
<strong>la</strong>
cultura
productiva
de
<strong>la</strong>
humanidad.
Ninguno
de
<strong>lo</strong>s
acontecimi<strong>en</strong>tos
tecnológicos
reci<strong>en</strong>tes
<br />

contradic<strong>en</strong>
esta
realidad
ni
apuntan
hacia
una
modificación
radical
de
ésta.
[...]

existe
una
esca<strong>la</strong>
de
mecanización
<br />

que
va
desde
<strong>la</strong>s
máquinas
más
simples,
contro<strong>la</strong>das
por
<strong>el</strong>
operario,
hasta
<strong>la</strong>s
más
complejas
máquinas
(o
sistema
de
<br />

máquinas)
computarizadas
<strong>en</strong>
cuya
operación
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong>
directam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
obreros
(Pedro
Monreal,
Tecno<strong>lo</strong>gía
<br />

flexible
y
crisis
económica:
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>la</strong>
industria
norteamericana
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta,
tesis
<br />

doctoral,
C<strong>en</strong>tro
de
Investigaciones
de
<strong>la</strong>
Economía
Internacional,
Universidad
de
LA
Habana,
Cuba,
diciembre
<br />

1998,
mimeo).
<br />

222.
La
misma
impotancia
que
posee
<strong>la</strong>
estructura
de
<strong>lo</strong>s
huesos
fósiles
para
conoce
<strong>la</strong>
oganización
de
<strong>la</strong>s
especies
<br />

animales
extinguidas,
<strong>la</strong>
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
vestigios
de
“medios
de
trabajo”
para
formarse
un
juicio
acerca
de
<strong>la</strong>s
formaciones.
<br />

Lo
que
difer<strong>en</strong>cia
unas
épocas
de
otras
no
es
“<strong>lo</strong>
que
se
hace”
sino
“cómo”,
con
qué
medios
se
hace.
(Marx,
El
capital,
T
<br />

I,
vol.1.,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1975,
p.218).
<br />

- - 90


297.
Empecemos
por
esta
última
pregunta.
A
veces
se
olvida
que
<strong>el</strong>
mismo
Marx
que
<br />

reivindica
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia,
considera
que
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
<br />

difer<strong>en</strong>cia
una
época
histórica
de
otra
es
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
hombre
trabaja
y
<br />

que
eso
a
su
vez
dep<strong>en</strong>de
de
<strong>lo</strong>s
instrum<strong>en</strong>tos
con
<strong>lo</strong>s
que
trabaja.
Pero
<strong>el</strong>
autor
de
El
<br />

Capital
también
sosti<strong>en</strong>e
que
todo
proceso
de
trabajo
se
da
inserto
<strong>en</strong>
determinadas
<br />

re<strong>la</strong>ciones
de
producción,
y
que
son
estas
re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>s
que
impulsan
<strong>el</strong>
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
de
determinadas
tecno<strong>lo</strong>gías.
En
efecto,
como
<strong>en</strong>
ninguna
re<strong>la</strong>ción
de
<br />

producción
anterior,
bajo
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
<strong>lo</strong>s
dueños
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
<br />

producción
se
v<strong>en</strong>
incesantem<strong>en</strong>te
impulsados
al
perfeccionami<strong>en</strong>to
tecnológico
de
<br />

esos
medios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
búsqueda
de
<strong>la</strong>
maximización
de
<strong>la</strong>s
ganancias.
Se
trata
<strong>en</strong>tonces
de
<br />

una
dialéctica
compleja
<strong>en</strong>tre
tecno<strong>lo</strong>gía
y
re<strong>la</strong>ciones
sociales
de
producción,
a
<strong>lo</strong>
<br />

que
hay
que
agregar
otras
múltiples
determinaciones;
se
trata,
como
dice
Althusser,
<br />

de
un
proceso
sobredeterminado,
que
ti<strong>en</strong>e
su
punto
de
partida
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
<br />

hombres
produc<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
bi<strong>en</strong>es
materiales.
<br />

298.
Luego
de
estas
consideraciones
introductorias
examinemos
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
que
existe
<br />

<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
actual
revolución
tecnológica
y
<strong>la</strong>
crítica
situación
que
vive
<strong>el</strong>
mundo.
<br />

299.
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez, 223 
investigadora
v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na
<strong>en</strong>
cuyos
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
me
baso
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

sigui<strong>en</strong>te
exposición,
sosti<strong>en</strong>e
que,
aunque
estamos
inmersos
<strong>en</strong>
una
situación
de
<br />

crisis 224 
que
ti<strong>en</strong>e
efectos
muy
do<strong>lo</strong>rosos
para
nuestros
pueb<strong>lo</strong>s,
contrariam<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>
<br />

que
se
pueda
p<strong>en</strong>sar
se
trata
de
una
situación
que,
al
mismo
tiempo,
abre
<br />

oportunidades
para
diseñar
y
construir
una
sociedad
más
solidaria.
<br />

300.
¿En
qué
se
basan
estas
afirmaciones?
<br />

301.
Según
<strong>la</strong>
autora,
estaríamos
vivi<strong>en</strong>do
una
época
histórica
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>orme
<br />

pot<strong>en</strong>cial
de
g<strong>en</strong>eración
de
riquezas
que
implica
una
revolución
tecnológica
todavía
<br />

no
ha
podido
ser
empleado
a
fondo,
porque
<strong>la</strong>
sociedad
no
ha
<strong>lo</strong>grado
organizarse
<strong>en</strong>
<br />

forma
adecuada
para
poner<strong>lo</strong>
a
su
servicio, 225 
si<strong>en</strong>do
ésta
una
de
<strong>la</strong>s
tareas
más
<br />

urg<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
pres<strong>en</strong>te.
<br />

302.
La
investigadora
está
conv<strong>en</strong>cida
de
que
<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
a
fondo
de
<strong>la</strong>s
<br />

características
de
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>
d<strong>en</strong>omina
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
tecno­económico 226 
y
su
<br />

























































<br />

223.
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
(ver
bibliografía
al
final
de
este
libro)
trabaja
<strong>en</strong>
estrecha
co<strong>la</strong>boración
con
Christopher
Freeman,
<br />

un
académico
inglés
altam<strong>en</strong>te
reconocido
por
sus
contribuciones
a
<strong>la</strong>
economía
de
<strong>la</strong>
innovación
tecnológica
y
al
<br />

tema
de
<strong>la</strong>s
ondas
<strong>la</strong>rgas.
<br />

224.
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez

d<strong>en</strong>omina
a
esta
situación:
crisis
estructural.
<br />

225.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.64.
<br />

226.
Ver
desarrol<strong>lo</strong>
de
este
concepto
más
ade<strong>la</strong>nte.
<br />

- - 91


influ<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>la</strong>
sociedad,
nos
proporciona
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
para
<strong>lo</strong>grar
una
<br />

repres<strong>en</strong>tación
adecuada
d<strong>el</strong>
carácter
de
<strong>la</strong>
crisis
actual
y
de
<strong>la</strong>s
vías
para
superar<strong>la</strong>. 227 
<br />

303.
Contra
<strong>el</strong>
reduccionismo
economicista
de
algunos
autores,
afirma
que
son
<strong>la</strong>s
<br />

diversas
fuerzas
sociales
<strong>en</strong>
juego
<strong>la</strong>s
que
defin<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
rumbo
definitivo
y
<strong>el</strong>
impacto
de
<br />

cada
revolución
tecnológica. 228 
La
autora
advierte,
sin
embargo,
que
só<strong>lo</strong>
se
podrá
<br />

influir
sobre
<strong>el</strong>
futuro
si
se
compr<strong>en</strong>de
­o
intuye­
<strong>el</strong>
carácter
específico
de
esa
revolución
<br />

y
de
<strong>la</strong>s
opciones
que
abre. 229 
<br />

304.
Al
mundo
<strong>en</strong>
su
conjunto
y
a
cada
país
le
corresponde
decidir
<strong>en</strong>
esta
época
si
se
<br />

construirán
rejas
y
se
montarán
ejércitos
privados
para
proteger
a
<strong>lo</strong>s
ricos
de
<strong>la</strong>
<br />

viol<strong>en</strong>cia
de
<strong>lo</strong>s
pobres;
si
se
<strong>la</strong>nzarán
al
olvido
<strong>lo</strong>s
ideales
de
justicia
social
o
si,
más
bi<strong>en</strong>,
<br />

escogeremos
<strong>el</strong>
círcu<strong>lo</strong>
virtuoso
de
<strong>la</strong>
prosperidad
conjunta,
con
estructuras
estables
y
<br />

sust<strong>en</strong>tables,
<strong>en</strong>
una
sociedad
solidaria. 230 
<br />

1) UNA EXPLICACIÓN DE LOS PERÍODOS DE AUGE Y DE CRISIS ESTRUCTURAL<br />

305.
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
parte
de
<strong>la</strong>
idea
schumpeteriana
de
que
<strong>la</strong>s
revoluciones
<br />

tecnológicas
son
innovaciones
capaces
de
transformar
todo
<strong>el</strong>
aparato
productivo,
<strong>el</strong>
<br />

modo
de
vivir
y
<strong>la</strong>
geografía

<br />

307.
Schumpeter 231 ,
por
su
parte,
reconoci<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
comportami<strong>en</strong>to
cíclico
de
<strong>la</strong>
<br />

economía,
atribuye
estas
<strong>la</strong>rgas
fluctuaciones
al
surgimi<strong>en</strong>to
de
revoluciones
<br />

tecnológicas
sucesivas
y
a
<strong>la</strong>s
dificultades
que
éstas
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
para
ser
asimi<strong>la</strong>das.
<br />

308.
La
difer<strong>en</strong>cia
principal
<strong>en</strong>tre
cic<strong>lo</strong>s
cortos,
medianos
y
<strong>la</strong>rgos
ti<strong>en</strong>e
su
explicación,
<br />

según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
grado
de
importancia
re<strong>la</strong>tiva
de
<strong>la</strong>
innovación
o
grupo
de
<br />

innovaciones
que
<strong>lo</strong>s
g<strong>en</strong>eran.
Las
ondas
<strong>la</strong>rgas
de
Kondratieff,
<strong>en</strong>
particu<strong>la</strong>r,
serían
<br />

g<strong>en</strong>eradas
por
una
serie
de
innovaciones
interre<strong>la</strong>cionadas.
Cada
gran
auge
<br />

























































<br />

227.
Conocer
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
es
<strong>la</strong>
mejor
manera
de
obt<strong>en</strong>er
criterios
para
realizar
una
transición
exitosa
y
dar
un
<br />

salto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>.
[...]
D<strong>el</strong>inear
<strong>el</strong>
contorno
d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
define
<strong>el</strong>
espacio
abierto
para
<strong>la</strong>
creatividad
y
<strong>la</strong>
<br />

toma
de
decisiones,
tanto
<strong>en</strong>
ramas
específicas
como
para
<strong>la</strong>
economía
<strong>en</strong>
su
conjunto
y
reve<strong>la</strong>
algunas
de
<strong>la</strong>s
nuevas
<br />

opciones
socio­institucionales
(C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.58.).
<br />

228.
Esta
crítica
al
reduccionismo
economicista
es
difer<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
que
hace
Ernest
Mand<strong>el</strong>,
qui<strong>en</strong>
transforma
<strong>el</strong>
<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
subjetivo,
y
específicam<strong>en</strong>te,
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
desempeñado
por
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
determinante
de
<br />

<strong>la</strong>
salida
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga
depresiva.
No
es
<strong>lo</strong>
mismo
decir
que
<strong>el</strong>
tipo
de
salida
que
asuma
un
paradigma
tecnológico
<br />

dep<strong>en</strong>de
d<strong>el</strong>
resultado
de
<strong>la</strong>
confrontación
que
se
dé
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
fuerzas
sociales,
a
decir
que
son
estas
fuerzas
<strong>la</strong>s
que
<br />

determinan
<strong>el</strong>
fin
de
<strong>la</strong>
crisis.
En
<strong>el</strong>
primer
caso
hay
datos
objetivos
que
no
pued<strong>en</strong>
ser
modificados
y
que
deb<strong>en</strong>
ser
<br />

tomados
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
por
<strong>la</strong>s
fuerzas
sociales
para
d<strong>el</strong>inear
sus
propuestas
de
acción;
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
segundo,
son
estas
fuerzas
<br />

<strong>la</strong>s
que
configuran
<strong>la</strong>
nueva
situación
objetiva.
Sobre
<strong>la</strong>
interpretación
mand<strong>el</strong>iana
ver:
Ernest
Mand<strong>el</strong>,
Las
ondas
<br />

<strong>la</strong>rgas
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
capitalista.
La
interpretación
marxista,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
Madrid,
1986.
<br />

229.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.65.
<br />

230.
C.
Pérez,
Ibid.
p.86.
<br />

231.
J.
S.
Schumpeter,
Business
Cycles,
Vol.I,
Ed.
Mc.Graw
Hill
Book,
New
York,
1939.
<br />

- - 92


económico
correspondería
al
despliegue
de
una
revolución
tecnológica
y
<strong>la</strong>
absorción
<br />

de
sus
efectos. 232 
<br />

309.
Esta
teoría
de
<strong>la</strong>s
ondas
<strong>la</strong>rgas
ti<strong>en</strong>e,
según
Mand<strong>el</strong>,
un
c<strong>la</strong>ro
orig<strong>en</strong>
marxista
<br />

si<strong>en</strong>do
sus
iniciadores
Parvus,
Kautsky,
Van
G<strong>el</strong>der<strong>en</strong>
y
Trotski.
A
pesar
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
<strong>lo</strong>s
<br />

marxistas,
paradójicam<strong>en</strong>te,
han
vu<strong>el</strong>to
de
forma
resu<strong>el</strong>ta
<strong>la</strong>
espalda
al
concepto
desde
<br />

que
éste
fue
adoptado
por
economistas
académicos
como
Kondratieff,
Schumpeter,
<br />

Simiand
y
Dupriez.
Esto
ha
demostrado
ser
doblem<strong>en</strong>te
contraproduc<strong>en</strong>te.
En
primer
<br />

lugar,
ha
cegado
cada
vez
más
a
<strong>lo</strong>s
marxistas
ante
<strong>lo</strong>
que
ahora
aparece
nítidam<strong>en</strong>te
<br />

como
un
aspecto
c<strong>la</strong>ve
d<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
industrial:
su
articu<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>s
ondas
<strong>la</strong>rgas
y,
por
<br />

<strong>en</strong>de,
su
amplitud
variable.
En
segundo
lugar,
ha
impedido
a
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
marxistas
<br />

prever
importantes
puntos
de
inflexión
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
reci<strong>en</strong>te
historia
económica:
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
<br />

postrimerías
de
<strong>lo</strong>s
años
cuar<strong>en</strong>ta,
que
supuso
un
fuerte
asc<strong>en</strong>so
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
<br />

económico
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
capitalistas,
y
<strong>el</strong>
punto
de
inflexión
no
m<strong>en</strong>os
acusado
de
finales
<br />

de
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta
y
principios
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
que
provocó
un
fuerte
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
tasa
<br />

media
de
crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
economía
capitalista
mundial. 233 
<br />

310.
Según
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
si
se
analiza
<strong>la</strong>
historia
de
<strong>lo</strong>s
países
que
han
liderizado
<strong>el</strong>
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
economía
mundial
‐y
subrayo
<strong>lo</strong>
de
países
líderes,
porque
éste
no
ha
<br />

ocurrido
así
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
países,
especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
más
atrasados‐,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

últimos
dos
sig<strong>lo</strong>s
se
registran
cuatro
grandes
edades
doradas
de
prosperidad
<br />

g<strong>en</strong>eralizada,
surgidas
a
continuación
de
<strong>la</strong>rgos
períodos
de
inestabilidad
y
<br />

turbul<strong>en</strong>cia.
Detrás
de
cada
gran
auge
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
una
revolución
tecnológica.
<br />

311.
La
prosperidad
inglesa,
a
partir
de
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
“Revolución
Industrial”,
se
basó
<strong>en</strong>
<br />

un
salto
tecnológico
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
industria
textilera
d<strong>el</strong>
algodón
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
difusión
de
esos
<br />

principios
de
mecanización
y
de
organización
fabril
a
otras
industrias.
El
l<strong>la</strong>mado
<br />

“boom”
Victoriano,
a
mediados
de
sig<strong>lo</strong>,
se
nutrió
de
<strong>la</strong>s
inm<strong>en</strong>sas
posibilidades
de
<br />

ampliación
d<strong>el</strong>
mercado
abiertas
por
<strong>la</strong>s
redes
ferrocarrileras
y
<strong>la</strong>s
esca<strong>la</strong>s
mucho
<br />

mayores
sust<strong>en</strong>tadas
por
<strong>la</strong>
máquina
de
vapor.
Detrás
de
<strong>la</strong>
“B<strong>el</strong>le
Epoque”
se
<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
<strong>el</strong>
poder
estructural
d<strong>el</strong>
acero,
desde
<strong>en</strong>tonces
barato,
y
<strong>la</strong>s
oportunidades
<br />

sin
preced<strong>en</strong>tes
de
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ectricidad
y
de
<strong>la</strong>
química
moderna.
El
“boom”
keynesiano
de
<strong>la</strong>
<br />

post­guerra,
liderizado
por
Estados
Unidos,
resultó
de
<strong>lo</strong>s
infinitos
campos
de
aplicación
<br />

de
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
masa
y
<strong>el</strong>
petróleo
barato,
empezando
por
<strong>lo</strong>s
automóviles
y
<br />

<strong>el</strong>ectro­domésticos,
pasando
por
<strong>el</strong>
armam<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>
petroquímica
y
llegando
hasta
<strong>la</strong>
<br />

adopción
de
esos
principios
por
casi
todos
<strong>lo</strong>s
sectores
productivos.
La
revolución
<br />

informática
está
l<strong>la</strong>mada
a
moldear
<strong>la</strong>s
oportunidades
que
se
desplegarán
<strong>en</strong>
un
<br />

próximo
período
de
prosperidad. 234 
<br />

312.
Pero,
es
importante
hacer
notar
que
<strong>la</strong>s
épocas
de
mayor
auge
y
prosperidad
<br />

económicas
no
correspond<strong>en</strong>
al
período
de
mayor
y
más
espectacu<strong>la</strong>r
despliegue
de
<br />

cada
revolución
tecnológica
como
tal.
Estas
revoluciones
preced<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
períodos
de
<br />

























































<br />

232.
Schumpeter
citado
por
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit
p.54.
<br />

233.
Ernest
Mand<strong>el</strong>,
Las
ondas
<strong>la</strong>rgas...,
op.cit.
p.1.

<br />

234.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.67.
<br />

- - 93


auge.
El
primer
boom
ferrocarrilero
ocurre
antes
d<strong>el</strong>
f<strong>lo</strong>recimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

victoriana;
al
igual
que
<strong>el</strong>
auge
d<strong>el</strong>
petróleo,
d<strong>el</strong>
automóvil
y
de
<strong>lo</strong>s
materiales
sintéticos
<br />

ocurre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
período
<strong>en</strong>tre
guerras,
mucho
antes
de
<strong>la</strong>
prosperidad
de
<strong>la</strong>
Segunda
<br />

Post­Guerra. 235 
<br />

313.
¿A
qué
se
debe
este
desfase?
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
nos
otorga
una
respuesta:
para
que
<br />

una
revolución
tecnológica
pueda
desplegar
todo
su
pot<strong>en</strong>cial
de
crecimi<strong>en</strong>to
es
<br />

necesario
que
se
modifique
<strong>el</strong>
marco
socio‐institucional
que
se
había
establecido
para
<br />

aprovechar
<strong>la</strong>s
características
de
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica
anterior.
Este
proceso
<br />

socio‐político
de
asimi<strong>la</strong>ción
tarda
dos
o
tres
décadas
y
toma
<strong>la</strong>
forma
de
una
crisis
<br />

estructural.
<br />

314.
Según
<strong>el</strong><strong>la</strong>,
tanto
<strong>lo</strong>s
períodos
de
grandes
auges
como
<strong>lo</strong>s
de
crisis
estructural
no
<br />

son
un
mero
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
tecno‐económico
sino
<strong>el</strong>
resultado
de
todo
<strong>el</strong>
conjunto
d<strong>el</strong>
<br />

sistema
socio­económico
e
institucional
a
niv<strong>el</strong>
nacional
e
internacional. 236 
Coincide
con
<br />

Schumpeter
<strong>en</strong>
que
cada
revolución
tecnológica
es
un
huracán
de
destrucción
creadora
<br />

que
transforma,
destruye
y
r<strong>en</strong>ueva
<strong>el</strong>
aparato
productivo
mundial, 237 
pero
se
difer<strong>en</strong>cia
<br />

de
éste
<strong>en</strong>
que
no
<strong>lo</strong>caliza
<strong>la</strong>
causa
de
<strong>lo</strong>s
cambios
únicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
esfera
<br />

tecno‐económica
sino
también
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
esfera
socio‐institucional.
<br />

315.
Esta
incorporación
de
<strong>lo</strong>
socio­institucional
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
causales,
es
una
de
<strong>la</strong>s
<br />

difer<strong>en</strong>cias
fundam<strong>en</strong>tales
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
interpretación
[de
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez]
y
<strong>la</strong>
teoría
<br />

tradicional
de
<strong>la</strong>s
ondas
<strong>la</strong>rgas.
Tanto
ésta
como
sus
detractores,
al
tratar
de
demostrar
<br />

<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
o
<strong>la</strong>
inexist<strong>en</strong>cia
de
<strong>lo</strong>s
cic<strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>rgos,
se
han
limitado
a
analizar
y
medir
<strong>la</strong>
<br />

evolución
de
variables
como
<strong>el</strong>
PTB,
<strong>lo</strong>s
precios
u
otras,
de
carácter
estrictam<strong>en</strong>te
<br />

económico. 238 
<br />

316.
La
investigadora
concibe
<strong>el</strong>
sistema
capitalista
como
una
estructura
única
<br />

sumam<strong>en</strong>te
compleja,
formada
por
varios
subsistemas
y
donde
cada
uno
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
ti<strong>en</strong>e
<br />

distintos
ritmos
de
evolución.
Los
dos
subsistemas
fundam<strong>en</strong>tales
serían:
<strong>el</strong>
<br />

tecno‐económico
y
<strong>el</strong>
socio‐institucional,
si<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
primero
mucho
más
s<strong>en</strong>sible
a
<strong>la</strong>s
<br />

innovaciones
que
<strong>el</strong>
segundo.
Los
cic<strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>rgos
serían,
<strong>en</strong>tonces,
fases
sucesivas
de
<br />

evolución
d<strong>el</strong>
sistema
<strong>en</strong>
su
conjunto
o
sucesivos
modos
de
crecimi<strong>en</strong>to. 239 
<br />

























































<br />

235.
Idem.
<br />

236.
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.358.
<br />

237.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.65.
<br />

238.
C.
Pérez,
Ibid.
p.75.
<br />

El
nuevo
auge
só<strong>lo</strong>
puede
ser
des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ado
mediante
vastas
innovaciones
socio­institucionales
que
favorezcan
<strong>la</strong>
<br />

transformación
total
d<strong>el</strong>
aparato
productivo,
según
<strong>lo</strong>s
requerimi<strong>en</strong>tos
d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
(C.
Pérez,
Las
nuevas
<br />

tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.56).
<br />

239.
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.360
(<strong>lo</strong>
subrayado
es
de
Marta
Harnecker).
<br />

- - 94


317.
Cada
modo
de
crecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
capitalismo
estaría
moldeado
por
<strong>la</strong>
forma
de
<br />

organización
de
<strong>la</strong>
producción
más
adecuada
para
maximizar
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
de
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
bajo
cada
una
de
<strong>la</strong>s
sucesivas
revoluciones
tecnológicas.
Se
trata
de
<br />

difer<strong>en</strong>tes
formas
de
p<strong>en</strong>sar
<strong>la</strong>
efici<strong>en</strong>cia 240 
aprovechando
<strong>el</strong>
bajo
costo
de
<br />

determinados
insumos,
<strong>el</strong>
poder
de
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
y
<strong>la</strong>
lógica
intrínseca
de
<strong>la</strong>s
<br />

mismas.
La
autora
d<strong>en</strong>omina
paradigma
tecno­económico
o
esti<strong>lo</strong>
tecnológico 241 
o
<br />

patrón
tecnológico
a
esta
forma
tecno‐organizativa
g<strong>en</strong>erada
por
cada
revolución
<br />

tecnológica. 242 
<br />

318.
La
nueva
revolución
tecnológica
se
produce
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
marco
d<strong>el</strong>
paradigma
<br />

tecno‐económico
anterior
y
su
difusión
es
dificultosa.
El
proceso
de
substitución
de
un
<br />

paradigma
por
otro
no
se
caracteriza
por
una
brusca
erradicación
d<strong>el</strong>
primero,
sino
<br />

por
un
l<strong>en</strong>to
y
do<strong>lo</strong>roso
cambio
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
proporción
de
<strong>lo</strong>
nuevo
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>lo</strong>
viejo.
Sin
<br />

embargo,
<strong>el</strong>
resultado
final
es
un
cambio
radical
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
estructuras
involucradas. 243 Las
<br />

cosas
ocurrieron
de
esa
manera
cuando
<strong>lo</strong>s
vagones
de
carga
y
<strong>lo</strong>s
barcos
fueron
<br />

gradualm<strong>en</strong>te
reemp<strong>la</strong>zados
por
camiones
y
aviones;
cuando
<strong>la</strong>s
fibras
naturales
<br />

fueron
sustituidas
por
fibras
sintéticas.
Todos,
desde
<strong>lo</strong>s
productores
hasta
<strong>lo</strong>s
<br />

consumidores,
deb<strong>en</strong>
adaptarse
<strong>en</strong>
una
u
otra
forma,
y
estos
cambios
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
implicar
<br />

una
reubicación
re<strong>la</strong>tiva
de
todas
<strong>la</strong>s
partes
<strong>en</strong>
juego. 244 
<br />

319.
El
despliegue
de
un
nuevo
paradigma
tecnológico
implica
numerosos
procesos
<br />

interconectados:
primero,
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
una
serie
de
servicios:
infraestructura,
<br />

proveedores
especializados,
servicios
de
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,
etcétera;
segundo,
una
<br />

adaptación
“cultural”
a
<strong>la</strong>
lógica
de
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
tanto
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
ing<strong>en</strong>ieros
y
<br />

empresarios,
como
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
v<strong>en</strong>dedores
y
personal
de
servicio
y
también
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
<br />

consumidores;
tercero,
<strong>la</strong>
creación
de
condiciones
institucionales
que
favorezcan
su
<br />

























































<br />

240.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.69.
<br />

241.
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.361.
<br />

242.
La
revolución
tecnológica
es
una
ruptura
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
tecno‐económico.
Se
trata
de
un
conjunto
<br />

interconectado
de
productos,
procesos,
industrias
e
infraestructuras
nuevos
que
irrump<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
un
período
dado
y
<br />

produc<strong>en</strong>
un
gran
salto
de
productividad.
El
paradigma
tecno­económico
es
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
común
que
emerge
de
<strong>la</strong>
<br />

lógica
de
esa
revolución
tecnológica
y
se
difunde
a
todo
<strong>lo</strong>
ancho
d<strong>el</strong>
espectro
productivo,
ofreci<strong>en</strong>do
sus
principios
<br />

organizativos
como
<strong>la</strong>
“forma”
más
efectiva
de
estructurarse
para
cumplir
cualquier
propósito,
sea
productivo
o
<br />

educativo
o
de
gobierno.
La
noción
de
paradigma
es
mas
amplia
que
<strong>la</strong>
de
revolución
tecnológica
y
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve.
Por
<br />

otra
parte,
cuando
surge
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica,
<strong>el</strong>
paradigma
correspondi<strong>en</strong>te
aún
no
se
ha
articu<strong>la</strong>do;
éste
se
<br />

va
configurando
y
se
<strong>lo</strong>gra
discernir
su
lógica
a
medida
que
se
difund<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
e
industrias,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

período
de
crisis
y
transición.
A
su
vez,
<strong>lo</strong>
que
fueron
tecno<strong>lo</strong>gías
revolucionarias
‐revolución
tecnológica‐,
ya
<br />

llegada
<strong>la</strong>
prosperidad,
dejan
de
ser
“revolucionarias”
pues
sus
productos
y
procesos
ya
se
han
hecho
parte
de
<strong>la</strong>
<br />

vida
cotidiana.
Mi<strong>en</strong>tras
tanto,
<strong>el</strong>
paradigma
se
hace
poderoso
como
guía
y
se
convierte
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
“régim<strong>en</strong>”
d<strong>el</strong>
período
<br />

de
prosperidad.
(Sobre
este
tema
ver
parte
final
d<strong>el</strong>
artícu<strong>lo</strong>
de
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez:
Techno<strong>lo</strong>gical
Revolutions,
<br />

Paradigm
Shifts
and
Socio­Institutional
Change,
pon<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
seminario
sobre
Evolutionary
Economics,
<br />

Universidad
de
Os<strong>lo</strong>
y
Norskinvestorforum,
Os<strong>lo</strong>,
octubre
1997,
pp.8‐12
y
16‐17).
<br />

243.
C.
Pérez,
Techno<strong>lo</strong>gical
Revolutions,
Paradigm
Shifts...,
op.cit.
p.6.
Ya
schumpeter
advertía
que
<strong>la</strong>s
<br />

innovaciones
revolucionarias,
no
pued<strong>en</strong>
ser
absorbidas
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>
y
suavem<strong>en</strong>te
sino
mediante
un
proceso
específico
y
<br />

do<strong>lo</strong>roso
(Business
Cycles,
op.cit.
p.98.)
<br />

244.
C.
Pérez,
Idem.
<br />

- - 95


difusión:
reg<strong>la</strong>s
y
regu<strong>la</strong>ciones,
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to
especializado
y
educación. 245 
A
estas
<br />

consideraciones
yo
agregaría:
<strong>la</strong>
forma
concreta
que
adopta
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses.
<br />

320.
El
paradigma
que
precede
al
actual
habría
com<strong>en</strong>zado
a
tomar
forma
<br />

básicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
veinte
y
treinta
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
y
sería
uno
de
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
<br />

explicarían
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
<strong>lo</strong>grado
por
<strong>la</strong>
economía
de
<strong>lo</strong>s
países
c<strong>en</strong>trales
a
partir
de
<br />

<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial.
<br />

321.
El
factor
c<strong>la</strong>ve
<strong>en</strong>
torno
al
cual
se
reestructuró
este
paradigma
fue
<strong>el</strong>
petróleo
<br />

barato 246 
junto
con
<strong>lo</strong>s
materiales
<strong>en</strong>ergo‐int<strong>en</strong>sivos,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
plásticos.
<br />

322.
El
mode<strong>lo</strong>
de
efici<strong>en</strong>cia
para
<strong>la</strong>
organización
d<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
p<strong>la</strong>nta
era
<strong>el</strong>
proceso
<br />

continuo
o
línea
de
<strong>en</strong>samb<strong>la</strong>je
para
<strong>la</strong>
producción
masiva
de
productos
idénticos.
El
tipo
<br />

ideal
de
empresa
era
<strong>la</strong>
“corporación”,
manejada
por
una
jerarquía
administrativa
y
<br />

ger<strong>en</strong>cial,
de
carácter
profesional
y
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
separada
de
<strong>la</strong>s
actividades
de
<br />

producción;
su
estructura
incluía
un
departam<strong>en</strong>to
de
investigación
y
desarrol<strong>lo</strong>.
La
<br />

compet<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mercado
tomaba
forma
oligopólica.
Las
ramas
motrices
eran
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
gigantes
petroleras,
petroquímicas,
[...]
y
otras
productoras
de
bi<strong>en</strong>es
masivos
<br />

<strong>en</strong>ergo­int<strong>en</strong>sivos
para
<strong>lo</strong>s
mercados
de
consumo
y
militares. 247 
El
crecimi<strong>en</strong>to
<br />

























































<br />

245.
Idem.
<br />

246.
A
propósito
d<strong>el</strong>
petróleo
barato,
según
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
todo
paradigma
tecno‐económico
se
organiza
<strong>en</strong>
torno
a
<br />

un
factor
c<strong>la</strong>ve.
Este
puede
ser
un
insumo
o
un
conjunto
de
insumos
de
costo
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
bajo
y
<br />

desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te;
de
oferta
ilimitada;
de
múltiple
uso;
y
con
capacidad
para
reducir
<strong>lo</strong>s
costos
d<strong>el</strong>
capital,
d<strong>el</strong>
<br />

trabajo
y
de
<strong>lo</strong>s
productos
(C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.361;
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
<br />

pp.49‐50).
Este
factor
c<strong>la</strong>ve
habría
sido
<strong>el</strong>
algodón
barato
correspondi<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
revolución
industrial
británica
<br />

(primera
onda
de
Kondratieff:
1770s‐80s
a
1830s‐40s);
<strong>el</strong>
carbón
y
<strong>el</strong>
transporte
barato,
a
mediados
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XIX
<br />

(segunda
onda
<strong>la</strong>rga
de
Kondratieff:
1830s‐40s
a
1880s‐90s);
<strong>el</strong>
acero
barato,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
“B<strong>el</strong>le
Epoque”
(tercera
onda
<br />

<strong>la</strong>rga
de
Kondratieff:
1890s‐1890s
a
1940s);
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>ergía
barata
bajo
<strong>la</strong>
forma
de
petróleo
y
otros
materiales
<br />

<strong>en</strong>ergo‐int<strong>en</strong>sivos,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
época
de
<strong>la</strong>
post‐guerra
(cuarta
onda
onda
<strong>la</strong>rga
de
Kondratieff:
1930s‐40s
a
1980s‐90s);
y
<br />

<strong>la</strong>
micro<strong>el</strong>ectrónica
barata
que
caracterizaría
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
actual
(quinta
onda
(1980s‐1990s
a
?)
(Christopher
<br />

Freeman
y
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
Structural
crises
of
adjustm<strong>en</strong>t,
business
cycles
and
investm<strong>en</strong>t
behaviour,
<strong>en</strong>
Technical
<br />

Change
and
Economic
Theory,
Ed.
Pinter
Publishers,
London,
N.Y.,
1988,
pp.50‐54).
En
este
artícu<strong>lo</strong>,
además
de
<br />

hacer
una
breve
descripción
de
cada
período,
se
seña<strong>la</strong>n
<strong>la</strong>s
características
de
cada
uno
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<br />

varios
parámetros
como:
ramas
de
mayor
desarrol<strong>lo</strong>
e
infraestructura
que
involucran,
factor
c<strong>la</strong>ve,
formas
de
<br />

organización,
etcétera.
Las
primeras
fechas
indican
cuando
aparec<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
nuevas
innovaciones
y
<strong>la</strong>s
segundas,
<br />

cuando
comi<strong>en</strong>zan
a
decaer.
<br />

247.
La
autora
distingue
tres
tipos
de
ramas:
motrices,
vectoras
e
inducidas,
<strong>la</strong>s
ramas
motrices
son
<strong>la</strong>s
<br />

responsables
de
<strong>la</strong>
producción
d<strong>el</strong>
factor
c<strong>la</strong>ve
y
otros
insumos
directam<strong>en</strong>te
re<strong>la</strong>cionados
con
éste.
En
<strong>el</strong>
caso
<br />

m<strong>en</strong>cionado
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
petroleras
y
petroquímicas;
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
actual
paradigma,
<strong>la</strong>s
fábricas
productoras
de
<br />

semiconductores.
Las
ramas
vectoras
son
<strong>la</strong>s
que
hac<strong>en</strong>
uso
int<strong>en</strong>sivo
d<strong>el</strong>
factor
c<strong>la</strong>ve:
automóviles,
tractores,
y
<br />

artícu<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>éctricos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
paradigma
anterior;
computadoras,
equipos
de
t<strong>el</strong>ecomunicación
e
industrias
de
<br />

software
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
paradigma
actual.
Estas
ramas
induc<strong>en</strong>
a
una
serie
de
inversiones
para
cubrir
sus
nuevos
<br />

requerimi<strong>en</strong>tos
de
insumos
y
servicios
especializados.
En
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
automóvil
f<strong>lo</strong>recieron
<strong>lo</strong>s
fabricantes
de
<br />

partes
y
de
insumos
de
metal,
cuero,
vidrio,
espejo,
plástico,
por
un
<strong>la</strong>do
y,
por
<strong>el</strong>
otro,
se
desarrol<strong>la</strong>ron
<strong>lo</strong>s
talleres
<br />

mecánicos,
<strong>la</strong>s
gasolineras
e
infinidad
de
otras
actividades
que
acompañaron
<strong>la</strong>s
transformación
d<strong>el</strong>
automóvil
y
<br />

<strong>lo</strong>s
camiones
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
principal
medio
de
transporte
para
personas
y
carga.
Algo
simi<strong>la</strong>r
ocurre
ahora
con
<strong>la</strong>s
<br />

computadoras.
La
infraestructura,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
paradigma
d<strong>el</strong>
petróleo
barato,
era
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
redes
de
<br />

autopistas
y
carreteras;
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
actual,
<strong>la</strong>s
redes
de
t<strong>el</strong>ecomunicaciones.
Las
ramas
inducidas
surg<strong>en</strong>
como
<br />

consecu<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
ramas
vectoras
y
son
complem<strong>en</strong>tarias
a
<strong>el</strong><strong>la</strong>s;
y
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
utilizar
precisam<strong>en</strong>te
<br />

- - 96


complem<strong>en</strong>tario
de
estas
ramas­núcleos
indujo
a
<strong>la</strong>
proliferación
d<strong>el</strong>
sector
servicios
<br />

(desde
<strong>la</strong>s
gasolineras
y
<strong>lo</strong>s
supermercados
hasta
<strong>la</strong>
industria
publicitaria
y
<strong>el</strong>
sector
<br />

financiero
diversificado),
al
igual
que
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
industria
de
<strong>la</strong>
construcción.
El
sistema
<br />

requería
cantidades
creci<strong>en</strong>tes
de
mano
de
obra
especializada,
tanto
de
p<strong>la</strong>nta
como
de
<br />

oficina.
Se
b<strong>en</strong>eficiaba
de
economías
de
ag<strong>lo</strong>meración
y
se
basaba
<strong>en</strong>
y
propulsaba
<strong>el</strong>
<br />

ext<strong>en</strong>sivo
crecimi<strong>en</strong>to
de
una
red
de
carreteras
y
de
un
sistema
de
distribución
d<strong>el</strong>
<br />

petróleo
y
sus
productos
(incluy<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>ectricidad),
para
alim<strong>en</strong>tar
un
sistema
<br />

<strong>en</strong>ergo­int<strong>en</strong>sivo
de
producción,
de
transporte
y
de
modo
de
vida
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción. 248 
<br />

323.
También
requería,
para
funcionar
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te,
de
cambios
socio‐institucionales.
<br />

Entre
éstos
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
seña<strong>la</strong>
<strong>lo</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes:
a)
<strong>el</strong>
destacado
pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>el</strong>
<br />

gobierno
c<strong>en</strong>tral,
comprometido
activam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía,
sea
directa
o
<br />

indirectam<strong>en</strong>te;
b)
<strong>la</strong>
adjudicación
al
estado
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
de
redistribuidor
de
<strong>la</strong>
riqueza;
<br />

c)
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
hacia
<strong>la</strong>
“homog<strong>en</strong>eización”
de
<strong>lo</strong>s
esti<strong>lo</strong>s
de
consumo
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
<br />

estado‐nación,
mediante
un
esfuerzo
para
reducir
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
internas
de
<br />

nacionalidades,
l<strong>en</strong>guas,
etcétera;
d)
repres<strong>en</strong>tación
de
<strong>la</strong>s
provincias
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
<br />

c<strong>en</strong>tral,
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
a
través
de
formas
de
<strong>el</strong>ección
directa;
e)
<strong>el</strong>
carácter
de
masa
de
<br />

<strong>lo</strong>s
partidos
políticos
y
otras
asociaciones;
f)
formas
de
gobernar
a
través
de
uno
o
<br />

muy
pocos
partidos
políticos,
excepto
<strong>en</strong>
algunos
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo;
g)
<br />

separación
<strong>en</strong>tre
dirección
política
y
gestión
técnica. 249 
<br />

324.
En
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
época
no
só<strong>lo</strong>
se
levantan
estados
fuertes,
c<strong>en</strong>tralistas,
interv<strong>en</strong>tores
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
países
socialistas,
sino
también
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
capitalistas
avanzados
y
<br />

<strong>en</strong>
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
que
transitan
por
<strong>la</strong>
vía
desarrollista.
Regím<strong>en</strong>es
<br />

políticos
muy
difer<strong>en</strong>tes,
como
<strong>la</strong>
democracia
keynesiana,
<strong>el</strong>
nazi‐fascismo,
<strong>el</strong>
<br />

socialismo
soviético
y
<strong>el</strong>
“estatismo
desarrollista
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo”
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>,
sin
<br />

embargo,
sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes,
rasgos
comunes. 250 
A
pesar
de
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
históricas,
<br />

culturales,
sociales,
políticas;
a
pesar
de
que
unos
sal<strong>en</strong>
triunfantes
de
<strong>la</strong>
guerra
y
<br />

otros
derrotados;
a
pesar
de
que
unos
son
pot<strong>en</strong>cias
capitalistas
y
otros
recién
<br />

emerg<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
industrialización,
hay
algo
común
a
todos
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
no
es
otra
cosa
que
<strong>el</strong>
<br />

paradigma
tecno‐económico
d<strong>el</strong>
petróleo
barato
o
d<strong>el</strong>
fordismo.
<br />












































































































































































<br />

<strong>el</strong>
tipo
de
mano
de
obra
que
<strong>la</strong>s
ramas
vectoras
desp<strong>la</strong>zan:
gasolineras,
supermercados,
industria
de
<strong>la</strong>
<br />

construcción
y
<strong>la</strong>
vastísima
gama
de
industrias
de
servicios:
salud,
educación,
transporte
público
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
paradigma
<br />

anterior.
La
autora
pi<strong>en</strong>sa
que
todavía
es
muy
pronto
para
saber
cuáles
serán
<strong>la</strong>s
principales
ramas
inducidas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

actual
paradigama.
Eso
dep<strong>en</strong>de
mucho
d<strong>el</strong>
sesgo
sociopolítico
que
éste
adopte.
(C.
Pérez,
Cambio
estructural
y
<br />

asimi<strong>la</strong>ción
de
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sistema
económico­social:
contribución
al
debate
sobre
<strong>lo</strong>s
cic<strong>lo</strong>s
<br />

Kondratieff,
<strong>en</strong>
Seminario
Internacional
sobre
“Innovación,
diseño
y
ondas
<strong>la</strong>rgas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
económico”,
<br />

Royal
College
of
Art,
Londres,
13‐15
abril,
pp.9‐10).
Me
parece
importante
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
estos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
cuando
<br />

se
reflexiona
sobre
<strong>el</strong>
futuro
d<strong>el</strong>
empleo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo.
<br />

248.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.53.
<br />

249.
C.
Pérez,
The
Social
and
Political
Chall<strong>en</strong>ge...,
op.cit.
pp.5‐6.
Ver
también:
Desafíos
sociales
y
políticos,
op.cit.
<br />

pp.83‐84.
<br />

250.
C.
Pérez,
Techno<strong>lo</strong>gical
Revolutions,
Paradigm
Shifts...,
op.cit.
p.6.
<br />

- - 97


325.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>torno
social
llega
a
ser,
<strong>en</strong>tonces,
un
poderoso
mecanismo
de
<br />

s<strong>el</strong>ección
para
<strong>la</strong>
inclusión
o
exclusión
de
innovaciones
particu<strong>la</strong>res.
Un
ejemp<strong>lo</strong>
de
<br />

<strong>el</strong><strong>lo</strong>
es
<strong>lo</strong>
que
ha
ocurrido
con
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>ergía
nuclear. 251 
<br />

326.
El
proceso
de
insta<strong>la</strong>ción
de
un
nuevo
paradigma
no
es
algo
fácil
y
puede
tomar
<br />

décadas.
Al
comi<strong>en</strong>zo
de
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica
todo
parece
marchar
muy
bi<strong>en</strong>,
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
pioneras
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>la</strong>
nueva
tecno<strong>lo</strong>gía
<strong>lo</strong>gran
obt<strong>en</strong>er
durante
bastante
<br />

tiempo
un
crecimi<strong>en</strong>to
impresionantem<strong>en</strong>te
rápido
y
con
alta
r<strong>en</strong>tabilidad,
pero
luego
<br />

empiezan
a
<strong>en</strong>contrar
límites
a
su
pl<strong>en</strong>o
desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>torno
d<strong>el</strong>
viejo
paradigma.
<br />

327.
Una
de
<strong>la</strong>s
áreas
de
mayor
resist<strong>en</strong>cia
a
su
difusión
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dirección
de
<br />

<strong>la</strong>s
firmas
establecidas.
Es
difícil
de
creer
que
<strong>la</strong>
forma
“normal”
de
hacer
<strong>la</strong>s
cosas
ha
<br />

llegado
a
transformarse
<strong>en</strong>
un
esti<strong>lo</strong>
viejo
e
inefectivo. 252 
<br />

328.
Otro
de
<strong>lo</strong>s
obstácu<strong>lo</strong>s
que
se
pres<strong>en</strong>ta
es
<strong>la</strong>
inexist<strong>en</strong>cia
de
condiciones
externas
<br />

adecuadas.
El
nuevo
paradigma
tecno‐económico
requiere
de
toda
una
nueva
<br />

infraestructura
para
poder
operar.
Por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
información
<br />

necesita
un
vasto
sistema
de
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
que
ti<strong>en</strong>e
que
ser
confiable,
de
bajo
<br />

costo,
poderoso
y
de
alta
capacidad
y
flexibilidad.
Mi<strong>en</strong>tras
estas
condiciones
no
<br />

existan,
esto
se
transforma
<strong>en</strong>
un
obstácu<strong>lo</strong>;
cuando
se
<strong>lo</strong>gran,
<strong>el</strong>
ritmo
de
expansión
<br />

d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
se
ac<strong>el</strong>era. 253 
<br />

329.
Lo
que
hace
avanzar
<strong>la</strong>s
cosas
son
<strong>la</strong>s
presiones
irresistibles
que
actúan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

esfera
económica
impulsando
<strong>la</strong>
difusión
d<strong>el</strong>
paradigma
aún
contra
obstácu<strong>lo</strong>s
<br />

culturales,
institucionales
y
de
otro
tipo.
La
am<strong>en</strong>aza
de
<strong>la</strong>
caída
de
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
<br />

junto
al
éxito
que
obti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
empresas
que
emplean
<strong>la</strong>
nueva
tecno<strong>lo</strong>gía
son
<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
finalm<strong>en</strong>te
inclinan
<strong>la</strong>
ba<strong>la</strong>nza
a
favor
de
<strong>lo</strong>s
cambios
tecnológicos.
<br />

330.
Pero,
como
seña<strong>la</strong>
<strong>la</strong>
investigadora
v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na
este
no
es
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>la</strong>s
estructuras
<br />

de
gobierno,
<strong>lo</strong>s
partidos
políticos,
<strong>lo</strong>s
sindicatos,
<strong>el</strong>
sistema
educativo
o
<strong>la</strong>s
asociaciones
<br />

empresariales.
Ninguno
vive
<strong>la</strong>s
am<strong>en</strong>azas
ni
<strong>el</strong>
p<strong>el</strong>igro
de
desaparición,
que
acicatean
a
<br />

<strong>la</strong>
empresa.
Las
transformaciones
a
niv<strong>el</strong>
político
e
institucional
obedec<strong>en</strong>
a
presiones
y
<br />

juegos
de
intereses
de
otra
índole.
Los
ritmos
y
<strong>lo</strong>s
resultados
de
<strong>la</strong>s
batal<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
<br />

fuerzas
a
favor
y
<strong>en</strong>
contra
d<strong>el</strong>
cambio
son
impredecibles.
La
inercia
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
es
<br />

mucho
mayor
y
está
profundam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>raizada
<strong>en</strong>
intereses
creados.
<br />

331.
El<strong>lo</strong>
conduce
a
un
creci<strong>en</strong>te
distanciami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
ritmos
de
cambio
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
<br />

técnico­económico
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
marco
social
e
institucional.
[...]
<strong>el</strong>
aparato
productivo
forzado
<br />

por
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
a
una
transformación
cada
vez
más
ac<strong>el</strong>erada,
trata
de
desplegar
su
<br />

nuevo
pot<strong>en</strong>cial
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado
a
un
marco
socio­institucional
que
continúa
fuertem<strong>en</strong>te
<br />

atado
a
<strong>la</strong>s
prácticas,
ya
ineficaces,
d<strong>el</strong>
paradigma
anterior.
Es
<strong>en</strong>tonces
cuando
se
viv<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

251.
C.
Pérez,
Idem.
<br />

252.
C.
Pérez,
Ibid.
p.11.
<br />

253.
C.
Pérez,
Ibid.
p.12.
<br />

- - 98


<strong>la</strong>s
épocas
de
turbul<strong>en</strong>cia
y
crecimi<strong>en</strong>to
desigual,
como
<strong>la</strong>
actual.
Só<strong>lo</strong>
cuando
se
<strong>lo</strong>gra
<strong>el</strong>
<br />

reacop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
de
ambas
esferas,
vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
períodos
de
prosperidad
[...]. 254 
<br />

332.
El
cic<strong>lo</strong>
de
vida
de
cada
paradigma
tecno‐económico
no
se
corresponde,
por
<strong>lo</strong>
<br />

tanto,
con
<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
de
cada
onda
<strong>la</strong>rga.
<br />

333.
El
auge
económico
g<strong>lo</strong>bal
no
se
produce
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
primeros
años,
ni
siquiera
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

primeras
décadas
de
difusión
de
<strong>la</strong>
nueva
revolución
tecnológica.
Los
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
<br />

van
a
conformar
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
tecno‐económico
aparec<strong>en</strong>
gradualm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

s<strong>en</strong>o
de
un
mundo
dominado
por
<strong>el</strong>
paradigma
anterior.
Fue
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
d<strong>el</strong>
ses<strong>en</strong>ta,
<br />

<strong>en</strong>
pl<strong>en</strong>a
expansión
d<strong>el</strong>
paradigma
anterior,
cuando
se
empezaron
a
difundir
<strong>la</strong>s
<br />

primeras
computadoras,
<strong>lo</strong>s
circuitos
integrados,
<strong>la</strong>s
máquinas
herrami<strong>en</strong>ta
de
control
<br />

numérico
e
incluso
algunos
robots.
Pero
a
medida
que
una
empresa
tras
otra,
que
una
<br />

rama
tras
otra
van
vi<strong>en</strong>do
estancarse
su
productividad
y
bajan
sus
niv<strong>el</strong>es
de
<br />

ganancia,
se
ac<strong>el</strong>era
<strong>el</strong>
ritmo
de
adopción
de
<strong>lo</strong>s
diversos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
de
<strong>lo</strong>
que
será
<strong>el</strong>
<br />

nuevo
paradigma;
g<strong>en</strong>erándose
nuevas
innovaciones
complem<strong>en</strong>tarias
con
<strong>lo</strong>
que
se
<br />

van
creando
<strong>la</strong>s
condiciones
para
su
masiva
difusión. 255 
<br />

334.
Pero,
además,
estos
cambios
ocurr<strong>en</strong>
poco
a
poco
y
só<strong>lo</strong>
se
percib<strong>en</strong>
cuando
<strong>la</strong>s
<br />

transformaciones
han
alcanzado
proporciones
críticas.
Ese
proceso
de
abandono
<br />

gradual
de
un
mode<strong>lo</strong>
productivo
<strong>en</strong>
declinación
y
<strong>la</strong>
adopción
creci<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
nuevo
<br />

mode<strong>lo</strong>
‐proceso
que
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
d<strong>en</strong>omina
período
de
transición
de
un
<br />

paradigma
tecno‐económico
a
otro‐
caracteriza
<strong>la</strong>s
décadas
de
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>s
ondas
<br />

<strong>la</strong>rgas
de
Kondratieff.
<br />

335.
Se
trata
de
crisis
profundas
‐como
<strong>la</strong>
de
<strong>lo</strong>s
años
treinta‐
que
no
son
equival<strong>en</strong>tes
<br />

a
<strong>la</strong>s
recesiones
cíclicas
típicas
d<strong>el</strong>
modo
de
operar
d<strong>el</strong>
capitalismo,
sino
que
<br />

constituy<strong>en</strong>
crisis
estructurales.
Se
trata
de
un
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
g<strong>lo</strong>bal
que
refleja
<strong>el</strong>
<br />

co<strong>la</strong>pso
de
<strong>la</strong>
armonía
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
subsistema
económico
y
su
marco
socio‐institucional.
<br />

336.
Freeman
y
Pérez
consideraban
que
ya
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta
com<strong>en</strong>zaban
a
estar
<br />

pres<strong>en</strong>tes,
aunque
de
una
manera
algo
difer<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>s
mismas
fu<strong>en</strong>tes
de
inestabilidad
<br />

que
dieron
orig<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>lo</strong>s
años
treinta:
<strong>la</strong>
situación
de
<strong>la</strong>
deuda
internacional,
<br />

<strong>el</strong>
extremo
desequilibrio
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
pagos
internacionales,
<strong>la</strong>
debilidad
de
<strong>lo</strong>s
precios
<br />

agríco<strong>la</strong>s,
inestabilidad
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
precios
de
intercambio,
un
so<strong>la</strong>pado
interv<strong>en</strong>cionismo,
<strong>la</strong>
<br />

aus<strong>en</strong>cia
de
un
adecuado
sistema
de
regu<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
economía
internacional,
y
<br />

especialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
un
adecuado
sistema
de
préstamos
internacionales
como
<br />

último
recurso,
desord<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
profesión
de
economista
y
falta
de
una
visión
a
<strong>la</strong>rgo
<br />

p<strong>la</strong>zo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
e<strong>la</strong>boración
de
políticas.
Y
pronosticaban
<strong>en</strong>tonces,
que
esa
o<strong>la</strong>
de
cambios
<br />

técnicos
por
<strong>la</strong>
que
atravesaba
<strong>la</strong>
economía
mundial,
probablem<strong>en</strong>te
exacerbaría
<strong>lo</strong>s
<br />

problemas
de
inestabilidad
de
<strong>la</strong>s
inversiones,
y
d<strong>el</strong>
cambio
estructural
a
niv<strong>el</strong>
nacional
e
<br />

























































<br />

254.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.75.
<br />

255.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
pp.55‐56.
<br />

- - 99


internacional
y
<strong>el</strong>
desequilibrio
asociado
a
<strong>la</strong>
economía
internacional, 256 
pronósticos
que
<br />

han
ido
si<strong>en</strong>do
ratificados
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te.
<br />

337.
La
crisis
sería
<strong>en</strong>tonces,
<strong>la</strong>
expresión
d<strong>el</strong>
do<strong>lo</strong>roso
y
conflictivo
proceso
mediante
<br />

<strong>el</strong>
cual
se
restablece
esa
armonía 257 
y
<strong>la</strong>s
ondas
<strong>la</strong>rgas
no
serían
sino,
una
sucesión
de
<br />

modos
de
crecimi<strong>en</strong>tos
distintos,
<strong>en</strong>
respuesta
a
una
sucesión
de
patrones
tecnológicos,
<br />

también
distintos. 258 
<br />

338.
Durante
<strong>la</strong>s
crisis
estructurales,
<strong>la</strong>s
instituciones
sociales
y
<strong>el</strong>
marco
g<strong>en</strong>eral
de
<br />

regu<strong>la</strong>ción
socio­económica
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan
una
situación
caótica
y
desacostumbrada,
fr<strong>en</strong>te
<br />

a
<strong>la</strong>
cual
<strong>la</strong>s
recetas
por
<strong>la</strong>rgo
tiempo
eficaces
se
muestran
impot<strong>en</strong>tes. 259 
<br />

339.
A
medida
que
<strong>la</strong>
contracción
de
<strong>la</strong>
vieja
dinámica
y
<strong>la</strong>s
inesperadas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
<br />

g<strong>en</strong>eradas
por
<strong>el</strong>
nuevo
perfil
de
inversiones
conduc<strong>en</strong>
a
desequilibrios
que
se
van
<br />

manifestando
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
diversos
mercados
(monetario,
de
trabajo,
de
insumos,
de
equipos),
<br />

aum<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
presión
sobre
<strong>el</strong>
estado
exigiéndole
<strong>en</strong>contrar
nuevos
modos
de
estimu<strong>la</strong>r
o
<br />

manejar
<strong>la</strong>
economía. 260 
<br />

340.
Para
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
trabajadora
se
trata
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
de
un
período
de
grandes
<br />

sufrimi<strong>en</strong>tos,
porque
[es
<strong>el</strong><strong>la</strong>],
junto
con
<strong>lo</strong>s
países
más
débiles
a
niv<strong>el</strong>
internacional,
<br />

qui<strong>en</strong>es
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
llevar
<strong>la</strong>
carga
d<strong>el</strong>
reacomodo
d<strong>el</strong>
sistema. 261 
<br />

2) NUEVO PARADIGMA TECNOLOGICO E INNOVACIONES SOCIO-INSTITUCIONALES<br />

341.
El
nuevo
paradigma
tecno‐económico
empieza
a
conformarse
desde
comi<strong>en</strong>zos
<br />

de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
cuando
se
evid<strong>en</strong>cia
<strong>la</strong>
amplia
disponibilidad
de
micro<strong>el</strong>ectrónica
<br />

barata 262 
y
<strong>el</strong>
bajo
costo
d<strong>el</strong>
manejo
de
información.
Esa
tecno<strong>lo</strong>gía
irrumpe
<strong>en</strong>
pl<strong>en</strong>o
<br />

período
de
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
“crisis
<strong>en</strong>ergética”
que
<strong>en</strong>careció
brutalm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
uso
int<strong>en</strong>sivo
<br />

de
<strong>en</strong>ergía
y
materiales. 263 
Ese
fuerte
y
perdurable
cambio
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
estructura
de
precios
<br />

re<strong>la</strong>tivos
inaugura
<strong>el</strong>
proceso
de
transformación
d<strong>el</strong>
“s<strong>en</strong>tido
común”
tecnológico
y
<br />

productivo
y
lleva
a
<strong>la</strong>
articu<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
actual
revolución
tecnológica.
<br />

























































<br />

256.
C.
Freeman
y
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.63.
<br />

257.C.
Pérez,
Ibid.
p.358.
<br />

258.
C.Pérez.
Idem.
<br />

259.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
Ibid.
p.56.
<br />

260.
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.365.
<br />

261.
C.
Pérez.
Idem.
<br />

262.
[...]
Todas
<strong>la</strong>s
funciones
de
<strong>la</strong>
primera
computadora
americana
(<strong>el</strong>
ENIAC),
cuyo
coste
asc<strong>en</strong>día
<strong>en</strong>
1943
a
2
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
pued<strong>en</strong>
hoy
ser
realizadas
por
microcomputadoras
cuyo
precio
osci<strong>la</strong>
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
50
y
<strong>lo</strong>s
500
dó<strong>la</strong>res
<br />

(E.
Mand<strong>el</strong>,
Las
ondas
<strong>la</strong>rgas...,
op.cit.
p.75).
<br />

263.
C.Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.53.
<br />

- - 100


342.
Los
dos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
principales
de
esta
revolución
tecnológica
son,
por
una
parte,
<br />

<strong>la</strong>
informática
y
<strong>la</strong>s
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
y,
por
<strong>la</strong>
otra,
<strong>el</strong>
nuevo
mode<strong>lo</strong>
ger<strong>en</strong>cial
<br />

experim<strong>en</strong>tado
a
gran
esca<strong>la</strong>
originalm<strong>en</strong>te
por
<strong>lo</strong>s
japoneses
y
adoptado
con
diversas
<br />

modificaciones
por
<strong>lo</strong>s
países
más
avanzados. 264 
<br />

343.
Entre
<strong>lo</strong>s
cambios
más
importantes
que
<strong>el</strong>
actual
paradigma
tecno‐económico
<br />

introduce
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
aparato
productivo
están:
<strong>la</strong>
búsqueda
de
<strong>la</strong>
adaptabilidad
o
<br />

flexibilidad
que
permite
pasar
de
<strong>la</strong>
fabricación
a
gran
esca<strong>la</strong>
a
una
fabricación
<br />

variada
correspondi<strong>en</strong>te
a
una
demanda
cada
vez
más
difer<strong>en</strong>ciada;
<strong>el</strong>
paso
de
un
<br />

mode<strong>lo</strong>
de
producción
int<strong>en</strong>sivo
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>ergía
y
materia
prima
a
un
mode<strong>lo</strong>
int<strong>en</strong>sivo
<br />

<strong>en</strong>
información,
conocimi<strong>en</strong>tos
y
servicios;
<strong>el</strong>
paso
de
una
estructura
jerárquica
y
<br />

vertical
a
una
red
flexible
y
desc<strong>en</strong>tralizada
con
gran
autonomía,
pero
con
una
<br />

dirección
estratégica. 265 
<br />

344.
Para
salir
de
<strong>la</strong>
crisis
estructural
se
requiere
modificar
<strong>el</strong>
comportami<strong>en</strong>to
social
e
<br />

institucional.
Es
necesario
que
estos
comportami<strong>en</strong>tos
se
adapt<strong>en</strong>
a
<strong>lo</strong>s
requerimi<strong>en</strong>tos
y
<br />

pot<strong>en</strong>cialidades
de
<strong>lo</strong>s
cambios
que
han
t<strong>en</strong>ido
lugar
<strong>en</strong>
una
considerable
magnitud
<strong>en</strong>
<br />

algunas
áreas
de
<strong>la</strong>
esfera
tecnológica. 266 
<br />

345.
La
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
viejos
mode<strong>lo</strong>s
explicativos
y
ori<strong>en</strong>tadores
de
<strong>la</strong>
acción
política
<br />

ya
no
resultan
convinc<strong>en</strong>tes
ni
eficaces
y
<strong>la</strong>s
nuevas
interpretaciones
que
surg<strong>en</strong>
no
<br />

han
adquirido
todavía
legitimidad.
Por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
según
<strong>la</strong>
autora,
son
tiempos
para
<strong>la</strong>
<br />

experim<strong>en</strong>tación,
<strong>la</strong>
discusión
y
<strong>la</strong>s
aperturas
de
mode<strong>lo</strong>s
alternativos. 267 
<br />

346.
Este
reacomodo
se
produce
como
resultado
de
un
proceso
de
búsqueda
política,
<br />

de
experim<strong>en</strong>tación
y
de
adaptación.
Cuando
se
<strong>lo</strong>gra
<strong>la</strong>
pl<strong>en</strong>a
armonía
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
<br />

cambios
operados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
económico
con
<strong>lo</strong>s
efectuados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
político
y
<br />

social,
es
cuando
se
posibilita
<strong>la</strong>
fase
de
asc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga.
Se
crean
así
<strong>la</strong>s
<br />

reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego
y
<strong>la</strong>s
condiciones
y
v<strong>en</strong>tajas
que
impulsan
y
facilitan
<strong>el</strong>
pl<strong>en</strong>o
<br />

despliegue
d<strong>el</strong>
pot<strong>en</strong>cial
d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
tecnológico.
Con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
se
g<strong>en</strong>era
un
clima
<br />

de
confianza
que
induce
<strong>el</strong>
surgimi<strong>en</strong>to
de
nuevas
inversiones
interre<strong>la</strong>cionadas
tanto
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
industrias
nuevas
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
modernización
de
<strong>la</strong>s
ya
exist<strong>en</strong>tes.
<br />

347.
Las
numerosas
innovaciones
institucionales
que
se
introdujeron
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<br />

avanzados
luego
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial
‐motivadas
<strong>en</strong>tre
otras
cosas
por
<strong>la</strong>
<br />

Guerra
Fría
y
<strong>el</strong>
miedo
al
comunismo‐,
hicieron
<strong>posible</strong>
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
ampliado
d<strong>el</strong>
<br />

nuevo
paradigma
tecnológico
basado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
petróleo
barato.
Fue
necesario
superar
<strong>la</strong>s
<br />

nociones
prevaleci<strong>en</strong>tes
sobre
<strong>la</strong>
superioridad
de
<strong>lo</strong>s
mecanismos
de
libre
mercado
e
<br />

imp<strong>la</strong>ntar
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
masiva
y
sistemática
d<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía,
sigui<strong>en</strong>do
<strong>lo</strong>s
<br />

























































<br />

264.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.70.
<br />

265.
C.
Pérez,
Ibid.
pp.71‐72.
En
todas
<strong>la</strong>s
esferas
parec<strong>en</strong>
surgir
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
hacia
<strong>el</strong>
establecimi<strong>en</strong>to
de
redes
y
<br />

sistemas,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>
diversidad
y
<strong>la</strong>
flexibilidad
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
sustituir
<strong>la</strong>
uniformidad
y
<strong>la</strong>
repetitividad
como
prácticas
<br />

óptimas
de
“s<strong>en</strong>tido
común”
(C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.54).
<br />

266.
C.
Freeman
y
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.59.
<br />

267.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.64.
<br />

- - 101


principios
keynesianos
[...].
La
superación
de
<strong>la</strong>
crisis
[exigía]
<strong>el</strong>
establecimi<strong>en</strong>to
de
<br />

nuevas
reg<strong>la</strong>s
de
juego,
nuevos
mecanismos
de
regu<strong>la</strong>ción
y
nuevas
instituciones. 268 
<br />

348.
Como
expresión
socio‐institucional
de
estos
cambios
se
instaló
<strong>en</strong>
varios
países
<br />

de
Europa
<strong>el</strong>
estado
b<strong>en</strong>efactor
o
democracia
keynesiana
que
se
caracterizó
por
un
<br />

estado
fuerte,
con
un
gran
pap<strong>el</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía;
una
rápida
expansión
de
<strong>la</strong>
educación
<br />

media
y
superior
para
obt<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
calificación
requerida
de
<strong>la</strong>
mano
de
obra;
un
<br />

sistema
de
crédito
al
consumidor
que
impulse
<strong>el</strong>
consumo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
masas
y
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

de
<strong>la</strong>
publicidad
y
de
<strong>la</strong>
industria
de
comunicación
de
masas
para
estimu<strong>la</strong>r
<strong>el</strong>
<br />

consumismo;
<strong>el</strong>
reconocimi<strong>en</strong>to
oficial
de
<strong>lo</strong>s
sindicatos,
<strong>la</strong>
negociación
colectiva
y
<strong>el</strong>
<br />

establecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
seguridad
social,
pasando
por
una
reducción
importante
de
<strong>la</strong>
<br />

jornada
de
trabajo.
Y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
internacional,
una
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
flujos
<br />

internacionales
como
<strong>la</strong>
de
Bretton
Woods
que
estableció
una
sólida
base
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>.
<br />

Ese
es
también
<strong>el</strong>
período
<strong>en</strong>
que
se
crean
<strong>el</strong>
GATT,
<strong>el</strong>
FMI
y
<strong>el</strong>
Banco
Mundial. 269 
<br />

349.
Hoy
día
casi
todas
estas
innovaciones
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
efectivas
y
ampliam<strong>en</strong>te
<br />

aceptadas
hasta
<strong>el</strong>
inicio
de
<strong>lo</strong>s
70,
están
cuestionadas.
Algunas
ya
han
sido
parcial
o
<br />

totalm<strong>en</strong>te
modificadas
<strong>en</strong>
una
u
otra
forma
y
<strong>la</strong>
posibilidad
de
llevar
ade<strong>la</strong>nte
una
<br />

transición
exitosa
dep<strong>en</strong>derá
de
<strong>la</strong>
capacidad
para
establecer
nuevas
reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego,
<br />

es
decir,
mecanismos
e
instituciones
regu<strong>la</strong>doras
adaptados
a
<strong>la</strong>s
nuevas
condiciones.
<br />

350.
Y
algo
muy
importante,
<strong>la</strong>s
medidas
que
se
adopt<strong>en</strong>
para
<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
armonía
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>lo</strong>
económico
y
<strong>lo</strong>
socio‐político
‐que
dep<strong>en</strong>derán
mucho
de
<strong>la</strong>
nueva
corre<strong>la</strong>ción
de
<br />

fuerzas
que
se
establezca
a
niv<strong>el</strong>
mundial
y
de
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
contextos
nacionales
y
<br />

culturales‐
pued<strong>en</strong>
ejercer
una
<strong>en</strong>orme
influ<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
determinación
de
cuál
país
<br />

será
<strong>el</strong>
que
asuma
<strong>el</strong>
liderazgo
tecnológico
internacional.
<br />

351.
Si
<strong>la</strong>
revolución
keynesiana
y
<strong>la</strong>
profunda
transformación
de
<strong>la</strong>s
instituciones
<br />

sociales
durante
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial
fueron
necesarias
para
producir
<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
<br />

de
asc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
post
guerra;
innovaciones
sociales,
institucionales
y
políticas
de
<strong>la</strong>
<br />

misma
<strong>en</strong>vergadura
son
necesarias
hoy
para
<strong>lo</strong>grar
<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
de
asc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
quinta
<br />

onda
<strong>la</strong>rga.
<br />

352.
Es
necesario,
sin
embargo,
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
‐como
veíamos
anteriorm<strong>en</strong>te‐
que
<br />

existe
una
inercia
natural
de
<strong>la</strong>s
instituciones,
reforzada
por
éxitos
pasados
e
intereses
<br />

particu<strong>la</strong>res
y
que
esta
inercia
normalm<strong>en</strong>te
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>gra
ser
v<strong>en</strong>cida
mediante
<strong>la</strong>
<br />

presión
social
por
cambios
políticos.
Esta
presión
surge
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
como
rechazo
a
<br />

<strong>lo</strong>s
procesos
de
po<strong>la</strong>rización
de
<strong>la</strong>
riqueza,
de
empobrecimi<strong>en</strong>to
y
marginación
que
<br />

resulta
de
<strong>la</strong>
“destrucción
creadora”
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
[...] 270 .
<br />

























































<br />

268.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.57.
<br />

269.
C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.371.
Ver
también:
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.57.
<br />

270.
C.
Pérez,
The
Social
and
Political
Chall<strong>en</strong>ge...,
op.cit.
p.6.
<br />

- - 102


353.
No
se
trata
<strong>en</strong>tonces
de
un
mero
determinismo
tecnológico,
como
Car<strong>lo</strong>ta
<br />

Pérez
subraya.
Lo
que
un
paradigma
establece
es
<strong>el</strong>
espacio
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
cuál
pued<strong>en</strong>
<br />

ocurrir
<strong>la</strong>s
cosas.
Es
d<strong>en</strong>tro
de
ese
espacio
que
<strong>la</strong>s
fuerzas
sociales
esc<strong>en</strong>ifican
<br />

confrontaciones
más
o
m<strong>en</strong>os
agudas,
experim<strong>en</strong>tos
institucionales
y
arreg<strong>lo</strong>s
de
<br />

compromiso
o
cooperación.
D<strong>el</strong>
resultado
de
estas
confrontaciones
surgirá
<strong>el</strong>
marco
<br />

que
<strong>en</strong>
última
instancia
moldeará,
ori<strong>en</strong>tará,
s<strong>el</strong>eccionará
y
regu<strong>la</strong>rá
<strong>el</strong>
curso
definitivo
<br />

que
asumirá
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma. 271 
<br />

354.
En
este
mismo
s<strong>en</strong>tido
van
<strong>la</strong>s
reflexiones
d<strong>el</strong>
investigador
cubano,
Pedro
Monreal,
<br />

qui<strong>en</strong>
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía
no
es
unidireccional
sino
que
siempre
<br />

existe
una
serie
de
alternativas
tecnológicas
de
<strong>la</strong>s
cuales
son
descartadas
algunas
y
<br />

s<strong>el</strong>eccionadas
otras
que
son
<strong>la</strong>s
que
definitivam<strong>en</strong>te
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
imponerse.
Este
proceso
<br />

refleja
una
<strong>el</strong>ección
socialm<strong>en</strong>te
condicionada
por
parte
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
con
poder
de
<br />

decisión
y
no
<strong>la</strong>
mera
satisfacción
de
criterios
técnicos
puros.
<br />

355.
Por
otra
parte,
debe
t<strong>en</strong>erse
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
este
proceso
no
concluye
<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

conformación
de
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía.
La
re<strong>la</strong>ciones
sociales
vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
a
actuar
un
vez
más
ya
que
<br />

<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
puede
limitar
y
modificar
<strong>el</strong>
diseño
tecnológico
originalm<strong>en</strong>te
<br />

s<strong>el</strong>eccionado
por
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder.
Este
no
es
un
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
abstracto
sino
una
<br />

realidad
confirmada
por
una
serie
de
estudios
teóricos
desarrol<strong>la</strong>dos
por
académicos
de
<br />

<strong>izquierda</strong>. 272 
<br />

356.
Pero
esta
interpretación
de
<strong>la</strong>
historia,
como
ya
hemos
m<strong>en</strong>cionado,
no
es
<br />

compartida
por
todos
<strong>lo</strong>s
investigadores
marxistas.
A<strong>lo</strong>nso
Agui<strong>la</strong>r
considera
que
<strong>la</strong>
<br />

tecno<strong>lo</strong>gía
es,
sin
duda,
muy
importante,
pero
que
más
que
ser
<strong>la</strong>
determinante
de
<strong>la</strong>
<br />

acumu<strong>la</strong>ción
de
capital,
es
un
compon<strong>en</strong>te
y,
a
m<strong>en</strong>udo,
incluso
una
consecu<strong>en</strong>cia
de
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>;
<strong>en</strong>
otras
pa<strong>la</strong>bras:
<strong>la</strong>
acumu<strong>la</strong>ción
de
capital
sigue
si<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
“variable
<br />

indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. 273 
Samir
Amin,
por
su
parte,
sosti<strong>en</strong>e
que
no
son
<strong>la</strong>s
revoluciones
<br />

tecnológicas
<strong>la</strong>s
que
defin<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
períodos
históricos
o
<strong>la</strong>s
opciones,
sino
<strong>lo</strong>s
cambios
<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

271.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
pp.57‐58.
El
investigador
chil<strong>en</strong>o.
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz
apunta
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mismo
<br />

s<strong>en</strong>tido:
Siempre
hay
más
de
un
modo
<strong>posible</strong>
de
organizar
socialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
<strong>la</strong>bor
productiva
al
interior
de
un
<br />

determinado
marco
estructural,
tanto
desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
de
<strong>lo</strong>s
procesos
de
trabajo
y
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>borales,
<br />

como
desde
<strong>la</strong>
regu<strong>la</strong>ción
institucional
misma.
El
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
determinante
respecto
de
<strong>la</strong>
fisonomía
que
asume
<br />

actualm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
condiciones
de
des<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
asa<strong>la</strong>riados
de
<strong>la</strong>
industria,
luego
de
un
tiempo
de
agudas
<br />

transformaciones,
vi<strong>en</strong>e
dado
más
bi<strong>en</strong>
por
<strong>el</strong>
modo
histórico­concreto
<strong>en</strong>
que
<strong>en</strong>
ese
proceso
se
alteran
y
redefin<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

re<strong>la</strong>ciones
sociales
<strong>en</strong>tre
trabajadores
y
empresarios,
y
por
otro
<strong>la</strong>do,
pero
vincu<strong>la</strong>do
a
éstas,
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
<br />

trabajadores
e
institucionalidad.
Es
aquí
donde
se
constituye
<strong>la</strong>
fisonomía
histórica
que
adopta
<strong>la</strong>
transformación
<br />

industrial
<strong>en</strong>
su
lógica
de
adaptación
a
<strong>lo</strong>s
nuevos
marcos
estructurales
e
institucionales,
así
como
<strong>la</strong>s
formas
de
<br />

imp<strong>la</strong>ntación
que
asume
<strong>el</strong>
cambio
tecnológico,
ya
sea
organizacional
o
de
base
técnica
propiam<strong>en</strong>te
tal:
esas
formas
<br />

históricas
no
están
mecánicam<strong>en</strong>te
determinadas
por
<strong>lo</strong>s
marcos
de
<strong>la</strong>
economía
o
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía,
sino
por
<strong>la</strong>
dinámica
<br />

de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
sociales
que
conti<strong>en</strong><strong>en</strong>
conflictos
de
intereses
(Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
Democracia
y
re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>borales.
<br />

Una
visión
desde
<strong>la</strong>
transformación
d<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
industria
<strong>en</strong>
Chile,
trabajo
de
títu<strong>lo</strong>,
Depto.
Socio<strong>lo</strong>gía,
<br />

Facultad
de
Ci<strong>en</strong>cias
Sociales,
Universidad
de
Chile,
Santiago
de
Chile,
1996,
p.48).
<br />

272.
Pedro
Monreal,
Tecno<strong>lo</strong>gía
flexible
y
crisis
económica:
<strong>el</strong>
caso
...,
op.cit.
mmm
<br />

273.
A.
Agui<strong>la</strong>r,
Com<strong>en</strong>tarios
a
versión
pr<strong>el</strong>iminar
de
este
libro,
México,
30
de
marzo
1999.
<br />

- - 103


<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
de
producción
<strong>lo</strong>s
que
mode<strong>la</strong>n
<strong>lo</strong>s
cambios
tecnológicos.
Según
él
fue
<strong>la</strong>
<br />

doble
derrota
d<strong>el</strong>
fascismo
y
d<strong>el</strong>
viejo
co<strong>lo</strong>nialismo
<strong>lo</strong>
que
creó
condiciones
favorables
<br />

(o
m<strong>en</strong>os
desfavorables)
a
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
y
a
<strong>lo</strong>s
pueb<strong>lo</strong>s
co<strong>lo</strong>niales,
como
nunca
antes
<br />

habían
existido
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia
d<strong>el</strong>
capitalismo.
Son
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
compromisos
<br />

históricos
propios
de
ese
período
(<strong>el</strong>
estado
de
bi<strong>en</strong>estar,
<strong>el</strong>
sovietismo
de
estado,
<strong>lo</strong>s
<br />

nacional‐populismos
d<strong>el</strong>
sur)
<strong>lo</strong>s
que
abrieron
un
campo
a
<strong>la</strong>
expansión
de
formas
de
<br />

consumo
que
comandaron
<strong>el</strong>
progreso
tecnológico
de
<strong>la</strong>
época
(<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>eralización
d<strong>el</strong>
<br />

automóvil,
<strong>la</strong>
urbanización
concebida
<strong>en</strong>
función
de
éste,
<strong>la</strong>
expansión
d<strong>el</strong>
consumo
de
<br />

productos
durables,
etc)
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
c<strong>en</strong>tros
capitalistas
desarrol<strong>la</strong>dos
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

sociedades
socialistas
y
de
<strong>la</strong>
periferia
capitalista
que
pret<strong>en</strong>dían
alcanzar
a
<strong>la</strong>s
<br />

primeras. 274 
<br />

3) EL MUNDO AVANZA HACIA UNA SOCIEDAD INFORMACIONAL Y GLOBAL<br />

357.
El
soció<strong>lo</strong>go
español
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
confirma
<strong>el</strong>
decurso
de
<strong>la</strong>
nueva
revolución
<br />

tecnológica
seña<strong>la</strong>do
por
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez.
Las
primeras
innovaciones
aparec<strong>en</strong>
a
<br />

mediados
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta,
pero
<strong>la</strong>
maquinaria
basada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
micro<strong>el</strong>ectrónica
necesitó
<br />

toda
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta
para
p<strong>en</strong>etrar
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
y
<br />

<strong>la</strong>s
computadoras
interconectadas
só<strong>lo</strong>
se
han
difundido
ampliam<strong>en</strong>te
por
todas
<strong>la</strong>s
<br />

actividades
de
procesami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
información
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta.
Só<strong>lo</strong>
a
<br />

mediados
de
esta
década
es
cuando
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
informacional
está
listo
para
<br />

desarrol<strong>la</strong>rse
<strong>en</strong>
forma
masiva. 275 
Yo
precisaría,
sin
embargo,
que
esta
afirmación
de
<br />

Cast<strong>el</strong>ls
es
válida
únicam<strong>en</strong>te
para
<strong>el</strong>
mundo
desarrol<strong>la</strong>do,
porque
todos
sabemos
que
<br />

una
parte
significativa
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
de
<strong>lo</strong>s
países
más
atrasados
ap<strong>en</strong>as
ha
<br />

com<strong>en</strong>zado
muy
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
a
integrarse
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
de
producción
<br />

y
está
muy
lejos
de
emplear
masivam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías,
existi<strong>en</strong>do
vastas
<br />

zonas
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
que
ni
siquiera
han
cruzado
ese
<strong>umbral</strong>. 276 
<br />

358.
Los
países
avanzados
estarían
<strong>en</strong>trando
<strong>en</strong>tonces,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
algunos
autores
<br />

l<strong>la</strong>man
sociedad
de
<strong>la</strong>
información,
y
Cast<strong>el</strong>ls
prefiere
d<strong>en</strong>ominar
sociedad
<br />

























































<br />

274.
Samir
Amin,
com<strong>en</strong>tarios
a
<strong>la</strong>
versión
pr<strong>el</strong>iminar
de
este
libro,
México,
27
de
marzo,
1999.
<br />

275.
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información:
<strong>la</strong>
sociedad
red,
Vol.I,
Alianza
Editorial,
Barce<strong>lo</strong>na,
1997,
p.269.
<br />

276.
Según
datos
que
proporciona
Dan
Schiller
<strong>en</strong>
1995,
<strong>el</strong>
número
de
computadoras
personales
(PC)
<strong>en</strong>
uso
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mundo
era
aproximadam<strong>en</strong>te
de
180
mil<strong>lo</strong>nes,
para
una
pob<strong>la</strong>ción
g<strong>lo</strong>bal
de
casi
seis
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
individuos.
La
<br />

posibilidad
de
t<strong>en</strong>er
acceso
a
<strong>la</strong>
red
estaba,
por
<strong>en</strong>de,
limitada
al
3%
de
<strong>la</strong>s
personas.
En
1995,
un
pequeño
número
de
<br />

países
ricos
que
repres<strong>en</strong>taban
alrededor
d<strong>el</strong>
15%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial,
poseía
casi
<strong>la</strong>s
tres
cuartas
partes
de
<strong>la</strong>s
<br />

líneas
t<strong>el</strong>efónicas
principales,
sin
<strong>la</strong>s
cuales
no
es
<strong>posible</strong>
t<strong>en</strong>er
acceso
a
Internet
a
través
de
un
modem
<br />

(modu<strong>la</strong>dor­desmodu<strong>la</strong>dor).
Más
de
<strong>la</strong>
mitad
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
jamás
se
ha
servido
de
un
t<strong>el</strong>éfono.
[...]
En
<strong>en</strong>ero
de
1996,
se
<br />

estimaba
que
<strong>el</strong>
60%
de
<strong>lo</strong>s
9,5
mil<strong>lo</strong>nes
de
computadoras
conectadas
con
Internet
pert<strong>en</strong>ecían
a
<strong>lo</strong>s
norteamericanos.
<br />

¿Cuál
es
<strong>el</strong>
idioma
d<strong>el</strong>
ciberespacio?
Indiscutiblem<strong>en</strong>te,
<strong>el</strong>
inglés.
(Dan
Schiller,
Internet,
<strong>el</strong>
espanto
y
<strong>el</strong>
éxtasis.
Los
<br />

mercaderes
d<strong>el</strong>
ciberespacio,
<strong>en</strong>
revista
Cine
Cubano
Nº142
(núm.
especial),
Dossier:
Ante
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
<br />

nuevo
mil<strong>en</strong>io:
todavía
<strong>la</strong>
utopía,
La
Habana,
1998
p.45).
<br />

- - 104


informacional,
porque
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
información,
<strong>en</strong>
su
s<strong>en</strong>tido
más
amplio,
es
<br />

decir,
como
comunicación
d<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to,
ha
sido
fundam<strong>en</strong>tal
<strong>en</strong>
todas
<strong>la</strong>s
<br />

sociedades,
incluida
<strong>la</strong>
Europa
medieval,
que
estaba
culturalm<strong>en</strong>te
estructurada
y
<strong>en</strong>
<br />

cierta
medida
unificada
<strong>en</strong>
torno
al
esco<strong>la</strong>sticismo.
En
contraste,
<strong>el</strong>
término
<br />

informacional
indica
<strong>el</strong>
atributo
de
una
forma
específica
de
organización
social
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<br />

<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>eración,
<strong>el</strong>
procesami<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>
transmisión
de
<strong>la</strong>
información
se
conviert<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

fu<strong>en</strong>tes
fundam<strong>en</strong>tales
de
<strong>la</strong>
productividad
y
<strong>el</strong>
poder,
debido
a
<strong>la</strong>s
nuevas
condiciones
<br />

tecnológicas
que
surg<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
este
período
histórico. 277 
<br />

359.
Cast<strong>el</strong>ls
hab<strong>la</strong>
de
una
economía
informacional
y
g<strong>lo</strong>bal
para
id<strong>en</strong>tificar
<strong>lo</strong>s
rasgos
<br />

fundam<strong>en</strong>tales
y
su
<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to.
Es
informacional,
porque
<strong>la</strong>
productividad
y
<br />

competitividad
de
empresas,
regiones
y
naciones
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
de
su
<br />

capacidad
para
g<strong>en</strong>erar,
procesar
y
aplicar
con
efici<strong>en</strong>cia
<strong>la</strong>
información
basada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

conocimi<strong>en</strong>to.
Es
g<strong>lo</strong>bal,
porque
<strong>la</strong>
producción,
<strong>el</strong>
consumo
y
<strong>la</strong>
circu<strong>la</strong>ción
están
<br />

organizados
a
esca<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>bal,
bi<strong>en</strong>
de
forma
directa,
bi<strong>en</strong>
mediante
una
red
de
víncu<strong>lo</strong>s
<br />

<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
ag<strong>en</strong>tes
económicos. 278 
<br />

360.
Luego
de
haber
expuesto
<strong>en</strong>
forma
sintética
<strong>la</strong>s
implicaciones
g<strong>en</strong>erales
que
ti<strong>en</strong>e
<br />

<strong>la</strong>
aparición
de
un
nuevo
paradigma
tecnológico,
analizaremos
<strong>la</strong>s
transformaciones
<br />

que
<strong>el</strong>
paradigma
informacional
provoca
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
organización
de
<strong>la</strong>
producción.
<br />

III. CAMBIOS EN LA ORGANIZACIÓN DE LA PRODUCCIÓN<br />

1. HACIA UN NUEVO TIPO DE EMPRESA MAS FLEXIBLE<br />

361.
Según
Cast<strong>el</strong>ls,
<strong>la</strong>
economía
informacional,
al
mismo
tiempo
que
desarrol<strong>la</strong>
un
<br />

nuevo
paradigma
tecnológico,
desarrol<strong>la</strong>
una
nueva
lógica
organizativa
tanto
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

producción
como
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados. 279 
Para
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
esta
lógica
es
parte
de
<strong>lo</strong>
que
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
por
paradigma
tecnológico. 280 
<br />

362.
El
carácter
programable
de
<strong>lo</strong>s
equipos
y
controles
basados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
micro<strong>el</strong>ectrónica
<br />

permite
—según
<strong>la</strong>
autora—
superar
<strong>la</strong>
rigidez
de
<strong>la</strong>s
viejas
p<strong>la</strong>ntas
y
establece
<strong>la</strong>
<br />

flexibilidad
como
óptima
práctica
productiva.
La
superioridad
de
<strong>la</strong>
producción
por
<br />

<strong>lo</strong>tes
cuestiona
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
masa
y
redefine
<strong>la</strong>
cuestión
de
<strong>la</strong>
esca<strong>la</strong>.
Con
<br />

























































<br />

277.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.47
(nota).
<br />

278.
M.
Cast<strong>el</strong>ls.
Ibid.
p.93.
<br />

279.
M.
Cast<strong>el</strong>ls.
Ibid.
p.180.
<br />

280.
Es
decir:

<strong>el</strong>
“tipo
ideal”
de
organización
d<strong>el</strong>
proceso
productivo,
es
decir,
<strong>el</strong>
“s<strong>en</strong>tido
común”
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>lo</strong>
que
<br />

constituye
<strong>lo</strong>
óptimo
tecnológico
o
<strong>la</strong>
forma
más
racional
y
efici<strong>en</strong>te
de
aprovechar
<strong>la</strong>
estructura
g<strong>en</strong>eral
de
costo
<strong>en</strong>
<br />

un
período
dado
de
desarrol<strong>lo</strong>
capitalista
(C.
Pérez,
Structural
Change
and...,
op.cit.
p.361).
<br />

- - 105


equipami<strong>en</strong>to
basado
<strong>en</strong>
controles
<strong>el</strong>ectrónicos
y
<strong>el</strong>
costo
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
bajo
de
<br />

programar
y
llevar
a
cabo
modificaciones
rápidas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
p<strong>la</strong>nes
de
producción,
se
hace
<br />

<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>grar
altísimos
niv<strong>el</strong>es
de
efici<strong>en</strong>cia
fabricando
una
amplia
gama
de
productos
<br />

distintos,
con
frecu<strong>en</strong>tes
cambios
de
mode<strong>lo</strong>
y
volúm<strong>en</strong>es
variables.
Esta
mayor
<br />

capacidad
de
cobertura
y
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>orme
adaptabilidad
a
<strong>la</strong>s
variaciones
de
<strong>la</strong>
demanda,
<br />

co<strong>lo</strong>ca
a
<strong>la</strong>
manufactura
flexible
a
un
niv<strong>el</strong>
de
efici<strong>en</strong>cia
económica
significativam<strong>en</strong>te
<br />

superior
al
de
<strong>la</strong>
producción
específica.
La
producción
diversificada
se
convierte
<strong>en</strong>
<br />

característica
y
meta
d<strong>el</strong>
nuevo
mode<strong>lo</strong>
de
óptima
práctica
productiva. 281 
<br />

363.
El
uso
combinado
d<strong>el</strong>
diseño
computarizado
con
<strong>la</strong>
manufactura
<br />

computarizada 282 
y
<strong>el</strong>
avance
de
<strong>lo</strong>s
softwares,
permit<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
disminución
d<strong>el</strong>
costo
<br />

re<strong>la</strong>tivo
de
<strong>la</strong>
innovación
y
acortan
<strong>la</strong>
duración
de
<strong>la</strong>s
curvas
de
apr<strong>en</strong>dizaje.
Esto
<br />

convierte
a
<strong>la</strong>
ing<strong>en</strong>iería
de
diseño
<strong>en</strong>
una
actividad
crucial
para
<strong>el</strong>
proceso
<br />

productivo.
De
<strong>el</strong><strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>derá
<strong>en</strong>
gran
medida
<strong>la</strong>
productividad
y
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia. 283 
<br />

364.
El
nuevo
mode<strong>lo</strong>
invierte
también
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
oferta‐demanda.
En
<strong>el</strong>
anterior,
<strong>la</strong>
<br />

demanda
debía
adaptarse
a
<strong>la</strong>
oferta,
pero
hoy,
<strong>el</strong>
carácter
programable
de
<strong>lo</strong>s
equipos,
<br />

su
creci<strong>en</strong>te
compatibilidad
y
modu<strong>la</strong>ridad,
crean
<strong>la</strong>s
condiciones
para
que
<strong>la</strong>
<br />

producción
pueda
adaptarse
más
a
<strong>lo</strong>s
gustos
difer<strong>en</strong>ciados
d<strong>el</strong>
consumidor. 284 
<br />

365.
Estos
cambios
organizacionales
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
descritos
se
conoc<strong>en</strong>
bajo
<strong>el</strong>
<br />

nombre
de
producción
escueta 285 
o
producción
magra
o
flexible.
<br />

366.
Algunos,
como
Rifkin,
hab<strong>la</strong>n
de
un
proceso
de
reing<strong>en</strong>iería
que
obliga
a
una
<br />

revisión
completa
y
g<strong>en</strong>eralizada
de
cómo
se
realizan
<strong>lo</strong>s
negocios
y,
a
<strong>la</strong>
vez,
<strong>el</strong>imina
<br />

mano
de
obra
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
puestos
de
trabajo
poco
cualificados,
como
también
<strong>en</strong>
<br />

determinados
niv<strong>el</strong>es
de
dirección
de
<strong>la</strong>s
empresas. 286 
<br />

367.
Este
mode<strong>lo</strong>
permite
reducir
costos;
combina
<strong>el</strong>
trabajo
manual
e
int<strong>el</strong>ectual
y
<br />

estimu<strong>la</strong>
<strong>la</strong>
iniciativa
d<strong>el</strong>
trabajador;
sustituye
<strong>la</strong>
supervisión
jerarquizada
y
oficinesca
<br />

por
<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
equipo,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
productivo
mismo;
diversifica
<strong>la</strong>
producción
y
<br />

























































<br />

281.
C.
Pérez:
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.64.
La
autora
seña<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
otro
de
sus
artícu<strong>lo</strong>s
que
esta
posibilidad
de
<br />

adaptarse
a
<strong>la</strong>
demanda
es
un
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
que
ti<strong>en</strong>e
mucho
interés
para
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
que
<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
un
mercado
interno
reducido.
(C.
Pérez,
Cambio
técnico,
reestructuración
competitiva
y
reforma
institucional
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
Trimestre
Económico
Nº233,
Vol.LIX(1),
<strong>en</strong>ero‐marzo
1992,
p.46).
<br />

282.
El
l<strong>la</strong>mado
CAD‐CAM.
<br />

283.
C.
Pérez:
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.65.
<br />

284.
C.
Pérez.
Ibid.
p.67.
<br />

285.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
pp.181
y
192.
En
inglés:
lean
production.
<br />

286.
J.
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo...,
op.cit.
p.131.
<br />

- - 106


mejora
mucho
<strong>la</strong>
calidad,
facilitando
cambiar
de
mode<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
respuesta
a
<br />

modificaciones
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
demanda;
reduce
<strong>lo</strong>s
paros
por
fal<strong>la</strong>s,
reorganiza
y
racionaliza
<strong>el</strong>
<br />

flujo
de
abastecimi<strong>en</strong>tos
a
través
d<strong>el</strong>
sistema
de
adaptabilidad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>trega
(“justo
a
<br />

tiempo” 287 )
que
permite
reducir
inv<strong>en</strong>tarios
y
<strong>lo</strong>cales
de
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.
Resumi<strong>en</strong>do,
<br />

combina
<strong>la</strong>s
v<strong>en</strong>tajas
de
<strong>la</strong>
producción
artesanal
y
de
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
masa,
y
supera
a
<br />

ambas
<strong>en</strong>
costos
y
flexibilidad. 288 
<br />

368.
Estos
cambios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
organización
d<strong>el</strong>
proceso
de
producción
están
re<strong>la</strong>cionados
<br />

con
<strong>el</strong>
proceso
de
cambio
tecnológico,
pero
no
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
só<strong>lo</strong>
de
él
y
por
eso
es
que
se
<br />

manifiestan
de
difer<strong>en</strong>tes
maneras
según
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
contextos
culturales
e
<br />

institucionales. 289 
<br />

2. DIVERSAS TRAYECTORIAS ORGANIZATIVAS<br />

369.
No
hay
un
patrón
único
de
cambio
organizativo.
Exist<strong>en</strong>,
según
Cast<strong>el</strong>ls,
<br />

difer<strong>en</strong>tes
trayectorias.
Unas
part<strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>s
antiguas
formas
de
organización
industrial,
<br />

como
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
integradas
verticalm<strong>en</strong>te
y
<strong>la</strong>s
pequeñas
firmas
<br />

indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes;
otras
vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
a
formas
organizativas
anteriores,
que
fueron
<br />

desbancadas
por
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
clásico
de
organización
industrial.
<br />

370.
Aquí
seguimos
su
propuesta
de
examinar
<strong>la</strong>s
diversas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
organizativas
<br />

que
se
han
dado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
reestructuración
capitalista,
antes
de
analizar
con
<br />

más
detalle
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
organizativo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
todas
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
<br />

converger.
<br />

1) DE LA PRODUCCIÓN EN SERIE A LA PRODUCCIÓN FLEXIBLE<br />

371.
La
primera
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
se
refiere
a
<strong>la</strong>
transición
de
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
serie
a
<strong>la</strong>
<br />

producción
flexible,
o
d<strong>el</strong>
“fordismo”
al
“postfordismo”. 290 
<br />

372.
El
mode<strong>lo</strong>
de
producción
<strong>en</strong>
serie
‐que
está
si<strong>en</strong>do
superado‐
se
basa
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

increm<strong>en</strong>tos
de
productividad
obt<strong>en</strong>idos
por
<strong>la</strong>s
economías
de
esca<strong>la</strong>.
Es
un
proceso
<br />

de
producción
mecanizado
basado
<strong>en</strong>
una
cad<strong>en</strong>a
de
montaje.
La
unidad
productiva
es
<br />

<strong>la</strong>
gran
empresa
estructurada
según
<strong>lo</strong>s
principios
de
integración
vertical
y
<strong>la</strong>
división
<br />

d<strong>el</strong>
trabajo
social
y
técnico
institucionalizada.
Esta
forma
de
empresa,
basada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

287.
Ver
explicación
más
ade<strong>la</strong>nte.
<br />

288.
A.
Agui<strong>la</strong>r
M.,
Crisis,
reestructuración,
neoliberalismo
y
desarrol<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
México
y
América
Latina.
Crisis­<br />

G<strong>lo</strong>balización­Alternativas,
Ed.
Nuestro
Tiempo,
México,
1996,
p.50.
<br />

289.
Ver
pap<strong>el</strong>
de
<strong>lo</strong>s
factores
socio‐culturales
<strong>en</strong>
obras
de
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
especialm<strong>en</strong>te
1997
y
1998.
<br />

290.
Formu<strong>la</strong>ción
de
Coriat
según
Cast<strong>el</strong>ls,
op.cit.
p.182.
<br />

- - 107


organización
ci<strong>en</strong>tífica
d<strong>el</strong>
trabajo
de
Tay<strong>lo</strong>r,
fue
adoptada
tanto
por
<strong>la</strong>s
grandes
<br />

empresas
capitalistas
como
por
<strong>la</strong>s
empresas
socialistas.
<br />

373.
Pero
cuando,
debido
a
<strong>la</strong>
diversificación
y
creci<strong>en</strong>te
internacionalización
de
<strong>lo</strong>s
<br />

mercados,
<strong>la</strong>
demanda
comi<strong>en</strong>za
a
volverse
impredecible
y
cuando
<strong>el</strong>
ritmo
d<strong>el</strong>
cambio
<br />

tecnológico
hace
obsoleto
<strong>el</strong>
equipo
de
producción
de
cometido
único,
<strong>el</strong>
sistema
de
<br />

producción
<strong>en</strong>
serie
se
vu<strong>el</strong>ve
demasiado
rígido
y
costoso
y
surge
<strong>el</strong>
sistema
de
<br />

producción
flexible
como
una
t<strong>en</strong>tativa
para
superar
esos
defectos. 291 
<br />

374.
Este
sistema
se
expresa,
según
Cast<strong>el</strong>ls,
<strong>en</strong>
dos
prácticas
difer<strong>en</strong>ciadas:
como
<br />

especialización
flexible 292 
y
como
flexibilidad
dinámica
o
producción
flexible
de
<br />

alto
volum<strong>en</strong>.
<br />

375.
La
especialización
flexible
que
se
ha
puesto
<strong>en</strong>
práctica,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

distritos
industriales
d<strong>el</strong>
norte
de
Italia
‐especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Emiliana
Romagna,
<br />

arquetipo
de
<strong>la</strong>
producción
flexible, 293 
se
refiere
a
una
producción
más
personalizada
o
<br />

una
especie
de
artesanía
industrial
que
es
más
dúctil
para
acomodarse
al
constante
<br />

cambio. 294 
<br />

376.
La
empresa
Xerox,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Reino
Unido,
ha
llegado
a
acuerdos
flexibles
con
<br />

profesionales
de
muy
alta
calificación
mediante
<strong>lo</strong>s
cuales
éstos
trabajan
a
tiempo
<br />

parcial
para
Xerox
y
a
tiempo
parcial
para
sí
mismos,
como
consultores
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,
<br />

utilizando
<strong>lo</strong>s
computadores
y
otros
servicios
internos
de
Xerox.
Otras
empresas
han
<br />

<strong>en</strong>sayado
sistemas
de
subcontratación
externa,
con
arreg<strong>lo</strong>
a
<strong>lo</strong>s
cuales
<strong>la</strong>s
personas
<br />

trabajan
<strong>en</strong>
sus
casas
o,
como
<strong>lo</strong>
hace
<strong>la</strong>
B<strong>en</strong>etton
<strong>en</strong>
Italia,
asignan
<strong>la</strong>
producción
<br />

adicional
<strong>en</strong>
período
de
máxima
demanda
a
un
grupo
de
pequeñas
empresas
vecinas. 295 
<br />

377.
La
segunda
‐<strong>la</strong>
producción
flexible
de
alto
volum<strong>en</strong>‐
está
vincu<strong>la</strong>da
a
una
<br />

situación
de
cada
vez
mayor
demanda
de
un
determinado
producto
y
combina
<strong>la</strong>
<br />

producción
de
alto
volum<strong>en</strong>,
que
permite
economías
de
esca<strong>la</strong>,
[con]
sistemas
de
<br />

producción
personalizada
reprogramable.
Gracias
a
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
es
<strong>posible</strong>
<br />

reprogramar
<strong>la</strong>s
cad<strong>en</strong>as
de
montaje
de
acuerdo
a
<strong>lo</strong>s
requerimi<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
demanda,
<br />

o
a
<strong>la</strong>s
variaciones
de
<strong>lo</strong>s
insumos
tecnológicos. 296 
Un
ejemp<strong>lo</strong>
típico
de
esto
son
<strong>la</strong>s
<br />

























































<br />

291.
Idem.
<br />

292.
Formu<strong>la</strong>ción
de
Piore
y
Sab<strong>el</strong>.
<br />

293.
Durante
<strong>lo</strong>s
primeros
años
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta.
<br />

294.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
pp.182.
<br />

295.
C.
Pérez,
Cambio
Técnico,
Reestructuración...,
op.cit.
pp.49‐52.
<br />

296.
M.
Cast<strong>el</strong>ls:
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.183.
<br />

- - 108


actuales
industrias
automotrices
que,
<strong>en</strong>
lugar
de
abarrotarse
de
stocks
de
<br />

automóviles
de
un
determinado
tipo,
produc<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cantidad
necesaria
de
unidades
<br />

como
para
cubrir
<strong>la</strong>
demanda
de
ese
mom<strong>en</strong>to,
reprogramando
<strong>lo</strong>s
robots
de
<strong>la</strong>
misma
<br />

cad<strong>en</strong>a
de
montaje
para
que
realic<strong>en</strong>
difer<strong>en</strong>tes
tipos
de
interv<strong>en</strong>ciones
según
<strong>el</strong>
<br />

vehícu<strong>lo</strong>
sobre
<strong>el</strong>
que
deban
actuar.
<br />

2) LAS PEQUEÑAS Y MEDIANAS EMPRESAS<br />

378.
Una
segunda
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
conduce
a
<strong>la</strong>
proliferación
de
empresas
pequeñas
y
<br />

medianas 297 
con
alta
capacidad
competitiva,
ya
que,
gracias
a
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías,
<br />

<strong>la</strong>
flexibilidad
y
alta
efici<strong>en</strong>cia
no
dep<strong>en</strong>de
exclusivam<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
esca<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>nta.
<br />

379.
Pero
esto
no
significa
que
desaparezcan
<strong>la</strong>s
empresas
gigantes
ni
<strong>la</strong>s
p<strong>la</strong>ntas
<br />

gigantes
como
algunos
autores
afirman. 298 
Las
grandes
empresas
han
seguido
<br />

conc<strong>en</strong>trando
cada
vez
más
capital
y
mercados,
y
<strong>la</strong>s
medianas
y
pequeñas
continúan
<br />

bajo
su
control
tecnológico,
comercial
y
financiero.
Como
dato
demostrativo
están
<strong>la</strong>s
<br />

firmas
italianas
de
<strong>lo</strong>s
distritos
de
Emilia
Romagna:
estas
firmas
sufrieron
fusiones
y
<br />

pasaron
a
convertirse
<strong>en</strong>
grandes
empresas,
como
<strong>la</strong>
B<strong>en</strong>etton,
o
a
dep<strong>en</strong>der
de
alguna
<br />

de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
Y
algunas
desaparecieron
como
<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
distrito
Prato. 299 
<br />

380.
Cast<strong>el</strong>ls
sosti<strong>en</strong>e
que
si
bi<strong>en</strong>
es
cierto
que
<strong>la</strong>s
empresas
medianas
y
pequeñas
<br />

parec<strong>en</strong>
ser
más
adaptables
a
<strong>la</strong>
producción
flexible
que
hoy
se
necesita,
también
es
<br />

cierto
que
su
dinamismo
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
bajo
<strong>el</strong>
control
de
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
que
<br />

continúan
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
estructura
de
poder
económico
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
nueva
economía
<br />

g<strong>lo</strong>bal.
Según
<strong>el</strong>
autor
<strong>lo</strong>
que
está
<strong>en</strong>
crisis
no
son
<strong>la</strong>s
grandes
y
poderosas
<br />

compañías,
sino
su
mode<strong>lo</strong>
de
organización
tradicional,
basado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
integración
<br />

vertical
y
<strong>la</strong>
gestión
funcional
jerárquica. 300 
<br />

3) EL TOYOTISMO<br />

381.
Una
tercera
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
se
refiere
a
<strong>lo</strong>s
métodos
de
gestión
empleados
por
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
japonesas
que
se
caracterizan
por
<strong>la</strong>
co<strong>la</strong>boración
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
dirección
y
<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

297.
Aquí
me
estoy
refiri<strong>en</strong>do
a
pequeñas
y
medianas
empresas
con
alta
tecno<strong>lo</strong>gía.
<br />

298.
Cast<strong>el</strong>ls
cita
a
Weiss,
S<strong>en</strong>g<strong>en</strong>berger
y
Clegg,
<strong>en</strong>
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.183.
<br />

299.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
Ibid.
pp.183‐184.
<br />

300.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
Ibid.
p.184.
Parece
necesario
ac<strong>la</strong>rar
que
<strong>la</strong>s
pequeñas
empresas
de
<strong>la</strong>s
que
hab<strong>la</strong>
Cast<strong>el</strong>ls
son
de
<br />

dim<strong>en</strong>siones
mucho
mayores
que
<strong>la</strong>s
pequeñas
empresas
<strong>la</strong>tinoamericanas
que
surg<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
informal
o
<br />

como
microempresas
subcontratistas.
<br />

- - 109


trabajador,
una
mano
de
obra
multifuncional,
<strong>el</strong>
control
de
calidad
total
y
<strong>la</strong>
reducción
<br />

de
<strong>la</strong>
incertidumbre. 301 
<br />

382.
El
éxito
de
<strong>la</strong>s
firmas
automovilísticas
japonesas
<strong>en</strong>
productividad
y
<br />

competitividad
ha
sido
atribuido
a
su
revolución
de
<strong>la</strong>
gestión.
A
partir
de
esta
<br />

experi<strong>en</strong>cia
se
empieza
a
oponer
al
fordismo
empresarial
<strong>el</strong>
toyotismo
que
se
adapta
<br />

mejor
a
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal
y
al
sistema
de
producción
flexible.
<br />

383.
Según
Coriat,
<strong>el</strong>
toyotismo
no
es
pre
ni
postfordista,
sino
un
modo
nuevo
y
original
<br />

de
gestionar
<strong>el</strong>
proceso
<strong>la</strong>boral:
<strong>el</strong>
rasgo
c<strong>en</strong>tral
y
distintivo
de
<strong>la</strong>
vía
japonesa
fue
<br />

desespecializar
a
<strong>lo</strong>s
trabajadores
profesionales
y,
<strong>en</strong>
lugar
de
dispersar<strong>lo</strong>s,
<br />

convertir<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
especialistas
multifuncionales. 302 
<br />

384.
Entre
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
caracterizan
a
este
mode<strong>lo</strong>
están:
<strong>el</strong>
sistema
de
<br />

suministro
kan­ban
o
justo
a
tiempo
que
consiste
<strong>en</strong>
p<strong>en</strong>sar
al
revés
<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

fabricación
‐<strong>en</strong>
lugar
de
producir
grandes
cantidades
de
productos
que
se
manti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>
stocks
hasta
que
van
sali<strong>en</strong>do
al
mercado,
se
trata
de
producir
a
pedido:
luego
de
<br />

que
se
ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
pedido
se
demandan
<strong>la</strong>s
materias
primas
y
piezas
necesarias
para
<br />

hacer
ese
producto,
de
ahí
<strong>la</strong>
consigna
“cero
stocks” 303 ‐;
<strong>el</strong>
control
de
<strong>la</strong>
calidad
total
<br />

de
<strong>lo</strong>s
productos,
que
aspira
a
que
<strong>lo</strong>s
defectos
llegu<strong>en</strong>
a
cero
pot<strong>en</strong>ciando
al
máximo
<br />

<strong>el</strong>
empleo
de
<strong>lo</strong>s
recursos;
<strong>la</strong>
participación
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

producción
que
se
fundam<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
equipo,
mayor
iniciativa
y
autonomía
<br />

de
decisión
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
taller,
sistema
de
estímu<strong>lo</strong>s
para
<strong>lo</strong>s
<strong>lo</strong>gros
alcanzados
y
una
<br />

jerarquía
administrativa
p<strong>la</strong>na.
<br />

385.
Según
André
Gorz,
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
japonesa
de
“<strong>lo</strong>s
círcu<strong>lo</strong>s
de
calidad”
se
inspiró
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
P<strong>la</strong>n
Sca<strong>lo</strong>n,
que
debe
su
nombre
a
un
obrero
siderúrgico
que
llegó
a
ser
consejero
<br />

de
empresa,
p<strong>la</strong>n
que
fue
experim<strong>en</strong>tado
desde
<strong>lo</strong>s
últimos
años
de
<strong>la</strong>
década
d<strong>el</strong>
<br />

cuar<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
empresas
medianas
<strong>en</strong>
Estados
Unidos
y
que
luego
fue
reimportada
a
<br />

Japón
a
finales
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta. 304 
<br />

386.
En
<strong>el</strong>
sistema
japonés,
<strong>la</strong>s
fábricas
se
conviert<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
verdaderos
<strong>la</strong>boratorios,
un
<br />

lugar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
‐según
Rifkin‐
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
combinada
de
cada
uno
de
<strong>lo</strong>s
participantes
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
será
empleada
para
realizar
“continuas
mejoras”
y
ajustes
<br />

perman<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
producto
final.
<br />

























































<br />

301.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
Ibid.
pp.185.
<br />

302.
Citado
por
Cast<strong>el</strong>ls,
Ibid.
p.187
.
La
especialización
es
asumida
por
<strong>la</strong>
empresa.
<br />

303.
Coriat,
citado
por
André
Gorz,
Misères
du
prés<strong>en</strong>t.
Richesse
du
<strong>posible</strong>,
Ed.
Galilée,
París,
1997,
p.55.
<br />

304.
André
Gorz,
Metamorphoses
du
travail.
Quête
du
s<strong>en</strong>s
(Critique
a
<strong>la</strong>
raison
économique),
Ed.
Galilée,
París,
<br />

1991,
p.85,
nota
1.
<br />

- - 110


387.
Incluso,
<strong>lo</strong>s
trabajadores
de
difer<strong>en</strong>tes
departam<strong>en</strong>tos
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
ser
invitados
a
tomar
<br />

parte
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
diseño
[...].
<br />

388.
[...]
Las
empresas
japonesas
han
llegado
a
<strong>la</strong>
conclusión
de
que
mediante
<strong>la</strong>
<br />

inclusión
de
todos
y
cada
uno
de
<strong>lo</strong>s
afectados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
etapas
de
diseño,
se
pued<strong>en</strong>
reducir
<br />

<strong>lo</strong>s
costos
estructurales
al
mínimo.
<br />

389.
La
noción
de
mejora
continua
es
<strong>lo</strong>
que
<strong>lo</strong>s
japoneses
conoc<strong>en</strong>
como
“kaiz<strong>en</strong>”
y
es
<strong>el</strong>
<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
fundam<strong>en</strong>tal
considerado
como
c<strong>la</strong>ve
d<strong>el</strong>
éxito
de
sus
métodos
de
producción.
<br />

390.
[...]
Para
<strong>lo</strong>grar
<strong>el</strong>
“kaiz<strong>en</strong>”,
<strong>la</strong>
dirección
de
<strong>la</strong>
empresa
reúne
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
<br />

colectiva
de
todos
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
le
da
un
gran
va<strong>lo</strong>r
a
<strong>la</strong>
resolución
conjunta
de
<strong>lo</strong>s
<br />

problemas. 305 
<br />

391.
Pero
un
sistema
de
cooperación
<strong>en</strong>tre
trabajadores
y
dirección
só<strong>lo</strong>
puede
ser
<br />

<strong>posible</strong>
si
<strong>la</strong>
empresa
garantiza
efectivam<strong>en</strong>te
a
sus
asa<strong>la</strong>riados
<strong>la</strong>
seguridad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

empleo,
<strong>lo</strong>
que
quiere
decir:
<strong>el</strong>
empleo
de
por
vida
típico
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
japonés;
y
<strong>el</strong>
<br />

asc<strong>en</strong>so
de
acuerdo
al
tiempo
que
llevan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
empresa,
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
que
hoy
están
<br />

si<strong>en</strong>do
cuestionados.
<br />

392.
Gorz
seña<strong>la</strong>
que
para
poder
garantizar
a
sus
asa<strong>la</strong>riados
<strong>el</strong>
empleo
de
por
vida
no
<br />

hay
que
perder
de
vista
‐cosa
que
su<strong>el</strong>e
olvidarse‐
que
<strong>la</strong>s
grandes
firmas
japonesas
<br />

subcontratan
con
una
vasta
red
de
empresas
periféricas
<strong>la</strong>
fabricación
y
prestación
de
<br />

servicios
que
<strong>la</strong>
empresa
eje
no
ti<strong>en</strong>e
interés
de
asumir.
Son
estas
empresas
<br />

subcontratistas
<strong>la</strong>s
que
servirán
de
amortiguadores
de
<strong>la</strong>s
fluctuaciones
coyunturales
<br />

contratando
o
despidi<strong>en</strong>do
según
<strong>la</strong>
evolución
de
<strong>la</strong>
demanda,
y
esto
es
<strong>posible</strong>
debido
<br />

a
que
sus
trabajadores
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
protección
sindical
ni
social. 306 
<br />

393.
La
seguridad
d<strong>el</strong>
empleo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
firma
madre
ti<strong>en</strong>e
como
reverso
<strong>la</strong>
precariedad
d<strong>el</strong>
<br />

empleo
y
<strong>la</strong>
inseguridad
social
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>la</strong>
economía.
El
empleo
de
por
vida
y
<strong>la</strong>
<br />

integración
social
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
son
privilegios
reservados
a
una
élite
(alrededor
<br />

de
25%
de
<strong>lo</strong>s
asa<strong>la</strong>riados
japoneses
<strong>en</strong>
1987,
con
una
marcada
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
<strong>la</strong>
<br />

disminución
por
<strong>la</strong>
no
sustitución
de
trabajadores
<strong>en</strong>trados
<strong>en</strong>
años
y
jubi<strong>la</strong>dos
<br />

anticipadam<strong>en</strong>te)
y
só<strong>lo</strong>
son
compatibles
con
<strong>la</strong>
racionalidad
económica
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
marco
<br />

de
una
sociedad
dual.
Esta
dualización,
advierte
Gorz,
se
ha
transformado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
rasgo
<br />

























































<br />

305.
J.
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo...,
op.cit.
p.127.
<br />

306.
Para
darnos
cu<strong>en</strong>ta
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>la</strong>
subcontratación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
empresas
japonesas
me
parec<strong>en</strong>
muy
<br />

esc<strong>la</strong>recedores
<strong>lo</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes
datos
que
proporciona
Giovanni
Arrighi:
mi<strong>en</strong>tras,
<strong>en</strong>
1981,
<strong>la</strong>
Toyota
fabricaba
3
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
22
mil
carros
de
cuatro
ruedas
só<strong>lo</strong>
con
48
mil
empleados,
<strong>el</strong>
resto
era
subcontratación
externa;
<strong>la</strong>
G<strong>en</strong>eral
<br />

Motors
necesitaba
758
mil
empleados
para
producir
4
mil<strong>lo</strong>nes
62
mil
autos.
(Giovani
Arrighi,
The
Long
<br />

Tw<strong>en</strong>tieth
C<strong>en</strong>tury,
Money,
Power,
and
the
Origins
of
Our
Times,
Ed.
Verso,
London‐New
York,
1996,
p.342.)
<br />

Este
autor
analiza
<strong>la</strong>s
características
específicas
de
<strong>la</strong>
subcontratación
japonesa,
que
<strong>la</strong>
difer<strong>en</strong>cian
de
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
resto
<br />

de
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
este
trabajo,
Ibid.
pp.342‐346.
<br />

- - 111


dominante
de
<strong>la</strong>s
sociedades
industrializadas
a
partir
de
mediados
de
<strong>lo</strong>s
años
<br />

set<strong>en</strong>ta. 307 
<br />

394.
En
<strong>la</strong>
Volkswag<strong>en</strong>,
<strong>la</strong>
fábrica
más
automatizada
de
Europa
<strong>en</strong>
1995,
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
de
nuevo
tipo
repres<strong>en</strong>taban,
según
Gorz,
como
máximo
mil
asa<strong>la</strong>riados
<br />

<strong>en</strong>tre
ci<strong>en</strong>
mil
y
aunque
se
esperaba
un
muy
fuerte
crecimi<strong>en</strong>to
<strong>el</strong>
autor
estimaba
que
<br />

no
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
dejarían
de
ser
una
minoría. 308 
<br />

395.
Mucho
se
ha
discutido
acerca
de
<strong>la</strong>s
dificultades
de
tras<strong>la</strong>dar
este
mode<strong>lo</strong>
a
otros
<br />

países,
por
<strong>el</strong>
anc<strong>la</strong>je
que
este
parece
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cultura
japonesa
donde
<strong>la</strong>
empresa
se
<br />

parece
a
una
gran
familia
patriarcal
paternalista.
<br />

396.
Sin
embargo,
varios
autores 309 
coincid<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
que
si
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
factor
cultural
ha
sido
<br />

importante
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>eración
d<strong>el</strong>
toyotismo,
éste
no
resulta
determinante
para
su
<br />

aplicación,
<strong>la</strong>
que
se
ha
convertido
<strong>en</strong>
una
necesidad
técnica
para
<strong>el</strong>
conjunto
de
<br />

industrias
<strong>en</strong>
vías
de
automatización.
La
empresa
ya
no
ti<strong>en</strong>e
otra
opción
que
bajar
sus
<br />

costos
reemp<strong>la</strong>zando
<strong>la</strong>
cad<strong>en</strong>a
tay<strong>lo</strong>rizada
y
sus
obreros
especializados
por
unas
<br />

insta<strong>la</strong>ciones
automatizadas
que,
<strong>en</strong>
determinados
departam<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
fábrica
al
<br />

m<strong>en</strong>os,
exig<strong>en</strong>
un
trabajador
de
nuevo
tipo
capaz
de
asumir,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
un
equipo
<br />

polival<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
conducción
de
una
insta<strong>la</strong>ción
automatizada. 310 
<br />

397.
Basándose
<strong>en</strong>
algunos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
japonés
de
producción
<br />

racionalizada,
<strong>la</strong>s
empresas
europeas
y
estadounid<strong>en</strong>ses
han
empezado
a
introducir,
<br />

según
Rifkin,
cambios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
organización
empresarial
para
acomodarse
a
<strong>la</strong>s
nuevas
<br />

tecno<strong>lo</strong>gías.
Bajo
<strong>el</strong>
amplio
manto
de
<strong>la</strong>
reing<strong>en</strong>iería,
<strong>la</strong>s
empresas
achatan
<strong>la</strong>s
<br />

tradicionales
pirámides
organizativas
y
transfier<strong>en</strong>
cada
vez
más
responsabilidades
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
toma
de
decisiones
a
<strong>la</strong>s
redes
y
a
<strong>lo</strong>s
equipos
[...] 311 
<br />

398.
[Los
trabajadores
deb<strong>en</strong>
ser
capaces]
de
iniciativas
rápidas,
de
cooperar
con
otros
<br />

trabajadores
d<strong>el</strong>
mismo
esti<strong>lo</strong>
repartiéndose
<strong>la</strong>s
tareas
de
“motu
proprio”
<strong>en</strong>
función
de
<br />

<strong>la</strong>
situación;
de
t<strong>en</strong>er
autonomía
y
s<strong>en</strong>tido
de
<strong>la</strong>
responsabilidad. 312 
<br />

























































<br />

307.
A.
Gorz,
Metamorphoses
du
travail...,
op.cit.
p.86.

<br />

308.
Ibid.
p.88.
<br />

309.
Pérez,
Gorz
y
Cast<strong>el</strong>ls.
<br />

310.
A.
Gorz,
Methamorphoses
du
travail...,
op.cit.
p.87.
<br />

311.
J.
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo...,
op.cit.
p.130‐131.
<br />

312.
A.
Gorz,
Methamorphoses
du
travail...,
op.cit.
p.87.
.
<br />

- - 112


399.
Este
trabajador,
más
activo
y
creativo
pasa
a
ser
tan
estratégico
para
<strong>la</strong>
empresa,
<br />

que
ésta
debe
protegerse
contra
<strong>el</strong>
uso
autónomo
que
puedan
hacer
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<br />

de
<strong>la</strong>s
parce<strong>la</strong>s
de
poder
que
les
han
concedido.
Tanto
<strong>la</strong>s
empresas
japonesas
como
<br />

estadounid<strong>en</strong>ses
y
europeas
que
emplean
estas
formas
de
organización
empresarial
<br />

no
<strong>en</strong>ro<strong>la</strong>n
sino
a
obreros
jóv<strong>en</strong>es,
sin
pasado
sindical
y,
<strong>en</strong>
Gran
Bretaña
concretam<strong>en</strong>te,
<br />

les
impon<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
su
contrato
de
trabajo
<strong>el</strong>
compromiso,
bajo
p<strong>en</strong>a
de
despido,
de
no
hacer
<br />

nunca
hu<strong>el</strong>ga
y
de
no
adherir
a
ningún
sindicato,
salvo
al
sindicato
de
<strong>la</strong>
“casa”.
<br />

400.
A
cambio
de
esto
ofrec<strong>en</strong>
a
esos
jóv<strong>en</strong>es
obreros
una
“id<strong>en</strong>tidad
de
empresa”
que
se
<br />

<strong>en</strong>raíza
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
“cultura
de
empresa”.
Cada
empresa
e<strong>la</strong>bora
sus
propios
símbo<strong>lo</strong>s:
una
<br />

formación
profesional
específica
de
<strong>la</strong>
empresa;
un
esti<strong>lo</strong>
de
comportami<strong>en</strong>to
y
un
<br />

vocabu<strong>la</strong>rio
propio
de
<strong>la</strong>
“casa”;
un
esti<strong>lo</strong>
de
vestuario
distinto
[...] 313 .
<br />

401.
El
cambio
técnico
ti<strong>en</strong>e,
pues,
como
corre<strong>la</strong>to
<strong>la</strong>
segm<strong>en</strong>tación
y
desintegración
<br />

de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera.
Como
dice
Gorz:
se
ha
ganado
una
élite
para
<strong>la</strong>
co<strong>la</strong>boración
con
<strong>el</strong>
<br />

capital;
<strong>la</strong>
masa
se
ve
cond<strong>en</strong>ada
al
trabajo
precario
o
es
marginalizada,
y
sirve
como
<br />

ejército
de
reserva
a
una
industria
que
requiere
poder
ajustar
rápidam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
efectivos
<br />

empleados
a
<strong>la</strong>s
variaciones
de
<strong>la</strong>
demanda
[...]. 314 
<br />

402.
A
esto
habría
que
agregar
que
esta
élite
está
sujeta
a
grandes
t<strong>en</strong>siones.
Un
<br />

estudio
realizado
por
Saskia
Sass<strong>en</strong> 315 
sosti<strong>en</strong>e
que
muchos
trabajadores
japoneses
<br />

sufr<strong>en</strong>
de
fatiga
crónica
y
<strong>en</strong>fermedades
vincu<strong>la</strong>das
con
<strong>la</strong>
actividad
<strong>la</strong>boral.
Desde
<br />

1989,
un
promedio
de
diez
mil
trabajadores
por
año
habría
muerto,
<strong>en</strong>
Japón,
por
<br />

hemorragias
cerebrales
causadas
por
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>sión
<strong>la</strong>boral
y
jornadas
<strong>la</strong>borales
<br />

excesivam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>rgas.
<br />

4) SUBCONTRATACIÓN Y REDES MULTIDIRECCIONALES<br />

403.
La
flexibilidad
organizativa
no
só<strong>lo</strong>
se
da
‐como
se
ha
visto‐
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
sino
también
<strong>en</strong>tre
empresas.
En
este
s<strong>en</strong>tido
cabe
destacar
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
<br />

subcontratación
bajo
<strong>la</strong>
cobertura
de
una
gran
compañía
y
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
de
redes
<br />

multidireccionales
aplicado
por
empresas
pequeñas
y
medianas. 316 
<br />

404.
El
mode<strong>lo</strong>
de
subcontratación
consiste
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
creación
de
otras
empresas
para
<strong>la</strong>
<br />

realización
de
determinadas
partes
d<strong>el</strong>
producto,
ubicando
estas
empresas
<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

313.
A.
Gorz,
Misères
du
pres<strong>en</strong>t...,
op.cit.
pp.65‐66.
<br />

314.
A.
Gorz,
Metamorphoses
du
travail...,
op.cit.
pp.88‐89.
<br />

315.
Profesor
de
<strong>la</strong>
Universidad
de
Columbia,
Una
costosa
fractura
social,
periódico
C<strong>la</strong>rín,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
26
mayo
<br />

1992.
<br />

316.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.188.
<br />

- - 113


territorios
donde
existan
condiciones
más
favorables
para
<strong>la</strong>
contratación
de
mano
de
<br />

obra
o
estableci<strong>en</strong>do
subcontrataciones
que
les
permitan
contar
con
una
mano
de
<br />

obra
más
flexible
que
pueda
adecuarse
mejor
a
<strong>la</strong>s
cambiantes
condiciones
d<strong>el</strong>
<br />

mercado.
<br />

405.
Me
parece
importante
seña<strong>la</strong>r
que,
a
m<strong>en</strong>udo,
estos
acuerdos
de
<br />

subcontratación 317 
y
de
cooperación
interempresarial
se
dan
<strong>en</strong>tre
socios
de
poder
<br />

económico
muy
desigual
y
se
prestan,
como
seña<strong>la</strong>
François
Chesnais,
para
que
<strong>la</strong>s
<br />

grandes
empresas
se
apropi<strong>en</strong>
de
una
parte
d<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
producido
por
<strong>la</strong>s
más
pequeñas.
<br />

406.
Este
mismo
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
casos,
<strong>el</strong>
subcontrato
<br />

industrial
ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
carácter
de
una
“cuasi­integración”,
que
obliga
sin
embargo
al
<br />

subcontratista
y
a
sus
asa<strong>la</strong>riados
a
soportar
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
riesgos
d<strong>el</strong>
mercado.
<br />

La
empresa
madre
o
<strong>el</strong>
“corazón” 318 
de
<strong>la</strong>
red
es
qui<strong>en</strong>
se
favorece,
y
esto
ocurre
no
só<strong>lo</strong>
<br />

ni
principalm<strong>en</strong>te
por
su
capacidad
de
organización
d<strong>el</strong>
proceso
de
producción
<br />

interno,
ni
por
su
tecno<strong>lo</strong>gía
más
avanzada
o
por
su
correcta
estrategia
de
<br />

comercialización,
sino
por
<strong>la</strong>
naturaleza
de
sus
re<strong>la</strong>ciones
con
otras
empresas.
Es
<strong>la</strong>
<br />

forma
púdica,
según
Chesnais,
de
subrayar
<strong>la</strong>
capacidad
de
una
categoría
dada
de
firma
<br />

para
apropiarse,
<strong>en</strong>
razón
de
su
tamaño
y
de
su
poder,
d<strong>el</strong>
mercado
y
de
<strong>la</strong>
plusvalía
<br />

creada
colectivam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
un
conjunto
de
empresas
trabajando
<strong>en</strong>
red. 319 
<br />

407.
El
mode<strong>lo</strong>
de
redes
multidireccionales
consiste
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
agrupación
de
muchas
<br />

pequeñas
empresas
para
fortalecer
su
acción
común
sobre
<strong>el</strong>
mercado.
Además
d<strong>el</strong>
<br />

ejemp<strong>lo</strong>
clásico
de
<strong>lo</strong>s
distritos
industriales
italianos,
como
<strong>el</strong>
ya
seña<strong>la</strong>do
de
Emiliana
<br />

Romagna, 320 
Cast<strong>el</strong>ls
seña<strong>la</strong>
como
otro
caso
ilustrativo
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
redes
de
pequeñas
<br />

empresas
manufactureras
de
Hong
Kong.
Hasta
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta,
<strong>el</strong>
85%
de
<br />

<strong>la</strong>s
exportaciones
manufactureras
prov<strong>en</strong>ía
de
empresas
familiares
chinas
de
m<strong>en</strong>os
<br />

de
cincu<strong>en</strong>ta
trabajadores,
que
exportaban
a
través
de
<strong>la</strong>
red
de
empresas
<br />

importadoras
y
exportadoras
de
Hong
Kong.
Las
redes
de
producción
y
distribución
se
<br />

formaban,
desaparecían
y
volvían
a
aparecer
de
acuerdo
a
<strong>la</strong>s
variaciones
d<strong>el</strong>
mercado
<br />

mundial.
Muy
a
m<strong>en</strong>udo
<strong>la</strong>
misma
persona
era
empresaria
o
trabajadora
asa<strong>la</strong>riada
[...]
<br />

según
<strong>la</strong>s
circunstancias
d<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
empresarial
y
<strong>la</strong>s
necesidades
de
su
propia
familia. 321 
<br />

























































<br />

317.
Acuerdos
que
permit<strong>en</strong>
obt<strong>en</strong>er
fuera
de
<strong>la</strong>
empresa
<strong>lo</strong>
que
antes
se
obt<strong>en</strong>ía
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
<br />

318.
“Core
organisation”.
<br />

319.
François
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización
d<strong>el</strong>
capitalismo
a
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX,
<strong>en</strong>
revista
Herrami<strong>en</strong>ta
<br />

Nº1,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1996,
p.42.
<br />

320.
Distrito
gobernado
por
comunistas.
Sobre
este
tema
se
puede
consultar
<strong>la</strong>
sigui<strong>en</strong>te
bibliografía:
Mich<strong>el</strong>
Best,
<br />

The
New
Competition,
Polity
Press,
Cambridge,
Oxford,
1990;
Sebastiano
Brusco,
Small
firms
and
industrial
<br />

districts:
the
experi<strong>en</strong>ce
of
Italy
<strong>en</strong>
D.
Keeble
y
E.
Wever
(eds.)
New
Firms
and
Regional
Deve<strong>lo</strong>pm<strong>en</strong>t
in
Europe,
<br />

Croom
H<strong>el</strong>m,
Londres,
1986,
pp.184‐202.
<br />

321.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.189.
<br />

- - 114


Luego,
a
mediados
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta,
a
medida
que
Hong
Kong
prosperó,
<strong>la</strong>s
ya
medianas
<br />

y
grandes
empresas
com<strong>en</strong>zaron
a
subcontratar
gran
parte
de
<strong>la</strong>
producción
a
<br />

empresas
d<strong>el</strong>
otro
<strong>la</strong>do
de
<strong>la</strong>
frontera
china
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>ta
d<strong>el</strong>
río
de
<strong>la</strong>s
Per<strong>la</strong>s. 322 
<br />

5) ALIANZAS ENTRE LAS GRANDES EMPRESAS<br />

408.
Así
como
se
da
un
<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>tre
grandes
y
pequeñas
empresas
o
<strong>en</strong>tre
<br />

pequeñas
empresas
<strong>en</strong>tre
sí,
se
dan
también
<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>tre
grandes
<br />

empresas.
Se
hab<strong>la</strong>
de
alianzas
estratégicas,
pero
éstas
adoptan
formas
muy
<br />

difer<strong>en</strong>tes
a
<strong>lo</strong>s
tradicionales
acuerdos
oligopólicos.
Se
llega
a
acuerdos
sobre
<br />

mercados,
productos
y
procesos
específicos
que
no
excluy<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

resto
de
<strong>lo</strong>s
ámbitos.
Su<strong>el</strong>e
ocurrir,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
que
investigadores
de
varias
grandes
<br />

empresas
se
junt<strong>en</strong>
para
desarrol<strong>la</strong>r
o
depurar
una
nueva
tecno<strong>lo</strong>gía
con
<strong>el</strong>
objetivo
de
<br />

reducir
<strong>lo</strong>s
costos
<strong>en</strong>
materia
de
investigación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
etapa
precompetitiva. 323 
<br />

409.
Esta
práctica
se
ha
vu<strong>el</strong>to
común
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
industrias
basadas
<strong>en</strong>
micro<strong>el</strong>ectrónica
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
años.
La
Unión
Europea,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
ha
puesto
como
condición
para
<br />

subv<strong>en</strong>cionar
actividades
de
empresas
europeas
de
este
tipo,
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
co<strong>la</strong>bor<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>tre
sí.
<br />

410.
Lo
característico
<strong>en</strong>
este
caso
es
que
<strong>la</strong>s
alianzas
que
se
establec<strong>en</strong>
no
anu<strong>la</strong>n
<strong>la</strong>
<br />

compet<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
empresas,
sino
que
<strong>la</strong>
increm<strong>en</strong>tan
<strong>en</strong>
etapas
posteriores
y
<br />

arrastran
<strong>en</strong>
sus
consecu<strong>en</strong>cias
a
<strong>la</strong>s
empresas
subcontratistas. 324 
<br />

411.
En
<strong>la</strong>
actual
economía
informacional
ya
no
exist<strong>en</strong>
empresas
completam<strong>en</strong>te
<br />

indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
y
autosufici<strong>en</strong>tes.
Sus
operaciones
se
realizan
con
otras
firmas:
no
só<strong>lo</strong>
<br />

con
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>tos
o
miles
de
empresas
subcontratistas
y
auxiliares,
sino
con
dec<strong>en</strong>as
de
<br />

socios
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
iguales
con
<strong>lo</strong>s
que
co<strong>la</strong>boran
y
compit<strong>en</strong>
al
mismo
tiempo
[...]. 325 
<br />

6) DE LA OFICINA INFORMATIZADA A LA OFICINA VIRTUAL<br />

412.
Por
último,
<strong>la</strong>s
<strong>la</strong>bores
de
oficina
también
sufr<strong>en</strong>
cambios
profundos
cuando
<strong>lo</strong>s
<br />

avances
de
<strong>la</strong>
actual
revolución
tecnológica
se
aplican
a
<strong>la</strong>
organización
d<strong>el</strong>
trabajo.
<br />

























































<br />

322.
Río
que
está
situado
al
sur
de
China,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
provincia
de
Cantón.
<br />

323.
C.
Pérez,
Cambio
técnico,
Reestructuración...,
op.cit.
p.48.
La
autora
recomi<strong>en</strong>da
leer
sobre
este
tema
a
F.
<br />

Chesnais,
Technical
Cooperation
Agreem<strong>en</strong>ts
Betwe<strong>en</strong>
Indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t
Firms:
Nov<strong>el</strong>
Issues
for
Economic
Analysis
and
the
<br />

Formu<strong>la</strong>tion
of
National
Techno<strong>lo</strong>gical
Policies,
STI
Review,
No.
4,
verano‐otoño
de
1988,
Organización
de
<br />

Cooperación
y
Desarrol<strong>lo</strong>
Económico
(OCDE),
París.
Ver
también
Capítu<strong>lo</strong>s
7
y
8
de
su
más
reci<strong>en</strong>te
libro:
La
<br />

mondialisation
du
Capital,
(nouv<strong>el</strong>le
édition
actualisée),
Syros,
París,
1997,
pp.163‐203.
<br />

324.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.191.
<br />

325.
Ibid.
p.192.
<br />

- - 115


Estas
<strong>la</strong>bores
se
estructuran
<strong>en</strong>
forma
de
red
permiti<strong>en</strong>do
realizar<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
ubicaciones
<br />

distantes.
Se
hab<strong>la</strong>
así
de
oficina
alternativa
u
oficina
virtual. 326 
<br />

413.
Las
secretarias
han
solido
emplear,
según
datos
de
Rifkin,
casi
<strong>el</strong>
45%
de
su
<br />

tiempo
r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ando
pap<strong>el</strong>es,
<strong>en</strong>tregando
m<strong>en</strong>sajes,
<strong>en</strong>viando
cartas,
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
<br />

fotocopias.
Los
economistas
Wassily
Leontief
y
Faye
Duchin
seña<strong>la</strong>n
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
oficina
<br />

<strong>el</strong>ectrónica
se
ahorrará
<strong>el</strong>
45%
de
<strong>la</strong>
totalidad
d<strong>el</strong>
tiempo
de
secretaría
y
<strong>en</strong>tre
un
25
y
<br />

un
75%
de
todas
<strong>la</strong>s
actividades
actualm<strong>en</strong>te
re<strong>la</strong>cionadas
con
<strong>lo</strong>s
trabajos
de
<br />

oficina. 327 
<br />

414.
Pero
no
só<strong>lo</strong>
se
ahorrará
trabajo
de
secretaría
sino
que
también
<strong>la</strong>s
oficinas
<br />

reducirán
sus
espacios:
<strong>lo</strong>s
fax,
modems
y
computadores
personales
portátiles
<br />

permitirán
tras<strong>la</strong>dar
muchas
de
<strong>la</strong>s
tareas
de
oficina
a
<strong>la</strong>
propia
casa.
<br />

415.
Se
estima
que
<strong>el</strong>
número
de
trabajadores
a
distancia
creció
<strong>en</strong>tre
1992
y
1993
<strong>en</strong>
<br />

un
20%
y
<strong>lo</strong>s
pronósticos
para
<strong>el</strong>
año
2000
ade<strong>la</strong>ntan
que
uno
de
cada
cinco
<br />

estadounid<strong>en</strong>ses
trabajará,
aunque
sea
parcialm<strong>en</strong>te,
desde
su
propia
casa. 328 
<br />

416.
Empresas
como,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
AT&T
han
empezado
a
introducir
<strong>la</strong>
idea
de
<strong>la</strong>
<br />

“oficina
virtual”.
Los
empleados
recib<strong>en</strong>
una
oficina
móvil,
formada
por
una
<br />

computadora
personal,
portátil,
un
fax
y
un
t<strong>el</strong>éfono
c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r,
y
se
les
<strong>en</strong>vía,
literalm<strong>en</strong>te,
<br />

a
sus
casas.
Las
empresas
deseosas
de
increm<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
producción
de
sus
empleados,
v<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
<strong>la</strong>
solución
d<strong>el</strong>
futuro.
Russ<strong>el</strong>l
Thomas,
un
especialista
<strong>en</strong>
<br />

t<strong>el</strong>ecomunicaciones
de
AT&T,
afirma
que
“antes
de
adoptar
<strong>la</strong>s
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
como
<br />

herrami<strong>en</strong>tas
de
trabajo,
t<strong>en</strong>íamos
situaciones
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
que
una
persona
podía
conducir
<br />

una
hora
y
media
desde
su
casa
a
<strong>la</strong>
oficina,
estar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
algunas
horas,
conducir
de
<br />

nuevo
una
hora
para
visitar
a
un
cli<strong>en</strong>te,
volver
a
<strong>la</strong>
oficina,
y
al
cabo
de
un
rato,
irse
<br />

hacia
su
casa.
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,
se
estaba
produci<strong>en</strong>do
una
importante
pérdida
<strong>en</strong>
<br />

productividad”.
<br />

417.
Las
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
no
só<strong>lo</strong>
increm<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>
productividad
por
empleado
sino
<br />

que
también
reduc<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cantidad
de
espacio
de
oficinas
necesario
para
llevar
un
<br />

determinado
negocio.
Dun
&
Bradstreet
Software
recortó
sus
costes
de
alquiler
<strong>en</strong>
un
<br />

30%
mediante
<strong>la</strong>
puesta
<strong>en</strong>
marcha
de
un
p<strong>la</strong>n
de
trabajo
a
distancia. 329 
<br />

























































<br />

326.
Ibid.
p.276.
<br />

327.
Citado
por
J.
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo...,
op.cit.
p.183.
<br />

328.
J.
Rifkin,
Ibid.
p.184.
<br />

329.
J.
Rifkin,
Ibid.
pp.184‐185.
[...]
Algunas
empresas
llevan
<strong>el</strong>
concepto
de
oficina
virtual
incluso
más
lejos
con
<strong>la</strong>
<br />

introducción
d<strong>el</strong>
concepto
de
“reserva
de
p<strong>la</strong>zas”.
Cualquier
empleado
que
pueda
requerir
<strong>el</strong>
uso
de
una
oficina
para
<br />

reunirse
con
un
cli<strong>en</strong>te
puede
reservar,
por
ade<strong>la</strong>ntado,
un
espacio
l<strong>la</strong>mando
por
t<strong>el</strong>éfono
a
una
unidad
especializada
<br />

<strong>en</strong>
reservas.
Antes
que
<strong>el</strong>
empleado
llegue,
<strong>el</strong>
personal
de
esta
unidad
co<strong>lo</strong>cará
una
p<strong>la</strong>ca
con
<strong>el</strong>
nombre
d<strong>el</strong>
empleado
<br />

- - 116


418.
[...]
La
IBM
ha
<strong>el</strong>iminado
<strong>lo</strong>s
despachos
de
más
de
cinco
mil
de
sus
empleados,
<br />

pidiéndoles
que
trabaj<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
sus
casas,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
coche
o
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
oficinas
de
<strong>lo</strong>s
cli<strong>en</strong>tes.
Con
<br />

esta
medida,
<strong>la</strong>
empresa
espera
ahorrarse
<strong>en</strong>tre
un
15
y
un
20%
<strong>en</strong>
sus
necesidades
de
<br />

espacio. 330 
<br />

419.
Esto
significa
también,
por
supuesto,
una
drástica
disminución
d<strong>el</strong>
personal
que
<br />

trabaja
<strong>en</strong>
este
rubro
.
<br />

3. EL NUEVO PARADIGMA ORGANIZACIONAL: LA EMPRESA RED O EMPRESA HORIZONTAL<br />

420.
Las
diversas
formas
organizativas
examinadas
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
compartir
principios
<br />

básicos
simi<strong>la</strong>res
que
están
re<strong>la</strong>cionados
con
<strong>el</strong>
paradigma
tecnológico
que
<strong>la</strong>s
ori<strong>en</strong>ta.
<br />

Lo
común
a
todas
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
es
<strong>la</strong>
organización
<strong>en</strong>
forma
de
red.
Y
estas
redes
son
capaces
<br />

de
expandirse
por
<strong>la</strong>s
calles
principales
y
<strong>lo</strong>s
callejones
traseros
de
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal
<br />

porque
se
basan
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
de
<strong>la</strong>
información,
proporcionado
por
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
<br />

tecnológico. 331 
<br />

421.
Las
pot<strong>en</strong>cialidades
que
este
paradigma
repres<strong>en</strong>ta
serán
aplicadas
de
difer<strong>en</strong>tes
<br />

maneras
según
<strong>la</strong>s
características
políticas,
tradiciones
culturales,
recursos
<br />

económicos
de
cada
país. 332 
Sus
frutos
só<strong>lo</strong>
pued<strong>en</strong>
ser
cosechados
a
través
de
una
<br />

profunda
transformación
organizativa
tanto
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
empresa,
como
<strong>en</strong>
sus
<br />

interconexiones
con
<strong>lo</strong>s
abastecedores
y
<strong>el</strong>
mercado. 333 
<br />

422.
Esta
empresa
red
‐a
<strong>la</strong>
que
varios
autores
d<strong>en</strong>ominan
empresa
horizontal
para
<br />

difer<strong>en</strong>ciar
de
<strong>la</strong>
empresa
vertical
piramidal
típica
d<strong>el</strong>
paradigma
tecno‐económico
<br />

anterior‐
se
caracterizaría,
según
Cast<strong>el</strong>ls,
por
siete
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
fundam<strong>en</strong>tales:
<br />

organización
<strong>en</strong>
torno
al
proceso,
no
a
<strong>la</strong>
tarea;
jerarquía
p<strong>la</strong>na;
gestión
<strong>en</strong>
equipo;
<br />

medida
de
<strong>lo</strong>s
resultados
por
<strong>la</strong>
satisfacción
d<strong>el</strong>
cli<strong>en</strong>te;
recomp<strong>en</strong>sas
basadas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />












































































































































































<br />

sobre
<strong>la</strong>
puerta,
así
como
fotografías
de
su
familia
sobre
<strong>el</strong>
escritorio
para
que
pueda
s<strong>en</strong>tirse
confortable
(J.
Rifkin,
<br />

Ibid.
p.185).
<br />

330.
J.
Rifkin.
Idem.
<br />

331.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.196.
<br />

332.
El
paradigma
proporciona
<strong>lo</strong>s
instrum<strong>en</strong>tos
m<strong>en</strong>tales
para
hacer
innovaciones,
pero
no
<strong>en</strong>traña
un
conjunto
único
<br />

de
recetas
o
normas.
Las
difer<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>tre
países
e
industrias
darán
no
só<strong>lo</strong>
formas
difer<strong>en</strong>tes
de
aplicación,
sino
<br />

también
niv<strong>el</strong>es
y
ritmos
desiguales
de
propagación,
debido
al
mayor
o
m<strong>en</strong>or
grado
de
resist<strong>en</strong>cia
y
porque
algunas
<br />

actividades
son
más
receptivas
al
mode<strong>lo</strong>
que
otras.
De
modo
que
cada
industria,
cada
país,
pone
su
s<strong>el</strong><strong>lo</strong>
particu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
manera
de
adoptar
<strong>el</strong>
paradigma
y
algunos
t<strong>en</strong>drán
más
éxitos
que
otros
(C.
Pérez,
Cambio
técnico,
<br />

Reestructuración...,
op.cit.
p.52).
<br />

333.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.68‐69.
<br />

- - 117


esultados
d<strong>el</strong>
equipo;
maximización
de
<strong>lo</strong>s
contactos
con
<strong>lo</strong>s
proveedores
y
cli<strong>en</strong>tes;
<br />

información,
formación
y
ret<strong>en</strong>ción
de
<strong>lo</strong>s
empleados
<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
niv<strong>el</strong>es. 334 
<br />

423.
Esta
transformación
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
empresarial
o
reing<strong>en</strong>iería,
que
se
hace
más
<br />

visible
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta,
pret<strong>en</strong>de
superar
<strong>lo</strong>s
límites
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
de
<br />

producción
escueta
que
se
aplicó
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
crisis
de
<br />

r<strong>en</strong>tabilidad
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta.
Este
mode<strong>lo</strong>,
si
bi<strong>en</strong>
redujo
<strong>lo</strong>s
costos
gracias
al
ahorro
de
<br />

mano
de
obra,
mediante
<strong>el</strong>
empleo
de
una
combinación
de:
automatización,
control
<br />

informatizado
d<strong>el</strong>
trabajador,
trabajo
subcontratado
y
reducción
de
<strong>la</strong>
producción,
<br />

t<strong>en</strong>ía
<strong>la</strong>
desv<strong>en</strong>taja,
según
Cast<strong>el</strong>ls,
de
perpetuar
estructuras
organizativas
obsoletas
<br />

que
t<strong>en</strong>ían
su
orig<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lógica
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
de
producción
<strong>en</strong>
serie
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
condiciones
de
<br />

un
control
oligopólico
d<strong>el</strong>
mercado.
Para
maniobrar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
nueva
economía
g<strong>lo</strong>bal,
<br />

caracterizada
por
<strong>el</strong>
aluvión
constante
de
nuevos
competidores
que
emplean
nuevas
<br />

tecno<strong>lo</strong>gías
y
capacidades
de
recorte
de
costes,
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
tuvieron
sobre
todo
<br />

que
hacerse
más
efectivas
<strong>en</strong>
lugar
de
más
económicas.
Las
estrategias
de
interconexión
<br />

añadieron
flexibilidad
al
sistema,
pero
no
resolvieron
su
problema
de
adaptabilidad.
<br />

Para
poder
asimi<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>s
b<strong>en</strong>eficios
de
<strong>la</strong>
flexibilidad
de
<strong>la</strong>
red,
<strong>la</strong>
empresa
tuvo
que
<br />

convertirse
<strong>el</strong><strong>la</strong>
misma
<strong>en</strong>
una
red
y
dinamizar
cada
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
de
su
estructura
interna
<br />

[...]. 335 
<br />

424.
La
unidad
operativa
actual
no
sería
<strong>en</strong>tonces
una
empresa
concreta
o
<br />

grupo
de
empresas,
sino
un
proyecto
empresarial
repres<strong>en</strong>tado
por
una
red. 336 
<br />

425.
Las
modernas
corporaciones
norteamericanas
de
finales
de
este
sig<strong>lo</strong>,
bajo
sus
<br />

mismos
nombres:
G<strong>en</strong>eral
Motors,
G<strong>en</strong>eral
Electric,
IBM,
Kodak,
Ford,
y
<strong>en</strong>
cuart<strong>el</strong>es
<br />

g<strong>en</strong>erales
que
sigu<strong>en</strong>
ubicados
<strong>en</strong>
formidables
edificios
de
vidrio
y
metal,
han
<br />

cambiado
mucho,
según
Robert
Reich,
ex
ministro
d<strong>el</strong>
trabajo
de
Clinton:
ya
no
<br />

p<strong>la</strong>nifican
ni
implem<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>
producción
de
un
ext<strong>en</strong>so
volum<strong>en</strong>
de
mercancías
y
<br />

servicios;
ya
no
pose<strong>en</strong>
o
inviert<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
una
<strong>en</strong>orme
cantidad
de
fábricas,
maquinaria,
<br />

<strong>la</strong>boratorios,
almac<strong>en</strong>es,
y
otros
bi<strong>en</strong>es
tangibles;
ya
no
emplean
ejércitos
de
<br />

trabajadores
de
<strong>la</strong>
producción
y
de
administradores
de
niv<strong>el</strong>
medio.
De
hecho,
<strong>la</strong>
<br />

corporación
c<strong>en</strong>tral
ya
no
es
ni
siquiera
americana.
Es
cada
vez
más
una
fachada
detrás
<br />

























































<br />

334.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
pp.192‐193.
<br />

335.
M.
Cast<strong>el</strong>ls.
Ibid.
pp.192‐193.
<br />

336.
M.
Cast<strong>el</strong>ls.
Ibid.
p.193
(<strong>lo</strong>
subrayado
es
de
Marta
Harnecker).
Cast<strong>el</strong>ls
define
<strong>la</strong>
empresa
red
como
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
<br />

forma
específica
de
empresa
cuyo
sistema
de
medios
está
constituido
por
<strong>la</strong>
intersección
de
segm<strong>en</strong>tos
autónomos
de
<br />

sistemas
de
fines.
Por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>lo</strong>s
compon<strong>en</strong>tes
de
<strong>la</strong>
red
son
tanto
autónomos
como
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>el</strong><strong>la</strong>
y
<br />

pued<strong>en</strong>
ser
partes
de
otras
redes,
y,
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
de
otros
sistemas
de
recursos
dirigidos
a
otros
objetivos.
[El
va<strong>lo</strong>r
de
<strong>la</strong>
<br />

red]
dep<strong>en</strong>derá
de
dos
atributos
fundam<strong>en</strong>tales:
su
capacidad
de
conexión,
es
decir,
su
capacidad
estructural
de
<br />

comunicación
libre
de
ruidos
<strong>en</strong>tre
sus
compon<strong>en</strong>tes;
y
su
consist<strong>en</strong>cia,
esto
es,
<strong>el</strong>
grado
hasta
<strong>el</strong>
cual
se
compart<strong>en</strong>
<br />

intereses
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
fines
de
<strong>la</strong>
red
y
sus
compon<strong>en</strong>tes.
(Ibid.
p.199).
<br />

- - 118


de
<strong>la</strong>
cuál
pulu<strong>la</strong>n
una
gran
riqueza
de
grupos
y
subgrupos
desc<strong>en</strong>tralizados
que
se
<br />

re<strong>la</strong>cionan
con
unidades
de
trabajo
simi<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
difusas
alrededor
d<strong>el</strong>
mundo. 337 
<br />

426.
Ya
no
pued<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>erar
grandes
ganancias
mediante
un
alto
volum<strong>en</strong>
de
<br />

producción
de
mercancías
standard,
tampoco
son
capaces
de
recuperar
<strong>la</strong>s
ganancias
<br />

protegi<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
mercado,
reduci<strong>en</strong>do
precios
o
reorganizando
sus
activos,
só<strong>lo</strong>
les
<br />

queda
pasar
de
<strong>la</strong>
producción
de
alto
volum<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
producción
de
alto
va<strong>lo</strong>r 338 
o
de
alta
<br />

calidad 339 ,
es
decir,
cada
vez
se
vu<strong>el</strong>ve
más
determinante
para
poder
competir
<br />

exitosam<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
calidad,
<strong>el</strong>
tiempo
de
<strong>en</strong>trega,
<strong>el</strong>
servicio
a
<strong>lo</strong>s
cli<strong>en</strong>tes
y
<strong>la</strong>
capacidad
de
<br />

adaptarse
a
<strong>la</strong>s
necesidades
d<strong>el</strong>
usuario. 340 
<br />

427.
Ya
no
se
produc<strong>en</strong>
grandes
cantidades
de
lingotes
de
acero,
explica
Reich.
Se
<br />

produce
acero
para
usos
específicos,
como,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
acero
resist<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
<br />

corrosión,
aleaciones
que
incluy<strong>en</strong>
acero
mezc<strong>la</strong>do
con
sylicon,
níqu<strong>el</strong>
o
cobalto
para
<br />

<strong>la</strong>
aviación.

<br />

428.
Las
ganancias
de
estas
nuevas
empresas
no
provi<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>
esca<strong>la</strong>
y
volum<strong>en</strong>
de
<br />

su
producción
sino
de
<strong>lo</strong>s
continuos
descubrimi<strong>en</strong>tos
de
nuevas
formas
de
resolver
<br />

necesidades.
<br />

429.
La
agilidad
y
<strong>la</strong>
ve<strong>lo</strong>cidad
son
tan
importantes
que
<strong>la</strong>
empresa
no
puede
asumir
<br />

costos
<strong>el</strong>evados
como
edificios
de
oficinas,
p<strong>la</strong>ntas,
equipami<strong>en</strong>to
y
nóminas.
Lo
que
<br />

interesa
es
que
sea
capaz
de
cambiar
rápidam<strong>en</strong>te
de
dirección,
que
t<strong>en</strong>ga
capacidad
<br />

para
id<strong>en</strong>tificar
y
resolver
rápidam<strong>en</strong>te
problemas.
Es
decir,
que
combine
<strong>el</strong>
punto
de
<br />

vista
técnico
con
<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mercado,
b<strong>en</strong>decidos
por
<strong>el</strong>
ing<strong>en</strong>io
estratégico
y
<br />

financiero.
Todo
<strong>el</strong>
resto,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>la</strong>s
piezas
standarizadas,
pued<strong>en</strong>
conseguirse
cuando
<br />

sea
necesario.
Oficinas,
fábricas,
almac<strong>en</strong>es
pued<strong>en</strong>
ser
arr<strong>en</strong>dados;
<strong>lo</strong>
mismo
ocurre
con
<br />

<strong>lo</strong>s
equipami<strong>en</strong>tos
standard;
<strong>lo</strong>s
compon<strong>en</strong>tes
standard
pued<strong>en</strong>
ser
comprados
al
por
<br />

mayor
a
productores
más
baratos,
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
ultramar;
secretarias,
<br />

procesadores
rutinarios
de
datos,
mant<strong>en</strong>edores
de
libros,
y
trabajadores
de
producción
<br />

rutinaria
pued<strong>en</strong>
ser
contratados
temporalm<strong>en</strong>te. 341 
<br />

























































<br />

337.
Robert
Reich,
The
Work
of
Nations
(Preparing
Ours<strong>el</strong>ves
for
21st
C<strong>en</strong>tury
Capitalism),
Ed.
Vintage
Books,
<br />

New
York,
1992,
p.81.
<br />

338.
R.
Reich.
Ibid.
p.82.
<br />

339.
C.
Pérez,
Cambio
Técnico,
Reestructuración...,
op.cit.
p.44.
<br />

340.
C.
Pérez,
Idem.
<br />

341.
R.
Reich,
The
Work
of
Nations...,
op.cit.
p.90.
<br />

- - 119


430.
A
esta
descripción
de
Reich,
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
agrega
<strong>el</strong>
carácter
modu<strong>la</strong>r
d<strong>el</strong>
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>nta 342 .
La
inversión
modu<strong>la</strong>r
es
capaz
de
acompañar
<strong>la</strong>
expansión
<br />

d<strong>el</strong>
mercado.
El
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
capacidad
de
<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>nta
a
través
de
mejoras
sucesivas
y
<strong>el</strong>
<br />

empleo
de
turnos
adicionales
de
trabajo
garantizan
<strong>la</strong>
transición
fluida
de
una
etapa
<br />

modu<strong>la</strong>r
a
otra. 343 
<br />

431.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
patrón
organizativo
emerg<strong>en</strong>te
rechaza
<strong>la</strong>s
pirámides
d<strong>el</strong>
<br />

pasado,
cada
vez
más
<strong>el</strong>evadas
y
más
complejas,
y
favorece
<strong>la</strong>s
estructuras
<br />

desc<strong>en</strong>tralizadas
y
achatadas. 344 
En
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
preced<strong>en</strong>te,
mi<strong>en</strong>tras
más
compleja
era
<br />

<strong>la</strong>
organización
mayor
era
<strong>la</strong>
proliferación
de
niv<strong>el</strong>es
intermedios
de
control,
<strong>en</strong>
<br />

cambio
<strong>el</strong>
rasgo
es<strong>en</strong>cial
de
<strong>la</strong>
actual
organización
es
<strong>la</strong>
desc<strong>en</strong>tralización
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
toma
<br />

de
decisiones,
gracias
a
<strong>la</strong>
capacidad
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
microprocesadores
para
proveer
<br />

“int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia
distribuida”
a
bajo
costo. 345 
<br />

432.
Según
Reich,
<strong>lo</strong>s
tres
grupos
de
trabajadores
estratégicos
que
conforman
estas
<br />

empresas
son:
<strong>lo</strong>s
trabajadores
que
resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
problemas,
<strong>lo</strong>s
que
id<strong>en</strong>tifican
<br />

problemas
y
<strong>lo</strong>s
“corredores
(brokers)
estratégicos”.
Una
de
<strong>la</strong>s
tareas
de
<strong>lo</strong>s
<br />

























































<br />

342.
Que
se
aplica
más
a
<strong>la</strong>s
empresas
pequeñas
que
expand<strong>en</strong>
su
producción
conservando
a
sus
trabajadores.
<br />

343.
C.
Pérez,
Cambio
Técnico,
Reestructuración...,
op.cit.
p.46.
<br />

344.
C.
Pérez,
Ibid.
p.43.
<br />

345.
C.
Pérez,
Las
nuevas
Tecno<strong>lo</strong>gías...,
op.cit.
p.70.
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
pone
un
ejemp<strong>lo</strong>
muy
ilustrativo
de
cómo
<strong>lo</strong>s
<br />

avances
técnicos
permit<strong>en</strong>
desc<strong>en</strong>tralizar
<strong>la</strong>
toma
de
decisiones:
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
época
<strong>el</strong>ectromecánica,
<strong>lo</strong>s
sistemas
de
r<strong>el</strong>és
<br />

de
<strong>lo</strong>s
semáforos
se
programaban
manualm<strong>en</strong>te,
uno
por
uno,
para
cambiar
<strong>la</strong>s
luces
a
interva<strong>lo</strong>s
prescritos,
según
<br />

p<strong>la</strong>nes
de
control
diseñados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
oficina
c<strong>en</strong>tral,
<strong>en</strong>
base
a
conteos
esporádicos
realizados
a
mano
o
mediante
<br />

instrum<strong>en</strong>tos.
En
<strong>lo</strong>s
sistemas
más
avanzados
de
<strong>la</strong>
primera
g<strong>en</strong>eración
de
control
computarizado,
toda
<strong>la</strong>
información
<br />

era
recibida
<strong>en</strong>
un
computador
gigante,
provisto
de
complejos
y
costosos
programas
de
procesami<strong>en</strong>to
y
de
una
<br />

pantal<strong>la</strong>
gigante
para
visualizar
<strong>el</strong>
sistema
de
control
de
tránsito
de
<strong>la</strong>
ciudad.
Desde
allí
se
tomaban
<strong>la</strong>s
decisiones
<br />

hiperc<strong>en</strong>tralizadas.
Hoy
<strong>en</strong>
día
exist<strong>en</strong>
sistemas
infinitam<strong>en</strong>te
más
flexibles,
basados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ubicación
de
un
<br />

microprocesador
“int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te”
<strong>en</strong>
cada
semáforo.
La
información
sobre
flujos
de
tránsito
<strong>en</strong>
cada
intersección
se
<br />

recoge
<strong>en</strong>­línea,
in
situ,
para
que
<strong>lo</strong>s
semáforos
puedan
responder
a
<strong>la</strong>
demanda.
Entre
intersecciones,
<strong>en</strong>
una
zona
o
a
<br />

<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
una
vía,
se
establec<strong>en</strong>
<strong>la</strong>zos
de
intercomunicación
para
<strong>la</strong>
coordinación
conjunta,
<strong>la</strong>
cual
puede
ser
también
<br />

establecida
<strong>en</strong>tre
zonas,
<strong>lo</strong>grando
una
optimización
interactiva
aún
mayor.
En
este
contexto,
<strong>la</strong>
unidad
c<strong>en</strong>tral
de
<br />

“control”
adquiere
un
rol
supervisorio
y
de
coordinación
g<strong>en</strong>eral,
a
cargo
d<strong>el</strong>
diseño
y
evaluación
de
<strong>la</strong>
red
de
<br />

int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia
distribuida.
Este
tipo
de
sistema,
aparte
de
ser
muchísimo
m<strong>en</strong>os
costoso
y
adecuado
para
insta<strong>la</strong>ción
<br />

modu<strong>la</strong>r,
es
más
eficaz
y
confiable
que
<strong>el</strong>
totalm<strong>en</strong>te
c<strong>en</strong>tralizado
[...]

Y
<strong>el</strong>
parale<strong>lo</strong>
puede
ir
más
lejos.
Puesto
que
cada
<br />

equipo
individual
puede
ser
provisto
de
“int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia”,
<strong>la</strong>
coordinación
c<strong>en</strong>tral
no
es
indisp<strong>en</strong>sable
para
<strong>lo</strong>grar
<br />

efici<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
casos
y
muchos
mercados
<strong>lo</strong>cales
o
nichos
para
bi<strong>en</strong>es
o
servicios
pued<strong>en</strong>
ser
cubiertos
por
<br />

empresas
pequeñas
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
o
por
redes
cooperativas.
Más
aún,
una
mayor
participación
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
<br />

tal
como
ha
sido
puesta
<strong>en</strong>
práctica
más
ampliam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Japón,
pero
también
<strong>en</strong>
algunos
otros
países
<br />

industrializados,
podría
dar
mejores
resultados
tanto
humanam<strong>en</strong>te
como
<strong>en</strong>
términos
de
productividad.
Tanto
más,
<br />

dado
que
<strong>la</strong>
nueva
tecno<strong>lo</strong>gía
requiere
trabajo
<strong>en</strong>
equipo,
puestos
de
trabajo
flexibles
y
calificaciones
amplias
<br />

multipropósito.
(C.
Pérez.
Ibid.
pp.70‐71).
<br />

- - 120


corredores
estratégicos
es
crear
<strong>lo</strong>s
esc<strong>en</strong>arios
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
que
puedan
trabajar
juntos,
sin
<br />

interfer<strong>en</strong>cia,
<strong>lo</strong>s
solucionadores
de
problemas
y
<strong>lo</strong>s
id<strong>en</strong>tificadores
de
problemas. 346 
<br />

433.
Estos
tres
grupos
requier<strong>en</strong>
de
un
contacto
directo
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
de
forma
de
que
<br />

continuam<strong>en</strong>te
se
puedan
descubrir
nuevas
oportunidades.
Los
m<strong>en</strong>sajes
deb<strong>en</strong>
fluir
<br />

rápida
y
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
si
<strong>la</strong>s
correctas
soluciones
deb<strong>en</strong>
ser
aplicadas
a
<strong>lo</strong>s
correctos
<br />

problemas
<strong>en</strong>
un
tiempo
oportuno.
No
hay
lugar
para
<strong>la</strong>
burocracia. 347 
<br />

434.
La
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
coordinaciones
son
horizontales
más
que
verticales,
<br />

debido
a
que
<strong>lo</strong>s
problemas
no
pued<strong>en</strong>
ser
resu<strong>el</strong>tos
con
ante<strong>la</strong>ción;
éstos
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
<br />

aparecer
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
intercambio
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
equipos.
<br />

435.
En
lugar
de
una
pirámide,
<strong>la</strong>s
actuales
empresas
parec<strong>en</strong>
más,
según
Reich,
a
una
<br />

te<strong>la</strong>
de
araña.
Los
corredores
estratégicos
están
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro,
pero
exist<strong>en</strong>
una
serie
de
<br />

conexiones
que
no
<strong>lo</strong>s
involucran
directam<strong>en</strong>te
y
surg<strong>en</strong>
nuevas
conexiones
a
cada
<br />

mom<strong>en</strong>to.
En
cada
punto
de
conexión
existe
un
número
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
pequeño
de
<br />

personas
­dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>
tarea
desde
una
doc<strong>en</strong>a
hasta
varios
ci<strong>en</strong>tos­.
Si
<strong>el</strong>
grupo
<br />

fuera
más
amplio
no
podría
<strong>lo</strong>grar
un
rápido
e
informal
apr<strong>en</strong>dizaje.
Aquí
<strong>la</strong>s
<br />

habilidades
individuales
se
combinan
de
tal
forma
que
<strong>la</strong>s
habilidades
d<strong>el</strong>
grupo
para
<br />

innovar
es
algo
más
que
<strong>la</strong>
simple
suma
de
<strong>la</strong>s
partes.
[...]
Cada
punto
de
<strong>la</strong>
“empresa
<br />

red”
repres<strong>en</strong>ta
una
única
combinación
de
habilidades. 348 
<br />

436.
Según
<strong>el</strong>
ex
ministro
de
Clinton,
son
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
pocas
<strong>la</strong>s
personas
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

actualidad
trabajan
para
estas
empresas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
forma
tradicional:
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
trabajos
<br />

estables
con
sa<strong>la</strong>rios
fijos.
Los
habitantes
de
estos
cuart<strong>el</strong>es
g<strong>en</strong>erales 349 ,
que
emplean
<br />

<strong>la</strong>
mayor
parte
de
su
tiempo
buscando
<strong>la</strong>
correcta
combinación
de
soluciones,
<br />

problemas,
estrategias
y
dinero,
están
dispuestos
a
compartir
tanto
<strong>lo</strong>s
riesgos
como
<br />

<strong>la</strong>s
ganancias,
prefier<strong>en</strong>
compartir
<strong>lo</strong>s
b<strong>en</strong>eficios
antes
que
t<strong>en</strong>er
sa<strong>la</strong>rios
fijos. 350 .
Según
<br />

Reich
pocos
inc<strong>en</strong>tivos
son
más
poderosos
que
éste.
<br />

437.
Esta
forma
de
empresa
‐<strong>en</strong>
que
todos
compart<strong>en</strong>
riesgos
y
b<strong>en</strong>eficios
y
que
ti<strong>en</strong>e
un
<br />

alto
grado
de
flexibilidad
<strong>en</strong>
sus
cad<strong>en</strong>as
de
montaje‐
puede
darse
<strong>el</strong>
lujo
de
<br />

























































<br />

346.
R.
Reich,
The
Work
of
Nations...,
op.cit.
p.88.
<br />

347.
R.
Reich.
Ibid.
p.87.
<br />

348.
R.
Reich.
Ibid.
p.89.
El
subrayado
es
de
Marta
Harnecker.
<br />

349.
Corporate
headquarters.
<br />

350.
R.
Reich.
Ibid.
p.90.
<br />

- - 121


experim<strong>en</strong>tar
sin
temer
a
que
cualquier
fracaso
obligue
a
un
cambio
total
de
todo
<strong>el</strong>
<br />

proceso
con
<strong>el</strong>
alto
costo
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
implica. 351 
<br />

438.
Por
otra
parte,
<strong>lo</strong>
que
él
l<strong>la</strong>ma
<strong>lo</strong>s
bordes
exteriores
de
<strong>la</strong>
red,
es
decir,
todas
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
subcontratistas
que
fabrican
compon<strong>en</strong>tes
rutinarios,
equipos,
servicios
de
<br />

oficinas,
establec<strong>en</strong>
contratos
para
proveer
o
hacer
determinadas
cosas
por
un
cierto
<br />

tiempo
y
por
un
precio
específico
y
esos
acuerdos
resultan
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
más
<br />

efici<strong>en</strong>tes
que
<strong>el</strong>
control
directo
de
<strong>lo</strong>s
empleados. 352 
<br />

439.
Es
de
interés
anotar
que
a
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
firma
de
automóviles
<br />

Chrysler
producía
directam<strong>en</strong>te
só<strong>lo</strong>
<strong>el</strong>
30%
d<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
de
sus
autos;
<strong>la</strong>
Ford
<strong>el</strong>
50%
y
<strong>la</strong>
<br />

G<strong>en</strong>eral
Motors
compraba
<strong>la</strong>
mitad
de
<strong>lo</strong>s
servicios
de
ing<strong>en</strong>iería
y
diseño
de
<br />

ochoci<strong>en</strong>tas
difer<strong>en</strong>tes
compañías. 353 
<br />

440.
Reich
no
deja
de
reconocer,
sin
embargo,
que
muchas
empresas
se
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
<br />

inclinadas
a
usar
<strong>la</strong>
subcontratación
y
<strong>el</strong>
trabajo
parcial
para
evadir
<strong>el</strong>
pago
de
<strong>lo</strong>s
<br />

b<strong>en</strong>eficios
que
<strong>lo</strong>s
trabajadores
han
conquistado
a
través
de
sus
sindicatos,
pero
<br />

seña<strong>la</strong>
que
no
necesariam<strong>en</strong>te
esto
debe
ocurrir
así.
De
hecho,
hay
países
<strong>en</strong>
que
se
<br />

dan
formas
de
subcontratación
que
respetan
<strong>la</strong>s
conquistas
<strong>la</strong>borales. 354 
<br />

441.
Si
se
compara
<strong>la</strong>
cantidad
de
empresas
que
fueron
creadas
<strong>en</strong>
Estados
Unidos
<strong>en</strong>
<br />

1950
‐que
alcanzó
<strong>la</strong>
cifra
de
nov<strong>en</strong>titrés
mil‐,
con
<strong>la</strong>
cifra
de
<strong>lo</strong>s
últimos
años
de
<strong>la</strong>
<br />

década
d<strong>el</strong>
och<strong>en</strong>ta
‐que
asc<strong>en</strong>dió
a
un
millón
tresci<strong>en</strong>tos
mil‐,
se
puede
hab<strong>la</strong>r
de
una
<br />

verdadera
exp<strong>lo</strong>sión
de
empresas,
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
pequeñas.
Sin
embargo,
Reich
<br />

coincidi<strong>en</strong>do
con
Cast<strong>el</strong>ls
sosti<strong>en</strong>e
que
esto
no
debe
conducirnos
a
afirmar
que
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
grandes
están
si<strong>en</strong>do
reemp<strong>la</strong>zadas
por
pequeñas,
o
a
oponer
manufacturas
<br />

a
servicios.
<br />

442.
Las
grandes
corporaciones
sigu<strong>en</strong>
existi<strong>en</strong>do,
pero
éstas
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
ser
cada
vez
<br />

más
una
excepción
a
<strong>la</strong>
reg<strong>la</strong> 355 
y
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
firmas
más
r<strong>en</strong>tables
es
a
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

351.
Idem.
<br />

352.
R.
Reich.
Ibid.
pp.90‐91.
<br />

353.
R.
Reich.
Ibid.
p.94.
<br />

354.
R.
Reich.
Ibid.
p.91,
nota
2.
<br />

355.
Según
Cast<strong>el</strong>ls,
si
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
<strong>lo</strong>graran
transformar
su
organización
<strong>en</strong>
una
red
articu<strong>la</strong>da
de
c<strong>en</strong>tros
<br />

multifuncionales
de
toma
de
decisiones
(M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.194)
podrían
llegar
a
ser
<br />

una
forma
superior
de
gestión
de
<strong>la</strong>
nueva
economía,
ya
que
si
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
producción
flexible
<strong>en</strong>
sus
múltiples
formas,
<br />

permite
una
rápida
respuesta
de
<strong>la</strong>s
unidades
económicas
al
<strong>en</strong>torno
cambiante,
aum<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
dificultad
de
contro<strong>la</strong>r
<br />

y
corregir
errores
de
articu<strong>la</strong>ción.
Y
considera
que
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
t<strong>en</strong>drían
más
facilidades
para
hacer<strong>lo</strong>
que
<br />

<strong>la</strong>s
redes
fragm<strong>en</strong>tadas
y
desc<strong>en</strong>tralizadas.
<br />

- - 122


conformación
de
empresas
redes,
que
desde
fuera
parec<strong>en</strong>
ser
iguales
a
<strong>lo</strong>
que
eran
<br />

antes,
pero
interiorm<strong>en</strong>te
son
muy
difer<strong>en</strong>tes. 356 
<br />

443.
La
empresa
eje 357 
no
es
ya
más
una
“gran”
empresa,
pero
tampoco
es
una
colección
<br />

de
pequeñas
empresas.
Es
otra
cosa:
una
empresa
red.
Su
c<strong>en</strong>tro
proporciona
una
visión
<br />

estratégica
y
junta
todos
<strong>lo</strong>s
hi<strong>lo</strong>s.
Sin
embargo,
puntos
de
<strong>la</strong>
red
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
autonomía
<br />

sufici<strong>en</strong>te
para
crear
conexiones
con
otras
redes.
No
hay
un
“d<strong>en</strong>tro”
y
un
“fuera”
de
<strong>la</strong>
<br />

corporación,
sino
só<strong>lo</strong>
difer<strong>en</strong>tes
distancias
de
su
c<strong>en</strong>tro
estratégico. 358 
Las
nuevas
<br />

tecno<strong>lo</strong>gías
de
<strong>la</strong>
información
son
decisivas
para
permitir
que
funcione
realm<strong>en</strong>te
un
<br />

mode<strong>lo</strong>
tan
flexible
y
adaptable.
<br />

444.
Por
último,
hay
que
t<strong>en</strong>er
pres<strong>en</strong>te
que
estas
redes
empresariales
adoptan
<br />

distintas
formas
de
acuerdo
a
<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>tornos
constitucionales
y
culturales
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
que
se
<br />

insertan. 359 
<br />

4. LAS EMPRESAS TRANSNACIONALES O REDES GLOBALES<br />

445.
Las
más
poderosas
empresas
de
<strong>la</strong>
era
informacional
organizan
sus
procesos
<br />

operativos
a
esca<strong>la</strong>
mundial,
creando
<strong>lo</strong>
que
Robert
Reich
d<strong>en</strong>omina
<strong>la</strong>
trama
o
red
<br />

g<strong>lo</strong>bal 360 .
El
producto
final
incorpora
compon<strong>en</strong>tes
producidos
<strong>en</strong>
muchos
lugares
<br />

difer<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
mundo,
que
se
<strong>en</strong>samb<strong>la</strong>n
de
acuerdo
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
mercados
<br />

específicos
<strong>en</strong>
una
nueva
forma
de
producción
y
comercialización
más
flexible
y
<br />

personalizada.
<br />

446.
Lo
que
se
comercia
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
naciones
no
son
tanto
<strong>lo</strong>s
productos
terminados,
<br />

sino
especializadas
formas
de
resolver
problemas:
investigación,
diseño,
fabricación;
de
<br />

id<strong>en</strong>tificar
problemas:
marketing,
propaganda,
consultas
al
cli<strong>en</strong>te;
y
de
servicios
de
<br />

consultoría:
financiera,
de
investigación,
legal,
así
como
ciertos
compon<strong>en</strong>tes
y
servicios
<br />

rutinarios,
todos
<strong>lo</strong>s
cuales
se
combinan
para
crear
va<strong>lo</strong>r.
Por
eso
es
muy
difícil
decir
<br />

hoy
qué
parte
d<strong>el</strong>
producto
se
hizo
<strong>en</strong>
qué
lugar. 361 
<br />

447.
Según
Ramonet,
<strong>la</strong>s
empresas
multinacionales
de
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
‐que
<br />

describe
como
pulpos
poseedores
de
múltiples
t<strong>en</strong>tácu<strong>lo</strong>s
pero
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
todos
de
un
<br />

























































<br />

356.
R.
Reich,
The
Work
of
Nations...,
op.cit.
pp.96‐97.
<br />

357.
Core
corporation.
<br />

358.
R.
Reich,
The
Work
of
Nations...,
op.cit.
p.95‐96.
<br />

359.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.222.
<br />

360.
R.
Reich,
The
Work
of
Nations...,
op.cit.
pp.110‐118.
<br />

361.
R.
Reich.
Ibid.
pp.113‐114.
<br />

- - 123


mismo
c<strong>en</strong>tro
situado
<strong>en</strong>
un
determinado
país
y
desde
donde
part<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
estrategia
y
<strong>la</strong>
<br />

toma
de
decisiones‐
han
sido
reemp<strong>la</strong>zadas
por
<strong>la</strong>
actual
empresa
g<strong>lo</strong>bal,
una
<br />

empresa
que
ya
no
ti<strong>en</strong>e
c<strong>en</strong>tro,
un
organismo
sin
cuerpo
y
sin
corazón,
que
no
es
más
<br />

que
una
red
constituida
por
difer<strong>en</strong>tes
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
complem<strong>en</strong>tarios
diseminados
a
través
<br />

d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
y
que
se
articu<strong>la</strong>n
unos
a
otros
según
una
pura
racionalidad
económica,
<br />

obedeci<strong>en</strong>do
a
dos
pa<strong>la</strong>bras
c<strong>la</strong>ves:
r<strong>en</strong>tabilidad
y
productividad.
Así
una
empresa
<br />

francesa
puede
financiarse
<strong>en</strong>
Suiza,
insta<strong>la</strong>r
sus
c<strong>en</strong>tros
de
investigación
<strong>en</strong>
Alemania,
<br />

comprar
sus
máquinas
<strong>en</strong>
Corea
d<strong>el</strong>
Sur,
t<strong>en</strong>er
sus
fábricas
<strong>en</strong>
China 362 ,
e<strong>la</strong>borar
sus
<br />

campañas
de
marketing
y
publicidad
<strong>en</strong>
Italia,
v<strong>en</strong>der
<strong>en</strong>
Estados
Unidos
y
t<strong>en</strong>er
<br />

sociedades
de
capital
mixto
<strong>en</strong>
Po<strong>lo</strong>nia,
Marruecos
o
México. 363 
<br />

448.
Ya
Robert
Reich 364 
había
afirmado
que
‐a
difer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
empresas
<br />

multinacionales
estadounid<strong>en</strong>ses,
que
t<strong>en</strong>ían
su
cuart<strong>el</strong>
g<strong>en</strong>eral
<strong>en</strong>
Estados
Unidos
y
<br />

cuyas
empresas
subsidiarias
situadas
<strong>en</strong>
otros
países
eran
realm<strong>en</strong>te
subsidiarias
y
<br />

obedecían
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
su
empresa
matriz,
y
donde
<strong>la</strong>
propiedad
y
<strong>el</strong>
control
eran
<br />

indiscutiblem<strong>en</strong>te
estadounid<strong>en</strong>ses‐
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
actuales
empresas
altam<strong>en</strong>te
r<strong>en</strong>tables
<br />

organizadas
<strong>en</strong>
forma
de
red
es
im<strong>posible</strong>
una
conducción
vertical
y
una
propiedad
<br />

c<strong>en</strong>tralizada.
El
poder
y
<strong>la</strong>
riqueza,
<strong>en</strong>
lugar
de
conc<strong>en</strong>trarse
<strong>en</strong>
un
país,
pasan
a
manos
<br />

de
<strong>lo</strong>s
grupos
que
han
acumu<strong>la</strong>do
<strong>la</strong>s
habilidades
más
va<strong>lo</strong>radas
<strong>en</strong>
id<strong>en</strong>tificar
y
<br />

resolver
problemas
y
estos
grupos
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
<strong>lo</strong>calizados
<strong>en</strong>
muchos
lugares
d<strong>el</strong>
<br />

mundo. 365 
<br />

449.
En
<strong>la</strong>
producción
a
gran
esca<strong>la</strong>,
se
podía
saber
<strong>el</strong>
lugar
de
orig<strong>en</strong>
de
un
<br />

determinado
producto,
porque
éste
era
realizado
<strong>en</strong>
un
determinado
lugar.
La
<br />

economía
informacional
‐<strong>en</strong>
cambio‐
puede
producir
efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
muchos
<br />

lugares
difer<strong>en</strong>tes:
una
computadora
es
diseñada
<strong>en</strong>
California
y
financiada
<strong>en</strong>
Estados
<br />

Unidos
y
Alemania,
cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
tarjetas
de
memoria
fabricadas
<strong>en</strong>
Corea
d<strong>el</strong>
Sur;
un
<br />

avión
jet
es
diseñado
<strong>en</strong>
Washington
y
Japón,
<strong>en</strong>samb<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>
Seatle,
con
partes
de
<strong>la</strong>
<br />

co<strong>la</strong>
que
provi<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
Canadá
y
otras
partes
de
China
e
Italia,
y
<strong>el</strong>
motor
de
<br />

Ing<strong>la</strong>terra. 366 
De
ahí
que
Reich
hable
de
empresas
ecuménicas. 367 
<br />

























































<br />

362.
Yo
agregaría:
e<strong>la</strong>borar
<strong>lo</strong>s
compon<strong>en</strong>tes
más
s<strong>en</strong>cil<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
empresas
maqui<strong>la</strong>doras
mexicanas
y
<strong>lo</strong>s
<br />

compon<strong>en</strong>tes
más
sofisticados
<strong>en</strong>
c<strong>en</strong>tros
industriales
estadounid<strong>en</strong>ses.
<br />

363.
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
pp.63‐86.
<br />

364.
R.
Reich,
The
Work
of
Nations...,
op.cit.
pp.110‐188.
Ver
<strong>el</strong>
capítu<strong>lo</strong>
10,
donde
proporciona
varios
ejemp<strong>lo</strong>s
que
<br />

ilustran
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
que
ha
sufrido
<strong>el</strong>
proceso
de
producción.
<br />

365.
R.
Reich.
Ibid.
pp.110‐111.
<br />

366.
R.
Reich.
Ibid.
p.112.
<br />

367.
R.
Reich.
Ibid.
p.171.
<br />

- - 124


450.
Estas
opiniones
de
Reich
y
otros
autores
acerca
d<strong>el</strong>
carácter
“ecuménico”,
<br />

“g<strong>lo</strong>bal”
o
“transnacional”
de
<strong>la</strong>s
nuevas
empresas
de
<strong>la</strong>
era
de
<strong>la</strong>
información
han
sido
<br />

objeto
de
mucho
debate.
<br />

451.
Según
Chesnais,
jamás
se
ha
llegado
a
un
acuerdo
<strong>en</strong>tre
investigadores
ni
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>la</strong>s
organizaciones
internacionales
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
se
refiere
a
<strong>la</strong>
definición
de
<strong>lo</strong>
que
es
una
<br />

empresa
o
firma
multinacional,
l<strong>la</strong>mada
también
transnacional
‐termino<strong>lo</strong>gía
usada
<br />

por
<strong>el</strong>
C<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>s
Naciones
Unidas
sobre
<strong>la</strong>s
Sociedades
Transnacionales‐. 368 
<br />

452.
Nos
parece
importante
incluir
aquí
<strong>la</strong>s
definiciones
que
<strong>el</strong>
autor
proporciona
<strong>en</strong>
<br />

su
libro,
La
mundialización
d<strong>el</strong>
capital
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
publicado 369 
y
cómo
estas
<br />

empresas
han
ido
evolucionando
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
<strong>la</strong>s
últimas
décadas.
<br />

453.
La
primera
definición
ampliam<strong>en</strong>te
utilizada
fue
<strong>la</strong>
de
R.
Vernon,
para
qui<strong>en</strong>
una
<br />

firma
multinacional
era
una
gran
firma
que
t<strong>en</strong>ía
filiales
industriales
<strong>en</strong>
al
m<strong>en</strong>os
seis
<br />

países,
aunque
muy
pronto
<strong>el</strong>
criterio
se
redujo
a
dos
y
más
tarde
a
una
so<strong>la</strong>
filial. 370 
<br />

454.
El
c<strong>en</strong>tro
dedicado
al
estudio
de
<strong>la</strong>s
empresas
transnacionales
de
<strong>la</strong>
ONU,
<br />

sosti<strong>en</strong>e
que
a
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta
había
tri<strong>en</strong>tisiete
mil
firmas
multinacionales
<br />

con
dosci<strong>en</strong>tas
seis
mil
filiales.
El
World
Investm<strong>en</strong>t
Report
(WIR),
<strong>en</strong>
su
informe
de
<br />

1996,
que
usa
datos
de
1994,
seña<strong>la</strong>,
por
su
parte,
que
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>
grupos
más
<br />

transnacionalizados,
que
correspond<strong>en</strong>
con
muy
pequeñas
variaciones
a
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>
más
<br />

transnacionalizados
d<strong>el</strong>
estudio
de
<strong>la</strong>
ONU,
conc<strong>en</strong>traban
<strong>en</strong>
esa
fecha
un
tercio
d<strong>el</strong>
<br />

total
mundial
de
<strong>la</strong>
inversión
directa
extranjera,
situación
que
se
mant<strong>en</strong>ía
desde
hacía
<br />

cinco
años,
posey<strong>en</strong>do
activos
por
un
va<strong>lo</strong>r
acumu<strong>la</strong>do
de
tres
mil
ochoci<strong>en</strong>tos
mil<strong>lo</strong>nes
<br />

de
dó<strong>la</strong>res,
de
<strong>lo</strong>s
cuales
<strong>el</strong>
40%
estaba
situado
fuera
d<strong>el</strong>
país
de
orig<strong>en</strong>.
Entre
<strong>lo</strong>s
grupos
<br />

más
transnacionalizados
estaban
<strong>lo</strong>s
grupos
de
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ectrónica
y
d<strong>el</strong>
automóvil. 371 
Esos
<br />

mismos
nombres,
con
pequeñas
difer<strong>en</strong>cias,
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lista
de
<strong>la</strong>
revista
<br />

Fortune
y
figuran
al
<strong>la</strong>do
de
<strong>lo</strong>s
grandes
bancos
e
instituciones
financieras,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mil
<br />

primeros
grupos
mundiales
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
inv<strong>en</strong>tario
de
<strong>la</strong>
revista
Business
Week.
<br />

455.
En
base
a
un
estudio
de
estas
firmas
C.A.
Michalet
propuso
<strong>la</strong>
sigui<strong>en</strong>te
<br />

definición:
una
firma
multinacional
es
una
empresa
(o
grupo 372 )
a
m<strong>en</strong>udo
de
gran
<br />

























































<br />

368.
Este
c<strong>en</strong>tro
ha
seguido
durante
veinte
años
su
evolución.
<br />

369.
La
mondialisation
du
capital,
París,
Syros,
1997,
versión
actualizada
y
ampliada.
<br />

370.
Ibid.
pp.92‐93.
<br />

371.
Ibid.
p.94.
<br />

372.
Se
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
por
grupo
un
conjunto
formado
por
una
sociedad
madre
(l<strong>la</strong>mada
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
“holding”
d<strong>el</strong>
<br />

grupo)
y
<strong>la</strong>s
sociedades
filiales
co<strong>lo</strong>cadas
bajo
su
control.
La
sociedad
madre
es
ante
todo
un
c<strong>en</strong>tro
de
decisión
<br />

financiera,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>s
sociedades
co<strong>lo</strong>cadas
bajo
su
control
no
son,
<strong>la</strong>
mayor
parte
d<strong>el</strong>
tiempo,
sino
sociedades
<br />

- - 125


tamaño,
que,
parti<strong>en</strong>do
de
una
base
nacional
a
insta<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
extranjero
varias
filiales
<br />

<strong>en</strong>
muchos
países,
con
una
estrategia
y
una
organización
concebida
a
niv<strong>el</strong>
mundial. 373 
<br />

456.
Esta
definición
sigue
si<strong>en</strong>do
actualm<strong>en</strong>te
útil
desde
varios
puntos
de
vista,
<strong>en</strong>
<br />

opinión
de
Chesnais:
primero,
recuerda
que
estas
empresas
han
com<strong>en</strong>zado
por
ser
<br />

grandes
firmas
a
niv<strong>el</strong>
nacional,
como
resultado
de
procesos
de
conc<strong>en</strong>tración
y
<br />

c<strong>en</strong>tralización
d<strong>el</strong>
capital
más
o
m<strong>en</strong>os
<strong>la</strong>rgos
y
complejos,
y
que
a
m<strong>en</strong>udo
se
<br />

diversifican
antes
de
internacionalizarse;
segundo,
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
un
orig<strong>en</strong>
nacional,
de
<br />

tal
manera
que
su
competitividad
dep<strong>en</strong>de
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
y
debilidades
de
su
base
<br />

nacional
y
d<strong>el</strong>
apoyo
que
le
otorgue
<strong>el</strong>
estado; 374 
tercero,
que
muy
a
m<strong>en</strong>udo
<strong>la</strong>
firma
es
<br />

un
grupo
que
adopta
<strong>la</strong>
forma
de
holding
internacional;
y
cuarto,
que
ese
grupo
se
<br />

desp<strong>la</strong>za
a
niv<strong>el</strong>
mundial
y
posee
estrategias
y
una
organización
para
hacer<strong>la</strong>s
<br />

efectivas. 375 
<br />

457.
Según
Michalet,
hasta
mediados
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
estas
empresas
multinacionales
<br />

ponían
<strong>en</strong>
práctica
tres
estrategias
difer<strong>en</strong>tes:
primero:
<strong>la</strong>s 
 estrategias
de
<br />

aprovisionami<strong>en</strong>to,
características
de
<strong>la</strong>s
empresas
multinacionales
d<strong>el</strong>
sector
<br />

primario,
especializadas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
integración
vertical
aguas
arriba
de
recursos
mineros,
<br />

<strong>en</strong>ergéticos
o
agríco<strong>la</strong>s
situados
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
antiguos
países
co<strong>lo</strong>niales
o
semico<strong>lo</strong>niales,
<br />

l<strong>la</strong>mados
más
tarde
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo;
segundo,
<strong>la</strong>s
estrategias
de
mercado,
<br />

que
implican
<strong>el</strong>
establecimi<strong>en</strong>to
de
“filiales
de
<strong>en</strong><strong>la</strong>ce” 376 ;
y
tercero,
<strong>la</strong>s
estrategias
de
<br />

“producción
racionalizada”,
es
decir,
de
producción
integrada
internacionalm<strong>en</strong>te
<br />

mediante
<strong>el</strong>
establecimi<strong>en</strong>to
de
“filiales
taller” 377 .
<br />












































































































































































<br />

exp<strong>lo</strong>tadoras
(F.
Morin,
La
structure
financière
du
capitalisme
français,
Calmann‐lévy,
París,
1974,
citado
por
<br />

F.Chesnais,
Ibid.
p.96.
<br />

373.
C.
A.
Michalet,
Le
capitalism
mondial,
PUF,
París,
1985,
citado
por
F.
Chesnais,
Ibid.
p.94.
<br />

374.
De
hecho,
de
<strong>la</strong>s
dieciocho
más
grandes
corporaciones
mundiales
‐aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
cuyo
patrimonio
se
<strong>el</strong>eva
por
sobre
<br />

<strong>lo</strong>s
60
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res‐
diez
correspond<strong>en</strong>
a
empresas
con
asi<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
Estados
Unidos,
incluy<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s
a
<strong>la</strong>
<strong>la</strong>
G<strong>en</strong>eral
Electric,
<strong>la</strong>
Coca
Co<strong>la</strong>,
<strong>la</strong>
Exxon,
<strong>la</strong>
AT&T,
<strong>la</strong>
Phillip
Morris
y
<strong>la</strong>
Merk.
(Datos
obt<strong>en</strong>idos
d<strong>el</strong>
<br />

artícu<strong>lo</strong>
El
reinado
de
<strong>la</strong>s
grandes
corporaciones
de
<strong>la</strong>
revista
Bussines
Week
d<strong>el</strong>
22
de
junio
de
1996,
citado
por
<br />

Rafa<strong>el</strong>
Agacino,
<strong>en</strong>
La
anatomía
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
y
de
<strong>la</strong>
integración
económica,
Santiago
de
Chile,
17
de
abril
<br />

de
1997,
p.6).
Por
esta
razón
Cast<strong>el</strong>ls
aboga
por
no
utilizar
<strong>el</strong>
término
de
empresa
transnacional,
si
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
se
<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
que
estas
empresas
puedan
trasc<strong>en</strong>der
su
orig<strong>en</strong>
nacional.
Según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
<br />

transnacionales
sigu<strong>en</strong>
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
mucho
de
sus
bases
nacionales.
<br />

375.
F.
Chesnais,
La
mondialisation...,
op.cit.
pp.95‐96.
<br />

376.
Chesnais
hab<strong>la</strong>
de
“filiales
re<strong>la</strong>is”
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
marco
de
<strong>lo</strong>
que
Porter
(1986)
l<strong>la</strong>ma
<strong>en</strong>foque
“multidoméstico”
<br />

(Ibid.
p.96).
<br />

377
“Filiales
at<strong>el</strong>ier”.
<br />

- - 126


458.
Según
Chesnais,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
po<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
Tríada 378 
‐Estados
Unidos,
Unión
Europea
y
<br />

Japón‐
ha
habido
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
<strong>la</strong>
fusión
de
<strong>la</strong>s
estrategias
de
mercado
y
de
<br />

racionalización
de
<strong>la</strong>
producción
por
parte
de
<strong>la</strong>s
empresas
multinacionales,
adoptando
<br />

éstas
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
forma
de
filial
taller.
A
su
vez,
esta
forma
de
filial
ti<strong>en</strong>de
<br />

cada
vez
más
a
formar
parte
de
un
conjunto
más
amplio,
donde
<strong>la</strong>s
fronteras
son
<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
muy
difíciles
de
determinar
con
precisión. 379 
<br />

459.
Diez
años
más
tarde,
a
mediados
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta,
Michalet
anunciaba
<strong>la</strong>
<br />

emerg<strong>en</strong>cia
de
una
cuarta
estrategia,
<strong>la</strong>
estrategia
“tecno­financiera”
que
seña<strong>la</strong>
<strong>el</strong>
<br />

paso
de
<strong>la</strong>s
actividades
de
<strong>la</strong>s
firmas
extranjeras
de
<strong>la</strong>
producción
material
directa
<br />

hacia
<strong>el</strong>
otorgami<strong>en</strong>to
de
servicios.
La
base
de
su
competitividad
está
ahora
fundada
<strong>en</strong>
<br />

su
“saber
hacer” 380 
e
investigación
y
desarrol<strong>lo</strong>
(ID)
[...].
Su
nueva
fuerza
reside
<strong>en</strong>
su
<br />

capacidad
de
montar
“operaciones
complejas”
[que]
exigirán
combinar
operadores
que
<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
horizontes
muy
diversos:
empresas
industriales,
sociedades
de
ing<strong>en</strong>iería,
<br />

bancas
internacionales,
organismos
multi<strong>la</strong>terales
de
financiami<strong>en</strong>to.
Entre
éstos
habrá
<br />

algunos
<strong>lo</strong>cales,
otros
extranjeros
y
otros
t<strong>en</strong>drán
un
status
internacional. 381 
<br />

460.
Se
trata
de
“multinacionales
de
nuevo
esti<strong>lo</strong>”.
Lo
que
<strong>la</strong>s
caracteriza
<br />

principalm<strong>en</strong>te
es
<strong>la</strong>
naturaleza
y
<strong>la</strong>
forma
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
que
establece
con
otras
<br />

empresas
o
<strong>lo</strong>
que
se
ha
l<strong>la</strong>mado
aquí:
empresa
red. 382 
<br />

461.
Según
Cast<strong>el</strong>ls,
<strong>la</strong>
evolución
de
<strong>la</strong>s
formas
organizativas
va
de
<strong>la</strong>s
empresas
<br />

multinacionales
a
<strong>lo</strong>
que
él
d<strong>en</strong>omina
<strong>el</strong>
“proyecto
empresarial
repres<strong>en</strong>tado
por
una
<br />

red” 383 .
La
unidad
operativa
actual
ya
no
sería
una
empresa
concreta
o
grupo
de
<br />

empresas
sino
una
red. 384 
<br />

























































<br />

378.
Sobre
<strong>la</strong>
Tríada,
ver
diagramas
de
Cast<strong>el</strong>ls,
<strong>en</strong>
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op
cit.
pp.128‐129.
<br />

379.
F.
Chesnais,
La
mondialisation...,
op.cit.
p.96.
<br />

380.
“Savoir
faire”
o
“know
how”.
<br />

381.
Michalet,
Le
capitalism
mondial,
PUF,
Paris,
1985,
pp.59‐60,
citado
por
F.
Chesnais,
La
mondialisation...,
<br />

op.cit.
p.98
<br />

382.
Ibid.
pp.98‐99.
<br />

383.
Cast<strong>el</strong>ls
afirma
que
<strong>la</strong>s
d<strong>en</strong>ominadas
“transnacionales”
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>
más
al
mundo
de
<strong>la</strong>
repres<strong>en</strong>tación
mítica
<br />

(M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.220).
<br />

384.
Ibid.
p.193.
<br />

- - 127


IV. LA GLOBALIZACIÓN, UNA NUEVA FASE DE INTERNACIONALIZACIÓN<br />

DEL CAPITAL<br />

1. LA GLOBALIZACIÓN, ¿UN MITO?<br />

462.
Luego
de
haber
analizado
<strong>lo</strong>s
cambios
producidos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
y
especialm<strong>en</strong>te
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
a
partir
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta,
podemos
constatar
que
<strong>la</strong>
<br />

vocación
“internacional”
d<strong>el</strong>
capital
‐ya
seña<strong>la</strong>da
por
Marx
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
pasado 385 ‐
se
<br />

hace
hoy
cada
vez
más
evid<strong>en</strong>te.
<br />

463.
Muchos
autores
han
l<strong>la</strong>mado
g<strong>lo</strong>balización
o
mundialización
a
<strong>la</strong>s
nuevas
<br />

características
que
adopta
esta
internacionalización
d<strong>el</strong>
capital.
<br />

464.
Sin
embargo,
éste
es
un
término
que
ha
sido
puesto
<strong>en</strong>
te<strong>la</strong>
de
juicio
por
varios
<br />

investigadores.
A
<strong>la</strong>
raíz
de
este
cuestionami<strong>en</strong>to
está
<strong>el</strong>
uso
interesado
que
han
hecho
<br />

de
él
<strong>lo</strong>s
grupos
dominantes
a
niv<strong>el</strong>
mundial
y
sus
ideó<strong>lo</strong>gos.
A
nombre
de
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>balización
se
pret<strong>en</strong>de
hacer
creer
que
estamos
sometidos
a
<strong>la</strong>
acción
de
fuerzas
<br />

económicas
g<strong>lo</strong>bales
incontro<strong>la</strong>bles,
paralizando
así
<strong>la</strong>s
iniciativas
nacionales,
que
pasan
<br />

a
a
ser
calificadas
de
ineficaces,
sin
mayor
discusión.
Su
m<strong>en</strong>saje
c<strong>en</strong>tral
es
que
<strong>la</strong>s
<br />

políticas
nacionales
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
someterse
a
<strong>lo</strong>s
imperativos
de
<strong>la</strong>
“nueva
economía
<br />

g<strong>lo</strong>bal”.
Cualquier
desvío
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
a
<strong>lo</strong>s
supuestos
cons<strong>en</strong>sos
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
es
<br />

tachado
inmediatam<strong>en</strong>te
como
inviable
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
criterios
y
sanciones
de
<strong>lo</strong>s
mercados
<br />

internacionales,
vistos
como
todopoderosos. 386 
<br />

465.
Según
Pau<strong>lo</strong>
Nogueira,
se
estableció
así
una
versión
simplificada
e
intimidatoria
<br />

de
<strong>la</strong>s
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
económicas
internacionales
que
sirve
a
<strong>lo</strong>s
grupos
y
naciones
que
se
<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dirección
d<strong>el</strong>
proceso
de
internacionalización
d<strong>el</strong>
capital.
La
<br />

g<strong>lo</strong>balización
se
utiliza
también
<strong>en</strong>
una
especie
de
disculpa
para
todo,
una
explicación
<br />

fácil
para
todo
<strong>lo</strong>
que
ocurre
de
negativo
<strong>en</strong>
un
país. 387 
A
<strong>el</strong><strong>la</strong>
se
atribuye
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
<br />

d<strong>el</strong>
desempleo,
<strong>el</strong>
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
y
muchas
otras
cosas.
<br />

466.
El
combate
ideológico
contra
este
uso
int<strong>en</strong>cionado
d<strong>el</strong>
término
“g<strong>lo</strong>balización”
<br />

ha
conducido
a
algunos
autores
a
afirmar
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
es
un
mito.
Entre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<br />

están
Paul
Hirst
y
Grahame
Thompson.
Chesnais
considera
que
su
libro:
<br />

























































<br />

385.
El
capital
‐decía
Marx‐
[...]
debe
t<strong>en</strong>der
[...]
a
conquistar
toda
<strong>la</strong>
Tierra
como
su
mercado
[...]
a
reducir
a
un
<br />

mínimo
de
tiempo
[...]
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
un
lugar
a
otro
(Elem<strong>en</strong>tos
fundam<strong>en</strong>tales
para
<strong>la</strong>
crítica
de
<strong>la</strong>
<br />

Economía
Política
(borrador)
1857­1858,
Vol.2,

Sig<strong>lo</strong>
XXI
editora,
3ªed.
octubre
1972,

p.31).
<br />

386.
Refer<strong>en</strong>cia
al
libro
de
Hirst
y
Thompson,
G<strong>lo</strong>balization
in
Question:
The
International
Economy
and
the
<br />

possibilities
of
Governance,
Polity
Press,
Cambridge,
R‐U,
1996,
citado
por
Pau<strong>lo</strong>
Nogueira
Batista
Jr.,
Mitos
da
<br />

“g<strong>lo</strong>balizaçao”,
Ed.
Pedex,
Sao
Pau<strong>lo</strong>,
1998,
p.9.
<br />

387.
P.
Nogueira,
Idem.
<br />

- - 128


Cuestionando
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización:
La
economía
internacional
y
<strong>la</strong>s
posibilidades
de
<br />

gobierno, 388 
publicado
<strong>en</strong>
1996,
más
que
esc<strong>la</strong>recer,
siembra
confusión. 389 
<br />

467.
Estos
autores
se
basan
<strong>en</strong>
cinco
argum<strong>en</strong>tos,
algunos
de
<strong>lo</strong>s
cuales
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
base
<br />

empírica
y
otros
son
meros
postu<strong>la</strong>dos:
primero,
<strong>la</strong>
internacionalización
actual
ti<strong>en</strong>e
<br />

preced<strong>en</strong>tes 390 ;
segundo,
<strong>la</strong>s
multinacionales
verdaderam<strong>en</strong>te
g<strong>lo</strong>bales
son
poco
<br />

numerosas,
<strong>la</strong>
mayor
parte
ti<strong>en</strong>e
todavía
una
fuerte
base
nacional;
tercero,
<strong>la</strong>
mayor
<br />

parte
de
<strong>la</strong>s
inversiones
directas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
extranjero
se
conc<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<br />

industriales
avanzados
y
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
permanece,
salvo
escasas
excepciones,
<br />

marginalizado;
cuarto,
todo
<strong>el</strong>
flujo
de
capitales
se
conc<strong>en</strong>tra
sobre
<strong>la</strong>
Tríada;
y
<br />

quinto,
<strong>la</strong>s
principales
pot<strong>en</strong>cias
económicas
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>
posibilidad
de
ejercer
<br />

fuertes
presiones
sobre
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
y
otros
mecanismos
económicos. 391 
<br />

468.
Según
Chesnais,
<strong>lo</strong>s
puntos
dos,
tres
y
cuatro
son
irrefutables,
pero
esto
no
<br />

cuestionaría
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
un
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización;
<strong>lo</strong>
que
ocurre
es
que
<strong>el</strong>
<br />

término
“mundialización”,
que
<strong>en</strong>uncia
una
filiación
con
<strong>la</strong>
teoría
francesa
de
<strong>la</strong>
<br />

internacionalización
d<strong>el</strong>
capital
[y]
que
corresponde
a
<strong>la</strong>
substancia
d<strong>el</strong>
término
<br />

ang<strong>lo</strong>­sajón
“g<strong>lo</strong>balization”
no
se
refiere
só<strong>lo</strong>
a
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
que
interesan
a
toda
<strong>la</strong>
<br />

sociedad
humana,
a
todo
<strong>el</strong>
mundo,
sino
también
a
<strong>lo</strong>s
procesos
que
se
caracterizan
por
<br />

ser
“g<strong>lo</strong>bales”
únicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
perspectiva
estratégica
de
un
“ag<strong>en</strong>te
económico”
o
de
<br />

un
“actor
social”. 392 
<br />

469.
Só<strong>lo</strong>
se
puede
hab<strong>la</strong>r
de
g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
este
último
s<strong>en</strong>tido,
es
decir,
<br />

exclusivam<strong>en</strong>te
desde
<strong>la</strong>
óptica
de
un
capital
altam<strong>en</strong>te
c<strong>en</strong>tralizado
y
conc<strong>en</strong>trado. 393 
<br />

Lo
que
estamos
vivi<strong>en</strong>do
es
<strong>lo</strong>
que
él
d<strong>en</strong>omina
un
proceso
de
“mundialización
d<strong>el</strong>
<br />

capital”.
<br />

470.
Los
puntos
refutables
de
<strong>la</strong>
argum<strong>en</strong>tación
de
Hirst
y
Thompson
serían
<strong>el</strong>
<br />

primero
y
<strong>el</strong>
quinto.
Chesnais
opina
que
sost<strong>en</strong>er
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
pasado
hubo
más
<br />

internacionalización
que
hoy,
refleja
<strong>la</strong>
ins<strong>en</strong>sibilidad
de
<strong>lo</strong>s
autores
ante
<strong>lo</strong>s
cambios
<br />

























































<br />

388.
G<strong>lo</strong>balization
in
Question:
The
International
Economy
and
the
possibilities
of
Governance,
Polity
Press,
<br />

Cambridge,
R‐U,
1996,
citado
por
Chesnais,
La
mondialisation...,
op.cit.
p.23.
<br />

389.
Idem.
Entre
otros
autores
podría
agregarse
a
Pau<strong>lo</strong>
Nogueira
y
su
libro
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
citado.
<br />

390.
Estos
autores
llegan
a
decir
que
<strong>la</strong>
economía
actual
es
m<strong>en</strong>os
abierta
y
m<strong>en</strong>os
integrada
que
<strong>la</strong>
que
prevaleció
<br />

<strong>en</strong>tre
1870
y
1914.
<br />

391.
F.
Chesnais,
La
mondialisation...,
op.cit.
pp.
23‐25.
<br />

392.
Ibid.
p.28.
<br />

393.
Idem.
<br />

- - 129


cualitativos
que
han
ocurrido;
esa
afirmación
negaría
<strong>la</strong>
irreversibilidad
de
muchos
de
<br />

<strong>lo</strong>s
cambios
estructurales
que
acompañan
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
d<strong>el</strong>
capitalismo. 394 
<br />

471.
Por
otra
parte,
decir
que
<strong>la</strong>s
formas
institucionales
de
constitución
y
de
gestión
d<strong>el</strong>
<br />

capital
conc<strong>en</strong>trado
­sociedades
transnacionales,
“fondos
mutuales”
o
fondos
de
p<strong>en</strong>sión­
<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
estrategia
g<strong>lo</strong>bal,
es
decir,
que
se
desp<strong>la</strong>zan
a
todos
<strong>lo</strong>s
lugares
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
<br />

donde
se
puede
<strong>lo</strong>grar
una
r<strong>en</strong>tabilidad
fácil,
no
equivale,
de
ninguna
manera
a
decir
<br />

que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
“no
t<strong>en</strong>drían
nacionalidad”
[...]
o
que
actuarían
<strong>en</strong>
un
mundo
<strong>en</strong>
que
“<strong>la</strong>s
<br />

fronteras
no
tuvies<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>tido”
[...].
Por
<strong>el</strong>
contrario,
<strong>la</strong>s
sociedades
l<strong>la</strong>madas
<br />

“transnacionales”
sigu<strong>en</strong>
si<strong>en</strong>do,
salvo
algunas
raras
excepciones,
grupos
industriales
<br />

adosados
a
un
estado
preciso,
bebi<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
d<strong>el</strong>
sistema
tecnológico
<br />

nacional.
<br />

472.
El
investigador
francés
considera
‐punto
de
vista
que
yo
comparto
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te‐
<br />

que
afirmar
que
no
hay
nada
nuevo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
termina
por
ocultar
<br />

gravem<strong>en</strong>te
muchos
de
<strong>lo</strong>s
cambios
cualitativos
que
han
ocurrido
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
últimas
dos
<br />

décadas:
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
formas
de
organización
y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
modos
de
gestión
de
<strong>lo</strong>s
grupos,
así
como
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
que
establec<strong>en</strong>
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
oligopolio
mundial;
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

recomposiciones
profundas
que
han
interv<strong>en</strong>ido
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
va<strong>lo</strong>rización
d<strong>el</strong>
capital
­<strong>la</strong>
<br />

“regionalización
contin<strong>en</strong>tal”,
<strong>la</strong>s
“nuevas
formas
de
inversión”,
<strong>la</strong>s
des<strong>lo</strong>calizaciones
sin
<br />

inversiones
directas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
extranjero­;
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
cambios
tecnológicos
que
han
conducido
a
<br />

modificaciones
no
despreciables
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
id<strong>en</strong>tidad
exacta
de
<strong>lo</strong>s
países
marginalizados. 395 
<br />

473.
A
<strong>la</strong>
pregunta
de
si
hay
algo
nuevo
que
permita
p<strong>en</strong>sar
que
se
ha
dado
un
salto
<br />

cualitativo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
economía
mundial,
creo
<strong>en</strong>tonces,
como
Chesnais,
<br />

que
<strong>la</strong>
respuesta
debe
ser
afirmativa
y
para
fundam<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>
quisiera
det<strong>en</strong>erme
<strong>en</strong>
dos
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
que
me
parec<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
más
r<strong>el</strong>evantes.
<br />

474.
El
capital,
hoy,
no
só<strong>lo</strong>
se
tras<strong>la</strong>da
a
<strong>lo</strong>s
lugares
más
alejados
d<strong>el</strong>
mundo
‐como
<strong>lo</strong>
<br />

ha
hecho
ya
desde
<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XVI 396 ‐,
sino
que
es
capaz
de
funcionar
como
una
unidad
<strong>en</strong>
<br />

tiempo
real
a
esca<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>netaria.
Cantidades
fabu<strong>lo</strong>sas
de
dinero
‐miles
de
mil<strong>lo</strong>nes
<br />

de
dó<strong>la</strong>res‐
se
transan
<strong>en</strong>
segundos
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
circuitos
<strong>el</strong>ectrónicos
que
un<strong>en</strong>
al
mundo
de
<br />

<strong>la</strong>s
finanzas.
Se
trata
de
un
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
nuevo
que
só<strong>lo</strong>
comi<strong>en</strong>za
a
ser
<strong>posible</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

últimas
décadas
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
gracias
a
<strong>la</strong>
nueva
infraestructura
proporcionada
por
<strong>la</strong>s
<br />

























































<br />

394.
Ibid.
p.26.
<br />

395.
Ibid.
p.25.
Sobre
todas
estas
nuevas
formas
ver
<strong>lo</strong>s
capítu<strong>lo</strong>s
4
al
11
de
este
libro,
pp.91‐286.
<br />

396.
El
proceso
de
mundialización
d<strong>el</strong>
capital
o
acumu<strong>la</strong>ción
de
capital
<strong>en</strong>
todo
<strong>el</strong>
mundo
ha
existido
<strong>en</strong>
Occid<strong>en</strong>te
al
<br />

m<strong>en</strong>os
desde
<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XVI
como
nos
<strong>en</strong>señaron
Fernand
Braud<strong>el</strong>
e
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein
(Sobre
este
tema
ver
<br />

capítu<strong>lo</strong>
2:
Las
economías‐mundo,
<strong>en</strong>
Octavio
Ianni,
Teorías
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1996,
<br />

pp.13‐30).
<br />

- - 130


tecno<strong>lo</strong>gías
de
<strong>la</strong>
información
y
<strong>la</strong>
comunicación 397 
y
a
<strong>la</strong>s
nuevas
condiciones
<br />

institucionales
que
hac<strong>en</strong>
<strong>posible</strong>
ese
gran
desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to
de
capitales,
al
<strong>el</strong>iminarse
<br />

<strong>la</strong>s
trabas
imp<strong>la</strong>ntadas
luego
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial. 398 
Este
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
toma
un
<br />

impulso
cada
vez
mayor
con
<strong>la</strong>
desagregación
d<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>que
soviético
y
<strong>lo</strong>s
cambios
<br />

económicos
llevados
ade<strong>la</strong>nte
por
esos
países.
El
mundo
puede
funcionar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

actualidad
cada
vez
más
como
una
unidad
operativa
única,
como
un
mercado
g<strong>lo</strong>bal
<br />

de
capitales.
<br />

2. LA INTERNACIONALIZACIÓN DEL PROCESO PRODUCTIVO<br />

475.
Pero
más
allá
d<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>s
finanzas,
sobre
<strong>el</strong>
que
volveremos,
algo
<br />

cualitativam<strong>en</strong>te
nuevo
ha
ocurrido
también
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>
producción:
<strong>la</strong>
<br />

internacionalización
d<strong>el</strong>
propio
proceso
de
producción,
es
decir,
<strong>la</strong>
fabricación
de
<br />

difer<strong>en</strong>tes
partes
d<strong>el</strong>
producto
final
<strong>en</strong>
diversos
lugares
geográficos. 399 
Y
esto
mismo
ha
<br />

ocurrido
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
área
de
muchos
servicios.
Este
desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to
o
re<strong>lo</strong>calización
d<strong>el</strong>
<br />

proceso
productivo
y
de
<strong>lo</strong>s
servicios,
ha
determinado
que
muchos
procesos
se
<br />

desp<strong>la</strong>c<strong>en</strong>
hacia
<strong>lo</strong>s
países
que
ofrec<strong>en</strong>
v<strong>en</strong>tajas
comparativas,
determinando
que
<strong>lo</strong>s
<br />

más
int<strong>en</strong>sivos
<strong>en</strong>
mano
de
obra
se
<strong>lo</strong>calic<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
sur
donde
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<br />

mano
de
obra
más
barata.
Y
esto,
a
su
vez,
ha
provocado
una
gran
difusión
de
<strong>la</strong>s
<br />

re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
de
producción
que
desp<strong>la</strong>zan
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
pre‐capitalistas
<br />

allí
donde
se
insta<strong>la</strong>
<strong>el</strong>
capital
transnacional. 400 
<br />

476.
Finalm<strong>en</strong>te,
no
se
debe
olvidar
que
<strong>lo</strong>
que
hoy
se
g<strong>lo</strong>baliza
es
precisam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
<br />

forma
capitalista
de
exp<strong>lo</strong>tación.
Esta
adopta
diversas
modalidades
según
<strong>el</strong>
grado
de
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>lo</strong>s
países.
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
más
desarrol<strong>la</strong>dos
<strong>lo</strong>s
avances
de
<strong>la</strong>
<br />

revolución
tecnológica
son
evid<strong>en</strong>tes
y
hac<strong>en</strong>
p<strong>en</strong>sar
a
algunos
autores
que
ya
se
ha
<br />

























































<br />

397.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.120.
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
permit<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
capitales
vayan
y
<br />

v<strong>en</strong>gan
<strong>en</strong>tre
economías
<strong>en</strong>
un
tiempo
muy
corto,
de
modo
que
éstos
y,
por
tanto,
<strong>lo</strong>s
ahorros
y
<strong>la</strong>
inversión,
están
<br />

interconectados
<strong>en</strong>
todo
<strong>el</strong>
mundo,
de
<strong>lo</strong>s
bancos
a
<strong>lo</strong>s
fondos
de
p<strong>en</strong>siones,
mercados
bursátiles
y
cambios
de
<br />

divisas
(Idem).
<br />

398.
Especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Europa.
(F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.20.
<br />

399.
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
y
formas
de
organización
d<strong>el</strong>
proceso
de
trabajo
facilitan
<strong>la</strong>
desc<strong>en</strong>tralización
<strong>en</strong>
todo
<strong>el</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>bo
terráqueo,
de
complejos
procesos
productivos
simultáneos
a
<strong>la</strong>
c<strong>en</strong>tralización
de
<strong>la</strong>
toma
de
decisiones
y
<br />

administración
de
<strong>la</strong>
producción
mundial.
[...]
(William
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso
sobre
<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo:
una
ag<strong>en</strong>da
transnacional
<strong>en</strong>
Nicaragua,
<strong>en</strong>
revista
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
Propio
Nº3,
<br />

Managua,
Nicaragua,
<strong>en</strong>ero‐abril,
1997,
p.200).
En
<strong>el</strong>
mismo
s<strong>en</strong>tido,
Rafa<strong>el</strong>
Agacino
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<br />

sería
una
fase
superior
de
<strong>la</strong>
internacionalización
d<strong>el</strong>
capital
que
surge
cuando
<strong>la</strong>
internacionalización
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
aparece
como
forma
orgánica
de
funcionami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
proceso
de
va<strong>lo</strong>rización.
(R.
Agacino,
La
<br />

anatomía
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización...,
op.cit.
p.9).
Ver
también:
Octavio
Ianni,
Capítu<strong>lo</strong>
3:
La
internacionalización
d<strong>el</strong>
<br />

capital,
<strong>en</strong>
Teorías
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización...,
op.cit.
pp.31‐43.
<br />

400.
W.
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso...,
op.cit.
p.200.
Digo
“allí
donde”
porque
puede
ocurrir
que
se
trate
de
<br />

verdaderos
<strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves.
<br />

- - 131


llegado
a
una
etapa
post‐industrial
y
hasta
post‐capitalista 401 ,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
escaso
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>ormes
masas
de
trabajadores
se
están
recién
integrando
al
sistema
<br />

capitalista
de
producción.
<br />

477.
Estudiar
<strong>la</strong>
forma
desigual
<strong>en</strong>
que
se
da
este
proceso
de
exp<strong>lo</strong>tación
hoy
es
una
<br />

de
nuestras
tareas
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.
<br />

3. EL CAPITAL FINANCIERO: SU PAPEL PROTAGÓNICO<br />

478.
Esta
nueva
fase
de
<strong>la</strong>
economía
mundial
se
caracteriza
por
<strong>la</strong>
expansión
<br />

absolutam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>orme
de
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
internacionales. 402 
El
estancami<strong>en</strong>to
<br />

económico
y
<strong>la</strong>
disminución
de
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancia
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
lleva
a
<strong>lo</strong>s
capitales
a
<br />

desp<strong>la</strong>zarse
a
<strong>la</strong>
esfera
especu<strong>la</strong>tiva,
donde
aseguran
una
tasa
de
ganancia
mayor.
Se
<br />

abre
un
nuevo
cic<strong>lo</strong>
caracterizado,
más
que
nunca,
por
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
<br />

transacciones
financieras
puram<strong>en</strong>te
especu<strong>la</strong>tivas
y
parasitarias.
<br />

479.
A
mediados
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta
‐según
datos
de
Therborn‐
<strong>en</strong>
un
só<strong>lo</strong>
día
se
<br />

negociaba
<strong>en</strong>
Londres
un
monto
de
divisas
equival<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
PIB
mexicano
de
un
año
<br />

<strong>en</strong>tero
y
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
internacionales
t<strong>en</strong>ían
una
dim<strong>en</strong>sión
diecinueve
<br />

veces
mayor
que
todo
<strong>el</strong>
comercio
mundial
de
mercancías
y
servicios. 403 
Estas
cifras
<br />

han
aum<strong>en</strong>tado
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
desde
<strong>en</strong>tonces.
<br />

480.
Por
su
parte
Ramonet,
<strong>en</strong>
una
reci<strong>en</strong>te
confer<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
La
Habana,
sostuvo
que
<strong>el</strong>
<br />

95%
de
<strong>la</strong>
actividad
económica
actual
es
de
tipo
financiero.
Este
95%
só<strong>lo</strong>
existe
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mundo
virtual
de
<strong>la</strong>s
órd<strong>en</strong>es
de
compra
y
v<strong>en</strong>ta;
se
trata
de
una
pura
comunicación
que
<br />

se
tras<strong>la</strong>da
por
<strong>la</strong>s
autopistas
de
<strong>la</strong>
información,
mi<strong>en</strong>tras
que
só<strong>lo</strong>
un
5%
de
<strong>la</strong>
economía
<br />

es
una
economía
real.
La
producción,
transporte
y
v<strong>en</strong>tas
de
cosas
concretas
só<strong>lo</strong>
ocupa
<br />

<strong>el</strong>
5%
de
<strong>la</strong>
economía
mundial,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>el</strong>
resto
se
refiere
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
compra
y
<br />

v<strong>en</strong>ta
de
va<strong>lo</strong>res
o
de
monedas. 404 
Estas
transacciones
financieras
se
realizan
<strong>en</strong>
forma
<br />

continuada,
pudi<strong>en</strong>do
sus
operadores
interv<strong>en</strong>ir
<strong>en</strong>
tiempo
real
(casi
<br />

simultáneam<strong>en</strong>te),
sobre
<strong>lo</strong>s
mercados
de
Tokio,
Londres
o
Nueva
York.
La
economía
<br />

financiera
prevalece
ampliam<strong>en</strong>te
sobre
<strong>la</strong>
economía
real.
El
movimi<strong>en</strong>to
perpetuo
de
<br />

<strong>la</strong>s
monedas
y
de
<strong>la</strong>s
tasas
de
interés
aparece
como
un
gran
factor
de
inestabilidad,
tanto
<br />

























































<br />

401.
Peter
Drucker,
La
sociedad
post­capitalista,
Grupo
Editorial
Norma,
Bogotá,
Co<strong>lo</strong>mbia,
1994,
pp.1‐17.
<br />

402.
El<strong>la</strong>
com<strong>en</strong>zó,
según
Göran
Therborn,
con
<strong>el</strong>
déficit
público
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
financiando
<strong>la</strong>
guerra
de
<br />

Vietnam.
(Göran
Therborn,
La
crisis
y
<strong>el</strong>
futuro
d<strong>el</strong>
capitalismo,
<strong>en</strong>
La
trama
d<strong>el</strong>
neoliberalismo.
Mercado,
crisis
<br />

y
exclusión
social,
varios
autores,
Oficina
de
Publicaciones
d<strong>el</strong>
CBC,
Universidad
de
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1997,
p.36.
<br />

403.
G.
Therborn,
La
crisis
y
<strong>el</strong>
futuro...,
op
cit.
p.36.
<br />

404.
Transcripción
de
seminario
Comunicación,
Nuevas
Tecno<strong>lo</strong>gías
y
Sociedad,
XX
Festival
d<strong>el</strong>
Nuevo
Cine
<br />

Latinoamericano,
Ciudad
de
La
Habana,
6
diciembre
de
1998.
<br />

- - 132


más
p<strong>el</strong>igroso
cuanto
que
es
autónomo
y
se
hal<strong>la</strong>
cada
vez
más
desconectado
d<strong>el</strong>
poder
<br />

político. 405 
<br />

481.
Se
ha
creado
así
una
gigantesca
esfera
de
<strong>la</strong>
economía
financiera
cuyos
<br />

principales
actores
son:
<strong>lo</strong>s
bancos,
<strong>la</strong>s
instituciones
financieras,
<strong>lo</strong>s
grupos
<br />

multinacionales
y
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
fondos
privados
de
p<strong>en</strong>siones.
<br />

482.
Según
Samir
Amin,
<strong>la</strong>
dominación
de
<strong>la</strong>s
lógicas
financieras
sobre
<strong>la</strong>s
inversiones
<br />

productivas 406 
es
<strong>la</strong>
consecu<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>la</strong>
acumu<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
capital.
<br />

483.
El
aum<strong>en</strong>to
de
exced<strong>en</strong>tes
de
capital
que
no
pued<strong>en</strong>
<strong>en</strong>contrar
salida
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

expansión
d<strong>el</strong>
sistema
productivo
debido
a
<strong>la</strong>
estructura
de
<strong>la</strong>
distribución
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ingresos
marcada
por
una
creci<strong>en</strong>te
desigualdad,
am<strong>en</strong>aza
al
capital
con
su
<br />

desva<strong>lo</strong>rización.
<br />

484.
La
gestión
capitalista
de
<strong>la</strong>
crisis
consiste,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>en</strong>
buscar
a
esos
<br />

exced<strong>en</strong>tes492
sin
salida
r<strong>en</strong>table
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
expansión
d<strong>el</strong>
sistema
productivo,
co<strong>lo</strong>caciones
<br />

financieras
para
evitar
<strong>la</strong>
desva<strong>lo</strong>rización
de
<strong>lo</strong>s
mismos. 407 
Pero
<strong>la</strong>
formación
de
<br />

ganancia
suplem<strong>en</strong>taria
sin
t<strong>en</strong>er
como
base
<strong>la</strong>
producción
de
nuevos
va<strong>lo</strong>res,
agrava
<br />

<strong>el</strong>
desequilibrio
de
<strong>la</strong>
economía
real,
es
decir,
<strong>la</strong>
crisis.
<br />

485.
Lo
que
vulgarm<strong>en</strong>te
se
d<strong>en</strong>omina
“<strong>la</strong>
burbuja
financiera”
o
<strong>la</strong>
especu<strong>la</strong>ción
es
<strong>el</strong>
<br />

resultado
inevitable
de
<strong>la</strong>
puesta
<strong>en</strong>
práctica
de
lógicas
uni<strong>la</strong>terales
de
maximización
<br />

de
<strong>la</strong>s
ganancias
preconizadas
por
<strong>el</strong>
neoliberalismo
y
hechas
<strong>posible</strong>s
por
<strong>el</strong>
cambio
<br />

de
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
sociales
a
favor
d<strong>el</strong>
capital.
<br />

486.
La
gestión
capitalista
de
<strong>la</strong>
crisis
no
constituye
una
solución,
está
<strong>el</strong><strong>la</strong>
misma
<strong>en</strong>
<br />

crisis
y
no
es
<strong>posible</strong>
regu<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
especu<strong>la</strong>ciòn
sin
poner
<strong>en</strong>
cuestión
<strong>lo</strong>s
dogmas
<br />

fundam<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
liberalismo. 408 
<br />

1) LA DESREGULACIÓN DE LOS MERCADOS<br />

487.
Una
forma
de
gestionar
económicam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
crisis
es:
debilitar
<strong>la</strong>s
“rigideces”
<br />

sindicales,
desmante<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>,
liberalizar
<strong>lo</strong>s
precios
y
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios,
<br />

reducir
<strong>lo</strong>s
gastos
públicos
(especialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
subv<strong>en</strong>ciones
y
servicios
sociales,
<br />

privatizar,
liberalizar
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
con
<strong>el</strong>
exterior,
etcétera.
La
receta
es
<strong>la</strong>
misma
para
<br />

























































<br />

405.
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.71.
<br />

406.
A
este
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
se
le
ha
l<strong>la</strong>mado
financiarización.
<br />

407.
Samir
Amin,

Los
Desafíos
de
<strong>la</strong>
mundialización,
Sig<strong>lo</strong>
XXI‐C<strong>en</strong>tro
de
Investigaciones
Interdisciplinarias,
<br />

México,
1997,
p.149.
Sobre
este
tema
ver:
La
gestion
capitaliste
de
<strong>la</strong>
crise,
L'Harmattan,
Paris,
1995.
<br />

408.

S.Amin,
Los
Desafíos
de
<strong>la</strong>
mundialización,
Capítu<strong>lo</strong>:
Mundialización
y
financiarización,
op.cit.
pp.108‐160.
<br />

- - 133


todos
y
su
legitimación
está
fundada
por
<strong>la</strong>
misma
dogmática,
extremadam<strong>en</strong>te
vaga:
<strong>la</strong>
<br />

liberalización
“liberaría”
un
pot<strong>en</strong>cial
de
iniciativa
“perjudicada
por
<strong>el</strong>
<br />

interv<strong>en</strong>cionismo”
y
volvería
a
meter
<strong>la</strong>
máquina
económica
sobre
<strong>la</strong>
vía
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to,
<br />

y
por
añadidura
<strong>el</strong>
que
liberaliza
más
rápido
y
más
ampliam<strong>en</strong>te
ganaría
por
este
hecho
<br />

una
competitividad
mayor
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
mundiales
abiertos. 409 
<br />

488.
Se
trata
de
ext<strong>en</strong>der
por
todo
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
<strong>lo</strong>
que
ya
consiguiera
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
<br />

“paraísos
fiscales” 410 .
No
estar
sujeto
a
ningún
tipo
de
reg<strong>la</strong>
y
control,
poder
<strong>en</strong>trar
y
salir
<br />

cuando
quisiese,
acabar
con
leyes
de
controles
de
registros,
de
remesas,
de
orig<strong>en</strong>,
etc.
En
<br />

fin,
“desregu<strong>la</strong>r” 411 
<strong>la</strong>s
transacciones
financieras,
establecer
<strong>la</strong>
más
completa
libertad
<br />

para
<strong>el</strong>
capital. 412 
Y
esto
se
<strong>lo</strong>gra
al
conseguir
que
se
<strong>el</strong>imin<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
reg<strong>la</strong>s
establecidas
a
<br />

finales
de
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
Mundial. 413 
<br />

2) LOS FONDOS PRIVADOS DE PENSIONES<br />

489.
Examinemos
ahora
algunos
de
<strong>lo</strong>s
principales
actores
de
<strong>la</strong>
economía
financiera.
<br />

490.
Los
fondos
privados
de
p<strong>en</strong>siones
construidos
<strong>en</strong>
base
al
aporte
forzado
de
<strong>lo</strong>s
<br />

asa<strong>la</strong>riados
‐fórmu<strong>la</strong>
que
surge
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
ang<strong>lo</strong>sajones
y
Japón
hace
unos
cuar<strong>en</strong>ta
<br />

años‐
son
una
de
<strong>la</strong>s
nuevas
formas
<strong>en</strong>
que
se
pres<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
capital
parasitario.

<br />

491.
Estos
fondos
se
constituy<strong>en</strong>
con
<strong>lo</strong>s
aportes
para
<strong>la</strong>
vejez,
y
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
para
<br />

<strong>la</strong>
salud,
que
<strong>lo</strong>s
obreros,
empleados
y
funcionarios
norteamericanos,
ingleses
y
<br />

japoneses
­por
citar
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
países
más
avanzados­
son
obligados
por
contrato
a
<br />

























































<br />

409.
S.
Amin,
Les
conditions
g<strong>lo</strong>bales
d'un
déve<strong>lo</strong>ppm<strong>en</strong>t
durable,
<strong>en</strong>
Alternatives
Sud,
Vol
II
(1995)
4,
C<strong>en</strong>tre
<br />

Tricontin<strong>en</strong>tal,
Louvaine‐<strong>la</strong>‐Neuve
y
L'Harmattan,
Paris,
1995,
p.120.
<br />

410.
Zonas
libres
de
impuesto
o
“zonas
francas”.
<br />

411.
Se
usa
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra
desregu<strong>la</strong>ción
para
referirse
a
políticas
destinadas
a
reducir
<strong>la</strong>s
regu<strong>la</strong>ciones
o
<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones
estatales
a
favor
d<strong>el</strong>
libre
comercio.
Según
A<strong>lo</strong>nso
Agui<strong>la</strong>r,
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
desregu<strong>la</strong>ción
es,
sin
duda,
<br />

un
rasgo
de
<strong>la</strong>s
políticas
neoliberales,
pero
también
obedece
a
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
capitalismo,
que
<strong>en</strong>tre
otras
cosas
es
una
<br />

crisis
de
<strong>lo</strong>s
mecanismos
y
aun
d<strong>el</strong>
sistema
todo
de
regu<strong>la</strong>ción,
que
se
expresa
<strong>en</strong>
una
m<strong>en</strong>or
capacidad
para
<br />

regu<strong>la</strong>r
desajustes,
o
sea
mitigar
ciertas
contradicciones.
Y
con
frecu<strong>en</strong>cia
<strong>lo</strong>s
viejos
mecanismos
que
antes
fueron
<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
eficaces,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
nuevas
condiciones,
aun
empleándose,
resultan
inoperantes.
(Com<strong>en</strong>tarios
a
mi
<br />

texto,
9
abril
1999).
<br />

412.
Luis
Marcos
Gomes,
Las
concepciones
d<strong>el</strong>
neoliberalismo,
<strong>en</strong>
revista
Principio,
Brasil,
1996,
p.7.
<br />

218.
Los
acuerdos
de
Bretton
Woods,
firmados
<strong>en</strong>
1944
por
<strong>lo</strong>s
países
aliados
con
<strong>el</strong>
objetivo
de
poner
ord<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

sistema
de
re<strong>la</strong>ciones
comerciales
y
monetarias
internacionales,
fueron
desmante<strong>la</strong>dos
a
mediados
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
<br />

por
<strong>la</strong>
administración
Nixon.
Entre
sus
fines
estaba
<strong>el</strong>
de
mant<strong>en</strong>er
estables
<strong>lo</strong>s
tipos
de
cambio
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
mercados.
<br />

El
sistema
monetario
internacional,
derivado
de
<strong>la</strong>
confer<strong>en</strong>cia
de
Bretton‐Woods
(1944),
que
quedó
desfasado
<strong>en</strong>
<br />

1971
por
<strong>la</strong>
decisión
uni<strong>la</strong>teral
de
Estados
Unidos
de
susp<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>
convertibilidad
d<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
oro,
ha
sido
ya
<br />

superado
por
<strong>la</strong>
mundialización
de
<strong>lo</strong>s
mercados
monetarios
y
financieros.
Las
grandes
instancias
económicas
<br />

‐Fondo
Monetario
Internacional,
Banco
Mundial‐
experim<strong>en</strong>tan
<strong>en</strong>
estos
mom<strong>en</strong>tos
una
crisis
estructural.
(I.
<br />

Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.70.
<br />

- - 134


depositar
para
sus
p<strong>en</strong>siones.
Nac<strong>en</strong>
originalm<strong>en</strong>te
como
una
fracción
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios,
<br />

pero
luego
su
naturaleza
se
modifica
al
p<strong>en</strong>etrar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
esfera
financiera.
C<strong>en</strong>tralizados
<br />

<strong>en</strong>
grandes
fondos,
esos
sa<strong>la</strong>rios
pasan
a
ser
<strong>lo</strong>s
compon<strong>en</strong>tes
c<strong>en</strong>trales
d<strong>el</strong>
capital
<br />

financiero,
a
cuyo
<strong>la</strong>do
<strong>lo</strong>s
más
grandes
bancos
son
ap<strong>en</strong>as
<strong>en</strong>anos.
Bajo
<strong>la</strong>
conducción
de
<br />

gestores
casi
anónimos,
no
son
más
que
masas
de
capital
buscando
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
<br />

máxima
de
<strong>la</strong>
manera
más
parasitaria
y
más
opresiva
[...].
Las
jubi<strong>la</strong>ciones
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
quedan
así
sujetas
a
<strong>lo</strong>s
avatares
de
<strong>la</strong>
“salud”
de
<strong>lo</strong>s
mercados
<br />

bursátiles. 414 
<br />

492.
Según
datos
d<strong>el</strong>
US
News
and
World
Report
d<strong>el</strong>
6
de
febrero
de
1995 415 ,
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

fondos
de
p<strong>en</strong>siones
de
<strong>la</strong>s
tres
empresas
norteamericanas
de
automóviles:
<strong>la</strong>
Ford,
<strong>la</strong>
<br />

G<strong>en</strong>eral
Motors
y
<strong>la</strong>
Chrysler 416 ,
<strong>la</strong>s
tres
más
grandes
d<strong>el</strong>
mundo
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to,
<br />

contro<strong>la</strong>ban
quini<strong>en</strong>tos
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res,
diez
veces
más
que
<strong>lo</strong>s
fondos
que
se
<br />

destinaron
a
<strong>la</strong>
recuperación
financiera
de
Méxicoy
más
d<strong>el</strong>
doble
de
<strong>la</strong>s
reservas
d<strong>el</strong>
<br />

estado
japonés,
que
es
<strong>el</strong>
estado
que
ti<strong>en</strong>e
más
reservas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo. 417 
<br />

493.
Los
administradores
de
estos
fondos
conc<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
sus
manos
un
poder
<br />

financiero
de
una
<strong>en</strong>vergadura
inusitada
[...].
En
un
mercado
que
ha
pasado
a
ser
<br />

instantáneo
y
universal,
cualquier
desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to
brutal
de
estos
auténticos
mamuts
de
<br />

<strong>la</strong>s
finanzas
puede
suponer
<strong>la</strong>
desestabilización
económica
d<strong>el</strong>
país. 418 
<br />

3) GRUPOS FINANCIEROS DE DOMINIO INDUSTRIAL<br />

494.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
capital­dinero
ti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
este
mom<strong>en</strong>to
‐según
Chesnais‐
una
<br />

autonomía
fr<strong>en</strong>te
al
capital
industrial
como
nunca
antes. 419 
<br />

495.
Hoy
<strong>el</strong>
gran
grupo
es
casi
sin
excepción
una
sociedad
holding 420 .
Aun
cuando
se
<br />

esti<strong>la</strong>
designar
con
<strong>el</strong>
nombre
de
“empresas”
o
“firmas”
a
<strong>la</strong>s
organizaciones
capitalistas,
<br />

























































<br />

414.
F.
Chesnais
y
C.
Serfati,
La
caracterización
d<strong>el</strong>
capitalismo
a
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX,
<strong>en</strong>
revista
Herrami<strong>en</strong>ta
Nº3,
<br />

Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1996,
p.25.
<br />

415.
Citados
por
Ramonet,
<strong>en</strong>
su
artícu<strong>lo</strong>
Los
señores
d<strong>el</strong>
dinero.
Los
nuevos
dueños
d<strong>el</strong>
mundo,
<strong>en</strong>
periódico
Le
<br />

Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
1995,
pp.38‐39.
<br />

416.
La
Chrysler
fue
comprada
por
<strong>la</strong>
empresa
alemana
Daimbler
B<strong>en</strong>z
<strong>en</strong>
1998.
<br />

417.
Datos
proporcionados
por
Ramonet
<strong>en</strong>
seminario
Comunicación,
Nuevas
Tecno<strong>lo</strong>gías
y
Sociedad.
<br />

418.
I.
Ramonet,
Los
señores
d<strong>el</strong>
dinero...,
op.cit.
p.38.
<br />

419.
F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.43.
<br />

420.
Se
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>ma
también
sociedad
de
cartera
y
es
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
sociedad
que
contro<strong>la</strong>
<strong>la</strong>s
actividades
de
otras
mediante
<strong>la</strong>
<br />

adquisición
de
todas
o
una
mayoría
de
sus
acciones.
Puede
formar
una
compañía
subsidiaria
con
<strong>el</strong>
propósito
de
<br />

adquirir
una
sociedad
exist<strong>en</strong>te
mediante
<strong>la</strong>
compra
de
acciones
<strong>en</strong>
efectivo
u
ofreciéndole
a
cambio
sus
acciones.
<br />

- - 135


de
imp<strong>la</strong>ntación
y
operaciones
transnacionales
se
está
<strong>en</strong>
pres<strong>en</strong>cia
de
grupos
<br />

financieros
de
dominio
industrial,
que
se
distingu<strong>en</strong>
todavía
más
de
<strong>la</strong>
gran
masa
de
<br />

empresas. 421 
<br />

496.
Estos
grupos
se
han
b<strong>en</strong>eficiado
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
con
<strong>el</strong>
asc<strong>en</strong>so
d<strong>el</strong>
parasitismo
<br />

financiero
y
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
motivos
sufici<strong>en</strong>tes
como
para
no
inmovilizar
sus
capitales
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

producción
bajo
<strong>la</strong>
forma
de
una
acumu<strong>la</strong>ción
de
capital
auténtico:
pued<strong>en</strong>
co<strong>lo</strong>car
sus
<br />

capitales
como
títu<strong>lo</strong>s
públicos,
a
tasas
a
m<strong>en</strong>udo
superiores
y
siempre
m<strong>en</strong>os
riesgosas
<br />

que
<strong>la</strong>s
inversiones
productivas;
pued<strong>en</strong>
especu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
de
cambio
[...]
<br />

evitando
<strong>el</strong>
riesgo
de
grandes
pérdidas
<strong>en</strong>
caso
de
error,
y
alzándose
a
m<strong>en</strong>udo
con
<br />

ganancias
financieras
co<strong>lo</strong>sales;
y
están
comp<strong>el</strong>idos
a
mant<strong>en</strong>er
fondos
líquidos
para
<br />

retomar
<strong>lo</strong>s
grandes
paquetes
de
sus
propias
acciones,
<strong>en</strong>
caso
de
que
necesit<strong>en</strong>
combatir
<br />

[a
sus
adversarios]. 422 
<br />

497.
La
organización
<strong>en</strong>
holding,
es
decir,
<strong>la</strong>
posibilidad
de
que
<strong>el</strong>
grupo
t<strong>en</strong>ga
una
<br />

banca
y
que
pueda
confiar
<strong>la</strong>s
operaciones
financieras
a
su
dirección,
ti<strong>en</strong>e
<br />

precisam<strong>en</strong>te
por
objeto
hacer
más
fácil
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>trada
de
ll<strong>en</strong>o
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
finanzas
g<strong>lo</strong>balizadas
<br />

[...]. 423 
<br />

4) SE SOCAVA AUTONOMÍA DE ECONOMÍAS NACIONALES<br />

498.
Este
creci<strong>en</strong>te
predominio
y
conc<strong>en</strong>tración
d<strong>el</strong>
capital
financiero
y
de
sus
<br />

mercados,
y
su
libertad
para
actuar
socava
<strong>la</strong>
autonomía
de
<strong>la</strong>s
economías
nacionales
<br />

y
de
<strong>lo</strong>s
estados
para
diseñar
políticas
propias.
<br />

499.
Los
bancos
nacionales
se
han
indep<strong>en</strong>dizado
d<strong>el</strong>
poder
político.
La
Reserva
<br />

Federal
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
<strong>el</strong>
Bundesbank
de
Alemania,
así
como
<strong>el</strong>
Banco
C<strong>en</strong>tral
<br />

Europeo
que
se
crea
<strong>en</strong>
Frankfurt,
no
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
de
dirig<strong>en</strong>tes
políticos,
son
<br />

autónomos,
hac<strong>en</strong>
su
propia
política
<strong>en</strong>
función
de
<strong>lo</strong>
que
consideran
debe
ser
<strong>la</strong>
mejor
<br />

forma
de
def<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>
moneda. 424 
<br />

500.
Noam
Chomsky,
hab<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
una
especie
de
S<strong>en</strong>ado
virtual
<br />

refiriéndose
a
<strong>la</strong>
actuación
de
<strong>lo</strong>s
especu<strong>la</strong>dores
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros.
Si
un
<br />

país
decide
poner
más
énfasis
<strong>en</strong>
sus
programas
de
desarrol<strong>lo</strong>
social,
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>ado
virtual
<br />

puede
votar
instantáneam<strong>en</strong>te
[contra
esa
política],
sacando
montos
<strong>en</strong>ormes
de
capital
<br />

























































<br />

421.
F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.40.
<br />

422.
F.
Chesnais
y
C.
Serfati,
La
caracterización
d<strong>el</strong>
capitalismo...,
op.cit.
p.27.
<br />

423.
F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.40.
<br />

424.
I.
Ramonet,
Transcripción
de
seminario
Comunicación,
Nuevas
Tecno<strong>lo</strong>gías
y
Sociedad...,
op.cit.
<br />

- - 136


fuera
de
ese
país 425 
con
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
desastrosas
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
puede
t<strong>en</strong>er
para
un
<br />

pequeño
país.
<br />

501.
Pero
esta
aus<strong>en</strong>cia
de
regu<strong>la</strong>ciones
determina
a
su
vez
una
gran
inestabilidad.
<br />

Las
sucesivas
crisis
bursátiles
así
<strong>lo</strong>
demuestran.
Y
si
éstas
<strong>lo</strong>gran
ser
superadas
se
<br />

debe
‐según
Chesnais‐
a
que
<strong>el</strong>
poder
y
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
misma
de
este
capital­dinero,
son
<br />

def<strong>en</strong>didos
por
<strong>la</strong>s
instituciones
financieras
internacionales
y
<strong>lo</strong>s
estados
más
poderosos
<br />

d<strong>el</strong>
g<strong>lo</strong>bo,
cualquiera
sea
su
costo.
Los
55
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
ade<strong>la</strong>ntados
al
<br />

comi<strong>en</strong>zo
d<strong>el</strong>
año
[1995]
por
instituciones
que
ofician
de
“prestadores
<strong>en</strong>
último
<br />

recurso”
para
evitar
que
una
bancarrota
d<strong>el</strong>
estado
mexicano
ponga
<strong>en</strong>
marcha
un
<br />

proceso
<strong>en</strong>
cad<strong>en</strong>a
de
desva<strong>lo</strong>rización
de
<strong>la</strong>
confianza
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>n
mundial,
<strong>lo</strong>
han
<br />

recordado
una
vez
más
[...]. 426 
Fue,
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to,
de
acuerdo
con
Ramonet,
<strong>el</strong>
más
<br />

importante
esfuerzo
financiero
de
<strong>la</strong>
historia
moderna
<strong>en</strong>
favor
de
un
país. 427 
<br />

502.
Para
compr<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>s
características
asumidas
por
<strong>la</strong>
crisis
nunca
debe
<br />

subestimarse
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
juegan
<strong>lo</strong>s
gastos
públicos.
Incluso
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
<br />

donde
predominan
<strong>lo</strong>s
gastos
militares
y
<strong>el</strong>
gasto
público
sigue
si<strong>en</strong>do
m<strong>en</strong>or
al
de
otros
<br />

lugares,
<strong>el</strong>
25%
d<strong>el</strong>
Producto
Bruto
Interno
es
contro<strong>la</strong>do
por
<strong>el</strong>
estado
federal,
mi<strong>en</strong>tras
<br />

que
<strong>en</strong>
1929,
<strong>el</strong>
porc<strong>en</strong>taje
só<strong>lo</strong>
era
d<strong>el</strong>
3%.
<br />

503.
No
debe
subestimarse
<strong>la</strong>
capacidad
de
<strong>lo</strong>s
estados
capitalistas
para
inyectar
<br />

masivam<strong>en</strong>te
liquidez
monetaria
cada
vez
que
es
necesario
salvar
de
<strong>la</strong>
bancarrota
<br />

una
parte
d<strong>el</strong>
sistema
financiero.
En
<strong>el</strong>
curso
de
<strong>lo</strong>s
últimos
diez
años,
<strong>lo</strong>s
Estados
<br />

Unidos
y
<strong>el</strong>
Banco
de
<strong>la</strong>
Reserva
Federal, 428 
que
se
ocupa
de
<strong>la</strong>
supervisión
d<strong>el</strong>
sistema
<br />

financiero,
intervinieron
varias
veces
a
esca<strong>la</strong>
masiva
para
fr<strong>en</strong>ar
una
desva<strong>lo</strong>rización
<br />

masiva
d<strong>el</strong>
capital
ficticio:
interv<strong>en</strong>ción
<strong>en</strong>
Wall
Street
<strong>en</strong>
octubre
de
1987,
para
salvar
<br />

de
<strong>la</strong>
bancarrota
a
una
institución
financiera
importante;
<strong>la</strong>s
cajas
de
ahorro
privadas
<br />

<strong>en</strong>
1989‐91‐;
o
incluso
a
otro
estado
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
cuya
inmin<strong>en</strong>te
quiebra
podía
t<strong>en</strong>er
<br />

efectos
<strong>en</strong>
cad<strong>en</strong>a
sobre
<strong>el</strong>
sistema
d<strong>el</strong>
conjunto
financiero
(México
<strong>en</strong>
1982
y
sobre
<br />

todo
<strong>en</strong>
1994‐95).
<br />

























































<br />

425.
Noam
Chomsky,
La
última
desaparición
de
<strong>la</strong>s
fronteras,
<strong>en</strong>trevista
realizada
por
Jim
Cason
Y
David
Brooks,
<br />

periódico
Masiosare,
Washington,
febrero
1998.
<br />

426.
F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.26.
El
rol
d<strong>el</strong>
estado
(y
<strong>en</strong>
primer
lugar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<br />

que
más
se
vanag<strong>lo</strong>rian
de
su
“liberalismo”)
permite
compr<strong>en</strong>der
por
qué
<strong>la</strong>
economía
mundial,
a
pesar
de
<strong>la</strong>
curva
<br />

desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
de
fondo
y
haber
atravesado
desde
1974‐75
por
<strong>lo</strong>
m<strong>en</strong>os
tres
mom<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
que
estuvieron
reunidas
<br />

todos
<strong>la</strong>s
condiciones
necesarias
para
<strong>el</strong>
des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to
de
un
crac
financiero
y
desmoronami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
y
comercio
a
una
esca<strong>la</strong>
comparable
con
<strong>la</strong>
de
1929,
só<strong>lo</strong>
experim<strong>en</strong>tó
recesiones
más
o
m<strong>en</strong>os
serias
<br />

[...]
(F.
Chesnais
y
C.
Serfati,
La
caracterización
d<strong>el</strong>
capitalismo...,
op.cit.
p.19).
<br />

427.
I.
Ramonet,
Los
señores
d<strong>el</strong>
dinero...,
op.cit.
p.38.
<br />

428.
Federal
Reserve
Bank
(FED).
<br />

- - 137


504.
La
contradicción
<strong>en</strong>tre
economía
productiva
y
economía
financiera
se
ha
ido
<br />

ac<strong>en</strong>tuando.
Una
oligarquía
transnacionalizada
está
imponi<strong>en</strong>do
sus
intereses
<br />

particu<strong>la</strong>res
al
conjunto
de
<strong>la</strong>
humanidad,
por
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
que
ejerce
sobre
<strong>lo</strong>s
<br />

mercados
financieros,
cada
vez
más
decisivos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
formación
de
<strong>la</strong>s
políticas
<br />

económicas.
<br />

505.
Este
manejo
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
d<strong>el</strong>
mercado
por
actores
tan
poderosos
constituye
una
<br />

forma
de
guerra
financiera
‐sosti<strong>en</strong>e
Chossudovsky‐.
No
hay
necesidad
de
reco<strong>lo</strong>nizar
<br />

territorios
perdidos
o
de
<strong>en</strong>viar
ejércitos
invasores.
A
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX,
<strong>la</strong>
descarada
<br />

“conquista
de
naciones”
(vale
decir
<strong>el</strong>
control
de
sus
medios
de
producción,
<strong>la</strong>
fuerza
<br />

<strong>la</strong>boral,
recursos
naturales
e
instituciones)
puede
<strong>lo</strong>grarse
de
forma
impersonal
desde
<strong>el</strong>
<br />

salón
donde
se
reúne
<strong>la</strong>
junta
directiva
de
<strong>la</strong>s
corporaciones
y
despachando
órd<strong>en</strong>es
<br />

por
un
terminal
de
computadora
o
un
t<strong>el</strong>éfono
c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r.
[...]
La
“guerra
financiera”
no
<br />

reconoce
fronteras
territoriales;
no
limita
sus
acciones
a
sitiar
a
<strong>lo</strong>s
antiguos
<strong>en</strong>emigos
<br />

de
<strong>la</strong>
guerra
fría.
En
Corea,
Indonesia
y
Tai<strong>la</strong>ndia,
<strong>la</strong>s
cajas
fuertes
de
sus
bancos
<br />

c<strong>en</strong>trales
fueron
saqueadas
por
instituciones
especu<strong>la</strong>tivas
mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>s
autoridades
<br />

financieras
buscaban
<strong>en</strong>
vano
<strong>la</strong>
forma
de
revitalizar
sus
débiles
monedas.
En
1997,
más
<br />

de
ci<strong>en</strong>
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
de
<strong>la</strong>s
reservas
monetarias
de
Asia
fueron
confiscadas
y
<br />

transferidas
(<strong>en</strong>
cuestión
de
meses)
a
manos
de
financieras
privadas.
Tras
<strong>la</strong>
devaluación
<br />

de
<strong>la</strong>
moneda,
ganancias
reales
y
empleos
cayeron
de
<strong>la</strong>
noche
a
<strong>la</strong>
mañana
causando
<br />

empobrecimi<strong>en</strong>to
masivo
<strong>en</strong>
países
que
habían
registrado
importantes
avances
<br />

económicos
y
sociales
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
postguerra. 429 
<br />

506.
Estamos
vivi<strong>en</strong>do,
según
<strong>el</strong>
subcomandante
Marcos
d<strong>el</strong>
EZLN,
<strong>la</strong>
Cuarta
Guerra
<br />

Mundial
que
sigue
a
<strong>la</strong>
Guerra
Fría
o
Tercera
Guerra
Mundial
que
dejó
v<strong>en</strong>titrés
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
de
muertos:
<strong>la</strong>
guerra
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
grandes
c<strong>en</strong>tros
financieros,
y
su
arma
es
<strong>la</strong>
<br />

bomba
financiera. 430 
<br />

4. CENTRALIZACIÓN Y CONCENTRACIÓN DEL CAPITAL INDUSTRIAL<br />

507.
El
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
capital
se
manifiesta
bajo
<strong>la</strong>
forma
de
una
<br />

progresión
cuantitativa
y
cualitativa
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
c<strong>en</strong>tralización
y
conc<strong>en</strong>tración
<br />

d<strong>el</strong>
capital
industrial
[...]. 431 
<br />

























































<br />

429.
Mich<strong>el</strong>
Chossudovsky,
Guerra
financiera,
Confer<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
Universidad
de
Otawa,
21
septiembre
1998,
pp.2‐3.
<br />

430.
Sub
comandante
Marcos,
7
piezas
su<strong>el</strong>tas
para
construir
con
otras
<strong>el</strong>
rompecabezas
d<strong>el</strong>
neoliberalismo,
<strong>en</strong>
<br />

periódico
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
agosto
y
septiembre
de
1997.
<br />

431.
F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.38.

Algunos
autores
pi<strong>en</strong>san
que
si
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conc<strong>en</strong>tración
<br />

sigue
pres<strong>en</strong>te
y
crece,
<strong>la</strong>
c<strong>en</strong>tralización
se
rezaga,
debido
a
una
creci<strong>en</strong>te
desc<strong>en</strong>tralización
propia
de
<strong>lo</strong>s
nuevos
<br />

métodos
de
producción
y
<strong>la</strong>s
nuevas
formas
de
organización.
B<strong>en</strong>nett
Harrison,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
l<strong>la</strong>ma
a
este
nuevo
<br />

sistema
conc<strong>en</strong>tración
sin
c<strong>en</strong>tralización,
por
combinar
<strong>la</strong>
conc<strong>en</strong>tración
d<strong>el</strong>
control
con
<strong>la</strong>
desc<strong>en</strong>tralización
de
<strong>la</strong>
<br />

producción,
y
considera
que
<strong>la</strong>s
nuevas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
no
alteran
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
histórico
d<strong>el</strong>
capital.
La
prueba
<br />

empírica
parece
mostrar
de
manera
indiscutiblr
‐dice‐
que
<strong>el</strong>
sistema
g<strong>lo</strong>bal
<strong>en</strong>
evolución
de
<strong>la</strong>s
sociedades
<br />

- - 138


508.
La
conc<strong>en</strong>tración
de
capital
se
ve
reforzada
por
<strong>el</strong>
creci<strong>en</strong>te
número
de
<br />

operaciones
gigantescas
de
adquisición‐fusión
y
como
advierte
Chesnais,
estas
<br />

operaciones
de
adquisición‐fusión
no
supon<strong>en</strong>
un
“crecimi<strong>en</strong>to
positivo
d<strong>el</strong>
capital
<br />

social”
sino
una
mera
c<strong>en</strong>tralización
d<strong>el</strong>
capital
y
son
una
de
<strong>la</strong>s
formas
que
utiliza
<strong>el</strong>
<br />

capital
conc<strong>en</strong>trado
para
combatir
<strong>la</strong>
baja
de
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancia
absorbi<strong>en</strong>do
otras
<br />

firmas.
Estas
firmas
que
se
integran
aportan
<strong>la</strong>
parte
d<strong>el</strong>
mercado
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
ya
<br />

det<strong>en</strong>taban,
además
de
algunos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
de
su
capacidad
de
producción
y
de
<br />

investigación
técnica. 432 
<br />

509.
Según
<strong>el</strong>
investigador
francés,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
och<strong>en</strong>ta,
además
de
que
alrededor
d<strong>el</strong>
<br />

80%
de
<strong>la</strong>s
inversiones
directas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
extranjero
tuvieron
lugar
<strong>en</strong>tre
países
capitalistas
<br />

avanzados,
cerca
de
<strong>la</strong>s
tres
cuartas
partes
de
éstas
t<strong>en</strong>ían
como
objeto
<strong>la</strong>
adquisición
y
<br />

<strong>la</strong>
fusión
de
empresas
exist<strong>en</strong>tes,
es
decir,
se
trataba
só<strong>lo</strong>
de
un
cambio
de
propiedad
d<strong>el</strong>
<br />

capital
y
no
una
creación
de
medios
de
producción
nuevos
[...]. 433 
<br />

510.
Son
<strong>la</strong>s
exig<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
<strong>la</strong>s
que
impulsan
a
<strong>lo</strong>s
grupos
más
<br />

poderosos
a
adquirir
y
fusionarse
con
empresas
más
débiles
para
apoderarse
de
su
<br />

mercado
y
ac<strong>el</strong>erar
<strong>la</strong>
reestructuración
de
sus
capacidades
de
producción.
<br />

511.
Este
proceso
se
ha
desarrol<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
últimas
décadas
a
una
esca<strong>la</strong>
sin
<br />

preced<strong>en</strong>tes,
especialm<strong>en</strong>te
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
países
capitalistas
más
avanzados.
<br />

512.
Las
formas
muy
conc<strong>en</strong>tradas
de
<strong>la</strong>
producción
y
de
<strong>la</strong>
comercialización
a
esca<strong>la</strong>
<br />

internacional
no
son
una
novedad
para
nadie.
Lo
que
es
característico
de
<strong>la</strong>
fase
de
<strong>la</strong>
<br />

mundialización
d<strong>el</strong>
capital,
es
<strong>la</strong>
ext<strong>en</strong>sión
de
estructuras
de
ofertas
muy
conc<strong>en</strong>tradas
<br />

(monopólicas
u
oligopólicas)
hacia
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
industrias
de
fuerte
int<strong>en</strong>sidad
<br />

tecnológica,
así
como
<strong>en</strong>
numerosos
sectores
industriales
de
fabricación
a
gran
esca<strong>la</strong>. 434 
<br />












































































































































































<br />

anónimas,
cad<strong>en</strong>as
de
oferta
y
alianzas
estratégicas,
<strong>en</strong>
ningún
s<strong>en</strong>tido
constituye
algo
contrario
‐y
m<strong>en</strong>os
aún
<strong>la</strong>
<br />

negación‐
de
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
<strong>lo</strong>s
últimos
dosci<strong>en</strong>tos
años
hacia
<strong>la</strong>
conc<strong>en</strong>tración
d<strong>el</strong>
control
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
capitalismo
<br />

industrial,
aun
si<strong>en</strong>do
hoy
<strong>la</strong>
producción
cada
vez
mas
desc<strong>en</strong>tralizada
y
dispersa
(B.Harrison.
Lean
and
Mean.
The
<br />

Changing
Landscape
of
Corporate
Power
in
the
Age
of
Flexibility.
Basic
Books.
New
York,
1994,
pp.
131,
51
a
<br />

54
y
166‐67,
citado
por
A<strong>lo</strong>nso
Agui<strong>la</strong>r
M.,
<strong>en</strong>
Nuevas
Realidades,
Nuevos
Desafíos,
Nuevos
Caminos,
Editorial
<br />

Nuestro
Tiempo,
México,
1996,
pp.
62).
Agui<strong>la</strong>r
continúa
más
ade<strong>la</strong>nte:
Las
nuevas
redes
de
grandes
empresas
<br />

constituy<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
más
alto
grado
de
conc<strong>en</strong>tración
jamás
alcanzado.
Y
<strong>en</strong>
vez
de
que
esa
conc<strong>en</strong>tración
se
des<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>va
<br />

lineal
o
mecánicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
marco
de
una
creci<strong>en</strong>te
integración
vertical,
a
m<strong>en</strong>udo
se
da
<strong>en</strong>
un
proceso
de
<br />

desintegración
vertical
y
de
cada
mayor
desc<strong>en</strong>tralización
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
forma
de
operar,
y
<strong>en</strong>
lugar
de
crecer
hacia
<br />

ad<strong>en</strong>tro,
a
partir
de
cierto
niv<strong>el</strong>
se
incorpora
al
nuevo
sistema
a
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares
y
aun
mil<strong>la</strong>res
de
empresas,
<strong>en</strong>
su
<br />

mayor
parte
pequeñas,
y
que
aun
si<strong>en</strong>do
legalm<strong>en</strong>te
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
realidad
de
<strong>la</strong>s
más
poderosas,
<br />

que
constituy<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
de
esos
grupos
y
redes
(A.
Agui<strong>la</strong>r
M.,
Ibid.
pp.
68‐69).
<br />

432.
Ibid.
p.41.
<br />

433.
Ibid.
p.39.
<br />

434.
Ibid.
pp.39‐40.
<br />

- - 139


513.
Según
Chesnais,
<strong>la</strong>
forma
dominante
de
estructura
de
oferta
se
conforma
como
<br />

oligopolio:
reúne
<strong>el</strong>
pequeño
círcu<strong>lo</strong>
de
<strong>lo</strong>s
“mejores”
y
de
hecho
se
trata
d<strong>el</strong>
ejercicio
<br />

“colectivo”,
<strong>en</strong>tre
varios,
de
una
posición
de
monopolio.
<br />

514.
El
oligopolio
no
excluye
fases
de
compet<strong>en</strong>cia
(o
de
“rivalidad
oligopólica”)
severa,
<br />

pero
ti<strong>en</strong>e
como
característica
c<strong>en</strong>tral
modalidades
de
estrategias
capitalistas
que
son
<br />

hechas,
de
una
parte,
por
<strong>la</strong>
conservación
de
<strong>la</strong>s
posiciones
adquiridas
más
que
por
su
<br />

amplificación
y,
de
<strong>la</strong>
otra,
por
<strong>el</strong>
ejercicio
d<strong>el</strong>
poder
económico
que
<strong>la</strong>
gran
dim<strong>en</strong>sión
<br />

procura
[...]. 435 
<br />

5. EL CAPITAL FINANCIERO TRANSNACIONAL COMO FRACCIÓN HEGEMÓNICA Y ESTADOS<br />

NACIONALES<br />

515.
El
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
de
g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
capital
se
traduce
también
<strong>en</strong>
cambios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

configuración
d<strong>el</strong>
poder.
Este
está
actualm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
manos
de
una
élite
ubicada
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

países
más
avanzados
y
dirigida
por
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos.
Tanto
<strong>el</strong>
poder
político
como
<br />

<strong>el</strong>
económico
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
gravitar
hacia
estos
grupos
ligados
al
capital
financiero
<br />

transnacional
y
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal. 436 
<br />

516.
Por
otra
parte,
como
<strong>la</strong>
conc<strong>en</strong>tración
y
c<strong>en</strong>tralización
de
capitales
es
cada
vez
<br />

mayor,
<strong>lo</strong>s
grandes
grupos
son
más
grandes
y
aparec<strong>en</strong>
más
fuertes
de
<strong>lo</strong>
que
jamás
han
<br />

sido. 437 
<br />

517.
Como
dato
ilustrativo,
<strong>la</strong>
cifra
de
negocios
de
<strong>la</strong>
G<strong>en</strong>eral
Motors
ó
a
ser
más
<br />

<strong>el</strong>evada
que
<strong>el</strong>
producto
nacional
de
Dinamarca;
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
Exxon
llegó
a
ser
superior
a
<strong>la</strong>
<br />

de
Noruega;
y
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
Toyota
sobrepasaba
al
producto
nacional
de
Portugal. 438 
<br />

518.
Estudios
han
demostrado,
según
Robinson,
que
<strong>la</strong>
fracción
transnacional,
dirigida
<br />

por
<strong>el</strong>
capital
financiero
transnacional,
se
hizo
hegemónica
<strong>en</strong>tre
1970
y
1980. 439 
<br />

519.
El
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
sus
conting<strong>en</strong>tes
a
niv<strong>el</strong>
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
<br />

estarían
formados
por
<strong>la</strong>
nueva
derecha
tecnócrata
o
burguesía
modernizante. 440 
<br />

























































<br />

435.
Ibid.
p.41.
<br />

436.
W.
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso...,
op.cit.
p.201.
<br />

437.
F.
Chesnais,
Notas
para
una
caracterización...,
op.cit.
p.38.
<br />

438.
Datos
de
C.
Serfati,
citado
por
F.
Chesnais,
La
Mondialisation...,
op.cit.
pp.251.
<br />

439.
Steph<strong>en</strong>
Gill,
American
Hegemony
and
the
Tri<strong>la</strong>teral
Commission,
Cambridge,
Cambridge
University
Press,
<br />

1990,
citado
por
W.
I.
Robinson,
Un
estudio
de
caso...,
op.cit.
p.201.
<br />

440.
Esta
élite
transnacional
ti<strong>en</strong>e
conting<strong>en</strong>tes
<strong>lo</strong>cales
<strong>en</strong>
cada
país
d<strong>el</strong>
sur,
<strong>en</strong>
una
nueva
casta
de
élites
de
<strong>la</strong>
nueva
<br />

derecha
“tecnócrata”
<strong>en</strong>
América
Latina,
Africa
y
Asia,
<strong>lo</strong>
que
<strong>lo</strong>s
economistas
Osvaldo
Sunk<strong>el</strong>
y
Edmundo
<br />

- - 140


520.
Examinemos
ahora
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
estado
nacional
con
estos
grupos
capitalistas
<br />

transnacionales.
<br />

521.
En
<strong>la</strong>
nueva
dinámica
de
capitales
que
ha
surgido,
<strong>la</strong>
lógica
no
es
<strong>la</strong>
absorción
o
<br />

incorporación
de
países
sino
<strong>la</strong>
absorción
de
só<strong>lo</strong>
partes
de
<strong>lo</strong>s
circuitos
económicos
<br />

nacionales.
Es
decir,
ya
no
se
trata
de
dos
circuitos
con
base
nacional
acop<strong>la</strong>dos
vía
<br />

comercio
mundial,
sino
de
un
acop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
de
sistemas
productivos,
es
decir,
de
<br />

procesos
productivos
y
de
trabajo
que
operan
internacionalizadam<strong>en</strong>te
al
dep<strong>en</strong>der
de
<br />

un
capital
transnacionalizado. 441 
Esto,
a
su
vez,
hace
que
<strong>lo</strong>s
actores
o
sujetos
de
<strong>la</strong>
<br />

internacionalización
dej<strong>en</strong>
de
ser
<strong>lo</strong>s
estados
nacionales
y
pas<strong>en</strong>
a
ser
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
transnacionales.
<br />

522.
Estas
empresas,
que
tratan
de
liberarse
de
<strong>la</strong>s
amarras
de
<strong>lo</strong>s
estados
para
poder
<br />

operar
librem<strong>en</strong>te,
recurr<strong>en</strong>,
sin
embargo,
a
éstos
para
que
les
facilit<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
negocios,
<br />

convirti<strong>en</strong>do
a
<strong>lo</strong>s
ministerios
de
re<strong>la</strong>ciones
exteriores
y
otras
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
<br />

estado
nacional
<strong>en</strong>
verdaderas
oficinas
de
negocios
a
su
servicio. 442 
<br />

523.
Es
bastante
conocido
que
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
activa
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
de
Japón
y
Corea
<br />

d<strong>el</strong>
Sur
ha
sido
decisiva
para
fom<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
competitividad
de
sus
empresas. 443 
<br />

524.
Las
multinacionales
japonesas
han
sido
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
respaldadas
por
<strong>el</strong>
gobierno
<br />

japonés
y
han
mant<strong>en</strong>ido
sus
principales
activos
financieros
y
tecnológicos
<strong>en</strong>
su
país.
<br />

Las
[...]
europeas
han
sido
objeto
d<strong>el</strong>
apoyo
sistemático
de
sus
gobiernos,
así
como
de
<strong>la</strong>
<br />

Unión
Europea,
tanto
<strong>en</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía
como
<strong>en</strong>
protección
de
mercado.
Las
[...]
alemanas
<br />

(por
ejemp<strong>lo</strong>,
Volkswag<strong>en</strong>)
han
desinvertido
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
Europa
Occid<strong>en</strong>tal
para
<br />

empr<strong>en</strong>der
arriesgadas
inversiones
<strong>en</strong>
Alemania
Ori<strong>en</strong>tal
con
objeto
de
cumplir
<strong>el</strong>
ideal
<br />

nacional
alemán
de
<strong>la</strong>
unificación.
Las
[...]
estadounid<strong>en</strong>ses
(por
ejemp<strong>lo</strong>,
IBM)
han
<br />

seguido
<strong>la</strong>s
instrucciones
de
su
gobierno,
a
veces
con
resist<strong>en</strong>cia,
cuando
hubo
que
<br />

ret<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía
o
restringir
<strong>el</strong>
comercio
con
países
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados
con
<strong>la</strong>
política
<br />

exterior
estadounid<strong>en</strong>se.
En
correspond<strong>en</strong>cia,
<strong>el</strong>
gobierno
ha
apoyado
proyectos
<br />

tecnológicos
para
<strong>la</strong>s
empresas
estadounid<strong>en</strong>ses
[...]. 444 
<br />

525.
Por
otra
parte,
Chomsky
sosti<strong>en</strong>e
que
uno
de
<strong>lo</strong>s
mejores
estudios
reci<strong>en</strong>tes
sobre
<br />

<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>
transnacionales
más
importantes
de
<strong>la</strong>
lista
de
Fortune,
<strong>en</strong>contró
que
todas
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
<br />












































































































































































<br />

Fu<strong>en</strong>zalida
l<strong>la</strong>man
“semil<strong>la</strong>s
transnacionales”
(a
veces
d<strong>en</strong>ominada
“burguesía
modernizante”)
y
que
están
<br />

supervisando
procesos
ext<strong>en</strong>sivos
de
reestructuración
social
y
económica.
(W.
I.
Robinson,
Idem).
<br />

441.
R.
Agacino,
La
anatomía
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización...,
op.cit.
p.12.
<br />

442.
R.
Agacino
Ibid.
p.15.
<br />

443.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.133.
<br />

444.
Ibid.
pp.125‐126.
<br />

- - 141


se
habían
b<strong>en</strong>eficiado
de
interv<strong>en</strong>ciones
específicas
de
<strong>lo</strong>s
estados
nacionales,
donde
<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
su
base.
[...]
No
t<strong>en</strong>dríamos
muchas
corporaciones
grandes
si
no
fuera
por
<strong>el</strong>
<br />

financiami<strong>en</strong>to
público;
y
<strong>el</strong>
financiami<strong>en</strong>to
público
provi<strong>en</strong>e
d<strong>el</strong>
contribuy<strong>en</strong>te
fiscal
<br />

[...]. 445 
<br />

526.
El
b<strong>lo</strong>queo
a
Cuba
es
un
bu<strong>en</strong>
ejemp<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
escasa
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
transnacionales
respecto
a
<strong>la</strong>
política
estatal
norteamericana.
<br />

527.
Pero,
al
mismo
tiempo
que
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong>
a
favor
d<strong>el</strong>
gran
capital
transnacional,
<strong>lo</strong>s
<br />

estados
nacionales
van
perdi<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
control
de
una
serie
de
asuntos
<strong>en</strong>
forma
<br />

creci<strong>en</strong>te,
sea
porque
<strong>lo</strong>s
países
de
una
determinada
región
se
integran
<strong>en</strong>
una
<br />

determinada
unidad
regional
mayor,
como
es
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
Unión
<br />

Europea,
o
sea
por
<strong>el</strong>
carácter
subordinado
de
<strong>lo</strong>s
países
periféricos
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
a
<strong>lo</strong>s
<br />

c<strong>en</strong>trales.
En
estos
casos,
<strong>la</strong>
definición
de
<strong>la</strong>s
políticas
económicas
ti<strong>en</strong>de
a
hacerse
<br />

más
allá
de
sus
fronteras.
Los
sindicatos,
partidos
y
sistemas
nacionales
de
<br />

comunicación
se
van
debilitando
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
misma
medida
<strong>en</strong>
que
cobran
fuerza
<strong>el</strong>
mercado
<br />

monetario
internacional,
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
g<strong>lo</strong>bal
y
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
<br />

multinacionales. 446 
<br />

528.
Algunos
autores
llegan
a
p<strong>en</strong>sar
que
<strong>lo</strong>s
estados
nacionales
se
han
transformado
<br />

<strong>en</strong>
simples
ag<strong>en</strong>cias
que
ajustan
<strong>la</strong>s
prácticas
y
políticas
económicas
nacionales
a
<strong>la</strong>s
<br />

exig<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal.
Para
Robert
Cox,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>el</strong>
estado
nacional
se
<br />

ha
transformado
<strong>en</strong>
una
mera
correa
de
transmisión
de
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal
a
<strong>la</strong>
<br />

economía
nacional. 447 
<br />

529.
Otros
autores,
como
Leo
Panitch,
reconoc<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
naturaleza
d<strong>el</strong>
estado
ha
<br />

cambiado
considerablem<strong>en</strong>te,
pero
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
no
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
ha
disminuido
su
pap<strong>el</strong>.
<br />

Este
está
todavía
determinado
por
<strong>la</strong>s
luchas
<strong>en</strong>tre
fuerzas
sociales
<strong>lo</strong>calizadas
d<strong>en</strong>tro
<br />

de
cada
formación
social,
aunque,
por
supuesto,
esas
luchas
están
cada
vez
más
<br />

determinadas
por
<strong>la</strong>
situación
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
Las
formas
nacionales
prevalec<strong>en</strong>
<br />

debido
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
a
dos
razones:
<strong>la</strong>
especificidad
de
cada
formación
social
y
<strong>el</strong>
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
desigual
de
cada
país. 448 
<br />

530.
Lejos
de
pres<strong>en</strong>ciar
un
capitalismo
g<strong>lo</strong>bal
que
desconoce
<strong>el</strong>
estado,
<strong>lo</strong>
que
vemos
<br />

es
una
gran
difer<strong>en</strong>ciación
<strong>en</strong>tre
estados
muy
activos,
como
<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>
Grupo
de
<strong>lo</strong>s
Siete,
<br />

























































<br />

445.
N.
Chomsky,
La
Sociedad
g<strong>lo</strong>bal,
<strong>en</strong>
G<strong>lo</strong>balización,
exclusión
y
democracia
<strong>en</strong>
América
Latina,
Ed.
<br />

Contrapuntos/Joaquín
Mortiz,
México,
1997,
p.13.
<br />

446.
E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit
pp.424‐425.
<br />

447.
Cox
citado
<strong>en</strong>
Leo
Panitch,
G<strong>lo</strong>balization
and
the
State,
Colección
El
mundo
actual.
C<strong>en</strong>tro
de
Investigaciones
<br />

Interdisciplinarias
<strong>en</strong>
Humanidades,
Universidad
Nacional
Autónoma
de
México,
México
D.F.,
1994,
pp.28‐29.
<br />

448.
Ibid.
pp.34‐35.
<br />

- - 142


y
conjuntos
de
c<strong>la</strong>ses
capitalistas
altam<strong>en</strong>te
politizadas
que
se
empeñan
<strong>en</strong>
asegurar
<strong>lo</strong>
<br />

que
Steph<strong>en</strong>
Gill
d<strong>en</strong>ominó
adecuadam<strong>en</strong>te:
“un
nuevo
constitucionalismo
para
un
<br />

neoliberalismo
disciplinario” 449 ,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>lo</strong>s
estados
de
<strong>lo</strong>s
países
periféricos
se
v<strong>en</strong>
<br />

cada
vez
más
debilitados.
<br />

531.
Tanto
<strong>el</strong>
GATT
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
mundial,
como
<strong>el</strong>
Tratado
de
Libre
Comercio
de
<br />

Norteamérica
(TLC)
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
regional,
reve<strong>la</strong>n
<strong>la</strong>
participación
de
<strong>lo</strong>s
estados
de
<strong>lo</strong>s
países
<br />

c<strong>en</strong>trales
como
creadores
de
un
régim<strong>en</strong>
que
define
y
garantiza
<strong>lo</strong>s
derechos
g<strong>lo</strong>bales
y
<br />

domésticos
d<strong>el</strong>
capital. 450 
<br />

532.
Estos
tratados
funcionan
como
una
constitución
económica,
estableci<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>s
<br />

reg<strong>la</strong>s
básicas
que
rig<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
derechos
de
propiedad
privada
que
todos
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<br />

deb<strong>en</strong>
respetar
y
<strong>lo</strong>s
tipos
de
políticas
económicas
que
todos
<strong>lo</strong>s
gobiernos
han
de
<br />

evitar”. 451 
<br />

533.
Es
importante,
sin
embargo,
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
no
se
trata
de
algo
impuesto
a
<br />

<strong>lo</strong>s
estados
por
<strong>el</strong>
capital
y
<strong>el</strong>
estado
norteamericano
como
algo
externo
a
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
sino
que
<br />

más
bi<strong>en</strong>
refleja
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
adoptado
por
<strong>lo</strong>s
estados
[...]
<strong>en</strong>
repres<strong>en</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
intereses
<br />

de
sus
burguesías
y
burocracias
[...]. 452 
Eso
ocurre,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
con
<strong>el</strong>
TLC.
Son
<strong>lo</strong>s
<br />

grupos
dominantes
canadi<strong>en</strong>ses
y
mexicanos,
p<strong>en</strong>etrados
por
<strong>el</strong>
capital
y
<strong>la</strong>
<br />

administración
norteamericanos,
<strong>lo</strong>s
que
impulsan
<strong>la</strong>
concreción
de
ese
tratado.
<br />

534.
Igual
cosa
podría
haber
ocurrido
con
<strong>el</strong>
Acuerdo
Multi<strong>la</strong>teral
de
Inversiones
<br />

(AMI), 453 
cuyas
negociaciones
acaban
de
ser
temporalm<strong>en</strong>te
det<strong>en</strong>idas
luego
de
una
<br />

























































<br />

449.
Leo
Panitch,
G<strong>lo</strong>balización,
estados
y
estrategias
de
Izquierda,
<strong>en</strong>

P.
González
Casanova
y
J.
F.
Saxe—Fernández,
<br />

El
mundo
actual:
situación
y
alternativas,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1996,
p.92.
<br />

450.
Idem.
<br />

451.
William
I.
Robinson,
North
American
Free
Trade
as
if
democracy
mattered,
Ed.
Canadian
C<strong>en</strong>tre
for
Policy
<br />

Alternatives,
Ottawa,
1993
(citado
por
Panitch
<strong>en</strong>
G<strong>lo</strong>balización,
estados
y
estrategias...,
op.cit.
p.93).
Según
<br />

Panitch,
William
I.
Robinson
ha
hecho
uno
de
<strong>lo</strong>s
mejores
análisis
de
este
tratado.
El
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>lo</strong>s
<br />

acuerdos
comerciales
internacionales
como
<strong>el</strong>
TLC
no
só<strong>lo</strong>
prohib<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
discriminación
<strong>en</strong>tre
corporaciones
<br />

nacionales
y
de
propiedad
extranjera.
[sino
que
también]
otorgan
nuevos
derechos
corporativos
de
propiedad
<br />

privada,
a
<strong>lo</strong>s
inversionista
nacionales
y
extranjeros
[...]

<br />

452.
L.
Panitch,
ibid.
p.94.
<br />

453.
Las
negociaciones
sobre
<strong>el</strong>
AMI
se
iniciaron
<strong>en</strong>
1995
y
a
pesar
de
haber
sido
aprobado
a
principios
de
diciembre
<br />

de
1997
por
<strong>la</strong>
Organización
Mundial
de
Comercio
(OMC)
y
<strong>la</strong>
Organización
de
Cooperación
y
Desarrol<strong>lo</strong>
<br />

Económico
(OCDE),
fue
desechado
<strong>el</strong>
29
de
octubre
de
1998
por
<strong>el</strong>
ministro
de
Comercio
Británico,
Brian
Wilson,
<br />

luego
que
<strong>el</strong>
primer
ministro
francés,
Lion<strong>el</strong>
Jospin
describiera
<strong>el</strong>
AMI
como
“irreformable”
y
“una
am<strong>en</strong>aza
a
<strong>la</strong>
<br />

soberanía
de
<strong>lo</strong>s
estados”.
(Mi<strong>la</strong>n
Rai,
Freedom
Press,
14
noviembre
1998).
<br />

- - 143


int<strong>en</strong>sa
campaña
ciudadana
internacional
<strong>en</strong>
su
contra,
donde
hubo
una
participación
<br />

muy
activa
de
<strong>la</strong>s
ONGs,
especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
países
europeos
y
de
Canadá. 454 
<br />

535.
Noam
Chomsky
había
d<strong>en</strong>unciado
que
ese
acuerdo
buscaba
prohibir
que
<strong>lo</strong>s
<br />

gobiernos
nacionales
o
<strong>lo</strong>cales
[impusies<strong>en</strong>]
cualquier
restricción
sobre
<strong>el</strong>
flujo
d<strong>el</strong>
<br />

capital
internacional
o
sobre
<strong>la</strong>s
inversiones.
[...]
Mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>el</strong>
TLC
y
<strong>el</strong>
GATT
se
<br />

diseñaron,
supuestam<strong>en</strong>te,
para
liberalizar
<strong>el</strong>
flujo
de
bi<strong>en</strong>es
y
servicios
a
niv<strong>el</strong>
<br />

internacional,
<strong>el</strong>
nuevo
AMI
se
[<strong>en</strong>focaba]
exclusivam<strong>en</strong>te
sobre
<strong>la</strong>
liberalización
d<strong>el</strong>
flujo
<br />

d<strong>el</strong>
capital. 455 
<br />

536.
Si
ese
tratado
se
hubiese
aprobado
<strong>lo</strong>s
inversionistas
podrían
haber
hecho
<strong>lo</strong>
que
<br />

quisieran,
sin
limitación
alguna,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
donde
invirtieran.
Nada
podría
<br />

interferir:
ni
<strong>lo</strong>s
derechos
humanos,
ni
<strong>lo</strong>s
derechos
<strong>la</strong>borales,
ni
<strong>lo</strong>s
s<strong>en</strong>satos
<br />

requerimi<strong>en</strong>tos
ambi<strong>en</strong>tales.
<br />

537.
El
director
de
<strong>la</strong>
Organización
Mundial
d<strong>el</strong>
Comercio
(OMC),
R<strong>en</strong>ato
Ruggeiro,
<br />

ilustró
muy
bi<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
este
tratado
significaría.
Según
él,
<strong>el</strong>
AMI
sería
<strong>la</strong>
constitución
<br />

que
regiría
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal
única 456 .
Gracias
a
<strong>el</strong><strong>la</strong>,
<strong>la</strong>s
empresas
e
inversionistas
<br />

transnacionales
podrían
demandar
legalm<strong>en</strong>te,
ante
un
nuevo
tribunal
internacional,
<br />

a
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
que
int<strong>en</strong>taran
imponer
algunas
restricciones
al
libre
<br />

movimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
capital.
Esto
podría
llevar
a
que
<strong>la</strong>s
empresas
internacionales
<br />

antepusieran
demandas
contra
gobiernos
para
forzar<strong>lo</strong>s
a
<strong>el</strong>iminar
normas
<strong>la</strong>borales
<br />

o
ambi<strong>en</strong>tales
e
incluso
programas
de
desarrol<strong>lo</strong>
nacional
que
limitaran
<strong>el</strong>
libre
flujo
<br />

d<strong>el</strong>
capital.
<br />

538.
Si
<strong>el</strong>
AMI
se
hubiese
aprobado
<strong>lo</strong>s
gobiernos
ya
no
podrían
obligar
a
<strong>lo</strong>s
<br />

inversionistas
internacionales
a
comprar
compon<strong>en</strong>tes
de
producción
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
país
<strong>en</strong>
<br />

vez
de
importar<strong>lo</strong>s,
no
podrían
obligar
a
<strong>la</strong>
transfer<strong>en</strong>cia
de
tecno<strong>lo</strong>gía,
no
se
podría
<br />

limitar
<strong>la</strong>
movilidad
transfronteriza
d<strong>el</strong>
capital
o
<strong>la</strong>
exportación
de
<strong>la</strong>s
ganancias. 457 
<br />

6. UN PROCESO DESIGUAL E INCONCLUSO<br />

539.
El
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
no
es
un
proceso
homogéneo,
ti<strong>en</strong>e
un
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

muy
desigual.
Exist<strong>en</strong>
tres
po<strong>lo</strong>s
dominantes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
mundial:
América
d<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

454.
Pero
si
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
visto
bu<strong>en</strong>o
al
AMI
ha
sido
temporalm<strong>en</strong>te
det<strong>en</strong>ido,
<strong>la</strong>
decisión
d<strong>el</strong>
FMI
de
desregu<strong>la</strong>r
<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to
de
capital
fue
tomada
a
puertas
cerradas
[...]
ap<strong>en</strong>as
dos
semanas
antes
de
que
grupos
ciudadanos
de
<br />

todo
<strong>el</strong>
mundo
se
reunieran
<strong>en</strong>
abril
de
1998
<strong>en</strong>
manifestaciones
masivas
<strong>en</strong>
París,
oponiéndose
al
AMI
[...].
(M.
<br />

Chossudovsky,
Guerra
financiera,
op.cit.
p.7).
<br />

455.
N.
Chomsky,
La
última
desaparición...,
op.cit.
p.3.
<br />

456.
Citado
por
Or<strong>la</strong>ndo
Caputo,
El
Acuerdo
Multi<strong>la</strong>teral
de
Inversiones
(MAI)
y
su
aplicación
anticipada
<strong>en</strong>
<br />

Chile,
Santiago
de
Chile,
mayo
1998
(mimeo),
p.1.
<br />

457.
O.
Caputo.
Idem.
<br />

- - 144


Norte,
Europa
y
<strong>la</strong>
zona
Asia‐Pacífico.
[...]
En
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
esta
tríada
se
multiplican
y
se
<br />

int<strong>en</strong>sifican
<strong>lo</strong>s
intercambios.
La
economía
g<strong>lo</strong>bal
provoca
así,
paradójicam<strong>en</strong>te,
una
<br />

ruptura
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
<strong>en</strong>tre
tres
po<strong>lo</strong>s
cada
vez
más
integrados
y
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
países
(<strong>en</strong>
<br />

particu<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>
Africa
negra)
cada
vez
están
más
pobres,
marginados,
excluidos
d<strong>el</strong>
<br />

comercio
mundial
y
de
<strong>la</strong>
modernización
tecnológica. 458 
<br />

540.
Y
<strong>en</strong>
esta
tríada
exist<strong>en</strong>
países
c<strong>en</strong>trales
y
periféricos.
Entre
<strong>lo</strong>s
primeros
están:
<br />

Estados
Unidos,
Japón
y
<strong>lo</strong>s
países
más
avanzados
de
<strong>la</strong>
Unión
Europea. 459 
<br />

541.
Cuatro
serían,
según
Cast<strong>el</strong>ls,
<strong>lo</strong>s
procesos
que
determinan
<strong>lo</strong>s
resultados
de
<strong>la</strong>
<br />

compet<strong>en</strong>cia
que
se
establece
a
niv<strong>el</strong>
g<strong>lo</strong>bal
<strong>en</strong>tre
ag<strong>en</strong>tes
económicos
y
<strong>lo</strong>calidades
<br />

geográficas:
a)
<strong>la</strong>
capacidad
tecnológica
de
cada
país
o
región 460 ;
b)
<strong>el</strong>
acceso
a
un
<br />

mercado
grande,
integrado
y
rico;
c)
<strong>la</strong>
difer<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
costos
de
producción
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

lugar
de
orig<strong>en</strong>
y
<strong>lo</strong>s
precios
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mercado
de
destino
‐no
basta
que
<strong>la</strong>
mano
de
obra
<br />

sea
barata
si
hay
que
pagar
impuestos,
o
<strong>la</strong>s
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones
medioambi<strong>en</strong>tales
son
<br />

muy
severas‐;
y,
por
último,
d)
<strong>la</strong>
capacidad
política
de
<strong>la</strong>s
instituciones
nacionales
e
<br />

internacionales
para
prestar
apoyo
al
crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
países
y
zonas
bajo
su
<br />

jurisdicción. 461 
<br />

542.
Samir
Amin,
por
su
parte,
seña<strong>la</strong>
que
<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias
mundiales
<strong>lo</strong>gran
su
<br />

privilegiada
situación
no
como
<strong>el</strong>
producto
de
<strong>la</strong>
aplicación
de
<strong>la</strong>s
leyes
objetivas
d<strong>el</strong>
<br />

mercado,
de
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
perfecta
tan
pregonada
por
<strong>el</strong>
neoliberalismo,
sino
debido
<br />

























































<br />

458.
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.66.
El
autor
recomi<strong>en</strong>da
leer
sobre
este
tema
a
Ricardo
Petr<strong>el</strong><strong>la</strong>,
<br />

Vers
un
techno‐apartheid
g<strong>lo</strong>bal,
Manière
de
Voir
Nº18,
mayo
1993.
Ya
Ohmmae,
<strong>en</strong>
1985
había
hab<strong>la</strong>do
d<strong>el</strong>
<br />

poder
triádico
refiriéndose
a
Estados
Unidos,
Japón
y
Europa
Occid<strong>en</strong>tal.
<br />

459.
Cada
uno
de
estos
países
típicam<strong>en</strong>te
c<strong>en</strong>trales
conforma
un
<strong>en</strong>torno
con
una
serie
de
países
que
<strong>lo</strong>s
rodean
y
<br />

que
constituirían
<strong>la</strong>
periferia
de
tales
c<strong>en</strong>tros.
Los
países
que
constituy<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>torno
Unión
Europea
UE­15
son:
<br />

Australia,
Bélgica,
Dinamarca,
Fin<strong>la</strong>ndia,
Francia,
Alemania,
Grecia,
Ir<strong>la</strong>nda,
Italia,
Luxemburgo,
Portugal,
España,
<br />

Suecia,
Ho<strong>la</strong>nda,
Reino
Unido,
como
países
c<strong>en</strong>trales,
más
Bulgaria,
República
Checa,
Hungría,
Po<strong>lo</strong>nia,
Rumania,
<br />

Es<strong>lo</strong>v<strong>en</strong>ia,
Arg<strong>el</strong>ia,
Egipto,
Libia,
Marruecos,
Tunez
y
Turquía,
como
periferias
de
ese
<strong>en</strong>torno.
El
<strong>en</strong>torno
Japón
<br />

está
conformado
por
Brunei,
Hong
kong,
Indonesia,
Corea
d<strong>el</strong>
Sur,
Ma<strong>la</strong>sia,
Filipinas,
Singapur
y
Tai<strong>la</strong>ndia.
El
<br />

<strong>en</strong>torno
Estados
Unidos
estaría
conformado
por:
Antigua
y
Barbuda,
Arg<strong>en</strong>tina,
Barbados,
B<strong>el</strong>ice,
Bolivia,
Brasil,
<br />

Canadá,
Chile,
Co<strong>lo</strong>mbia,
Costa
Rica,
Dominica,
República
Dominicana,
Ecuador,
El
Salvador,
Granada,
Guatema<strong>la</strong>,
<br />

Guyana,
Honduras,
Jamaica,
México,
Nicaragua,
Panamá,
Paraguay,
Perú,
Puerto
Rico,
San
Kitts
y
Nevis,
Santa
Lucía,
<br />

San
Vic<strong>en</strong>te
Miqu<strong>el</strong>ón,
Surinám,
Trinidad
y
Tobago,
Uruguay
y
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
(citado
<strong>en</strong>
R.
Agacino,
La
anatomía
de
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>balización...,
pp.2‐3).
El
autor
obtuvo
<strong>lo</strong>s
datos
de
Jordi
Vi<strong>la</strong>seca
y
Requ<strong>en</strong>a,
Integración
Económica,
<strong>en</strong>
<br />

Economía
Mundial,
Ed.
Mc
Graw‐Hill,
Madrid,
España.
El
único
b<strong>lo</strong>que
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
más
homogéneo
es
<strong>el</strong>
<br />

d<strong>en</strong>ominado
<strong>en</strong>torno
Unión
Europea‐UE‐15,
<strong>lo</strong>s
otros
dos
son
extremadam<strong>en</strong>te
heterogéneos.
(R.
Agacino,
Ibid...,
<br />

op.cit.
p.6).
El
<strong>en</strong>torno
Estados
Unidos
absorbe
más
de
<strong>la</strong>
mitad
d<strong>el</strong>
comercio
g<strong>lo</strong>bal
(52,3%)
y
este
país,
que
cu<strong>en</strong>ta
<br />

con
un
tercio
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
de
ese
<strong>en</strong>torno,
g<strong>en</strong>era
<strong>el</strong>
76%
d<strong>el</strong>
PNB
d<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>que
y
contro<strong>la</strong>
<strong>el</strong>
65%
d<strong>el</strong>
comercio
<br />

g<strong>lo</strong>bal
de
<strong>la</strong>s
Américas.
(Ibid.
p.3)
<br />

460.
No
basta
con
disponer
de
mano
de
obra
barata,
ésta
debe
estar
preparada
para
adaptarse
a
<strong>la</strong>s
nuevas
<br />

tecno<strong>lo</strong>gías,
y
eso
só<strong>lo</strong>
ya
descarta
que
muchos
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
t<strong>en</strong>gan
posibilidades
reales
de
competir.
<br />

461.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
pp.130‐133.
<br />

- - 145


al
control
exclusivo
que
esos
países
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
cinco
áreas
fundam<strong>en</strong>tales
de
poder:
<strong>el</strong>
<br />

monopolio
tecnológico;
<strong>el</strong>
control
de
mercados
financieros
mundiales;
<strong>el</strong>
monopolio
<br />

de
acceso
a
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta;
<strong>el</strong>
monopolio
de
medios
de
<br />

comunicación
y
<strong>el</strong>
monopolio
de
<strong>la</strong>s
armas
de
destrucción
masiva. 462 
<br />

543.
Y
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias
sobresal<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
que
luego
d<strong>el</strong>
<br />

derrumbe
de
<strong>la</strong>
URSS
no
so<strong>lo</strong>
pasan
a
t<strong>en</strong>er
<strong>el</strong>
control
militar
d<strong>el</strong>
mundo
‐como
<strong>lo</strong>
<br />

acaba
de
probar
su
decisión
uni<strong>la</strong>teral
de
bombardear
a
Irak
a
mediados
de
diciembre
<br />

de
1998‐
sino
que
también
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
su
control
financiero.
Este
es
<strong>el</strong>
único
país
que
puede
<br />

bajar
<strong>la</strong>
tasa
de
paridad
de
<strong>la</strong>
moneda
­y
por
<strong>lo</strong>
tanto,
jugar
a
fondo
<strong>el</strong>
juego
de
<strong>la</strong>
<br />

“devaluación
competitiva”­
sin
sufrir
de
inmediato
<strong>la</strong>
sanción
de
<strong>lo</strong>s
mercados,
debido
a
<br />

<strong>la</strong>
dim<strong>en</strong>sión
y
seguridad
de
su
deuda
pública
(40%
de
<strong>la</strong>
deuda
mundial),
así
como
d<strong>el</strong>
<br />

pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
comercio
y
reservas
mundiales. 463 
Debido
a
su
<br />

superioridad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
financiero
(y
a
su
control
d<strong>el</strong>
FMI
y
d<strong>el</strong>
Banco
Mundial)
ha
<br />

podido
imponer
al
mundo
<strong>la</strong>s
nuevas
reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego
neoliberal. 464 
<br />

544.
La
economía
g<strong>lo</strong>bal
es
sin
duda
profundam<strong>en</strong>te
asimétrica. 465 
<br />

545.
De
<strong>lo</strong>s
cinco
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
habitantes
d<strong>el</strong>
mundo,
ap<strong>en</strong>as
viv<strong>en</strong>
<br />

confortablem<strong>en</strong>te
quini<strong>en</strong>tos
mil,
según
Ramonet.
Tresci<strong>en</strong>tos
ci<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tiocho
<br />

personas
multimil<strong>lo</strong>narias,
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
un
ingreso
anual
superior
al
ingreso
de
dos
mil
<br />

seisci<strong>en</strong>tos
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas. 466 
Por
otra
parte,
según
Pab<strong>lo</strong>
González
Casanova,
<strong>la</strong>
<br />

actual
g<strong>lo</strong>balización
ha
contribuido
a
aum<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>s
transfer<strong>en</strong>cias
de
exced<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
<br />

países
pobres
a
<strong>lo</strong>s
países
más
desarrol<strong>la</strong>dos.
Un
estudio
estadístico
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
está
<br />

empeñado
<strong>el</strong>
autor
demuestra
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
cuatro
años
compr<strong>en</strong>didos
<strong>en</strong>tre
1992
y
<br />

1995
esta
transfer<strong>en</strong>cia
triplicó
<strong>la</strong>
correspondi<strong>en</strong>te
al
período
que
va
de
1972
a
1981
y
<br />

es
superior
a
<strong>la</strong>
de
cualquiera
de
<strong>lo</strong>s
quinqu<strong>en</strong>ios
preced<strong>en</strong>tes. 467 
<br />

























































<br />

462.
Samir
Amin,
El
futuro
de
<strong>la</strong>
po<strong>la</strong>rización
g<strong>lo</strong>bal,
<strong>en</strong>
revista
Nueva
Sociedad
Nº132,
julio‐agosto,
1994,
<br />

pp.120‐122.
Estos
cinco
monopolios,
tomados
como
un
todo,
defin<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
marco
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
cual
opera
<strong>la</strong>
ley
d<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
<br />

g<strong>lo</strong>balizado.
La
ley
d<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
es
<strong>la</strong>
expresión
cond<strong>en</strong>sada
de
todas
esas
condiciones
[y
no]
<strong>la</strong>
expresión
de
una
<br />

racionalidad
económica
objetivam<strong>en</strong>te
pura
[...].
(Ibid.
p.122).
<br />

463.
F.
Chesnais,
La
mondialisation...,
op.cit.
p.36.
<br />

464.
Ibid.
p.37.
<br />

465.
Un
20%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
contro<strong>la</strong>
y
percibe
<strong>el</strong>
83%
de
<strong>la</strong>s
riquezas
y
un
60%
sobrevive
con
un
7%
[...]
(H<strong>el</strong>io
<br />

Gal<strong>la</strong>rdo,
América
Latina
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta,
<strong>en</strong>
revista
Pasos
Nº59,
San
José
de
Costa
Rica,
mayo‐junio,
<br />

1995,
pp.19‐22).
<br />

466.
Datos
de
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
17
de
julio
1996
<strong>en</strong>
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.246.
<br />

467.
Pab<strong>lo</strong>
González
Casanova,
La
exp<strong>lo</strong>tación
g<strong>lo</strong>bal,
México,
abril
1998
(mimeo),
p.20.
El
autor
anuncia
<strong>el</strong>
trabajo
<br />

“Las
transfer<strong>en</strong>cias
de
exced<strong>en</strong>te
y
<strong>el</strong>
sistema
g<strong>lo</strong>bal”,
que
está
si<strong>en</strong>do
preparado
por
él
y
José
Guadalupe
<br />

- - 146


546.
Pero
<strong>la</strong>
actual
g<strong>lo</strong>balización
no
só<strong>lo</strong>
ac<strong>en</strong>túa
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>tre
países
pobres
y
<br />

países
ricos,
sino
que
ac<strong>en</strong>túa
también
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
propios
países
de
<strong>la</strong>
<br />

periferia.
Como
dice
Samir
Amin:
<strong>el</strong>
surgimi<strong>en</strong>to
de
un
sistema
productivo
<br />

mundializado
remode<strong>la</strong>
a
<strong>la</strong>s
periferias
sobre
<strong>la</strong>
base
de
nuevas
difer<strong>en</strong>ciaciones. 468 
<br />

Hay
ganadores
y
perdedores.
Habría
que
distinguir
<strong>en</strong>tonces
dos
tipos
de
periferias:
<br />

<strong>la</strong>s
ganadoras,
tipo
Tercer
Mundo
de
mañana, 469 
y
<strong>la</strong>s
perdedoras 470 ,
tipo
Cuarto
<br />

Mundo. 471 
<br />

547.
Por
otra
parte,
una
serie
de
términos
que
surg<strong>en</strong>
al
finalizar
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
<br />

Mundial
van
quedando
obsoletos.
Ya
no
parece
correcto
hab<strong>la</strong>r
de
Tercer
Mundo 472 ,
ni
<br />

de
c<strong>en</strong>tro‐periferia,
ni
de
norte‐sur,
si
se
emplean
<strong>lo</strong>s
términos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
que
<br />

tuvieron
originalm<strong>en</strong>te 473 
porque,
por
una
parte,
varios
países
que
antes
eran
<br />

considerados
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
y
están
ubicados
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sur,
<strong>lo</strong>graron
un
impresionante
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
económico
como
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
“tigres
asiáticos”
(Hong
Kong,
Singapur,
<br />

Taiwan
y
Corea
d<strong>el</strong>
Sur 474 )
y,
luego
les
siguieron
otra
serie
de
países
de
Asia
y
América
<br />












































































































































































<br />

Gandaril<strong>la</strong>.
Los
países
incluidos
<strong>en</strong>
estas
estadísticas
que
transfier<strong>en</strong>
activos
netos
a
<strong>lo</strong>s
países
desarrol<strong>la</strong>dos
son
41
<br />

de
Africa,
23
de
Asia,
9
de
Europa
C<strong>en</strong>tral
y
este,
10
de
Medio
Ori<strong>en</strong>te,
32
de
América
Latina
y
<strong>el</strong>
Caribe
(Ibid.
p.19).
<br />

468.
Sobre
este
tema
ver:
Samir
Amin,
Conclusión.
El
debate
sobre
<strong>la</strong>
mundialización,
<strong>en</strong>
S.
Amin
y
P.
González
<br />

Casanova,
La
nueva
organización
capitalista
mundial
vista
desde
<strong>el</strong>
Sur.
I.
Mundialización
y
acumu<strong>la</strong>ción,
Ed.
<br />

Anthropos,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995,
pp.367‐390.
<br />

469.
Como
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
sudeste
de
Asia
antes
de
<strong>la</strong>
crisis
financiera
d<strong>el</strong>
97.
En
re<strong>la</strong>ción
con
estos
países
me
parece
<br />

importante
<strong>el</strong>
sigui<strong>en</strong>te
seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
autor:
Ninguno
de
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
periferia
hoy
más
o
m<strong>en</strong>os
<br />

industrializados,
más
o
m<strong>en</strong>os
competitivo
<strong>en</strong>
este
ámbito,
llegó
a
este
estadio
sin
poner
<strong>en</strong>
práctica
políticas
<br />

nacionalistas
de
desconexión
(protecciones,
subsidios,
control
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
exteriores,
control
de
<strong>lo</strong>s
recursos
<br />

naturales
nacionales,
de
<strong>lo</strong>s
mercados
internos
y
de
<strong>lo</strong>s
circuitos
de
financiami<strong>en</strong>to,
incluso
nacionalizaciones,
<br />

etcétera)
[...].
(S.
Amin,
Ibid.
p.375.)
<br />

470.
Los
países
de
Africa
negra.
<br />

471.
S.
Amin,
Conclusión.
El
debate...,
op.cit.
p.369.
<br />

472.
Nig<strong>el</strong>
Harris
había
anunciado
ya
<strong>en</strong>
1987
<strong>el</strong>
fin
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo.
Ver:
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
<br />

op.cit
p.139.
<br />

473.
Según
Hinke<strong>la</strong>mmert:
El
Primer
Mundo
se
ve
hoy
más
bi<strong>en</strong>
como
un
gran
archipié<strong>la</strong>go
que
aparece
por
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>dos,
pero
que
surge
<strong>en</strong>
un
mar
circundante
de
espacios
que
ya
no
se
pued<strong>en</strong>
integrar
ni
económica
ni
<br />

socialm<strong>en</strong>te.
Pese
a
que
este
archipié<strong>la</strong>go
todavía
está
ubicado
sobre
todo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Norte,
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
no
se
puede
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
más
como
una
re<strong>la</strong>ción
Norte‐Sur.
Sí
se
<strong>la</strong>
puede
marcar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
una
exclusión.(Franz
<br />

Hinke<strong>la</strong>mmert,
El
huracán
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización:
<strong>la</strong>
exclusión
y
<strong>la</strong>
destrucción
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te
vistos
desde
<strong>la</strong>
<br />

teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,
<strong>en</strong>
revista
Pasos
Nº69,
San
José
de
Costa
Rica,
<strong>en</strong>ero‐febrero,
1997,
p.23).
<br />

474.
En
<strong>el</strong>
sudeste
asiático,
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
se
mantuvo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta
con
<strong>la</strong>
ayuda
exterior,
como
por
<strong>lo</strong>
demás
<br />

<strong>en</strong>
Corea
d<strong>el</strong>
Sur
y
Taiwán,
donde
por
razones
geoestratégicas
propias
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
<strong>la</strong>
ayuda
superaba
<br />

todos
<strong>lo</strong>s
límites
imaginables
(só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
supera
<strong>en</strong>
términos
re<strong>la</strong>tivos
<strong>la</strong>
ayuda
recibida
por
Isra<strong>el</strong>,
por
razones
<br />

estratégicas
aná<strong>lo</strong>gas).
Pero
mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sudeste
asiático
<strong>la</strong>
ayuda
fue
sustituida
por
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
<br />

exterior
durante
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta,
<strong>en</strong>
Corea
d<strong>el</strong>
Sur
y
Taiwán
fueron
<strong>la</strong>s
exportaciones
industriales
<strong>la</strong>s
que
tomaron
<br />

<strong>el</strong>
r<strong>el</strong>evo.
<br />

- - 147


Latina.
Por
otra
parte,
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
propio
Primer
Mundo
se
establece
una
po<strong>la</strong>rización
<br />

creci<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>s
r<strong>en</strong>tas
hasta
<strong>el</strong>
punto
que
algunos
autores
han
llegado
a
decir
que
<br />

Europa
Occid<strong>en</strong>tal
se
ha
pauperizado
o
“sudificado”,
ya
que
<strong>en</strong>
esta
región
exist<strong>en</strong>
<br />

veinte
mil<strong>lo</strong>nes
de
parados
y
treinta
mil<strong>lo</strong>nes
de
pobres. 475 
<br />

548.
Por
último,
es
importante
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
<strong>la</strong>
economía
informacional
g<strong>lo</strong>bal
<br />

no
es
una
economía
p<strong>la</strong>netaria:
no
abarca
todos
<strong>lo</strong>s
procesos
económicos
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta,
<br />

no
incluye
todos
<strong>lo</strong>s
territorios
ni
todas
<strong>la</strong>s
personas
trabajan
para
esta
economía
ni
<br />

compran
sus
productos.
Sin
embargo,
<strong>el</strong><strong>la</strong>
sí
afecta
de
forma
directa
o
indirecta
<strong>la</strong>
<br />

subsist<strong>en</strong>cia
de
toda
<strong>la</strong>
humanidad. 476 
<br />

549.
Este
asunto
de
<strong>la</strong>
ley
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
desigual
es
un
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
de
importancia
crucial,
<br />

especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
este
período
histórico
‐opina
Manu<strong>el</strong>
Riesco.
Sin
compr<strong>en</strong>der<strong>lo</strong>
y
<br />

va<strong>lo</strong>rar<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
su
debida
magnitud
[...]
no
se
puede
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
absolutam<strong>en</strong>te
nada
de
<strong>lo</strong>
que
<br />

está
ocurri<strong>en</strong>do
hoy
día
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo.
Al
autor
le
asombra
que
este
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
sue<strong>la</strong>
no
<br />

t<strong>en</strong>erse
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
análisis 
 de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
europea,
mi<strong>en</strong>tras
sí
está
pres<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>s
principales
publicaciones
burguesas
(Economist,
Businessweek,
etc.),
donde
este
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
se
ubica
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
lugar
c<strong>en</strong>tral. 477 
<br />

550.
La
g<strong>lo</strong>balización
es,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
todavía
un
proceso
inconcluso,
no
toda
<strong>la</strong>
<br />

economía
internacional
es
ya
g<strong>lo</strong>bal:
<strong>lo</strong>s
mercados
están
lejos
de
una
integración
<br />












































































































































































<br />

En
estas
condiciones,
<strong>el</strong>
sudeste
asiático
<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
fase
nueva
de
<strong>la</strong>
mundialización
con
evid<strong>en</strong>tes
rezagos:
dada
su
<br />

baja
capacidad
de
absorción
tecnológica
(<strong>en</strong>
contraste
con
Corea
y
Taiwán),
finca
sus
ilusiones
<strong>en</strong>
una
reubicación
<br />

industrial
bajo
<strong>la</strong>
égida
d<strong>el</strong>
capital
internacional
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
zonas
francas
que
se
b<strong>en</strong>efician
de
sa<strong>la</strong>rios
módicos
<br />

otorgados
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
región;
y
esto
ahora
que
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
<strong>la</strong>
automatización
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
industrias
vincu<strong>la</strong>das
<br />

con
tal
tipo
de
proyectos
ha
invertido
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
y
anu<strong>la</strong>do
<strong>la</strong>s
v<strong>en</strong>tajas
de
<strong>la</strong>
reubicación
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta.
<br />

(S.
Amin,
Conclusión.
El
debate
sobre
<strong>la</strong>
mundialización
<strong>en</strong>
S.
Amin
y
Pab<strong>lo</strong>
González,
La
nueva
organización
<br />

capitalista...
op.cit.
pp.386‐387).
<br />

475.
Por
todas
partes
se
exti<strong>en</strong>de
<strong>el</strong>
paro
y
<strong>el</strong>
subempleo,
se
b<strong>lo</strong>quean
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
y
<strong>lo</strong>s
presupuestos
sociales
son
<br />

reducidos
drásticam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
nombre
de
<strong>la</strong>
sacrosanta
competitividad.
<br />

Las
desigualdades
no
dejan
de
crecer
hasta
tal
punto
que
algunos
estados
europeos
se
avi<strong>en</strong><strong>en</strong>
a
aceptar
una
<br />

especie
de
tercer
mundialización
de
sus
sociedades
[...]
En
<strong>el</strong>
Reino
Unido
<strong>la</strong>s
desigualdades
<strong>en</strong>tre
ricos
y
pobres
<br />

son
<strong>la</strong>s
más
grandes
d<strong>el</strong>
mundo
occid<strong>en</strong>tal
[...].
En
m<strong>en</strong>os
de
quince
años
se
ha
construido
una
sociedad
de
<br />

r<strong>en</strong>tistas,
redob<strong>la</strong>da
por
una
sociedad
de
asistidos
[...]
(I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.83).
<br />

476.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit
pp.129‐130.
<br />

477.
El
investigador
chil<strong>en</strong>o
resume
<strong>la</strong>s
conclusiones
de
éstos
análisis:
<strong>la</strong>
transformación
actual
d<strong>el</strong>
mundo
no
ti<strong>en</strong>e
<br />

preced<strong>en</strong>tes,
su
base
es
<strong>la</strong>
llegada
al
mercado
d<strong>el</strong>
trabajo
y
consumo
capitalista
de
miles
de
mil<strong>lo</strong>nes
de
nuevos
<br />

ciudadanos,
libres
de
ataduras
agrarias
e
ignorancia;
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
unido
a
<strong>la</strong>
revolución
de
<strong>la</strong>s
comunicaciones,
trastoca
de
<br />

una
manera
inimaginada
<strong>la</strong>
producción
y
<strong>lo</strong>s
mercados,
aum<strong>en</strong>ta
de
manera
increíble
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
producido
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mundo
y
<strong>la</strong>s
ganancias
d<strong>el</strong>
capital,
<strong>el</strong>
que
correrá
a
ordeñar
esta
gallina
de
mil<strong>lo</strong>nes
de
huevos
de
oro.
Los
obreros
<br />

de
<strong>lo</strong>s
países
desarrol<strong>la</strong>dos,
<strong>en</strong>
cambio,
no
podrán
seguir
vivi<strong>en</strong>do
como
hasta
ahora,
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
hab<strong>la</strong>ndo.
Es
un
<br />

esc<strong>en</strong>ario,
para
esos
analistas,
t<strong>el</strong>úrico,
desbordante
de
oportunidades
y
p<strong>la</strong>gado
de
p<strong>el</strong>igros
(Manu<strong>el</strong>
Riesco,
Carta
<br />

a
Migu<strong>el</strong>,
octubre
1998).
<br />

- - 148


pl<strong>en</strong>a,
todavía
exist<strong>en</strong>
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos
monetarios
y
bancarios
que
limitan
<strong>lo</strong>s
flujos
de
<br />

capital,
<strong>lo</strong>s
controles
migratorios
dificultan
<strong>la</strong>
libre
contratación
de
mano
de
obra,
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
transnacionales
sigu<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
todavía
sus
activos
y
sus
c<strong>en</strong>tros
de
mando
<br />

estratégicos
<strong>en</strong>
sus
países
natales.
Pero,
sobre
todo,
<strong>lo</strong>s
estados
nacionales
y
sus
<br />

gobiernos
sigu<strong>en</strong>
jugando
un
pap<strong>el</strong>
crucial
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ori<strong>en</strong>tación
de
<strong>la</strong>
nueva
economía.
<br />

V. EL NEOLIBERALISMO Y LA GLOBALIZACIÓN<br />

551.
La
nueva
élite
financiera
transnacional,
que
m<strong>en</strong>cioné
anteriorm<strong>en</strong>te,
ti<strong>en</strong>e
tanto
<br />

un
proyecto
económico,
como
un
proyecto
social,
político
e
ideológico
para
<strong>la</strong>
actual
<br />

g<strong>lo</strong>balización
capitalista:
<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
mode<strong>lo</strong>
neoliberal. 478 
<br />

552.
Es
esta
élite
<strong>la</strong>
que
hasta
ahora
hegemoniza
<strong>la</strong>
determinación
d<strong>el</strong>
rumbo
y
<strong>el</strong>
<br />

ritmo
que
puede
adoptar
<strong>el</strong>
proceso
de
transición
d<strong>el</strong>
paradigma
tecnológico
d<strong>el</strong>
<br />

petróleo
barato
al
nuevo
paradigma
basado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
micro<strong>el</strong>ectrónica.
<br />

553.
Un
repres<strong>en</strong>tante
de
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
grandes
grupos
europeos
ha
dado
su
propia
<br />

definición
de
este
mode<strong>lo</strong>:
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal
sería
<strong>la</strong>
libertad
para
que
su
<br />

grupo
pueda
imp<strong>la</strong>ntarse
donde
quiera,
para
producir
<strong>lo</strong>
que
quiera,
aprovisionándose
y
<br />

v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
donde
quiera,
y
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
que
soportar
<strong>la</strong>
m<strong>en</strong>or
cantidad
de
limitaciones
<br />

<strong>posible</strong>s
<strong>en</strong>
cuanto
a
derecho
d<strong>el</strong>
trabajo
y
conv<strong>en</strong>ciones
sociales. 479 
<br />

554.
Según
Perry
Anderson 480 ,
<strong>el</strong>
neoliberalismo
nace
<strong>en</strong>
Europa
y
América
d<strong>el</strong>
Norte
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
post
segunda
Guerra
Mundial
como
una
interv<strong>en</strong>ción
teórica
y
política
contra
<strong>el</strong>
<br />

estado
interv<strong>en</strong>cionista
y
de
bi<strong>en</strong>estar.
Su
texto
de
orig<strong>en</strong>
es
<strong>el</strong>
libro
d<strong>el</strong>
austríaco,
<br />

Friedrich
Hayek,
Camino
de
servidumbre,
escrito
<strong>en</strong>
1944,
donde
<strong>el</strong>
autor
hace
un
<br />

ataque
apasionado
contra
cualquier
limitación
de
<strong>lo</strong>s
mecanismos
d<strong>el</strong>
mercado
por
<br />

parte
d<strong>el</strong>
estado,
d<strong>en</strong>unciada
como
una
am<strong>en</strong>aza
letal
a
<strong>la</strong>
libertad,
no
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
<br />

económica,
sino
también
política
[...]. 481 
En
ese
temprano
mom<strong>en</strong>to
no
había
<br />

























































<br />

478.
Chesnais
hab<strong>la</strong>
de
mundialización
neoliberal,
nueva
fórmu<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
dominación
d<strong>el</strong>
CAPIT
<strong>en</strong>
pal
financiero
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

artícu<strong>lo</strong>
“Una
conmoción
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
parámetros
económicos
mundiales
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
confrontaciones
políticas
y
sociales”,
<strong>en</strong>
<br />

Revista
Herrami<strong>en</strong>ta
Nº6,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1998,
p.90
<br />

479.
Francois
Chesnais,
La
mondialisation
du
capital,
Ed.
Syros,
París,
1998,
p.22.
<br />

480.
Analista
inglés,
autor,
<strong>en</strong>tre
otros
muchos
estudios
de
Consideraciones
sobre
<strong>el</strong>
marxismo
occid<strong>en</strong>tal,
Sig<strong>lo</strong>
<br />

XXI,
México,
1979.
<br />

481.
Perry
Anderson,
El
despliegue
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
y
sus
lecciones
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
<strong>en</strong>
revista
KO'EYU
Nº75,
<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
1996
octubre‐diciembre,
pp.35‐43.
El
b<strong>la</strong>nco
inmediato
de
Hayek
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
era
<strong>el</strong>
Partido
<br />

Laborista
inglés
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
vísperas
de
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
de
1945
[...].
(Ibid.
p.35).
<br />

Tres
años
después,
<strong>en</strong>
1947,
<strong>en</strong>
cuanto
<strong>la</strong>s
bases
d<strong>el</strong>
estado
de
bi<strong>en</strong>estar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Europa
de
postguerra
efectivam<strong>en</strong>te
<br />

se
constituían,
no
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
Ing<strong>la</strong>terra,
sino
también
<strong>en</strong>
otros
países,
Hayek
convocó
a
qui<strong>en</strong>es
compartían
su
<br />

ori<strong>en</strong>tación
ideológica
a
una
reunión
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pequeña
estación
de
Mont
P<strong>el</strong>erin,
<strong>en</strong>
Suiza.
Entre
<strong>lo</strong>s
célebres
<br />

- - 149


condiciones
para
que
estas
ideas
se
expandieran,
eran
<strong>la</strong>s
décadas
de
oro
de
<strong>la</strong>
<br />

expansión
capitalista
y
d<strong>el</strong>
pl<strong>en</strong>o
empleo.
Sin
embargo,
cuando,
llegados
<strong>lo</strong>s
años
<br />

set<strong>en</strong>ta,
empieza
a
caer
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
capitalismo
avanzado
y
<br />

éstos
<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
una
marcada
y
pro<strong>lo</strong>ngada
recesión,
surge
una
situación
propicia
para
<br />

reiniciar
<strong>la</strong>
of<strong>en</strong>siva
y
<strong>la</strong>s
ideas
neoliberales
comi<strong>en</strong>zan
a
ganar
terr<strong>en</strong>o.
<br />

555.
Se
atribuye
<strong>la</strong>
crisis
al
poder
excesivo
y
nefasto
de
<strong>lo</strong>s
sindicatos,
y
de
manera
<br />

g<strong>en</strong>eral
al
movimi<strong>en</strong>to
obrero,
que
había
socavado
<strong>la</strong>s
bases
de
<strong>la</strong>
acumu<strong>la</strong>ción
privada
<br />

con
sus
presiones
reivindicativas
sobre
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
y
con
su
presión
parasitaria
para
que
<br />

<strong>el</strong>
estado
aum<strong>en</strong>tase
cada
vez
más
<strong>lo</strong>s
gastos
sociales.
El
remedio
era,
<strong>en</strong>tonces,
c<strong>la</strong>ro:
<br />

mant<strong>en</strong>er
un
estado
fuerte,
sí,
<strong>en</strong>
su
capacidad
de
romper
<strong>el</strong>
poder
de
<strong>lo</strong>s
sindicatos
y
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
control
d<strong>el</strong>
dinero,
pero
parco
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
gastos
sociales
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
interv<strong>en</strong>ciones
<br />

económicas. 482 
<br />

556.
Sintetizando,
<strong>el</strong>
neoliberalismo,
es
<strong>el</strong>
conjunto
de
medidas
económicas
y
<br />

programas
políticos
que
com<strong>en</strong>zaron
a
ser
propuestos
como
salida
a
<strong>la</strong>
crisis
<br />

económica
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
promovidos
por
<strong>el</strong>
economista
norteamericano
Milton
<br />

Friedman 483 
y
que
abogan
contra
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
d<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
y
a
favor
de
<br />

crear
condiciones
para
<strong>la</strong>
total
movilidad
d<strong>el</strong>
capital. 484 
<br />

1. EL PROYECTO ECONÓMICO NEOLIBERAL Y SUS RESULTADOS<br />

557.
Entre
<strong>la</strong>s
medidas
económicas
para
favorecer
<strong>la</strong>
libre
circu<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
capital
<br />

están:
<strong>la</strong>
apertura
incontro<strong>la</strong>da
de
<strong>lo</strong>s
mercados;
<strong>la</strong>
desregu<strong>la</strong>rización
o
<strong>el</strong>iminación
<br />

de
toda
reg<strong>la</strong>
para
<strong>el</strong>
capital
extranjero;
<strong>la</strong>
privatización
de
<strong>la</strong>s
empresas
estatales
y
<br />

de
<strong>la</strong>s
instituciones
que
prestaban
servicios
sociales:
educación,
salud,
fondos
de
<br />

p<strong>en</strong>siones,
construcción
de
vivi<strong>en</strong>das,
etcétera,
con
<strong>la</strong>
consigui<strong>en</strong>te
reducción
d<strong>el</strong>
<br />

pap<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
estado
y
de
<strong>lo</strong>s
gastos
sociales;
<strong>la</strong>
lucha
prioritaria
contra
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción;
<strong>la</strong>
<br />

flexibilidad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
<strong>la</strong>boral.
<br />












































































































































































<br />

participantes
estaban
no
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
adversarios
firmes
d<strong>el</strong>
estado
de
bi<strong>en</strong>estar
europeo,
sino
también
<strong>en</strong>emigos
<br />

férreos
d<strong>el</strong>
New
Deal
estadounid<strong>en</strong>se.
<br />

Entre
<strong>la</strong>
s<strong>el</strong>ecta
asist<strong>en</strong>cia
se
<strong>en</strong>contraban,
<strong>en</strong>tre
otros,
Milton
Friedman,
Karl
Popper,
Lion<strong>el</strong>
Robbins,
Ludwig
Von
<br />

Mises,
Walter
Eukp<strong>en</strong>,
Walter
Lippman,
Micha<strong>el</strong>
Po<strong>la</strong>nyi
y
Salvador
de
Madariaga.
Allí
se
fundó
<strong>la</strong>
Sociedad
de
Mont
<br />

P<strong>el</strong>erin,
una
suerte
de
franco‐masonería
neoliberal,
altam<strong>en</strong>te
dedicada
y
organizada,
con
reuniones
<br />

internacionales
cada
dos
años.
Su
propósito
era
combatir
<strong>el</strong>
keynesianismo
y
<strong>el</strong>
solidarismo
reinantes,
y
preparar
<br />

<strong>la</strong>s
bases
de
otro
tipo
de
capitalismo,
duro
y
libre
de
reg<strong>la</strong>s,
para
<strong>el</strong>
futuro
[...].
A
partir
de
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>s
<br />

ideas
neoliberales
com<strong>en</strong>zaron
a
ganar
terr<strong>en</strong>o.(Ibid.
p.35).
<br />

482.
P.
Anderson,
El
despliegue
d<strong>el</strong>
neoliberalismo...,
op.cit.
p.35.
<br />

483.
M.
Friedman,
a
su
vez,
se
inspira
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
obra
d<strong>el</strong>
austríaco
Hayek.
<br />

484.
P.
Anderson,
El
despliegue
d<strong>el</strong>
neoliberalismo...,
op.cit.
p.35.
<br />

- - 150


558.
Su
meta
suprema
es
<strong>la</strong>
estabilidad
monetaria
y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
requiere
que
se
<br />

cont<strong>en</strong>ga
<strong>el</strong>
gasto
social
y
exista
una
tasa
“natural”
de
desempleo,
es
decir,
una
masa
<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
numerosa
de
personas
buscando
empleo
como
para
quebrar
<strong>lo</strong>s
<br />

sindicatos
o
<strong>lo</strong>
que
Pierre
Bourdieu
l<strong>la</strong>ma
un
ejército
de
reserva
de
mano
de
obra
<br />

amansada
por
<strong>la</strong>
precarización
y
por
<strong>la</strong>
am<strong>en</strong>aza
perman<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
desempleo. 485 
Además,
<br />

busca
inc<strong>en</strong>tivar
a
<strong>lo</strong>s
dueños
d<strong>el</strong>
capital
reduci<strong>en</strong>do
<strong>lo</strong>s
impuestos
sobre
<strong>la</strong>s
ganancias
<br />

más
altas
y
sobre
<strong>la</strong>s
r<strong>en</strong>tas.
De
esta
forma,
una
nueva
y
saludable
desigualdad
volvería
<br />

a
dinamizar
<strong>la</strong>s
economías
avanzadas
[...] 486 
<br />

559.
La
primera
experi<strong>en</strong>cia
de
aplicación
sistemática
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
<br />

se
dio
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Chile
de
Pinochet,
algunos
años
antes
de
<strong>la</strong>
o<strong>la</strong>
neoliberal
<strong>en</strong>
Europa,
<br />

iniciada
por
<strong>el</strong>
gobierno
de
Margaret
Thatcher
<strong>en</strong>
Ing<strong>la</strong>terra
y
seguida
por
<strong>el</strong>
gobierno
<br />

de
Reagan
<strong>en</strong>
Estados
Unidos,
y
que
só<strong>lo</strong>
se
aplica
<strong>en</strong>
forma
más
o
m<strong>en</strong>os
g<strong>en</strong>eralizada
<br />

<strong>en</strong>
Europa
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta,
contribuy<strong>en</strong>do
a
<strong>el</strong>evar
<strong>en</strong>
varios
mom<strong>en</strong>tos
y
países
<strong>la</strong>
tasa
<br />

de
r<strong>en</strong>tabilidad,
como
ha
ocurrido
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
años
d<strong>el</strong>
<br />

gobi<strong>en</strong>o
de
Clinton.
<br />

560.
Se
trata
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
hegemónico
de
<strong>la</strong>
actual
g<strong>lo</strong>balización
capitalista,
<strong>lo</strong>
que
no
<br />

quiere
decir
que
se
materialice
<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
misma
manera 487 ,
ni
que
todas
<br />

<strong>la</strong>s
grandes
pot<strong>en</strong>cias
hayan
estado
igualm<strong>en</strong>te
dispuestas
a
someterse
a
sus
<br />

ori<strong>en</strong>taciones.
De
hecho,
Japón
tuvo
una
posición
más
distante
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
foros
<br />

económicos
internacionales. 488 
<br />

561.
La
aplicación
de
<strong>la</strong>
más
reci<strong>en</strong>te
revolución
tecnológica
sigui<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
esquema
<br />

neoliberal
transforma
profundam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
estructura
económica
de
<strong>lo</strong>s
países
ricos.
El
<br />

po<strong>lo</strong>
tecnológico
avanzado
(informática,
t<strong>el</strong>ecomunicaciones),
o
<strong>lo</strong>
que
algunos
l<strong>la</strong>man
<br />

producción
no
material,
adquiere
un
creci<strong>en</strong>te
desarrol<strong>lo</strong>
y
un
número
cada
vez
mayor
<br />

de
p<strong>la</strong>ntas
industriales
se
tras<strong>la</strong>da
al
Tercer
Mundo
<strong>en</strong>
busca
de
mano
de
obra
barata,
<br />

cambiando
<strong>la</strong>
fisonomía
de
<strong>la</strong>s
antiguas
ciudades
industriales
de
<strong>lo</strong>s
países
<br />

























































<br />

485.
Pierre
Bourdieu,
L'ess<strong>en</strong>ce
du
neoliberalisme,
<strong>en</strong>
periódico
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
marzo
1998,
p.3.
<br />

486.
P.
Anderson,
El
despliegue
d<strong>el</strong>
neoliberalismo...,
op.cit.
p.36.
<br />

487.
Las
políticas
neoliberales
fueron
implem<strong>en</strong>tadas
<strong>en</strong>
Europa
por
<strong>lo</strong>s
gobiernos
d<strong>el</strong>
norte
de
este
contin<strong>en</strong>te
<br />

(Thatcher,
1979;
Kohl,
1982;
Dinamarca,
1983),
mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sur
se
hicieron
int<strong>en</strong>tos
por
aplicar
una
política
<br />

más
m<strong>en</strong>os
conservadora.
Mitterrand
<strong>en</strong>
Francia
y
Papandreu
<strong>en</strong>
Grecia
se
esforzaron
<strong>en</strong>
realizar
una
política
de
<br />

def<strong>la</strong>ción
y
redistribución,
de
pl<strong>en</strong>o
empleo
y
de
protección
social.
[...]
Pero
[este]
proyecto
fracasó,
y
ya
<strong>en</strong>
1982
y
<br />

1983
<strong>el</strong>
gobierno
socialista
<strong>en</strong>
Francia
se
vio
forzado
por
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
internacionales
a
cambiar
su
<br />

curso
dramáticam<strong>en</strong>te
y
reori<strong>en</strong>tarse
para
hacer
una
política
mucho
más
próxima
a
<strong>la</strong>
ortodoxia
neoliberal
[...]
(P.
<br />

Anderson.
Ibid.
p.37).
<br />

488.
Atilio
Borón,
La
trama
d<strong>el</strong>
neoliberalismo.
Mercado,
crisis
y
exclusión
social,
<strong>en</strong>
Mesa
Redonda
de
libro
d<strong>el</strong>
<br />

mismo
nombre,
1997,
Oficina
de
Publicaciones
d<strong>el</strong>
CBC,
Universidad
de
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1997,
p.95.
De
hecho
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
análisis
occid<strong>en</strong>tales
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
Japón
se
desp<strong>lo</strong>mó
por
no
aplicar
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal.
En
ese
país
<strong>el</strong>
estado
<br />

ha
t<strong>en</strong>ido
una
influ<strong>en</strong>cia
muy
grande
y
<strong>la</strong>
libertad
de
mercado
ha
sido
bastante
restringida.
<br />

- - 151


desarrol<strong>la</strong>dos.
Un
número
creci<strong>en</strong>te
de
personas
<strong>en</strong>
estos
países
pasa
a
desempeñarse
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
de
servicios 489 ,
reduciéndose
notablem<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
fuerza
de
trabajo
hasta
<br />

ahora
dedicada
a
<strong>la</strong>
producción
de
bi<strong>en</strong>es
materiales.
En
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
países
<br />

esto
se
ha
traducido
<strong>en</strong>
un
aum<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
desempleo 490 
y
<strong>la</strong>
consigui<strong>en</strong>te
baja
d<strong>el</strong>
<br />

consumo
de
masas
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
propios
países
desarrol<strong>la</strong>dos,
pero,
al
mismo
tiempo,
<br />

como
crece
<strong>la</strong>
conc<strong>en</strong>tración
de
riquezas
<strong>en</strong>
manos
de
una
minoría
social,
esto
<br />

conduce
a
un
crecimi<strong>en</strong>to
dinámico
de
<strong>la</strong>
economía
de
bi<strong>en</strong>es
de
lujo,
para
<strong>la</strong>
élite
tanto
<br />

d<strong>el</strong>
norte
como
d<strong>el</strong>
sur. 491 
<br />

562.
En
<strong>lo</strong>s
países
periféricos
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal
y
<strong>la</strong>s
medidas
de
ajuste
estructural
<br />

que
propone,
se
han
impuesto
mediante
<strong>la</strong>
presión
de
ag<strong>en</strong>cias
internacionales
como
<br />

<strong>el</strong>
FMI,
<strong>el</strong>
Banco
Mundial,
<strong>la</strong>
AID 492 ,
que
se
han
aprovechando
de
su
crítica
situación
<br />

financiera,
producto
d<strong>el</strong>
<strong>en</strong>orme
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
externo
contraído.
<br />

563.
El
neoliberalismo
requiere
de
estados
que
asegur<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
estabilidad
económica
y
<br />

política,
que
cre<strong>en</strong>
condiciones
jurídicas
para
<strong>la</strong>s
operaciones
d<strong>el</strong>
capital
<br />

transnacional
y
que
provean
<strong>la</strong>
infraestructura
física
y
humana
necesaria
para
<strong>la</strong>
<br />

acumu<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
capital. 493 
<br />

























































<br />

489.
Más
ade<strong>la</strong>nte
se
ac<strong>la</strong>rará
este
término
<strong>en</strong>
párrafos
834‐837.
<br />

490.
Según
estadísticas
aportadas
por
<strong>la</strong>
Comisión
Europea,
<strong>el</strong>
total
de
desempleados
de
<strong>lo</strong>s
quince
países
que
<br />

integran
<strong>la</strong>
Unión
Europa
era
de
17,9
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas
<strong>en</strong>
1997,
pasando
<strong>lo</strong>s
desempleados
de
<strong>la</strong>rgo
p<strong>la</strong>zo
<strong>el</strong>
<br />

43,5%
de
<strong>lo</strong>s
desempleados
<strong>en</strong>
1991
al
49%
<strong>en</strong>
1997.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>s
cifras
de
desempleo
aum<strong>en</strong>taron
de
un
<br />

2,2%
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
a
un
10,7%
<strong>en</strong>
1997,
registrándose
<strong>la</strong>s
mayores
tasas
de
aum<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
desempleo
<br />

<strong>en</strong>
España,
Alemania,
Francia
e
Italia.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
proceso
de
precarización
d<strong>el</strong>
empleo
que
se
exti<strong>en</strong>de
cada
<br />

vez
más
se
ve
facilitado
por
varios
factores
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
cuales
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:
(a)
<strong>la</strong>
gran
cantidad
de
trabajadores
<br />

desempleados
o
subempleados
dispuestos
a
trabajar,
(b)
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
de
un
amplio
conting<strong>en</strong>te
de
trabajadores
<br />

inmigrantes
proced<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
mundo
subdesarrol<strong>la</strong>do
a
<strong>lo</strong>s
cuales,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
países
europeos,
se
suman
<strong>lo</strong>s
<br />

de
<strong>lo</strong>s
ex
países
socialistas
de
Europa
c<strong>en</strong>tral
y
ori<strong>en</strong>tal,
y
(c)
<strong>el</strong>
superior
niv<strong>el</strong>
que
se
ha
<strong>lo</strong>grado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

fragm<strong>en</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
procesos
productivos
debido
a
<strong>lo</strong>s
ade<strong>la</strong>ntos
ci<strong>en</strong>tífico‐técnicos,
<strong>lo</strong>
cual
permite
<strong>la</strong>
<br />

incorporación
d<strong>el</strong>
trabajo
fem<strong>en</strong>ino
y
ha
posibilitado
una
mayor
utilización
d<strong>el</strong>
trabajo
de
subcontratación
<strong>en</strong>
<br />

empresas
medianas
y
pequeñas,
así
como
un
r<strong>en</strong>acer
d<strong>el</strong>
trabajo
a
domicilio.
Y
<strong>lo</strong>
contrastante
es
que
todo
esto
se
<br />

produce
mi<strong>en</strong>tras
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
d<strong>el</strong>
capital
se
recupera
<strong>en</strong>
forma
sost<strong>en</strong>ida
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
conjunto
de
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
Unión
<br />

Europea.
(Silvio
Baró,
Impactos
socieconómicos
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
Unión
Europea
<br />

(mimeo),
7
de
diciembre
de
1997).
El
autor
seña<strong>la</strong>
que
<strong>la</strong>s
cifras
utilizadas
fueron
extraídas
de
European
<br />

Commission:
EC
Economic
data
pocket
book,
núm.
5/98.
Office
des
Publications
des
Communautés
Europe<strong>en</strong>es,
<br />

1998.
Por
su
parte
<strong>la</strong>
Oficina
de
Estadísticas
de
<strong>la</strong>
Comunidad
Europea
usando
<strong>lo</strong>
que
d<strong>en</strong>omina
“tasa
armonizada
<br />

de
desempleo”,
reve<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
desempleo
ha
desc<strong>en</strong>dido
algo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
va
d<strong>el</strong>
año
98
(se
hab<strong>la</strong>
de
agosto)
con
<br />

respecto
a
1997,
pero
se
trata
de
cifras
tan
mínimas
que
<strong>en</strong>
absoluto
resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
uno
de
<strong>lo</strong>s
problemas
más
graves
<br />

d<strong>el</strong>
viejo
contin<strong>en</strong>te.
<br />

491.
Mich<strong>el</strong>
Chossudovsky,
The
G<strong>lo</strong>balization
of
Poverty:
The
impacts
of
IMF
and
World
Bank
Reforms,
Third
<br />

World
Network,
P<strong>en</strong>ang,
Ma<strong>la</strong>ysia,
1997,
p.84.
<br />

492.
Ag<strong>en</strong>cia
Interamericana
de
Desarrol<strong>lo</strong>
Internacional.
<br />

493.
William
Robinson,
Un
estudio
de
caso
sobre
<strong>el</strong>
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Tercer
Mundo:
una
ag<strong>en</strong>da
<br />

transnacional
<strong>en</strong>
Nicaragua,
<strong>en</strong>
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
Propio,
Managua,
Nicaragua,
<strong>en</strong>ero‐abril,
1997,
pp.202‐204.
<br />

- - 152


564.
Según
<strong>el</strong>
investigador
canadi<strong>en</strong>se
Mich<strong>el</strong>
Chossudovsky,
<strong>la</strong>
aplicación
de
<strong>la</strong>s
<br />

recetas
neoliberales
ha
conducido
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sur
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
este
y
<strong>el</strong>
norte,
a
que
una
<br />

minoría
social
privilegiada
haya
acumu<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>ormes
cantidades
de
riquezas
a
<br />

exp<strong>en</strong>sas
de
<strong>la</strong>
gran
mayoría
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial 494 ;
y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
Tercer
<br />

Mundo
y
d<strong>el</strong>
este
europeo,
a
que
<strong>la</strong>s
estructuras
de
comercio
regional
hayan
sido
<br />

abolidas
y
que
una
gran
parte
de
<strong>la</strong>
base
industrial
que
antes
producía
para
<strong>el</strong>
<br />

mercado
interno
haya
sido
desmante<strong>la</strong>da 495 ,
debido
a
<strong>la</strong>
creci<strong>en</strong>te
re<strong>lo</strong>calización
de
una
<br />

parte
importante
de
<strong>la</strong>
base
industrial
de
<strong>lo</strong>s
países
avanzados
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
atrasados. 496 
<br />

565.
Desde
1970
una
“nueva
g<strong>en</strong>eración”
de
áreas
de
mercado
libre
fueron
<br />

desarrollándose,
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
como
principales
po<strong>lo</strong>s
de
crecimi<strong>en</strong>to:
<strong>el</strong>
sudeste
asiático,
<strong>el</strong>
<br />

lejano
ori<strong>en</strong>te,
China,
Brasil,
México
y
Europa
d<strong>el</strong>
Este. 497 
Esta
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
industrial
ha
ido
afectando
a
una
cada
vez
más
amplia
gama
de
productos
<br />

manufacturados.
Industrias
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
fabrican
automóviles,
construy<strong>en</strong>
<br />

barcos,
<strong>en</strong>samb<strong>la</strong>n
aviones,
produc<strong>en</strong>
armas,
y
muchos
otros
productos.
<br />

566.
Este
esquema
de
desarrol<strong>lo</strong>
ti<strong>en</strong>de
a
destruir
<strong>la</strong>
industria
nacional
dirigida
al
<br />

mercado
interno 498 
y
a
fom<strong>en</strong>tar
una
economía
de
exportación
que
<strong>lo</strong>s
hace
mucho
más
<br />

dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes
de
<strong>la</strong>s
fluctuaciones
d<strong>el</strong>
mercado.
Y
se
basa
<strong>en</strong>
una
compresión
de
<strong>la</strong>
<br />

demanda
interna
<strong>en</strong>
cada
una
de
<strong>la</strong>s
economías
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
y
<strong>la</strong>
consolidación
de
<br />

una
mano
de
obra
industrial
barata,
estable
y
disciplinada
<strong>en</strong>
un
contexto
político
<br />

seguro. 499
<br />












































































































































































<br />

Robinson
precisa
más
ade<strong>la</strong>nte:
La
g<strong>lo</strong>balización
involucra
nuevas
formas
de
articu<strong>la</strong>ción
económica
y
política
<br />

<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
y
<strong>la</strong>
periferia.
Involucra
<strong>la</strong>
p<strong>en</strong>etración
de
<strong>lo</strong>s
estados
periféricos
por
parte
de
<strong>la</strong>s
élites
<br />

transnacionales,
directam<strong>en</strong>te,
mediante
diversos
víncu<strong>lo</strong>s
políticos‐dip<strong>lo</strong>máticos
y
demás
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
y
<strong>la</strong>
<br />

periferia,
e
indirectam<strong>en</strong>te,
a
través
de
<strong>la</strong>
imposición
d<strong>el</strong>
capital
transnacional
vía
sus
ag<strong>en</strong>tes
institucionales
(FMI,
<br />

Banco
Mundial,
etcétera)
y
<strong>el</strong>
poder
estructural
que
<strong>el</strong>
capital
mundial
ejerce
sobre
<strong>lo</strong>s
estados‐naciones,
<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
pequeños
y
periféricos.
También
incluye
<strong>la</strong>
p<strong>en</strong>etración
de
<strong>lo</strong>s
organismos
de
<strong>la</strong>
sociedad
civil
<br />

mediante
variadas
operaciones
de
ayuda
política
y
promoción
de
<strong>la</strong>
democracia
y
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
nuevos
nexos
<br />

estado‐sociedad
civil
[...].
(Ibid.
p.204).
<br />

494.
La
demanda
de
consumo
está
limitada
a
aproximadam<strong>en</strong>te
un
15
por
ci<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial,
confinada
<br />

ampliam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
ricos
de
<strong>la</strong>
OCDE.
(M.
Chossudovsky,
The
G<strong>lo</strong>balization
of
Poverty...,
op.cit.
p.76).
<br />

495.
M.
Chossudovsky,
Ibid.
p.26.
<br />

496.
Esta
operación
limitada
inicialm<strong>en</strong>te
a
algunos
países
d<strong>el</strong>
sudeste
asiático:
Hong
Kong,
Singapur,
Taiwan
y
<br />

Corea
d<strong>el</strong>
Sur,
se
exti<strong>en</strong>de
luego
a
una
gran
cantidad
de
otros
países.
(M.
Chossudovsky
Ibid.
p.75).
<br />

497.
M.
Chossudovsky,
Idem.
Sobre
<strong>la</strong>
d<strong>en</strong>ominación
de
estas
áreas
hay
otras
opiniones,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>el</strong>
lejano
<br />

ori<strong>en</strong>te
incluiría
a
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
sudeste
asiático
y
a
China,
aunque
por
su
importancia
este
país
su<strong>el</strong>e
ser
nombrado
<br />

por
separado.
<br />

498.
Lo
que
se
l<strong>la</strong>mó
industria
substitutiva
de
importaciones.
<br />

499.
M.
Chossudovsky,
The
G<strong>lo</strong>balization
of
Poverty...,
op.cit.
p.76.
<br />

- - 153


567.
En
realidad,
se
trata
de
un
fordismo
sin
compromiso
socialdemócrata;
es
decir,
de
<br />

un
capitalismo
“salvaje”
según
Samir
Amin. 500 
<br />

1) EL NEOLIBERALISMO AVANZA EN AMÉRICA LATINA<br />

568.
Examinemos
ahora
concretam<strong>en</strong>te
cómo
ha
ido
avanzando
este
mode<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

países
de
América
Latina.
<br />

-Tres tipos de mode<strong>lo</strong>s de desarrol<strong>lo</strong> superpuestos<br />

569.
Según
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
se
puede
decir,
a
grandes
rasgos,
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
<br />

cincu<strong>en</strong>ta
años
<strong>la</strong>
economía
<strong>la</strong>tinoamericana
ha
transitado
a
través
de
tres
mode<strong>lo</strong>s
de
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
distintos,
si
bi<strong>en</strong>
superpuestos 501 :
<strong>el</strong>
primero
se
basa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
exportación
de
<br />

materias
primas
y
productos
agríco<strong>la</strong>s
a
cambio
de
artícu<strong>lo</strong>s
manufacturados
y
<br />

conocimi<strong>en</strong>tos
técnicos
especializados
de
<strong>la</strong>s
regiones
más
avanzadas
d<strong>el</strong>
mundo;
<strong>el</strong>
<br />

segundo,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
industrialización
nacional
con
fuerte
pres<strong>en</strong>cia
estatal
a
partir
de
<strong>la</strong>
<br />

sustitución
de
importaciones 502 
y
una
expansión
d<strong>el</strong>
mercado
interno
protegido;
y
<strong>el</strong>
<br />

tercero,
<strong>en</strong>
una
estrategia
de
desarrol<strong>lo</strong>
hacia
afuera,
utilizando
<strong>la</strong>s
v<strong>en</strong>tajas
<br />

comparativas
de
costos
para
obt<strong>en</strong>er
cuotas
de
mercado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal 503 .
Este
<br />

último
mode<strong>lo</strong>
trata
de
imitar
<strong>el</strong>
rápido
y
exitoso
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>lo</strong>s
países
asiáticos
de
<br />

reci<strong>en</strong>te
industrialización.
El
primer
mode<strong>lo</strong>
se
deterioró
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
1960,
<strong>el</strong>
<br />

segundo
ya
estaba
agotado
a
finales
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
y
<strong>el</strong>
tercero
fracasó
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral
<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

500.
(Samir
Amin,
Introducción.
Mundialización
y
acumu<strong>la</strong>ción
capitalista,
<strong>en</strong>
S.
Amin
y
P.
González
Casanova
<br />

(Dirs)
La
nueva
organización
capitalista
mundial
vista
desde
<strong>el</strong>
Sur.
I.
Mundialización
y
acumu<strong>la</strong>ción,
Ed.,
<br />

Anthropos,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995,
p.43.
El
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
periferias
industrializadas
de
América
Latina,
de
<br />

Asia
ori<strong>en</strong>tal
(comunista
y
capitalista)
y
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
ex
mundo
soviético,
segm<strong>en</strong>tos
d<strong>el</strong>
sistema
productivo
ya
<br />

son
o
pued<strong>en</strong>
volverse
competitivos,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
dado
a
este
término.
Aquí
existe
<strong>el</strong>
ejército
activo
y
su
progresión
<br />

puede
seguir.
Pero
nunca
podrá
‐<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
horizonte
visible,
por
lejano
que
sea‐
absorber
<strong>la</strong>
reserva
de
<strong>la</strong>s
economías
<br />

rurales
e
informales;
y
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
porque
<strong>la</strong>
competitividad
exige
hoy
por
hoy
técnicas
de
producción
que
vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
<br />

im<strong>posible</strong>
esta
absorción,
y
porque
<strong>la</strong>
válvu<strong>la</strong>
de
escape
de
<strong>la</strong>
emigración
masiva
ha
dejado
de
existir.
En
<strong>la</strong>s
<br />

periferias
no
industrializadas
y/o
competitivas
de
Africa
y
<strong>el</strong>
mundo
árabe,
<strong>la</strong>
situación
es
más
extrema
aún:
<strong>el</strong>
<br />

ejército
activo
es
aquí
prácticam<strong>en</strong>te
inexist<strong>en</strong>te,
toda
<strong>la</strong>
nación
o
casi
toda
constituy<strong>en</strong>
una
reserva
a
esca<strong>la</strong>
<br />

mundial
(p.46).
<br />

501.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información,
op.cit.
p.143.
<br />

502.
Fue
Raúl
Prebish
y
un
grupo
de
destacados
economistas
de
Naciones
Unidas‐CEPAL
como
C<strong>el</strong>so
Furtado,
Aníbal
<br />

Pinto,
Juan
Noyo<strong>la</strong>,
Regino
Botti,
Jorge
Ahumada,
Alexander
Ganz,
Pedro
Vuskovic,
<strong>en</strong>tre
otros,
<strong>lo</strong>s
que
p<strong>la</strong>ntearon
a
<br />

finales
de
<strong>lo</strong>s
años
cuar<strong>en</strong>ta
y
durante
<strong>lo</strong>s
dec<strong>en</strong>ios
cincu<strong>en</strong>ta
y
ses<strong>en</strong>ta,
<strong>la</strong>
necesidad
de
<strong>la</strong>
industrialización
y
de
<strong>la</strong>
<br />

integración
económica
de
América
Latina,
como
forma
de
mejorar
<strong>lo</strong>s
términos
d<strong>el</strong>
intercambio
con
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cias
<br />

c<strong>en</strong>trales
y
de
ac<strong>el</strong>erar
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mercado
interno.
La
irradiación
de
sus
ideas
se
realizó
a
través
de
<br />

misiones
concretas
que
estos
economistas
tuvieron
<strong>en</strong>
algunos
países
y
a
través
de
<strong>la</strong>
capacitación
que
realizó
<strong>el</strong>
<br />

ILPES
‐a
partir
de
<strong>lo</strong>s
años
cincu<strong>en</strong>ta‐
de
ci<strong>en</strong>tos
de
economistas
y
otros
ci<strong>en</strong>tistas
sociales,
muchos
de
<strong>lo</strong>s
cuales
<br />

llegaron
luego
a
t<strong>en</strong>er
destacadas
posiciones
<strong>en</strong>
sus
países.
De
ahí
que
este
mode<strong>lo</strong>
se
ha
d<strong>en</strong>ominado:
mode<strong>lo</strong>
<br />

desarrollista
cepalino.

<br />

503.
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
América
Latina
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta,
revista
Pasos
Nº59,
mayo‐junio,
1995,
p.11,
<br />

d<strong>en</strong>omina
a
estas
economías:
economías
privatizadas
de
exportación
con
fuerte
sobredeterminación
mercantil
[...].
<br />

- - 154


<strong>lo</strong>s
años
och<strong>en</strong>ta
‐con
<strong>la</strong>
excepción
de
Chile‐
y
su
fracaso
no
es
aj<strong>en</strong>o
a
<strong>la</strong>s
<br />

transformaciones
ocurridas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
economía
informacional‐g<strong>lo</strong>bal
y
<strong>la</strong>
incapacidad
<br />

institucional
de
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
países
<strong>la</strong>tinoamericanos
para
adaptarse
a
esas
<br />

transformaciones. 504 
Es
importante
seña<strong>la</strong>r
que
Cast<strong>el</strong>ls
se
refiere
aquí
a
<strong>la</strong>
década
d<strong>el</strong>
<br />

och<strong>en</strong>ta,
porque
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
nov<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
economía
de
América
Latina
empieza
a
repuntar,
<br />

como
<strong>lo</strong>
seña<strong>la</strong>
<strong>el</strong>
propio
autor
más
ade<strong>la</strong>nte,
aunque
<strong>la</strong>
crisis
asiática
ha
constituido
<br />

un
nuevo
golpe
cuyos
efectos
se
han
dejado
s<strong>en</strong>tir
<strong>en</strong>
varios
países,
especialm<strong>en</strong>te
<br />

Brasil.
<br />

570.
Antes
de
continuar
con
<strong>la</strong>
exposición
de
Cast<strong>el</strong>ls,
quisiera
seña<strong>la</strong>r
que
Samir
<br />

Amin
considera
superficial
y
<strong>en</strong>gañosa
<strong>la</strong>
oposición
<strong>en</strong>tre
proceso
de
sustitución
de
<br />

importaciones
y
proceso
ori<strong>en</strong>tado
hacia
<strong>la</strong>s
exportaciones,
porque,
según
él,
esta
<br />

oposición
oculta
oposiciones
más
fundam<strong>en</strong>tales
fundadas
sobre
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<br />

sociales
que
ori<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>s
estrategias
de
desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
cuestión.
<br />

571.
Amin
parte
de
<strong>la</strong>
constatación
de
que
<strong>el</strong>
<strong>la</strong>rgo
período
de
acumu<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

c<strong>en</strong>tros
(<strong>la</strong>
triada)
esta
fundado
principalm<strong>en</strong>te
sobre
<strong>la</strong>
expansión
d<strong>el</strong>
mercado
<br />

interno,
articu<strong>la</strong>do
a
estrategias
de
exportación
agresivas,
y
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
periferia
este
<br />

proceso
de
acumu<strong>la</strong>ción
se
funda
principalm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
un
ajuste
pasivo
a
<strong>la</strong>
expansión
de
<br />

<strong>lo</strong>s
c<strong>en</strong>tros,
ajuste
que
conlleva
exportaciones
motrices
que
a
su
vez
amplían
<strong>el</strong>
<br />

mercado
interno. 505 
Pero
esta
ampliación
d<strong>el</strong>
mercado
interno
no
es
igual
<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
<br />

países,
dep<strong>en</strong>de
de
<strong>la</strong>s
características
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
sociales
exist<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

diversas
periferias
‐hay
re<strong>la</strong>ciones
que
favorec<strong>en</strong>
un
reparto
más
igualitario
que
otras‐
<br />

y
de
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
mom<strong>en</strong>tos
históricos
por
<strong>lo</strong>s
que
transitan
estos
países.
Si
<strong>el</strong>
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
inducido
va
asociado
a
estructuras
d<strong>el</strong>
reparto
de
<strong>lo</strong>s
ingresos
altam<strong>en</strong>te
<br />

desigual
‐característica
típica
d<strong>el</strong>
“desarrollismo”
<strong>la</strong>tinoamericano‐,
<strong>el</strong>
mercado
<strong>en</strong>
<br />

expansión
es
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
medias
que
demandan
objetos
cuya
producción
requiere
<br />

de
mucha
inversión
de
capital,
agravando
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
financiera
y
tecnológica
y
<br />

tornando
muy
vulnerable
<strong>la</strong>
economía
a
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
mundializada.
<br />

572.
Si,
por
<strong>el</strong>
contrario,
este
crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
industria
está
asociado
a
un
reparto
<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
mejor
‐como
es
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>la</strong>s
t<strong>en</strong>tativas
nacional‐populistas
y
<br />

socialistas
<strong>la</strong>
demanda
<strong>en</strong>
cuestión
refleja
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
popu<strong>la</strong>res:
<br />

demanda
de
mejor
alim<strong>en</strong>tación,
salud,
etcétera;
más
que
de
automóviles.
Esto
hace
a
<br />

<strong>la</strong>
economía
d<strong>el</strong>
país
mucho
m<strong>en</strong>os
vulnerable
a
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
internacional.
<br />

























































<br />

504.
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información:
<strong>la</strong>
sociedad
red,
Volum<strong>en</strong>
I;
Alianza
Editorial,
Barce<strong>lo</strong>na,
1997,
<br />

pp.143‐145.
<br />

.
S.Amin,
Imperialisme
et
déve<strong>lo</strong>ppem<strong>en</strong>t
inégal,
Ed.
Minuit,
Paris,
1972.
Sobre
<strong>el</strong>
tema
ver
su
libro:
La
<br />

acumu<strong>la</strong>ción
a
esca<strong>la</strong>
mundial.
Crítica
a
<strong>la</strong>
teoría
d<strong>el</strong>
subdesarrol<strong>lo</strong>,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
Madrid,
1974
(1ª
edición
<strong>en</strong>
<br />

francés
1970)

OJO
meter
<strong>en</strong>
biblio
<br />

- - 155


573.
Estamos,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
fr<strong>en</strong>te
a
dos
mode<strong>lo</strong>s
que
están
asociados
a
<strong>lo</strong>s
mode<strong>lo</strong>s
<br />

sustitutivos
de
importaciones
y
exportaciones,
pero
cuya
difer<strong>en</strong>cia
ev<strong>en</strong>tual
esta
<br />

situada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
“cont<strong>en</strong>ido”
de
<strong>la</strong>s
importaciones
que
se
sustituy<strong>en</strong>.
Según
Amin,
<strong>la</strong>
<br />

economía
burguesa
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
ignora
esa
difer<strong>en</strong>cia.
<br />

574.
Retomando
ahora
<strong>la</strong>
exposición
de
Cast<strong>el</strong>ls,
este
autor
‐reconoci<strong>en</strong>do
que
<br />

simplifica
<strong>la</strong>
realidad
que
es
mucho
más
compleja 506 ‐
seña<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
primer
mode<strong>lo</strong>
se
<br />

habría
agotado
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
como
resultado
de
<strong>la</strong>
transformación
estructural
d<strong>el</strong>
<br />

comercio
y
<strong>la</strong>
producción
mundiales.
<br />

575.
Este
mode<strong>lo</strong>
exportador
de
productos
básicos
‐que
t<strong>en</strong>ía
un
gran
peso
<strong>en</strong>
<br />

América
Latina
aún
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
och<strong>en</strong>ta,cuando
repres<strong>en</strong>taban
más
de
<strong>la</strong>
mitad
de
<strong>la</strong>s
<br />

exportaciones
d<strong>el</strong>
subcontin<strong>en</strong>te,
con
<strong>la</strong>
excepción
importante
de
Brasil‐
se
<br />

transformó
<strong>en</strong>
algo
cada
vez
más
desv<strong>en</strong>tajoso
debido
a
tres
razones
principales:
a)
<strong>el</strong>
<br />

deterioro
constante
de
<strong>lo</strong>s
términos
de
intercambio
de
<strong>lo</strong>s
productos
básicos
<strong>en</strong>
<br />

re<strong>la</strong>ción
con
<strong>lo</strong>s
productos
manufacturados,
con
fuerte
disminución
de
<strong>lo</strong>s
primeros,
<br />

fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
constante
reva<strong>lo</strong>rización
de
<strong>lo</strong>s
segundos;
b)
<strong>el</strong>
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>lo</strong>s
precios
de
<br />

estos
productos
primarios
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
propios
países
desarrol<strong>la</strong>dos
debido
a
su
creci<strong>en</strong>te
<br />

productividad
agríco<strong>la</strong>,
<strong>lo</strong>
que
conllevó
una
demanda
decreci<strong>en</strong>te
de
estos
productos
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
mundiales;
y,
por
último,
c)
<strong>la</strong>s
inv<strong>en</strong>ciones
tecnológicas
que
<br />

condujeron
a
<strong>la</strong>
gradual
substitución
de
<strong>la</strong>s
materias
primas
tradicionales
por
<br />

productos
sintéticos
y
materiales
avanzados,
y
<strong>el</strong>
recic<strong>la</strong>do
de
metales
usados
con
<strong>la</strong>
<br />

consecu<strong>en</strong>te
disminución
de
<strong>la</strong>
demanda
de
estos
productos. 507 
<br />

576.
La
situación
creada
por
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>lo</strong>s
años
treinta,
agudizada
por
<strong>la</strong>
Segunda
<br />

Guerra
Mundial,
y
<strong>la</strong>
constatación
de
<strong>la</strong>
debilidad
de
<strong>la</strong>s
economías
que
dep<strong>en</strong>dían
de
<br />

<strong>la</strong>s
exportaciones
de
productos
básicos
a
bajo
precio,
fueron
argum<strong>en</strong>tos
c<strong>la</strong>ves
para
<br />

<strong>la</strong>
imp<strong>la</strong>ntación
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
substitutivo
de
importaciones.
<br />

577.
La
industrialización
que
se
inició
<strong>en</strong>
América
Latina
con
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>lo</strong>s
años
<br />

treinta
tuvo
una
rápida
expansión
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
postguerra,
llegando
a
ser
superior
a
<strong>la</strong>
de
<strong>lo</strong>s
<br />

países
avanzados 508 .
Este
crecimi<strong>en</strong>to
industrial
fue,
sin
embargo,
muy
heterogéneo,
<br />

























































<br />

506.
En
re<strong>la</strong>ción
con
esta
complejidad
<strong>el</strong>
economista
mexicano
A<strong>lo</strong>nso
Agui<strong>la</strong>r
expone
<strong>el</strong>
caso
de
México.
Según
<strong>el</strong>
<br />

autor,
<strong>la</strong>
revolución
que
estal<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
1910
y
concluye
<strong>en</strong>
1920;
<strong>la</strong>
reorganización
institucional
de
esa
década;
una
<br />

profunda
reforma
agraria
y
<strong>el</strong>
rescate
de
recursos
naturales
básicos
‐como
<strong>el</strong>
petróleo‐
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
treinta,
hasta
<br />

<strong>en</strong>tonces
<strong>en</strong>
poder
de
extranjeros,
todo
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
contribuye
a
que
<strong>el</strong>
esfuerzo
industrializador,
con
todas
sus
<br />

limitaciones,
se
inicie
antes
que
<strong>en</strong>
otros
países,
o
sea
cuando
según
<strong>el</strong>
esquema
dominaba
<strong>la</strong>
exportación
de
<br />

materias
primas
(Com<strong>en</strong>tarios
a
versión
pr<strong>el</strong>iminar
de
este
libro).
<br />

507.
M.
Cast<strong>el</strong>ls
Ibid.
p.144.
<br />

508.
[...]
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>en</strong>tre
1955
y
1975
<strong>la</strong>
industria
de
Estados
Unidos
crecía
a
una
tasa
promedio
d<strong>el</strong>
2,8%
anual
y
<strong>la</strong>
<br />

de
Europa
a
un
4,8%,
<strong>en</strong>
América
Latina
<strong>el</strong>
ritmo
de
crecimi<strong>en</strong>to
era
d<strong>el</strong>
6,9%
anual,
inferior
sin
embargo,
al
9,8%
<br />

de
<strong>lo</strong>s
países
socialistas
y
al
12,2%
d<strong>el</strong>
Japón
[...].
(Fernando
Fajnzylber,
La
industrialización
trunca
de
América
<br />

Latina,
Nueva
Imag<strong>en</strong>,
México,
1983,
p.119).
<br />

- - 156


como
seña<strong>la</strong>
Fernando
Fajnzylber.
Países
que
repres<strong>en</strong>tan
un
niv<strong>el</strong>
importante
de
<br />

industrialización
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
cincu<strong>en</strong>ta
(Arg<strong>en</strong>tina,
Chile,
Uruguay),
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
se
van
<br />

quedando
atrás,
y
toman
<strong>la</strong>
de<strong>la</strong>ntera
otros
países 509 
como
Brasil
y
México,
que
se
<br />

transforman
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
punteros
de
<strong>la</strong>
industrialización,
pero,
al
mismo
tiempo,
Brasil
es
<strong>el</strong>
<br />

puntero
de
<strong>la</strong>
pobreza. 510 
En
C<strong>en</strong>troamérica
se
da
también
un
proceso
importante
de
<br />

industrialización,
mejorando
significativam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
condiciones
de
vida
de
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción
y
produciéndose
modificaciones
sociales
importantes. 511 
<br />

578.
Por
otra
parte,
junto
con
este
proceso
de
industrialización
y
de
ampliación
d<strong>el</strong>
<br />

mercado
interno,
se
da
un
proceso
de
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
exportaciones
de
bi<strong>en</strong>es
<br />

manufacturados
a
un
ritmo
<strong>el</strong>evadísimo
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
65%
y
<strong>el</strong>
74%,
superando
<strong>en</strong>
esos
<br />

años
a
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
sudeste
asiático. 512 
<br />

579.
Pero
este
proceso
de
industrialización,
al
mismo
tiempo
que
es
muy
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
<br />

d<strong>el</strong>
petróleo, 513 
es
muy
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
capital
extranjero
‐que
llegó
<strong>en</strong>
cantidades
<br />

significativas
especialm<strong>en</strong>te
a
partir
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta
y
sobre
todo
desde
<strong>lo</strong>s
Estados
<br />

Unidos.
<br />

580.
El
proceso
de
industrialización
<strong>la</strong>tinoamericano
se
realiza
[de
hecho]
<strong>en</strong>
íntimo
<br />

compromiso
con
<strong>el</strong>
capital
norteamericano
y
se
sust<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
él,
al
dominar
éste
<strong>la</strong>s
<br />

industrias
más
dinámicas
d<strong>el</strong>
sector
manufacturero. 514 
Este
capital
contro<strong>la</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

























































<br />

509.
En
1950
<strong>el</strong>
grado
de
industrialización
de
América
Latina
era
‐según
datos
que
proporciona
Cast<strong>el</strong>ls
‐d<strong>el</strong>
20%.
<br />

Superaban
ese
promedio:
Arg<strong>en</strong>tina
(26%),
Brasil
(22%),
Chile
(23%)
y
Uruguay
(22%),
y
sin
embargo,
a
fines
de
<br />

<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
Arg<strong>en</strong>tina,
Chile
y
Uruguay
han
quedado
atrás
y
han
tomado
<strong>la</strong>
punta
México
y
Brasil.
(La
era
de
<strong>la</strong>
<br />

información...
op.cit.
p.119).
De
ahí
que
Fajnzylber
<strong>lo</strong>s
considere
países
de
industrialización
inicialm<strong>en</strong>te
avanzada
<br />

y
posteriorm<strong>en</strong>te
frustrada
[...]
<strong>en</strong>
La
industrialización
trunca...,
op.cit.
p.120.
<br />

510.
En
Brasil,
<strong>en</strong>
1970,
<strong>el</strong>
35%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
urbana
y
<strong>el</strong>
73%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
rural
se
situaba
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
límites
de
<strong>la</strong>
<br />

pobreza.
Es
interesante
<strong>la</strong>
anotación
que
hace
Fajnzylber
(Ibid.
p.123)
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
que
<strong>lo</strong>s
países
de
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

industrial
frustrado
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
m<strong>en</strong>ores
índices
de
pobreza,
al
mismo
tiempo
que
<strong>la</strong>
tasa
de
crecimi<strong>en</strong>to
<br />

demográfico
más
baja.
<br />

511.
[...]
Aparece
una
nueva
burguesía
urbana
con
intereses
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
actividades
modernas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
agro,
<strong>la</strong>
industria,
<strong>el</strong>
<br />

comercio,
<strong>la</strong>
banca
y
<strong>lo</strong>s
bi<strong>en</strong>es
raíces;
surge
un
proletariado
industrial
reducido
<strong>en</strong>
tamaño,
pero
consci<strong>en</strong>te
de
su
<br />

poder
de
negociación,
y
permanec<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
grandes
propietarios
agríco<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
sectores
tradicionales
de
<br />

exportación.
[...]
Estos
cambios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
estructura
social
no
se
reflejan
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
político.
Según
<strong>el</strong>
autor,
sería
este
<br />

contraste
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
creci<strong>en</strong>te
complejidad
de
<strong>la</strong>
sociedad,
<strong>la</strong>
magnitud
de
<strong>la</strong>s
car<strong>en</strong>cias
acumu<strong>la</strong>das
y
<strong>el</strong>
carácter
<br />

políticam<strong>en</strong>te
excluy<strong>en</strong>te
de
esos
gobiernos,
con
excepción
de
Costa
Rica,
<strong>lo</strong>
que
explicaría
<strong>la</strong>s
conmociones
<br />

sociales
de
<strong>la</strong>
segunda
parte
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta.
(F.
Fajnzylber,
La
industrialización
trunca...,
op.cit.
p.125).
<br />

512.
21,1%
contra
<strong>el</strong>
20,9%
<strong>en</strong>
estos
últimos
países.
El
autor,
sin
embargo,
recuerda
que
se
trata
de
una
producción
<br />

incipi<strong>en</strong>te,
que
no
repres<strong>en</strong>ta
gran
cosa
a
niv<strong>el</strong>
mundial
(Ibid.
p.128).
<br />

513.
Según
Fajnzylber
<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>taforma
<strong>en</strong>ergética
de
<strong>la</strong>
región
ha
sido
sistemáticam<strong>en</strong>te
más
“petróleo‐int<strong>en</strong>siva”
que
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>la</strong>s
regiones
[...].(Ibid.
p.130).
<br />

514.
Or<strong>la</strong>ndo
Caputo
y
Roberto
Pizarro,
Imperialismo,
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
y
Re<strong>la</strong>ciones
Económicas
Internacionales,
<br />

Cuadernos
de
Estudios
Socio
Económicos
(CESO),
Universidad
de
Chile,
p.
320.
Sobre
<strong>lo</strong>s
efectos
de
esta
<br />

- - 157


mercados
nacionales
al
v<strong>en</strong>der
gran
parte
de
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
internos
y
<br />

contro<strong>la</strong>
también
una
parte
substancial
de
<strong>la</strong>s
exportaciones
que
realiza
América
<br />

Latina. 515 
<br />

581.
Además,
como
exige
transferir
sus
ganancias
<strong>en</strong>
moneda
nacional
a
dó<strong>la</strong>r,
<br />

requiere
de
préstamos.
Se
trata
de
préstamos
amarrados
a
<strong>la</strong>
realización
de
proyectos
<br />

concretos,
decididos
y
aprobados
por
diversas
burocracias
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro.
De
<br />

esta
manera,
<strong>lo</strong>s
dueños
de
estos
capitales
empiezan
a
t<strong>en</strong>er
inger<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
políticas
<br />

de
desarrol<strong>lo</strong>,
aunque
todavía
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>la</strong>tinoamericanos
manti<strong>en</strong><strong>en</strong>
un
cierto
<br />

grado
de
soberanía
tanto
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
formu<strong>la</strong>ción
de
su
política
económica
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
de
<br />

seguridad,
sea
interna
o
externa. 516 
<br />

582.
Estas
políticas
sustitutivas
de
importaciones
tuvieron
bastante
éxito
<strong>en</strong>
América
<br />

Latina
hasta
mediados
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta 517 ,
pero
g<strong>en</strong>eraron
una
alta
inf<strong>la</strong>ción 518 
y
<br />

contribuyeron
negativam<strong>en</strong>te
al
ahorro
nacional. 519 
Luego
empiezan
a
agotarse
<br />

producto
de
varios
factores
y
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
como
t<strong>el</strong>ón
de
fondo
<strong>la</strong>
reestructuración
sufrida
<br />

por
<strong>la</strong>
economía
mundial
a
partir
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta. 520 
<br />

583.
Por
una
parte,
<strong>el</strong>
agotami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
exportador
de
productos
básicos,
con
<br />

excepción
de
<strong>lo</strong>s
países
exportadores
de
petróleo,
redujo
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>tradas
de
divisas
<br />

perjudicando
<strong>la</strong>s
importaciones
de
maquinaria
y
otros
insumos
y
<strong>lo</strong>s
países
tuvieron
<br />

que
empezar
a
<strong>en</strong>deudarse
para
poder
producir.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>
demanda
interna,
<br />

que
t<strong>en</strong>ía
un
techo
debido
a
<strong>la</strong>
no
aplicación
de
<strong>la</strong>
reforma
agraria
a
fondo
com<strong>en</strong>zó
a
<br />

caer
debido
a
<strong>la</strong>
creci<strong>en</strong>te
inf<strong>la</strong>ción,
reduci<strong>en</strong>do
así
<strong>el</strong>
mercado
interno,
pieza
c<strong>la</strong>ve
de
<br />

esa
estrategia
de
acumu<strong>la</strong>ción.
A
esto
se
agregan
<strong>la</strong>s
t<strong>en</strong>siones
sociales
de
fines
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ses<strong>en</strong>ta
que
terminaron
por
romper
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>la</strong>s
alianzas
sociales
<strong>en</strong>
torno
a
<strong>lo</strong>s
<br />

estados
populistas
<strong>la</strong>tinoamericanos
y
dieron
orig<strong>en</strong>
una
serie
de
dictaduras
militares.
<br />












































































































































































<br />

dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
ver
también
de
Or<strong>la</strong>ndo
Caputo
y
Roberto
Pizarro,
Desarrollismo
y
capital
extranjero.
Las
nuevas
<br />

formas
d<strong>el</strong>
imperialismo
<strong>en</strong>
Chile,
Ediciones
de
<strong>la</strong>
Universidad
Técnica
d<strong>el</strong>
Estado,
1970,
Santiago
de
Chile.
<br />

515.
O.
Caputo
y
R.
Pizarro,
Imperialismo,
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
y
Re<strong>la</strong>ciones...,
op.cit.
p.321.
<br />

516.
Franz
J.
Hinke<strong>la</strong>mmert:
La
deuda
externa
de
América
Latina.
El
automatismo
de
<strong>la</strong>
deuda,
Ed.
DEI,
San
José,
<br />

Costa
Rica,
1990,
p.55.
<br />

517.
El
PIB
para
<strong>el</strong>
conjunto
de
<strong>la</strong>
región
creció
a
una
tasa
media
anual
d<strong>el</strong>
5,3%
<strong>en</strong>tre
1950
y
1965
y
d<strong>el</strong>
6,2%
anual
<br />

<strong>en</strong>
1965‐1974.
El
crecimi<strong>en</strong>to
anual
medio
de
<strong>la</strong>s
exportaciones
industriales
<strong>en</strong>
1970‐1980
fue
de
un
11,9%,
<br />

inferior
pero
no
muy
alejado
d<strong>el</strong>
15,59%
de
<strong>lo</strong>s
cuatro
tigres
asiáticos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mismo
período.
Datos
d<strong>el</strong>
Banco
<br />

Mundial
(M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit
p.145).
<br />

518.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
p.145.
Idem.
<br />

519.
Ver
libro
de
Caputo
y
Pizarro,
Desarrollismo
y
capital
extranjero...,
op.cit.
pp.29‐30.
<br />

520.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.145.
<br />

- - 158


Pero,
<strong>lo</strong>
que
torció
de
forma
decisiva
<strong>el</strong>
proceso
de
desarrol<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina
‐según
<br />

Cast<strong>el</strong>ls‐
fue
<strong>el</strong>
masivo
e
irresponsable
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
de
finales
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
y
<strong>la</strong>s
<br />

políticas
monetarias
diseñadas
para
tratar
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>la</strong>
deuda
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
década
de
1980. 521 
<br />

-La deuda externa<br />

584.
Las
divisas
g<strong>en</strong>eradas
por
<strong>el</strong>
alza
de
<strong>lo</strong>s
precios
d<strong>el</strong>
petróleo 522 
‐debido
a
<strong>la</strong>s
crisis
<br />

petroleras
de
1974
y
1979‐
fluy<strong>en</strong>
hacia
<strong>lo</strong>s
bancos
privados
de
<strong>lo</strong>s
países
avanzados
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
preciso
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
éstos
se
<strong>en</strong>contraban
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
peor
recesión
desde
<strong>la</strong>
década
<br />

de
1930
y
<strong>lo</strong>s
bajos
tipos
de
interés
producían
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos
negativos
<strong>en</strong>
términos
reales
<br />

[...]. 523 
Estos
bancos,
saturados
de
dó<strong>la</strong>res,
sobre
todo
<strong>lo</strong>s
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
<br />

decid<strong>en</strong>
llevar
a
cabo
una
gigantesca
política
de
créditos,
<strong>la</strong>
que
fue
acogida
<br />

calurosam<strong>en</strong>te
por
<strong>lo</strong>s
gobiernos
de
América
Latina,
qui<strong>en</strong>es
utilizaron
muchas
veces
<br />

esos
créditos
de
forma
improductiva:
armam<strong>en</strong>to
militar,
subsidio
a
empresas
<br />

públicas
no
r<strong>en</strong>tables,
corrupción. 524 
<br />

585.
Como,
al
mismo
tiempo
que
otorgaba
créditos,
<strong>la</strong>
banca
internacional
<br />

manipu<strong>la</strong>ba
y
<strong>el</strong>evaba
<strong>la</strong>s
tasas
de
interés
para
financiar
<strong>el</strong>
déficit
de
<strong>lo</strong>s
países
<br />

desarrol<strong>la</strong>dos,
esto
promovió
un
éxodo
de
capitales
<strong>la</strong>tinoamericanos
hacia
<strong>lo</strong>s
países
<br />

europeos
y,
sobre
todo,
hacia
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
<strong>lo</strong>
que
contribuyó
a
agravar
<strong>la</strong>
<br />

situación
financiera
de
nuestros
países.
Los
préstamos
<strong>en</strong>traban
como
dinero
público
<br />

y
salían
como
dinero
privado. 525 
<br />

586.
Esta
situación
creó
una
bomba
de
tiempo
financiera 526 
que
exp<strong>lo</strong>tó
<strong>en</strong>
1982
<br />

cuando
estal<strong>la</strong>
<strong>la</strong>
primera
gran
crisis
económica
mexicana
y
ese
país
no
puede
pagar
<br />

su
deuda
externa.
<br />

























































<br />

521.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
Idem.
<br />

522.
Los
l<strong>la</strong>mados
petrodó<strong>la</strong>res.
<br />

523.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.146.
<br />

524.
Se
trata,
<strong>en</strong>
primer
lugar,
d<strong>el</strong>
derroche
de
<strong>la</strong>s
juntas
militares,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
compra
irracional
de
<br />

armam<strong>en</strong>to.
[...].
En
segundo
lugar,
se
trata
d<strong>el</strong>
negociado
de
<strong>la</strong>
fuga
de
capitales,
<strong>el</strong>
que
llega
a
t<strong>en</strong>er
una
<br />

importancia
inusitada
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
70.
[...].
Era
<strong>la</strong>
fiebre
d<strong>el</strong>
oro,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cual
todos
<strong>lo</strong>s
participantes
perdieron
su
<br />

conci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
responsabilidad,
cay<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
corrupción
más
descarada.[...].
<br />

El
sistema
financiero
internacional
cayó
<strong>en</strong>
manos
de
piratas
y,
sin
embargo,
<strong>el</strong>
FMI
hizo
<strong>la</strong>
vista
gorda
[...].
(F.
<br />

Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
deuda
externa...,
op.cit,
pp.56‐57).
<br />

525.
El
ex
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Banco
de
Reserva
Federal
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
H<strong>en</strong>ry
Wallich,
señaló
<strong>en</strong>
dos
ruedas
de
<br />

pr<strong>en</strong>sa,
que
<strong>lo</strong>s
préstamos
otorgados
a
México,
Brasil,
Arg<strong>en</strong>tina
y
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
se
<strong>en</strong>contraban
<strong>en</strong>
bancos
<br />

norteamericanos
(Citado
por
Pab<strong>lo</strong>
Medina,
Interv<strong>en</strong>ción
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Seminario
d<strong>el</strong>
Par<strong>la</strong>tino
sobre
<strong>el</strong>
tema
“El
fin
d<strong>el</strong>
<br />

mil<strong>en</strong>io
y
<strong>la</strong>
deuda
externa”
(16
agosto
1996),
<strong>en</strong>
ABC
de
<strong>la</strong>
deuda
externa,
Congreso
de
<strong>la</strong>
República,
<br />

Vicepresid<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
Cámara
de
Diputados,
Caracas,
septiembre,
1996,
p.8).
<br />

526.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.147
<br />

- - 159


587.
Se
creó
así
<strong>el</strong>
esc<strong>en</strong>ario
para
<strong>el</strong>
segundo
acto
d<strong>el</strong>
drama:
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>trada
<strong>en</strong>
esc<strong>en</strong>a
de
<strong>la</strong>s
<br />

instituciones
financieras
internacionales,
<strong>en</strong>cabezadas
por
<strong>el</strong>
Fondo
Monetario
<br />

Internacional.
[...] 527 
<br />

588.
Surge
así
‐según
Hinke<strong>la</strong>mmert‐
una
nueva
etapa
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
problema
de
<strong>la</strong>
deuda 528 :
<br />

comi<strong>en</strong>za
<strong>el</strong>
cobro
de
<strong>la</strong>
deuda
externa
de
América
Latina
y
<strong>el</strong>
ajuste
estructural. 529 
<br />

589.
Para
<strong>lo</strong>s
países
<strong>la</strong>tinoamericanos
<strong>en</strong>
bancarrota
financiera
no
había
más
<br />

alternativa
que
cortar
sus
<strong>la</strong>zos
con
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal
o
aceptar
<strong>la</strong>
reestructuración
<br />

económica
que
le
proponía
<strong>el</strong>
FMI,
portavoz
d<strong>el</strong>
club
de
acreedores.
Y
pocos
gobiernos
<br />

se
atrevieron
a
resistir.
<br />

590.
Dos
medidas
se
convirtieron
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
piezas
c<strong>en</strong>trales
de
<strong>la</strong>
reestructuración
<br />

económica:
<strong>en</strong>
primer
lugar,
<strong>el</strong>
control
de
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción
mediante
<strong>la</strong>
adopción
de
una
<br />

drástica
política
de
austeridad
fiscal,
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>durecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
política
monetaria
y
<br />

crediticia
y
<strong>la</strong>
rebaja
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
reales;
y,
<strong>en</strong>
segundo
lugar,
<strong>la</strong>
mayor
<br />

privatización
<strong>posible</strong>
d<strong>el</strong>
sector
público,
sobre
todo
de
sus
compañías
más
<br />

r<strong>en</strong>tables,
aceptando
que
éstas
fues<strong>en</strong>
a
parar
a
manos
d<strong>el</strong>
capital
extranjero.
<br />

591.
La
meta
fundam<strong>en</strong>tal
que
se
perseguía
era
homog<strong>en</strong>eizar
<strong>lo</strong>s
rasgos
<br />

macroeconómicos
de
América
Latina,
alineándo<strong>lo</strong>s
con
<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
economía
g<strong>lo</strong>bal
<br />

abierta.
Así
podía
<strong>en</strong>trar
y
salir
inversión
de
cualquier
parte
d<strong>el</strong>
mundo,
podía
<br />

proseguirse
con
<strong>el</strong>
comercio,
y
<strong>la</strong>
producción
podía
transferirse
a
cualquier
ubicación
de
<br />

<strong>la</strong>
región.
En
<strong>el</strong>
proceso,
<strong>la</strong>s
economías
cada
vez
más
competitivas
serían
capaces
de
<br />

pagar
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
deuda
[...]. 530 
Las
exig<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
pago
de
<strong>la</strong>
deuda
llegaron
a
<br />

condicionar
completam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
sociedades
<strong>la</strong>tinoamericanas
con
<strong>la</strong>
consigui<strong>en</strong>te
<br />

pérdida
de
soberanía
de
sus
gobiernos. 531 
<br />

592.
Es
esta
también
<strong>la</strong>
etapa
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
deuda
se
convierte
<strong>en</strong>
moneda
nacional 532 
y
se
<br />

gasta
comprando
propiedades
d<strong>el</strong>
país
<strong>en</strong>deudado,
transformándose
así
<strong>en</strong>
inversión
<br />

extranjera
directa.
Cada
vez
más
<strong>el</strong>
FMI
y
Banco
Mundial
presionan
<strong>en</strong>
esta
dirección. 533 
<br />

























































<br />

527.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
Idem.
<br />

528.
Hinke<strong>la</strong>mmert
se
refiere
a
tres
etapas:
<strong>la</strong>
primera
cubre
<strong>la</strong>s
décadas
d<strong>el</strong>
50
y
60;
<strong>la</strong>
segunda
<strong>la</strong>
década
d<strong>el</strong>
70
y
<strong>la</strong>
<br />

tercera
se
inicia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
82.
<br />

529.
En
este
período
que
data
desde
1982
<strong>en</strong>
ade<strong>la</strong>nte,
<strong>lo</strong>s
aparatos
militares
están
afirmados
<strong>en</strong>
un
poder
que
<br />

ningún
gobierno
civil
y
democrático
ya
podía
mover.
(F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
deuda
externa...,
op.cit.
p.57).
<br />

530.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>...,
op.cit.
pp.147‐148.
<br />

531.
En
<strong>lo</strong>s
países
con
gobiernos
dictatoriales
<strong>el</strong>
garante
de
esta
sumisión
llega
a
ser
<strong>el</strong>
propio
aparato
militar,
<br />

apoyado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
chantaje
con
<strong>el</strong>
financiami<strong>en</strong>to
externo.
(F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
deuda
externa...,
op.cit.
p.57).
<br />

532.
Los
l<strong>la</strong>mados
swaps.
<br />

- - 160


593.
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>lo</strong>s
organismos
financieros
tratan
de
doblegar
a
<strong>lo</strong>s
gobiernos
de
<br />

América
Latina,
luego
de
<strong>la</strong>
crisis
mexicana,
<strong>el</strong>
tema
de
<strong>la</strong>
deuda
pasa
a
ser
un
tema
<br />

c<strong>en</strong>tral
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
región.
En
1985
Cuba
convoca
y
reúne
a
<strong>la</strong>s
personalidades
progresistas
<br />

más
importantes
d<strong>el</strong>
contin<strong>en</strong>te
para
tratar
de
definir
una
actitud
común
d<strong>el</strong>
<br />

subcontin<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
torno
a
este
problema. 534 
<br />

594.
Un
aroma
de
moratoria
parecía
recorrer
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
América
Latina,
según
<br />

pa<strong>la</strong>bras
de
Pab<strong>lo</strong>
Medina.
El
diputado
v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no
considera
que
fue
<strong>en</strong>tonces
cuando
<br />

se
perdió
<strong>la</strong>
gran
oportunidad
de
que
<strong>lo</strong>s
países
de
América
Latina
se
pusies<strong>en</strong>
de
<br />

acuerdo
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
como
un
so<strong>lo</strong>
cuerpo
a
<strong>lo</strong>s
acreedores. 535 
<br />

595.
Unidos
<strong>lo</strong>s
países,
como
una
so<strong>la</strong>
fuerza,
como
un
único
sujeto
negociador,
hubieran
<br />

podido
seguram<strong>en</strong>te
establecer
condiciones
para
un
arreg<strong>lo</strong>
más
satisfactorio
que
<strong>el</strong>
que
<br />

cada
uno
consiguió
por
separado. 536 
Finalm<strong>en</strong>te
se
impusieron
<strong>lo</strong>s
criterios
d<strong>el</strong>
b<strong>lo</strong>que
<br />

de
<strong>lo</strong>s
acreedores
repres<strong>en</strong>tados
por
<strong>el</strong>
FMI.
<br />

596.
Lo
que
este
b<strong>lo</strong>que
buscaba
era
hacer
competitivas
<strong>la</strong>s
economías
<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
nuevo
contexto
mundial,
pero
como
para
<strong>lo</strong>grar<strong>lo</strong>
era
<br />

necesario
modernizar
tecnológicam<strong>en</strong>te
sus
industrias,
y
esto
a
su
vez,
requería
de
<br />

inversión
pública
y
privada
<strong>en</strong>
un
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
políticas
de
austeridad
y
<br />

recortes
d<strong>el</strong>
gasto
público
habían
dejado
sin
recursos
a
<strong>lo</strong>s
gobiernos
y
empresas
<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos,
este
objetivo
no
se
<strong>lo</strong>gró,
salvo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
Chile
y
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sector
<br />

agro‐exportador.
<br />

597.
Retraso
económico
y
una
do<strong>lo</strong>rosa
crisis
social
fueron
<strong>lo</strong>s
resultados
de
<strong>la</strong>s
<br />

políticas
de
reestructuración
de
<strong>la</strong>
década
de
1980:
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
década
perdida 537 .
<br />

A<strong>lo</strong>nso
Agui<strong>la</strong>r
estima,
sin
embargo,
que
esta
década
no
fue
totalm<strong>en</strong>te
perdida
ya
que
<br />

con
desigualdades,
contradicciones
y
saldo
social
negativo,
se
avanzó
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

modernización.
Recuerda
que
<strong>en</strong>tre
1984
y
1990,
<strong>la</strong>
industria
manufacturera
crece
<strong>en</strong>
<br />

México
más
que
<strong>el</strong>
PIB
<strong>en</strong>
su
conjunto 538 .
Entre
1985
y
1992,
por
otra
parte,
<strong>la</strong>s
<br />












































































































































































<br />

533.
F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
deuda
externa...,
op.cit.
p.57.
<br />

534.
Ver
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
de
Fid<strong>el</strong>
Castro
sobre
este
tema
<strong>en</strong>:
Fid<strong>el</strong>
Castro:
La
deuda
externa,
s<strong>el</strong>ección
temática
<br />

febrero­septiembre
1985,
realizada
por
Marta
Harnecker,
Ed.
Pomaire,
Caracas,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
1986.
<br />

535.
P.
Medina,
Interv<strong>en</strong>ción
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Seminario
d<strong>el</strong>
Par<strong>la</strong>tino...,
op.cit.
p.10.
<br />

536.
P.
Medina,
Idem.
<br />

537.
Término
que
usa
<strong>la</strong>
Comisión
Económica
para
América
Latina
y
<strong>el</strong>
Caribe
(CEPAL)
para
describir
<strong>la</strong>
situación
de
<br />

América
Latina,
y
al
que
agrega:
“de
do<strong>lo</strong>roso
apr<strong>en</strong>dizaje”.
En
re<strong>la</strong>ción
con
estas
imág<strong>en</strong>es,
<strong>la</strong>
CEPAL
<strong>la</strong>nzó
sus
tesis
<br />

acerca
de
<strong>la</strong>
transformación
productiva
con
equidad.
(H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
Democratización
y
democracia
<strong>en</strong>
América
<br />

Latina,
Pon<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
Seminario
“Crisis
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
y
vig<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
utopías
<strong>en</strong>
América
Latina”,
Bu<strong>en</strong>os
<br />

Aires,
8
al
13
de
octubre
de
1996,
organizado
por
revista
América
Libre
y
CEUP‐Mariátegui,
fotocopia,
p.2).
<br />

538.
A.
Agui<strong>la</strong>r,
Nuevas
Realidades,
op.cit.
p.193.
<br />

- - 161


exportaciones
de
manufacturas
se
<strong>el</strong>evan
d<strong>el</strong>
37.6%
al
76.
7%
d<strong>el</strong>
total,
o
sea
se
<br />

increm<strong>en</strong>tan
más
d<strong>el</strong>
doble 539 .
Y
<strong>la</strong>
inversión
extranjera
directa,
cuyo
saldo
<strong>en</strong>
1980
era
<br />

de
8
458.8
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res,
para
1990
es
ya
de
30
309.5
mil<strong>lo</strong>nes.
Tan
so<strong>lo</strong>
estas
<br />

cifras
dejan
ver
que
no
es
correcto
afirmar
que
só<strong>lo</strong>
Chile,
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sector
<br />

agro‐exportador,
<strong>lo</strong>gró
modernizarse
tecnológicam<strong>en</strong>te.
El
avance
de
México
<strong>en</strong>
esos
<br />

años
fue
mucho
mayor,
y
<strong>la</strong>
modernización
fue
principalm<strong>en</strong>te
industrial,
<strong>lo</strong>
que
hizo
<br />

<strong>posible</strong>
<strong>el</strong>
rápido
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
exportaciones
de
manufacturas
y
que
<strong>la</strong>s
<br />

exportaciones
de
petróleo
y
derivados
se
redujeran
<strong>en</strong>
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
nueve
años
d<strong>el</strong>
<br />

55.2%
al
11.8%
d<strong>el</strong>
total
de
mercancías
v<strong>en</strong>didas
al
exterior. 540 
<br />

-La reestructuración económica de <strong>lo</strong>s nov<strong>en</strong>ta<br />

598.
Fue
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta,
cuando
América
Latina
comi<strong>en</strong>za
a
incorporarse
a
<strong>la</strong>
<br />

nueva
economía
g<strong>lo</strong>bal,
luego
de
haber
<strong>lo</strong>grado
det<strong>en</strong>er
<strong>el</strong>
f<strong>la</strong>ge<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>
<br />

muchos
países. 541 
Por
esos
años
<strong>lo</strong>s
sectores
más
dinámicos
de
sus
economías
se
<br />

insertan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
internacional
para
v<strong>en</strong>der
bi<strong>en</strong>es
y
atraer
capitales,
pero
<br />

esta
incorporación
se
dio
a
un
precio
muy
<strong>el</strong>evado:
una
proporción
considerable
de
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción
<strong>la</strong>tinoamericana
ha
quedado
excluida
de
esos
sectores
dinámicos,
como
<br />

productores
y
como
consumidores.
En
algunos
casos,
pueb<strong>lo</strong>s,
países
y
regiones
se
han
<br />

vu<strong>el</strong>to
a
conectar
mediante
<strong>la</strong>
economía
<strong>lo</strong>cal
informal
y
<strong>la</strong>
economía
criminal
ori<strong>en</strong>tada
<br />

al
exterior.
[...] 542 
<br />

599.
Un
reci<strong>en</strong>te
informe
de
<strong>la</strong>
CEPAL
sosti<strong>en</strong>e,
por
su
parte,
que
<strong>la</strong>
región
ha
<br />

retornado
a
una
s<strong>en</strong>da
de
crecimi<strong>en</strong>to,
pero
reconoce
que
ese
crecimi<strong>en</strong>to 543 
ha
sido
<strong>en</strong>
<br />

g<strong>en</strong>eral
modesto
y
aún
no
ha
permitido
reducir
<strong>la</strong>s
tasas
de
desempleo
abierto,
ni
<br />

increm<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
ingresos
de
<strong>lo</strong>s
ocupados
<strong>en</strong>
sectores
de
baja
productividad,
que
sigu<strong>en</strong>
<br />

desempeñando
un
pap<strong>el</strong>
importante
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>la</strong>
absorción
de
<strong>la</strong>
fuerza
de
trabajo. 544 
<br />

























































<br />

539.
Ibid.
p.
195.
<br />

540.
Idem.
<br />

541.
Aunque
<strong>la</strong>
det<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción
ha
favorecido
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
dueños
d<strong>el</strong>
capital,
no
se
debe
<br />

desconocer
que
<strong>en</strong>
varios
países
de
América
Latina,
donde
se
dieron
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
de
grave
hiperinf<strong>la</strong>ción
‐con
<strong>la</strong>s
<br />

nefastas
consecu<strong>en</strong>cias
que
esto
ti<strong>en</strong>e
para
<strong>la</strong>
vida
cotidiana
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
más
humildes‐,
<br />

gobiernos
neoliberales
como
<strong>lo</strong>s
de
Fujimori
<strong>en</strong>
Perú,
M<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>
Arg<strong>en</strong>tina
y
Cardoso
<strong>en</strong>
Brasil,
<strong>lo</strong>graron
un
alto
<br />

índice
de
popu<strong>la</strong>ridad
al
<strong>lo</strong>grar
estabilizar
<strong>la</strong>
moneda.
<br />

542.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.159.
<br />

543.
CEPAL,
Panorama
Social
de
América
Latina
­
1997,
Naciones
Unidas,
1998,
p.24.
Con
esta
apreciación
<br />

concuerdan
<strong>lo</strong>s
jefes
de
estado
y
de
gobierno
d<strong>el</strong>
Grupo
de
Río,
qui<strong>en</strong>es
<strong>en</strong>
una
dec<strong>la</strong>ración
emitida
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
reunión
de
<br />

Panamá
d<strong>el</strong>
4
y
5
de
septiembre
de
1998
‐sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
economía
<strong>la</strong>tinoamericana
pres<strong>en</strong>ta
c<strong>la</strong>ros
rasgos
de
<br />

fortaleza.
<br />

544.
CEPAL,
Idem.
<br />

- - 162


600.
Hay
que
recordar
que
se
esperaba
que
<strong>la</strong>s
reformas
macroeconómicas
e
<br />

institucionales
impulsarían
a
corto
y
mediano
p<strong>la</strong>zo
fuertes
aum<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
<br />

productividad,
que
dinamizarían
<strong>la</strong>
economía
<strong>en</strong>
su
conjunto 545 
<strong>lo</strong>
que
permitiría
<br />

absorber
<strong>el</strong>
desempleo
originado
por
<strong>la</strong>
insta<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
reformas.
<br />

601.
En
este
s<strong>en</strong>tido,
habría
que
seña<strong>la</strong>r
que
<strong>el</strong>
informe
de
<strong>la</strong>
CEPAL
ti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<br />

<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
sociales
d<strong>el</strong>
actual
mode<strong>lo</strong>
de
desarrol<strong>lo</strong>
y
p<strong>la</strong>ntea
una
ag<strong>en</strong>da
social
<br />

para
resolver<strong>lo</strong>s. 546 
<br />

602.
Pi<strong>en</strong>so
que
ahora
que
estamos
usando
datos
estadísticos
de
organismos
<br />

internacionales
que
se
refier<strong>en</strong>
al
crecimi<strong>en</strong>to
económico,
es
sumam<strong>en</strong>te
importante
<br />

recordar
<strong>la</strong>
ac<strong>la</strong>ración
que
su<strong>el</strong>e
hacer
Samir
Amin.
Según
<strong>el</strong>
economista
africano,
<strong>el</strong>
<br />

capitalismo
no
ti<strong>en</strong>e
como
objetivo
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
sino
<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>gro
de
ganancias
y
por
eso
<br />

ha
repetido
hasta
<strong>el</strong>
cansancio
que
es
necesario
distinguir
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
realidad
de
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
<br />

capitalismo
produce,
es
decir,
<strong>la</strong>
expansión
capitalista,
y
<strong>el</strong>
concepto
de
desarrol<strong>lo</strong>.
<br />

Este
último
es
por
naturaleza
ideológico,
se
trata
de
criterios
para
juzgar
si
una
acción
<br />

económica
aporta
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
avance
hacia
un
determinado
proyecto
social
que
difiere
de
<br />

una
a
otra
ideo<strong>lo</strong>gía,
pudi<strong>en</strong>do
poner
mayor
o
m<strong>en</strong>or
énfasis
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
conceptos
de
<br />

libertad,
igualdad,
liberación
humana,
efici<strong>en</strong>cia,
etcétera.
<br />

603.
La
lógica
de
<strong>la</strong>
expansión
capitalista
no
implica
ningún
resultado
que
pueda
ser
<br />

id<strong>en</strong>tificado
<strong>en</strong>
términos
de
desarrol<strong>lo</strong>.
Por
ejemp<strong>lo</strong>,
no
implica
pl<strong>en</strong>o
empleo,
o
un
<br />

determinado
niv<strong>el</strong>
de
equidad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
distribución
de
<strong>lo</strong>s
ingresos.
La
expansión
está
<br />

guiada
por
<strong>la</strong>
búsqueda
de
ganancia
[...]
Esta
lógica
puede
provocar
un
aum<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
<br />

empleo
<strong>en</strong>
determinadas
condiciones
o
una
contracción
<strong>en</strong>
otras;
puede
reducir
<strong>la</strong>s
<br />

desigualdades
de
ingresos
o
puede
ac<strong>en</strong>tuar<strong>la</strong>s. 547 
<br />

-El caso de Chile<br />

604.
Chile,
país
pionero
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
a
niv<strong>el</strong>
mundial,
<strong>lo</strong>gra
un
crecimi<strong>en</strong>to
<br />

notable
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
nov<strong>en</strong>ta,
aunque
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
originado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sector
agro
<br />

exportador.
<br />

























































<br />

545.
Ibid.
pp.21‐22.
<br />

546.
Ver
Capítu<strong>lo</strong>
VII:
Ag<strong>en</strong>da
Social,
pp.155‐181.
<br />

547.
Samir
Amin,
The
Capitalism
Economic
Managem<strong>en</strong>t
of
the
Crisis
of
Contemporary
Society,
<strong>en</strong>
Capitalism
in
the
<br />

Age
of
G<strong>lo</strong>balization.
The
Managem<strong>en</strong>t
of
Contemporary
Society,
Zed
Books,
London‐New
Jersey,
1977,
<br />

pp.14—15.
Parti<strong>en</strong>do
de
consideraciones
de
este
tipo,
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s
opinaba,
<strong>en</strong>
1996:
no
ti<strong>en</strong>e
mucho
[...]
s<strong>en</strong>tido
<br />

seguir
discuti<strong>en</strong>do
si
<strong>el</strong>
neoliberalismo
'funciona'
o
'no
funciona':
está
funcionando
desde
hace
una
década
[...]
En
<strong>el</strong>
<br />

quinqu<strong>en</strong>io
1991­1995,
<strong>la</strong>
variación
acumu<strong>la</strong>da
d<strong>el</strong>
PIB
regional
alcanzó
a
casi
<strong>el</strong>
15%,
fr<strong>en</strong>te
al
9.5%
d<strong>el</strong>
período
<br />

1986­90.
Estas
cifras
demuestran
algo
que
ya
Marx
había
reconocido:
<strong>el</strong>
capitalismo
es
bu<strong>en</strong>o
para
acumu<strong>la</strong>r
capital
<br />

(C.
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina:
pres<strong>en</strong>te
y
futuro
(notas
para
<strong>la</strong>
discusión),
<strong>en</strong>
Alternativas
de
<strong>izquierda</strong>
<br />

al
neoliberalismo,
FIM­CEA,
Madrid,
1996,
p.50).
El
autor
ac<strong>la</strong>raba
que
no
todo
este
éxito
económico
podía
<br />

atribuirse
a
<strong>la</strong>
aplicación
de
medidas
neoliberales,
porque
no
só<strong>lo</strong>
habían
crecidos
<strong>lo</strong>s
países
que
habían
aplicado
<br />

medidas
neoliberales,
sino
también
otros
que
no
<strong>lo</strong>
habían
hecho,
al
m<strong>en</strong>os
con
tal
int<strong>en</strong>sidad.
<br />

- - 163


605.
En
re<strong>la</strong>ción
con
este
país
habría
que
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta,
sin
embargo,
<strong>lo</strong>s
<br />

seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos
que
hace
Atilio
Borón.
Este
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
Chile
sería
uno
de
<strong>lo</strong>s
<br />

países
<strong>la</strong>tinoamericanos
que
no
habría
aplicado
a
cabalidad
<strong>la</strong>s
recetas
d<strong>el</strong>
FMI
y
<strong>el</strong>
<br />

Banco
Mundial.
Los
sucesivos
gobiernos
chil<strong>en</strong>os
habrían
vio<strong>la</strong>dos
tres
de
<strong>lo</strong>s
<br />

mandami<strong>en</strong>tos
cruciales
d<strong>el</strong>
Decá<strong>lo</strong>go
Neoliberal:
no
se
privatizó
<strong>lo</strong>
es<strong>en</strong>cial:
<strong>la</strong>
<br />

empresa
estatal
de
cobre 548; 
<strong>el</strong>
tamaño
d<strong>el</strong>
estado
ha
v<strong>en</strong>ido
creci<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
<br />

quince
años
a
tal
punto
que
<strong>el</strong>
estado
chil<strong>en</strong>o
se
ha
convertido
<strong>en</strong>
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
<br />

grandes
de
América
Latina 549 ;
y,
por
último,
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
internacionales
de
<br />

capitales
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
sujetos
a
importantes
restricciones.
Una
parte
considerable
d<strong>el</strong>
<br />

capital
que
ingresa
al
mercado
chil<strong>en</strong>o,
aproximadam<strong>en</strong>te
un
30%,
queda
inmovilizado
<br />

<strong>en</strong>
manos
d<strong>el</strong>
Banco
C<strong>en</strong>tral,
y
só<strong>lo</strong>
<strong>el</strong>
resto
puede
invertirse
<strong>en</strong>
operaciones
bursátiles.
<br />

Además,
y
tal
vez
<strong>lo</strong>
más
importante,
dichas
inversiones
deb<strong>en</strong>
permanecer
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país
por
<br />

<strong>lo</strong>
m<strong>en</strong>os
un
año. 550 
<br />

606.
Indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
de
cuál
sea
<strong>el</strong>
grado
de
adhesión
de
Chile
al
recetario
<br />

neoliberal,
no
se
puede
desconocer,
sin
embargo,
que
durante
<strong>lo</strong>s
años
nov<strong>en</strong>ta,
<strong>lo</strong>s
<br />

principales
indicadores
económicos
continuaron
mostrando
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
un
alto
<br />

crecimi<strong>en</strong>to.
<br />

607.
Según
datos
proporcionados
por
Jacobo
Schatan 551 ,
<strong>el</strong>
producto
interno
bruto
<br />

creció
<strong>en</strong>
una
tasa
anual
promedio
d<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
7%,
<strong>la</strong>s
exportaciones
<strong>en</strong>
más
de
un
<br />

75%
y
<strong>la</strong>s
importaciones
igualm<strong>en</strong>te.
Hubo
también
un
notable
increm<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
<br />

inversiones
extranjeras 552 .
A
su
vez,
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción
desc<strong>en</strong>dió
a
un
6%
<strong>en</strong>
1997.
<br />

608.
En
<strong>lo</strong>
social,
también
se
pres<strong>en</strong>tan
indicadores
oficiales
<strong>en</strong>
materia
de
empleo,
<br />

remuneraciones
o
de
pobreza
que
muestran
un
avance
importante
<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
<br />

campos.
El
desempleo
abierto,
que
había
alcanzado
cifras
muy
<strong>el</strong>evadas
a
mediados
de
<br />

























































<br />

548.
En
1995
<strong>lo</strong>s
ingresos
fiscales
aportados
por
<strong>la</strong>
CODELCO
asc<strong>en</strong>dieron
a
1.764
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res,
una
cifra
muy
<br />

superior
al
total
de
impuestos
pagados
por
todas
<strong>la</strong>s
firmas
privadas
<strong>en</strong>
Chile.
(Atilio.
Borón,
Requiem
para
<strong>el</strong>
<br />

neoliberalismo,
<strong>en</strong>
Caderno
de
Textos
Nº15,
Brasil,
junio‐agosto
1997,
p.11).
<br />

549.
A.
Borón,
Ibid.
p.12.
<br />

El
tamaño
d<strong>el</strong>
estado
se
mide
por
<strong>la</strong>
proporción
d<strong>el</strong>
gasto
público
de
todos
<strong>lo</strong>s
niv<strong>el</strong>es
d<strong>el</strong>
gobierno
(nacional,
<br />

regional
y
comunal)
sobre
<strong>el</strong>
PBI.
<br />

550.
Borón
reconoce
que
fue
Luiz
C.
Bresser
Pereira
qui<strong>en</strong>
expresó
hace
ya
un
tiempo
que
<strong>la</strong>
reestructuración
<br />

económica
chil<strong>en</strong>a
no
parecía
ser
un
ejemp<strong>lo</strong>
bril<strong>la</strong>nte
de
<strong>la</strong>s
políticas
neoliberales
(Bresser
Pereira
citado
por
A.
<br />

Borón,
Idem).
<br />

551.
Jacobo
Schatan,
El
saqueo
de
América
Latina.
Deuda
externa,
neoliberalismo,
g<strong>lo</strong>balización,
1998,
mimeo,
<br />

p.105.
<br />

552.
Pasaron
de
unos
1.300
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
<strong>en</strong>
1990
a
algo
más
de
4.500
mil<strong>lo</strong>nes
<strong>en</strong>
1996.
(J.
Schatan,
Idem).
<br />

- - 164


<strong>la</strong>
década
pasada,
fue
disminuy<strong>en</strong>do
hasta
llegar
a
cifras
d<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
de
5%
a
6%
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

primer
semestre
de
1998, 553 
aunque
luego
según
algunas
fu<strong>en</strong>tes, 554 
un
porc<strong>en</strong>taje
<br />

importante
de
estos
nuevos
empleos
han
sido
de
carácter
precario
o
informal,
y
<strong>el</strong>
<br />

desempleo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
jov<strong>en</strong>
alcanza
cifras
mucho
mayores. 555 
Quizá
<strong>lo</strong>
más
<br />

significativo
es
<strong>la</strong>
disminución
de
<strong>la</strong>
proporción
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>
situación
de
<br />

pobreza,
de
un
45.1%
<strong>en</strong>
1987
a
un
23.2%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
total
<strong>en</strong>
1996,
y
de
<strong>la</strong>
<br />

indig<strong>en</strong>cia,
de
un
17.4%
a
5.8%. 556 
<br />

609.
No
hay
que
olvidar,
sin
embargo,
que
detrás
de
estas
cifras
estadísticas,
está
<strong>el</strong>
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
creci<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
sectores
más
pobres.
Estos
son
<br />

igualm<strong>en</strong>te
pobres,
só<strong>lo</strong>
que
ahora
ti<strong>en</strong>e
un
mejor
niv<strong>el</strong>
de
vida,
porque
mucho
de
<strong>lo</strong>
<br />

que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
todavía
no
<strong>lo</strong>
han
pagado
completam<strong>en</strong>te
y
<strong>en</strong>
cualquier
mom<strong>en</strong>to
pued<strong>en</strong>
<br />

perder<strong>lo</strong> 557 .
Habría
sin
duda
que
hacer
un
análisis
crítico
tanto
de
éstos
como
de
<strong>lo</strong>s
<br />

restantes
datos
estadísticos
que
se
emplean
<strong>en</strong>
este
libro.
<br />

610.
L<strong>la</strong>ma
<strong>la</strong>
at<strong>en</strong>ción,
sin
embargo,
que
este
significativo
crecimi<strong>en</strong>to
económico
no
<br />

ha
sido
acompañado
por
un
cambio
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
estructura
distributiva
de
<strong>lo</strong>s
ingresos,
hoy
<br />

una
de
<strong>la</strong>s
más
regresivas
d<strong>el</strong>
mundo
según
datos
d<strong>el</strong>
Banco
Mundial. 558 
No
es
de
<br />

extrañar,
<strong>en</strong>tonces,
que
<strong>en</strong>
este
país,
con
un
desarrol<strong>lo</strong>
económico
tan
notable,
su
<br />

g<strong>en</strong>te
no
se
si<strong>en</strong>ta
f<strong>el</strong>iz
‐como
<strong>lo</strong>
reconoce
un
reci<strong>en</strong>te
informe
d<strong>el</strong>
PNUD‐.
Según
este
<br />

estudio
<strong>lo</strong>s
avances
de
<strong>la</strong>
sociedad
chil<strong>en</strong>a
coexist<strong>en</strong>
con
no
m<strong>en</strong>os
notorias
expresiones
<br />

de
malestar,
que
parec<strong>en</strong>
ser
<strong>la</strong>
expresión
<strong>la</strong>rvada
de
situaciones
de
inseguridad
e
<br />

incertidumbre 559 .
<br />

























































<br />

553.
Jacques
Chonchol
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
tasa
de
desempleo
era
más
de
13%
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
86
y
fue
d<strong>el</strong>
6,2%
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
96,
aunque
se
<br />

manti<strong>en</strong>e
muy
alta
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
jov<strong>en</strong>
de
quince
a
veinticuatro
años,
donde
alcanza
<strong>el</strong>
15
ó
16%.
(Una
trampa
<br />

para
<strong>la</strong>
democracia,
<strong>en</strong>
diario
El
Sig<strong>lo</strong>
Nº833,
Santiago
de
Chile,
27
junio
al
3
julio,
1997,
pp.14).
<br />

554.
Diario
Granma,
La
Habana,
Cuba,
jueves
24
de
diciembre,
1998.
<br />

555.
Un
15
a
16.5,
según
Chonchol,
Una
trampa
para...,
op.cit.
pp.14‐15.
<br />

556.
CEPAL,
Panorama
social...,
op.cit.
p.28.
<br />

557.
J.
Schatan,
El
saqueo
de
América
Latina...,
op.cit.
p.139.
<br />

558.
Chile
aparece,
aún
para
organismos
tan
conservadores
como
<strong>el</strong>
Banco
Mundial,
como
uno
de
<strong>lo</strong>s
países
de
peor
<br />

distribución
d<strong>el</strong>
ingreso
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo,
está
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
siete
de
peor
distribución.
[...]
Según
<strong>lo</strong>s
datos
de
<strong>la</strong>
CASEN,
<strong>el</strong>
<br />

10%
más
pobre
de
<strong>lo</strong>s
hogares
recibió
<strong>en</strong>
1996
una
fracción
muy
pequeña
d<strong>el</strong>
ingreso
nacional,
alrededor
d<strong>el</strong>
1,5%,
<br />

mi<strong>en</strong>tras
<strong>el</strong>
decil
más
rico
de
<strong>lo</strong>s
hogares
se
adjudicaba
una
proporción
de
<strong>en</strong>tre
41%
y
42%,
es
decir,
unos
28
veces
<br />

más.
Pero
como
se
da
<strong>el</strong>
caso
de
que
<strong>lo</strong>s
hogares
pobres
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
d<strong>en</strong>sidad
demográfica
mucho
mayor
que
<strong>lo</strong>s
<br />

hogares
ricos
(más
habitantes
por
hogar),
resulta
que
<strong>la</strong>
distancia
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
ingresos
per
cápita
de
<strong>lo</strong>s
extremos
pasa
a
<br />

ser
de
alrededor
de
37
veces,
con
ligeras
fluctuaciones
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
d<strong>el</strong>
período.
[...]
(J.
Schatan,
Ibid.
p.106).
<br />

559.
PNUD,
Desarrol<strong>lo</strong>
humano
<strong>en</strong>
Chile­1998
(Las
paradojas
de
<strong>la</strong>
modernización),
Santiago
de
Chile,
1998,
<br />

p.53.
<br />

- - 165


611.
Por
otra
parte,
dada
<strong>la</strong>
vulnerabilidad
de
<strong>la</strong>
economía
chil<strong>en</strong>a
a
<strong>lo</strong>s
cambios
d<strong>el</strong>
<br />

mercado
mundial,
<strong>lo</strong>s
efectos
de
<strong>la</strong>
crisis
asiática
ya
com<strong>en</strong>zaron
a
dejarse
s<strong>en</strong>tir.
<br />

Com<strong>en</strong>zó
nuevam<strong>en</strong>te
a
subir
<strong>la</strong>
tasa
de
desempleo,
alcanzando
un
7,2%
según
<br />

algunas
fu<strong>en</strong>tes 560 
y
un
11,4%
según
otras. 561 
<br />

2. EL PROYECTO SOCIAL: LA SOCIEDAD FRAGMENTADA<br />

612.
D<strong>en</strong>tro
de
su
estrategia
de
poder,
<strong>el</strong>
neoliberalismo
ti<strong>en</strong>e
también
un
proyecto
<br />

social:
<strong>la</strong>
máxima
fragm<strong>en</strong>tación
de
<strong>la</strong>
sociedad,
porque
una
sociedad
dividida
‐<strong>en</strong>
que
<br />

difer<strong>en</strong>tes
grupos
minoritarios
no
<strong>lo</strong>gran
constituirse
<strong>en</strong>
una
mayoría
cuestionadora
<br />

de
<strong>la</strong>
hegemonía
vig<strong>en</strong>te‐
es
<strong>la</strong>
mejor
fórmu<strong>la</strong>
para
<strong>la</strong>
reproducción
d<strong>el</strong>
sistema.
<br />

613.
Y
no
só<strong>lo</strong>
se
aplica
esta
estrategia
a
niv<strong>el</strong>
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
‐tratando
de
<br />

desestructurar
<strong>la</strong>
fuerza
de
trabajo
<strong>en</strong>
una
suma
de
actores
o
sujetos
difer<strong>en</strong>ciados
y
<br />

separados
unos
de
otros 562 ‐,
sino
de
toda
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

614.
El
investigador
arg<strong>en</strong>tino
Alberto
Binder
se
refiere
detal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te
a
esta
<br />

estrategia
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
<strong>en</strong>
su
artícu<strong>lo</strong>:
La
sociedad
fragm<strong>en</strong>tada. 563 
<br />

615.
Según
Binder,
<strong>lo</strong>
que
esta
estrategia
persigue
es
construir
o
fabricar
grupos
<br />

sociales
ais<strong>la</strong>dos
o
“minorías” 564 
que
g<strong>en</strong>er<strong>en</strong>
prácticas
de
“guerra”
<strong>en</strong>tre
sí,
con
<strong>lo</strong>
cual
<br />

<strong>lo</strong>s
grupos
hegemónicos
<strong>lo</strong>gran
un
control
social
horizontal. 565 
<br />

616.
La
base
para
mant<strong>en</strong>er
a
estos
grupos
ais<strong>la</strong>dos
<strong>en</strong>tre
sí
o
sujetos
a
re<strong>la</strong>ciones
<br />

contradictorias,
es
buscar
consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
desori<strong>en</strong>tar<strong>lo</strong>s
respecto
a
sus
<strong>posible</strong>s
<br />

objetivos
comunes,
imposibilitando
que
estas
minorías
asuman
luchas
colectivas.
La
<br />

























































<br />

560.
Según
<strong>el</strong>
Instituto
Nacional
de
Estadísticas
se
pasó
de
un
5,1%
<strong>en</strong>
febrero
de
1998
a
un
7,2%
<strong>en</strong>
diciembre
de
<br />

ese
mismo
año.
<br />

561.
Según
un
estudio
d<strong>el</strong>
Departam<strong>en</strong>to
de
Economía
de
<strong>la</strong>
Universidad
de
Chile,
para
<strong>el</strong>
Gran
Santiago.
<br />

562.
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina:
pres<strong>en</strong>te
y
futuro
(notas
para
una
discusión),
<strong>en</strong>:
Alternativas
al
<br />

neoliberalismo,
Ed.
FIM‐CEA,
1996,
p.42.
<br />

563.
Alberto
Binder,
La
sociedad
fragm<strong>en</strong>tada,
<strong>en</strong>
revista
Pasos
(núm.
especial
Nº3),
1992,
pp.22‐26.
<br />

564.
Binder
define
“minoría”
como
un
grupo
social,
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
ais<strong>la</strong>do
de
otros
grupos
sociales,
con
una
<br />

imposibilidad
absoluta
de
adquirir
<strong>la</strong>
hegemonía
política
<strong>en</strong>
un
contexto
social
determinado,
con
nu<strong>la</strong>
o
muy
escasa
<br />

posibilidad
de
producir
políticas
sociales
y
que,
por
<strong>lo</strong>
tanto
sufre,
como
sujeto
pasivo,
prácticas
arbitrarias
por
parte
<br />

de
otros
grupos
sociales
(de
difer<strong>en</strong>te
o
igual
condición
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>)
y
es
sometida
a
condiciones
de
vida
por
debajo
d<strong>el</strong>
<br />

respeto
de
<strong>lo</strong>s
derechos
humanos
fundam<strong>en</strong>tales,
sin
posibilidad
de
obt<strong>en</strong>er
def<strong>en</strong>sa
o
protección,
por
razón
de
su
<br />

misma
condición.
(Ibid.
p.22)
<br />

565.
A.
Binder,
Ibid.
p.23.
<br />

- - 166


sociedad
fragm<strong>en</strong>tada
implica
una
mayoría
­y
a
veces
un
pueb<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>tero­
que
ha
perdido
<br />

<strong>el</strong>
rumbo
de
su
propia
causa
nacional. 566 
<br />

617.
Esta
política
de
desori<strong>en</strong>tación
social
actúa,
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,
<strong>en</strong>
tres
niv<strong>el</strong>es:
<br />

a)
<strong>la</strong>
atomización
de
<strong>la</strong>
sociedad
<strong>en</strong>
grupos
con
escasa
capacidad
de
poder;
b)
<strong>la</strong>
<br />

ori<strong>en</strong>tación
de
esos
grupos
hacia
fines
exclusivos
y
parciales,
que
no
suscit<strong>en</strong>
adhesión;
c)
<br />

<strong>la</strong>
anu<strong>la</strong>ción
de
su
capacidad
negociadora
para
c<strong>el</strong>ebrar
“pactos”.
[...] 567 
<br />

618.
Para
poder
<strong>lo</strong>grar
estas
metas
se
debe
impedir
que
se
cree
un
espacio
<strong>en</strong>
que
se
<br />

puedan
proyectar
objetivos
que
vayan
más
allá
de
cada
grupo
particu<strong>la</strong>r,
es
decir,
que
<br />

puedan
ser
compartidos
por
otros
grupos
dando
paso
a
pot<strong>en</strong>ciales
acuerdos
y
<br />

alianzas,
de
ahí
que
<strong>la</strong>
prédica
sobre
<strong>la</strong>
muerte
de
<strong>la</strong>s
ideo<strong>lo</strong>gías
pase
a
ser
un
<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
fundam<strong>en</strong>tal
de
esta
estrategia.
La
sociedad
deja
de
ser
compr<strong>en</strong>dida
y
<br />

analizada
<strong>en</strong>
forma
abarcadora,
y
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
desaparec<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
utopías
sociales
que
crean
<br />

<strong>lo</strong>s
espacios
de
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
grupos. 568 
Por
otra
parte,
se
fom<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
<br />

cultura
d<strong>el</strong>
naufragio,
d<strong>el</strong>
sálvese
qui<strong>en</strong>
pueda,
que
descarta
cualquier
tipo
de
solución
<br />

colectiva.
<br />

619.
Se
trata
de
una
estrategia
g<strong>lo</strong>bal
d<strong>el</strong>
poder
dominante,
que
busca
hacer
pedazos
a
<br />

<strong>la</strong>
sociedad
e
imposibilitar
de
un
modo
absoluto
<strong>la</strong>
construcción
de
un
concepto
de
<br />

mayoría 569 ,
preparando
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
para
<strong>el</strong>
ejercicio
de
una
democracia
limitada
o
<br />

restringida
como
<strong>la</strong>
que
analizaremos
algo
más
ade<strong>la</strong>nte. 570 
<br />

3. EL PROYECTO POLÍTICO: LA DEMOCRACIA AUTORITARIA<br />

620.
El
neoliberalismo
ti<strong>en</strong>e
también
un
proyecto
político.
Para
aplicar
<strong>la</strong>s
recetas
<br />

económicas
que
pregona
este
mode<strong>lo</strong>
se
requiere
de
un
estado
que
t<strong>en</strong>ga
una
<br />

























































<br />

566.
A.
Binder,
Idem.
<br />

567.
A.
Binder,
Idem.
<br />

568.
A.
Binder,
Idem.
<br />

569.
A.
Binder.
Ibid.
p.24.
<br />

570.
Una
sociedad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
exist<strong>en</strong>
muchos
grupos
sociales
organizados,
que
establec<strong>en</strong>
<strong>en</strong>tre
sí
formas
de
cooperación
<br />

o
alianza
fundadas
<strong>en</strong>
su
capacidad
de
negociación
y
pacto,
que
aspiran
a
construir
formas
de
hegemonía
política
a
<br />

través
d<strong>el</strong>
ejercicio
cotidiano
d<strong>el</strong>
poder
y
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>,
incluso,
capacidad
para
g<strong>en</strong>erar
estrategias
de
autodef<strong>en</strong>sa,
es
<br />

una
sociedad
que
podrá
t<strong>en</strong>er
o
no
una
democracia
social
y
participativa,
pero
que
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
condiciones
de
<br />

t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>.
Una
sociedad,
por
<strong>el</strong>
contrario,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
exist<strong>en</strong>
muchos
grupos
sociales
organizados
pero
ais<strong>la</strong>dos
<strong>en</strong>tre
sí,
<br />

que
han
perdido
<strong>la</strong>
capacidad
de
establecer
alianzas
o
pactos
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
se
hal<strong>la</strong>n
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
imposibilidad
absoluta
de
<br />

construir
<strong>la</strong>
hegemonía
política;
que
no
desarrol<strong>la</strong>n
formas
de
cooperación
<strong>en</strong>tre
sí,
sino
que
se
embarcan
<strong>en</strong>
una
<br />

guerra
sorda,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
mutuam<strong>en</strong>te
se
agred<strong>en</strong>
e
intercambian
sus
pap<strong>el</strong>es
de
víctimas
o
victimarios,
donde
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

posiblidades
de
construir
estrategias
efectivas
de
def<strong>en</strong>sa
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
viv<strong>en</strong>
sometidos
a
formas
de
discriminación
<br />

social,
esa
es
una
sociedad
fragm<strong>en</strong>tada
que,
como
tal,
o
no
vive
<strong>en</strong>
una
democracia
o
se
amolda
perfectama<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
<br />

características
políticas
de
<strong>la</strong>s
democracias
restringidas
[...].
(A.
Binder,
Ibid.
p.25).
<br />

- - 167


participación
activa
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
esfuerzo
por
debilitar
e
ir
<strong>el</strong>iminando
<strong>la</strong>s
conquistas
<br />

políticas
conseguidas
por
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
debe
reforzar
sus
poderes
<br />

autoritarios
como
<strong>lo</strong>
aconseja
<strong>la</strong>
Comisión
Tri<strong>la</strong>teral 571 
<strong>en</strong>
su
Informe
acerca
de
<strong>la</strong>
<br />

gobernabilidad. 572 
El
mode<strong>lo</strong>
político
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
consiste
<strong>en</strong>
un
estado
<br />

mínimo
para
def<strong>en</strong>der
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
un
estado
fuerte
para
crear
<br />

<strong>la</strong>s
condiciones
políticas
que
requiere
para
su
funcionami<strong>en</strong>to
económico.
<br />

1) DESTRUIR LAS CONQUISTAS DE LOS TRABAJADORES<br />

621.
La
tesis
d<strong>el</strong>
estado
mínimo
se
apoya
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
fracaso
d<strong>el</strong>
socialismo
estatista
<br />

soviético
para
hacer
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
desafíos
de
<strong>la</strong>
actual
revolución
ci<strong>en</strong>tífico‐técnica 573 ,
<br />

como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
“estado
de
bi<strong>en</strong>estar”
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
de
Europa
Occid<strong>en</strong>tal 574 ;
y
ha
<br />

<strong>lo</strong>grado
creci<strong>en</strong>tes
adeptos,
aun
<strong>en</strong>tre
sectores
de
<strong>la</strong>
propia
<strong>izquierda</strong>,
que
han
sido
<br />

incapaces
de
des<strong>en</strong>mascarar
su
doble
discurso.
<br />

























































<br />

571.
La
Comisión
Tri<strong>la</strong>teral
fue
fundada
<strong>en</strong>
1973
por
David
Rockef<strong>el</strong>ler,
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Chase
Manhattan
Bank,
<br />

Zbigniew
Brzezinski,
asesor
de
seguridad
nacional
de
Carter,
y
otros
“emin<strong>en</strong>tes
ciudadanos
privados”
de
<strong>la</strong>
misma
<br />

categoría.
Unos
tresci<strong>en</strong>tos
miembros
(alrededor
de
dosci<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
1973)
han
salido
d<strong>el</strong>
mundo
d<strong>el</strong>
negocio
y
<strong>la</strong>
banca
<br />

internacional,
d<strong>el</strong>
gobierno,
de
<strong>la</strong>
academia,
de
<strong>lo</strong>s
medios
y
d<strong>el</strong>
trabajo
conservador.
El
propósito
de
<strong>la</strong>
comisión
era
<br />

construir
y
fortalecer
<strong>la</strong>
asociación
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dirig<strong>en</strong>tes
de
Norte
América,
Europa
Occid<strong>en</strong>tal
y
Japón
­de
aquí
<strong>el</strong>
<br />

término
“tri<strong>la</strong>teral”­,
para
salvaguardar
<strong>lo</strong>s
intereses
d<strong>el</strong>
capitalismo
occid<strong>en</strong>tal
<strong>en</strong>
un
mundo
exp<strong>lo</strong>sivo.
La
Comisión
<br />

Tri<strong>la</strong>teral
como
<strong>en</strong>tidad
privada
es
un
int<strong>en</strong>to
para
moldear
<strong>la</strong>
política
pública
y
construir
una
estructura
para
<strong>la</strong>
<br />

estabilidad
internacional
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
décadas
v<strong>en</strong>ideras.
<br />

Muy
pronto
luego
de
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ección
d<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
Carter
<strong>el</strong>
tri<strong>la</strong>teralismo
llegó
a
transformarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
línea
de
<strong>la</strong>
política
<br />

exterior.
[...]
En
su
administración
no
m<strong>en</strong>os
de
veinticinco
miembros
de
<strong>la</strong>
Comisión
ocuparon
importantes
puestos
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
gobierno.
Además
de
Brzezinski,
director
fundador
de
<strong>la</strong>
Comisión,
<strong>en</strong>contramos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>:
al
vicepresid<strong>en</strong>te
Walter
<br />

Mondale,
al
ex
secretario
de
Estado
Cyrus
Vance,
al
ex
embajador
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
Naciones
Unidas
Andrew
Young,
al
Secretario
<br />

de
Def<strong>en</strong>sa
Harold
Brown,
al
presid<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
Junta
Federal
de
Reserva
Paul
Volcker.
(Holly
Sk<strong>la</strong>r,
The
Tri<strong>la</strong>teral
<br />

Comission
and
<strong>el</strong>ite
p<strong>la</strong>nning
for
word
managem<strong>en</strong>t,
South
End
Pess,
Boston,
1980,
pp.1‐2).
<br />

572.
Juan
Ramón
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>,
Las
transformaciones
d<strong>el</strong>
estado
contemporáneo,
<strong>en</strong>
Las
transformaciones
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Norte
y
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Sur
d<strong>el</strong>
mundo:
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
crisis
y
<strong>la</strong>
restructuración
capitalista,
FIM,
Madrid,
1991,
pp.142‐143.
<br />

573.
No
se
niega
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
fundam<strong>en</strong>tal
jugado
por
<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
etapa
de
desarrol<strong>lo</strong>
ext<strong>en</strong>sivo
de
<strong>la</strong>
URSS.
<br />

Este
país,
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
atrasados
de
Europa,
<strong>lo</strong>gró
despegar
económicam<strong>en</strong>te
y
alcanzar
metas
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
<br />

que
sorpr<strong>en</strong>dieron
al
mundo.
<br />

574.
J.
R.
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>,
Las
transformaciones...,
op.cit.
p.141.
El
“estado
d<strong>el</strong>
bi<strong>en</strong>estar”
fue
<strong>el</strong>
resultado
de
un
compromiso
<br />

<strong>en</strong>tre
c<strong>la</strong>ses
sociales,
sobre
<strong>la</strong>
base
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico.
Las
c<strong>la</strong>ses
poseedoras
aceptaron
<strong>la</strong>
redistribución
[...]
<br />

vía
estado
d<strong>el</strong>
producto
social,
esto
es:
<strong>la</strong>
instrum<strong>en</strong>tación
y
aplicación
estatales
de
políticas
de
redistribución
de
<strong>la</strong>s
<br />

r<strong>en</strong>tas
<strong>en</strong>
favor
de
sa<strong>la</strong>rios,
y
políticas
fiscales
coher<strong>en</strong>tes
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
al
objeto
de
conseguir
paz
social.
Exigían,
<strong>en</strong>
<br />

cambio,
<strong>la</strong>
intangibilidad
de
<strong>lo</strong>s
fundam<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
producción
capitalista:
<strong>la</strong>
propiedad
privada
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
<br />

producción,
sin
limitación.
Reconocieron
políticam<strong>en</strong>te,
sobre
esta
base,
<strong>la</strong>s
instituciones
político­sociales
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

subalternas
[...]
Las
c<strong>la</strong>ses
subalternas,
por
su
parte,
aceptaron
esa
política
de
r<strong>en</strong>tas
que
a
corto
p<strong>la</strong>zo
posibilitaron
<br />

un
increm<strong>en</strong>to
de
su
consumo,
ap<strong>la</strong>zaron
o
difirieron
<strong>la</strong>
puesta
<strong>en</strong>
cuestión
política
de
<strong>lo</strong>s
fundam<strong>en</strong>tos
d<strong>el</strong>
capitalismo
<br />

privado
[...]
y
obtuvieron
<strong>el</strong>
reconocimi<strong>en</strong>to
de
sus
instituciones
propias
­partidos,
sindicatos­,
que
se
insertarán
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

estado
[...]
(Idem.
p.141).
<br />

- - 168


622.
Una
de
sus
metas
es
destruir
<strong>la</strong>s
conquistas
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
‐estabilidad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

trabajo,
sa<strong>la</strong>rios
que
permitan
condiciones
de
vida
adecuadas,
seguridad
social,
<br />

etcétera‐
y
golpear
sus
organizaciones
de
c<strong>la</strong>se,
para
<strong>el</strong>iminar
toda
resist<strong>en</strong>cia
al
libre
<br />

juego
d<strong>el</strong>
mercado.
<br />

623.
Las
políticas
neoliberales
han
reducido
<strong>el</strong>
“estado
de
bi<strong>en</strong>estar”
a
poco
más
que
<br />

un
“estado
de
asist<strong>en</strong>cia
pública”:
se
ha
perdido
<strong>la</strong>
esca<strong>la</strong>
móvil
de
sa<strong>la</strong>rios
y
<strong>la</strong>
seguridad
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
empleo,
se
ha
dividido
a
<strong>lo</strong>s
empleados
<strong>en</strong>
fijos,
precarios,
jóv<strong>en</strong>es
[...];
se
ha
<br />

destruido
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
“progresividad”
d<strong>el</strong>
sistema
fiscal,
se
han
vaciado
de
cont<strong>en</strong>ido
<strong>lo</strong>s
<br />

“derechos
sociales”,
<strong>la</strong>
“asist<strong>en</strong>cia
pública”
gravita
<strong>en</strong>
mayor
medida
sobre
<strong>lo</strong>s
usuarios,
<br />

se
privatizan
<strong>la</strong>s
empresas
estatizadas,
etcétera. 575 
<br />

2) BUSCANDO LA GOBERNABILIDAD: FACHADA DEMOCRÁTICA Y TRASFONDO AUTORITARIO<br />

624.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>
gobernabilidad
de
<strong>la</strong>s
democracias
es
<strong>el</strong>
tema
c<strong>en</strong>tral
de
<strong>la</strong>
<br />

ag<strong>en</strong>da
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
conservador:
su
problema
es
cómo
<strong>lo</strong>grar
que
<strong>lo</strong>s
resultados
<br />

económicos
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal
‐que
crean
una
creci<strong>en</strong>te
desigualdad
y
favorec<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>
forma
bastante
ost<strong>en</strong>sible
a
una
minoría
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción‐
sean
compatibles
con
<strong>la</strong>s
<br />

instituciones
democráticas
burguesas.
<br />

625.
Los
estados
neoliberales
aunque,
como
decíamos,
deb<strong>en</strong>
reforzar
sus
poderes
<br />

autoritarios,
necesitan
mant<strong>en</strong>er
una
fachada
democrática
y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
deb<strong>en</strong>
cumplir
<br />

con
<strong>el</strong>
ritual
de
sus
instituciones:
mant<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
libres,
<strong>el</strong>
pluripartidismo,
<br />

etcétera.
Pero,
como
no
se
puede
correr
<strong>el</strong>
riesgo
de
que
mayorías
<strong>el</strong>ectorales
<br />

pret<strong>en</strong>dan
avanzar
por
un
camino
que
no
sea
<strong>el</strong>
fijado
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
‐no
deb<strong>en</strong>
repetirse
<br />

experi<strong>en</strong>cias
como
<strong>la</strong>s
de
All<strong>en</strong>de
<strong>en</strong>
Chile‐,
es
preciso
asegurar
que
<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
<br />

de
estas
mayorías
t<strong>en</strong>gan
cada
vez
m<strong>en</strong>os
facultades.
Hoy,
tanto
<strong>la</strong>s
definiciones
<br />

económicas
como
<strong>la</strong>s
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
ver
con
<strong>la</strong>
seguridad
nacional
y
<strong>el</strong>
control
de
<strong>lo</strong>s
<br />

medios
de
comunicación
escapan
a
<strong>la</strong>s
decisiones
de
<strong>lo</strong>s
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos 576 .
Juan
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>
<br />

hab<strong>la</strong>
de
poderes
estatales
con
soberanía
recortada. 577 
<br />

























































<br />

575.
J.
R.
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>,
Las
transformaciones...,
op.cit.
144.
<br />

576.
Se
trata
[...]
de
“impermeabilizar”
<strong>la</strong>s
decisiones
supuestam<strong>en</strong>te
técnicas
de
<strong>lo</strong>s
funcionarios,
<strong>lo</strong>s
organismos
<br />

financieros
internacionales
y
<strong>lo</strong>s
gobiernos
de
<strong>lo</strong>s
países
acreedores,
de
<strong>la</strong>s
opiniones
y
<strong>la</strong>
voluntad
de
<strong>la</strong>
sociedad
civil
<br />

de
<strong>lo</strong>s
países
deudores.
En
otras
pa<strong>la</strong>bras,
<strong>en</strong>
aras
de
una
redefinición
de
re<strong>la</strong>ciones
de
poder
cuyo
cont<strong>en</strong>ido
político
se
<br />

<strong>en</strong>mascara
tras
una
fachada
de
decisiones
técnicas,
se
reconoce
<strong>la</strong>
incompatibilidad
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
principio
de
<strong>la</strong>
voluntad
<br />

ciudadana
mayoritaria
y
<strong>el</strong>
carácter
minoritario
de
<strong>lo</strong>s
intereses
promovidos
por
<strong>la</strong>s
políticas
públicas.
El
<strong>el</strong>itismo
<br />

reaparece
arropado
de
<strong>la</strong>
retórica
democrática
y
<strong>la</strong>
política
se
minimiza
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
administración
cotidiana
de
un
ord<strong>en</strong>
<br />

cuya
legitimidad
queda
fuera
d<strong>el</strong>
debate
y
cuyo
cuestionami<strong>en</strong>to
se
estigmatiza
como
subversión.
Si
hace
medio
sig<strong>lo</strong>
<br />

Talmon
pudo
referirse
al
surgimi<strong>en</strong>to
y
desarrol<strong>lo</strong>
de
democracias
totalitarias,
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
neoliberal
contemporáneo
da
<br />

paso
<strong>en</strong>
América
Latina
a
una
extraordinaria
variedad
de
democracias
autoritarias.
(Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s,
Democracia
y
<br />

alternativas
al
neoliberalismo,
<strong>en</strong>
Pap<strong>el</strong>es
de
<strong>la</strong>
FIM
Nº8
(Alternativas
al
desarrol<strong>lo</strong>),
Madrid,
1997,
pp.32‐33).
<br />

577.
J.
R.
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>,
Las
transformaciones...,
op.cit.
p.155.
Al
respecto
sosti<strong>en</strong>e:
Estos
privan
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
de
voluntad
<br />

política
<strong>en</strong>
determinadas
materias
(de
def<strong>en</strong>sa,
de
política
económica
y
tecnológica,
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te)
al
tiempo
que
<br />

- - 169


626.
El
nuevo
estado
autoritario
utiliza
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
tanto
para
contro<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
<br />

vida
individual
de
<strong>la</strong>s
personas,
como
para
contro<strong>la</strong>r
sus
m<strong>en</strong>tes.
Las
tecno<strong>lo</strong>gías
<br />

informáticas
facilitan
<strong>la</strong>
acumu<strong>la</strong>ción
de
datos
sobre
<strong>la</strong>
vida
privada
a
costos
muy
<br />

bajos,
posibilitando
<strong>la</strong>
actuación
estatal
(y
empresarial)
prev<strong>en</strong>tiva
de
<strong>la</strong>
disid<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<br />

ámbitos
como
<strong>el</strong>
<strong>la</strong>boral,
<strong>el</strong>
acceso
a
funciones
públicas,
etcétera. 578 
<br />

3) FABRICANDO EL CONSENSO<br />

627.
Pero
no
cabe
duda
de
que
una
de
<strong>la</strong>s
cosas
que
más
ayuda
hoy
a
<strong>la</strong>
<br />

gobernabilidad
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
que
implem<strong>en</strong>tan
<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
económico
neoliberal,
que
<br />

ti<strong>en</strong>de
a
una
desigualdad
social
creci<strong>en</strong>te,
es
<strong>la</strong>
capacidad
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
actuales
<br />

medios
de
comunicación
de
masas
para
influir
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
opinión
pública. 579 
<br />

628.
Estos,
conc<strong>en</strong>trados
cada
vez
<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>os
manos,
se
<strong>en</strong>cargan
de
canalizar
<strong>el</strong>
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>s
actitudes
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
límites
aceptables
para
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

dominantes,
desviando
cualquier
reto
<strong>en</strong>
pot<strong>en</strong>cia
contra
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
y
<strong>la</strong>s
autoridades
<br />

establecidas
antes
de
que
éstos
puedan
tomar
forma
y
adquirir
fuerza. 580 
Una
so<strong>la</strong>
<br />

condición
pon<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
liberales
burgueses
para
aceptar
<strong>el</strong>
juego
democrático
afirma
<br />

Chomsky:
que
puedan
domesticar
al
rebaño
perplejo
contro<strong>la</strong>ndo
<strong>lo</strong>s
medios
para
<br />

fabricar
<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so. 581 
<br />

629.
Al
convertir
<strong>la</strong>
política
<strong>en</strong>
un
mercado
de
ideas,
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
‐que
<br />

monopolizan
<strong>la</strong>
manufactura
d<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so‐
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
armas
para
conducir
al
<br />

ciudadano
común
hacia
<strong>lo</strong>s
partidos
<strong>en</strong>cargados
de
salvaguardar
sus
intereses.
El
libre
<br />












































































































































































<br />

afirman
que
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
sigue
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
capacidad
de
formar
esa
voluntad
política,
libertad
de
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
y
de
<br />

expresión,
etcétera.
<br />

El
poder
político
ti<strong>en</strong>de
a
resolver
esa
contradicción
mediante
<strong>el</strong>
recurso
a
formas
sutiles
de
autoritarismo
interior,
a
<br />

<strong>la</strong>
muti<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
libertades
efectivas
sin
que
haya
de
producirse
necesariam<strong>en</strong>te
un
recorte
explícito
de
su
<br />

formu<strong>la</strong>ción
jurídica
y
constitucional.
(Idem).
<br />

578.
J.R.
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>,
Ibid.
p.156.
<br />

579.
Así,
con
técnica
de
marketing
político,
<strong>la</strong>
última
campaña
<strong>el</strong>ectoral
de
Reagan
le
permitió
incluir
<strong>en</strong>
su
discurso
<br />

afirmaciones
coincid<strong>en</strong>tes
día
a
día
con
<strong>la</strong>s
prefer<strong>en</strong>cias
pob<strong>la</strong>cionales
detectadas
estadísticam<strong>en</strong>te
y
<strong>el</strong>iminar
de
él
<strong>la</strong>s
<br />

afirmaciones
“no
deseadas”.
En
<strong>el</strong>
mismo
s<strong>en</strong>tido,
<strong>lo</strong>s
gobernantes
han
hab<strong>la</strong>do
de
evolución
favorable
de
<strong>la</strong>
opinión
<br />

pública
(por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
guerra
d<strong>el</strong>
Golfo
Pérsico),
esto
es,
de
<strong>la</strong>s
respuestas
de
esta
opinión
al
tratami<strong>en</strong>to
con
<br />

medios
tecnológicos.
(J.
R.
Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>,
Ibid.
nota
15,
pp.166).
<br />

580.
Noam
Chomsky,
Ilusiones
necesarias
(Control
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
sociedades
democráticas),
Ed.
<br />

Libertarias/Prodhufi,
Madrid,
1992,
p.8.
<br />

581.
Noam
Chomsky,
El
control
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación,
<strong>en</strong>
Cómo
nos
v<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
moto,
Ed.
Icaria,
Barce<strong>lo</strong>na,
<br />

1996,
p.14.
El
término
“fabricando
<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so”
es
utilizado
por
Walter
Lippmann
<strong>en</strong>
Public
Opinion,
All<strong>en</strong>
and
<br />

Unwin,
Londres,
1932,
citado
por
Chomsky
<strong>en</strong>
op.
cit.
p.10;
este
autor
ti<strong>en</strong>e
a
su
vez
un
libro
titu<strong>la</strong>do:
<br />

Manufacturando
<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so.
<br />

- - 170


mercado
no
lleva,
como
se
pret<strong>en</strong>de
hacer
creer,
a
<strong>la</strong>
libre
opinión.
Como
dice
<br />

B<strong>en</strong>jamín
Ginsberg:
<strong>la</strong>
mano
oculta
d<strong>el</strong>
mercado
puede
ser
un
instrum<strong>en</strong>to
de
control
<br />

tan
pot<strong>en</strong>te
como
<strong>el</strong>
puño
de
hierro
d<strong>el</strong>
estado, 582 
o
como
asegura
Chomsky:
<strong>la</strong>
<br />

propaganda
es
a
<strong>la</strong>
democracia
<strong>lo</strong>
que
<strong>la</strong>
cachiporra
al
estado
totalitario. 583 
<br />

630.
Só<strong>lo</strong>
esto
explica
que
sean
<strong>lo</strong>s
partidos
más
conservadores,
que
defi<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

intereses
de
una
ínfima
minoría
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción,
<strong>lo</strong>s
que
hayan
<strong>lo</strong>grado
transformarse
<br />

cuantitativam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
partidos
de
masas 584 
y
que
<strong>la</strong>
base
social
de
apoyo
de
sus
<br />

candidatos,
al
m<strong>en</strong>os
<strong>en</strong>
América
Latina,
sean
<strong>lo</strong>s
sectores
sociales
más
pobres
de
<strong>la</strong>
<br />

periferia
de
<strong>la</strong>s
ciudades
y
d<strong>el</strong>
campo.
<br />

631.
Estos
mecanismos
para
fabricar
<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so
no
só<strong>lo</strong>
se
usan
durante
<strong>la</strong>s
<br />

campañas
<strong>el</strong>ectorales,
comi<strong>en</strong>zan
mucho
antes
influy<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
cotidiana
de
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>en</strong>te,
a
través
de
<strong>la</strong>
familia,
<strong>la</strong>
educación,
<strong>lo</strong>s
medios
recreativos
y
culturales.
Se
ha
<br />

comprobado
que
<strong>el</strong>
más
eficaz
y
duradero
“adoctrinami<strong>en</strong>to”
político
es
<strong>el</strong>
que
se
<br />

realiza
fuera
d<strong>el</strong>
campo
y
d<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje
político. 585 
<br />

632.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
si
estos
mecanismos
le
resultan
ineficaces
‐porque
por
muy
<br />

determinantes
que
sean
<strong>lo</strong>s
medios,
<strong>la</strong>s
personas
que
recib<strong>en</strong>
sus
efectos
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
algún
<br />

grado
de
autonomía
para
organizar
su
conducta‐,
<strong>la</strong>
burguesía
recurre
sin
<strong>el</strong>
m<strong>en</strong>or
<br />

escrúpu<strong>lo</strong>
a
métodos
autoritarios,
fascistas,
como
<strong>lo</strong>s
que
ya
conocimos
<strong>en</strong>
Chile.
<br />

633.
Lo
que
hoy
se
nos
v<strong>en</strong>de
como
democracia
‐afirma
Juan
Antonio
B<strong>la</strong>nco‐
es
<strong>en</strong>
<br />

realidad
<strong>el</strong>
mito
democrático
liberal
reconstruido
desde
<strong>el</strong>
liberalismo
a
exp<strong>en</strong>sas
de
su
<br />

compon<strong>en</strong>te
democrático.
El
autor
no
descarta
que
creci<strong>en</strong>tes
t<strong>en</strong>siones
sociales
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

países
industriales
avanzados,
debidas
a
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
tales
como
<strong>el</strong>
paro
estructural
y
<br />

<strong>la</strong>s
corri<strong>en</strong>tes
migratorias,
pudies<strong>en</strong>
llevar
a
<strong>la</strong>
democracia
liberal
a
transformase
<strong>en</strong>
<br />

totalitarismo
liberal. 586 
<br />

























































<br />

582.
B<strong>en</strong>jamin
Ginsberg,
The
Captive
Public,
Basic
Books,
1986,
pp.86‐89,
citado
por
Chomsky
<strong>en</strong>
Ilusiones
<br />

necesarias...,
op.cit.
p.17.
<br />

583.
N.
Chomsky,
El
control...,
op.cit.
p.16.
<br />

584.
Juan
Antonio
B<strong>la</strong>nco,
Tercer
Mil<strong>en</strong>io:
una
visión
alternativa
de
<strong>la</strong>
postmodernidad,
Ed.
C<strong>en</strong>tro
Félix
Vare<strong>la</strong>,
<br />

La
Habana,
1995,
p.58.
<br />

585.
J.
A.
B<strong>la</strong>nco,
Tercer
Mil<strong>en</strong>io...,
op.cit.
p.62.
Según
Micha<strong>el</strong>
Par<strong>en</strong>ti:
Las
ideo<strong>lo</strong>gías
más
efectivas
no
son
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
<br />

que
prevalec<strong>en</strong>
contra
todo
desafío,
sino
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
nunca
son
desafiadas
porque
<strong>en</strong>
su
ubicuidad,
<strong>en</strong>
su
<br />

atrincherami<strong>en</strong>to
cultural,
parec<strong>en</strong>
más
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
modo
natural
de
<strong>la</strong>s
cosas.
(Citado
<strong>en</strong>
J.
A.
B<strong>la</strong>nco,
Idem).
<br />

586.
J.
A.
B<strong>la</strong>nco.
Ibid.
p.68.
<br />

- - 171


4) EL CONSUMISMO: OTRA FORMA DE DOMESTICACIÓN<br />

634.
Otro
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
que
favorece
a
<strong>la</strong>
gobernabilidad
es
<strong>el</strong>
consumismo. 587 
La
g<strong>en</strong>te
no
<br />

se
cont<strong>en</strong>ta
con
vivir
de
acuerdo
a
sus
ingresos,
sino
que
vive
<strong>en</strong>deudada,
y,
por
<strong>lo</strong>
<br />

tanto,
necesita
mant<strong>en</strong>er
un
trabajo
estable
‐cada
vez
más
escaso‐
para
poder
<br />

solv<strong>en</strong>tar
sus
compromisos
económicos.
<br />

635.
Quizá
aquí
sea
importante
t<strong>en</strong>er
pres<strong>en</strong>te
que
<strong>el</strong>
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
consumo
de
<br />

masas
no
es
algo
que
se
haya
producido
espontáneam<strong>en</strong>te
‐ni
tampoco
<strong>la</strong>
<br />

consecu<strong>en</strong>cia
de
una
naturaleza
humana
insaciable‐
como
seña<strong>la</strong>
Rifkin.
Por
<strong>el</strong>
<br />

contrario,
diversos
estudios
reve<strong>la</strong>n
que
<strong>lo</strong>s
trabajadores
estadounid<strong>en</strong>ses
de
fines
d<strong>el</strong>
<br />

sig<strong>lo</strong>
pasado
se
conformaban
con
recibir
un
sa<strong>la</strong>rio
que
les
permitiese
vivir
y
t<strong>en</strong>er
<br />

algunos
pequeños
lujos
básicos.
Preferían
t<strong>en</strong>er
más
tiempo
para
<strong>el</strong>
ocio
que
ingresos
<br />

adicionales
como
consecu<strong>en</strong>cia
de
una
jornada
<strong>la</strong>boral
más
<strong>la</strong>rga. 588 
Hay
que
recordar
<br />

que
<strong>el</strong>
comportami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
norteamericano
medio
estaba
muy
influido
por
<strong>la</strong>
ética
<br />

protestante
d<strong>el</strong>
trabajo,
cuyas
piedras
angu<strong>la</strong>res
eran
<strong>la</strong>
moderación
y
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
d<strong>el</strong>
<br />

ahorro. 589 
<br />

636.
¿Cómo,
<strong>en</strong>tonces,
<strong>en</strong>
una
tal
situación,
surgió
<strong>el</strong>
consumismo?
<br />

637.
Fue,
según
Rifkin,
<strong>la</strong>
comunidad
empresarial
norteamericana
<strong>la</strong>
que
se
propuso
<br />

cambiar
radicalm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
psico<strong>lo</strong>gía
que
había
construido
a
<strong>la</strong>
nación.
Esta,
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
veinte,
una
situación
de
sobreproducción,
debida
a
un
<strong>en</strong>orme
aum<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>la</strong>
productividad
industrial
que
iba
acompañada
de
un
decrecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
número
de
<br />

compradores
‐<strong>lo</strong>s
cambios
tecnológicos
habían
dejado
sin
empleo
a
un
cada
vez
mayor
<br />

número
de
personas‐. 590 
A
este
drástico
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>s
v<strong>en</strong>tas
só<strong>lo</strong>
podía
salírs<strong>el</strong>e
al
<br />

paso
si
se
<strong>lo</strong>graba
cambiar
<strong>la</strong>
psico<strong>lo</strong>gía
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
norteamericano
motivándo<strong>lo</strong>
a
<br />

consumir
cada
vez
más
productos.
Se
<strong>la</strong>nzó
así
<strong>en</strong>
una
gran
cruzada
para
convertir
a
<br />

<strong>lo</strong>s
trabajadores
americanos
<strong>en</strong>
una
masa
de
consumidores.
El
marketing,
que
hasta
<br />

<strong>en</strong>tonces
había
jugado
un
pap<strong>el</strong>
secundario
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>lo</strong>s
negocios,
tomaba
un
<br />

























































<br />

587.
Tomás
Moulián
d<strong>en</strong>omina
“consumismo”
a
<strong>lo</strong>s
actos
de
consumo
que
sobrepasan
<strong>la</strong>s
posibilidades
sa<strong>la</strong>riales
d<strong>el</strong>
<br />

individuo
y
acud<strong>en</strong>
al
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
[...].(Chile
actual,
anatomía
de
un
mito,
Ed.
Arcis/LOM,
Santiago
de
Chile,
<br />

1997,
p.104)
Yo
iría
más
lejos,
pi<strong>en</strong>so
que
podría
definirse
como
una
especie
de
adicción
a
<strong>lo</strong>s
objetos
nuevos
que
<br />

ofrece
<strong>el</strong>
mercado,
ya
que
<strong>el</strong>
consumismo
como
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
no
aparece
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
asa<strong>la</strong>riados.
<br />

588.
Jeremy
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo.
Nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
contra
puestos
de
trabajo:
<strong>el</strong>
nacimi<strong>en</strong>to
de
una
<br />

nueva
era,
Ed.
Paidós,
España,
1996,
p.41.
<br />

589.
J.
Rifkin,
Ibid.
p.42.
<br />

590.
Según
Wassily
Leontief,
<strong>en</strong>
su
informe
pres<strong>en</strong>tado
al
Simposium
de
<strong>la</strong>
Academia
Nacional
de
Ing<strong>en</strong>iería,
<strong>en</strong>
junio
<br />

de
1983,
<strong>la</strong>
productividad
de
<strong>la</strong>
industria
americana
se
increm<strong>en</strong>tó
<strong>en</strong>tre
1920
y
1927
hasta
un
40%
y
<br />

simultáneam<strong>en</strong>te
desaparecieron
más
de
dos
mil<strong>lo</strong>nes
y
medio
de
puestos
de
trabajo.
Tan
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sector
<br />

manufacturero
fueron
<strong>el</strong>iminados
825
mil
puestos
de
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
de
“cu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
azul”
(citado
por
J.
Rifkin,
Ibid.
p.40).
<br />

- - 172


protagonismo
inesperado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
nueva
situación 591 .
Había
que
pasar
de
<strong>la</strong>
cultura
d<strong>el</strong>
<br />

productor
a
<strong>la</strong>
cultura
d<strong>el</strong>
consumidor
y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
transformar
<strong>lo</strong>
que
antes
era
un
lujo
<br />

para
<strong>lo</strong>s
sectores
de
mayores
ingresos
<strong>en</strong>
una
necesidad
para
<strong>lo</strong>s
grupos
de
m<strong>en</strong>ores
<br />

ingresos. 592 
<br />

638.
Los
publicistas
no
tardaron
mucho
<strong>en</strong>
empezar
a
modificar
sus
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
de
<br />

<strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to
de
productos,
pasaron
de
<strong>lo</strong>s
argum<strong>en</strong>tos
de
utilización
e
información
<br />

descriptiva
a
rec<strong>la</strong>mos
emotivos
con
difer<strong>en</strong>ciación
social
y
status.
El
hombre
y
<strong>la</strong>
mujer
<br />

corri<strong>en</strong>tes
fueron
invitados
a
emu<strong>la</strong>r
a
<strong>lo</strong>s
ricos
[...].
La
“moda”
se
convirtió
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra
<br />

de
uso
cuando
<strong>la</strong>s
empresas
e
industrias
int<strong>en</strong>taron
id<strong>en</strong>tificar
sus
productos
con
<strong>lo</strong>
<br />

“chic”
y
<strong>lo</strong>
“último”. 593 
<br />

639.
Fue
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
surgió
también
<strong>la</strong>
compra
a
p<strong>la</strong>zos.
En
m<strong>en</strong>os
de
una
<br />

década,
una
nación
de
trabajadores,
<strong>lo</strong>s
moderados
americanos,
se
convirtieron
a
una
<br />

cultura
caracterizada
por
<strong>el</strong>
hedonismo,
<strong>en</strong>
busca
de
cualquier
forma
<strong>posible</strong>
de
<br />

gratificación
más
o
m<strong>en</strong>os
inmediata.
A
fines
de
<strong>lo</strong>s
años
veinte
<strong>el</strong>
60%
de
<strong>la</strong>s
radios,
<br />

automóviles
y
de
<strong>lo</strong>s
muebles
v<strong>en</strong>didos
<strong>en</strong>
Estados
Unidos
fueron
adquiridos
<strong>en</strong>
forma
de
<br />

v<strong>en</strong>ta
a
crédito. 594 
<br />

640.
A
niv<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
grandes
masas
se
<strong>lo</strong>gró
con
éxito
convertir
<strong>lo</strong>
superfluo
<strong>en</strong>
<br />

necesidad. 595 
y
al
hacer<strong>lo</strong>
y
promover
<strong>la</strong>
compra
a
p<strong>la</strong>zos
se
creó,
como
dice
Tomás
<br />

Moulián,
un
nuevo
mecanismo
de
domesticación 596 .
<br />

641.
El
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
masivo
no
so<strong>lo</strong>
sirve
para
mant<strong>en</strong>er
o
ampliar
<strong>el</strong>
mercado
<br />

interno
sino
que
opera
también
como
un
dispositivo
de
integración
social. 597 
Es
<br />

necesario
asegurar
<strong>el</strong>
puesto
de
trabajo
y
hacer
méritos
que
permitan
<strong>lo</strong>grar
<strong>el</strong>
<br />

asc<strong>en</strong>so
profesional
para
<strong>lo</strong>grar
nuevas
oportunidades
de
consumo:
conseguir
<strong>la</strong>
casa
<br />

propia,
<strong>el</strong>
automóvil,
<strong>el</strong>
más
reci<strong>en</strong>te
equipo
de
audio,
<strong>el</strong>
último
mode<strong>lo</strong>
de
t<strong>el</strong>evisor.
<br />

























































<br />

591.
J.
Rifkin.
Ibid.
p.42.
<br />

592.
La
línea
demarcatoria
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>
necesario
y
<strong>lo</strong>
superfluo
no
es
fácil
de
establecer.
Dep<strong>en</strong>de
de
muchos
factores.
<br />

Ver:
Herbert
Marcuse,
El
hombre
unidim<strong>en</strong>sional.
Ensayo
sobre
<strong>la</strong>
ideo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
sociedad
industrial
<br />

avanzada,
Ed.
P<strong>la</strong>neta/Agostini,
1993,
pp.35‐42.
<br />

593.
J.
Rifkin,
El
fin
d<strong>el</strong>
trabajo...,
op.cit.
p.43.
<br />

594.
J.
Rifkin.
Ibid.
p.45.
<br />

595.
Herbert
Marcuse,
El
hombre
unidim<strong>en</strong>sional...,
op.cit.
p.39.
<br />

596.
T.
Moulián,
Chile
actual...,
op.cit.
p.105.
<br />

597.
T.
Moulián,
Ibid.
p.121.
<br />

- - 173


5) LAS DEMOCRACIAS RESTRINGIDAS DE AMÉRICA LATINA<br />

-Organos perman<strong>en</strong>tes no <strong>el</strong>ectos para dar estabilidad al sistema<br />

642.
Luego
de
examinar
<strong>lo</strong>s
rasgos
g<strong>en</strong>erales
de
<strong>la</strong>
gobernabilidad
neoliberal,
<br />

examinemos
cómo
éstos
se
p<strong>la</strong>sman
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
políticos
de
América
Latina.
<br />

643.
Lo
que
hoy
existe
son
regím<strong>en</strong>es
democráticos
muy
difer<strong>en</strong>tes
a
<strong>lo</strong>s
anteriores
al
<br />

período
dictatorial.
En
esos
años,
<strong>el</strong>
tipo
de
desarrol<strong>lo</strong>
económico
y
social
exist<strong>en</strong>te
<br />

provocaba
una
lealtad
de
masas
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
amplia
como
para
dar
estabilidad
al
<br />

régim<strong>en</strong>
democrático
repres<strong>en</strong>tativo
burgués
incorporando
a
ciertos
sectores
<br />

popu<strong>la</strong>res
a
<strong>la</strong>s
luchas
políticas.
Era
<strong>la</strong>
época
de
<strong>la</strong>
alianza
<strong>en</strong>tre
sectores
obreros,
<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
franjas
de
<strong>la</strong>s
capas
medias
que
habían
surgido
bajo
<strong>el</strong>
alero
d<strong>el</strong>
estado
y
<strong>el</strong>
<br />

empresariado
industrial
[...],
bajo
<strong>el</strong>
patrón
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
capitalista
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
industria
<br />

dev<strong>en</strong>ía
no
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
<strong>lo</strong>comotora
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico
y
de
<strong>la</strong>
acumu<strong>la</strong>ción
de
capital,
<br />

sino
también
de
<strong>la</strong>
organización
social
y
cultural
de
<strong>la</strong>
sociedad
y
de
<strong>la</strong>
organización
de
<br />

<strong>la</strong>
lucha
política
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
marcos
d<strong>el</strong>
sistema. 598 
Fue
probablem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
fin
de
<strong>la</strong>
<br />

<strong>la</strong>rga
fase
de
expansión
de
<strong>la</strong>
postguerra
y
<strong>la</strong>
nueva
y
profunda
crisis
que
comi<strong>en</strong>za
a
<br />

gestarse
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to,

por
un
<strong>la</strong>do,
y
<strong>el</strong>
auge
de
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
que
ponía
<strong>en</strong>
<br />

p<strong>el</strong>igro
<strong>el</strong>
sistema
de
dominación
vig<strong>en</strong>te,
por
otro,
<strong>lo</strong>
que
condujo
a
<strong>la</strong>
insta<strong>la</strong>ción
de
<br />

dictaduras
militares
<strong>en</strong>
varios
países
de
América
Latina
(Brasil,
Uruguay,
Chile,
<br />

Arg<strong>en</strong>tina). 599 
Só<strong>lo</strong>
mediante
regím<strong>en</strong>es
de
fuerza,
que
desarticu<strong>la</strong>ran
a
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

popu<strong>la</strong>res
y
a
sus
repres<strong>en</strong>tantes
sociales
y
políticos,
era
<strong>posible</strong>
crear
<strong>la</strong>s
condiciones
<br />

políticas
para
<strong>la</strong>
reestructuración
capitalista
que
se
necesitaba.
<br />

644.
Y,
luego,
cuando
<strong>lo</strong>s
militares
regresan
a
sus
cuart<strong>el</strong>es
y
negocian
una
salida
<br />

democrática,
esta
salida
no
puede
ser
otra
que
una
salida
democrática
limitada,
que
<br />

impida
que
se
repitan
<strong>la</strong>s
situaciones
de
ingobernabilidad
que
dieron
orig<strong>en</strong>
a
<strong>lo</strong>s
<br />

gobiernos
dictatoriales.
<br />

























































<br />

598.
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
Reconstrucción
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
y
luchas
de
poder,
<strong>en</strong>
revista
Surda
Nº11,
diciembre,
<br />

p.4.
<br />

599.
Veamos
<strong>lo</strong>
que
decía
al
respecto
Fernando
H<strong>en</strong>rique
Cardoso
<strong>en</strong>
pl<strong>en</strong>o
período
dictatorial:
[...]
En
g<strong>en</strong>eral,
<strong>el</strong>
<br />

actual
período
de
gobierno
militar
es
una
respuesta
a
<strong>la</strong>
crisis
que
provocaron
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
políticos
y
<br />

<strong>la</strong>s
luchas
sociales
antes
de
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
poder
por
<strong>lo</strong>s
militares.
En
varios
países
<strong>la</strong>tinoamericanos,
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

dominantes
han
sido
incapaces
de
contro<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
presión
política
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
<strong>lo</strong>s
sectores
radicalizados
de
<strong>la</strong>s
<br />

c<strong>la</strong>ses
medias.
En
tales
circunstancias,
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
no
pued<strong>en</strong>
mant<strong>en</strong>er
su
poder
sin
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
y
<strong>el</strong>
<br />

apoyo
militar
abiertos.
El
precio
que
han
de
pagar
por
esta
“ayuda”
dep<strong>en</strong>de
d<strong>el</strong>
grado
de
desintegración
política
<br />

previa
a
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
militar,
así
como
de
<strong>la</strong>
capacidad
de
control
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
armadas
sobre
<strong>lo</strong>s
grupos
<br />

revolucionarios.
<br />

Las
fases
iniciales
d<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
militar
son
gravem<strong>en</strong>te
represivas
sobre
todo
cuando
<strong>la</strong>s
fuerzas
políticas
de
<strong>izquierda</strong>
<br />

eran
fuertes
y
estaban
bi<strong>en</strong>
<strong>en</strong>raizadas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
sociedad
[...].
(F.
H.
Cardoso,
II.
Sobre
<strong>la</strong>
caracterización...,
op.cit.
<br />

pp.60‐61).
Este
autor
considera
útil
d<strong>en</strong>ominar
a
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
prevaleci<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>tonces
<strong>en</strong>
América
Latina
como
<br />

burocrático­autoritarios.
<br />

- - 174


645.
Se
trata,
como
dice
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
de
una
democracia
agresiva,
sin
<br />

cons<strong>en</strong>so,
con
extremo
control
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
por
intereses
económicos
<br />

conc<strong>en</strong>trados,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<strong>la</strong>
soberanía
no
reside
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
gobiernos
civiles,
sino
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

ejércitos
y,
más
allá
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
organismos
financieros
internacionales
que
<br />

repres<strong>en</strong>tan
<strong>lo</strong>s
gobiernos
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
C<strong>en</strong>tro.
[...]
Se
trata
de
democracias
<br />

contro<strong>la</strong>das,
cuyos
contro<strong>la</strong>dores
no
están
sometidos
a
ningún
mecanismo
<br />

democrático. 600 
<br />

646.
En
estos
regím<strong>en</strong>es
de
democracia
tute<strong>la</strong>da,
limitada,
restringida,
contro<strong>la</strong>da
<br />

o
de
baja
int<strong>en</strong>sidad,
según
<strong>la</strong>s
d<strong>en</strong>ominaciones
de
<strong>lo</strong>s
diversos
autores
y
que
<br />

conc<strong>en</strong>tran
<strong>el</strong>
poder
<strong>en</strong>
órganos
de
carácter
perman<strong>en</strong>te 601 ,
no
<strong>el</strong>ectivos,
y,
por
<strong>lo</strong>
<br />

tanto,
no
sujetos
a
cambios
producto
de
<strong>lo</strong>s
resultados
<strong>el</strong>ectorales,
como
<strong>el</strong>
Consejo
de
<br />

Seguridad
Nacional,
<strong>el</strong>
Banco
C<strong>en</strong>tral,
<strong>la</strong>s
instancias
económicas
asesoras,
<strong>la</strong>
Corte
<br />

Suprema,
<strong>la</strong>
Contra<strong>lo</strong>ría,
<strong>el</strong>
Tribunal
Constitucional
y
otros
órganos
como
éstos,
<br />

limitan
drásticam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
capacidad
efectiva
de
<strong>la</strong>s
autoridades
<strong>el</strong>ectas
<br />

democráticam<strong>en</strong>te.
<br />

647.
Grupos
de
profesionales
y
no
de
políticos
son
<strong>lo</strong>s
que
hoy
adoptan
<strong>la</strong>s
decisiones
<br />

o
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
influ<strong>en</strong>cia
decisiva
sobre
éstas.
Incluso
<strong>en</strong>
determinadas
áreas
es<strong>en</strong>ciales,
<br />

por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
económica
y
<strong>la</strong>
militar,
surg<strong>en</strong>
instituciones
que
constituy<strong>en</strong>
más
bi<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
expresión
nacional
de
un
organismo
supranacional 602 :
<strong>el</strong>
FMI,
<strong>la</strong>
OTAN,
<strong>el</strong>
Banco
<br />

Mundial,
Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to
Europeo,
con
capacidad
para
condicionar
[o]
imponer
acciones
<br />

fundam<strong>en</strong>tales
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
interior
de
<strong>lo</strong>s
países,
al
marg<strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>
opinión
de
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>ectores. 603 
<br />

























































<br />

600.
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
Nuestro
proyecto
de
nueva
sociedad
<strong>en</strong>
América
Latina:
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
regu<strong>la</strong>dor
d<strong>el</strong>
estado
y
<strong>lo</strong>s
<br />

problemas
de
autorregu<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
mercado,
<strong>en</strong>
Cultura
de
<strong>la</strong>
esperanza
y
sociedad
sin
exclusión,
Ed.
DEI,
Costa
<br />

Rica,
p.114.
<br />

601.
Así
<strong>lo</strong>s
d<strong>en</strong>omina
<strong>el</strong>
docum<strong>en</strong>to
de
Santa
Fe
II
e<strong>la</strong>borado
por
<strong>lo</strong>s
estrategas
de
política
exterior
estadounid<strong>en</strong>ses.
<br />

Este
docum<strong>en</strong>to
hace
una
distinción
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>
que
considera
régim<strong>en</strong>
democrático:
<strong>lo</strong>
que
d<strong>en</strong>omina
“gobierno
<br />

temporal”
formado
por
<strong>lo</strong>s
funcionarios
<strong>el</strong>ectos
y
“gobierno
perman<strong>en</strong>te”,
es
decir,
“<strong>la</strong>
estructura
institucional
y
<strong>la</strong>s
<br />

burocracias
que
no
cambian
con
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
como,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
burocracia
militar,
judicial
y
civil.”
Y
más
<br />

ade<strong>la</strong>nte
agrega
que
hay
que
difer<strong>en</strong>ciar,
como
<strong>lo</strong>
hac<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
comunistas,
<strong>en</strong>tre
gobierno
y
poder,
y
que
Estados
<br />

Unidos
debe
ser
“igualm<strong>en</strong>te
realista”,
<strong>lo</strong>grando
“una
altura
pro‐democrática
[es
decir
proimperialista]
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

gobierno
perman<strong>en</strong>te
así
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
administración
temporal.”
(De
Santa
Fe
I
a
Santa
Fe
II:
El
imperio
y
<br />

América
Latina,
Ed.
Co<strong>lo</strong>mbia
Nueva,
Bogotá,
1989,
p.77
y
81).
Por
primera
vez
se
hace
explícito
algo
que
siempre
<br />

estuvo
aus<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
discurso
demócrata‐burgués:
<strong>el</strong>
aspecto
militar
d<strong>el</strong>
poder.
Tradicionalm<strong>en</strong>te
se
reconocían
<br />

d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
sociedad
só<strong>lo</strong>
tres
poderes:
ejecutivo,
legis<strong>la</strong>tivo
y
judicial.
Hoy
<strong>el</strong>
Docum<strong>en</strong>to
Santa
Fe
II
atribuye
una
<br />

gran
importancia
a
<strong>lo</strong>
que
d<strong>en</strong>omina
<strong>la</strong>
“burocracia
militar”.
<br />

602.
Martín
Hernández,
Las
democracias
protegidas
y
<strong>la</strong>
dominación
democrática
d<strong>el</strong>
capital
financiero,
<strong>en</strong>
Revista
de
<br />

Ci<strong>en</strong>cias
Sociales
(Trabajo
y
Capital),
noviembre,
Uruguay,
1989,
p.146.
<br />

603.
Germán
Sánchez,
Problemas
de
<strong>la</strong>
democracia
<strong>en</strong>
nuestra
América,
<strong>en</strong>
Revolución
y
Democracia,
Universidad
<br />

Nacional
Sig<strong>lo</strong>
XX,
L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua,
Bolivia,
1992,
p.25.
<br />

- - 175


648.
La
apar<strong>en</strong>te
neutralidad
y
despolitización
de
dichos
órganos
oculta
una
nueva
<br />

manera
de
hacer
política
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
dominante.
Sus
decisiones
se
adoptan
al
marg<strong>en</strong>
de
<br />

<strong>lo</strong>s
partidos.
Esto
permite,
según
Martín
Hernández,
<strong>en</strong>mascarar
<strong>en</strong>
alguna
medida
<strong>el</strong>
<br />

carácter
de
c<strong>la</strong>se
d<strong>el</strong>
aparato
estatal
al
pres<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>s
decisiones
como
asunto
de
expertos
<br />

aj<strong>en</strong>os
a
<strong>la</strong>
demagogia
y
que
aplican
criterios
“ci<strong>en</strong>tíficos”;
y,
sobre
todo,
al
disminuir
<strong>la</strong>
<br />

importancia
real
de
<strong>la</strong>s
instituciones
<strong>el</strong>ectivas,
crear
mecanismos
de
resolución
de
<strong>lo</strong>s
<br />

conflictos
interburgueses
que
no
ap<strong>el</strong><strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
participación
política
de
<strong>la</strong>s
masas
<br />

popu<strong>la</strong>res. 604 
<br />

649.
En
realidad
<strong>la</strong>s
democracias
burguesas
siempre
han
buscado
protegerse
fr<strong>en</strong>te
a
<br />

<strong>la</strong>s
decisiones
de
<strong>lo</strong>s
dominados.
Pero
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
democráticos
anteriores
esos
<br />

mecanismos
de
protección
aparecían
como
fal<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
democracia,
es
decir,
como
<br />

procedimi<strong>en</strong>tos
antidemocráticos,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
limitación
d<strong>el</strong>
derecho
al
voto
o
<strong>lo</strong>s
<br />

fraudes
<strong>el</strong>ectorales.
Y
esos
procedimi<strong>en</strong>tos
eran
necesarios
para
asegurar
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ección
<br />

de
personas
de
confianza
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes,
precisam<strong>en</strong>te,
porque
<strong>la</strong>s
<br />

autoridades
estatales
<strong>el</strong>ectas
por
sufragio
universal
t<strong>en</strong>ían
real
capacidad
para
influir
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
aparato
de
estado. 605 
<br />

650.
Según
<strong>el</strong>
autor,
eso
otorgaba
argum<strong>en</strong>tos
a
<strong>la</strong>
estrategia
reformista,
porque
si
se
<br />

<strong>lo</strong>graba
<strong>el</strong>egir
a
autoridades
progresistas,
éstas
podrían
realm<strong>en</strong>te
realizar
<br />

transformaciones
sociales
y
políticas
de
importancia,
dada
<strong>la</strong>
real
influ<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
<br />

autoridades
<strong>el</strong>ectivas
sobre
<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
aparato
estatal.
¿Dónde
estaba
<strong>lo</strong>
<br />

ilusorio
de
<strong>la</strong>
estrategia
reformista?
En
creer
que
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
iban
a
ser
<br />

consecu<strong>en</strong>tes
con
su
discurso
democrático.
Pero
esto
no
ocurrió
así.
Ap<strong>en</strong>as
perdieron
<br />

<strong>el</strong>
control
d<strong>el</strong>
gobierno,
no
vaci<strong>la</strong>ron
<strong>en</strong>
recurrir
a
<strong>la</strong>
columna
vertebral
d<strong>el</strong>
aparato
<br />

estatal:
su
fuerza
armada
apoyada
directa
o
indirectam<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
P<strong>en</strong>tágono,
para
<br />

cance<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
democracia
y
establecer
<strong>la</strong>
dictadura,
como
ocurrió
con
Arb<strong>en</strong>z
<strong>en</strong>
<br />

Guatema<strong>la</strong>,
Bosch
<strong>en</strong>
República
Dominicana,
Gou<strong>la</strong>rt
<strong>en</strong>
Brasil
y
All<strong>en</strong>de
<strong>en</strong>
Chile.
<br />

651.
La
situación
actual
es
difer<strong>en</strong>te:
<strong>la</strong>
democracia
se
habría
“perfeccionado” 606 
<br />

porque
hoy
se
hace
más
difícil
<strong>la</strong>
distorsión
de
<strong>la</strong>
voluntad
d<strong>el</strong>
<strong>el</strong>ectorado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

votación
debido
al
uso
de
procedimi<strong>en</strong>tos
de
control
más
sofisticados
gracias
al
<br />

empleo
de
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
de
<strong>la</strong>
información
(no
es
común
ver
<strong>lo</strong>s
fraudes
<br />

escanda<strong>lo</strong>sos
d<strong>el</strong>
pasado);
pero
este
perfeccionami<strong>en</strong>to
va
acompañado
<br />

simultáneam<strong>en</strong>te
por
drásticas
limitaciones:
por
una
parte
se
han
perfeccionado
<br />

<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
mecanismos
de
fabricación
d<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so,
monopolizados
por
<strong>la</strong>s
<br />

c<strong>la</strong>ses
dominantes,
que
condicionan
<strong>en</strong>
un
alto
grado
<strong>la</strong>
“voluntad”
d<strong>el</strong>
<strong>el</strong>ectorado
y,
<br />

























































<br />

604.
M.
Hernández,
Las
democracias
protegidas...,
op.cit.
pp.146‐147.
<br />

605.
M.
Hernández,
Ibid.
p.142.
<br />

606.
Expresión
de
Martín
Hernández.
<br />

- - 176


por
otra,
se
ha
restringido
mucho
<strong>la</strong>
capacidad
efectiva
de
<strong>la</strong>s
autoridades
g<strong>en</strong>eradas
<br />

democráticam<strong>en</strong>te
como
forma
de
establecer
una
protección
contra
<strong>la</strong>
voluntad
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ciudadanos.
Al
mismo
tiempo
que
se
crean
condiciones
para
un
respeto
a
<strong>la</strong>
voluntad
<br />

popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
urnas,
se
restringe
<strong>el</strong>
campo
de
acción
de
esa
voluntad
popu<strong>la</strong>r
al
poner
<br />

límites
a
<strong>la</strong>
acción
de
sus
mandatarios. 607 
<br />

652.
Las
características
actuales
d<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
aparato
estatal
restring<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
posibilidades
de
acción
de
un
gobierno
de
<strong>izquierda</strong>.
Poco
se
obti<strong>en</strong>e
<br />

con
<strong>el</strong>egir
mandatarios
que
expres<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
voluntad
popu<strong>la</strong>r
si
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
un
campo
de
<br />

acción
tan
restringido
que
só<strong>lo</strong>
pued<strong>en</strong>
operar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
de
<strong>lo</strong>
insubstancial. 608 
<br />

653.
A
esto
hay
que
agregar
que,
al
mismo
tiempo
que
se
crean
estos
espacios
<br />

restringidos
de
democratización
política
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cúpu<strong>la</strong>,
con
<strong>el</strong>
repliegue
de
<strong>lo</strong>s
militares
<br />

a
<strong>lo</strong>s
cuart<strong>el</strong>es
<strong>en</strong>
algunos
países,
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
Chile,
ésta
no
va
acompañado
<br />

por
una
democratización
de
<strong>la</strong>s
instituciones
situadas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
base
de
<strong>la</strong>
sociedad
(<strong>la</strong>
<br />

escue<strong>la</strong>,
<strong>la</strong>
fábrica,
<strong>el</strong>
municipio,
<strong>la</strong>
universidad,
etcétera)
[...] 609 
<br />

654.
La
forma
<strong>en</strong>
que
se
materializa
este
tipo
de
democracia
autoritaria
dep<strong>en</strong>de
de
<br />

<strong>la</strong>s
peculiaridades
de
<strong>la</strong>
historia
política
de
cada
país.
La
democracia
restrictiva
‐como
<br />

dice
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo‐
es
<strong>el</strong>
refer<strong>en</strong>te
de
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
y
no
existe
<strong>en</strong>
su
forma
pura.
<br />

Compr<strong>en</strong>de
regím<strong>en</strong>es
autoritarios
con
respaldo
<strong>el</strong>ectoral,
constitucional
y
armado,
<br />

como
<strong>el</strong>
peruano,
y
gobiernos
constitucionales
de
partido,
con
base
<strong>el</strong>ectoral
coalicional
<br />

y
vigi<strong>la</strong>ncia
militar,
como
<strong>el</strong>
chil<strong>en</strong>o.
También,
regím<strong>en</strong>es
autoritarios
de
partido,
con
un
<br />

frágil
o
inexist<strong>en</strong>te
estado
de
derecho,
respaldo
militar
y
corporativo
y
movilización
de
<br />

masas
o
cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ectoral,
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
mexicano. 610 
<br />

655.
Por
su
parte,
<strong>lo</strong>s
regím<strong>en</strong>es
políticos
c<strong>en</strong>troamericanos
surgidos
de
<strong>la</strong>
<br />

negociación
política
con
<strong>la</strong>s
fuerzas
guerrilleras
o
luego
de
un
proceso
revolucionario
<br />

como
<strong>el</strong>
sandinista,
aunque
también
pued<strong>en</strong>
calificarse
de
regím<strong>en</strong>es
de
democracia
<br />

restringida,
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
mismas
características
que
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
<br />

subcontin<strong>en</strong>te.
En
<strong>el</strong>
caso
de
Nicaragua
<strong>el</strong>
paso
al
gobierno
de
Violeta
Barrios
de
<br />

Chamorro
se
llevó
a
cabo
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
marco
jurídico
desarrol<strong>la</strong>do
por
<strong>la</strong>
revolución
y
<br />

fue
só<strong>lo</strong>
bajo
una
<strong>en</strong>orme
presión
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
que
se
<strong>lo</strong>gró
contrarrestar
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

607.
M.
Hernández,
Ibid.
pp.
143‐144.
Y
<strong>lo</strong>
mismo
ocurre
a
niv<strong>el</strong>
internacional.
No
bi<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
africanos
y
<br />

asiáticos
conquistan
su
autodeterminación,
se
restringe
sin
preced<strong>en</strong>tes
su
soberanía
nacional.
La
decisiones
más
<br />

importantes
<strong>la</strong>s
adoptan
organismos
internacionales
como
<strong>el</strong>
FMI,
<strong>el</strong>
Consejo
de
Seguridad
de
<strong>la</strong>
ONU,
etc.
<br />

(Giovanni
Arrighi,
The
Long
Tw<strong>en</strong>tieth
C<strong>en</strong>tury,
Ed.
Verso,
London‐New
York,
1994,
p.331).
<br />

608.
M.
Hernández,
Las
democracias
protegidas...,
op.cit.
p.144.
<br />

609.
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
Democracia
y
re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>borales.
Una
visión
desde
<strong>la</strong>
transformación
d<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
<br />

industria
<strong>en</strong>
Chile,
trabajo
de
títu<strong>lo</strong>
Dpto.
de
Socio<strong>lo</strong>gía,
Universidad
de
Chile,
Santiago,
octubre
de
1996,
p.90).
<br />

610.
H.
Gal<strong>la</strong>rdo,
Democratización
y
democracia...,
op.cit.
p.13.
<br />

- - 177


influ<strong>en</strong>cia
sandinista
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ejército
y
<strong>la</strong>
policía 611 .
En
<strong>el</strong>
caso
de
El
Salvador,
<strong>lo</strong>s
acuerdos
<br />

de
desmilitarización
de
1993,
limitaron
tanto
numérica
como
funcionalm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
<br />

de
<strong>la</strong>
Fuerza
Armada. 612 
<br />

656.
Otra
de
<strong>la</strong>s
líneas
de
<strong>la</strong>
reforma
d<strong>el</strong>
estado
que
se
ha
com<strong>en</strong>zado
a
aplicar
<strong>en</strong>
<br />

América
Latina
a
partir
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta,
es
<strong>la</strong>
dis<strong>lo</strong>cación
territorial
o
desc<strong>en</strong>tralización
<br />

de
ciertos
aspectos
d<strong>el</strong>
aparato
d<strong>el</strong>
estado.
En
<strong>lo</strong>
substancial
consiste
<strong>en</strong>
reord<strong>en</strong>ar
<br />

territorialm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
proceso
de
urbanización
y
de
imp<strong>la</strong>ntación
de
industrias
y
servicios,
<br />

así
como
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>tregar
a
estados,
regiones,
provincias
o
comunas
<strong>la</strong>
responsabilidad
sobre
<br />

algunas
tareas
de
educación,
salud,
asist<strong>en</strong>cia
social,
vivi<strong>en</strong>da
y
desarrol<strong>lo</strong>
económico
<br />

<strong>lo</strong>cal. 613 
Esta
reforma
persigue
objetivos
económicos
y
políticos.
Por
una
parte,
facilitar
<br />

<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
d<strong>el</strong>
capitalismo
y,
por
otra,
fracturar
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
y
desviar
su
<br />

at<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
luchas
g<strong>lo</strong>bales
hacia
<strong>la</strong>s
reivindicaciones
<strong>lo</strong>cales.
Sin
embargo,
quizá
<br />

sea
<strong>en</strong>
este
proceso
de
desc<strong>en</strong>tralización
donde
<strong>lo</strong>s
resultados
han
sido
más
limitados.
<br />

De
hecho,
es
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
donde
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
<br />

ha
avanzado
más
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
años.
No
só<strong>lo</strong>
ha
conquistado
creci<strong>en</strong>tes
espacios
<br />

<strong>lo</strong>cales,
sino
que
ha
hecho
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
casos
más
ejemp<strong>la</strong>res,
lugares
privilegiados
<br />

para
demostrar
ante
<strong>la</strong>
opinión
pública
<strong>la</strong>
posibilidad
de
llevar
ade<strong>la</strong>nte
políticas
<br />

alternativas
al
neoliberalismo,
algo
muy
importante
<strong>en</strong>
mom<strong>en</strong>tos
de
crisis
de
<br />

paradigmas
como
<strong>el</strong>
actual. 614 
<br />

-La democracia desmovilizadora y <strong>el</strong> ciudadano <strong>en</strong>deudado<br />

657.
Pero
eso
no
es
todo,
no
só<strong>lo</strong>
se
trata
de
democracias
tute<strong>la</strong>das,
sino
de
<br />

democracias
desmovilizadoras,
como
<strong>la</strong>s
califica
Tomás
Moulián,
tomando
<strong>en</strong>
<br />

cu<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
actual
realidad
chil<strong>en</strong>a. 615 
<br />

658.
La
desmovilización
popu<strong>la</strong>r
sería
<strong>el</strong>
resultado
de
una
serie
de
factores
que
ya
no
<br />

estarían
ligados
principalm<strong>en</strong>te
al
uso
de
<strong>la</strong>
represión
ni
a
otros
métodos
de
presión
<br />

contra
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r.
<br />

659.
El
principal
factor
que
influye
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
es
<strong>el</strong>
debilitami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

sindical
que
se
debe
tanto
a
<strong>lo</strong>s
límites
que
le
impone
<strong>la</strong>
nueva
legis<strong>la</strong>ción
<strong>la</strong>boral
<br />

























































<br />

611.
Ver
desarrol<strong>lo</strong>
de
este
tema
<strong>en</strong>
párrafos
202‐204.
<br />

612.
Ver
párrafo215.
<br />

613.
M.
Hernández,
Las
democracias
protegidas...,
op.cit.
p.151.
<br />

614.
Ver
<strong>el</strong>
estudio
de
ocho
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
de
participación
popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>:
Marta
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
camino
al
<br />

andar,
LOM/MEPLA
Santiago
de
Chile,
1995.
<br />

615.
Tomás
Moulián,
Capitalismo,
democracia
y
campo
cultural
<strong>en</strong>
Chile,
<strong>en</strong>
revista
Encu<strong>en</strong>tro
XXI
Nº2,
mayo,
1995,
<br />

p.35.
<br />

- - 178


imp<strong>la</strong>ntada
por
<strong>la</strong>
dictadura
militar 
 y
que
sigue
vig<strong>en</strong>te,
 616 
como
a
<strong>la</strong>
flexibilización
<br />

producida
a
niv<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>borales.
<br />

660.
Todo
esto
produce
un
aum<strong>en</strong>to
considerable
de
<strong>la</strong>
inestabilidad
<strong>la</strong>boral,
<strong>la</strong>
<br />

indef<strong>en</strong>sión
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
<strong>el</strong>
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
capacidad
de
control
patronal.
Las
<br />

estrategias
de
mérito
individual
aparec<strong>en</strong>
como
más
productivas
que
<strong>la</strong>s
estrategias
de
<br />

coordinación
colectiva. 617 
Y
se
ve
agravado
con
<strong>la</strong>s
nuevas
modalidades
<br />

organizacionales
de
<strong>la</strong>s
empresas,
que
buscan
crear
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
trabajadores
un
espíritu
<br />

de
cuerpo
y
una
id<strong>en</strong>tificación
subjetiva
con
<strong>el</strong>
resultado
de
su
trabajo.
<br />

661.
Otro
factor
es
<strong>el</strong>
predominio
actual
de
una
cultura
más
hedonista
que
ascética.
<br />

Las
personas
le
dan
cada
vez
más
importancia
a
<strong>la</strong>
búsqueda
d<strong>el</strong>
confort,
a
<strong>la</strong>
<br />

legitimación
d<strong>el</strong>
consumo,
aspectos
que
<strong>el</strong>
sistema
de
crédito
fom<strong>en</strong>ta.
El
actual
<br />

mode<strong>lo</strong>
a
difer<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
mercado­internista,
no
recurre
a
políticas
populistas,
<br />

recurre
a
someter
al
trabajador
al
cautiverio
de
sus
deudas, 618 
esc<strong>la</strong>vo
de
<strong>la</strong>
perpetua
<br />

seducción
de
objetos
que
se
ofrec<strong>en</strong>
a
sus
ojos
como
realización
de
<strong>la</strong>
verdadera
vida.
<br />

¿Qué
<strong>en</strong>ergía
participativa,
movilizadora,
qué
capacidad
de
riesgo
puede
t<strong>en</strong>er
un
<br />

trabajador
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado
tanto
a
<strong>la</strong>
inestabilidad
de
su
empleo
como
al
cumplimi<strong>en</strong>to
<br />

r<strong>el</strong>igioso
d<strong>el</strong>
pago
de
sus
cuotas
de
crédito,
cuyo
incumplimi<strong>en</strong>to
<strong>lo</strong>
transforma
<strong>en</strong>
un
<br />

sub­hombre,
algui<strong>en</strong>
a
qui<strong>en</strong>
le
están
negados
<strong>lo</strong>s
sueños
futuros
d<strong>el</strong>
confort? 619 
<br />

662.
Desmovilizadora
también
ha
sido
<strong>la</strong>
aparición
de
una
<strong>izquierda</strong>
neoliberalizada
<br />

que
ha
reemp<strong>la</strong>zado
<strong>la</strong>
cre<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
socialismo
por
<strong>la</strong>
cre<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
capitalismo
<br />

democrático;
una
<strong>izquierda</strong>
que
simplem<strong>en</strong>te
no
cuestiona
<strong>el</strong>
sistema
y
que
cuando
se
<br />

produc<strong>en</strong>
movilizaciones
popu<strong>la</strong>res
<strong>la</strong>s
maneja
con
estricta
lógica
corporativa.
<br />

663.
El
soció<strong>lo</strong>go
chil<strong>en</strong>o
sintetiza
así
su
tesis:
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
histórica
demuestra
que
<br />

<strong>el</strong>
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal
no
requiere
de
una
dictadura,
ni
siquiera
de
<strong>la</strong>
<br />

forma
actual
de
una
“democracia
tute<strong>la</strong>da”.
Requiere,
eso
sí,
d<strong>el</strong>
disciplinami<strong>en</strong>to
de
una
<br />

“democracia
desmovilizadora”,
con
un
movimi<strong>en</strong>to
obrero
débil
y
corporativizado
<strong>en</strong>
sus
<br />

demandas,
con
una
<strong>izquierda</strong>
que
contribuya
a
<strong>la</strong>
legitimación
d<strong>el</strong>
sistema
y
con
“masas”
<br />

volcadas
hacia
<strong>el</strong>
consumo
y
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ción
más
que
hacia
<strong>lo</strong>s
asuntos
públicos 620 .
<br />

























































<br />

616.
Esta
legis<strong>la</strong>ción
busca
impedir
<strong>la</strong>
conformación
de
una
fuerte
organización
que
reúna
a
todos
<strong>lo</strong>
trabajadores
<br />

limitándo<strong>la</strong>
a
sindicatos
de
empresas.
<br />

617.
T.
Moulián,
Capitalismo,
democracia...,
op.cit.
p.35.
<br />

618.
El
informe
d<strong>el</strong>
PNUD
seña<strong>la</strong>
que
<strong>lo</strong>s
grupos
medios
a
fines
d<strong>el</strong>
95
<strong>en</strong>
Chile
habían
contraído
deuda
tres
veces
por
<br />

<strong>en</strong>cima
de
sus
ingresos.
Este
sector
social
destina
<strong>el</strong>
39%
de
sus
ingresos
al
pago
de
créditos
de
consumo
(PNUD,
<br />

Desarrol<strong>lo</strong>
humano...,
op.cit.
pp.188‐189).
<br />

619.
T.
Moulián,
Capitalismo,
democracia...,
op.cit.
pp.36.
<br />

620.
T.
Moulián,
Idem.
<br />

- - 179


664.
Por
su
parte,
Chomsky
seña<strong>la</strong>
otro
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
de
disciplinami<strong>en</strong>to
que
se
debe
<br />

t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
América
Latina:
<strong>la</strong>
cultura
d<strong>el</strong>
terror.
Según
él,
este
<br />

factor
ha
domado
<strong>la</strong>s
aspiraciones
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te;
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
simplem<strong>en</strong>te
ti<strong>en</strong>e
miedo.
<br />

Considera
que
no
debemos
olvidar
que
nuestro
subcontin<strong>en</strong>te
recibió
una
bu<strong>en</strong>a
dosis
<br />

de
terror
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
treinta
años. 621 
<br />

4. EL PROYECTO IDEOLÓGICO<br />

665.
El
proyecto
ideológico
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
es
un
proyecto
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
<br />

conservador
y
reaccionario,
que
busca
def<strong>en</strong>der
y
acrec<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
privilegios
de
una
<br />

ínfima
minoría
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
[...]
Recoge
só<strong>lo</strong>
una
parte
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
liberal
<br />

clásico,
pero
r<strong>en</strong>uncia
a
sus
fundam<strong>en</strong>tos
humanistas,
negándose
a
retomar<strong>lo</strong>s
y
<br />

actualizar<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
función
de
un
mundo
radicalm<strong>en</strong>te
distinto
al
que
les
dio
orig<strong>en</strong>. 622 
<br />

666.
El
fracaso
d<strong>el</strong>
socialismo
real,
<strong>el</strong>
agotami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
d<strong>el</strong>
estado
b<strong>en</strong>efactor
y
<br />

<strong>la</strong>
constatación
de
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
que
todavía
t<strong>en</strong>ían
<strong>el</strong>
capitalismo,
<strong>la</strong>
empresa
<br />

privada
y
<strong>el</strong>
mercado
para
promover
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico,
explican
que
se
haya
<br />

convertido
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
hegemónico
a
esca<strong>la</strong>
mundial.
<br />

667.
Este
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
trata
de
conv<strong>en</strong>cer
al
mundo
de
que
no
hay
más
alternativa
<br />

que
<strong>la</strong>
salida
capitalista
neoliberal
donde
<strong>el</strong>
mercado,
y
no
<strong>el</strong>
estado,
será
qui<strong>en</strong>
corrija
<br />

<strong>la</strong>s
asperezas
y
<strong>la</strong>s
disfunciones
d<strong>el</strong>
capitalismo,
estimu<strong>la</strong>ndo
y
dinamizando
a
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
y
conduciéndo<strong>la</strong>s
a
una
perman<strong>en</strong>te
y
b<strong>en</strong>éfica
modernización.
<br />

668.
La
ideo<strong>lo</strong>gía
neoliberal
pret<strong>en</strong>de
hacernos
creer
que
<strong>lo</strong>
“razonable”
y
<strong>lo</strong>
“s<strong>en</strong>sato”
<br />

pasan
por
<strong>el</strong>
mercado
y
por
<strong>la</strong>
liberalización
completa
de
<strong>la</strong>
economía 
 [...]; 623 
sataniza
<strong>el</strong>
<br />

estado,
exaltando
<strong>la</strong>s
virtudes
d<strong>el</strong>
mercado:
todo
<strong>lo</strong>
estatal
es
inefici<strong>en</strong>te,
burocrático,
<br />

corrupto;
hay
que
privatizar
<strong>lo</strong>s
servicios
públicos
para
volver<strong>lo</strong>s
efici<strong>en</strong>tes;
exacerba
<br />

<strong>el</strong>
individualismo
y
<strong>el</strong>
consumismo
trastrocando
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
tradicionales:
ya
<strong>la</strong>
<br />

persona
no
vale
por
<strong>lo</strong>
que
es
sino
por
<strong>lo</strong>
que
ti<strong>en</strong>e
o
apar<strong>en</strong>ta
t<strong>en</strong>er;
levanta,
como
<br />

























































<br />

621.
De
alguna
manera
<strong>el</strong>
temor
está
también
pres<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos.
Los
efectos
d<strong>el</strong>
macartismo
se
<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
una
forma
muy
sutil.
No
hay
miedo
al
estado,
pero
sus
alumnos
tem<strong>en</strong>
que
si
no
se
comportan
<strong>en</strong>
forma
<br />

adecuada
nunca
conseguirán
un
empleo
y
eso
ti<strong>en</strong>e
un
efecto
disciplinario
<strong>en</strong>orme.
(Noam
Chomsky,
La
última
<br />

desaparición
de
<strong>la</strong>s
fronteras,
<strong>en</strong>trevista
realizada
por
Jim
Cason
y
David
Brooks,
periódico
Masiosare,
Washington,
<br />

1
de
febrero
1998).
<br />

622.
Alvaro
Montero,
El
mundo
desigual,
<strong>en</strong>sayos
fr<strong>en</strong>te
al
neoliberalismo,
Ed.
Universidad
Estatal
a
Distancia
<br />

(EUNED),
San
José,
Costa
Rica,
1996,
p.19.
Debemos
recordar
que
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
liberal
surge
como
una
fuerza
<br />

revolucionaria
que
lucha
contra
<strong>la</strong>s
estructuras
sociales
feudales
que
impedían
<strong>la</strong>
expansión
d<strong>el</strong>
capitalismo
<br />

naci<strong>en</strong>te.
Su
propuesta
era
abolir
todo
privilegio
social
y
económico,
que
no
proviniese
de
<strong>la</strong>s
capacidades
e
iniciativas
<br />

de
hombres
libres.
Su
lucha
era
contra
<strong>la</strong>s
[...]
minorías
de
casta
que
le
cerraban
<strong>el</strong>
paso
a
<strong>la</strong>
participación
política
de
<br />

<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
emerg<strong>en</strong>tes.
[...]
(Ibid.
pp.19‐20).
<br />

623.
A.
Borón,
Requiem
para
<strong>el</strong>
neoliberalismo,
op.cit.
pág.9.
<br />

- - 180


dice
Bourdieu,
un
programa
de
destrucción
metódica
de
<strong>lo</strong>
colectivo 624 ;
busca,
por
otra
<br />

parte,
desarmar
ideológicam<strong>en</strong>te
al
movimi<strong>en</strong>to
obrero
pregonando
<strong>la</strong>
muerte
d<strong>el</strong>
<br />

marxismo
y
<strong>lo</strong>
debilita
sindicalm<strong>en</strong>te
y
como
grupo
social,
utilizando
<strong>la</strong>
flexibilidad
<br />

<strong>la</strong>boral
para
fragm<strong>en</strong>tar<strong>lo</strong>
y
dividir<strong>lo</strong>.
<br />

669.
Desgraciadam<strong>en</strong>te
no
só<strong>lo</strong>
se
hicieron
eco
de
estas
ideas
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

supuestam<strong>en</strong>te
más
permeables
a
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
ideológica
neoliberal,
sino
también
<br />

muchos
sectores
que
antes
se
confesaban
marxistas
y
de
<strong>izquierda</strong>.
<br />

670.
Se
trata
de
un
movimi<strong>en</strong>to
ideológico
a
esca<strong>la</strong>
mundial
como
jamás
antes
había
<br />

vivido
<strong>el</strong>
capitalismo
‐afirma
Perry
Anderson‐,
decidido
a
transformar
<strong>el</strong>
mundo
a
su
<br />

imag<strong>en</strong>,
<strong>en</strong>
su
ambición
estructural
y
<strong>en</strong>
su
ext<strong>en</strong>sión
internacional.
Algo
mucho
más
<br />

parecido
al
antiguo
movimi<strong>en</strong>to
comunista
que
al
liberalismo
ecléctico
y
dist<strong>en</strong>dido
d<strong>el</strong>
<br />

sig<strong>lo</strong>
pasado. 625 
<br />

671.
La
repetición
constante
de
esas
ideas
‐a
través
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
política
y,
<br />

especialm<strong>en</strong>te,
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación‐
<strong>la</strong>s
transforman
<strong>en</strong>
una
especie
de
<br />

fluido
líquido
que
se
infiltra
<strong>en</strong>
todas
partes,
otorgándoles
tal
fuerza
intimidatoria
que
<br />

ahoga
cualquier
int<strong>en</strong>to
de
reflexión
libre,
y
convierte
<strong>en</strong>
muy
difícil
<strong>la</strong>
resist<strong>en</strong>cia
contra
<br />

este
nuevo
oscurantismo. 626 
<br />

672.
Sin
embargo,
ya
<strong>en</strong>
1997,
<strong>lo</strong>s
desastrosos
efectos
de
<strong>la</strong>s
medidas
neoliberales
<br />

sobre
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral
empezaron
a
traducirse
<strong>en</strong>
resultados
<br />

<strong>el</strong>ectorales
negativos.
El
neoliberalismo
dejó
de
ser
<strong>la</strong>
infalible
y
apabul<strong>la</strong>nte
“fórmu<strong>la</strong>
<br />

ganadora”
con
que
<strong>lo</strong>s
más
diversos
partidos
ganaban
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
y
por
<strong>el</strong>
contrario
<br />

se
convirtió
<strong>en</strong>
un
pesado
<strong>la</strong>stre. 627 
<br />

673.
En
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
de
cerrar
este
libro
salvo
España,
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
<br />

Unión
Europea
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
gobernados
por
coaliciones
que
se
autodefin<strong>en</strong>
de
<br />

<strong>izquierda</strong>
o
c<strong>en</strong>tro<strong>izquierda</strong> 628 
y
<strong>en</strong>
varios
países
de
América
Latina
aum<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>s
<br />

























































<br />

624.
P.
Bourdieu,
L'ess<strong>en</strong>ce
du
neoliberalisme,
op.cit.
p.3.
Se
trata
de
una
destrucción
de
todas
<strong>la</strong>s
instancias
<br />

colectivas
capaces
de
contrarrestar
<strong>lo</strong>s
efectos
de
<strong>la</strong>
máquina
infernal,
<strong>en</strong>
primer
lugar
<strong>el</strong>
estado,
depositario
de
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
universales
asociados
a
<strong>la</strong>
idea
de
<strong>la</strong>
público,
y
<strong>la</strong>
imposición,
<strong>en</strong>
todas
partes,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
altas
esferas
de
<strong>la</strong>
<br />

economía
y
d<strong>el</strong>
estado,
o
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>s
empresas,
de
una
especie
de
darwinismo
moral,
<strong>el</strong>
que,
con
<strong>el</strong>
culto
al
<br />

ganador
[...]
instaura
como
norma
de
todos
<strong>la</strong>s
prácticas
de
<strong>la</strong>
lucha
de
todos
contra
todos
y
<strong>el</strong>
cinismo.
(Ibid.
p.4)
<br />

625.
P.
Anderson,
El
despliegue
d<strong>el</strong>
neoliberalismo...,
op.cit.
p.41).
<br />

626.
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.112.
<br />

627.
A.
Borón,
Requiem
para
<strong>el</strong>
neoliberalismo,
op.cit.
p.8.
<br />

628.
Quiero
hacer
notar
que
<strong>lo</strong>s
nombres
de
<strong>lo</strong>s
partidos
no
pued<strong>en</strong>
crear
ilusiones
acerca
de
su
conducta
política.
<br />

No
basta
l<strong>la</strong>marse
de
<strong>izquierda</strong>;
hay
que
ser
capaz
al
mismo
tiempo
de
hacer
una
política
de
<strong>izquierda</strong>.
Según
<br />

Ramonet,
<strong>la</strong>
socialdemocracia
europea
ganó
<strong>la</strong>
batal<strong>la</strong>
int<strong>el</strong>ectual
después
de
<strong>la</strong>
caída
d<strong>el</strong>
muro
de
Berlín
<strong>en</strong>
1989.
Los
<br />

partidos
conservadores
<strong>la</strong>
perdieron
[...]
La
<strong>izquierda</strong>
debe
desde
ahora
<strong>en</strong>
ade<strong>la</strong>nte
ser
reinv<strong>en</strong>tada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
espectro
<br />

- - 181


expectativas
<strong>el</strong>ectorales
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
fr<strong>en</strong>te
popu<strong>la</strong>r
liderado
por
<br />

<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil
ganó
<strong>la</strong>
gobernación
<strong>en</strong>
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
<br />

importantes
estados
brasileros:
<strong>el</strong>
Estado
de
Rio
Grande
do
Sul 629 
con
una
pob<strong>la</strong>ción
<br />

simi<strong>la</strong>r
a
<strong>la</strong>
de
Chile;
y
luego,
<strong>en</strong>
diciembre,
<strong>el</strong>
militar
bolivariano,
Hugo
Chávez,
<br />

apoyado
por
fuerzas
de
<strong>izquierda</strong>,
gana
<strong>la</strong>
presid<strong>en</strong>cia
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
con
un
notable
<br />

apoyo
popu<strong>la</strong>r
(56%
de
<strong>lo</strong>s
votos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera
vu<strong>el</strong>ta).
Anteriorm<strong>en</strong>te
había
ganado
<br />

<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
de
Ciudad
México
Cuauhtemoc
Cárd<strong>en</strong>as,
máximo
lider
d<strong>el</strong>
PRD,
con
una
<br />

votación
que
superó
al
PRI
y
al
PAN
juntos,
reve<strong>la</strong>ndo
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>el</strong>ectoral
<br />

c<strong>en</strong>tro‐<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
ese
país.
<br />

5. LA CRISIS ASIÁTICA 97-98<br />

674.
Pero
<strong>lo</strong>
interesante
es
que
no
se
hab<strong>la</strong>
só<strong>lo</strong>
de
una
crítica
al
neoliberalismo
desde
<br />

amplios
sectores
popu<strong>la</strong>res.
Luego
de
<strong>la</strong>
crisis
bursátil
<strong>en</strong>
Asia,
que
afectó
también
a
<br />

Japón,
a
Rusia
y
luego
a
Brasil,
<strong>la</strong>s
recetas
neoliberales
empiezan
también
a
ser
<br />

puestas
<strong>en</strong>
cuestión
por
sus
propios
promotores.
Un
semanario
tan
<br />

irreprochablem<strong>en</strong>te
liberal
como
The
Economist
consideraba
<strong>en</strong>
mayo
de
1998
que
<strong>la</strong>
<br />

“idea
de
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
flujos
financieros
no
deja
de
ser
pertin<strong>en</strong>te” 630 
y
más
aún,
<br />

algunos
de
<strong>lo</strong>s
partidarios
más
dogmáticos
y
cínicos
[de
ese
mode<strong>lo</strong>]
redescubr<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

bondades
d<strong>el</strong>
estado
cuando
se
trata
de
proteger
<strong>el</strong>
capitalismo
de
sus
impulsos
<br />

autodestructivos
[...] 631 
o
<strong>la</strong>s
bondades
de
<strong>lo</strong>s
organismos
financieros
internacionales.
<br />

675.
Acaso
no
son
sintomáticas
<strong>la</strong>s
reci<strong>en</strong>tes
dec<strong>la</strong>raciones
de
destacados
personeros
<br />

d<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>s
finanzas
como
George
Soros, 632 
qui<strong>en</strong>
confiesa,
<strong>en</strong>
un
artícu<strong>lo</strong>
de
julio
<br />

de
1998:
Yo
hice
fortuna
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
mundiales
y,
sin
embargo,
ahora
<br />

temo
que
<strong>la</strong>
int<strong>en</strong>sificación
des<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ada
d<strong>el</strong>
capitalismo
liberal
y
<strong>la</strong>
ext<strong>en</strong>sión
de
<strong>lo</strong>s
<br />

va<strong>lo</strong>res
comerciales
a
todos
<strong>lo</strong>s
terr<strong>en</strong>os
de
<strong>la</strong>
vida
pongan
<strong>en</strong>
p<strong>el</strong>igro
<strong>el</strong>
futuro
de
<br />












































































































































































<br />

político,
debido
a
que
<strong>la</strong>
socialdemocracia
ha
ocupado
<strong>el</strong>
lugar
d<strong>el</strong>
conformismo,
d<strong>el</strong>
conservaturismo:
<strong>el</strong><strong>la</strong>
es
<strong>la</strong>
<br />

derecha
moderna.
(Ro<strong>la</strong>nd
Hureaux,
Les
trois
âges
de
<strong>la</strong>
gauche,
Le
Débat,
<strong>en</strong>ero
1999)
Ha
aceptado
por
vacuidad
<br />

teórica
y
por
oportunismo,
<strong>la</strong>
misión
histórica
de
naturalizar
<strong>el</strong>
neoliberalismo.
Hoy
hace
<strong>la</strong>
guerra
contra
Serbia,
<br />

como
<strong>la</strong>
hará
mañana
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
suburbios
<strong>en</strong>
nombre
d<strong>el</strong>
“realismo”.
El<strong>la</strong>
no
quiere
cambiar
nada.
Y
m<strong>en</strong>os
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
social
<br />

(I.
Ramonet,
Social‐conformisme
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
25
de
marzo
1999).
<br />

629.
El
candidato
d<strong>el</strong>
PT,
Olivio
Dutra
gana
<strong>la</strong>
gobernación
contra
Britto,
candidato
apoyado
por
Fernando
H<strong>en</strong>rique
<br />

Cardoso.
<br />

630.
Editorial:
The
case
of
g<strong>lo</strong>bal
finance,
12
de
mayo
de
1998,
citado
por
Serge
Halimi,
<strong>en</strong>
periódico
Le
Monde
<br />

Dip<strong>lo</strong>matique,
octubre
1998,
p.19.
<br />

631.
Idem.
<br />

632.
Arquetipo
d<strong>el</strong>
especu<strong>la</strong>dor
internacional,
<strong>el</strong>
financiero
que
echó
a
pique
a
<strong>la</strong>
libra
esterlina
<strong>en</strong>
1992
y
jugando
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
Bolsa
acumuló
una
fortuna
de
12
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res.
<br />

- - 182


nuestra
sociedad
abierta
y
democrática.
El
principal
<strong>en</strong>emigo
de
esta
sociedad
ya
no
es
<br />

<strong>la</strong>
am<strong>en</strong>aza
d<strong>el</strong>
comunismo,
sino
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
capitalismo. 633 
<br />

676.
Soros
agregaba
<strong>en</strong>
sus
dec<strong>la</strong>raciones
ante
<strong>el</strong>
Comité
de
Servicios
Bancarios
y
<br />

Financieros
de
<strong>la</strong>
Cámara
de
Repres<strong>en</strong>tantes
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
d<strong>el</strong>
15
de
<br />

septiembre
de
1998
‐cuando
<strong>la</strong>
crisis
bursátil
am<strong>en</strong>azaba
con
hacer
llegar
sus
ecos
a
<br />

ese
país‐,
que
<strong>el</strong>
curso
de
<strong>lo</strong>s
acontecimi<strong>en</strong>tos
só<strong>lo</strong>
podría
prev<strong>en</strong>irse
mediante
<strong>la</strong>
<br />

interv<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
autoridades
financieras
internacionales.
Las
perspectivas
‐añadía‐
no
<br />

son
c<strong>la</strong>ras,
porque
<strong>lo</strong>s
gobiernos
d<strong>el</strong>
Grupo
de
<strong>lo</strong>s
Siete
no
<strong>lo</strong>graron
interv<strong>en</strong>ir
<strong>en</strong>
Rusia,
<br />

aunque
tal
vez
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
ese
fracaso
sirvan
de
alerta. 634 
<br />

677.
Después
de
haber
practicado
<strong>la</strong>
política
de
tierra
arrasada
<strong>en</strong>
Asia
y
Rusia,
<br />

poni<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
p<strong>el</strong>igro
<strong>el</strong>
sistema
financiero
internacional,
<strong>lo</strong>s
grandes
financistas
<br />

recurr<strong>en</strong>
ahora
a
<strong>lo</strong>s
estados
para
salir
de
su
crítica
situación.
Es
<strong>la</strong>
ocasión
‐como
dice
<br />

Bernard
Cass<strong>en</strong>‐
de
volver
a
poner
<strong>la</strong>
economía
y
<strong>la</strong>s
finanzas
<strong>en</strong>
su
lugar,
ambas
deb<strong>en</strong>
<br />

estar
al
servicio
de
un
proyecto,
y
no
como
dueñas
d<strong>el</strong>
destino
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta. 635 
<br />

678.
Pero
antes
de
terminar
este
capítu<strong>lo</strong>
hagamos
un
breve
recu<strong>en</strong>ta
de
<strong>la</strong>
crisis
<br />

asiática
1997‐1998
y
de
sus
repercusiones
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
<br />

679.
La
crisis
financiera
asiática 636 
com<strong>en</strong>zó
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mes
de
junio
de
1997
por
un
punto
<br />

inicial
insignificante,
Tai<strong>la</strong>ndia,
y
luego
empezó
a
propagarse
internacionalm<strong>en</strong>te,
se
<br />

ext<strong>en</strong>dió
<strong>en</strong>
julio
y
agosto
hacia
Ma<strong>la</strong>sia,
Indonesia
y
Filipinas.
<br />

680.
En
estos
países,
con
cortos
interva<strong>lo</strong>s
y
diversa
gravedad,
se
desarrol<strong>la</strong>ron
crisis
<br />

muy
semejantes
a
<strong>la</strong>
crisis
mexicana
d<strong>el</strong>
invierno
de
1994
y
1995,
<strong>la</strong>s
más
serias
de
<strong>la</strong>s
<br />

cuales
fueron
<strong>la</strong>
de
Tai<strong>la</strong>ndia
y
sobre
todo
<strong>la</strong>
de
Indonesia.
La
devaluación
de
<strong>la</strong>
<br />

moneda
<strong>lo</strong>cal
fue
<strong>el</strong>
punto
de
partida.
Esto
des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a
<strong>la</strong>
caída
de
<strong>la</strong>
tasa
de
cambios,
<br />

<strong>la</strong>
caída
de
<strong>la</strong>s
inversiones
a
corto
p<strong>la</strong>zo,
<strong>el</strong>
hundimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
mercado
financiero
(<strong>el</strong>
<br />

sector
de
<strong>la</strong>s
obligaciones
negociables
y
de
<strong>lo</strong>s
títu<strong>lo</strong>s
bursátiles).
Ni
<strong>lo</strong>s
bancos
ni
<br />

empresas
<strong>lo</strong>cales,
ni
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
Indonesia
<strong>el</strong>
gobierno,
pued<strong>en</strong>
continuar
asegurando
<br />

<strong>el</strong>
servicio
de
su
deuda
privada
o
pública
y
m<strong>en</strong>os
aún
<strong>el</strong>
reembolso
de
<strong>lo</strong>s
préstamos.
<br />

























































<br />

633.
Pres<strong>en</strong>tación
realizada
por
Servicios
Especiales
de
Macroeconomía
d<strong>el</strong>
21
de
julio
de
1998.
<br />

634.
George
Soros,
The
crisis
of
g<strong>lo</strong>bal
capitalism,
nota
aparecida
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Wall
Street
Journal
d<strong>el</strong>
15
de
septiembre
de
<br />

1998.
<br />

635.
Bernard
Cass<strong>en</strong>,
Fiasco
de
L'AMI,
besoin
d'Etat,
<strong>en</strong>
periódico
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
noviembre
de
1998,
p.6.
<br />

636.
Para
desarrol<strong>la</strong>r
este
punto
me
he
basado
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
trabajos
de
François.
Chesnais,
Una
<br />

conmoción
de
<strong>lo</strong>s
parámetros
económicos
mundiales
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
confrontaciones
políticas
y
sociales,
<strong>en</strong>
revista
<br />

Herrami<strong>en</strong>ta
Nº6,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1998;
Mich<strong>el</strong>
Chossudovsky,
Guerra
financiera,
Confer<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
Universidad
de
<br />

Otawa,
21
septiembre
1998;
y
Francisco
Soberón,
¿Se
convertirá
<strong>en</strong>
mundial
<strong>la</strong>
actual
crisis
financiera?
(I
y
II),
<br />

periódico
Juv<strong>en</strong>tud
Reb<strong>el</strong>de,
La
Habana,
Cuba,
22
y
29
noviembre
1998,
pp.11
y
5.
Las
citas
de
estos
autores
se
<br />

referirán
a
estas
fu<strong>en</strong>tes.
<br />

- - 183


El
FMI
debe
apresurarse
<strong>en</strong>
interv<strong>en</strong>ir
para
evitar
que
estos
países
se
dec<strong>la</strong>r<strong>en</strong>
<br />

insolv<strong>en</strong>tes.
<br />

681.
A
fines
de
agosto
<strong>la</strong>
ext<strong>en</strong>sión
d<strong>el</strong>
proceso
de
propagación
continuó
hasta
<br />

alcanzar
Singapur
y
Hong
Kong.
Comi<strong>en</strong>za,
<strong>en</strong>tonces,
una
contracción
de
<strong>lo</strong>s
mercados
<br />

interiores
y
exteriores
asiáticos,
un
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>lo</strong>s
precios
de
v<strong>en</strong>ta
de
<strong>lo</strong>s
productos
<br />

y
se
agudiza
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
industrial
y
comercial.
<br />

682.
El
17
de
octubre
Taiwán
devalúa
un
10%,
a
pesar
de
disponer
de
importantes
<br />

reservas
de
cambio
y
no
ser
objeto
de
ningún
ataque.
Esto
des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a
una
nueva
<br />

crisis
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
principales
bolsas
de
<strong>la</strong>
región,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
<strong>la</strong>
de
Hong
Kong
de
importancia
<br />

capital.
<br />

683.
La
crisis
bursátil
adquiere
una
dim<strong>en</strong>sión
mundial.
El
27
y
28
de
octubre
afecta
<br />

a
<strong>la</strong>
bolsa
de
Nueva
York
que
se
convierte
<strong>en</strong>
su
epic<strong>en</strong>tro
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
correa
de
<br />

transmisión
hacia
Europa.
Los
mercados
financieros
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
Europa
<br />

se
recuperan,
pero
no
ocurre
<strong>lo</strong>
mismo
[con
<strong>lo</strong>s
de]
Corea
y
Japón,
donde
<strong>lo</strong>s
grupos
<br />

industriales
y
<strong>lo</strong>s
bancos
han
com<strong>en</strong>zado
a
sufrir
<strong>el</strong>
inmediato
contragolpe
de
<strong>la</strong>
recesión
<br />

que
se
ha
propagado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
economías
vecinas.
[...] 637 
Los
efectos
de
contagio
llegan
esta
<br />

vez
a
América
Latina,
especialm<strong>en</strong>te
a
Brasil.
<br />

684.
El
14
de
noviembre
se
produce
un
nuevo
sacudón
bursátil,
más
débil
que
<strong>el</strong>
<br />

preced<strong>en</strong>te,
pero
también
de
carácter
mundial.
<br />

685.
Una
semana
después
<strong>el</strong>
gobierno
coreano
está
obligado
a
reconocer
que
sus
<br />

bancos
son
incapaces
de
hacer
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
compromisos
internacionales
contraídos.
<br />

Se
requiere
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
Fondo
Monetario
Internacional. 638 
<br />

686.
Después
de
su
mediación,
puesta
<strong>en</strong>
práctica
<strong>en</strong>
diciembre
tras
consultas
<br />

cumbres
con
<strong>lo</strong>s
principales
bancos
comerciales
d<strong>el</strong>
mundo,
se
des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a
una
fatal
<br />

cad<strong>en</strong>a
de
bancarrotas
que
conlleva
<strong>la</strong>
liquidación
radical
de
<strong>lo</strong>s
bancos
mercantiles
<br />

con
problemas,
un
promedio
de
más
de
dosci<strong>en</strong>tas
compañías
fueron
c<strong>la</strong>usuradas
<br />

diariam<strong>en</strong>te.
<br />

687.
En
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa,
se
p<strong>la</strong>ntea
cada
vez
con
más
frecu<strong>en</strong>cia
<strong>la</strong>s
dificultades
que
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta
<br />

China,
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
inmobiliario
y
bancario
como
industrial
y,
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,
<br />

<strong>la</strong>
<strong>posible</strong>
devaluación
de
su
moneda.
<br />

688.
Tras
<strong>la</strong>
incertidumbre
de
<strong>la</strong>
transitoria
recuperación
de
Wall
Street
a
principios
<br />

d<strong>el</strong>
98
‐estimu<strong>la</strong>da
por
<strong>la</strong>
fuga
de
va<strong>lo</strong>res
japoneses‐
<strong>lo</strong>s
mercados
financieros
deca<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

637.
La
pérdida
de
mercados
ha
golpeado
a
<strong>la</strong>s
empresas
y
por
rebote
a
<strong>lo</strong>s
bancos
que
sufrieron
una
nueva
carga,
<br />

insoportable
para
muchos
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
<strong>en</strong>
sus
acre<strong>en</strong>cias
incobrables.
[...]
(F.
Chesnais,
Una
conmoción...,
op.cit.
p.93).
<br />

638.
F.
Chesnais.
Idem.
<br />

- - 184


nuevam<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
pocos
meses,
para
llegar
a
una
dramática
<strong>en</strong>crucijada
<strong>en</strong>
agosto
con
<br />

<strong>la</strong>
espectacu<strong>la</strong>r
caída
<strong>en</strong>
picada
d<strong>el</strong>
rub<strong>lo</strong>
ruso.
El
hundimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
moneda
rusa
ha
<br />

empujado
a
<strong>la</strong>
bancarrota
a
<strong>lo</strong>s
principales
bancos
de
ese
país,
preparando
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
<br />

para
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
sistema
financiero
de
Rusia
por
parte
de
un
puñado
de
bancos
y
<br />

ag<strong>en</strong>cias
de
bolsa
occid<strong>en</strong>tales.
[...]
La
guerra
fría
terminó,
pero
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
no
ha
impedido
<br />

que
<strong>el</strong>
sistema
económico
y
social
de
ese
país
esté
si<strong>en</strong>do
desmante<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>
su
<br />

totalidad. 639 
<br />

689.
El
agosto
negro
ruso
ha
traumatizado
a
muchos
inversores.
En
numerosos
países
<br />

<strong>lo</strong>s
capitales
go<strong>lo</strong>ndrina
abandonaron
<strong>el</strong>
país
tan
sorpresivam<strong>en</strong>te
como
habían
<strong>en</strong>trado,
<br />

<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
estal<strong>la</strong>r
a
su
paso
<strong>la</strong>s
burbujas
especu<strong>la</strong>tivas
que
habían
creado. 640 
Después
de
<br />

Rusia
ha
seguido
Brasil,
arriesgando
arrastrar
<strong>en</strong>
su
caída
a
Arg<strong>en</strong>tina,
Chile
y
México.
<br />

690.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>
política
d<strong>el</strong>
gobierno
japonés
de
aprobar
un
fondo
de
500
mil
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
a
mediados
de
octubre
d<strong>el</strong>
1998 641 
para
apoyar
a
<strong>lo</strong>s
bancos
con
problemas,
<br />

junto
con
otros
factores
de
carácter
externo,
favoreció
<strong>el</strong>
y<strong>en</strong>
y
mejoró
<strong>el</strong>
<br />

comportami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
bolsa
de
Tokio 642 ,
sin
embargo,
ésta
no
ha
<strong>lo</strong>grado
afirmarse
y
<strong>la</strong>
<br />

desconfianza
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
futuro
sigue
si<strong>en</strong>do
total. 643 
<br />

691.
Según
Chesnais,
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
asiático
habría
podido
continuar
todavía
algún
<br />

tiempo
dominado
por
<strong>la</strong>s
finanzas
y
gangr<strong>en</strong>ado
por
<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
Lo
que
acortó
su
duración
<br />

fue
<strong>la</strong>
<strong>la</strong>rga
y
fuerte
fase
de
alza
d<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r
a
partir
de
mediados
de
1996.
En
su
dim<strong>en</strong>sión
<br />

inicial
de
acontecimi<strong>en</strong>to
“asiático”,
<strong>el</strong>
punto
de
partida
de
<strong>la</strong>
crisis
fue
<strong>la</strong>
incapacidad
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
que
se
<strong>en</strong>contraron
Tai<strong>la</strong>ndia
e
Indonesia,
pero
también
Birmania,
<strong>la</strong>s
Filipinas
e
<br />

incluso
Singapur,
para
mant<strong>en</strong>er
<strong>el</strong>
anc<strong>la</strong>je
de
sus
monedas
con
<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r
a
causa
d<strong>el</strong>
<br />

deterioro
cada
vez
más
serio
y
rápido
de
sus
ba<strong>la</strong>nzas
comerciales.
Pero
[este]
anc<strong>la</strong>je
<br />

[...]
les
había
sido
recom<strong>en</strong>dado
algunos
años
antes
por
<strong>el</strong>
mismo
Fondo
Monetario
<br />

Internacional
que
hoy
<strong>lo</strong>s
aprieta.
Esta
es
<strong>la</strong>
condición
exigida
a
un
país
ex
co<strong>lo</strong>nial
o
<br />

semico<strong>lo</strong>nial
para
acceder
al
status
de
mercado
(financiero)
“emerg<strong>en</strong>te”. 644 
<br />

























































<br />

639.
M.
Chossudovsky,
Guerra
financiera,
op.cit.
p.2.
<br />

640.
Ibrahim
Warde,
Le
capitalisme
de
compères.
Le
systeme
bancaire
dans
<strong>la</strong>
tourm<strong>en</strong>te,
<strong>en</strong>
periódico
Le
Monde
<br />

Dip<strong>lo</strong>matique,
noviembre
de
1998,
pp.4‐5.
<br />

641.
El
11%
d<strong>el</strong>
Producto
Interno
Bruto.
(Dato
proporcionado
por
Bernard
Cass<strong>en</strong>,
Fiasco
du
AMI,
besoin
d'Etat,
<strong>en</strong>
<br />

periódico
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
noviembre
1998,
p.6.
<br />

642.
Este
anuncio
provocó
<strong>la</strong>
subida
d<strong>el</strong>
Nikkei
<strong>en</strong>
un
5,2%.
(B.
Cass<strong>en</strong>,
Fiasco
du
AMI,
besoin
d'Etat,
Idem.)
<br />

643.
F.
Soberón,
¿Se
convertirá
<strong>en</strong>
mundial...?,
op.cit.
p.5.
<br />

644.
F.
Chesnais,
Una
conmoción...,
op.cit.
p.95.
La
tasa
de
cambio
d<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r
se
[había
<strong>el</strong>evado]
de
manera
irregu<strong>la</strong>r
a
<br />

partir
de
<strong>la</strong>
primavera
de
1996,
por
<strong>la</strong>
simple
razón
de
que
<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r
[había
vu<strong>el</strong>to]
a
ser
<strong>la</strong>
principal
divisa
refugio.
[...]
<br />

(Ibid.
p.96).
<br />

- - 185


692.
Algunos
analistas
atribuy<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
responsabilidad
de
<strong>la</strong>
crisis
a
<strong>la</strong>
especu<strong>la</strong>ción
<br />

financiera.
Chesnais
rechaza
esta
tesis
y
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
verdadera
especu<strong>la</strong>ción
es
<strong>la</strong>
<br />

que
se
hizo,
durante
diez
años
o
más,
por
medio
de
inversiones
y
co<strong>lo</strong>caciones
seguras
y
<br />

fructíferas,
fundadas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
desvergonzada
de
<strong>la</strong>
mano
de
obra
y
<strong>lo</strong>s
<br />

negociados
<strong>lo</strong>cales,
y
no
<strong>la</strong>
que
precedió
<strong>la</strong>
devaluación
tai<strong>la</strong>ndesa. 645 
<br />

693.
Esta
crisis
se
difer<strong>en</strong>cia,
según
Chesnais
de
<strong>la</strong>
mexicana
d<strong>el</strong>
94‐95
porque
<strong>el</strong>
<br />

<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
exterior
es
un
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
privado
mucho
más
que
<br />

gubernam<strong>en</strong>tal.
Las
economías
tocadas
están
estrecham<strong>en</strong>te
interconectadas
a
niv<strong>el</strong>
<br />

regional
y
de
<strong>lo</strong>s
intercambios.
Varias
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
sufr<strong>en</strong>
más
o
m<strong>en</strong>os
<strong>lo</strong>s
mismos
males,
<br />

de
manera
que
rápidam<strong>en</strong>te
fueron
consideradas
por
<strong>lo</strong>s
inversores
institucionales
<br />

lejanos
(<strong>lo</strong>s
grandes
fondos
de
co<strong>lo</strong>cación
norteamericanos
y
británicos)
como
<br />

igualm<strong>en</strong>te
riesgosas.
Finalm<strong>en</strong>te,
y
sobre
todo,
<strong>lo</strong>s
mecanismos
de
contagio
industrial
<br />

y
bancario
afectaron
casi
inmediatam<strong>en</strong>te
dos
grandes
países
industriales
<br />

exportadores:
Corea
y
Japón 646 ,
que
fueron
obligatoriam<strong>en</strong>te
conducidos
a
hacer
<br />

repercutir
<strong>lo</strong>s
efectos
más
allá
d<strong>el</strong>
po<strong>lo</strong>
asiático.

<br />

694.
A
pesar
de
<strong>la</strong>
gravedad
de
<strong>la</strong>
crisis,
Francisco
Soberón,
ministro
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
<br />

Banco
C<strong>en</strong>tral
de
Cuba,
afirmaba
<strong>en</strong>
noviembre
de
1998
que
esta
crisis
no
t<strong>en</strong>ía
<br />

todavía
<strong>la</strong>s
características
de
una
crisis
financiera
mundial
ya
que
só<strong>lo</strong>
afectaba
hasta
<br />

ese
mom<strong>en</strong>to
a
<strong>la</strong>
mitad
d<strong>el</strong>
mundo,
aunque
reconocía
que
constituía
una
am<strong>en</strong>aza
<br />

para
<strong>la</strong>
otra
mitad.
<br />

695.
En
Europa
y
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos 647 
se
manti<strong>en</strong>e
‐según
<strong>el</strong>
economista
cubano‐
<strong>el</strong>
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
económico,
<strong>la</strong>s
tasas
de
desempleo
son
estables
o
disminuy<strong>en</strong>
y
se
manti<strong>en</strong>e
<br />

contro<strong>la</strong>da
<strong>la</strong>
inf<strong>la</strong>ción.
Las
principales
bolsas
han
<strong>lo</strong>grado
remontar,
si
se
compara
su
<br />

situación
actual
con
<strong>la</strong>
de
mediados
de
1997
cuando
com<strong>en</strong>zó
toda
esta
crisis
con
<strong>la</strong>
<br />

devaluación
de
<strong>la</strong>
moneda
<strong>en</strong>
Tai<strong>la</strong>ndia,
y
han
obt<strong>en</strong>ido
ganancias.
Sin
embargo,
<strong>la</strong>
<br />

incertidumbre
se
manti<strong>en</strong>e
y
se
suced<strong>en</strong>
con
frecu<strong>en</strong>cia
preocupante
<strong>la</strong>s
bajas
viol<strong>en</strong>tas
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
bolsas
que
posteriorm<strong>en</strong>te
son
seguidas
por
períodos
de
recuperación,
para
<br />

























































<br />

645
F.
Chesnais.
Idem.
<br />

646.
Según
<strong>el</strong>
economista
Micha<strong>el</strong>
Hudson,
<strong>el</strong>
esc<strong>en</strong>ario
coreano
es
visto
como
<strong>el</strong>
“<strong>en</strong>sayo
g<strong>en</strong>eral”
de
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
<br />

sector
financiero
japonés
por
un
puñado
de
bancos
inversionistas
occid<strong>en</strong>tales.
(citado
por
M.
Chossudovsky,
Guerra
<br />

financiera,
op.cit.p.4).
Este
autor
re<strong>la</strong>ta
<strong>la</strong>s
presiones
que
han
ejercido,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
meses,
<strong>el</strong>
secretario
d<strong>el</strong>
<br />

Tesoro
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
Robert
Rubin,
y
<strong>la</strong>
secretaria
de
Estado,
Mad<strong>el</strong>eine
K.
Albright,
<strong>en</strong>
Tokyo
insisti<strong>en</strong>do
<br />

<strong>en</strong>
“nada
m<strong>en</strong>os
que
<strong>la</strong>
inmediata
disposición
de
<strong>lo</strong>s
préstamos
incobrables
japoneses
­prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
a
'buitres
<br />

inversionistas'
americanos
u
otros­
a
precios
de
remate.
Para
<strong>lo</strong>grar
estos
objetivos
están
incluso
presionando
al
Japón
<br />

a
modificar
su
constitución,
a
reestructurar
su
sistema
político
y
su
gabinete
y
a
diseñar
de
nuevo
sus
sistema
<br />

financiero
[...]”
(Ibid.
p.4).
<br />

647.
Cuyas
economías
repres<strong>en</strong>tan
aproximadam<strong>en</strong>te
50
por
ci<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
Producto
Interno
Bruto
mundial
[...].
(F.
<br />

Soberón,
¿Se
convertirá
<strong>en</strong>
mundial...?,
op.cit.
p.5.
<br />

- - 186


sucumbir
nuevam<strong>en</strong>te
creando
una
vo<strong>la</strong>tilidad
mucho
más
allá
de
<strong>la</strong>
que
podría
<br />

considerarse
aceptable
<strong>en</strong>
tiempos
normales.
[...]
<br />

696.
Junto
a
estas
fluctuaciones
bursátiles
empiezan
a
verse
algunos
efectos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

economía
real
de
estos
países:
<strong>en</strong>
Europa
y
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
se
han
increm<strong>en</strong>tado
<br />

<strong>la</strong>s
importaciones
de
productos
asiáticos
y
han
disminuido
sus
exportaciones.
[...]
Por
<br />

ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>s
exportaciones
de
acero
de
Asia
a
Europa
se
han
increm<strong>en</strong>tado
de
cuar<strong>en</strong>ta
<br />

mil
tone<strong>la</strong>das
m<strong>en</strong>suales
a
casi
tresci<strong>en</strong>tos
mil
<strong>lo</strong>
que
ha
provocado
protestas
de
<strong>lo</strong>s
<br />

fabricantes
de
acero
europeos.
[...]
<br />

697.
Por
otra
parte,
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
tampoco
se
había
dejado
s<strong>en</strong>tir
<strong>en</strong>
toda
su
<br />

magnitud
<strong>la</strong>
crisis
<strong>en</strong>
América
Latina.
<br />

698.
Según
Soberón,
debido
a
esta
situación
no
se
podía
hab<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
estos
mom<strong>en</strong>tos
de
<br />

crisis
financiera
mundial
ya
que
todavía
no
se
había
producido
esa
fal<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>eralizada
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
confianza
de
<strong>lo</strong>s
inversores
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mercados
europeos
y
norteamericanos.
Incluso
a
<br />

partir
de
<strong>la</strong>
rebaja
de
<strong>la</strong>s
tasas
de
interés
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
y
d<strong>el</strong>
bu<strong>en</strong>
<br />

comportami<strong>en</strong>to
de
su
economía
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tercer
trimestre
de
1998
se
ha
observado
cierto
<br />

repunte
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
actividad
bursátil
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
Sin
embargo,
se
v<strong>en</strong>
c<strong>la</strong>ros
síntomas
de
<br />

inseguridad
<strong>en</strong>
cuanto
a
que
<strong>el</strong>
mercado
pueda
resolver
[por
sí
mismo]
<strong>lo</strong>s
actuales
<br />

desequilibrios
financieros
y
sus
graves
secue<strong>la</strong>s.
[...] 648 
<br />

699.
Por
su
parte,
tanto
Mich<strong>el</strong>
Chossudovsky
como
François
Chesnais
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
<br />

sí
se
trata
de
una
crisis
mundial,
<strong>el</strong>
primero
sosti<strong>en</strong>e
que
esta
crisis
mundial
es
más
<br />

desvastadora
que
<strong>la</strong>
Gran
Depresión
de
<strong>lo</strong>s
años
1930 649 
y
Chesnais
considera
que
dejó
<br />

ya
de
ser
“asiática”
para
pasar
a
ser
mundial.
Luego
de
diciembre
[1997]
de
manera
<br />

“mecánica”,
por
<strong>el</strong>
peso
de
su
propio
impulso,
<strong>la</strong>
crisis
t<strong>en</strong>dió
a
propagarse
tomando
<strong>la</strong>
<br />

forma
de
un
inc<strong>en</strong>dio
con
múltiples
núcleos.
<br />

700.
Según
este
último
autor
se
trata
de
una
crisis
económica
más
que
financiera,
<br />

aunque
ciertam<strong>en</strong>te
ti<strong>en</strong>e
un
compon<strong>en</strong>te
de
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
y
de
fragilidad
bancaria
<br />

y
aprovecha
para
su
propagación
<strong>el</strong>
camino
de
<strong>lo</strong>s
países
cuya
vulnerabilidad
financiera
<br />

sistémica,
bancaria
o
bursátil
es
mayor.
Sin
embargo,
no
se
trataría
de
una
crisis
de
<br />

sobreproducción
clásica,
sino
de
una
crisis
de
sobreproducción
basada
<strong>en</strong>
una
gran
<br />

depredación.
[...]
Mi<strong>en</strong>tras
<strong>el</strong>
sistema
más
superexp<strong>lo</strong>ta
y
presiona,
más
conoce
<strong>la</strong>
<br />

superproducción
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cial
y
sufre
más
<strong>lo</strong>s
choques
financieros
reiterados.
<br />

701.
En
<strong>el</strong>
curso
de
<strong>lo</strong>s
años
90,
<strong>el</strong>
contexto
de
<strong>la</strong>
mundialización
d<strong>el</strong>
capital
ha
sido
<strong>el</strong>
<br />

que
<strong>la</strong>
Oficina
Francesa
de
Coyuntura
Económica
(OFCE)
d<strong>en</strong>omina
una
situación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

que
“<strong>la</strong>
oferta
está
perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
búsqueda
de
una
demanda
que
corresponda
<br />

























































<br />

648.
F.
Soberón,
Idem.
<br />

649.
M.
Chossudovsky,
Guerra
financiera,
op.cit.
p.1.
<br />

- - 187


a
su
dinamismo”.
En
industrias
c<strong>la</strong>ves
como
<strong>la</strong>
automotriz,
<strong>la</strong>
química,
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ectrónica
y
<br />

<strong>la</strong>
informática
para
<strong>el</strong>
gran
público,
<strong>la</strong>
situación
de
superproducción
<strong>la</strong>t<strong>en</strong>te,
crónica,
<br />

am<strong>en</strong>aza
<strong>en</strong>
todo
mom<strong>en</strong>to
con
transformarse
<strong>en</strong>
superproducción
abierta
<br />

g<strong>en</strong>eradora
de
guerra
de
precios.
Durante
veinte
años,
<strong>lo</strong>s
grandes
grupos
financieros
<br />

con
predominio
industrial
se
<strong>la</strong>s
arreg<strong>la</strong>ron
para
cont<strong>en</strong>er
esta
situación
debido
a
<strong>la</strong>
<br />

capacidad
que
demostraron
para
administrar
colectivam<strong>en</strong>te,
bi<strong>en</strong>
o
mal,
sus
<br />

posiciones
de
monopolio
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
marco
d<strong>el</strong>
oligopolio
mundial
propio
de
cada
industria
<br />

o
sector
de
servicios.
Pero
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
curso
de
<strong>lo</strong>s
dos
últimos
años,
<strong>la</strong>
agravación
de
su
<br />

rivalidad
oligopolista
<strong>lo</strong>s
ha
empujado
a
<strong>la</strong>nzarse
<strong>en</strong>
programas
de
inversiones
que
<br />

manifiestan
<strong>el</strong>
retorno
a
<strong>la</strong>
anarquía
incontro<strong>la</strong>da
de
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
interimperialista.
<br />

702.
Chesnais
afirma,
sin
embargo,
y
<strong>en</strong>
eso
se
acerca
a
<strong>la</strong>s
posiciones
de
Soberón,
que
<br />

sin
un
crac
bursátil
americano
no
podría
producirse
<strong>el</strong>
pasaje
desde
una
situación
<br />

previsible
de
recesión
rampante
con
def<strong>la</strong>ción
a
una
situación
de
depresión
abierta.
El
<br />

“mi<strong>la</strong>gro”
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
Producto
Bruto
Interno
y
de
<strong>la</strong>
Bolsa
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<br />

desde
hace
cinco
años
(mi<strong>en</strong>tras
Europa
y
Japón
no
<strong>lo</strong>graron
remontar
<strong>lo</strong>s
efectos
de
<strong>la</strong>
<br />

recesión
de
1990­91)
se
debe
a
<strong>la</strong>
vez
a
su
lugar
único
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sistema
mundial
y
a
su
<br />

adecuación
al
capitalismo
salvaje
que
pasó
a
primera
fi<strong>la</strong>
con
<strong>el</strong>
neoliberalismo.
Los
<br />

Estados
Unidos
son
<strong>el</strong>
único
país
que
pudo
comp<strong>en</strong>sar
<strong>el</strong>
hundimi<strong>en</strong>to
de
su
tasa
de
<br />

ahorro
doméstico
atray<strong>en</strong>do
hacia
sí
<strong>la</strong>
mayor
parte
d<strong>el</strong>
capital
de
co<strong>lo</strong>caciones
<br />

financieras
disponibles
mundialm<strong>en</strong>te. 650 
<br />

703.
Según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>la</strong>s
bolsas
de
Nueva
York
y
Chicago
son
<strong>el</strong>
punto
decisivo
d<strong>el</strong>
<br />

contagio
bursátil
<strong>en</strong>
razón
d<strong>el</strong>
carácter
altam<strong>en</strong>te
jerarquizado
de
<strong>la</strong>s
finanzas
de
este
<br />

país.
So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
a
partir
de
allí,
<strong>la</strong>
crisis
podría
desembocar
<strong>en</strong>
un
crac
de
amplitud
tal
<br />

que
provocase
<strong>el</strong>
hundimi<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
serie
de
<strong>lo</strong>s
mercados
bursátiles
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
<br />

conduci<strong>en</strong>do
<strong>lo</strong>
que
conduciría
a
<strong>la</strong>
recesión
mundial.
<br />

704.
Chesnais
insiste
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
posibilidad
de
un
crac
no
es
una
hipótesis
abstracta,
<br />

sino
algo
que
se
inscribe
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
situación
abierta
<strong>en</strong>
Asia
<strong>en</strong>
julio
de
1997
y
termina
su
<br />

artícu<strong>lo</strong>
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
un
l<strong>la</strong>mado
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
para
que
e<strong>la</strong>bore
un
p<strong>la</strong>n
de
urg<strong>en</strong>cia
para
<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
esa
situación
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
que
se
produzca.
Si
se
pres<strong>en</strong>ta
esta
situación
<br />

debe
hacer
todo
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>
para
evitar
que
éste
no
sea
abordado
como
una
<br />

“ca<strong>la</strong>midad”;
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debería
considerar<strong>lo</strong>
como
un
acontecimi<strong>en</strong>to
que
abriría
<strong>la</strong>
<br />

posibilidad
de
devolver
a
todos
<strong>lo</strong>s
que
sufr<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
dominación
<br />

capitalista,
<strong>la</strong>
esperanza
de
construir
un
sistema
económico
y
social
que
responda
a
sus
<br />

aspiraciones
y
necesidades. 651 
<br />

























































<br />

650.
A
esto
habría
que
agregar
<strong>la</strong>
masiva
r<strong>en</strong>ovación
de
su
base
tecnó<strong>lo</strong>gica,
más
amplia
que
<strong>en</strong>
cualquier
otro
país
<br />

capitalista.
<br />

651.
F.
Chesnais,
Una
conmoción...,
op.cit.
p.115.
<br />

- - 188


705.
Antes
de
pasar
al
sigui<strong>en</strong>te
punto
quisiéramos
dar
cu<strong>en</strong>ta
de
una
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te
<br />

iniciativa
d<strong>el</strong>
economista
estadounid<strong>en</strong>se,
James
Tobin,
premio
Nob<strong>el</strong>
de
economía
<strong>en</strong>
<br />

1972,
para
“echar
ar<strong>en</strong>a”
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>granajes
de
<strong>la</strong>
especu<strong>la</strong>ción
financiera.
Tobin
<br />

propuso
cobrar
un
impuesto
de
un
0.1%
por
<strong>la</strong>s
transacciones
financieras
<br />

especu<strong>la</strong>tivas.
Si
este
impuesto
se
aplicara
a
niv<strong>el</strong>
mundial
se
<strong>lo</strong>graría
recaudar
cerca
<br />

de
100
mil
mil<strong>lo</strong>nes 652 
de
dó<strong>la</strong>res
por
año,
suma
que
sería
sufici<strong>en</strong>te
para
<strong>el</strong>iminar
<strong>la</strong>
<br />

miseria
extrema
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
hasta
<strong>lo</strong>s
incios
d<strong>el</strong>
próximo
sig<strong>lo</strong>.
Esta
suma,
sería
<br />

recolectada
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
industrializados.
Esta
medida,
aunque
<br />

limitada,
se
inscribe
<strong>en</strong>
una
lógica
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
antiespecu<strong>la</strong>tiva
‐de
ahí
<strong>el</strong>
sil<strong>en</strong>cio
al
<br />

que
ha
sido
sometida
por
<strong>lo</strong>s
medios
dominados
por
<strong>la</strong>s
transnacionales‐
y
<strong>en</strong>
torno
a
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>
se
han
organizado
interesantes
iniciativas
como
<strong>la</strong>
creación
de
<strong>la</strong>
asociación
<br />

Acción
por
una
Tasa
Tobin
de
Ayuda
a
<strong>lo</strong>s
Ciudadanos
(ATTAC)
propuesta
por
Ignacio
<br />

Ramonet,
director
de
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
<strong>en</strong>
diciembre
de
1997,
idea
que
tuvo
<br />

gran
aceptación
<strong>en</strong>
Francia,
donde
<strong>la</strong>
asociación
cu<strong>en</strong>ta
actualm<strong>en</strong>te
con
más
de
cinco
<br />

mil
adher<strong>en</strong>tes,
existi<strong>en</strong>do
agrupaciones
simi<strong>la</strong>res
<strong>en</strong>
varios
países
como:
Brasil,
<br />

México,
Corea
d<strong>el</strong>
Sur,
Bélgica,
Suiza,
Ho<strong>la</strong>nda.
<br />

706.
Se
trata
de
una
propuesta
que
además
de
inscribirse
<strong>en</strong>
una
perspectiva
<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
antiespecu<strong>la</strong>tiva,
alim<strong>en</strong>ta
lógicas
de
resist<strong>en</strong>cia,
y
empieza
a
dar
un
<br />

marg<strong>en</strong>
de
maniobra
a
<strong>lo</strong>s
ciudadanos
y
al
estado,
y
significa,
sobre
todo,
que
<strong>la</strong>
<br />

política
retoma
su
pap<strong>el</strong>. 653 
<br />

VI. LOS PROBLEMAS DE LA GLOBALIZACIÓN NEOLIBERAL<br />

707.
La
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal,
que
hemos
examinado
con
detalles
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
páginas
<br />

anteriores,
está
conduci<strong>en</strong>do
a
<strong>la</strong>
humanidad
<strong>en</strong>tera
a
un
callejón
sin
salida.
<br />

Examinaremos
aquí
algunos
de
<strong>lo</strong>s
principales
problemas
que
atañ<strong>en</strong>
a
todo
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
<br />

causados
por
esta
g<strong>lo</strong>balización.
<br />

1. INCREMENTO DE LA POLARIZACIÓN. GLOBALIZACIÓN DE LA POBREZA<br />

708.
Si
se
aplicara
<strong>el</strong>
esquema
de
reformas
propuesto
por
<strong>el</strong>
neoliberalismo
a
más
de
<br />

ci<strong>en</strong>
países
simultáneam<strong>en</strong>te,
esto
t<strong>en</strong>dría,
según
Chossudovsky,
nefastas
<br />

consecu<strong>en</strong>cias,
porque
se
trata
de
un
proceso
que
socava
<strong>la</strong>
vida
humana
y
destruye
<strong>la</strong>
<br />

sociedad
civil
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Sur,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Este
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Norte,
g<strong>en</strong>erando
una
serie
de
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
<br />

sociales
negativos:
apartheid
social,
fom<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
racismo
y
<strong>la</strong>
lucha
étnica,
destrucción
<br />

de
<strong>lo</strong>s
derechos
de
<strong>la</strong>
mujer,
de
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es,
de
<strong>lo</strong>s
ancianos,
de
<strong>lo</strong>s
emigrantes,
y,
a
<br />

m<strong>en</strong>udo,
estimu<strong>la</strong>
<strong>la</strong>s
confrontaciones
destructivas
<strong>en</strong>tre
nacionalidades.
La
<br />

























































<br />

652.
Ci<strong>en</strong>
“milliards”
<strong>en</strong>
francés.
<br />

653.
Apropiarse
<strong>en</strong>
conjunto
d<strong>el</strong>
futuro
de
nuestro
mundo,
P<strong>la</strong>taforma
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
internacional
ATTAC.
<br />

- - 189


g<strong>lo</strong>balización
neoliberal
no
produciría
una
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
riqueza,
como
<strong>lo</strong>s
<br />

ideó<strong>lo</strong>gos
neoliberales
pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
hacernos
creer,
sino
una
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
<br />

pobreza. 654 
<br />

709.
Según
<strong>el</strong>
investigador
chil<strong>en</strong>o,
Jaime
Estay,
bajo
sus
actuales
modalidades,
<strong>el</strong>
<br />

avance
ci<strong>en</strong>tífico­técnico
y
<strong>la</strong>s
verdaderas
revoluciones
que
se
están
produci<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<br />

campos
tales
como
<strong>la</strong>
micro<strong>el</strong>ectrónica,
<strong>la</strong>
automatización,
<strong>lo</strong>s
nuevos
materiales,
<strong>la</strong>
<br />

biotecno<strong>lo</strong>gía,
<strong>la</strong>s
t<strong>el</strong>ecomunicaciones
y
<strong>la</strong>
informática,
lejos
de
conducir
a
una
mejor
<br />

at<strong>en</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
necesidades
humanas
y
a
un
aum<strong>en</strong>to
g<strong>en</strong>eralizado
d<strong>el</strong>
bi<strong>en</strong>estar
que
<br />

podría
esperarse
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s,
se
están
acompañando
de
una
ac<strong>en</strong>tuación
de
<strong>lo</strong>s
grados
de
<br />

conc<strong>en</strong>tración
de
<strong>la</strong>
riqueza
y
d<strong>el</strong>
ingreso,
y
de
un
increm<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
desigualdades
intra
<br />

e
internacionales. 655 
<br />

710.
Según
un
Informe
d<strong>el</strong>
PNUD
de
1997
citado
por
<strong>el</strong>
autor,
<strong>el</strong>
20%
más
pobre
de
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
ha
reducido
su
participación
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ingreso
mundial,
de
un
2.3%
<br />

<strong>en</strong>
1960
a
un
1.1%
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
actualidad,
de
tal
manera
que
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
<br />

participaciones
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ingreso
total
d<strong>el</strong>
20%
más
rico
y
ese
20%
más
pobre,
ha
pasado
<br />

de
30
a
1
<strong>en</strong>
1960,
de
61
a
1
<strong>en</strong>
1991
y
a
un
sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
78
a
1
<strong>en</strong>
1994. 656 
<br />

711.
Por
su
parte,
<strong>la</strong>
UNCTAD
usa
<strong>en</strong>
sus
informes
<strong>el</strong>
término
de
economías
<strong>en</strong>
<br />

regresión
tomado
de
A.
S<strong>en</strong>
para
oponer<strong>la</strong>s
a
<strong>la</strong>s
economías
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
y
reflejar
así
<br />

<strong>la</strong>
situación
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
países
“que
han
sufrido
una
declinación
crónica
o
un
co<strong>la</strong>pso
<br />

súbito
<strong>en</strong>
sus
condiciones
socioeconómicas.
En
ambos
casos,
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
de
vida
y
<strong>la</strong>s
<br />

condiciones
de
<strong>la</strong>
mayoría
o
de
una
gran
parte
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción,
que
han
caído
<br />

sustancialm<strong>en</strong>te”,
<strong>lo</strong>
que
se
expresa
<strong>en</strong>
“un
marcado
deterioro
<strong>en</strong>
uno
o
más
de
sus
<br />

principales
indicadores
de
bi<strong>en</strong>estar
económico
y
social”
[...].
Cuando
se
comparan
<br />

indicadores
de
mediados
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta
con
<strong>lo</strong>s
de
diez
años
anteriores
se
id<strong>en</strong>tifican
<br />

caídas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ingreso
per
cápita
para
25
países
­superiores
al
20%
para
12
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s­;
<br />

disminuciones
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
ca<strong>lo</strong>rías
diarias
consumidas
por
persona
para
22
países;
<br />

increm<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
tasa
de
mortalidad
infantil
para
9
países;
y,
disminuciones
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
tasa
<br />

de
matrícu<strong>la</strong>
de
educación
primaria
para
19
países. 657 
<br />

























































<br />

654.
Micha<strong>el</strong>
Chossudovsky,
The
G<strong>lo</strong>balisation
of
Poverty:
Impacts
of
IMF
and
World
Bank
Reforms,
Ed.
Third
<br />

World
Network,
P<strong>en</strong>ang,
Ma<strong>la</strong>sia,
p.34.
Lo
subrayado
es
de
Marta
Harnecker.
<br />

655.
Jaime
Estay,
El
increm<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
po<strong>la</strong>rización,
<strong>en</strong>
Rigoberto
Gal<strong>la</strong>rdo
y
Joaquín
Osorio
(coordinadores,
Los
rostros
<br />

de
<strong>la</strong>
pobreza.
El
debate,
Ed.ITESO
y
Universidad
Iberoamericana,
México,
nov.1998,
p.237.
<br />

656.
Programa
de
<strong>la</strong>s
Naciones
Unidas
para
<strong>el</strong>
Desarrol<strong>lo</strong>
(PNUD),
Informe
sobre
desarrol<strong>lo</strong>
humano,
Nueva
York,
<br />

1997,
p.9.
<br />

657.
Unctad,
Reporte
Sobre
Países
M<strong>en</strong>os
Desarrol<strong>la</strong>dos
de
1997,
citado
<strong>en</strong>:
Jaime
Estay,
El
increm<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
<br />

po<strong>la</strong>rización,
op.cit.
pp.246‐247.
<br />

- - 190


712.
El
impacto
social
devastador
de
<strong>lo</strong>s
programas
de
ajuste
estructural
afecta,
según
<br />

Chossudovsky,
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
de
vida
de
más
de
cuatro
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas.
Los
datos
<br />

que
<strong>el</strong>
autor
otorga
son
estremecedores:
El
producto
nacional
bruto
d<strong>el</strong>
total
de
<strong>la</strong>
<br />

región
subsahariana
africana,
con
una
pob<strong>la</strong>ción
de
más
de
600
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas,
es
<br />

aproximadam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
mitad
d<strong>el</strong>
presupuesto
d<strong>el</strong>
Estado
de
Texas.
Los
países
de
ingresos
<br />

medios
y
bajos
juntos
[...]
repres<strong>en</strong>tan
un
85%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial
y
recib<strong>en</strong>
<br />

aproximadam<strong>en</strong>te
un
20%
d<strong>el</strong>
total
de
<strong>lo</strong>s
ingresos
mundiales. 658 
<br />

713.
La
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
pobreza
a
finales
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
no
ti<strong>en</strong>e
preced<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

historia
mundial.
Y
<strong>lo</strong>
más
irracional
es
que
esta
pobreza
no
es
<strong>la</strong>
consecu<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
<br />

escasez
de
recursos
humanos
y
materiales.
Es,
por
<strong>el</strong>
contrario,
<strong>el</strong>
resultado
de
un
<br />

sistema
de
exceso
de
oferta 659 
basada
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
desempleo
y
<strong>en</strong>
una
minimización
de
<strong>lo</strong>s
<br />

costos
<strong>la</strong>borales. 660 
<br />

714.
Por
su
parte,
Jaime
Estay
considera
que
hoy
m<strong>en</strong>os
que
nunca
<strong>la</strong>
pobreza
puede
<br />

explicarse
por
una
supuesta
incapacidad
material
“absoluta”
de
at<strong>en</strong>der
<br />

adecuadam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
necesidades
d<strong>el</strong>
conjunto
de
<strong>lo</strong>s
habitantes
d<strong>el</strong>
mundo.
Esa
<br />

incapacidad
no
es
tal,
más
aún
si
se
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
[...]
<strong>lo</strong>s
vertiginosos
avances
que
ha
<br />

estado
tray<strong>en</strong>do
consigo
<strong>la</strong>
revolución
ci<strong>en</strong>tífico­técnica,
de
tal
manera
que
con
<br />

seguridad
nunca
antes
<strong>en</strong>
ese
terr<strong>en</strong>o
habían
existido
como
ahora
<strong>la</strong>s
posibilidades
de
<br />

acceder
a
un
verdadero
desarrol<strong>lo</strong>
humano. 661 
<br />

715.
Las
conclusiones
d<strong>el</strong>
Tribunal
Internacional
d<strong>el</strong>
Pueb<strong>lo</strong>
para
Juzgar
al
G7,
<strong>en</strong>
su
<br />

veredicto
<strong>en</strong>
Tokio
<strong>en</strong>
1993,
confirman
estos
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos.
Según
este
tribunal,
<strong>la</strong>s
<br />

consecu<strong>en</strong>cias
g<strong>en</strong>erales
d<strong>el</strong>
Programa
de
Ajuste
Estructural
neoliberal
han
sido:
a)
un
<br />

fuerte
increm<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
desempleo,
b)
una
caída
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
remuneración
d<strong>el</strong>
trabajo,
c)
un
<br />

aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
alim<strong>en</strong>tos,
d)
un
gran
deterioro
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te,
e)
<br />

un
retroceso
d<strong>el</strong>
sistema
de
salud,
f)
un
desc<strong>en</strong>so
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
admisión
a
instituciones
<br />

educacionales,
g)
una
declinación
de
<strong>la</strong>
capacidad
productiva
<strong>en</strong>
muchas
naciones,
h)
<br />

<strong>el</strong>
sabotaje
a
<strong>lo</strong>s
sistemas
democráticos,
i)
<strong>el</strong>
continuo
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
deuda
externa.
<br />

716.
Samir
Amin
considera
que
este
veredicto
conti<strong>en</strong>e
dos
conclusiones
importantes:
<br />

<strong>la</strong>
primera
explícita
y
<strong>la</strong>
segunda
implícita.
La
primera
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>s
políticas
<br />

llevadas
ade<strong>la</strong>nte
por
<strong>la</strong>s
instituciones
internacionales
obedeci<strong>en</strong>do
a
estrategias
<br />

adoptadas
por
<strong>el</strong>
Grupo
de
<strong>lo</strong>s
7
son
<strong>la</strong>
causa
d<strong>el</strong>
brutal
y
masivo
empobrecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
<br />

mayorías
popu<strong>la</strong>res,
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Sur
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Este.
La
segunda
afirma
que
estas
<br />

























































<br />

658.
M.
Chossudovsky.
The
G<strong>lo</strong>balisation
of
Poverty...,
op.cit.
p.38.
<br />

659.
Oversupply.
<br />

660.
M.
Chossudovsky,
Ibid.
p.26.
<br />

661.
J.
Estay,
El
increm<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
po<strong>la</strong>rización,
op.cit.
p.1.
<br />

- - 191


políticas
no
proporcionan
ninguna
salida
a
<strong>la</strong>
crisis
g<strong>en</strong>eral
de
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

contemporánea,
por
<strong>el</strong>
contrario
agravan
su
espiral
def<strong>la</strong>cionista. 662 
<br />

717.
Corroborando
<strong>lo</strong>
afirmado,
<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Banco
Mundial,
James
Wolf<strong>en</strong>sohn,
<br />

<strong>en</strong>
reunión
de
<strong>la</strong>
Junta
de
Gobernadores
realizada
<strong>en</strong>
China
<strong>el</strong>
23
de
septiembre
de
<br />

1997,
luego
de
c<strong>el</strong>ebrar
<strong>lo</strong>s
éxitos
de
<strong>la</strong>
economía
de
mercado 663 
decía:
Lo
peor
es
que
<br />

para
demasiadas
personas
<strong>el</strong>
vaso
está
casi
totalm<strong>en</strong>te
vacío.
En
realidad,
para
<br />

demasiadas
personas,
<strong>la</strong>s
cosas
nunca
han
ido
tan
mal,
pues
sigue
habi<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>ormes
<br />

difer<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
países
y
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s.
<br />

718.
En
demasiados
países,
<strong>el</strong>
10%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
ti<strong>en</strong>e
m<strong>en</strong>os
de
un
1%
d<strong>el</strong>
ingreso,
<br />

mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>el</strong>
20%
más
rico
disfruta
de
más
de
<strong>la</strong>
mitad
d<strong>el</strong>
total.
En
demasiados
<br />

países,
<strong>la</strong>s
niñas
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
mitad
de
<strong>la</strong>s
probabilidades
de
ir
a
<strong>la</strong>
escue<strong>la</strong>
que
<strong>lo</strong>s
<br />

niños.
En
demasiados
países,
<strong>lo</strong>s
niños
padec<strong>en</strong>
trastornos
desde
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
de
su
<br />

nacimi<strong>en</strong>to
debido
a
<strong>la</strong>
malnutrición,
<strong>la</strong>
falta
de
servicios
de
salud
y
<strong>el</strong>
acceso
escaso
o
<br />

nu<strong>lo</strong>
a
programas
de
desarrol<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>
niño
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera
infancia.
En
demasiados
países,
<br />

<strong>la</strong>s
minorías
étnicas
sufr<strong>en</strong>
discriminación
y
tem<strong>en</strong>
por
sus
vidas,
sometidas
como
están
a
<br />

<strong>la</strong>s
mayorías
étnicas.
<br />

719.
El
espectácu<strong>lo</strong>
al
que
asistimos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
de
hoy
es
<strong>la</strong>
tragedia
de
<strong>la</strong>
exclusión. 664 
<br />

720.
Las
<strong>en</strong>ormes
frustraciones
que
provoca
<strong>la</strong>
aplicación
de
<strong>la</strong>s
recetas
neoliberales
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
ti<strong>en</strong>de
a
crear
situaciones
de
creci<strong>en</strong>te
inestabilidad.
Esto,
<br />

según
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
obligó
a
sus
estrategas
a
modificar
sus
p<strong>la</strong>nes
iniciales
y
buscar
<br />

paliativos
para
<strong>la</strong>
crítica
situación
de
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
más
afectados
por
<strong>el</strong>
<br />

sistema.
El
autor
seña<strong>la</strong>
tres
etapas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
evolución
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal:
<strong>el</strong>
<br />

neoliberalismo
fundam<strong>en</strong>talista
con
tratami<strong>en</strong>to
de
shock
aplicado
<strong>en</strong>
Chile
por
<strong>la</strong>
<br />

dictadura
militar 665 ,
que
es
ahistórico,
brutal,
tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
de
<strong>la</strong>
economía
como
<strong>en</strong>
<br />

otros
p<strong>la</strong>nos;
un
neoliberalismo
con
ayuda
focalizada
que
surge
después
d<strong>el</strong>
<br />

“caracazo”
<strong>en</strong>
1989 666 
y
que
busca
apagar
inc<strong>en</strong>dios,
si<strong>en</strong>do
su
máximo
expon<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

662.
Samir
Amin,
The
Capitalism
Economic
Managem<strong>en</strong>t
of
the
Crisis
of
Contemporary
Society,
<strong>en</strong>
Capitalism
in
the
<br />

Age
of
G<strong>lo</strong>balization,
Ed.
Zed
Books,
London
&
New
Jersey,
1997,
p.13.
<br />

663.
En
muchos
s<strong>en</strong>tidos
<strong>la</strong>s
cosas
nunca
han
ido
tan
bi<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>.
El
año
pasado
<strong>la</strong>
producción
<br />

creció
un
5,6%
­<strong>el</strong>
ritmo
más
alto
de
<strong>lo</strong>s
últimos
20
años
[...]
(James
D.
Wolf<strong>en</strong>sohn,
El
desafío
de
<strong>la</strong>
Inclusión,
<br />

Discurso
ante
<strong>la</strong>
Junta
de
Gobernadores
Hong
Kong,
China,
23
septiembre
1997,
folleto,
p.5)
<br />

664.
J.
D.
Wolf<strong>en</strong>sohn,
Ibid.
pp.6‐7.
<br />

665.
A
<strong>la</strong>
que
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo
d<strong>en</strong>omina
dictadura
empresarial
militar
por
<strong>la</strong>
estrecha
re<strong>la</strong>ción
exist<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
<br />

militares
y
<strong>el</strong>
sector
de
economistas
que
lleva
ade<strong>la</strong>nte
<strong>la</strong>
política
neoliberal
(H.
Gal<strong>la</strong>rdo,
G<strong>lo</strong>balización
neoliberal
y
<br />

alternativas
popu<strong>la</strong>res,
revista
Surda
Nº12,
Santiago
de
Chile,
1997,
p.10).
<br />

666.
Asalto
masivo
de
<strong>lo</strong>s
pob<strong>la</strong>dores
de
<strong>lo</strong>s
barrios
pobres
a
<strong>lo</strong>s
supermercados
y
almac<strong>en</strong>es
de
alim<strong>en</strong>tos.
<br />

- - 192


Programa
Nacional
de
Solidaridad
d<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te
mexicano
Salinas
de
Gortari,
que
se
<br />

p<strong>en</strong>só
inicialm<strong>en</strong>te
como
un
esquema
de
corto
ali<strong>en</strong>to
‐unos
cinco
años‐
y
ya
lleva
<br />

varios
años
más,
transformándose
<strong>en</strong>
imprescindible
para
<strong>la</strong>
gobernabilidad
d<strong>el</strong>
<br />

sistema.
El
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>en</strong>
1997
se
empieza
a
ingresar
<strong>en</strong>
una
tercera
etapa
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
neoliberalismo
comi<strong>en</strong>za
a
incorporar
algún
tipo
de
política
social
para
<br />

poder
contro<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>sividad
popu<strong>la</strong>r. 667 
<br />

721.
Al
respecto,
son
sintomáticas
<strong>la</strong>s
pa<strong>la</strong>bras
pronunciadas
por
Wolf<strong>en</strong>sohn,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

reci<strong>en</strong>te
reunión
de
<strong>la</strong>
Junta
de
Gobernadores
d<strong>el</strong>
Banco
Mundial,
realizada
<strong>en</strong>
octubre
<br />

de
1998
<strong>en</strong>
Washington,
donde,
luego
de
analizar
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
de
<strong>la</strong>
crisis
<br />

financiera
<strong>en</strong>
Asia
y
otros
países,
sosti<strong>en</strong>e:
<br />

722.
Debemos
ir
más
allá
de
<strong>la</strong>
estabilización
financiera.
Debemos
abordar
<strong>lo</strong>s
<br />

problemas
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
con
equidad
a
<strong>la</strong>rgo
p<strong>la</strong>zo,
base
de
<strong>la</strong>
prosperidad
y
<strong>el</strong>
<br />

progreso
humano.
Debemos
prestar
especial
at<strong>en</strong>ción
a
<strong>lo</strong>s
cambios
institucionales
y
<br />

estructurales
necesarios
para
<strong>la</strong>
recuperación
económica
y
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
sost<strong>en</strong>ible.
<br />

Debemos
ocuparnos
de
<strong>lo</strong>s
problemas
sociales.
<br />

723.
Debemos
hacer
todo
eso.
Porque
si
no
t<strong>en</strong>emos
<strong>la</strong>
capacidad
de
hacer
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
<br />

emerg<strong>en</strong>cias
sociales,
si
no
contamos
con
p<strong>la</strong>nes
a
más
<strong>la</strong>rgo
p<strong>la</strong>zo
para
establecer
<br />

instituciones
sólidas,
si
no
<strong>lo</strong>gramos
una
mayor
equidad
y
justicia
social,
no
habrá
<br />

estabilidad
política,
y
sin
estabilidad
política,
por
muchos
recursos
que
consigamos
<br />

acumu<strong>la</strong>r
para
programas
económicos,
no
habrá
estabilidad
financiera.

<br />

724.
[...]
<strong>lo</strong>s
p<strong>la</strong>nes
financieros
no
bastan.
<br />

725.
Hemos
comprobado
que,
cuando
pedimos
a
<strong>lo</strong>s
gobiernos
que
adopt<strong>en</strong>
medidas
<br />

rigurosas
para
organizar
sus
economías,
podemos
g<strong>en</strong>erar
<strong>en</strong>ormes
t<strong>en</strong>siones.
Qui<strong>en</strong>
<br />

sufre
es
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
no
<strong>lo</strong>s
gobiernos.
<br />

726.
Cuando
corregimos
<strong>lo</strong>s
desequilibrios
presupuestarios,
hemos
de
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<br />

que
pued<strong>en</strong>
desaparecer
<strong>lo</strong>s
programas
<strong>en</strong>caminados
a
mant<strong>en</strong>er
a
<strong>lo</strong>s
niños
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

escue<strong>la</strong>;
que
pued<strong>en</strong>
desaparecer
<strong>lo</strong>s
programas
de
at<strong>en</strong>ción
de
salud
para
<strong>lo</strong>s
más
<br />

pobres;
que,
por
falta
de
crédito,
pued<strong>en</strong>
desaparecer
pequeñas
y
medianas
empresas,
<br />

fu<strong>en</strong>te
de
ingreso
para
sus
propietarios
y
de
empleo
para
muchos
otros.
<br />

727.
Hemos
apr<strong>en</strong>dido
[...]
que
se
necesita
un
equilibrio.
Debemos
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>lo</strong>s
<br />

aspectos
financieros,
institucionales
y
sociales.
Debemos
apr<strong>en</strong>der
a
<strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r
un
debate
<br />

<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
matemáticas
no
valgan
más
que
<strong>la</strong>s
razones
humanitarias;
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<br />

necesidad
de
cambios,
con
frecu<strong>en</strong>cia
drásticos,
sea
compatible
con
<strong>la</strong>
protección
de
<strong>lo</strong>s
<br />

intereses
de
<strong>lo</strong>s
pobres.
Só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>tonces
llegaremos
a
soluciones
sost<strong>en</strong>ibles.
Só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>tonces
<br />

























































<br />

667.
H.
Gal<strong>la</strong>rdo,
G<strong>lo</strong>balización
neoliberal...,
op.cit.
pp.10‐11.
<br />

- - 193


podremos
conseguir
<strong>el</strong>
apoyo
de
<strong>la</strong>
comunidad
financiera
internacional
y
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ciudadanos.
 668 
<br />

2. HOMOGENEIZACIÓN CULTURAL<br />

728.
Pero
este
mundo
que
nunca
ha
sido
tan
desigual
económicam<strong>en</strong>te
nunca
ha
sido
<br />

tan
igua<strong>la</strong>dor
<strong>en</strong>
cambio
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>s
ideas
y
<strong>la</strong>
moral
­según
Eduardo
Galeano‐.
<br />

Hay
una
uniformidad
obligatoria
hostil
a
<strong>la</strong>
diversidad
cultural
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta.
La
<br />

nive<strong>la</strong>ción
cultural
ni
siquiera
puede
medirse.
Los
medios
de
comunicación
de
<strong>la</strong>
era
<br />

<strong>el</strong>ectrónica
al
servicio
de
<strong>la</strong>
incomunicación
humana
están
imponi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
adoración
<br />

unánime
de
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
de
<strong>la</strong>
sociedad
neoliberal. 669 
<br />

729.
Por
todo
<strong>el</strong>
mundo
se
expande
una
estéril
uniformidad.
De
un
extremo
a
otro
d<strong>el</strong>
<br />

p<strong>la</strong>neta
se
impone
un
mismo
esti<strong>lo</strong>
de
vida
difundido
por
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
<br />

de
masas.
En
todos
<strong>la</strong>dos
se
v<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
mismas
p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s,
<strong>la</strong>s
mismas
series
t<strong>el</strong>evisadas,
<strong>la</strong>s
<br />

mismas
informaciones,
<strong>la</strong>s
mismas
canciones,
<strong>lo</strong>s
mismos
eslóganes
publicitarios,
<strong>lo</strong>s
<br />

mismos
objetos,
<strong>la</strong>
misma
ropa,
<strong>lo</strong>s
mismos
coches,
<strong>el</strong>
mismo
urbanismo,
<strong>la</strong>
misma
<br />

arquitectura,
<strong>el</strong>
mismo
tipo
de
apartam<strong>en</strong>tos,
con
frecu<strong>en</strong>cia
amueb<strong>la</strong>dos
y
decorados
de
<br />

forma
idéntica...
En
<strong>lo</strong>s
barrios
acomodados
de
<strong>la</strong>s
grandes
ciudades
d<strong>el</strong>
mundo,
<strong>el</strong>
<br />

<strong>en</strong>canto
de
<strong>la</strong>
diversidad
cede
ante
<strong>la</strong>
fulminante
of<strong>en</strong>siva
de
<strong>la</strong>
estandarización,
<strong>la</strong>
<br />

homog<strong>en</strong>eización,
<strong>la</strong>
uniformización.
Por
todas
partes
triunfa
<strong>la</strong>
cultura
g<strong>lo</strong>bal. 670 
<br />

730.
Muchos
autores
consideran
que
<strong>lo</strong>
que
se
ha
d<strong>en</strong>ominado
g<strong>lo</strong>balización
cultural
<br />

no
sería
otra
cosa
que
<strong>la</strong>
“norte­americanización”
de
<strong>la</strong>
cultura
a
niv<strong>el</strong>
mundial. 671 
La
<br />

cultura
americana
universal
de
<strong>lo</strong>
que
se
ha
d<strong>en</strong>ominado
<strong>el</strong>
Mc
World
parece
<br />

irresistible.
En
Japón,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>s
hamburguesas
y
<strong>la</strong>s
papas
fritas
han
reemp<strong>la</strong>zado
<br />

<strong>lo</strong>s
tal<strong>la</strong>rines
y
<strong>lo</strong>s
“sushi”;
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es
se
p<strong>el</strong>ean
con
expresiones
inglesas
compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
<br />

muy
poco
de
su
s<strong>en</strong>tido
para
darse
ínfu<strong>la</strong>s.
En
Francia
donde,
hace
m<strong>en</strong>os
de
diez
años
<br />

<strong>lo</strong>s
puristas
de
<strong>la</strong>
cultura
le
hacían
<strong>la</strong>
guerra
a
<strong>la</strong>
depravación
d<strong>el</strong>
franglés,
<strong>la</strong>
salud
<br />

económica
se
mide
por
<strong>el</strong>
éxito
de
Disney<strong>la</strong>nd­Paris.
La
aparición
de
rep<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
<br />

Hal<strong>lo</strong>we<strong>en</strong>
como
nueva
fiesta
francesa
para
estimu<strong>la</strong>r
<strong>el</strong>
comercio
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
período
de
calma
<br />

























































<br />

668.
James
D.
Wolf<strong>en</strong>sohn,
La
otra
crisis,
Discurso
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Junta
de
Gobernadores
d<strong>el</strong>
Banco
Mundial,
6
de
octubre
de
<br />

1998,
pp.2‐3
(publicación
irregu<strong>la</strong>r).
<br />

669.
Eduardo
Galeano,
Hacia
una
sociedad
de
<strong>la</strong>
incomunicación,
artícu<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
revista
Cine
Cubano
Nº142
(núm.
<br />

especial),
Dossier:
Ante
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
nuevo
mil<strong>en</strong>io:
todavía
<strong>la</strong>
utopía,
La
Habana.
1998,
p.17.
<br />

670.
La
l<strong>la</strong>mada
world
culture.
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo
(Crisis
de
fin
de
sig<strong>lo</strong>),
Ed.
Debate,
Madrid,
p.63.
<br />

671.
José
Joaquín
Brünner,
G<strong>lo</strong>balización
Cultural
y
Posmodernidad,
Ed.
Fondo
de
Cultura
Económica
(Brevarios),
<br />

Santiago
de
Chile,
1998,
p.151.
<br />

- - 194


que
precede
a
<strong>la</strong>
Navidad
no
es
sino
<strong>el</strong>
ejemp<strong>lo</strong>
más
desconcertante
de
esa
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
<strong>la</strong>
<br />

americanización. 672 
<br />

731.
Los
200
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
dó<strong>la</strong>res
gastados
por
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<strong>en</strong>
propaganda
<br />

no
se
gastan
<strong>en</strong>
vano.
Para
crear
una
demanda
mundial
de
productos
<br />

norteamericanos,
debe
fabricarse
<strong>la</strong>
necesidad
de
consumir<strong>lo</strong>s
a
<strong>la</strong>
misma
esca<strong>la</strong>
y
para
<br />

hacer<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>s
grandes
firmas
como
<strong>la</strong>
Coca‐Co<strong>la</strong>,
no
se
limitan
a
hacer
propaganda
<br />

exclusivam<strong>en</strong>te
a
su
producto,
sino
que
deb<strong>en</strong>
al
mismo
tiempo
pregonar
<strong>el</strong>
esti<strong>lo</strong>
de
<br />

vida
norteamericano.
¿Cómo
v<strong>en</strong>der
esa
bebida
<strong>en</strong>
países
que
tradicionalm<strong>en</strong>te
beb<strong>en</strong>
<br />

té,
por
ejemp<strong>lo</strong>?
La
única
manera
es
combatir
esa
tradición
cultural
y
exportar
<strong>la</strong>
<br />

propia.
No
es,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>el</strong>
consumidor
<strong>el</strong>
que
dice
al
fabricante
<strong>lo</strong>
que
desea.
Es
<strong>la</strong>
<br />

publicidad
y
<strong>la</strong>
persuación
cultural
<strong>la</strong>s
que
nos
dic<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
nosotros
queremos. 673 
<br />

732.
Ya
no
son
<strong>la</strong>s
p<strong>la</strong>zas
o
<strong>lo</strong>s
c<strong>en</strong>tros
culturales
<strong>lo</strong>s
que
reún<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
son
<strong>lo</strong>s
<br />

grandes
c<strong>en</strong>tros
comerciales
donde
se
han
insta<strong>la</strong>do
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
consultas
médicas,
<br />

capil<strong>la</strong>s
para
servicios
r<strong>el</strong>igiosos,
bancos,
consultorios
legales
y
todo
<strong>lo</strong>
que
necesita
<br />

un
consumidor.
<br />

733.
¡Cuán
actuales
son
<strong>la</strong>s
viejas
reflexiones
de
Marcuse
acerca
de
<strong>la</strong>
distinción
<strong>en</strong>tre
<br />

necesidades
verdaderas
y
falsas! 674 
<br />

734.
La
producción
y
exportación
de
filmes
y
videos
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
medios
<br />

privilegiados
para
difundir
su
cultura,
arrasan
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
Las
cifras
eran,
por
<br />

ejemp<strong>lo</strong>,
muy
superiores
a
<strong>la</strong>s
europeas
a
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
90
y
esta
disparidad
ha
ido
<br />

aum<strong>en</strong>tando.
En
1991
<strong>la</strong>s
producciones
de
t<strong>el</strong>evisión
originadas
internam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<br />

Europa
no
llegaban
a
20
mil
horas
de
<strong>la</strong>s
125
mil
que
se
transmitían.
¿Qué
duda
cabe
<br />

<strong>en</strong>tonces
de
que
<strong>la</strong>
industrialización
de
<strong>la</strong>
cultura
norteamericana
ha
traspasado
<strong>la</strong>s
<br />

fronteras
e
inundado
<strong>lo</strong>s
mercados
mundiales? 675 
<br />

735.
Por
otra
parte,
como
expresión
de
<strong>la</strong>
hegemonía
cultural
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<br />

está
Internet.
Los
norteamericanos
han
interiorizado
hasta
tal
punto
<strong>la</strong>
evid<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
<br />

universalidad
de
su
l<strong>en</strong>gua
que,
sin
t<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
m<strong>en</strong>or
voluntad
hegemónica
consci<strong>en</strong>te,
<br />

según
Bernard
Cass<strong>en</strong>s,
han
edificado
una
red
<strong>el</strong>ectrónica
p<strong>la</strong>netaria
que
só<strong>lo</strong>
funciona
<br />

























































<br />

672.
B<strong>en</strong>jamin
R.
Barber,
Vers
une
société
univers<strong>el</strong>le
de
consommateurs:
Culture
Mc
World
contre
démocratie,
<br />

periódico
Le
Monde
Dip<strong>lo</strong>matique,
agosto
1998,
p.14.
<br />

673.
B.
R.
Barber.
Ibid.
p.15.(En
francés
200
milliards
de
dol<strong>la</strong>rs)
<br />

674.
Herbert
Marcuse,
El
hombre
unidim<strong>en</strong>sional.
Ensayo
sobre
<strong>la</strong>
ideo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
sociedad
industrial
<br />

avanzada,
Ed.
P<strong>la</strong>neta/Agostini,
Barce<strong>lo</strong>na,
1993
(1ª
ed.
1954)
pp.35‐42.
<br />

675.
J.
J.
Brünner,
G<strong>lo</strong>balización
cultural...,
op.cit.
p.151.
Según
Brünner
<strong>la</strong>
industria
de
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ción
ocuparía
<strong>el</strong>
<br />

segundo
lugar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
exportaciones
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos,
sigui<strong>en</strong>do
a
<strong>la</strong>
aeroespacial.
Para
otros
ocuparía
<strong>el</strong>
<br />

primer
lugar.
<br />

- - 195


a
<strong>la</strong>
cabalidad
<strong>en</strong>
inglés.
No
ti<strong>en</strong>e,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>lo</strong>s
caracteres
que
usa
<strong>el</strong>
francés.
Esto
<br />

da
a
<strong>la</strong>
“red
de
redes”
una
co<strong>lo</strong>ración
desagradable
de
imperialismo
cultural.
[...]
Todos
<br />

somos
efectivam<strong>en</strong>te
iguales
ante
Internet,
siempre
que
seamos
anglófonos. 676 
<br />

736.
Y
como
esta
cultura
crea
iguales
necesidades
de
consumo
tanto
<strong>en</strong>
qui<strong>en</strong>es
<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
medios
para
satisfacer<strong>la</strong>s
como
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
personas
que
carec<strong>en</strong>
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<br />

‐recordemos
que
mil
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
viv<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pobreza
absoluta‐,
<br />

¿cómo
extrañarse
<strong>en</strong>tonces
que
junto
con
<strong>el</strong>
consumismo
aum<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia,
<br />

cuando
estos
medios,
al
mismo
tiempo
que
propagandizan
<strong>lo</strong>s
productos,
otorgan
<br />

detal<strong>la</strong>das
informaciones
de
cómo
adquirir<strong>lo</strong>s
ilícitam<strong>en</strong>te
a
través
de
<strong>lo</strong>s
filmes
que
<br />

<strong>la</strong>s
divulgan
masivam<strong>en</strong>te?
<br />

737.
Pero
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
cultural
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
no
se
transmite
só<strong>lo</strong>
a
través
de
<br />

<strong>la</strong>s
producciones
audiovisuales
y
de
Internet.
También
hay
que
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
<br />

pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>la</strong>
formación
de
cuadros
de
<strong>lo</strong>s
más
distintos
países
d<strong>el</strong>
orbe
<strong>en</strong>
sus
<br />

universidades.
En
1991
había
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país
420
mil
extranjeros
realizando
estudios
<br />

superiores. 677 
Debido
a
que
se
trata
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
de
élites
dirig<strong>en</strong>tes
uno
puede
<br />

imaginarse
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
cultural
que
t<strong>en</strong>drán
al
regresar
a
sus
países
de
orig<strong>en</strong>.
<br />

738.
Pero
no
todos
pi<strong>en</strong>san
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
trae
efectos
necesariam<strong>en</strong>te
<br />

negativos.
José
Joaquín
Brünner,
que
se
autocalifica
de
optimista 678 
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>en</strong>
<br />

virtud
d<strong>el</strong>
comercio
y
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación,
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
cultural
<br />

contemporánea
se
está
transformando
rápidam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
un
ev<strong>en</strong>to
multicultural
y
<br />

des­territorializado
para
<strong>la</strong>
gran
mayoría
que
accede
a
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión
y
a
<strong>lo</strong>s
mercados. 679 
<br />

Hoy
<strong>el</strong>
t<strong>el</strong>espectador
ti<strong>en</strong>e
ante
sí,
<strong>en</strong>
forma
casi
simultánea,
<strong>la</strong>
diversidad
de
<br />

tradiciones
exist<strong>en</strong>tes
y
<strong>la</strong>s
certezas
sobre
<strong>la</strong>s
que
se
fundan,
y
esto
pone
<strong>en</strong>
te<strong>la</strong>
de
<br />

juicio
<strong>la</strong>s
prácticas
ciegas
anteriores
obligando
a
qui<strong>en</strong>es
<strong>la</strong>s
asum<strong>en</strong>
a
argum<strong>en</strong>tar
<strong>en</strong>
<br />

























































<br />

676.
Bernard
Cass<strong>en</strong>,
El
que
todo
sea
inglés
no
ti<strong>en</strong>e
por
qué
ser
una
fatalidad,
<strong>en</strong>
revista
Cine
Cubano
Nº142
(núm.
<br />

especial),
Dossier:
Ante
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
nuevo
mil<strong>en</strong>io:
todavía
<strong>la</strong>
utopía,
La
Habana,
Cuba,
1998,
p.55.
<br />

Esto
se
debe
a
razones
técnicas:
<strong>el</strong>
sistema
de
codificación
ASCII
(American
Standard
Code
for
Information
<br />

Interchange)
só<strong>lo</strong>
integra
una
serie
limitada
de
caracteres,
<strong>la</strong>
que
necesita
<strong>la</strong>
l<strong>en</strong>gua
inglesa,
y
de
manera
accesoria,
<strong>el</strong>
<br />

swahili
y
<strong>el</strong>
indonesio.
El
código
ASCII
está,
efectivam<strong>en</strong>te,
constituido
por
juego
de
caracteres
de
siete
bits
(y
no,
como
<br />

es
clásico,
por
ocho)
y
<strong>la</strong>s
herrami<strong>en</strong>tas
que
<strong>lo</strong>s
utilizan
todavía
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
<strong>el</strong>iminar
un
bit
de
cada
ocho
para
<br />

<strong>lo</strong>s
juegos
de
caracteres
que
no
son
<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>
inglés.
De
ahí,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
que
con
ese
código,
no
se
v<strong>en</strong>,
cuando
aparec<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>
pantal<strong>la</strong>,
<strong>lo</strong>s
signos
didácticos
d<strong>el</strong>
francés:
ac<strong>en</strong>tos,
cremas,
cedil<strong>la</strong>.
(Idem.).
<br />

677.
J.
J.
Brünner,
G<strong>lo</strong>balización
cultural...,
op.cit.
p.155.
En
<strong>el</strong>
año
1991
había
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
420
mil
<br />

estudiantes
extranjeros
cursando
estudios
de
tercer
grado:
22
mil
d<strong>el</strong>
Africa;
44
mil
de
<strong>lo</strong>s
restantes
países
de
América
<br />

d<strong>el</strong>
Norte,
C<strong>en</strong>tro
América
y
<strong>el</strong>
Caribe,
incluy<strong>en</strong>do
a
cerca
de
7
mil
alumnos
mexicanos;
10
mil
de
América
d<strong>el</strong>
Sur;
277
<br />

mil
d<strong>el</strong>
Asia,
incluy<strong>en</strong>do
a
78
mil
de
China,
35
mil
de
<strong>la</strong>
India,
26
mil
de
Corea
d<strong>el</strong>
Sur
(más
que
de
toda
América
d<strong>el</strong>
<br />

Sur),
y
13
mil
de
Ma<strong>la</strong>sia
(15
veces
<strong>el</strong>
número
de
estudiantes
chil<strong>en</strong>os);
52
mil
de
Europa;
y
4
mil
de
<strong>lo</strong>s
países
de
<strong>la</strong>
<br />

Oceanía.
(Idem).
<br />

678.
Ver
su
artícu<strong>lo</strong>
Vanity
Fair
Inc.,
<strong>en</strong>
revista
Rocinante
Nº2,
Santiago
de
Chile,
diciembre
1998,
pp.20‐21.
<br />

679.
J.
J.
Brünner,
G<strong>lo</strong>balización
cultural...,
op.cit.
135
<br />

- - 196


favor
de
su
tradición.
¿Es
<strong>posible</strong>,
<strong>en</strong>tonces,
seguir
justificando
<strong>lo</strong>s
varil<strong>la</strong>zos
a
un
jov<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>
Singapur,
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
porque
allí
siempre
se
ha
procedido
así
con
ciertos
<br />

infractores?
¿O
puede
legitimarse,
<strong>en</strong>
nombre
de
<strong>la</strong>
cultura
tradicional
de
ciertas
<br />

naciones,
que
se
mant<strong>en</strong>ga
<strong>la</strong>
subordinación/exclusión
de
<strong>la</strong>s
mujeres? 680 
<br />

739.
Humberto
Eco,
por
su
parte
sosti<strong>en</strong>e
que
no
existe
una
cultura
de
masas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

s<strong>en</strong>tido
imaginado
por
<strong>lo</strong>s
críticos
apocalípticos
de
<strong>la</strong>s
comunicaciones
de
masas,
porque
<br />

este
mode<strong>lo</strong>
compite
con
otros
(constituidos
por
vestigios
históricos,
cultura
de
c<strong>la</strong>ses,
<br />

aspectos
de
<strong>la</strong>
cultura
ilustrada
transmitidos
mediante
<strong>la</strong>
educación,
etcétera 681 .
Y
yo
<br />

agregaría:
prácticas
políticas
antisistémicas. 682 
<br />

740.
Com<strong>en</strong>tando
estas
pa<strong>la</strong>bras
Cast<strong>el</strong>ls
sosti<strong>en</strong>e
que
resulta
paradójico
que
sean
<br />

precisam<strong>en</strong>te
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
p<strong>en</strong>sadores
que
abogan
por
<strong>el</strong>
cambio
social
qui<strong>en</strong>es
sue<strong>la</strong>n
<br />

considerar
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
receptácu<strong>lo</strong>s
pasivos
de
manipu<strong>la</strong>ción
ideológica,
descartando
de
<br />

hecho
<strong>la</strong>s
nociones
de
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
y
cambio
social,
excepto
cuando
se
trata
de
<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos
excepcionales
y
singu<strong>la</strong>res
g<strong>en</strong>erados
fuera
d<strong>el</strong>
sistema
social. 683 
<br />

741.
El
secretario
perman<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
SELA,
Car<strong>lo</strong>s
Juan
Moneta,
considera
a
su
vez
que
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>balización
alberga
[...]
verti<strong>en</strong>tes
de
homog<strong>en</strong>eización
y
de
heterog<strong>en</strong>eidad
cultural.
<br />

Los
que
pon<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ac<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera
verti<strong>en</strong>te
serían
<strong>lo</strong>s
que
<strong>en</strong>fatizan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

importancia
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
económica
a
partir
de
<strong>la</strong>
acción
de
<strong>la</strong>s
empresas
<br />

transnacionales
y
de
<strong>lo</strong>s
países
industrializados
más
importantes,
como
fu<strong>en</strong>tes
emisoras
<br />

de
m<strong>en</strong>sajes
vincu<strong>la</strong>dos
al
consumo
y
a
<strong>la</strong>
cultura
de
mercado.
Los
que
pon<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ac<strong>en</strong>to
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
hererog<strong>en</strong>eidad
serían
<strong>lo</strong>s
que
destacan
dinámicas
de
apropiación
y
modificación
<br />

d<strong>el</strong>
m<strong>en</strong>saje
y
de
sus
símbo<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
niv<strong>el</strong>es
nacionales
y
subnacionales. 684 
<br />

























































<br />

680.
J.
J.
Brünner,
Ibid.
p.138.
<br />

681.
Citado
por
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información:
<strong>la</strong>
sociedad
red,
Vol.I;
Alianza
Editorial
Barce<strong>lo</strong>na,
1997,
<br />

p.367.
<br />

682.
Estoy
p<strong>en</strong>sando
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
presupuesto
participativo
<strong>en</strong>
Porto
Alegre.
Ver
más
ade<strong>la</strong>nte
párrafos
<br />

1333‐1345..
<br />

683.
Si
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
ti<strong>en</strong>e
algún
grado
de
autonomía
para
organizar
y
decidir
su
conducta,
<strong>lo</strong>s
m<strong>en</strong>sajes
<strong>en</strong>viados
a
través
de
<br />

<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
interactuarán
con
sus
receptores,
con
<strong>lo</strong>
cual
<strong>la</strong>
noción
de
medios
de
comunicación
de
<br />

masas
hace
refer<strong>en</strong>cia
a
un
sistema
tecnológico,
no
a
una
forma
de
cultura,
<strong>la</strong>
cultura
de
masas.
En
efecto,
algunos
<br />

experim<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
psico<strong>lo</strong>gía
descubrieron
que
aun
cuando
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión
pres<strong>en</strong>ta
3.600
inág<strong>en</strong>es
por
minuto
y
canal,
<strong>el</strong>
<br />

cerebro
responde
de
forma
consci<strong>en</strong>te
só<strong>lo</strong>
a
un
estímu<strong>lo</strong>
de
cada
millón
<strong>en</strong>viado.
(M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
<br />

información...,
op.cit.
p.367‐368).
<br />

684.
Juan
Car<strong>lo</strong>s
Moneta,
La
dim<strong>en</strong>sión
cultural:
<strong>el</strong>
es<strong>la</strong>bón
perdido
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización,
revista
Cine
Cubano
Nº142
<br />

(núm.
especial),
Dossier:
Ante
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
d<strong>el</strong>
nuevo
mil<strong>en</strong>io:
todavía
<strong>la</strong>
utopía,
La
Habana,
Cuba,
1998,
<br />

p.25.
<br />

- - 197


742.
Retomando
<strong>lo</strong>
p<strong>la</strong>nteado
por
Eco,
<strong>la</strong>s
actitudes
y
respuestas
culturales
<br />

difer<strong>en</strong>ciadas
de
una
sociedad
a
otra
dep<strong>en</strong>derían,
según
Moneta,
de
cuatro
circuitos
<br />

socio‐culturales
distintos:
un
primer
circuito
referido
a
<strong>lo</strong>
histórico­territorial
<br />

(conocimi<strong>en</strong>tos,
hábitos
y
experi<strong>en</strong>cias
que
se
manifiestan
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
patrimonio
histórico
y
<strong>la</strong>
<br />

cultura
popu<strong>la</strong>r
tradicional);
un
segundo
circuito
sería
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
cultura
de
<strong>el</strong>ites,
<br />

constituido
básicam<strong>en</strong>te
por
<strong>la</strong>
producción
simbólica,
escrita
y
visual
(literatura,
artes
<br />

plásticas);
un
tercer
circuito
sería
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
comunicación
masiva,
re<strong>la</strong>cionado
con
<strong>lo</strong>s
<br />

grandes
espectácu<strong>lo</strong>s
de
<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to
(radio,
cine,
t<strong>el</strong>evisión,
videos).
Y,
por
último,
<br />

un
cuarto
circuito
­re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
restringido,
si
se
considera
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
g<strong>lo</strong>bal­
de
<br />

información
y
comunicación
para
qui<strong>en</strong>es
adoptan
decisiones
(fax,
t<strong>el</strong>éfonos
<br />

c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>res,
Internet,
satélite,
etc.). 685 
<br />

743.
La
forma
que
adopta
<strong>la</strong>
id<strong>en</strong>tidad
cultural
no
só<strong>lo</strong>
varía
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
<br />

sociedades,
sino
que
<strong>lo</strong>
hace
de
acuerdo
al
tipo
de
vincu<strong>la</strong>ción
que
<strong>lo</strong>s
diversos
actores
<br />

t<strong>en</strong>gan
con
estos
circuitos.
<br />

744.
Moneta
sosti<strong>en</strong>e
que
estudios
reci<strong>en</strong>tes
sobre
consumo
cultural
muestran
<strong>la</strong>
gran
<br />

influ<strong>en</strong>cia
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
medios
audiovisuales
e
Internet
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mode<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
<br />

conducta
de
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es.
La
id<strong>en</strong>tidad
de
<strong>la</strong>s
nuevas
g<strong>en</strong>eraciones
gira
mucho
más
<strong>en</strong>
<br />

torno
a
<strong>la</strong>s
grandes
figuras
de
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión
y
<strong>el</strong>
cine
y
de
<strong>la</strong>s
grandes
marcas
de
productos
<br />

para
jóv<strong>en</strong>es,
que
con
respecto
a
<strong>lo</strong>s
símbo<strong>lo</strong>s
patrios
de
carácter
histórico
y
territorial.
<br />

El
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
esto
no
es
casual,
ya
que
<strong>en</strong>
América
Latina
se
transmit<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<br />

promedio
más
de
500
mil
horas
anuales
de
t<strong>el</strong>evisión,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
parte
<strong>la</strong>tina
de
<br />

Europa
so<strong>lo</strong>
11
mil. 686 
<br />

745.
Sin
desconocer
<strong>lo</strong>s
factores
de
heterog<strong>en</strong>eidad
cultural
que
son
<strong>lo</strong>s
que
nos
<br />

permit<strong>en</strong>
mant<strong>en</strong>er
y
profundizar
<strong>en</strong>
nuestras
culturas
propias,
pi<strong>en</strong>so
que
sin
duda
<br />

estamos
padeci<strong>en</strong>do
como
nunca
antes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia,
como
dice
Fid<strong>el</strong>
Castro,
<strong>la</strong>
<br />

agresión
a
nuestras
id<strong>en</strong>tidades
nacionales,
<strong>la</strong>
agresión
despiadada
a
nuestras
culturas
<br />

[...].
Se
expande
por
<strong>el</strong>
mundo
una
monocultura
universal
[...]
que
destruye
<br />

inexorablem<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
cultura. 687 
Reconocer
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
esta
nefasta
influ<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
<br />

cultura
hecha
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
y
vehiculizada
con
gran
eficacia
a
través
de
<strong>la</strong>s
<br />

nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
de
<strong>la</strong>
comunicación,
es
un
punto
de
partida
fundam<strong>en</strong>tal
para
<br />

poder
def<strong>en</strong>dernos
de
esta
invasión
desarmada,
pero
más
p<strong>el</strong>igrosa
que
cualquier
<br />

invasión
armada
porque,
como
<strong>el</strong>
cabal<strong>lo</strong>
de
Troya,
p<strong>en</strong>etra
d<strong>en</strong>tro
de
nuestros
<br />

territorios,
ataca
nuestras
raíces,
nuestra
id<strong>en</strong>tidad
nacional,
nuestros
va<strong>lo</strong>res
<br />

humanistas
y
solidarios.

<br />

























































<br />

685.
J.
C.
Moneta.
Ibid.
pp.25
y
27.
<br />

686.
J.
C.
Moneta.
Ibid.
p.27.
<br />

687.
Fid<strong>el</strong>
Castro,
Confer<strong>en</strong>cia
Magistral
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Univesidad
Autónoma
de
Santo
Domingo,
24
de
agosto
de
1998,
<strong>en</strong>
<br />

periódico
Granma
(suplem<strong>en</strong>to
especial),
28
de
agosto
1998,
La
Habana,
p.11.
<br />

- - 198


746.
Y
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido
me
parece
trágico
ver
<strong>la</strong>
ins<strong>en</strong>sibilidad
de
nuestra
<strong>izquierda</strong>
y
<br />

de
muchos
de
nuestros
int<strong>el</strong>ectuales
<strong>la</strong>tinoamericanos
fr<strong>en</strong>te
a
esta
co<strong>lo</strong>nización
<br />

cultural.
Es
sintomático
que
se
sue<strong>la</strong>
<strong>en</strong>contrar
natural
y
hasta
se
justifique
que
<br />

aparezcan
cada
vez
más
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
pa<strong>la</strong>bras
<strong>en</strong>
inglés
<strong>en</strong>
letreros,
avisos
y
libros,
<br />

<strong>en</strong>
nuestros
países.
<br />

747.
Considero
estratégico
para
qui<strong>en</strong>es
luchamos
por
una
sociedad
difer<strong>en</strong>te
saber
<br />

dónde
y
cómo
levantar
un
muro
de
cont<strong>en</strong>ción
contra
dicha
p<strong>en</strong>etración.
Y
<strong>en</strong>
este
<br />

s<strong>en</strong>tido
me
parece
evid<strong>en</strong>te
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
era
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
e
Internet,
ese
muro
no
<br />

puede
ser
externo
a
nuestras
conci<strong>en</strong>cias.
Hab<strong>la</strong>r
de
c<strong>en</strong>sura
no
só<strong>lo</strong>
me
parece
<br />

políticam<strong>en</strong>te
incorrecto,
sino
sobre
todo
ineficaz.
Es
necesario
armar
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
de
<br />

<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
formar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
una
capacidad
de
distanciami<strong>en</strong>to
crítico.
Y
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido
<br />

pi<strong>en</strong>so
que
<strong>el</strong>
más
importante
dique
de
cont<strong>en</strong>ción
es
<strong>el</strong>
patrimonio
cultural
de
cada
<br />

país
y
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
juega
<strong>la</strong>
educación,
tanto
esco<strong>la</strong>r
como
familiar,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
formación
de
<br />

<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res.
No
se
trata
de
cerrarnos
al
mundo,
sino
de
asimi<strong>la</strong>r
todo
<strong>lo</strong>
bu<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
<br />

mundo
a
partir
de
nuestra
propia
realidad.
Ya
José
Martí
decía:
Injértese
<strong>en</strong>
nuestras
<br />

repúblicas
<strong>el</strong>
mundo;
pero
<strong>el</strong>
tronco
ha
de
ser
<strong>el</strong>
de
nuestras
repúblicas. 688 
<br />

748.
Y
<strong>la</strong>
revolución
cubana
supo
seguir
<strong>la</strong>s
ori<strong>en</strong>taciones
de
su
autor
int<strong>el</strong>ectual.
No
<br />

só<strong>lo</strong>
realizó
una
gran
revolución
educacional,
,que
estimuló
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
colectivos,
<br />

solidarios,
internacionalistas,
sino
que
estimuló
una
poderosa
cultura
popu<strong>la</strong>r
y
ha
<br />

podido
contar
con
un
movimi<strong>en</strong>to
int<strong>el</strong>ectual
que
sigue
construy<strong>en</strong>do
‐según
Ab<strong>el</strong>
<br />

Prieto,
actual
ministro
de
Cultura‐
su
obra
de
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
y
creación
desde
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>,
desde
<strong>la</strong>
desco<strong>lo</strong>nización
y
<strong>el</strong>
antimperialismo. 689 
A
<strong>lo</strong>
que
yo
agregaría:
y
que
<br />

fue
capaz
de
rescatar
<strong>lo</strong>
mejor
de
<strong>la</strong>s
tradiciones
nacionales.
Asombraba
a
<strong>lo</strong>s
militares
<br />

peruanos
de
<strong>la</strong>
década
d<strong>el</strong>
set<strong>en</strong>ta
que
visitaban
<strong>la</strong>
Cuba
socialista,
no
<strong>en</strong>contrar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

grandes
afiches
de
<strong>la</strong>s
carreteras
<strong>la</strong>s
figuras
de
<strong>lo</strong>s
clásicos
d<strong>el</strong>
socialismo:
Marx,
<br />

Eng<strong>el</strong>s,
L<strong>en</strong>in,
como
solía
ocurrir
<strong>en</strong>
otros
países
de
esta
ori<strong>en</strong>tación,
sino
<strong>la</strong>s
figuras
<br />

patrióticas
de
Máximo
Gómez,
Martí
y
Maceo.
<br />

749.
He
aquí
una
de
<strong>la</strong>s
explicaciones
de
su
sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
resist<strong>en</strong>cia
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
<br />

primera
pot<strong>en</strong>cia
militar
y
económica
mundial.

<br />

750.
En
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
hombre
es
más
culto
‐expresa
<strong>el</strong>
viceministro
cubano,
<br />

Car<strong>lo</strong>s
Lage‐
más
consci<strong>en</strong>te
actúa,
más
libre
es
a
<strong>la</strong>
hora
de
decidir
su
vida
y
m<strong>en</strong>os
<br />

























































<br />

688.
José
Martí,
Nuestra
América,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
t.6,
p.18.
Y
antecedía
estas
pa<strong>la</strong>bras
con
otras:
La
historia
<br />

de
América,
de
<strong>lo</strong>s
incas
para
acá,
ha
de
<strong>en</strong>señarse
al
dedil<strong>lo</strong>,
aunque
no
se
<strong>en</strong>señe
<strong>la</strong>
de
<strong>lo</strong>s
arcontes
de
Grecia.
Nuestra
<br />

Grecia
es
preferible
a
<strong>la</strong>
Grecia
que
no
es
nuestra.
Nos
es
más
necesaria.
<br />

689.
Ab<strong>el</strong>
Prieto,
La
UNEAC
está
viva,
<strong>en</strong>
periódico
Trabajadores,
La
Habana,
9
de
noviembre
de
1998,
p.9.
<br />

- - 199


espacios
cede
a
<strong>la</strong>s
fuerzas
ciegas
a
<strong>la</strong>s
que
se
quiere
<strong>en</strong>tregar
<strong>la</strong>
conducción
d<strong>el</strong>
<br />

dev<strong>en</strong>ir. 690 
<br />

751.
Por
su
parte,
Ab<strong>el</strong>
Prieto,
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>el</strong>
mejor
antídoto
fr<strong>en</strong>te
a
Rambo,
Forrest
<br />

Gump,
Disney<strong>la</strong>ndia
y
toda
<strong>la</strong>
superchería
yanqui,
y
fr<strong>en</strong>te
al
mode<strong>lo</strong>
político,
económico
<br />

y
social
que
tales
símbo<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tan,
es
<strong>la</strong>
cultura
nacional
cubana
que
anticipa
<strong>la</strong>
<br />

Patria
bolivariana
y
<strong>la</strong>
auténticam<strong>en</strong>te
universal
[...]
Y
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
considera
que
<strong>el</strong>
<br />

“problema
ideológico”
más
grave
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>
cultura,
es
precisam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
falta
de
<br />

cultura. 691 
<br />

752.
Es
interesante
saber
que
también
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>s
propios
Estados
Unidos
ha
<br />

surgido
una
cultura
disid<strong>en</strong>te
que,
según
Chomsky,
ha
experim<strong>en</strong>tado
un
gran
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
desde
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta.
En
sus
inicios
era
un
reducido
movimi<strong>en</strong>to
<br />

contestatario
formado
<strong>en</strong>
su
mayor
parte
por
estudiantes
y
jóv<strong>en</strong>es
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
pero
<br />

hacia
principios
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
ya
había
cambiado
de
forma
notablem<strong>en</strong>te.
A
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es
<br />

se
un<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
eco<strong>lo</strong>gistas,
feministas,
antinucleares,
que
se
refuerzan
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

och<strong>en</strong>ta
con
una
gran
cantidad
de
movimi<strong>en</strong>tos
de
solidaridad.
Movimi<strong>en</strong>tos
que,
al
<br />

decir
de
Chomsky,
no
só<strong>lo</strong>
protestaban
sino
que
se
implicaban
a
fondo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
vidas
de
<br />

todos
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
sufrían
por
alguna
razón
<strong>en</strong>
cualquier
parte
d<strong>el</strong>
mundo.
Y
sacaron
<br />

tan
bu<strong>en</strong>as
lecciones
de
todo
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
que
ejercieron
un
<strong>en</strong>orme
efecto
civilizador
sobre
<strong>la</strong>s
<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
predominantes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
opinión
pública
[norte]americana. 692 
<br />

3. DAÑOS IRREPARABLES AL MEDIOAMBIENTE<br />

753.
El
mundo
g<strong>lo</strong>balizado
de
hoy
es
también
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>lo</strong>s
desastres
ecológicos.
Se
<br />

comi<strong>en</strong>zan
a
percibir
a<strong>la</strong>rmantes
señales
de
fatiga
d<strong>el</strong>
ecosistema.
Según
datos
de
<br />

fu<strong>en</strong>tes
especializadas
de
1990,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
segunda
mitad
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
<strong>la</strong>
Tierra
habría
<br />

perdido
una
quinta
parte
de
su
superficie
cultivable
y
una
quinta
parte
de
sus
s<strong>el</strong>vas
<br />

tropicales. 693 
y
dec<strong>en</strong>as
de
miles
de
especies
vegetales
y
animales.
Ext<strong>en</strong>sas
áreas
se
han
<br />

























































<br />

690.
Car<strong>lo</strong>s
Lage,
El
Ballet
Nacional
y
Alicia
nos
muestran
que
<strong>lo</strong>
mejor
de
<strong>la</strong>
int<strong>el</strong>ectualidad
cubana,
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
<strong>la</strong>
<br />

historia,
ha
militado
siempre
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
fi<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
periódico
Granma,
29
de
octubre
de
1998,
p.6.
<br />

691.
Ab<strong>el</strong>
Prieto,
La
cigarra
y
<strong>la</strong>
hormiga:
un
remake
al
final
d<strong>el</strong>
mil<strong>en</strong>io,
<strong>en</strong>
La
Gaceta
de
Cuba
Nº1,
<strong>en</strong>ero‐febrero
<br />

1997,
p.54.
<br />

692.
Noam
Chomsky,
El
control
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación,
<strong>en</strong>
Cómo
nos
v<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
moto,
Ed.
Icaria,
Barce<strong>lo</strong>na,
<br />

1996,
pp.30‐31.
Pero,
como
sosti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
propio
autor,
este
tipo
de
movimi<strong>en</strong>to
só<strong>lo</strong>
se
<strong>lo</strong>gra
si
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
no
permanece
<br />

simplem<strong>en</strong>te
pegada
al
t<strong>el</strong>evisor
(Ibid.
p.33).
<br />

693.
Datos
DE
1990
d<strong>el</strong>
Worldwatch
Institute,
citado
por
Enrique
Rubio
y
Marce<strong>lo</strong>
Pereira
<strong>en</strong>,
Utopía
y
estrategia.
<br />

Democracia
y
socialismo,
Ed.
Trilce,
Montevideo,
Uruguay,
1994,
p.22.
<br />

- - 200


convertido
<strong>en</strong>
desiertos;
bosques
y
<strong>la</strong>gos
se
han
acidificado,
<strong>el</strong>
agua
potable
comi<strong>en</strong>za
a
<br />

ser
un
bi<strong>en</strong>
escaso. 694 

<br />

754.
A
esto
se
agrega
<strong>la</strong>
contaminación
ambi<strong>en</strong>tal
a
través
de
productos
químicos,
<br />

especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
empleados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
refrigeración
y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
aerosoles 695 .
En
1973
se
<br />

descubrió
que
estos
productos,
cada
vez
más
popu<strong>la</strong>res,
destruy<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ozono
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

atmósfera
terrestre
y
ya
<strong>en</strong>
1990
se
hab<strong>la</strong>
de
grandes
agujeros
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
capa
de
ozono.
<br />

También
desde
aqu<strong>el</strong>
año
se
empieza
a
hab<strong>la</strong>r
d<strong>el</strong>
“efecto
invernadero”,
<strong>el</strong>
<br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
incontro<strong>la</strong>do
de
<strong>la</strong>
temperatura
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
debido
a
<strong>la</strong>
emisión
de
<br />

gases
producidos
por
<strong>el</strong>
hombre. 696 
<br />

755.
Esta
crítica
situación
ecológica
llevó
a
algunos
autores
a
hab<strong>la</strong>r
de
un
inmin<strong>en</strong>te
<br />

apocalipsis
de
<strong>la</strong>
humanidad,
opinión
que
no
todos
<strong>lo</strong>s
expertos
compart<strong>en</strong> 697 .
Hay
<br />

qui<strong>en</strong>es
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías,
que
son
m<strong>en</strong>os
gastadoras
de
<strong>en</strong>ergía
y
<br />

m<strong>en</strong>os
contaminantes,
podrían
ayudar
a
cambiar
esta
situación 698 .
Se
hab<strong>la</strong>
también
de
<br />

<strong>la</strong>s
posibilidades
que
otorga
<strong>la</strong>
biotecno<strong>lo</strong>gía
para
<strong>el</strong>
filtraje
y
recuperación,
mediante
<br />

microorganismos,
de
subproductos
reutilizables
o
comercializables. 699 
Otros
seña<strong>la</strong>n
<strong>el</strong>
<br />

pap<strong>el</strong>
que
pued<strong>en</strong>
desempeñar
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
para
disminuir
<strong>la</strong>
<br />

contaminación
ambi<strong>en</strong>tal
provocada
por
<strong>el</strong>
transporte
al
substituir
parte
de
<strong>lo</strong>s
<br />

desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos
físicos
por
m<strong>en</strong>sajes
<strong>en</strong>viados
por
fax
o
correo
<strong>el</strong>ectrónico. 700 
<br />

756.
Sin
embargo,
existe
un
cons<strong>en</strong>so
cada
vez
mayor
<strong>en</strong>
que
si
se
<strong>lo</strong>grase
<strong>en</strong>
algunos
<br />

casos
y
se
mantuviese
<strong>en</strong>
otros
indefinidam<strong>en</strong>te
un
índice
de
crecimi<strong>en</strong>to
económico
<br />

simi<strong>la</strong>r
al
de
<strong>la</strong>
segunda
mitad
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
desarrol<strong>la</strong>dos,
esto
t<strong>en</strong>dría
<br />

























































<br />

694.
Jorge
Riechmann,
El
socialismo
puede
llegar
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
bicicleta,
<strong>en</strong>
revista
Pap<strong>el</strong>es
de
<strong>la</strong>
FIM
Nº6
(Eco<strong>lo</strong>gía,
<br />

economía
y
ética),
Madrid,
1996,
p.37.
<br />

695.
Los
l<strong>la</strong>mados
c<strong>lo</strong>rofluorocarbonados.
<br />

696.
Eric
Hobsbawm,
La
Historia
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX
(1914­1991),
Ed.
Crítica,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995,
pp.544‐545.
<br />

697.
El
propio
Eric
Hobsbawm,
sin
desestimar<strong>lo</strong>s,
considera
que
fue
erróneo
discutir<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
términos
de
un
emin<strong>en</strong>te
<br />

apocalipsis
(Ibid.
p.561).
<br />

698.
Alvin
y
Heide
Toffler,
Las
guerras
d<strong>el</strong>
futuro,
P<strong>la</strong>za
y
Janes
Editores,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995,
p.349.
Según
<strong>lo</strong>s
mismos
<br />

autores,
con
<strong>el</strong>
empleo
de
tecno<strong>lo</strong>gías
de
<strong>la</strong>
tercera
o<strong>la</strong>
que
requier<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>os
<strong>en</strong>ergía
y
no
son
tan
contaminantes
se
<br />

puede
empezar
a
limpiar
<strong>el</strong>
caos
ecológico
causado
por
<strong>lo</strong>s
métodos
industriales
de
<strong>la</strong>
segunda
o<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
era
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
<strong>en</strong>
serie
(Idem).
<br />

699.
C.
Pérez,
Las
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías:
una
visión
de
conjunto,
<strong>en</strong>
La
Tercera
revolución
industrial
(impactos
<br />

internacionales
d<strong>el</strong>
actual
viraje
tecnológico),
Ed.
Rial,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
p.82.
<br />

700.
Ver:
Christopher
Freeman
y
Luc
Soete,
Cambio
tecnológico
y
empleo.
Una
estrategia
de
empleo
para
<strong>el</strong>
<br />

sig<strong>lo</strong>
XXI,
Ed.
BT
T<strong>el</strong>ecomunicaciones
y
Fundación
Universidad‐Empresa,
Madrid,
España,
1994,
pp.148‐158.
<br />

- - 201


consecu<strong>en</strong>cias
irreversibles
y
catastróficas
para
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>torno
natural
de
este
p<strong>la</strong>neta,
<br />

incluy<strong>en</strong>do
a
<strong>la</strong>
especie
humana
que
forma
parte
de
él. 701 
<br />

757.
No
podemos
seguir
tratando
irresponsablem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te
como
un
<br />

depósito
inagotable
de
materias
primas
y
como
un
[verdadero]
vertedero
de
<br />

interminable
capacidad
para
nuestros
desechos
y
contaminaciones
[...]. 702 
<br />

758.
Pero
no
hay
que
olvidar
que
<strong>el</strong>
acceso
a
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
actual
<br />

es
extremadam<strong>en</strong>te
desigual:
se
ha
calcu<strong>la</strong>do,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
que
un
ciudadano
<br />

estadounid<strong>en</strong>se
consume
o
destruye
quini<strong>en</strong>tas
veces
más
recursos
naturales
que
un
<br />

hindú. 703 
<br />

759.
Un
informe
d<strong>el</strong>
World
Resources
Institute
seña<strong>la</strong>,
por
su
parte,
que
<strong>lo</strong>s
siete
<br />

países
más
desarrol<strong>la</strong>dos
de
<strong>la</strong>
OCDE
consumieron
<strong>en</strong>
1995
<strong>el</strong>
43
por
100
de
<strong>la</strong>
extracción
<br />

mundial
de
<strong>lo</strong>s
combustibles
<strong>posible</strong>s
y
una
gran
parte
de
<strong>lo</strong>s
productos
derivados
d<strong>el</strong>
<br />

bosque. 704 
Datos
de
1997
seña<strong>la</strong>n
que
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
consumían
<strong>la</strong>
cuarta
<br />

parte
de
<strong>la</strong>
producción
de
<strong>en</strong>ergía
primaria
d<strong>el</strong>
mundo
(petróleo,
gas
natural,
carbón,
<br />

<strong>en</strong>ergía
nuclear
e
hidro<strong>el</strong>éctrica). 705 
<br />

760.
Estas
cifras
nos
hac<strong>en</strong>
ver
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
que
podría
t<strong>en</strong>er
para
<strong>el</strong>
medio
<br />

ambi<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
que
todos
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
vías
de
desarrol<strong>lo</strong>
llegas<strong>en</strong>
a
igua<strong>la</strong>r
a
<strong>lo</strong>s
países
<br />

desarrol<strong>la</strong>do
<strong>en</strong>
cuanto
a
consumo
de
<strong>en</strong>ergía
se
refiere.
Resulta
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
c<strong>la</strong>ro
<br />

que
nos
<strong>en</strong>contramos
ante
unparadigma
de
desarrol<strong>lo</strong>
no
universalizable.
Esto
es
<br />

especialm<strong>en</strong>te
evid<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>el</strong>
efecto
invernadero
(o,
mejor
dicho,
<br />

invernácu<strong>lo</strong>).
Estados
Unidos,
con
<strong>el</strong>
5%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial,
hoy
g<strong>en</strong>era
alrededor
<br />

d<strong>el</strong>
22
%
de
<strong>la</strong>s
emisiones
de
gases
carbónicos;
contra
cerca
de
un
3%
producido
por
<strong>la</strong>
<br />

India,
que
posee
<strong>el</strong>
16%
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
mundial.
Si
<strong>lo</strong>s
chinos
adoptaran
<strong>la</strong>s
pautas
de
<br />

consumo
<strong>en</strong>ergético
de
Francia,
se
ha
estimado
que
<strong>la</strong>s
emisiones
de
gases
carbónicos
<br />

aum<strong>en</strong>tarían
<strong>en</strong>
un
70
por
ci<strong>en</strong>to. 706 
<br />

























































<br />

701.
E.
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.561.
<br />

702.
Jorge.
Riechmann,
Ideas
para
un
Programa
Ecosocialista,
<strong>en</strong>
Ni
tribunos.
Ideas
y
materiales
para
un
<br />

programa
ecosocialista,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
España,
p.250.
<br />

703.
J.
Riechmann.
Ibid.
p.242.
<br />

704.
Ignacio
Ramonet,
Un
mundo
sin
rumbo...,
op.cit.
p.44.
<br />

705.
Los
datos
provi<strong>en</strong><strong>en</strong>
de
tab<strong>la</strong>s
de
Statistical
Review
of
World
Energy
1998.
El
consumo
total
mundial
<strong>en</strong>
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
de
tone<strong>la</strong>das
equival<strong>en</strong>tes
al
petróleo
es
de
8509,2
y
<strong>el</strong>
de
Estados
Unidos
es
de
2144,1.
El
consumo
total
<br />

de
<strong>la</strong>
OCDE
es
de
4950,1
y
<strong>el</strong>
de
Europa
es
de
1782,2.

<br />

706.
Enrique
Rubio
y
Marce<strong>lo</strong>
Pereira,
Utopía
y
estrategia...,
op.cit.,
p.23.
<br />

- - 202


761.
Por
otra
parte,
no
só<strong>lo</strong>
aum<strong>en</strong>taría
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
contaminación,
sino
que
<br />

simplem<strong>en</strong>te
no
bastarían
todos
<strong>lo</strong>s
recursos
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
para
dar
cu<strong>en</strong>ta
de
<strong>la</strong>
suma
<br />

de
todas
esas
necesidades
de
consumo.
<br />

762.
Por
esta
razón
está
si<strong>en</strong>do
puesto
cada
vez
más
<strong>en</strong>
cuestión
<strong>el</strong>
paradigma
<br />

productivista
que
confiaba
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico
produciría
<strong>el</strong>
progreso
<br />

social
y
<strong>la</strong>
f<strong>el</strong>icidad
d<strong>el</strong>
hombre,
paradigma
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
se
basó
tanto
<strong>la</strong>
cultura
<br />

occid<strong>en</strong>tal
como
<strong>el</strong>
socialismo
real.
Hoy
cada
vez
más
se
está
p<strong>la</strong>nteando
<strong>la</strong>
necesidad
<br />

de
poner
límites
a
este
tipo
de
crecimi<strong>en</strong>to.
<br />

763.
Una
de
<strong>la</strong>s
principales
<strong>en</strong>señanzas
de
<strong>la</strong>
crisis
ecológica
g<strong>lo</strong>bal,
y
de
<strong>la</strong>
que
somos
<br />

cada
vez
más
consci<strong>en</strong>tes
desde
finales
de
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta, 707 
como
dice
Reichmann,
es
<br />

que
perseguir
<strong>la</strong>
abundancia,
supuesto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
se
fundam<strong>en</strong>taba
<strong>la</strong>
concepción
<br />

marxista
clásica
de
<strong>la</strong>
sociedad
comunista,
sería
catastrófico
para
<strong>la</strong>
humanidad,
si
por
<br />

abundancia
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>demos
un
crecimi<strong>en</strong>to
económico
ilimitado.
<br />

764.
Este
concepto
resulta
‐según
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert‐
un
concepto
pre­copernicano,
<br />

<strong>el</strong>
de
una
tierra
infinitam<strong>en</strong>te
ext<strong>en</strong>dida,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cual,
una
vez
destruido
un
lugar
uno
se
<br />

mueve
a
otro
para
destruir<strong>lo</strong>
también,
sin
llegar
nunca
a
un
límite,
pero
<strong>la</strong>
tierra
es
<br />

redonda,
y
más
redonda
que
nunca. 708 
<br />

765.
En
nombre
de
<strong>la</strong>
efici<strong>en</strong>cia
y
de
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
compramos
cada
vez
más
barato
y
<br />

no
nos
damos
cu<strong>en</strong>ta
que
comprar
barato
puede
ser
<strong>la</strong>
manera
más
cara
de
comprar.
<br />

Para
comprar
barato
estamos
[<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>]
un
baratil<strong>lo</strong>
de
seres
humanos
y
de
<strong>la</strong>
<br />

naturaleza.
De
esta
manera
incurrimos
<strong>en</strong>
costos
que
superan
de
lejos
todas
<strong>la</strong>s
<br />

ganancias
que
estamos
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
al
comprar
más
barato. 709 
<br />

766.
Esa
noción
estrecha
de
efici<strong>en</strong>cia
mide
todo
exclusivam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
va<strong>lo</strong>res
<br />

monetarios,
no
se
pregunta
si
<strong>lo</strong>
que
se
produce
sirve
realm<strong>en</strong>te
al
hombre,
ni
se
<br />

preocupa
de
<strong>lo</strong>s
efectos
que
pueda
t<strong>en</strong>er
sobre
<strong>la</strong>
naturaleza.
<br />

























































<br />

707.
J.
Riechmann,
Ideas
para...,
op.cit.
p.298.
<br />

708.
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
lógica
de
<strong>la</strong>
exclusión
d<strong>el</strong>
mercado
capitalista
mundial
y
<strong>el</strong>
proyecto
de
liberación,
<strong>en</strong>
<br />

Cultura
de
<strong>la</strong>
esperanza
y
sociedad
sin
exclusión,
Ed.
DEI,
Costa
Rica,
1995,
p.138.
El
autor
continúa:
Pero
<strong>la</strong>
<br />

tierra
es
redonda,
[y
por
tanto]
esta
acción
fragm<strong>en</strong>taria
<strong>la</strong>
destruye.
Cada
introducción
de
una
tecno<strong>lo</strong>gía
es
<br />

calcu<strong>la</strong>da
sobre
un
sector
fragm<strong>en</strong>tario
de
<strong>la</strong>
naturaleza
y
sobre
un
segm<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
división
social
d<strong>el</strong>
trabajo.
<br />

Desde
<strong>el</strong>
punto
de
[una]
empresa
que
actúa
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mercado,
<strong>la</strong>s
repercusiones
que
ti<strong>en</strong>e
una
tecno<strong>lo</strong>gía
sobre
<strong>el</strong>
<br />

conjunto,
sea
de
<strong>la</strong>
división
social
d<strong>el</strong>
trabajo,
sea
sobre
<strong>el</strong>
conjunto
de
<strong>la</strong>
naturaleza,
no
[le]
interesan.
Además,
para
<br />

<strong>la</strong>
empresa
es
im<strong>posible</strong>
tomar
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
estos
efectos
indirectos
de
su
acción.
La
compet<strong>en</strong>cia
<strong>la</strong>
borraría
(Ibid.
<br />

p.138).
<br />

709.
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
América
Latina
y
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>lo</strong>s
mercados,
<strong>en</strong>
G<strong>lo</strong>balización,
exclusión
y
<br />

democracia
<strong>en</strong>
América
Latina,
Ed.
Contrapuntos/Joaquín
Mortiz,
México,
1997,
p.121.
<br />

- - 203


767.
[...]
Aspectos
cruciales,
como
<strong>lo</strong>s
niv<strong>el</strong>es
de
contaminación
y
toxicidad
ambi<strong>en</strong>tal
o
<br />

<strong>el</strong>
problema
de
<strong>lo</strong>s
desechos
no
recic<strong>la</strong>bles
son
considerados
`externalidades'
[tanto
por]
<br />

empresarios
capitalistas
como
socialistas.
De
ahí
que
ambos
regím<strong>en</strong>es
persiguieran
<br />

metas
económicas
que
implicaron
cuantiosos
despilfarros
y
costos
sociales
y
<br />

ecológicos. 710 
<br />

768.
Estas
consideraciones
están,
por
supuesto,
totalm<strong>en</strong>te
aus<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
<strong>en</strong>foque
<br />

económico
neoliberal
que
parte
d<strong>el</strong>
supuesto
de
que
<strong>lo</strong>
que
es
bu<strong>en</strong>o
para
<strong>la</strong>
empresa
<br />

es
bu<strong>en</strong>o
para
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

769.
Un
proceso
productivo
guiado
por
estos
principios
se
caracteriza
‐según
Enrique
<br />

Leff­
por
<strong>el</strong>
desajuste
<strong>en</strong>tre
formas
y
ritmos
de
extracción,
exp<strong>lo</strong>tación
y
transformación
<br />

de
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales
y
<strong>la</strong>s
condiciones
ecológicas
para
su
conservación
y
<br />

reg<strong>en</strong>eración. 711 
Baste
p<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
ha
ocurrido
<strong>en</strong>
vastas
zonas
agríco<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
<br />

Tercer
Mundo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
que
<strong>la</strong>
introducción
de
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
capitalista
ha
conducido
a
<br />

una
homog<strong>en</strong>eización
de
<strong>lo</strong>s
cultivos,
transformando
ecosistemas
complejos
<strong>en</strong>
<br />

pastizales
o
campos
de
monocultivo,
que
para
su
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to
requier<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
uso
<br />

creci<strong>en</strong>te
de
insumos
industriales
y
<strong>en</strong>ergéticos
y
cuya
productividad,
especialm<strong>en</strong>te
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
zonas
tropicales,
declina
rápidam<strong>en</strong>te.
Estos
patrones
productivos
resultan
<br />

altam<strong>en</strong>te
inefici<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
términos
de
ba<strong>la</strong>nce
<strong>en</strong>ergético
<strong>en</strong>tre
insumos
productivos
y
<br />

ca<strong>lo</strong>rías
cosechadas;
además
han
g<strong>en</strong>erado
altos
niv<strong>el</strong>es
de
contaminación
de
<strong>lo</strong>s
ríos,
<br />

<strong>la</strong>gos
y
mares,
así
como
procesos
de
erosión
y
salinización
de
sue<strong>lo</strong>s
que
afectan
a
<strong>la</strong>
<br />

productividad
sost<strong>en</strong>ida
de
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales. 712 
<br />

770.
Coincido
con
Juan
Antonio
B<strong>la</strong>nco
<strong>en</strong>
que
habría
que
cambiar
<strong>el</strong>
concepto
de
<br />

efici<strong>en</strong>cia,
operando
con
<strong>el</strong>
criterio
de
efici<strong>en</strong>cia
social
que
incluya
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
<br />

económica
como
premisa,
pero
que
<strong>la</strong>
desborde
conceptualm<strong>en</strong>te
a
partir
de
un
<br />

equilibrio
<strong>en</strong>tre
recursos
consumidos
y
necesidades
humanas
resu<strong>el</strong>tas
[...].
Un
criterio
<br />

de
efici<strong>en</strong>cia
que
no
perjudique
ni
a
<strong>lo</strong>s
productores,
ni
a
<strong>lo</strong>s
consumidores,
ni
al
<br />

ecosistema, 713 
pero
esto
evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
es
imp<strong>en</strong>sable
<strong>en</strong>
una
economía
mundial
<br />

basada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
búsqueda
ilimitada
de
<strong>la</strong>
ganancia.
El
principio
de
<strong>la</strong>
maximización
de
<br />

ganancias
no
puede
sost<strong>en</strong>erse
sin
producir
un
definitivo
desastre
ecológico
mundial.
<br />

























































<br />

710.
Juan
Antonio
B<strong>la</strong>nco,
Tercer
mil<strong>en</strong>io:
una
visión
alternativa
de
<strong>la</strong>
postmodernidad,
Ed.
C<strong>en</strong>tro
Félix
Vare<strong>la</strong>,
<br />

La
Habana,
Cuba,
1995,
p.38.
<br />

711.
Enrique
Leff,
Eco<strong>lo</strong>gía
y
capital.
Racionalidad
ambi<strong>en</strong>tal,
democracia
participativa
y
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

sust<strong>en</strong>table,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México
y
Madrid,
1998,
p.243.
<br />

712.
E.
Leff,
Ibid.
p.244.
<br />

713.
J.
A.
B<strong>la</strong>nco,
El
Tercer
Mil<strong>en</strong>io...,
op.cit.
p.38.
<br />

- - 204


Habría
que
reemp<strong>la</strong>zar
<strong>la</strong>
racionalidad
capitalista
por
una
racionalidad
ambi<strong>en</strong>tal
o
<br />

productividad
ecotecnológica. 714 
<br />

771.
Debemos
ac<strong>la</strong>rar,
sin
embargo,
que
oponerse
al
desarrol<strong>lo</strong>
ilimitado,
no
significa
<br />

oponerse
a
todo
desarrol<strong>lo</strong>,
sino
concebir
y
concretar
mode<strong>lo</strong>s
de
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

auténticam<strong>en</strong>te
humanos 715 
o
<strong>lo</strong>
que
varios
autores
l<strong>la</strong>man
“desarrol<strong>lo</strong>
sust<strong>en</strong>table”
o
<br />

sociedad
ecológicam<strong>en</strong>te
sost<strong>en</strong>ible.
Por
esta
última
se
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
una
sociedad
que
<br />

satisface
de
forma
equitativa
<strong>la</strong>s
necesidades
de
sus
habitantes
sin
poner
<strong>en</strong>
p<strong>el</strong>igro
<strong>la</strong>
<br />

satisfacción
de
<strong>la</strong>s
necesidades
de
<strong>la</strong>s
g<strong>en</strong>eraciones
futuras. 716 
<br />

772.
El
economista
ecológico
norteamericano
Herman
E.
Daly
ha
establecido
tres
<br />

criterios
operativos
básicos
de
una
sociedad
ecológicam<strong>en</strong>te
sost<strong>en</strong>ible:
1)
no
exp<strong>lo</strong>tar
<br />

<strong>lo</strong>s
recursos
r<strong>en</strong>ovables
por
<strong>en</strong>cima
de
su
ritmo
de
r<strong>en</strong>ovación;
2)
no
exp<strong>lo</strong>tar
<strong>lo</strong>s
<br />

recursos
no
r<strong>en</strong>ovables
por
<strong>en</strong>cima
d<strong>el</strong>
ritmo
de
sustitución
por
recursos
r<strong>en</strong>ovables;
3)
<br />

no
verter
al
aire,
<strong>el</strong>
agua
y
<strong>el</strong>
sue<strong>lo</strong>
una
cantidad
o
una
composición
de
residuos
por
<br />

<strong>en</strong>cima
de
<strong>la</strong>
capacidad
de
absorción
de
<strong>lo</strong>s
ecosistemas. 717 
A
éstos
hay
qui<strong>en</strong>es
añad<strong>en</strong>
<br />

un
cuarto
criterio:
<strong>el</strong>
respeto
a
<strong>la</strong>
diversidad
biológica
o
biodiversisad
de
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
<br />

ecosistemas. 718 
<br />

773.
Fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
constatación
de
que
<strong>lo</strong>s
recursos
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta
Tierra
son
finitos
y
no
<br />

soportarían
un
crecimi<strong>en</strong>to
universal
de
<strong>la</strong>
magnitud
d<strong>el</strong>
que
están
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
<strong>lo</strong>s
países
<br />

avanzados
a
fines
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
XX,
surg<strong>en</strong>
diversas
propuestas
de
solución.
Algunos
<br />

propon<strong>en</strong>
fantasías
como
<strong>el</strong>
retorno
a
<strong>la</strong>
presunta
simbiosis
primitiva
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
hombre
y
<br />

<strong>la</strong>
naturaleza, 719 
pero
<strong>en</strong>tonces
¿qué
se
haría
con
<strong>lo</strong>s
miles
de
mil<strong>lo</strong>nes
de
personas
que
<br />

sobrarían?
Otros
propon<strong>en</strong>
det<strong>en</strong>er
<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
o
<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
“crecimi<strong>en</strong>to
cero”
<br />

























































<br />

714.
Ver
E.
Leff,
Cap.9
Racionalidad
ambi<strong>en</strong>tal,
productividad
eco‐tecnológica
y
manejo
integrado
de
recursos,
<strong>en</strong>
<br />

Eco<strong>lo</strong>gía
y
Capital...,
op.cit.
pp.236‐257.
<br />

715.
[...]
con
primacía
d<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
de
uso
sobre
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
de
cambio
y
un
concepto
más
amplio
y
racional
de
<strong>la</strong>
efici<strong>en</strong>cia
<br />

productiva.
(Enrique
Rubio,
Perspectivas
para
<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
actual,
Exposición
<strong>en</strong>
seminario
Crisis
<br />

y
Perspectivas
d<strong>el</strong>
socialismo,
organizado
por
<strong>la</strong>
revista
Brecha,
Uruguay,
noviembre
1991,
mimeo,
p.2.
<br />

716.
Enric
T<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
Economía
y
eco<strong>lo</strong>gía
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
camino
hacia
ciudades
sost<strong>en</strong>ibles,
<strong>en</strong>
Pap<strong>el</strong>es
de
<strong>la</strong>
FIM
Nº8
<br />

(Alternativas
al
desarrol<strong>lo</strong>),
Madrid,
España,
p.135.
<br />

717.
H.
E.
Daly,
Criterios
operativos
para
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
sost<strong>en</strong>ible,
citado
por
Enric
T<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
Economía
y
eco<strong>lo</strong>gía...,
<br />

op.cit.
nota
7,
p.136).
Según
este
autor
esos
tres
principios
deb<strong>en</strong>
completarse
con
un
cuarto,
que
exige
situar
una
<br />

frontera
de
sost<strong>en</strong>ibilidad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ocupación
humana
d<strong>el</strong>
territorio:
<strong>la</strong>
preservación
de
<strong>la</strong>
biodiversidad
de
<strong>lo</strong>s
<br />

diversos
ecosistemas.
(Idem.).
T<strong>el</strong><strong>lo</strong>
seña<strong>la</strong>
que
Meadows,
D.H.;
D<strong>en</strong>is,
L.M.;
y
Randers,
J.,
adoptan
<strong>lo</strong>s
mismos
<br />

criterios
que
Daly
<strong>en</strong>
su
último
informe
al
Club
de
Roma,
Más
allá
de
<strong>lo</strong>s
límites
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to,
Ed.
El
<br />

Paíss/Agui<strong>la</strong>r,
Madrid,
1992,
pp.248
y
ss.
<br />

718.
M.
Jacob,
La
economía
verde.
Medio
ambi<strong>en</strong>te,
desarrol<strong>lo</strong>
sost<strong>en</strong>ido
y
<strong>la</strong>
política
d<strong>el</strong>
futuro,
Ed.
<br />

Icaria/CODA,
Barce<strong>lo</strong>na,
1996,
citado
por
E.
T<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
Economía
y
eco<strong>lo</strong>gía...,
op.cit.
p.136.
<br />

719.
E.
Hobsbawm,
Historia
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX...,
op.cit.
p.562.
<br />

- - 205


para
evitar
<strong>el</strong>
consumo
de
<strong>en</strong>ergía
contaminante
y
sus
consecu<strong>en</strong>cias
degradantes
d<strong>el</strong>
<br />

medio
ambi<strong>en</strong>te,
pero
eso
de
hecho
¿no
significaría
conge<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>s
actuales
<br />

desigualdades
exist<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
países
ricos
y
<strong>lo</strong>s
países
pobres,
es
decir,
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
<br />

sociedades
desarrol<strong>la</strong>das
que
han
alcanzado
un
<strong>el</strong>evado
niv<strong>el</strong>
de
vida,
y
<strong>la</strong>
mayor
parte
<br />

de
<strong>la</strong>
humanidad
está
muy
lejos
de
alcanzar
esas
condiciones?
¿Cómo
decirle
a
<strong>lo</strong>s
<br />

mil<strong>lo</strong>nes
de
seres
humanos
que
hoy
están
<strong>en</strong>
muy
ma<strong>la</strong>s
condiciones
de
vida
que
por
<br />

razones
ecológicas
no
deb<strong>en</strong>
aspirar
a
salir
de
esas
condiciones
de
escaso
desarrol<strong>lo</strong>?
<br />

774.
Fr<strong>en</strong>te
a
estas
soluciones
extremas
<strong>el</strong>
profesor
de
física
de
<strong>la</strong>
Universidad
de
<br />

Princeton,
Gerard
K.
O'Neill 720 ,
propone
una
solución
original
que,
a
pesar
de
t<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
<br />

apari<strong>en</strong>cia
de
una
solución
de
ci<strong>en</strong>cia
ficción,
ti<strong>en</strong>e
un
asidero
real
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
asombrosos
<br />

ade<strong>la</strong>ntos
espaciales
alcanzados
a
partir
de
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta.
<br />

775.
O'Neill
no
niega
que
<strong>lo</strong>s
recursos
de
<strong>la</strong>
Tierra
son
finitos,
pero
junto
a
eso
<br />

sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>s
naciones
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
necesitan
más
consumo
de
<strong>en</strong>ergía
para
que
<br />

puedan
increm<strong>en</strong>tar
su
bi<strong>en</strong>estar
y
educación,
única
manera
de
<strong>lo</strong>grar
disminuir
su
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
demográfico. 721 
Por
desgracia,
según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>el</strong>
proceso
de
reemp<strong>la</strong>zo
de
<br />

<strong>la</strong>s
fu<strong>en</strong>tes
de
<strong>en</strong>ergía
contaminantes
por
<strong>en</strong>ergías
limpias,
que
podría
resolver
<strong>el</strong>
<br />

problema
d<strong>el</strong>
deterioro
ambi<strong>en</strong>tal
está
muy
retrasado
y
ti<strong>en</strong>e
importantes
limitaciones
<br />

físicas
­<strong>la</strong>
<strong>en</strong>ergía
so<strong>la</strong>r
[...]
no
está
disponible
<strong>la</strong>s
veinticuatro
horas
[d<strong>el</strong>]
día
ni
está
<br />

libre
[...]
de
<strong>la</strong>
interfer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
nubes­. 722 
<br />

776.
O'Neill
considera
que
no
existe
un
salida
al
problema
ecológico
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estrecho
<br />

marco
que
ofrece
<strong>la</strong>
Tierra,
por
<strong>lo</strong>
que
se
hace
necesario
salir
fuera
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>,
<br />

embarcando
decididam<strong>en</strong>te
al
hombre
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conquista
d<strong>el</strong>
espacio.
La
co<strong>lo</strong>nización
d<strong>el</strong>
<br />

sistema
so<strong>la</strong>r
aparece,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
como
imprescindible,
porque
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
nos
puede
<br />

abastecer
de
<strong>en</strong>ergía
ilimitada,
barata
y
no
contaminante.
<br />

777.
Grandes
pan<strong>el</strong>es
so<strong>la</strong>res
establecidos
a
35
mil
880
kilómetros
de
<strong>la</strong>
Tierra
<br />

captarían
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>ergía
so<strong>la</strong>r,
<strong>la</strong>
que
sería
convertida
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>ergía
<strong>el</strong>éctrica
y
luego
<strong>en</strong>
haces
<br />

























































<br />

720.
G.
K
O'Neill,
Ciudades
d<strong>el</strong>
Espacio,
Ed.
Bruguera,
Barce<strong>lo</strong>na,
1981.
Ttítu<strong>lo</strong>
original
<strong>en</strong>
inglés:
The
High
<br />

Frontier
(citado
por
Fernando
Moragón
<strong>en</strong>
Capitalismo
y
eco<strong>lo</strong>gía,
¿irreconciliables
pero
no
excluy<strong>en</strong>tes?:
<strong>la</strong>
<br />

alternativa
de
O'Neill
para
superar
<strong>la</strong>s
restricciones
que
impon<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
límites
ecológicos
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta,
<strong>en</strong>
Pap<strong>el</strong>es
de
<br />

<strong>la</strong>
FIM
Nº6
(Eco<strong>lo</strong>gía,
economía
y
ética),
Madrid,
España,
nota
6
p.86).
Lo
que
sigue
es
un
resum<strong>en</strong>
de
<strong>lo</strong>
que
<br />

Moragón
p<strong>la</strong>ntea
<strong>en</strong>
su
artícu<strong>lo</strong>.
<br />

721.
F.
Moragón,
Ibid.
p.93.
<br />

722.
F
Moragón,
Ibid.
p.90.
A
pesar
de
<strong>lo</strong>s
progresos
realizados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
últimas
décadas,
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>ergías
alternativas
‐<br />

eólica,
biomasa,
so<strong>la</strong>r
térmica
y
so<strong>la</strong>r
fotovoltaica,
<strong>la</strong>
fusión
nuclear
o
<strong>lo</strong>s
nuevos
combustibles
como
<strong>el</strong>
hidróg<strong>en</strong>o
<br />

(producto
de
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ectrólisis
g<strong>en</strong>eradas
por
<strong>en</strong>ergía
so<strong>la</strong>r)‐
no
son
[hoy]
competitivas
‐son
demasiado
caras‐
ni
<strong>lo</strong>
<br />

serán
<strong>en</strong>
mucho
tiempo.
(Idem).
<br />

- - 206


de
microondas,
para
poder
ser
trasmitidas
hacia
ant<strong>en</strong>as
receptoras
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Tierra,
y
una
<br />

vez
<strong>en</strong>
ésta
se
convertiría
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>ergía
<strong>el</strong>éctrica
continua
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
c<strong>en</strong>trales
apropiadas. 723 
<br />

778.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
espacio
[ti<strong>en</strong>e]
propiedades
que
abr<strong>en</strong>
perspectivas
nuevas
a
<strong>la</strong>
<br />

industria.
El
trabajo
y
<strong>la</strong>
producción
<strong>en</strong>
condiciones
de
microgravedad
y
microatmósfera,
<br />

con
magnitudes
cercanas
a
<strong>la</strong>
gravedad
cero
y
al
vacío
absoluto,
puede
suponer
una
<br />

revolución
tecnológica
<strong>en</strong>
campos
[...]
tan
diversos
como
<strong>la</strong>
informática
­fabricación
de
<br />

silicio
para
chips­,
<strong>la</strong>
e<strong>la</strong>boración
de
nuevos
materiales
­creación
de
aleaciones
de
alta
<br />

resist<strong>en</strong>cia
y
de
gran
pureza­,
<strong>la</strong>
industria
farmacéutica
­preparación
de
sueros
<br />

químicam<strong>en</strong>te
puros­,
<strong>la</strong>
industria
de
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ectrónica
d<strong>el</strong>
estado
sólido
­producción
de
<br />

grandes
cristales
homogéneos
semiconductores­,
<strong>la</strong>
óptica,
<strong>la</strong>
fabricación
de
fibra
de
<br />

vidrio,
de
célu<strong>la</strong>s
so<strong>la</strong>res
para
satélites,
imanes,
herrami<strong>en</strong>tas
industriales,
etcétera.
El<strong>lo</strong>
<br />

significaría
un
estímu<strong>lo</strong>
más
para
activar
<strong>la</strong>
transfer<strong>en</strong>cia
hacia
<strong>el</strong>
espacio
de
bu<strong>en</strong>a
<br />

parte
de
<strong>la</strong>
industria
responsable
de
<strong>la</strong>
contaminación
y
<strong>el</strong>
cambio
climático. 724 
<br />

779.
Pero,
sean
cuales
fuer<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
soluciones
a
mediano
o
<strong>la</strong>rgo
p<strong>la</strong>zo
que
se
<br />

vislumbr<strong>en</strong>,
no
podemos
abandonar
<strong>la</strong>
lucha
inmediata
por
poner
fr<strong>en</strong>o
a
<strong>la</strong>
<br />

contaminación
de
nuestro
p<strong>la</strong>neta,
porque
sus
nefastos
efectos
están
ya
golpeando
a
<br />

<strong>la</strong>s
actuales
g<strong>en</strong>eraciones
y
golpean
mucho
más
a
<strong>lo</strong>s
países
pobres
que
a
<strong>lo</strong>s
ricos.
<br />

P<strong>en</strong>semos
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
huracán
Mitch
que
produjo
estragos
<strong>en</strong>
varios
países
de
C<strong>en</strong>tro
<br />

América
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
retroceder
unos
veinte
años
esa
región,
o
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
o<strong>la</strong>s
de
sequía
<strong>en</strong>
<br />

Africa
donde
<strong>la</strong>
muerte
por
inanición
crece
día
a
día
<strong>en</strong>
lugar
de
disminuir.
<br />

780.
Se
hace
necesario,
como
sosti<strong>en</strong>e
Enrique
Leff,
g<strong>en</strong>erar
una
“cultura
ecológica”
<br />

para
transformar
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
hombre
y
<strong>la</strong>
naturaleza.
Esta
“cultura”
se
<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
como
una
“toma
de
conci<strong>en</strong>cia”
de
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
actores
sociales
<br />

y
una
movilización
de
<strong>la</strong>
ciudadanía
para
proteger
<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te. 725 
<br />

781.
La
cultura
ecológica
debe
t<strong>en</strong>der,
según
<strong>el</strong>
autor,
hacia
una
racionalidad
<br />

ambi<strong>en</strong>tal
que
articule
tres
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos:
primero,
una
“ética
ambi<strong>en</strong>tal”;
segundo,
una
<br />

























































<br />

723.
La
alternativa
<strong>en</strong>ergética
que
repres<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>s
c<strong>en</strong>trales
de
<strong>en</strong>ergía
so<strong>la</strong>r
sat<strong>el</strong>izada
(Sat<strong>el</strong>lite
So<strong>la</strong>r
Power
<br />

Station,
SSPS),
que
fue
objeto
de
un
fuerte
desarrol<strong>lo</strong>
teórico
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
no
só<strong>lo</strong>
por
autores
como
O'Neill,
<br />

sino
también
por
organismos
públicos
como
<strong>la</strong>
NASA
y
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
espacial
Johnson
y
empresas
tan
reputadas
como
<br />

Boing,
Rockw<strong>el</strong>l,
British
Aerospace
o
Gruman
[...].
(F.
Moragón,
Ibid.
p.94)
<br />

724.
F.
Moragón,
Idem.
El
programa
de
desarrol<strong>lo</strong>
espacial
propuesto
por
O'Neill
consta
de
tres
fases:
inicialm<strong>en</strong>te
se
<br />

construirían
<strong>en</strong>
órbita
baja
estaciones
espaciales
tripu<strong>la</strong>das
perman<strong>en</strong>tes,
estableciéndose
<strong>lo</strong>s
primeros
talleres
[y]
<br />

fábricas
espaciales;
<strong>el</strong>
sigui<strong>en</strong>te
paso
consistiría
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>ración
de
<strong>la</strong>
Luna
con
<strong>el</strong>
propósito
de
fundar
bases
<br />

perman<strong>en</strong>tes
que
t<strong>en</strong>drían
como
misión
principal
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
de
sus
recursos
mineros
[titanio,
hierro
y
<br />

aluminio];
después
se
procedería
al
<strong>en</strong>samb<strong>la</strong>je
de
co<strong>lo</strong>nias
espaciales
<strong>en</strong>
órbita
<strong>el</strong>evada
y,
por
último,
se
iría
<br />

ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
humana
por
todo
<strong>el</strong>
sistema
so<strong>la</strong>r
a
través
de
<strong>la</strong>
proliferación
de
co<strong>lo</strong>nias
<strong>en</strong>
órbita
y
de
<br />

<strong>la</strong>s
bases
de
exp<strong>lo</strong>tación
de
recursos
mineros
a
lugares,
tan
prometedores
<strong>en</strong>
este
aspecto,
como
<strong>el</strong>
cinturón
de
<br />

asteroides
que
se
interpone
<strong>en</strong>tre
Marte
y
Júpiter.
(F.
Moragón,
Ibid.
p.93.)
<br />

725.
E.
Leff,
Eco<strong>lo</strong>gía
y
capital...,
op.cit.
p.277.
<br />

- - 207


teoría
ambi<strong>en</strong>tal;
y
tercero,
una
movilización
o
gestión
ambi<strong>en</strong>tal
participativa.
En
<strong>el</strong>
<br />

caso
de
<strong>la</strong>
ética
ambi<strong>en</strong>tal,
se
trata
de
crear
<strong>lo</strong>s
principios
morales
que
rijan
<strong>la</strong>s
<br />

conductas
individuales
y
<strong>el</strong>
comportamineto
social
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
naturaleza,
<strong>el</strong>
medio
<br />

ambi<strong>en</strong>te
y
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales. 726 
Según
Leff,
una
ética
ambi<strong>en</strong>tal
p<strong>la</strong>ntea
<br />

tanto
<strong>la</strong>
conservación
de
<strong>la</strong>
diversidad
biológica
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta,
como
<strong>el</strong>
respeto
a
<strong>la</strong>
<br />

heterog<strong>en</strong>eidad
étnica
y
cultural
de
<strong>la</strong>
humanidad. 727 
La
teoría
ambi<strong>en</strong>tal
debe
crear
<br />

<strong>lo</strong>s
instrum<strong>en</strong>tos
de
conocimi<strong>en</strong>to
que
permitan
conducir
<strong>lo</strong>s
procesos
socioeconómicos
<br />

hacia
esti<strong>lo</strong>s
de
desarrol<strong>lo</strong>
sust<strong>en</strong>table.
Y
<strong>el</strong>
tercer
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
se
refiere
a
movilización
<br />

de
<strong>lo</strong>s
sujetos
que
pondrán
<strong>en</strong>
práctica
<strong>lo</strong>s
principios
y
objetivos
d<strong>el</strong>
ambi<strong>en</strong>talismo. 728 
<br />

782.
Según
Leff,
<strong>la</strong>
problemática
ambi<strong>en</strong>tal
ha
traído
nuevam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
esc<strong>en</strong>a
política
<br />

<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
d<strong>el</strong>
humanismo:
<strong>la</strong>
integridad
humana,
<strong>la</strong>
solidaridad
social,
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
<strong>la</strong>
<br />

exist<strong>en</strong>cia
individual. 729 
<br />

783.
El
ambi<strong>en</strong>talismo
es
una
crítica
radical
de
<strong>la</strong>s
necesidades
impuestas
por
<strong>la</strong>
<br />

expansión
d<strong>el</strong>
capital
y
por
<strong>el</strong>
sobreconsumo
que
agota
<strong>lo</strong>s
recursos
a
un
ritmo
<br />

expon<strong>en</strong>cial.
El
concepto
de
calidad
de
vida
redefine
<strong>la</strong>s
necesidades
humanas
y
<br />

rep<strong>la</strong>ntea
<strong>la</strong>s
bases
d<strong>el</strong>
proceso
de
producción,
para
satisfacer<strong>la</strong>s
d<strong>en</strong>tro
de
una
nueva
<br />

racionalidad
social. 730 
<br />

784.
El
autor
seña<strong>la</strong>
cómo
<strong>la</strong>s
comunidades
indíg<strong>en</strong>as,
<strong>en</strong>
sus
prácticas
tradicionales,
<br />

reflejan
actitudes
muy
positivas
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
naturaleza
que
es
necesario
respetar
y
<br />

recuperar. 731 
<br />

785.
De
<strong>lo</strong>
dicho
anteriorm<strong>en</strong>te
debe
quedar
c<strong>la</strong>ro
que
<strong>la</strong>
sociedad
capitalista,
movida
<br />

por
<strong>la</strong>
maximización
de
<strong>la</strong>
ganancias,
jamás
podrá
asumir
<strong>lo</strong>s
principios
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

sust<strong>en</strong>table
que
señaláramos
con
anterioridad.
Su
cultura
expansiva
­”más
es
mejor”­
<br />

se
opone
frontalm<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
cultura
de
<strong>la</strong>
sufici<strong>en</strong>cia
­“sufici<strong>en</strong>te
es
mejor”­,
de
<strong>la</strong>
<br />

mesura,
de
<strong>la</strong>
sobriedad,
d<strong>el</strong>
autodominio,
que
caracterizaría
a
una
sociedad
<br />

eco<strong>lo</strong>gizada. 732 
Luchar
por
una
sociedad
que
respete
al
hombre
y
a
<strong>la</strong>
naturaleza
no
<br />

puede
significar
sino
luchar
por
una
sociedad
no
capitalista,
por
una
sociedad
<br />

























































<br />

726.
E.
Leff,
Idem.
<br />

727.
E.
Leff,
Ibid.
p.288.
<br />

728.
E.
Leff,
Ibid.
p.277.
<br />

729.
E.
Leff,
Ibid.
p.282.
<br />

730.
E.
Leff,
Ibid.
p.284.
<br />

731.
E.
Leff.
Ibid.
pp.288‐290.
<br />

732.
J.
Riechmann,
Ideas
para...,
op.cit.
p.269.
<br />

- - 208


ecosocialista,
que
se
basa
<strong>en</strong>
una
racionalidad
productiva
alternativa
que
abra
<strong>la</strong>s
<br />

puertas
a
un
socialismo
fundado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
sust<strong>en</strong>tabilidad
ecológica,
<strong>la</strong>
equidad
social,
<strong>la</strong>
<br />

pluralidad
política
y
<strong>la</strong>
diversidad
cultural. 733 
<br />

VII. EFECTOS DE LA GLOBALIZACIÓN NEOLIBERAL SOBRE LOS<br />

SECTORES POPULARES<br />

3. HACIA UNA RECONCEPTUALIZACIÓN DEL TRABAJO<br />

904.
Dejando
de
<strong>la</strong>do
<strong>el</strong>
problema
d<strong>el</strong>
empleo,
sobre
<strong>el</strong>
cuál
hemos
tratado
de
<br />

sintetizar
para
<strong>el</strong>
lector
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
posiciones
que
exist<strong>en</strong>,
pi<strong>en</strong>so
que
todos
<br />

estaremos
de
acuerdo
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal,
al
mismo
tiempo
que
reduce
<br />

<strong>el</strong>
trabajo
industrial
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
desarrol<strong>la</strong>dos,
crea
mil<strong>lo</strong>nes
de
puestos
de
trabajo
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
vías
de
industrialización
y
expande
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
<br />

de
producción
por
casi
todo
<strong>el</strong>
orbe,
al
mismo
tiempo
que
g<strong>en</strong>era
un
deterioro
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

condiciones
de
vida
y
de
trabajo
de
una
gran
parte
de
<strong>la</strong>
fuerza
<strong>la</strong>boral.
<br />

905.
Este
deterioro
adquiere,
según
Cast<strong>el</strong>ls,
formas
difer<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
contextos
distintos:
<br />

asc<strong>en</strong>so
d<strong>el</strong>
desempleo
estructural
<strong>en</strong>
Europa;
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
reales,
<br />

desigualdad
creci<strong>en</strong>te
e
inestabilidad
<strong>la</strong>boral
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos;
subempleo
y
<br />

segm<strong>en</strong>tación
esca<strong>lo</strong>nada
de
<strong>la</strong>
mano
de
obra
<strong>en</strong>
Japón;
informalización
y
degradación
<br />

de
<strong>la</strong>
mano
de
obra
urbana
de
incorporación
reci<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<strong>en</strong>
vías
de
<br />

industrialización;
y
una
marginación
creci<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
mano
de
obra
agríco<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

economías
estancadas
y
subdesarrol<strong>la</strong>das.
Estas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
no
están
determinadas
<br />

linealm<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
informacional,
sino
que
son
<strong>el</strong>
resultado
de
<strong>la</strong>
<br />

reestructuración
capitalista
actual,
<strong>la</strong>
que
utiliza
para
maximizar
sus
ganancias
<strong>la</strong>s
<br />

poderosas
herrami<strong>en</strong>tas
que
proporcionan
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
de
<strong>la</strong>
información
y
<br />

<strong>la</strong>s
facilidades
que
otorga
<strong>la</strong>
estructuración
<strong>en</strong>
red
de
<strong>la</strong>s
empresas. 734 
<br />

906.
En
<strong>la</strong>s
páginas
anteriores
hemos
tratado
de
exponer
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
que
ti<strong>en</strong>e
<br />

<strong>la</strong>
aplicación
neoliberal
d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
informacional
para
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<strong>en</strong>
<br />

g<strong>en</strong>eral
y
específicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
América
Latina.
Al
inicio
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
advertíamos
que
este
<br />

paradigma
cont<strong>en</strong>ía
pot<strong>en</strong>cialidades
liberadoras
que
no
habían
podido
ser
<br />

aprovechadas
porque
qui<strong>en</strong>es
ori<strong>en</strong>tan
su
rumbo
y
su
ritmo
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
como
único
<br />

objetivo
maximizar
sus
ganancias
o,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mejor
de
<strong>lo</strong>s
casos,
una
visión
individualista
<br />

y
excluy<strong>en</strong>te.
<br />

























































<br />

733.
E.
Leff.
Eco<strong>lo</strong>gía
y
capital...,
op.cit.
p.346.
Esta
racionalidad
productiva
alternativa
debe
estar
basada
<strong>en</strong>
una
<br />

conceptualización
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te
como
un
pot<strong>en</strong>cial
productivo,
integrando
<strong>la</strong>
productividad
ecológica
con
<strong>lo</strong>s
<br />

procesos
sociales,
económicos,
tecnológicos
y
culturales,
y
conformando
todos
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
un
paradigma
de
<br />

productividad
ecotecnológica.
(E.
Leff.
Eco<strong>lo</strong>gía
y
capital...,
op.cit.
pp.300‐301.)
<br />

734.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
op.cit.
p.303.
<br />

- - 209


907.
Ya
analizábamos
cómo
<strong>el</strong>
principio
de
<strong>la</strong>
flexibilidad,
propio
de
este
paradigma,
<br />

podía
favorecer
a
muchas
personas,
estoy
p<strong>en</strong>sando
<strong>en</strong>tre
otras
cosas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo
a
<br />

tiempo
parcial
siempre
que
sea
<strong>el</strong>egido
voluntariam<strong>en</strong>te,
<strong>lo</strong>
que
no
su<strong>el</strong>e
ocurrir
<strong>en</strong>
<br />

época
de
fuertes
tasas
de
desempleo
<strong>en</strong>
que
mucha
g<strong>en</strong>te
se
ve
obligada
a
aceptar
un
<br />

trabajo
a
tiempo
parcial
porque
es
eso
o
nada.
<br />

908.
Hay
autores
como
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
visión
muy
optimista.
Sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

que
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
abre
<strong>el</strong>
camino
a
<strong>la</strong>
reintegración
tanto
d<strong>el</strong>
trabajo
m<strong>en</strong>tal
y
<br />

manual,
como
de
<strong>la</strong>s
actividades
de
decisión
y
ejecución,
y
se
traduce
<strong>en</strong>
formas
más
<br />

estimu<strong>la</strong>ntes
de
organización
d<strong>el</strong>
trabajo,
<strong>en</strong>
horarios
flexibles,
<strong>en</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

profesional
y
otros
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
cualitativos
positivos. 735 
<br />

909.
Según
<strong>la</strong>
autora,
<strong>el</strong>
nuevo
mode<strong>lo</strong>
ger<strong>en</strong>cial
se
basa
<strong>en</strong>
equipos
plurifuncionales,
<br />

donde
cada
integrante
participa
de
manera
pl<strong>en</strong>a
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
análisis
y
mejora
de
<strong>lo</strong>s
procesos,
<br />

incluidos
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
más
simples
y
manuales.
En
cada
niv<strong>el</strong>
y
<strong>en</strong>
cada
<br />

ámbito,
<strong>la</strong>s
personas
y
<strong>lo</strong>s
grupos
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
poder
decisorio
<strong>en</strong>
su
espacio
de
acción
y
nutr<strong>en</strong>
<br />

sus
decisiones
de
<strong>la</strong>
perman<strong>en</strong>te
retroalim<strong>en</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
resultados.
Para
que
esa
<br />

d<strong>el</strong>egación
de
poder
rinda
frutos
efectivos
y
converg<strong>en</strong>tes,
<strong>la</strong>
organización
moderna
se
<br />

empeña
<strong>en</strong>
que
cada
uno
de
sus
miembros
t<strong>en</strong>ga
una
visión
d<strong>el</strong>
todo
y
se
ubique
a
sí
<br />

mismo
y
a
su
grupo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
contexto
g<strong>en</strong>eral,
conoci<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
impacto
de
su
trabajo
sobre
<strong>lo</strong>s
<br />

resultados.
<br />

910.
Esta
actitud
empr<strong>en</strong>dedora,
estimu<strong>la</strong>da
y
<strong>en</strong>señada
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>s
grandes
<br />

empresas,
se
desborda
hacia
afuera
y
contribuye
a
<strong>la</strong>
proliferación
de
un
nuevo
tipo
de
<br />

trabajador
por
cu<strong>en</strong>ta
propia,
desde
<strong>el</strong>
consultor
de
más
alto
niv<strong>el</strong>
hasta
<strong>la</strong>
más
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>
<br />

de
<strong>la</strong>s
microempresas
[...]
<br />

911.
En
uno
y
otro
caso
se
va
legitimando
y
viabilizando
<strong>la</strong>
aspiración
de
vivir
<strong>el</strong>
trabajo
<br />

como
<strong>la</strong>
auto­realización.
Lo
que
fuera
privilegio
de
artistas,
int<strong>el</strong>ectuales
y
dirig<strong>en</strong>tes
<br />

puede
convertirse
<strong>en</strong>
una
actitud
g<strong>en</strong>eralizada
[...] 736 
<br />

912.
C<strong>la</strong>ro
que
<strong>la</strong>
autora
<strong>en</strong>fatiza
que
esto
es
só<strong>lo</strong>
parte
d<strong>el</strong>
pot<strong>en</strong>cial
cont<strong>en</strong>ido
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

paradigma
y
seña<strong>la</strong>
que
según
<strong>el</strong>
marco
socio‐político
que
se
establezca,
estas
<br />

posibilidades
pued<strong>en</strong>
realizarse
para
<strong>la</strong>s
grandes
mayorías
o
para
un
estrecho
20%
<strong>en</strong>
<br />

cada
país
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo.
Su
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
es
que
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
un
programa
<br />

























































<br />

735.
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos...,
op.cit.
p.14.
<br />

736.
C.
Pérez,
Ibid.
pp.24‐25.
<br />

- - 210


que
aproveche
ese
pot<strong>en</strong>cial
puede
hacer<strong>lo</strong>
realidad 737 
y
agrega
que
no
se
puede
negar
<br />

que
<strong>el</strong>
mundo
actual
se
está
movi<strong>en</strong>do
hacia
<strong>la</strong>
peor
de
<strong>la</strong>s
opciones
[...] 738 
<br />

913.
Fui
una
de
<strong>la</strong>s
personas
que
estuvo
<strong>en</strong>tusiasmada
con
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
<br />

liberadoras
de
<strong>la</strong>
nueva
revolución
tecnológica.
Me
parecía
que
<strong>la</strong>
transformación
<br />

cualitativa
de
<strong>la</strong>
gestión
y
<strong>la</strong>
creci<strong>en</strong>te
participación
d<strong>el</strong>
trabajador
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
toma
de
<br />

decisiones
estaban
creando
<strong>la</strong>s
condiciones
para
que
<strong>en</strong>
un
régim<strong>en</strong>
difer<strong>en</strong>te
al
<br />

capitalista
se
pudiera
<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
apropiación
d<strong>el</strong>
proceso
de
producción
por
parte
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores,
aspiración
socialista
que
nunca
se
llegó
a
materializar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
int<strong>en</strong>tos
<br />

hasta
ahora
realizados.
Sin
embargo,
reci<strong>en</strong>tes
lecturas
y,
especialm<strong>en</strong>te
algunas
<br />

reflexiones
de
André
Gorz,
me
han
hecho
cambiar
de
parecer.
Veamos
algunas
de
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s:
<br />

914.
Ya
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
exposición
acerca
d<strong>el</strong>
toyotismo 739 
Gorz
nos
mostraba
que
só<strong>lo</strong>
un
25%
<br />

de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
japoneses
se
b<strong>en</strong>eficiaba
con
<strong>lo</strong>s
cambios
organizacionales
y
esa
<br />

cifra
t<strong>en</strong>día
a
disminuir,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
estaba
cond<strong>en</strong>ado
a
un
<br />

trabajo
precario
o
era
marginalizado.
<br />

915.
No
era
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
como
un
todo
<strong>la</strong>
que
accedía
a
posibilidades
de
<br />

autoorganización
y
a
poderes
técnicos
creci<strong>en</strong>tes
sino
un
pequeño
núcleo
de
<br />

trabajadores
privilegiados.
Este
grupo
que
trabaja
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
empresas
que
aplican
<strong>el</strong>
<br />

nuevo
paradigma
organizacional
<strong>lo</strong>
hace
al
precio
de
<strong>la</strong>
marginación
y
precarización
de
<br />

una
masa
de
personas
que
pasan
de
un
trabajo
ingrato
y
ocasional
a
cualquier
otro
<br />

trabajo
sin
interés.
Masa
a
qui<strong>en</strong>
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
no
le
queda
otra
posibilidad
que
<br />

dedicarse
a
v<strong>en</strong>der
servicios
personales
al
grupo
de
privilegiados.
<br />

916.
Pero
Gorz
no
se
limita
a
criticar
esta
dualización
o
po<strong>la</strong>rización,
sino
que
sosti<strong>en</strong>e
<br />

que
<strong>el</strong>
propio
trabajo
de
<strong>la</strong>
élite
obrera
es
mucho
m<strong>en</strong>os
autorrealizador
de
<strong>lo</strong>
que
se
<br />

pi<strong>en</strong>sa.
<br />

917.
Sosti<strong>en</strong>e
que
para
hab<strong>la</strong>r
de
autonomía
hay
que
t<strong>en</strong>er
pres<strong>en</strong>te
tres
dim<strong>en</strong>siones
<br />

d<strong>el</strong>
trabajo:
primero,
<strong>la</strong>
organización
d<strong>el</strong>
proceso
de
trabajo;
segundo,
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>el</strong>
<br />

producto
que
<strong>el</strong>
trabajo
ti<strong>en</strong>e
como
fin
realizar,
y,
tercero,
<strong>lo</strong>s
cont<strong>en</strong>idos
d<strong>el</strong>
trabajo,
es
<br />

decir,
<strong>la</strong>
naturaleza
de
<strong>la</strong>s
actividades
que
requiere
y
de
<strong>la</strong>s
facultades
humanas
a
<strong>la</strong>s
que
<br />

ape<strong>la</strong>.
<br />

918.
Según
Gorz,
<strong>el</strong>
trabajo
só<strong>lo</strong>
se
convierte
<strong>en</strong>
actividad
autónoma
si
es:
primero,
<br />

auto‐organizado
<strong>en</strong>
su
desarrol<strong>lo</strong>;
segundo,
si
consiste
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
libre
búsqueda
d<strong>el</strong>
fin
que
<br />

























































<br />

737.
C.
Pérez,
Ibid.
p.25.
<br />

738.
C.
Pérez,
Ibid.
p.32.
<br />

739.
Ver
<strong>en</strong>
este
libro
epígrafe:
El
toyotismo,párrafos
381‐402.
<br />

- - 211


él
mismo
se
ha
dado;
y
tercero,
si
desarrol<strong>la</strong>
humanam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
persona
que
a
él
se
<br />

<strong>en</strong>trega.
<br />

919.
Analizando
<strong>la</strong>
práctica
toyotista
sosti<strong>en</strong>e,
<strong>en</strong>
primer
lugar,
que
si
bi<strong>en</strong>
no
se
<br />

puede
negar
que
<strong>lo</strong>s
trabajadores
se
auto‐organizan
a
esca<strong>la</strong>
de
grupo
para
<strong>la</strong>
<br />

ejecución
de
una
tarea
compleja
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida
como
tarea
común
de
<strong>lo</strong>s
miembros
d<strong>el</strong>
<br />

grupo,
y
que
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
cu<strong>en</strong>tan
con
un
grado
apreciable
de
autonomía,
de
hecho
esa
no
<br />

es
una
tarea
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
hayan
<strong>el</strong>egido
sino
que
vi<strong>en</strong>e
predeterminada
y
es
coordinada
<br />

desde
<strong>el</strong>
exterior
con
<strong>la</strong>s
tareas
de
otros
grupos
y
no
son
<strong>lo</strong>s
individuos
sino
<strong>lo</strong>s
grupos
<br />

<strong>lo</strong>s
que
funcionan
como
<strong>en</strong>granajes. 740 
En
segundo
lugar,
considera
que
<strong>la</strong>
ali<strong>en</strong>ación
<br />

d<strong>el</strong>
producto
es
aún
más
total
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
fabrica
tay<strong>lo</strong>rizada,
porque
<strong>lo</strong>s
trabajadores
no
<br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong>
jamás
sobre
<strong>el</strong>
producto
o
<strong>el</strong>
semiproducto,
es
<strong>la</strong>
máquina
<strong>la</strong>
que
<strong>lo</strong>
hace,
<strong>el</strong>
<br />

trabajador
se
limita
a
programar<strong>la</strong>
y
a
corregir
sus
anomalías. 741 
Por
último,
considera
<br />

que
<strong>el</strong>
interés
y
<strong>la</strong>
variedad
de
un
trabajo
no
bastan
para
convertir<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
un
factor
que
<br />

desarrolle
a
<strong>la</strong>
persona;
esta
meta
só<strong>lo</strong>
se
<strong>lo</strong>gra
si
al
final
de
<strong>la</strong>
jornada
ese
trabajador
<br />

se
si<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>riquecido
humanam<strong>en</strong>te
con
<strong>el</strong>
trabajo
que
ha
hecho. 742 
<br />

920.
De
este
análisis
Gorz
concluye
que
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
<strong>la</strong>
actual
revolución
tecnológica
<br />

no
puede
consistir
<strong>en</strong>
rehabilitar
<strong>la</strong>
ética
d<strong>el</strong>
trabajo,
pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
conv<strong>en</strong>cer
al
grupo
<br />

de
trabajadores
privilegiados
de
que
deb<strong>en</strong>
trabajar
más
y
mejor
id<strong>en</strong>tificándose
con
<br />

<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
empresa,
mi<strong>en</strong>tras
un
sector
creci<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
ti<strong>en</strong>e
<br />

trabajos
rutinarios
o
ni
siquiera
ti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
oportunidad
de
trabajar. 743 
El
hombre
só<strong>lo</strong>
<br />

podrá
realizarse
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
de
<strong>la</strong>s
actividades
no
profesionales
donde
pueda
<br />

desarrol<strong>la</strong>r
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
aspectos
humanos
que
<strong>el</strong>
trabajo
tecnificado
no
le
<br />

permite
desarrol<strong>la</strong>r. 744 
<br />

921.
Según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>la</strong>
po<strong>la</strong>rización
de
<strong>la</strong>
sociedad
será
det<strong>en</strong>ida,
y
luego
invertida,
no
<br />

por
<strong>la</strong>
im<strong>posible</strong>
utopía
de
un
trabajo
apasionante
y
a
tiempo
completo
para
todos
y
<br />

























































<br />

740.
A.
Gorz,
Metamorphoses
du
travail...,
op.cit.
1991,
pp.101‐102;
1995,
p.108‐109.
<br />

741.
A.
Gorz,
Ibid.
1991,
p.104;
1995,
p.109‐110.
<br />

742.
A.
Gorz,
Ibid.
1991,
p.105;
1995,
p.110.
Ver
también:
Oscar
A.
Martínez.
Los
trabajadores
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
nuevas
<br />

formas
de
organización
d<strong>el</strong>
trabajo.
El
mito
de
<strong>la</strong>
gestión
participativa,
revista
Herrami<strong>en</strong>ta
Nº6,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
<br />

pp.65‐76.
<br />

743.
El
capital
trata
de
motivar
y
contro<strong>la</strong>r
ideológicam<strong>en</strong>te
una
mano
de
obra
difícilm<strong>en</strong>te
reemp<strong>la</strong>zable,
y
para
esto
<br />

debe
preservar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>la</strong>
ética
d<strong>el</strong>
trabajo,
destruir
solidaridades
que
podrían
vincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>
con
<strong>lo</strong>s
m<strong>en</strong>os
<br />

privilegiados,
persuadir<strong>la</strong>
de
que
trabajando
<strong>lo</strong>
más
<strong>posible</strong>
es
como
mejor
se
servirá
al
interés
de
<strong>la</strong>
colectividad
<br />

además
d<strong>el</strong>
suyo
propio.
Habrá
pues
que
ocultar
<strong>el</strong>
hecho
de
que
existe
un
creci<strong>en</strong>te
exced<strong>en</strong>te
estructural
de
mano
<br />

de
obra
y
una
p<strong>en</strong>uria
estructural
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
aum<strong>en</strong>to
de
empleos
estables
y
a
tiempo
completo.
[...]
(A.
Gorz,
<br />

Metamorphoses
du
travail...,op.cit.
1991,
p.93;
1995,
p.98).
<br />

744.
A.
Gorz,
Ibid.
1991,
p.116;
1995,
p.120.
<br />

- - 212


todas,
sino
por
unas
fórmu<strong>la</strong>s
de
redistribución
d<strong>el</strong>
trabajo
que
reduzcan
<strong>la</strong>
duración
de
<br />

éste
para
todo
<strong>el</strong>
mundo,
sin
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
descualificar<strong>lo</strong>
y
parce<strong>la</strong>r<strong>lo</strong>
[...] 745 
<br />

922.
Estos
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
de
Gorz
y
mis
propias
reflexiones
me
han
llevado
a
<br />

concluir
que
si
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
tecnológico
conti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>ormes
<br />

pot<strong>en</strong>cialidades
liberadoras
y
es
fundam<strong>en</strong>tal
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>s
t<strong>en</strong>ga
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<br />

para
su
propuesta
de
una
sociedad
alternativa
a
<strong>la</strong>
actual
sociedad
capitalista
<br />

neoliberal,
aún
<strong>en</strong>
esa
sociedad
alternativa
só<strong>lo</strong>
una
parte
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
podrá
<br />

b<strong>en</strong>eficiarse
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s,
ya
que
siempre
habrá
otra
parte
que
t<strong>en</strong>drá
que
realizar
trabajos
<br />

más
rutinarios
y
m<strong>en</strong>os
creativos,
aunque
su
número
decrezca
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
<br />

nuevo
paradigma
se
expanda.
Para
muchos
de
estos
trabajadores
<strong>el</strong>
“reino
de
<strong>la</strong>
<br />

libertad”
empezará
so<strong>lo</strong>
cuando
termine
su
jornada
<strong>la</strong>boral. 746 
<br />

923.
Pi<strong>en</strong>so,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
que
no
t<strong>en</strong>emos
que
apostar
tanto
a
<strong>la</strong>
realización
d<strong>el</strong>
<br />

hombre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo
profesional 747 
por
muy
importante
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
sea
‐pero
a
<strong>la</strong>
que
hoy
<br />

ti<strong>en</strong>e
acceso
só<strong>lo</strong>
una
élite
de
trabajadores‐
como
a
su
realización
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tiempo
libre.
<br />

De
ahí
que
pi<strong>en</strong>se
que
una
de
<strong>la</strong>s
banderas
de
lucha
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debe
ser
<strong>la</strong>
<br />

reducción
d<strong>el</strong>
tiempo
de
trabajo
pagado, 748 
por
supuesto
que
sin
disminución
sa<strong>la</strong>rial,
<br />

no
só<strong>lo</strong>
para
que
se
<strong>lo</strong>gre
<strong>el</strong>
pl<strong>en</strong>o
empleo,
aspiración
a
<strong>la</strong>
que
no
debemos
r<strong>en</strong>unciar,
<br />

























































<br />

745.
A.
Gorz,
Ibid.
1991,
pp.94‐95;
1995,
p.99.
<br />

746.
[...]
<strong>el</strong>
reino
de
<strong>la</strong>
libertad
só<strong>lo</strong>
comi<strong>en</strong>za
allí
donde
cesa
<strong>el</strong>
trabajo
determinado
por
<strong>la</strong>
necesidad
y
<strong>la</strong>
adecuación
<br />

a
finalidades
exteriores;
con
arreg<strong>lo</strong>
a
<strong>la</strong>
naturaleza
de
<strong>la</strong>s
cosas,
por
consigui<strong>en</strong>te,
está
más
allá
de
<strong>la</strong>
esfera
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
material
propiam<strong>en</strong>te
dicha.
[...]
La
libertad
de
este
terr<strong>en</strong>o
só<strong>lo</strong>
puede
consistir
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
hombre
<br />

socializado,
<strong>lo</strong>s
productores
asociados,
regul<strong>en</strong>
racionalm<strong>en</strong>te
ese
metabolismo
suyo
con
<strong>la</strong>
naturaleza
poniéndo<strong>lo</strong>
<br />

bajo
su
control
colectivo,
<strong>en</strong>
vez
de
ser
dominados
por
él
como
por
un
poder
ciego;
que
<strong>lo</strong>
llev<strong>en</strong>
a
cabo
con
<strong>el</strong>
<br />

mínimo
empleo
de
fuerzas
y
bajo
<strong>la</strong>s
condiciones
más
dignas
y
adecuadas
a
su
naturaleza
humana.
Pero
éste
<br />

siempre
sigue
si<strong>en</strong>do
un
reino
de
<strong>la</strong>
necesidad.
All<strong>en</strong>de
<strong>el</strong>
mismo
empieza
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
humanas,
<br />

considerando
como
un
fin
<strong>en</strong>
sí
mismo,
<strong>el</strong>
verdadero
reino
de
<strong>la</strong>
libertad
,
que
sin
embargo
só<strong>lo</strong>
puede
f<strong>lo</strong>recer
<br />

sobre
aqu<strong>el</strong>
reino
de
<strong>la</strong>
necesidad
como
su
base.
La
reducción
de
<strong>la</strong>
jornada
<strong>la</strong>boral
es
<strong>la</strong>
condición
básica
(K.Marx,
<br />

El
Capital,
Tomo
III,
Vol.8,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
España,
1984,
p.1044)
<br />

747.
Empleo
aquí
<strong>el</strong>
término
para
dar
cu<strong>en</strong>ta
d<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
cualquier
actividad
r<strong>en</strong>tada.
<br />

748.
Gorz
seña<strong>la</strong>
que
<strong>la</strong>
reducción
d<strong>el</strong>
tiempo
de
trabajo
puede
hacerse
de
muchas
maneras
pudi<strong>en</strong>do
reducir
<strong>la</strong>s
<br />

desigualdades
o
aum<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s,
aum<strong>en</strong>tar
o
disminuir
<strong>la</strong>
seguridad,
ser
un
factor
de
exclusión
o
de
inclusión
social.
<br />

Según
<strong>el</strong>
autor
<strong>la</strong>
reducción
d<strong>el</strong>
tiempo
de
trabajo
ti<strong>en</strong>e
una
calidad
muy
difer<strong>en</strong>te
según
se
libere
tiempo
a
esca<strong>la</strong>
<br />

de
<strong>la</strong>
jornada,
de
<strong>la</strong>
semana,
d<strong>el</strong>
año
o
de
<strong>la</strong>
vida
activa;
y
sobretodo
según
que
<strong>la</strong>s
zonas
de
tiempo
liberado
puedan
<br />

o
no
ser
<strong>el</strong>egidas
por
cada
uno.
Gorz
estima
que
<strong>la</strong>
reducción
lineal
d<strong>el</strong>
tiempo
de
trabajo
mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
horarios
<br />

rígidos
es
<strong>la</strong>
forma
m<strong>en</strong>os
prometedora,
porque
considera
im<strong>posible</strong>
introducir
<strong>en</strong>
todos
<strong>la</strong>dos
<strong>la</strong>
jornada
de
35,
30
<br />

ó
25
horas
a
<strong>la</strong>
semana.
En
cambio
sería
<strong>posible</strong>
introducir
para
todo
<strong>el</strong>
mundo
una
duración
anual
de
1400,
1200
ó
<br />

1000
horas
al
año
<strong>en</strong>
lugar
de
<strong>la</strong>s
1600
actuales,
que
podrían
repartirse
<strong>en</strong>
30,
40
ó
48
semanas
al
año
o
también
<br />

<strong>en</strong>tre
120
a
180
días.
La
persona
podría
<strong>el</strong>egir
<strong>la</strong>
forma
que
más
le
acomodara,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
trabajar
una
jornada
<br />

más
<strong>la</strong>rga
durante
un
período
de
tiempo
para
poder
disponer
de
varios
meses
de
tiempo
libre
después.
El
autor
<br />

propone
que
<strong>el</strong>
sindicalismo
y
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
política
se
adueñ<strong>en</strong>
de
esta
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
<strong>la</strong>
discontinuidad,
y
haciéndo<strong>la</strong>
<br />

objeto
de
negociaciones
y
luchas
colectivas,
<strong>la</strong>
transforme
<strong>en</strong>
fu<strong>en</strong>te
de
libertad
nueva,
mi<strong>en</strong>tras
que
actualm<strong>en</strong>te
es
<br />

sobre
todo
fu<strong>en</strong>te
de
inseguridad.
(A.
Gorz,
Ibid.
1991,
p.240;
1995,
p.249.
<br />

- - 213


sino
también
para
permitir
a
todos
<strong>lo</strong>s
trabajadores
t<strong>en</strong>er
más
tiempo
libre
para
<br />

dedicarse
a
actividades
de
su
<strong>el</strong>ección.
<br />

924.
Algunos
autores
seña<strong>la</strong>n
que
junto
a
<strong>la</strong>
reducción
de
<strong>la</strong>
jornada
<strong>la</strong>boral
debe
<br />

p<strong>la</strong>ntearse
<strong>la</strong>
posibilidad
de
trabajo
a
tiempo
parcial
para
<strong>el</strong>
que
<strong>lo</strong>
desee. 749 
Estamos
<br />

de
acuerdo
con
esto,
só<strong>lo</strong>
que
p<strong>en</strong>samos
que
si
p<strong>la</strong>nteamos
como
eje
<strong>la</strong>
reducción
d<strong>el</strong>
<br />

tiempo
de
trabajo
y
su
distribución
de
acuerdo
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<br />

‐semanalm<strong>en</strong>te,
m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te,
anualm<strong>en</strong>te,
de
por
vida‐,
a
medida
que
<strong>el</strong>
tiempo
de
<br />

trabajo
disminuya
irá
desapareci<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
reivindicación
de
trabajo
a
tiempo
parcial
<br />

voluntario
ya
que
de
hecho
se
habrá
conseguido
este
objetivo.
<br />

925.
Hoy
se
crea
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
una
cantidad
creci<strong>en</strong>te
de
riqueza
con
una
cantidad
<br />

decreci<strong>en</strong>te
de
trabajo.
Lo
justo
sería
que
esto
permitiese,
por
una
parte,
que
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción
mundial
se
b<strong>en</strong>eficiara
d<strong>el</strong>
aum<strong>en</strong>to
de
esa
riqueza
y,
por
otra,
que
se
<br />

redujese
<strong>la</strong>
jornada
<strong>la</strong>boral.
Pero
sabemos
que
ni
<strong>lo</strong>
uno
ni
<strong>lo</strong>
otro
ocurrirá
mi<strong>en</strong>tras
se
<br />

mant<strong>en</strong>gan
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
de
producción,
y
que
si
algo
se
consigue
será
<br />

só<strong>lo</strong>
mediante
<strong>la</strong>
organización
y
<strong>el</strong>
combate
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
tanto
de
<strong>lo</strong>s
hoy
<br />

incluidos,
como
<strong>lo</strong>s
excluidos
d<strong>el</strong>
proceso
de
producción
y
<strong>lo</strong>s
servicios,
y
que
esa
<br />

lucha
no
será
só<strong>lo</strong>
por
repartir
más
equitativam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
riqueza,
sino
por
reori<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
<br />

producción
de
bi<strong>en</strong>es
de
tal
forma
que
permita
un
desarrol<strong>lo</strong>
humano
más
completo
y
<br />

una
preservación
de
<strong>la</strong>
naturaleza.
<br />

926.
Los
neoliberales
m<strong>en</strong>os
cínicos
quier<strong>en</strong>
hacernos
creer
que
<strong>el</strong>
desempleo
es
un
<br />

mal
necesario
producto
de
<strong>la</strong>
revolución
tecnológica,
<strong>lo</strong>s
más
cínicos
<strong>lo</strong>
consideran
un
<br />

bi<strong>en</strong>
necesario
para
abaratar
<strong>el</strong>
costo
de
<strong>la</strong>
mano
de
obra.
Para
<strong>lo</strong>s
unos
como
para
<strong>lo</strong>s
<br />

otros,
se
hace
cada
vez
más
evid<strong>en</strong>te
que
gobernabilidad
d<strong>el</strong>
sistema
es
cada
vez
más
<br />

vulnerable,
son
cada
vez
más
<strong>lo</strong>s
que
sufr<strong>en</strong>
un
deterioro
de
su
niv<strong>el</strong>
de
vida.
No
es
de
<br />

extrañar
<strong>en</strong>tonces
que
hasta
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
apoy<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
idea
de
una
r<strong>en</strong>ta
garantizada
para
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
que
no
trabajan,
idea
que
cada
vez
ti<strong>en</strong>e
más
adeptos
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
avanzados,
<br />

reservando
<strong>el</strong>
derecho
al
sa<strong>la</strong>rio
só<strong>lo</strong>
a
<strong>lo</strong>s
que
trabajan.
<br />

927.
Concuerdo
con
Gorz
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
debe
aceptar
<strong>el</strong>
desempleo
como
un
<br />

supuesto
inevitable
ni
debe,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
pret<strong>en</strong>der
hacer
tolerable
ese
desempleo
y
<strong>la</strong>s
<br />

formas
de
marginación
que
produce
buscando
garantizar
una
r<strong>en</strong>ta
mínima
a
todos
<br />

indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
de
todo
trabajo,
sino
que
debe
luchar
por
establecer
un
víncu<strong>lo</strong>
<br />

indisoluble
<strong>en</strong>tre
derecho
a
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>ta
y
derecho
al
trabajo.
Todos
deb<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>er
derecho
a
<br />

un
niv<strong>el</strong>
de
vida
normal,
pero
al
mismo
tiempo
<strong>el</strong>
derecho
y
<strong>el</strong>
deber
de
proporcionar
a
<strong>la</strong>
<br />

sociedad
<strong>el</strong>
equival<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>
que
consum<strong>en</strong>.
[...]
No
se
trata,
salvo
de
manera
transitoria,
<br />

de
garantizar
un
subsidio
a
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
excluidos
d<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

producción,
sino
de
suprimir
<strong>la</strong>s
condiciones
que
han
llevado
a
su
exclusión 750 
o
quizá
<br />

























































<br />

749.
C.
Freeman
y
L.
Soete,
Cambio
tecnológico
y
empleo...,
op.cit.
p.135.
<br />

750.
A.
Gorz,
Metamorphoses
du
travail...,
op.cit.
1991,
p.253;
1995,
p.261.
<br />

- - 214


sería
mejor
decir,
e<strong>la</strong>borar
políticas
que
permitan
<strong>el</strong>iminar
<strong>el</strong>
desempleo:
reduci<strong>en</strong>do
<br />

<strong>la</strong>
jornada
<strong>la</strong>boral,
formando
mano
de
obra
especializada
para
<strong>lo</strong>s
nuevos
<br />

requerimi<strong>en</strong>tos,
creando
empleo
<strong>en</strong>
áreas
no
sometidas
a
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
<br />

internacional,
etcétera. 751 
<br />

928.
Por
último,
como
señalábamos
anteriorm<strong>en</strong>te,
si
<strong>la</strong>
forma
tradicional
de
trabajo,
<br />

basada
<strong>en</strong>
un
empleo
de
tiempo
completo,
tareas
ocupacionales
bi<strong>en</strong>
definidas
y
un
<br />

mode<strong>lo</strong>
de
carrera
profesional
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
d<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
vital,
se
está
erosionando
de
manera
<br />

l<strong>en</strong>ta
pero
segura, 752 
nuestra
forma
de
va<strong>lo</strong>rar
<strong>el</strong>
trabajo
debe
cambiar.
No
podemos
<br />

usar
<strong>lo</strong>s
mismos
criterios
de
antes,
criterios
que
desva<strong>lo</strong>rizaban
todo
trabajo
que
no
<br />

tuviera
esas
características.
Como
ya
hemos
visto,
<strong>el</strong>
trabajo
por
cu<strong>en</strong>ta
propia,
<strong>el</strong>
<br />

trabajo
parcial,
<strong>el</strong>
horario
flexible,
<strong>el</strong>
perfil
profesional
amplio,
<strong>la</strong>
pequeña
empresa,
no
<br />

só<strong>lo</strong>
pued<strong>en</strong>
contribuir
positivam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
cuanto
a
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to
económico
se
refiere,
<br />

sino
también
a
<strong>lo</strong>grar
una
mayor
realización
d<strong>el</strong>
hombre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo.
<br />

4. CAMPO POPULAR MUY GOLPEADO<br />

929.
A
modo
de
síntesis,
hemos
visto
como
<strong>la</strong>s
nuevas
formas
de
organización
de
<strong>la</strong>
<br />

producción
impactan
sobre
<strong>lo</strong>s
trabajadores
tanto
perman<strong>en</strong>tes
como
temporales.
<br />

Coincidimos
con
<strong>el</strong>
investigador
chil<strong>en</strong>o,
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
<strong>en</strong>
que
esta
nueva
realidad
<br />

debilita
su
condición
de
sujetos
sociales.
<br />

930.
En
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
asa<strong>la</strong>riados
perman<strong>en</strong>tes,
tanto
por
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
disminuir
<strong>lo</strong>s
<br />

tamaños
de
<strong>la</strong>s
p<strong>la</strong>ntas
fijas
­<strong>en</strong>
donde
su
gravitación
disminuye
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
a
<strong>la</strong>
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
temporales­
como
por
<strong>la</strong>
aplicación
de
nuevos
sistemas
de
organización
d<strong>el</strong>
<br />

trabajo
y
de
sa<strong>la</strong>rios
que
<strong>lo</strong>s
somete
a
un
régim<strong>en</strong>
mucho
más
int<strong>en</strong>so
y
competitivo.
En
<br />

<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
asa<strong>la</strong>riado
temporales,
igualm<strong>en</strong>te
sometidos
a
condiciones
más
difíciles
<br />

de
organización
por
<strong>el</strong>
propio
carácter
flexible
y
fragm<strong>en</strong>tado,
espacial
y
<br />

temporalm<strong>en</strong>te,
de
sus
ocupaciones.
En
este
último
caso,
<strong>la</strong>s
dificultades
para
<strong>la</strong>
<br />

constitución
de
formas
de
solidaridad,
de
id<strong>en</strong>tidad
y
agrupación
de
intereses,
son
<br />

mucho
mayores.
El
tipo
de
fragm<strong>en</strong>tación
introducida
g<strong>en</strong>era
una
gran
atomización,
<strong>la</strong>
<br />

exist<strong>en</strong>cia
de
grupos
pequeños
de
trabajadores
con
patrones
múltiples,
<strong>la</strong>
inexist<strong>en</strong>cia
de
<br />

un
espacio
físico
o
geográfico
duradero:
<strong>lo</strong>s
transforma
<strong>en</strong>
itinerantes.
La
abolición
d<strong>el</strong>
<br />

antiguo
régim<strong>en</strong>
de
fábrica
diluye
<strong>la</strong>s
condiciones
tradicionales
de
constitución
de
una
<br />

cultura
y
una
acción
colectiva,
puesto
que
[esos
trabajadores]
no
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan
a
un
<br />

























































<br />

751.
El
libro
de
Freeman
y
Soete
conti<strong>en</strong>e
varias
ideas
al
respecto.
Lo
mismo
<strong>la</strong>
parte
final
d<strong>el</strong>
libro
de
Gorz,
Miséres
<br />

du
pres<strong>en</strong>t...,
op.cit.
<br />

752.
M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.297.
<br />

- - 215


empleador
común
ni
constituy<strong>en</strong>
una
comunidad
de
intereses
perman<strong>en</strong>tes,
sino
que
<br />

devi<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>
individuos
sometidos
a
una
compet<strong>en</strong>cia
mutua
 753 
<br />

931.
La
segm<strong>en</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
procesos
productivos,
<strong>la</strong>
reducción
d<strong>el</strong>
tamaño
de
<strong>lo</strong>s
<br />

grandes
complejos
industriales
y
<strong>la</strong>s
nuevas
prácticas
de
subcontratación;
<strong>la</strong>
<br />

desintegración
de
<strong>la</strong>s
grandes
empresas
públicas;
<strong>la</strong>
reducción
de
<strong>lo</strong>s
servicios
<br />

públicos;
<strong>lo</strong>s
nuevos
regím<strong>en</strong>es
de
trabajo
caracterizados
por
<strong>la</strong>
“flexibilidad
<strong>la</strong>boral”,
<br />

que
conduc<strong>en</strong>
a
una
precariedad
e
inestabilidad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
empleo;
han
contribuido
a
<br />

fragm<strong>en</strong>tar
al
movimi<strong>en</strong>to
obrero
y
a
hacer
más
difícil
<strong>el</strong>
surgimi<strong>en</strong>to
d<strong>en</strong>tro
de
<br />

esta
fuerza
<strong>la</strong>boral
fragm<strong>en</strong>tada
y
diversa
de
una
conci<strong>en</strong>cia
común
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<br />

solidaria.
<br />

932.
A
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
contribuye
también
<strong>la</strong>
ampliación
d<strong>el</strong>
empleo
hacia
franjas
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
<br />

como
<strong>la</strong>s
mujeres
y
<strong>lo</strong>s
jóv<strong>en</strong>es,
aj<strong>en</strong>os
a
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
sindical
tradicional.
<br />

933.
Este
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
social
es
<strong>el</strong>
resultado
tanto
de
<strong>la</strong>s
transformaciones
sufridas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

proceso
de
producción,
como
de
<strong>la</strong>s
políticas
antisindicales
que
practican
<strong>lo</strong>s
estados
<br />

neoliberales. 754 
<br />

934.
Es
necesario,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
reconocer
que
hoy
exist<strong>en</strong>
condiciones
muy
distintas
a
<br />

<strong>la</strong>s
tradicionales
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
industrial
y
que
eso
afecta
<strong>la</strong>
acción
colectiva
de
<strong>lo</strong>s
<br />

obreros.
<br />

935.
Por
todo
<strong>lo</strong>
que
se
ha
seña<strong>la</strong>do
anteriorm<strong>en</strong>te,
creo
que
no
podemos
p<strong>en</strong>sar
hoy
<br />

<strong>en</strong>
reconstruir
un
sujeto
social
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
de
<strong>lo</strong>s
asa<strong>la</strong>riados 755 
que
t<strong>en</strong>ga
<strong>la</strong>s
mismas
<br />

características
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
obrero
tradicional.
Y
esto,
a
su
vez,
exige
una
<br />

reestructuración
de
<strong>la</strong>
estrategia
sindical
de
acuerdo
a
<strong>la</strong>s
nuevas
condiciones
de
<br />

lucha.
<br />

936.
Hasta
aquí
me
he
referido
a
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
pero
¿qué
ocurre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>la</strong>
<br />

sociedad?
¿Podemos
p<strong>en</strong>sar
que
esta
debilidad
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
sindical
ha
sido
<br />

comp<strong>en</strong>sada
por
<strong>el</strong>
surgimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
nuevos
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
que
<br />

pasan
a
ocupar
un
lugar
más
destacado
como
sujetos
sociales
d<strong>el</strong>
cambio?,
porque
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
décadas
posteriores
a
<strong>la</strong>
revolución
cubana
surgieron
<strong>en</strong>
nuestro
subcontin<strong>en</strong>te
<br />

nuevos
sujetos
sociales:
<strong>la</strong>s
mujeres
adquirieron
una
importancia
creci<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

distintas
esferas:
económicas,
sociales
y
políticas;
<strong>la</strong>
juv<strong>en</strong>tud
conquistó
una
mayor
<br />

autonomía;
<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as
han
vanguardizado
luchas
importantes;
sectores
cristianos
<br />

























































<br />

753.Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
1996,
Democracia
y
re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>borales.
Una
visión
desde
<strong>la</strong>
transformación
d<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
<br />

industria
(Trabajo
de
títu<strong>lo</strong>,
Santiago
de
Chile,
octubre
de
1996,
(mimeo),
p.45
(Lo
subrayado
es
de
MH).
<br />

754.
C.
Ruiz,
Idem.
<br />

755.
C.
Ruiz,
Ibid.
p.48
<br />

- - 216


pres<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
muchos
de
estos
movimi<strong>en</strong>tos
han
demostrado
su
vocación
<br />

revolucionaria;
<strong>lo</strong>s
jubi<strong>la</strong>dos
han
crecido
<strong>en</strong>
número
notablem<strong>en</strong>te
y
<strong>en</strong>
muchos
países
<br />

han
pasado
a
ser
uno
de
<strong>lo</strong>s
sectores
más
combativos;
crec<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

feministas,
humanistas,
eco<strong>lo</strong>gistas,
étnicos
y
por
<strong>la</strong>
libertad
sexual.
También
hay
que
<br />

considerar
a
<strong>lo</strong>s
sectores
militares
progresistas,
como
es
<strong>el</strong>
caso
de
Chávez
<strong>en</strong>
<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
y
corri<strong>en</strong>tes
nacionalistas
<strong>en</strong>
otros
países.
<br />

937.
Y,
al
mismo
tiempo
que
se
modifican
<strong>lo</strong>s
sujetos
sociales,
se
produc<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

mundo,
como
hemos
visto,
importantes
cambios
culturales.
Los
medios
masivos
de
<br />

comunicación,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión,
difund<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
omnipres<strong>en</strong>te
ideo<strong>lo</strong>gía
<br />

neoliberal
con
su
cultura
individualista,
ego
y
etnocéntrica,
d<strong>el</strong>
sálvese
qui<strong>en</strong>
pueda.
<br />

938.
Por
otra
parte,
todo
conduce
a
fom<strong>en</strong>tar
<strong>el</strong>
consumismo,
y
como
<strong>la</strong>
demanda
se
<br />

ha
reducido
debido
al
deterioro
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
y
a
<strong>la</strong>
exclusión
de
creci<strong>en</strong>tes
sectores,
<br />

es
necesario
promover<strong>la</strong>
a
toda
costa
y
¿qué
mejor
mecanismo
que
<strong>el</strong>
crédito,
que
<br />

estimu<strong>la</strong>
<strong>la</strong>s
v<strong>en</strong>tas
aunque
transforme
a
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
compradores
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

verdaderos
siervos
de
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
o
<strong>lo</strong>
que
Tomás
Moulián
l<strong>la</strong>ma:
<strong>el</strong>”hombre
<br />

tarjeta
de
crédito”. 756 
Para
satisfacer
sus
necesidades
de
consumo,
<strong>la</strong>s
personas
<br />

hipotecan
su
futuro
y
terminan
por
ser
domesticadas.
¿Qué
espíritu
de
lucha
podrán
<br />

t<strong>en</strong>er
estas
personas
ante
<strong>la</strong>
am<strong>en</strong>aza
de
ser
despedidos,
con
todo
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
implica
<br />

para
qui<strong>en</strong>
está
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>deudado?
<br />

939.
Pi<strong>en</strong>so
que
no
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
sino
todo
<strong>lo</strong>
que
podríamos
l<strong>la</strong>mar
“campo
<br />

popu<strong>la</strong>r”
ha
sido
afectado
por
<strong>lo</strong>s
cambios
que
ha
sufrido
<strong>el</strong>
mundo.
<br />

940.
Quiero
referirme
<strong>en</strong>
primer
lugar
a
<strong>lo</strong>s
efectos
que
ha
t<strong>en</strong>ido
sobre
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

popu<strong>la</strong>res
<strong>la</strong>
derrota
d<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
Europa
d<strong>el</strong>
Este
y
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
URSS.
<br />

941.
Coincido
con
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
fracaso
de
este
socialismo
ha
contribuido
a
<br />

debilitar
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
“anti
statu
quo”.
En
muchos
sectores
popu<strong>la</strong>res
<br />

produce
un
deterioro
objetivo
y
subjetivo
d<strong>el</strong>
horizonte
de
esperanza
con
<strong>lo</strong>
que
<br />

adquier<strong>en</strong>
más
influ<strong>en</strong>cias
<strong>la</strong>s
ideo<strong>lo</strong>gías
d<strong>el</strong>
conformismo,
d<strong>el</strong>
fatalismo,
d<strong>el</strong>
<br />

individualismo
y
d<strong>el</strong>
arribismo
propias
d<strong>el</strong>
neoliberalismo.
Según
<strong>el</strong>
autor,
<strong>la</strong>
mant<strong>en</strong>ción
<br />

profundización
d<strong>el</strong>
do<strong>lo</strong>r
social
[...]
acompañada
por
<strong>la</strong>
desaparición
de
<strong>la</strong>s
esperanzas
<br />

históricas
se
expresa
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
inercialismo,
<strong>lo</strong>s
comportami<strong>en</strong>tos
antisociales,
<strong>el</strong>
<br />

embrutecimi<strong>en</strong>to
(droga,
alcohol,
t<strong>el</strong>evisión,
fútbol),
<strong>el</strong>
misticismo
(auge
de
<strong>lo</strong>s
<br />

fundam<strong>en</strong>talismos
r<strong>el</strong>igiosos),
<strong>el</strong>
fragm<strong>en</strong>tarismo
y,
también,
[se
traduce
<strong>en</strong>]
<br />

exp<strong>lo</strong>sividad
social
sin
efecto
político
popu<strong>la</strong>r.
<br />

942.
En
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
que
no
han
perdido
su
horizonte
de
esperanza
o
que
<br />

comi<strong>en</strong>zan
a
construir<strong>lo</strong>,
se
produce
otro
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o:
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
separarse
de
<strong>lo</strong>s
<br />

actores
políticos
tradicionales
o
r<strong>en</strong>ovados
y
a
rechazar
<strong>el</strong>
ámbito
político
como
tal.
Los
<br />

























































<br />

756.
T.
Moulián,
Chile
actual...,
op.cit.
pp.102‐114).
<br />

- - 217


nuevos
movimi<strong>en</strong>tos
de
mujeres,
eco<strong>lo</strong>gistas,
de
jóv<strong>en</strong>es,
de
jubi<strong>la</strong>dos,
de
pobres
de
<strong>la</strong>
<br />

ciudad
y
otros;
y
<strong>lo</strong>s
más
tradicionales
como:
sindicales,
campesinos,
indíg<strong>en</strong>as,
<br />

pob<strong>la</strong>cionales,
estudiantiles
y
otros,
pued<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>er
dos
destinos,
pued<strong>en</strong>
agotarse
<strong>en</strong>
un
<br />

<strong>en</strong>simismami<strong>en</strong>to
corporativo
o
pued<strong>en</strong>
expresar
una
nueva
manera
de
hacer
política
<br />

popu<strong>la</strong>r
recomponi<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
tejido
social
desde
<strong>la</strong>
base
y
articulándose
<strong>en</strong>
forma
<br />

horizontal
y
<strong>en</strong>
profundidad. 757 
<br />

943.
Si
a
este
efecto
negativo
d<strong>el</strong>
fracaso
d<strong>el</strong>
socialismo,
agregamos
<strong>lo</strong>s
efectos
<br />

desarticu<strong>la</strong>dores
de
<strong>la</strong>
estrategia
de
<strong>la</strong>
fragm<strong>en</strong>tación
social
que
promueve
<br />

maquiavélicam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
neoliberalismo
y
<strong>lo</strong>s
efectos
sobre
<strong>la</strong>
vida
cotidiana
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<br />

que
ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
(t<strong>el</strong>evisión,
video,
t<strong>el</strong>éfono,
internet),
que
<br />

ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
reducir
<strong>lo</strong>s
espacios
de
vida
colectiva,
no
puede
sorpr<strong>en</strong>dernos
<strong>la</strong>s
inm<strong>en</strong>sas
<br />

dificultades
que
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
anti
statu
quo
deb<strong>en</strong>
v<strong>en</strong>cer
para
<strong>lo</strong>grar
<br />

configurarse
como
sujetos
sociales
capaz
de
cuestionar
prácticam<strong>en</strong>te
al
sistema.
<br />

944.
Todo
ti<strong>en</strong>de
a
fom<strong>en</strong>tar
<strong>el</strong>
ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
de
unos
grupos
respecto
a
otros,
a
<br />

promover
guerras
intestinas
<strong>en</strong>
lugar
de
estimu<strong>la</strong>r
alianzas,
a
crear
condiciones
<br />

adversas
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>eralización
de
intereses.
De
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
evitar,
<br />

como
expresa
Binder,
que
se
construya
una
mayoría
opositora,
es
decir,
que
se
<br />

construya
una
hegemonía
política
antisistema. 758 
<br />

945.
La
aparición
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
esc<strong>en</strong>ario
social
de
innumerables
grupos
con
posiciones
<br />

críticas
a
<strong>la</strong>
situación
imperante
no
debe,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
ilusionarnos.
Coincido
con
<br />

qui<strong>en</strong>es
afirman
que,
políticam<strong>en</strong>te
hab<strong>la</strong>ndo,
si
só<strong>lo</strong>
se
suman
minorías,
<br />

especialm<strong>en</strong>te
si
se
trata
de
grupos
heterogéneos,
no
se
obti<strong>en</strong><strong>en</strong>
mayorías. 759 
<br />

946.
Pero
no
todo
es
tan
gris.
En
América
Latina,
están
apareci<strong>en</strong>do
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

popu<strong>la</strong>res
que
han
<strong>lo</strong>grado
v<strong>en</strong>cer
<strong>la</strong>
estrategia
fragm<strong>en</strong>tadora
neoliberal
y
han
ido
<br />

ganando
cada
vez
un
mayor
espacio,
convirtiéndose
<strong>en</strong>
verdaderos
sujetos
de
<strong>la</strong>
lucha
<br />

social
contra
<strong>el</strong>
sistema.
Este
es
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
Sin
Tierra
<strong>en</strong>
Brasil,
al
<br />

que
nos
referiremos
más
ade<strong>la</strong>nte.
<br />

























































<br />

757.
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
Elem<strong>en</strong>tos
para
una
discusión
sobre
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
política
<strong>en</strong>
América
Latina,revista
Pasos
Nº
50,
<br />

nov.
dic.1993,
p.30.
<br />

758.
Ver
<strong>en</strong>
este
libro
<strong>el</strong>
acápite
2.
El
proyecto
social:
<strong>la</strong>
sociedad
fragm<strong>en</strong>tada.
<br />

759.
Desde
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
ha
habido
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
‐una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
creci<strong>en</strong>te‐
a
ver
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
<br />

como
una
coalición
de
grupos
minoritarios
de
intereses:
de
raza,
de
género,
sexuales
o
de
otras
prefer<strong>en</strong>cias
<br />

culturales
o
esti<strong>lo</strong>s
de
vida,
incluso
de
minorias
económicas
como
ha
llegado
a
ser
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
trabajadora
industrial
<br />

formada
por
“trabajadores
de
manos
sucias”.
Esto
es
bastante
compr<strong>en</strong>sible,
pero
es
p<strong>el</strong>igroso,
porque
ganar
<br />

mayorías
no
es
<strong>lo</strong>
mismo
que
sumar
minorías.
(Eric
Hobsbawm,
Las
<strong>izquierda</strong>s
y
<strong>la</strong>s
políticas
de
id<strong>en</strong>tidad,
revista
<br />

Encu<strong>en</strong>tro
XXI
año
3,Nº7
(Izquierda
y
Movimi<strong>en</strong>tos
Sociales),
Stgo.
de
Chile,
verano
de
1997,
p.33).
<br />

- - 218


VIII. CONCLUSIÓN: ¿EL COMIENZO DEL FIN?<br />

1) ¿CRISIS ESTRUCTURAL O CRISIS SISTÉMICA?<br />

947.
Hasta
aquí
hemos
visto
qué
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
por
g<strong>lo</strong>balización,
<strong>lo</strong>s
ade<strong>la</strong>ntos
<br />

ci<strong>en</strong>tífico‐técnicos
que
<strong>la</strong>
hac<strong>en</strong>
<strong>posible</strong>,
<strong>la</strong>
hegemonía
neoliberal
d<strong>el</strong>
actual
proceso
y
<br />

<strong>lo</strong>s
graves
problemas
g<strong>lo</strong>bales
que
provoca.
Nos
hemos
referido
también
a
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
<br />

que
ti<strong>en</strong>e
este
proceso
con
<strong>el</strong>
proceso
de
maduración
d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
<br />

informacional
y
<strong>la</strong>s
repercusiones
que
ti<strong>en</strong>e
sobre
<strong>lo</strong>s
trabajadores
y
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral.
<br />

948.
Coincido
con
varios
autores 760 
<strong>en</strong>
que
luego
de
una
fase
de
fuerte
expansión
d<strong>el</strong>
<br />

capitalismo,
que
va
desde
fines
de
<strong>la</strong>
segunda
guerra
mundial
hasta
fines
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ses<strong>en</strong>ta
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
‐y
que
corresponde
a
una
fase
de
asc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<br />

<strong>la</strong>rga
de
Kondratieff‐,
hemos
estado
vivi<strong>en</strong>do
una
fase
de
desc<strong>en</strong>so
caracterizada
por
<br />

una
caída
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico,
un
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
tasas
de
desempleo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
países
y,
sobre
todo,
una
caída
de
<strong>la</strong>
tasa
de
r<strong>en</strong>tabilidad.
<br />

949.
Según
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein 761 
esta
caída
de
<strong>la</strong>
tasa
de
ganacia
‐que
se
produjo
<br />

antes
de
<strong>la</strong>
adopción
de
medidas
neoliberales‐
tuvo
tres
consecu<strong>en</strong>cias
estructurales.
<br />

En
primer
lugar,
condujo
a
una
urg<strong>en</strong>te
búsqueda
de
caminos
para
reducir
<strong>lo</strong>s
costos
de
<br />

producción,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>
de
transferir
<strong>la</strong>
producción
d<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
a
zonas
<br />

semiperiféricas
o
periféricas,
con
<strong>la</strong>
expectativa
de
reducir
<strong>lo</strong>s
costos
de
mano
de
obra.
<br />

Esta
medida,
que
com<strong>en</strong>zó
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
se
ac<strong>el</strong>eró
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta.
<br />

950.
La
segunda
consecu<strong>en</strong>cia
estructural
fue
un
considerable
giro
de
<strong>la</strong>s
inversiones
de
<br />

<strong>la</strong>s
actividades
productivas
a
<strong>la</strong>
esfera
financiera
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
búsqueda
de
r<strong>en</strong>tabilidad.
<br />

951.
La
tercera
fue
<strong>el</strong>
increm<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
gastos
militares.
Por
una
parte,
<strong>la</strong>
política
de
<br />

imposición
de
<strong>la</strong>
compra
de
armas
a
países
d<strong>el</strong>
Tercer
Mundo
y
una
exacerbación
de
<br />

situaciones
de
guerra
civil
<strong>en</strong>
varios
de
estos
países,
y
por
otra,
un
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
<br />

gastos
<strong>en</strong>
armam<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
propios
Estados
Unidos,
<strong>lo</strong>
que
permitió
<br />

aum<strong>en</strong>tar
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
empleo,
pero
con
<strong>el</strong>
consigui<strong>en</strong>te
drástico
aum<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
<br />

<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
de
ese
país.
<br />

952.
Esto
se
tradujo
a
niv<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
fuerza
de
trabajo
<strong>en</strong>
una
caída
d<strong>el</strong>
sa<strong>la</strong>rio
real
para
<br />

aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
trabajadores
<strong>lo</strong>calizados
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
antiguos
sectores
de
punta,
y
un
increm<strong>en</strong>to
<br />

d<strong>el</strong>
desempleo
o
precariedad
d<strong>el</strong>
empleo.
Esto
ocurrió
concomitantem<strong>en</strong>te
con
una
<br />

























































<br />

760.
Christopher
Freeman,
Ter<strong>en</strong>ce
K.
Hopkins,
Ernest
Mand<strong>el</strong>,
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein,
<strong>en</strong>tre
otros.
<br />

761.
Las
refer<strong>en</strong>cias
a
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein
han
sido
extraídas
de
<strong>lo</strong>s
capítu<strong>lo</strong>s
8.
The
G<strong>lo</strong>bal
Picture,
1945‐90
y
9.
<br />

The
G<strong>lo</strong>bal
Possibilities,
1990‐2025,
<strong>en</strong>
Ter<strong>en</strong>ce
K.
Hopkins,
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein
et
al.,
The
age
of
transition,
<br />

pp.209‐225
y
227‐243
respectivam<strong>en</strong>te.
<br />

- - 219


úsqueda
de
formas
de
trabajo
m<strong>en</strong>os
sometidas
a
control
legal
como
<strong>el</strong>
trabajo
a
<br />

domicilio
o
<strong>la</strong>
economía
informal
y
<strong>la</strong>
expansión
de
difer<strong>en</strong>tes
formas
de
<br />

subcontratación.
Esto
a
su
vez
significó
un
debilitami<strong>en</strong>to
considerable
d<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to
sindical,
ya
que
<strong>lo</strong>s
sectores
más
afectados
fueron
precisam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
de
<strong>la</strong>s
grandes
industrias
tradicionales,
que
creaban
condiciones
<br />

objetivas
favorables
a
una
fuerte
sindicalización
obrera.
<br />

953.
Wallerstein
seña<strong>la</strong>
que
junto
a
una
expansión
d<strong>el</strong>
número
de
trabajadores
a
niv<strong>el</strong>
<br />

mundial,
al
mismo
tiempo
se
reduce
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
promedio
de
sa<strong>la</strong>rios
y
<strong>el</strong>
porc<strong>en</strong>taje
de
<br />

tiempo
de
trabajo
total
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
trabajo
asa<strong>la</strong>riado. 762 
<br />

954.
Por
otra
parte,
cómo
estos
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
de
<strong>la</strong>
economía
mundial
se
acompañan
de
<br />

un
agudo
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
producción
de
alim<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
zonas
periféricas,
debido
a
<br />

dos
razones:
primero,
al
hecho
de
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
período
expansivo
<strong>lo</strong>s
países
c<strong>en</strong>trales
<br />

aum<strong>en</strong>taron
sus
exportaciones
de
alim<strong>en</strong>tos
a
través
de
<strong>lo</strong>s
programas
de
ayuda,
<strong>lo</strong>
<br />

que
produjo
trastornos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
producción
<strong>lo</strong>cal
de
alim<strong>en</strong>tos;
y
segundo,
porque
<strong>lo</strong>s
<br />

países
periféricos,
para
poder
aum<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>s
exportaciones,
tuvieron
que
dedicarse
a
<br />

producir
<strong>en</strong>
forma
industrial
<strong>en</strong>
áreas
anteriorm<strong>en</strong>te
dedicadas
a
<strong>la</strong>
agricultura
para
<strong>el</strong>
<br />

consumo
interno.
<br />

955.
La
situación
de
hambruna
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
campo
ac<strong>en</strong>tuó
<strong>la</strong>
migración
d<strong>el</strong>
campo
a
<strong>la</strong>
<br />

ciudad
para
conseguir
trabajo,
pero
<strong>el</strong>
estado
ya
no
puede
otorgar
trabajo
estable
a
<br />

estos
desp<strong>la</strong>zados,
que
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
trabajo
temporal,
informal
y
precario.
<br />

956.
También
ocurre
una
variación
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>la</strong>s
migraciones
hacia
<strong>lo</strong>s
países
<br />

c<strong>en</strong>trales.
Estos,
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
períodos
de
expansión
fom<strong>en</strong>taron
<strong>la</strong>s
migraciones
debido
<br />

a
<strong>la</strong>
mayor
necesidad
de
fuerza
de
trabajo
requerida,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
actual
período
recesivo
<br />

pon<strong>en</strong>
cada
vez
más
trabas
con
<strong>lo</strong>
que
crece
<strong>el</strong>
flujo
de
<strong>lo</strong>s
migrantes
ilegales.
Debido
a
<br />

<strong>la</strong>s
características
d<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
períodos
de
desc<strong>en</strong>so,
<strong>la</strong>
mujeres
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
<br />

<strong>en</strong>contrar
más
trabajo
que
<strong>lo</strong>s
hombres,
aunque
por
supuesto
<strong>en</strong>
condiciones
mucho
<br />

más
desv<strong>en</strong>tajosas
que
éstos. 763 
<br />

957.
Por
último,
no
debemos
olvidar
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
ecológicas
d<strong>el</strong>
<strong>en</strong>orme
<br />

crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
producción
industrial
durante
<strong>el</strong>
período
expansivo,
<strong>la</strong>
devastación
<br />

de
<strong>la</strong>
f<strong>lo</strong>resta
y
<strong>el</strong>
uso
irracional
de
<strong>la</strong>s
aguas.
<br />

958.
¿Cómo
conceptualizar
este
período
de
crisis
que
estamos
vivi<strong>en</strong>do?
<br />

959.
Ya
hemos
m<strong>en</strong>cionado
que
varios
autores
se
refiere
a
este
período
como
un
<br />

período
de
crisis
estructural
correspondi<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
fase
de
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga
<br />

























































<br />

762.
Ibid.
pp.213‐114.
<br />

763.
Ibid.
pp.214‐215.
<br />

- - 220


de
Kondratieff.
Como
vimos
anteriorm<strong>en</strong>te,
Car<strong>lo</strong>ta
Pérez,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
re<strong>la</strong>ciona
esta
<br />

fase
de
desc<strong>en</strong>so
con
dificultades
socio­institucionales
que
impid<strong>en</strong>
un
pl<strong>en</strong>o
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
d<strong>el</strong>
nuevo
paradigma
tecno­económico
informacional 764 .
<br />

960.
Otros
autores
<strong>la</strong>
explican
por
un
agotami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
stock
de
conocimi<strong>en</strong>tos
<br />

tecnológicos
que
estuvo
disponible
durante
<strong>el</strong>
boom
de
<strong>la</strong>
postguerra
permiti<strong>en</strong>do
<br />

altas
tasas
de
productividad
tanto
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
empresa
líderes
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
seguidoras 765 .
<br />

Para
estos
autores
esta
fase
no
significaría
<strong>en</strong>tonces
una
crisis
d<strong>el</strong>
capitalismo,
ni
<br />

manifestaciones
de
problemas
económicos
subyac<strong>en</strong>tes,
sino
<strong>el</strong>
retorno
a
una
norma
<br />

tecnológicam<strong>en</strong>te
determinada
luego
de
un
período
de
anormal
dinamismo. 766 
<br />

961.
Unos
cuantos
atribuy<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
fase
de
desc<strong>en</strong>so
a
<strong>la</strong>
creci<strong>en</strong>te
presión
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
ganancias. 767 
Robert
Br<strong>en</strong>ner
rechaza
explícitam<strong>en</strong>t
estas
dos
<br />

últimas
versiones,
pero
sobre
todo
rebate
<strong>la</strong>
última
y
ofrece
una
aproximación
<br />

alternativa.
Según
este
autor,
<strong>la</strong>
caída
de
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
agregada
‐responsable
de
<strong>la</strong>
<br />

fase
de
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga‐
no
es
<strong>el</strong>
resultado
de
<strong>la</strong>
presión
vertical
que
ejerce
<br />

<strong>el</strong>
trabajo
sobre
<strong>el</strong>
capital,
sino
de
<strong>la</strong>
presión
que
ejerce
<strong>la</strong>
capacidad
ociosa
y
<strong>la</strong>
<br />

sobreproducción
que
resultan
de
<strong>la</strong>
int<strong>en</strong>sificación
de
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
horizontal
<br />

inter­capitalista.
Esto
ocurre
por
<strong>la</strong>
introducción
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mercado
mundial
de
<br />

mercancías
a
costos
y
precios
más
bajos,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
manufactura 768 ,
<br />

producidas
por
<strong>lo</strong>s
países
de
más
reci<strong>en</strong>te
desarrol<strong>lo</strong>,
<strong>lo</strong>
que
perjudica
a
<strong>lo</strong>s
países
de
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
más
antiguo
que
produc<strong>en</strong>
a
costos
y
precios
más
altos,
afectando
su
tasa
<br />

de
ganancia
y
su
capacidad
productiva. 769 
Naciones
de
desarrol<strong>lo</strong>
más
antiguo,
que
<br />

inicialm<strong>en</strong>te
dominaban
<strong>el</strong>
mercado,
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
de
otras
naciones
de
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
más
reci<strong>en</strong>te.
<br />

962.
La
fase
desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga,
desde
este
punto
de
vista,
ha
perdurado
<br />

<strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te
debido
a
que
<strong>la</strong>s
economías
d<strong>el</strong>
capitalismo
avanzado
se
han
mostrado
<br />

incapaces
de
reducir
y
reubicar
su
capacidad
productiva,
porque
<strong>lo</strong>
que
prima
sobre
<br />

cualquier
otra
cosa
es
<strong>la</strong>
compet<strong>en</strong>cia
concreta
históricam<strong>en</strong>te
determinada
<strong>en</strong>tre
<br />

capitalistas
que
funcionan
<strong>en</strong>
estados
nacionales
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
un
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

desigual.
<br />

























































<br />

764.
Ver
<strong>en</strong>
este
libro
<strong>el</strong>
tema:
“Una
explicación
de
<strong>lo</strong>s
períodos
de
auge
y
de
crisis
estructural”,
pp.
OJO
EDITORES
<br />

PONER
PAGINAS.
<br />

765.

Fol<strong>lo</strong>wers.
<br />

766.
R.
Br<strong>en</strong>ner,
op.cit
p.9.
<br />

767.
Ibid.
p.8.
<br />

768.
Manufacturing.
<br />

769.

R.Br<strong>en</strong>ner,
Ibid.
pp.8‐9
(Lo
subrayado
es
de
M.H.).
<br />

- - 221


963.
Se
trata
de
una
fase
pro<strong>lo</strong>ngada
de
reajuste,
porque
<strong>lo</strong>s
capitalistas
de
<strong>lo</strong>s
países
<br />

más
antiguos
se
niegan
a
<strong>en</strong>viar
al
tacho
de
basura
a
masas
<strong>en</strong>ormes
de
medios
de
<br />

producción
ya
obsoletos,
que
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>s
crisis
cíclicas
al
interior
de
<strong>la</strong>
<strong>la</strong>rga
fase
<br />

desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
terminarán
por
liquidar.
El
resultado
es
exceso
de
capacidad
ociosa
y
<br />

sobreproducción
como
resultado
de
<strong>la</strong>s
inversiones
nuevas
<strong>en</strong>
países
“más
<br />

nuevos”que
compit<strong>en</strong>
con
<strong>la</strong>s
inversiones
más
viejas
que
se
resist<strong>en</strong>
a
salir
d<strong>el</strong>
<br />

mercado.
Esto
repercute
negativam<strong>en</strong>te
sobre
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
y
se
traduce
<strong>en</strong>
una
<br />

reducción
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico,
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
y
d<strong>el</strong>
empleo.
<br />

964.
Por
su
parte
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein
y
Ter<strong>en</strong>ce
Hopkins,
aceptando
que
se
trata
de
<br />

una
fase
de
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga
de
Kondratieff,
se
preguntan,
sin
embargo,
si
<br />

ésta
no
será
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
sistema
capitalista
como
tal,
es
decir,
d<strong>el</strong>
sistema
que
se
inició
<br />

según
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XVI
y
se
ha
desarrol<strong>la</strong>do
hasta
hoy,
o
<strong>lo</strong>
que
<strong>lo</strong>s
autores
<br />

d<strong>en</strong>ominan
crisis
sistémica 770 ,
que
sería
más
profunda
que
una
crisis
estructural,
ya
<br />

que
<strong>lo</strong>
que
estaría
<strong>en</strong>
juego
sería
<strong>el</strong>
sistema
como
tal.
<br />

965.
Wallerstein
escribe
<strong>en</strong>
1996
que
fr<strong>en</strong>te
a
esta
crisis
se
pres<strong>en</strong>tan
dos
<br />

posibilidades:
<strong>la</strong>
primera
es
que
<strong>el</strong>
capitalismo
se
recupere
y
empiece
una
nueva
fase
<br />

d<strong>el</strong>
cic<strong>lo</strong>
expansivo;
<strong>en</strong>
ese
caso
<strong>el</strong>
mundo
podría
ser
muy
difer<strong>en</strong>te,
pero
sería
<br />

básicam<strong>en</strong>te
capitalista,
basado
<strong>en</strong>
una
profunda
división
d<strong>el</strong>
trabajo,
intercambios
<br />

desiguales
y
un
sistema
interestatal.
La
segunda
posibilidad
es
que
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
que
empiezan
a
hacerse
notar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
prueb<strong>en</strong>
ser
<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
importantes
y
masivos
como
para
hacer
p<strong>en</strong>sar
que
no
es
racional
<br />

que
<strong>el</strong>
sistema
continúe
de
<strong>la</strong>
misma
manera,
realizando
algunos
pequeños
ajustes.
<br />

Esta
crisis
sistémica
se
manifestaría
como
un
período
de
caos
sistémico,
y
su
salida
se
<br />

pres<strong>en</strong>ta
como
incierta. 771 
<br />

966.
Estamos
seguros
‐sosti<strong>en</strong>e‐
que
luego
d<strong>el</strong>
caos
sistémico
v<strong>en</strong>drá
un
nuevo
ord<strong>en</strong>
o
<br />

nuevos
órd<strong>en</strong>es.
[...]
No
es
<strong>posible</strong>
discernir
qué
nuevo
ord<strong>en</strong>
será.
Só<strong>lo</strong>
es
<strong>posible</strong>
<br />

expresar
cómo
desearíamos
que
fuese
y
luchar
para
que
se
materialice
de
esa
manera. 772 
<br />

967.
Pero
<strong>en</strong>tre
1996
y
marzo
de
1999
han
pasado
muchas
cosas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
y
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s
<strong>la</strong>s
más
significativas
para
este
debate:
por
una
parte
<strong>la</strong>
crisis
asiática
y
su
<br />

repercusión
mundial
que
ya
ha
afectado
a
Brasil
y,
<strong>en</strong>
mayor
o
m<strong>en</strong>or
medida,
a
varios
<br />

países
de
nuestro
subcontin<strong>en</strong>te;
por
otra,
<strong>el</strong>
repunte
económico
de
<strong>lo</strong>s
Estados
<br />

























































<br />

770.
T.K.
Hopkins
y
I.
Wallestein,
1.
The
World
System:
Is
There
a
Crises?
<strong>en</strong>
Op.
cit.
p.10.
Según
<strong>lo</strong>s
autores
un
<br />

sistema
histórico
social
mundial
es
al
mismo
tiempo
sistémico
e
histórico,
es
decir,
posee
estructuras
constantes
<br />

aunque
no
eternas
que
<strong>lo</strong>
defin<strong>en</strong>
como
sistema
y,
al
mismo
tiempo,
es
histórico:
evoluciona
segundo
a
segundo
de
<br />

tal
manera
que
no
es
nunca
igual
<strong>en</strong>
dos
sucesivos
puntos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tiempo.
(Op.
cit.
p.8).
<br />

771.
I.
Wallerstein,
Ibid.
p.226.
<br />

772.
Ibid.
p.243.
<br />

- - 222


Unidos,
que
ha
llevado
a
algunos
a
p<strong>en</strong>sar
que
ya
se
está
sali<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>
fase
de
<br />

desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga
y
se
está
<strong>en</strong>trando
<strong>en</strong>
un
nuevo
boom.
<br />

968.
Br<strong>en</strong>ner
sosti<strong>en</strong>e
que
aunque
ya
es
una
opinión
muy
difundida
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Estados
<br />

Unidos
que
se
ha
<strong>en</strong>trado
a
una
nueva
era,
no
hay
datos
macroeconómicos
que
<br />

permitan
afirmar<strong>lo</strong>.
<br />

969.
La
base
intuitiva
de
<strong>la</strong>
idea
de
que
ha
llegado
una
nueva
época
económica,
que
<br />

requiere
de
un
nuevo
paradigma
para
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der<strong>la</strong>,
se
refiere
incuestionablem<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
<br />

espectacu<strong>la</strong>res
resultados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
bolsa
de
va<strong>lo</strong>res.
Desde
<strong>el</strong>
89
al
97
<strong>el</strong>
mercado
de
<br />

va<strong>lo</strong>res
triplicó
su
va<strong>lo</strong>r;
d<strong>el</strong>
94
al
97
<strong>lo</strong>
dobló.
Se
asume
que
estos
resultados
<br />

espectacu<strong>la</strong>res
deb<strong>en</strong>
indicar
una
transformación
de
<strong>la</strong>
economía
real,
pero
según
<strong>el</strong>
<br />

autor,
<strong>lo</strong>s
datos
d<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
producción
son
mucho
más
modestos
y
no
<br />

apoyan
esta
suposición.
Al
respecto
recuerda
que
también
<strong>en</strong>
Japón,
antes
de
<strong>la</strong>
<br />

profunda
recesión,
existió
un
boom
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mercado
de
va<strong>lo</strong>res.
<br />

970.
Es
verdad
que
<strong>el</strong>
panorama
de
<strong>la</strong>s
ganancias
ha
mejorado
significativam<strong>en</strong>te
para
<br />

<strong>la</strong>s
firmas
estadounid<strong>en</strong>ses
<strong>en</strong>tre
1989
y
1997,
<strong>la</strong>s
ganancias
de
<strong>la</strong>s
corporaciones
<br />

aum<strong>en</strong>taron
<strong>en</strong>
un
82%
y
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancia
<strong>en</strong>
un
27.8%
Pero
estos
aum<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

r<strong>en</strong>tabilidad
no
explican
por
qué
se
ha
triplicado
<strong>el</strong>
mercado
de
va<strong>lo</strong>res. 773 

<br />

971.
No
obstante
<strong>la</strong>
disparidad
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
mundo
financiero
y
<strong>la</strong>
economía
real,
Br<strong>en</strong>ner
<br />

reconoce
que
<strong>en</strong>
1997
<strong>la</strong>
economía
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos
<strong>lo</strong>gró
finalm<strong>en</strong>te
­por
<br />

primera
vez
durante
su
supuestam<strong>en</strong>te
mi<strong>la</strong>grosa
recuperación­
un
verdadero
año
<br />

boom,
asegurando
sobresali<strong>en</strong>tes
<strong>lo</strong>gros
<strong>en</strong>
casi
todas
<strong>la</strong>s
variables:
PIB,
inversiones,
<br />

productividad,
sa<strong>la</strong>rios
y
empleo. 774 
<br />

972.
Pero,
una
cosa
es
demostrar
que
<strong>la</strong>
economía
de
Estados
Unidos
ha
<strong>lo</strong>grado
una
<br />

significativa
recuperación
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta
y
otra
cosa
es
afirmar
que
se
está
ante
un
<br />

nuevo
boom.
Desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
d<strong>el</strong>
autor,
<strong>la</strong>
condición
fundam<strong>en</strong>tal
para
una
<br />

definitiva
superación
de
<strong>la</strong>
fase
de
desc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
onda
<strong>la</strong>rga
es
resolver
<strong>el</strong>
problema
<br />

de
<strong>la</strong>
capacidad
ociosa
y
<strong>la</strong>
sobreproducción,
que
se
manifiesta
<strong>en</strong>
una
amplia
<br />

recuperación
de
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
y
que
abarca
todo
<strong>el</strong>
sistema.
¿Se
ha
producido
esa
<br />

recuperación
o
está
lejos
de
alcanzarse? 775 
<br />

973.
Br<strong>en</strong>ner
acepta
que
no
es
fácil
responder
tajantem<strong>en</strong>te
a
esta
pregunta.
<br />

Considera
que
se
debe
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
<strong>la</strong>
recuperación
económica
<br />

























































<br />

773.
R.
Br<strong>en</strong>ner,
op.cit.
p.246.
<br />

774.
Ibid.
p.253.
<br />

775.
Ibid.
p.251.
<br />

- - 223


norteamericana
se
dio
sobre
<strong>la</strong>
base
de
una
represión
de
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios
que
no
ti<strong>en</strong>e
<br />

preced<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia
y
de
una
devaluación
d<strong>el</strong>
dó<strong>la</strong>r. 776 
<br />

974.
Considera
<strong>el</strong>
autor
que
<strong>el</strong>
futuro
de
<strong>la</strong>
fase
de
asc<strong>en</strong>so
de
<strong>la</strong>
r<strong>en</strong>tabilidad
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

Estados
Unidos
t<strong>en</strong>drá
mucho
más
que
ver
con
<strong>la</strong>
situación
internacional
que
con
<strong>la</strong>
<br />

doméstica.
La
interrogante
fundam<strong>en</strong>tal
es
si,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
curso
de
esta
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
actual
a
una
<br />

vaci<strong>la</strong>nte
recuperación
cíclica
de
<strong>la</strong>
economía,
<strong>la</strong>
economía
mundial
podrá
superar
<strong>lo</strong>s
<br />

efectos
de
<strong>la</strong>
capacidad
ociosa
y
<strong>la</strong>
sobreproducción
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
manufactura,
que
han
trabado
<br />

<strong>el</strong>
crecimi<strong>en</strong>to
económico
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
economías
capitalistas
avanzadas. 777 .
<br />

975.
Considerando
<strong>el</strong>
hecho
de
que
Japón,
Alemania
y
Europa,
así
como
<strong>lo</strong>s
Estados
<br />

Unidos
han
estado
sigui<strong>en</strong>do
patrones
aná<strong>lo</strong>gos
de
crecimi<strong>en</strong>to:
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
<br />

exportaciones
junto
a
mercados
internos
de
crecimi<strong>en</strong>to
l<strong>en</strong>to,
no
se
ve
c<strong>la</strong>ro
de
qué
<br />

manera
<strong>la</strong>
economía
mundial
evitará
que
se
int<strong>en</strong>sifiqu<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
de
<br />

sobreproducción
y
capacidad
ociosa:
<strong>la</strong>s
exportaciones
sigu<strong>en</strong>
creci<strong>en</strong>do,
pero
<strong>la</strong>
<br />

demanda
interna
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
det<strong>en</strong>ida
y
presiona
hacia
<strong>la</strong>
disminución
de
<strong>la</strong>s
tasas
<br />

de
ganancia. 778 
El
tema,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
queda
abierto.
<br />

2) UN PROCESO TÉCNICO OBJETIVO BAJO HEGEMONÍA NEOLIBERAL<br />

976.
Para
terminar,
creo
importante
analizar
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
actual
como
un
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
sobredeterminado,
<strong>en</strong>tre
cuyas
principales
determinaciones
se
destacan:
<br />

por
una
parte,
<strong>la</strong>s
condiciones
objetivas
creadas
por
<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>ormes
avances
<br />

tecnológicos
‐que
permit<strong>en</strong>
reducir
extraordinariam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
tiempo
y
<strong>la</strong>
distancia
<br />

<strong>en</strong>tre
países,
comunidades
y
personas,
y
que
hac<strong>en</strong>
este
proceso
de
alguna
manera
<br />

irreversible‐,
y
por
otra,
<strong>la</strong>s
nuevas
modalidades
que
adoptan
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
sociales
<br />

capitalistas
de
producción
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
que
estos
avances
están
hoy
insertos.
Son
estas
<br />

re<strong>la</strong>ciones
<strong>la</strong>s
principales
fuerzas
impulsoras
y
ori<strong>en</strong>tadoras
de
<strong>lo</strong>s
cambios
que
se
dan
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
actualidad
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
<br />

977.
Difer<strong>en</strong>ciar
<strong>en</strong>tre
ambos
aspectos
nos
permite,
por
una
parte,
definir
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>balización
realm<strong>en</strong>te
exist<strong>en</strong>te
como
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal,
porque
<strong>lo</strong>
que
ha
<br />

determinado
hasta
ahora
su
ritmo
y
su
rumbo
son
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
bajo
su
<br />

forma
hegemónica
actual:
<strong>el</strong>
neoliberalismo;
y,
por
otra,
imaginar
que
puede
existir
<br />

una
g<strong>lo</strong>balización
que
no
sea
capitalista,
que
aprovechando
<strong>lo</strong>s
avances
tecnológicos
<br />

<strong>lo</strong>s
pongan
al
servicio
de
<strong>la</strong>
humanidad
y
no
de
unas
cuantas
empresas
<br />

transnacionales.
<br />

























































<br />

776.
Ibid.
p.253.
<br />

777.
Ibid.
pp.253‐254.
<br />

778.
Ibid.
pp.
260‐261.
<br />

- - 224


978.
¿Cuál
debe
ser
<strong>en</strong>tonces
<strong>la</strong>
actitud
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
ante
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización?
¿Criticar
<br />

<strong>el</strong>
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
sí
mismo
o
criticar
<strong>el</strong>
carácter
capitalista
de
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>lo</strong>balización
actual
y
p<strong>la</strong>ntearse
una
g<strong>lo</strong>balización
difer<strong>en</strong>te
parti<strong>en</strong>do
de
<strong>lo</strong>s
<br />

ade<strong>la</strong>ntos
ci<strong>en</strong>tíficos
y
tecnológicos
<strong>lo</strong>grados
por
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
actual
d<strong>el</strong>
capitalismo?
<br />

Pi<strong>en</strong>so
que
<strong>la</strong>
posición
correcta
es
esta
última.
De
<strong>la</strong>
misma
manera
<strong>en</strong>
que
Marx
p<strong>en</strong>só
<br />

que
<strong>la</strong>
máquina‐herrami<strong>en</strong>ta
característica
de
<strong>la</strong>
revolución
industrial
no
era
negativa
<br />

<strong>en</strong>
sí
misma,
que
podía
ser
un
instrum<strong>en</strong>to
para
hacer
más
efectiva
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
d<strong>el</strong>
<br />

hombre
o
un
instrum<strong>en</strong>to
para
su
liberación,
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
de
cuál
fuese
<strong>el</strong>
carácter
<br />

d<strong>el</strong>
proceso
de
producción
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
ésta
se
insertase,
<strong>lo</strong>
mismo
ocurre
con
<strong>el</strong>
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización.
<br />

979.
Considero,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
que
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
neoliberal
no
es
<strong>la</strong>
única
<strong>posible</strong>;
que
<br />

podemos
concebir
difer<strong>en</strong>tes
tipos
de
g<strong>lo</strong>balización,
desde
una
g<strong>lo</strong>balización
con
<br />

neofascismo
hasta
una
g<strong>lo</strong>balización
solidaria
como
<strong>la</strong>
que
p<strong>la</strong>ntea
Fid<strong>el</strong>
Castro 779 
y
<strong>el</strong>
<br />

Papa
Juan
Pab<strong>lo</strong>
II.
<br />

980.
Coincido
con
André
Gorz
<strong>en</strong>
que
rechazar
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización,
pret<strong>en</strong>der
resistir
<br />

nacionalm<strong>en</strong>te,
conduce
imp<strong>la</strong>cablem<strong>en</strong>te
a
capitu<strong>la</strong>r
fr<strong>en</strong>te
a
esa
g<strong>lo</strong>balización.
No
es
<br />

contra
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
que
hay
que
luchar
tratando
de
sustraerse
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>;
hay
que
<br />

luchar
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<strong>en</strong>
curso
por
una
g<strong>lo</strong>balización
difer<strong>en</strong>te.
La
<br />

resist<strong>en</strong>cia
al
capital
transnacional
no
puede
ser
sino
<strong>el</strong><strong>la</strong>
misma
transnacional;
<strong>la</strong>
<br />

resist<strong>en</strong>cia
a
<strong>lo</strong>s
actores
de
esta
g<strong>lo</strong>balización
exige
ante
todo
actores
de
otra
<br />

g<strong>lo</strong>balización,
a
partir
de
una
visión,
una
solidaridad,
un
proyecto
de
civilización
<br />

p<strong>la</strong>netaria. 780 
<br />

981.
Comparto
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
de
Samir
Amin
de
<strong>la</strong>
necesidad
de
contraponer
a
<strong>la</strong>
<br />

utopía
reaccionaria
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
a
través
d<strong>el</strong>
mercado,
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
un
<br />

proyecto
humanista
alternativo
de
g<strong>lo</strong>balización
que
esté
acorde
con
una
perspectiva
<br />

socialista. 781 
<br />

























































<br />

779.
Fid<strong>el</strong>
Castro,
G<strong>lo</strong>balización
neoliberal
y
crisis
económica
actual
(discursos
y
dec<strong>la</strong>raciones
mayo
de
<br />

1998­<strong>en</strong>ero
1999,
Oficina
de
publicaciones
d<strong>el</strong>
Consejo
de
Estado,
La
Habana,
1999
y
Sobre
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
<br />

neoliberal
y
otros
temas,
Oficina
de
publicaciones
d<strong>el</strong>
Consejo
de
Estado,
La
Habana,
1998.
<br />

780.
A.
Gorz,
Misères
du
pres<strong>en</strong>t.
Richesse
du
<strong>posible</strong>,
Ed.
Galileé,
París,
1997,
pp.31‐32.
Se
ha
traducido
<strong>el</strong>
<br />

término
francés
mondialisation
g<strong>lo</strong>balización,
ya
que
<strong>en</strong>
español
mundialización
y
g<strong>lo</strong>balización
son
sinónimos.
<br />

781.
S.
Amin,
El
futuro
de
<strong>la</strong>
po<strong>la</strong>rización
g<strong>lo</strong>bal,
<strong>en</strong>
revista
Nueva
Sociedad
Nº132,
julio‐agosto,
p.122.
<br />

- - 225


TERCERA PARTE: LA SITUACIÓN DE LA IZQUIERDA<br />

I. UN MUNDO CAÓTICO Y UNA IZQUIERDA NO PREPARADA PARA<br />

ENFRENTARLO<br />

982.
Estamos
atravesando,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
dec<strong>en</strong>ios
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
por
una
etapa
<br />

ultraconservadora.
Vivimos
un
período
de
reflujo
de
<strong>la</strong>
humanidad.
Para
<strong>el</strong>
historiador
<br />

y
politó<strong>lo</strong>go
Inmmanu<strong>el</strong>
Wallerstein,
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
sistema
histórico
es
tan
profunda
que
<br />

pasarán
muchos
años
‐como
mínimo
dos
décadas‐
antes
de
que
pueda
e<strong>la</strong>borarse
una
<br />

estrategia
antisistémica
c<strong>la</strong>ra .782 
<br />

983.
No
só<strong>lo</strong>
fracasó
<strong>el</strong>
socialismo
soviético,
sino
que
<strong>el</strong>
capitalismo
demostró
una
<br />

sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te
capacidad
para
adaptarse
a
<strong>la</strong>s
nuevas
circunstancias
y
para
utilizar
<strong>en</strong>
<br />

b<strong>en</strong>eficio
propio
<strong>lo</strong>s
avances
de
<strong>la</strong>
nueva
revolución
ci<strong>en</strong>tífico‐técnica,
mi<strong>en</strong>tras
<strong>lo</strong>s
<br />

países
socialistas,
luego
de
haber
alcanzado
un
notable
desarrol<strong>lo</strong>
económico,
fueron
<br />

cay<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estancami<strong>en</strong>to
hasta
terminar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
desastre
que
conocemos.
A
esto
se
<br />

agrega
<strong>la</strong>s
dificultades
que
com<strong>en</strong>zaron
a
sufrir
<strong>lo</strong>s
gobiernos
socialdemócratas
<br />

europeos
y
sus
regím<strong>en</strong>es
de
“estado
de
bi<strong>en</strong>estar”:
det<strong>en</strong>ción
de
crecimi<strong>en</strong>to
<br />

económico,
inf<strong>la</strong>ción,
inefici<strong>en</strong>cia
productiva.
<br />

984.
Junto
a
esto,
América
Latina,
tras
<strong>la</strong>
do<strong>lo</strong>rosa
reestructuración
de
<strong>lo</strong>s
años
<br />

och<strong>en</strong>ta
‐que
llevó
a
considerar
esta
década
como
<strong>la</strong>
“década
perdida”‐
ha
com<strong>en</strong>zado
<br />

a
incorporarse
a
<strong>la</strong>
nueva
economía
g<strong>lo</strong>bal,
pero
<strong>el</strong>
precio
de
esta
incorporación
ha
<br />

sido,
como
veíamos
anteriorm<strong>en</strong>te,
muy
<strong>el</strong>evado:
una
proporción
considerable
de
su
<br />

pob<strong>la</strong>ción
ha
quedado
excluida
de
esos
sectores
dinámicos,
como
productores
y
como
<br />

consumidores.
En
algunos
casos,
pueb<strong>lo</strong>s,
países
y
regiones
se
han
vu<strong>el</strong>to
a
conectar
<br />

mediante
<strong>la</strong>
economía
<strong>lo</strong>cal
informal
y
<strong>la</strong>
economía
criminal
ori<strong>en</strong>tada
al
exterior
[...]. 783 
<br />

985.
T<strong>en</strong>emos
que
reconocer
que
vivimos
tiempos
angustiosos,
pl<strong>en</strong>os
de
confusión
e
<br />

incertidumbre.
El
deterioro
d<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
de
vida
de
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta,
<br />

incluy<strong>en</strong>do
a
sectores
cada
vez
más
amplios
de
<strong>la</strong>s
capas
medias,
o
<strong>lo</strong>
que
algunos
han
<br />

d<strong>en</strong>ominado
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
de
<strong>la</strong>
pobreza, 784 
es
a<strong>la</strong>rmante;
<strong>la</strong>
am<strong>en</strong>aza
d<strong>el</strong>
desempleo
<br />

es
una
preocupación
pres<strong>en</strong>te
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
pobres
como
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<br />

























































<br />

782 .
I.
Wallerstein,
El
co<strong>la</strong>pso
d<strong>el</strong>
neoliberalismo
<strong>en</strong>
:
Después
d<strong>el</strong>
neoliberalismo,
Ed.
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1996.
<br />

p.246.
<br />

783 .
M
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
información...,
op.cit.
p.159.
<br />

784 .
M.
Chossudovsky
ti<strong>en</strong>e
un
libro
titu<strong>la</strong>do
The
G<strong>lo</strong>balisation
of
Poverty:
Impacts
of
IMF
and
World
Bank
<br />

Reforms,
Third
World
Network,
P<strong>en</strong>ang,
Ma<strong>la</strong>ysia.
<br />

- - 226


desarrol<strong>la</strong>dos;
<strong>la</strong>
fragm<strong>en</strong>tación
social
y
organizativa
ha
alcanzado
su
niv<strong>el</strong>
máximo,
<br />

mi<strong>en</strong>tras
<strong>lo</strong>s
sueños
por
<strong>la</strong>
construcción
de
una
nueva
sociedad
se
han
reducido
a
su
<br />

expresión
más
tímida. 785 
El
deterioro
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te
am<strong>en</strong>aza
<strong>la</strong>
superviv<strong>en</strong>cia
de
<br />

<strong>la</strong>s
futuras
g<strong>en</strong>eraciones.
La
corrupción
ga<strong>lo</strong>pante
produce
un
amplio
efecto
<br />

desmoralizador. 786 
Sigue
y
seguirá
estando
pres<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
p<strong>el</strong>igro
de
guerra,
incluso
<br />

nuclear
‐a
pesar
de
<strong>lo</strong>s
avances
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
marcha
hacia
<strong>la</strong>
paz,
<strong>la</strong>
dist<strong>en</strong>sión
y
<strong>el</strong>
desarme‐
<br />

hasta
que
no
sean
erradicadas
para
siempre
<strong>la</strong>s
causas
que
brotan
de
<strong>la</strong>
naturaleza
<br />

capitalista
d<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
internacional
y
socio‐económico
imperantes.
La
acción
política
<br />

está
huérfana
de
mode<strong>lo</strong>s
explicativos
y
ori<strong>en</strong>tadores,
porque
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>lo</strong>s
viejos
<br />

mode<strong>lo</strong>s
se
han
derrumbado
y
<strong>lo</strong>s
nuevos
no
<strong>lo</strong>gran
demostrar
su
efectividad
<strong>en</strong>
<br />

términos
de
crecimi<strong>en</strong>to
con
equidad. 787 
Los
esfuerzos
por
revertir
<strong>el</strong>
retroceso
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
<br />

desembocar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
frustración
y
<strong>la</strong>
impot<strong>en</strong>cia
y
para
muchos
<strong>la</strong>
oscuridad
d<strong>el</strong>
tún<strong>el</strong>
<br />

parece
no
terminar
nunca. 788 
<br />

986.
Una
opción
alternativa
­socialista
o
como
se
<strong>la</strong>
quiera
l<strong>la</strong>mar­
se
hace
más
<br />

urg<strong>en</strong>te
que
nunca
si
no
estamos
dispuestos
a
aceptar
esta
cultura
integral
d<strong>el</strong>
<br />

desperdicio,
material
y
humano,
que
‐como
dice
<strong>el</strong>
soció<strong>lo</strong>go
cubano
Juan
Antonio
<br />

B<strong>la</strong>nco‐
no
só<strong>lo</strong>
g<strong>en</strong>era
basura
no
recic<strong>la</strong>ble
por
<strong>la</strong>
eco<strong>lo</strong>gía,
sino
también
desechos
<br />

humanos
difíciles
de
recic<strong>la</strong>r
socialm<strong>en</strong>te
al
empujar
a
grupos
sociales
y
naciones
<br />

<strong>en</strong>teras
al
desamparo
colectivo. 789 
<br />

987.
Son
<strong>en</strong>ormes
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
se
nos
p<strong>la</strong>ntean
y
no
estamos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
mejores
<br />

condiciones
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<strong>lo</strong>s.
Hay
que
recordar
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
d<strong>el</strong>
sur
ya
v<strong>en</strong>ía
<br />

muy
golpeada
por
<strong>la</strong>rgos
años
de
dictadura
militar,
y
que
<strong>la</strong>
c<strong>en</strong>troamericana
‐que
<br />

estuvo
a
<strong>la</strong>
vanguardia
de
<strong>la</strong>
lucha
desde
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
sandinista‐
se
vio
<br />

muy
afectada
por
<strong>la</strong>
derrota
<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
FSLN
y
<strong>el</strong>
brutal
cambio
de
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
<br />

mundial
de
fuerzas
producto
de
<strong>la</strong>
desaparición
d<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
d<strong>el</strong>
este
<br />

europeo
y
<strong>la</strong>
desintegración
de
<strong>la</strong>
Unión
Soviética.
<br />

988.
Producto
de
todo
<strong>lo</strong>
que
señaláramos
anteriorm<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana
quedó
desconcertada
y
sin
proyecto
alternativo;
está
vivi<strong>en</strong>do
una
<br />

profunda
crisis
que
abarca
tres
terr<strong>en</strong>os:
<strong>el</strong>
teórico,
<strong>el</strong>
programático
y
<strong>el</strong>
orgánico.
<br />

























































<br />

785 .
Wim
Dierckxs<strong>en</strong>s,
Los
límites
de
un
capitalismo
sin
ciudadanía,
DEI,
San
José
de
Costa
Rica,
1997,
p.140.
<br />

786 .
I.
Ramonet,
Un
mundo
sin...,
op.cit.
p.13.
<br />

787 .
C.
Pérez,
Desafíos
sociales
y
políticos
d<strong>el</strong>
cambio
de
paradigma
tecnológico,
<strong>en</strong>
M.
Pulido
ed.,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,
<br />

Desafíos
y
Propuestas,
UCAB‐SIC,
Caracas,
1998,
p.64.
<br />

788 .
W.
Dierckxs<strong>en</strong>s,
Los
límites
de
un...,
op.cit.
p.140.
<br />

789 .
J.
A.
B<strong>la</strong>nco,
El
Tercer
Mil<strong>en</strong>io...,
op.cit.
p.117
<br />

- - 227


II. CRISIS TEÓRICA<br />

1) TRIPLE ORIGEN<br />

989.
La
crisis
teórica
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
ti<strong>en</strong>e,
a
mi
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der,
un
triple
<br />

orig<strong>en</strong>.
En
primer
lugar,
su
incapacidad
histórica
de
e<strong>la</strong>borar
un
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
<br />

propio,
que
parta
d<strong>el</strong>
análisis
de
<strong>la</strong>
realidad
d<strong>el</strong>
subcontin<strong>en</strong>te
y
de
cada
país,
de
sus
<br />

tradiciones
de
lucha
y
de
sus
pot<strong>en</strong>cialidades
de
cambio.
Salvo
escasos
esfuerzos
<strong>en</strong>
<br />

este
s<strong>en</strong>tido 790 ,
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
fue
más
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
de
extrapo<strong>la</strong>r
esquemas
de
análisis
propios
<br />

a
otras
<strong>la</strong>titudes.
Se
analizaba
<strong>la</strong>
realidad
con
parámetros
europeos:
por
ejemp<strong>lo</strong>,
se
<br />

consideraba
a
América
Latina
como
una
formación
feudal
cuando
era
capitalista
<br />

dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,
o
se
aplicaba
<strong>el</strong>
esquema
de
análisis
c<strong>la</strong>sista
europeo
a
países
que
t<strong>en</strong>ían
<br />

una
pob<strong>la</strong>ción
mayoritariam<strong>en</strong>te
indíg<strong>en</strong>a,
<strong>lo</strong>
que
llevaba
a
desconocer
<strong>la</strong>
importancia
<br />

d<strong>el</strong>
factor
étnico‐cultural. 791 
<br />

990.
En
segundo
lugar,
no
ha
sido
capaz
de
realizar
un
estudio
riguroso
de
<strong>la</strong>s
<br />

experi<strong>en</strong>cias
socialistas
‐tanto
de
sus
éxitos
como
de
sus
fracasos‐,
y
esto
ti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
<br />

parte
que
ver
con
<strong>la</strong>
escasa
o
nu<strong>la</strong> 792 
divulgación
ci<strong>en</strong>tífica
que
se
ha
hecho
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s;
y
<br />

tampoco
ha
realizado
un
análisis
serio
de
<strong>la</strong>s
causas
de
sus
derrotas.
<br />

991.
Pero,
sin
duda,
<strong>la</strong>
explicación
más
importante
de
esta
crisis
teórica
es
<strong>la</strong>
<br />

inexist<strong>en</strong>cia
de
un
estudio
crítico
d<strong>el</strong>
capitalismo
de
fines
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
‐<strong>el</strong>
capitalismo
<br />

de
<strong>la</strong>
revolución
<strong>el</strong>ectrónico‐informática,
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización
y
<strong>la</strong>s
guerras
financieras‐.
<br />

No
estoy
hab<strong>la</strong>ndo
de
estudios
parciales,
sobre
determinados
aspectos
de
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

capitalista
actual
‐que
sin
duda
exist<strong>en</strong> 793 ‐,
me
estoy
refiri<strong>en</strong>do
a
un
estudio
con
<strong>la</strong>
<br />

integralidad
y
<strong>la</strong>
rigurosidad
con
<strong>la</strong>
que
Marx
estudió
<strong>el</strong>
capitalismo
de
<strong>la</strong>
revolución
<br />

industrial.
<br />

992.
¿En
qué
se
modifica,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>el</strong>
concepto
de
plusvalía
‐concepto
c<strong>en</strong>tral
d<strong>el</strong>
<br />

análisis
crítico
d<strong>el</strong>
capitalismo
<strong>en</strong>
Marx‐
con
<strong>la</strong>
introducción
de
<strong>la</strong>
máquina
digital
y
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

790 .
Entre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
cabe
destacar
muy
especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
de
Mariátegui
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
veinte
y
<strong>lo</strong>s
esfuerzos
inconclusos
<br />

d<strong>el</strong>
Che
Guevara
y
<strong>la</strong>
teoría
de
<strong>la</strong>
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
ses<strong>en</strong>ta;
además
de
<strong>lo</strong>s
aportes
de
<strong>lo</strong>s
investigados
<br />

brasileros
Caio
Prado
Junior
y
F<strong>lo</strong>restan
Fernandes,
<strong>en</strong>tre
otros.
<br />

791 .
Ver
sobre
<strong>el</strong>
tema
<strong>el</strong>
libro
de
José
Aricó,
Marx
y
América
Latina,
Catá<strong>lo</strong>gos
Editora,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1988,
<br />

donde
<strong>el</strong>
autor
trata
de
explicar
de
alguna
manera
por
qué
se
produce
este
desfase
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
teoría
de
Marx
y
su
<br />

aplicación
<strong>en</strong>
América
Latina.
<br />

792 .
Una
excepción
son
<strong>lo</strong>s
trabajos
d<strong>el</strong>
investigador
francés
Charles
Bett<strong>el</strong>heim,
que
ha
dedicado
más
de
cuar<strong>en</strong>ta
<br />

años
a
esta
temática
(ver
bibliografía
al
final
d<strong>el</strong>
libro).
<br />

793 .
Entre
estos
estudios
cabe
destacar
<strong>el</strong>
libro
de
Manu<strong>el</strong>
Cast<strong>el</strong>ls,
que
hemos
utilizado
profusam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

segunda
parte
de
este
trabajo:
La
era
de
<strong>la</strong>
información:
<strong>la</strong>
sociedad
red,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
se
refiere
a
<strong>lo</strong>s
<br />

cambios
sufridos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
producción
y
su
repercusión
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
trabajadores.
Sobre
<strong>la</strong>
situación
d<strong>el</strong>
<br />

marxismo
occid<strong>en</strong>tal
ver:
Perry
Anderson,
Tras
<strong>la</strong>s
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
materialismo
histórico,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
Madrid,
1986.
<br />

- - 228


obótica,
por
una
parte,
y
con
<strong>el</strong>
actual
proceso
de
g<strong>lo</strong>balización
por
otra?
¿Cómo
<br />

afecta
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
técnicas
y
sociales
de
producción,
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
de
<br />

distribución
y
consumo,
<strong>la</strong>
introducción
de
<strong>la</strong>s
nuevas
tecno<strong>lo</strong>gías
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proceso
de
<br />

trabajo?
¿Qué
modificaciones
han
sufrido
tanto
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
como
<strong>la</strong>
burguesía
<strong>en</strong>
<br />

una
era
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
pasa
a
repres<strong>en</strong>tar
un
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
fundam<strong>en</strong>tal
de
<strong>la</strong>s
<br />

fuerzas
productivas?
¿Cómo
p<strong>en</strong>sar
desde
<strong>el</strong>
marxismo
<strong>el</strong>
problema
ecológico
y
<strong>el</strong>
<br />

problema
de
género?
¿Hacia
dónde
va
<strong>la</strong>
actual
g<strong>lo</strong>balización
y
sus
consecu<strong>en</strong>cias?
<br />

¿Cuáles
son
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
pued<strong>en</strong>
constituir
una
base
objetiva
pot<strong>en</strong>cial
para
<strong>la</strong>
<br />

transformación
de
este
modo
de
producción?
<br />

993.
Un
análisis
de
este
tipo
es
fundam<strong>en</strong>tal,
porque
una
sociedad
alternativa
no
<br />

puede
surgir
sino
de
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
que
emerjan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
actual
sociedad
<strong>en</strong>
que
<br />

vivimos.
Y
no
veo
cómo
hacer
este
análisis
si
no
es
con
<strong>el</strong>
propio
instrum<strong>en</strong>tal
<br />

ci<strong>en</strong>tífico
que
Marx
nos
legó.
<br />

994.
La
crisis
d<strong>el</strong>
socialismo
soviético
no
significa
‐como
muchos
ideó<strong>lo</strong>gos
burgueses
<br />

se
han
esforzado
por
pregonar‐,
que
debamos
poner
<strong>en</strong>
cuestión
necesariam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
<br />

aportes
ci<strong>en</strong>tíficos
de
Marx.
Por
desgracia,
algunos
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
han
sido
<br />

excesivam<strong>en</strong>te
permeables
a
<strong>la</strong>
propaganda
antimarxista
d<strong>el</strong>
neoliberalismo,
que
<br />

responsabiliza
indebidam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
teoría
de
Marx
por
<strong>lo</strong>
ocurrido
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<br />

socialistas
soviéticos;
nadie,
sin
embargo,
le
echaría
<strong>la</strong>
culpa
a
<strong>la</strong>
receta
de
cocina
por
<br />

<strong>el</strong>
f<strong>la</strong>n
que
se
quemó
al
poner
muy
fuerte
<strong>el</strong>
horno.
<br />

2) MARXISMO, CIENCIA Y DETERMINISMO HISTÓRICO<br />

995.
Concuerdo
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
con
Louis
Althusser 794 
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
gran
aporte
de
Marx
<br />

fue
<strong>el</strong>
de
haber
fundado
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
historia,
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
grandes
<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
historia
d<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
humano 795 .
El
filósofo
francés
p<strong>la</strong>ntea
<br />

que
<strong>el</strong>
autor
de
El
capital
habría
descubierto
un
nuevo
contin<strong>en</strong>te
ci<strong>en</strong>tífico,
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
<br />

Historia,
de
<strong>la</strong>
misma
manera
<strong>en</strong>
que,
con
anterioridad,
Tales
había
fundado
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>s
<br />

Matemáticas
y
Galileo
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
Física. 796 
<br />

996.
Marx
fundó
una
ci<strong>en</strong>cia
nueva,
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
historia
de
<strong>la</strong>s
formaciones
sociales
<br />

(o
“sociedades”)
reales,
concretas.
No
hemos
percibido
todavía
<strong>el</strong>
alcance
de
este
<br />

prodigioso
hecho.
Antes
como
después
de
Marx
<strong>lo</strong>s
hombres
vivían,
<strong>la</strong>s
masas
humanas
<br />

























































<br />

794 .
Louis
Althusser
fue
qui<strong>en</strong>
me
hizo
descubrir
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>orme
riqueza
de
<strong>lo</strong>s
aportes
de
Marx
y
a
él
debo
gran
parte
<br />

de
mi
formación
metodológica.
Recomi<strong>en</strong>do
calurosam<strong>en</strong>te
su
r<strong>el</strong>ectura
crítica,
pi<strong>en</strong>so
que
muchas
de
sus
<br />

reflexiones
son
de
gran
actualidad
para
reempr<strong>en</strong>der
un
estudio
de
Marx
y
desarrol<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>s
nuevos
temas
que
<br />

p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
mundo
actual.
<br />

795 .
L.
Althusser,
Pres<strong>en</strong>tación
a
<strong>la</strong>
primera
edición
de
mi
libro:
Los
conceptos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
materialismo
<br />

histórico,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1969,
p.1.
<br />

796 .
L.
Althusser,
Para
leer
El
Capital,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
7ªed.,
1974,
pp.197‐209.
<br />

- - 229


hacían
su
historia.
Existían
historiadores
para
escribir
su
crónica
y
filósofos
para
hacer
<br />

su
fi<strong>lo</strong>sofía.
La
historia
era
un
campo
sin
cultivar
ocupado
por
<strong>la</strong>s
ideo<strong>lo</strong>gías
r<strong>el</strong>igiosas
<br />

(Bossuet),
jurídicas
y
morales
(Rousseau,
Fourier,
Proudhon,
etcétera)
o
fi<strong>lo</strong>sóficas
<br />

(Heg<strong>el</strong>).
<br />

997.
Marx
abrió
este
campo
al
conocimi<strong>en</strong>to
ci<strong>en</strong>tífico,
dio
a
<strong>lo</strong>s
hombres
<strong>lo</strong>s
principios
<br />

fundam<strong>en</strong>tales
de
una
teoría
ci<strong>en</strong>tífica,
permitió
a
<strong>lo</strong>s
hombres
compr<strong>en</strong>der
y
conocer
<strong>la</strong>s
<br />

leyes
de
este
nuevo
e
inm<strong>en</strong>so
contin<strong>en</strong>te:
<strong>la</strong>
historia.
Estos
principios
fundam<strong>en</strong>tales
de
<br />

<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
historia
han
sido
designados
tradicionalm<strong>en</strong>te
como
materialismo
<br />

histórico. 797 
<br />

998.
Armado
de
estos
principios
g<strong>en</strong>erales,
Marx
com<strong>en</strong>zó
a
realizar
un
estudio
<br />

riguroso
d<strong>el</strong>
modo
de
producción
capitalista,
pero
só<strong>lo</strong>
alcanzó
a
estudiar
con
<br />

profundidad
su
funcionami<strong>en</strong>to
económico;
su
p<strong>la</strong>n
era
mucho
más
ambicioso:
incluía
<br />

estudiar
todos
<strong>lo</strong>s
aspectos
de
<strong>la</strong>
sociedad
capitalista:
estado,
c<strong>la</strong>ses,
pob<strong>la</strong>ción
,
<br />

emigración,
re<strong>la</strong>ciones
internacionales
de
trabajo,
mercado
mundial
y
crisis,
<strong>en</strong>tre
<br />

otras. 798 
Sin
embargo,
<strong>la</strong>
muerte
interrumpió
su
obra.
Como
testigo
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
está
<strong>el</strong>
<br />

capítu<strong>lo</strong>
inacabado
de
só<strong>lo</strong>
dos
páginas
acerca
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
sociales
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tercer
libro
<br />

de
El
capital. 799 
<br />

999.
Pero
<strong>lo</strong>
que
muchos
autores
no
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
es
que
<strong>la</strong>
obra
cumbre
de
Marx,
El
<br />

capital,
no
ti<strong>en</strong>e
un
objetivo
histórico
empírico:
Marx
no
pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió
hacer
<strong>la</strong>
historia
<br />

de
Ing<strong>la</strong>terra
desde
<strong>el</strong>
orig<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
capitalismo
hasta
ese
mom<strong>en</strong>to;
estudió
ese
país
<br />

porque
allí
podía
<strong>en</strong>contrar
<strong>el</strong>
capitalismo
más
desarrol<strong>la</strong>do
de
su
época
y
eso
le
<br />

servía
para
e<strong>la</strong>borar
su
teoría
d<strong>el</strong>
modo
de
producción
capitalista
que
es
algo
muy
<br />

difer<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
historia
concreta
d<strong>el</strong>
capitalismo
<strong>en</strong>
Ing<strong>la</strong>terra. 800 
<br />

1000.
Por
<strong>lo</strong>
tanto,
só<strong>lo</strong>
se
puede
juzgar
<strong>el</strong>
carácter
ci<strong>en</strong>tífico
de
<strong>la</strong>
obra
de
Marx
si
se
<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>lo</strong>s
objetivos
que
él
se
propuso
estudiar
y
cuánto
pudo
realizar
de
<br />

estos
objetivos.
Marx
no
pret<strong>en</strong>dió
un
estudio
acabado
de
<strong>lo</strong>s
otros
modos
de
<br />

producción
‐comunidad
primitiva,
esc<strong>la</strong>vitud,
feudalismo,
modo
de
producción
<br />

asiático‐.
Las
refer<strong>en</strong>cias
y
reflexiones
que
<strong>en</strong>contramos
sobre
estos
modos
de
<br />

producción
están
re<strong>la</strong>cionadas
con
su
esfuerzo
por
compr<strong>en</strong>der
como
se
g<strong>en</strong>eran
<br />

históricam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
dos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
o
condiciones
fundam<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
modo
de
<br />

























































<br />

797 .
L.
Althusser,
Pres<strong>en</strong>tación,
op.cit.
p.1
<br />

798 .
Los
primeros
bosquejos
de
un
p<strong>la</strong>n
de
exposición
fueron
e<strong>la</strong>borados
por
Marx
<strong>en</strong>
1857
y
figuran
bajo
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>
<br />

de
Introducción
<strong>en</strong>:
K.
Marx,
Elem<strong>en</strong>tos
fundam<strong>en</strong>tales
para
<strong>la</strong>
crítica
de
<strong>la</strong>
economía
política
(borrador)
<br />

1857­1858,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1971,
vol.1,
pp.29‐31.
Este
texto
se
puede
<strong>en</strong>contrar
también
<strong>en</strong>:
K.
Marx,
<br />

Introducción
g<strong>en</strong>eral
a
<strong>la</strong>
crítica
de
<strong>la</strong>
economía
política,
Cuadernos
d<strong>el</strong>
Pasado
y
Pres<strong>en</strong>te
Nº1,
México,
p.58.

<br />

799 .
K.
Marx,
El
Capital
Tomo
III,
vol.8,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
España,
1984,
pp.
1123‐1124.

<br />

800 .
K.
Marx,
El
Capital,
Pró<strong>lo</strong>go
a
<strong>la</strong>
primera
edición,
TI,
vol.1,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1975,
pp.66I.
<br />

- - 230


producción
capitalista:
<strong>el</strong>
trabajador
libre
y
<strong>el</strong>
capital.
Tampoco
Marx
se
propuso
hacer
<br />

una
teoría
g<strong>en</strong>eral
de
<strong>la</strong>
transición
d<strong>el</strong>
feudalismo
al
capitalismo,
ni
d<strong>el</strong>
capitalismo
al
<br />

comunismo. 801 
<br />

1001.
No
puedo
ext<strong>en</strong>derme
aquí
sobre
este
tema
que
daría
para
otro
libro.
Só<strong>lo</strong>
<br />

quiero
advertir
al
lector
que
considero
que
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>lo</strong>s
estudios
críticos
d<strong>el</strong>
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
Marx
‐aún
<strong>lo</strong>s
mejor
int<strong>en</strong>cionados‐
adolec<strong>en</strong>
de
serios
defectos
<br />

metodológicos.
<br />

1002.
Es
importante
ac<strong>la</strong>rar
también,
que
Marx
y
Eng<strong>el</strong>s
siempre
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron
que
sus
<br />

aportes
constituían
una
ci<strong>en</strong>cia
inexacta
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
que
se
pued<strong>en</strong>
trazar
rasgos
y
<br />

desarrol<strong>lo</strong>s
g<strong>en</strong>erales,
pero
no
es
<strong>posible</strong>
un
conocimi<strong>en</strong>to
detal<strong>la</strong>do
y
preciso
de
todas
<br />

<strong>la</strong>s
influ<strong>en</strong>cias
y
condiciones 802 .
<br />

1003.
Se
trata
<strong>en</strong>tonces
de
un
concepto
de
ci<strong>en</strong>cia
que
algunos
cuestionan
por
su
<br />

re<strong>la</strong>tivismo,
pero
que
descubrimi<strong>en</strong>tos
ci<strong>en</strong>tíficos
más
reci<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estudio
de
<strong>lo</strong>s
<br />

procesos
de
<strong>la</strong>
naturaleza
vi<strong>en</strong><strong>en</strong>
a
ratificar.
Estos
han
comprobado
que
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
su<strong>el</strong>e
<br />

percibirse
como
un
puro
desord<strong>en</strong>
existe
un
determinado
ord<strong>en</strong>
o
leyes
internas,
<br />

como,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os
meteorológicos 803 .
<br />

1004.
Este
hal<strong>la</strong>zgo
fue
<strong>posible</strong>
gracias
a
<strong>la</strong>
revolución
de
<strong>la</strong>
tecno<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
<br />

computación
‐que
permite
<strong>el</strong>
estudio
matemático
de
<strong>lo</strong>s
sistemas
caóticos‐
y
ti<strong>en</strong>e
una
<br />

aplicación
tan
amplia
que
ha
<strong>en</strong>g<strong>en</strong>drado
toda
una
nueva
ci<strong>en</strong>cia:
<strong>la</strong>
teoría
d<strong>el</strong>
caos 804 .
<br />

1005.
Pero
como
<strong>la</strong>
categoría
de
determinación
es
decisiva
<strong>en</strong>
toda
explicación
<br />

ci<strong>en</strong>tífica 805 ,
reivindicar
<strong>lo</strong>s
aportes
ci<strong>en</strong>tíficos
de
Marx
es
reivindicar
también
<strong>el</strong>
<br />

determinismo
histórico
que
no
ti<strong>en</strong>e
nada
que
ver
con
<strong>el</strong>
fatalismo. 806 
<br />

























































<br />

801 .
Sobre
este
tema
ver:
Marta
Harnecker,
Los
conceptos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales,
Capítu<strong>lo</strong>
XII.
La
teoría
marxista
de
<strong>la</strong>
<br />

historia,
Op.
cit.
pp.265‐291
y
<strong>el</strong>
Capítu<strong>lo</strong>
IX:
La
transición,
pp.177‐217.
Estos
capítu<strong>lo</strong>s
se
incluy<strong>en</strong>
a
partir
de
<strong>la</strong>
51
<br />

ed.
de
1985.
Ver
también,
Adolfo
Sánchez
Vázquez,
Estructuralismo
e
historia
<strong>en</strong>
Fi<strong>lo</strong>sofía
y
circunstancias,
<br />

Anthropos,
Barce<strong>lo</strong>na,
1997,
pp.
189‐215.
<br />

802 .
A<strong>la</strong>n
Woods
y
Ted
Grant,
Razón
y
revolución.
Fi<strong>lo</strong>sofía
marxista
y
ci<strong>en</strong>cia
moderna,
Fundación
Federico
<br />

Eng<strong>el</strong>s,
Madrid,
1995,
p.379.
<br />

803 .
Ibid.
p.133.
<br />

804 .
Ibid.
pp.133‐136;
355‐385.
<br />

805 .
Adolfo
Sánchez
Vázquez,
Fi<strong>lo</strong>sofía
y
circunstancias,
Anthropos,
Barce<strong>lo</strong>na,
1997,
p.216.
<br />

806 .
Lo
que
debe
descartarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>cia,
según
Sánchez
Vázquez,
es
<strong>el</strong>
indeterminismo
(<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido
como
<br />

ruptura
d<strong>el</strong>
principio
determinista
universal)
y
<strong>el</strong>
fatalismo
(concebido
como
conexión
necesaria
incondicional).
<br />

Ibid.
p.217).
Por
su
parte,
Hinke<strong>la</strong>mmert,
ti<strong>en</strong>e
un
artícu<strong>lo</strong>
dedicado
a
este
tema:
Determinismo
y
autoconstitución
<br />

d<strong>el</strong>
sujeto:
<strong>la</strong>s
leyes
que
se
impon<strong>en</strong>
a
espalda
de
<strong>lo</strong>s
actores
y
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
por
<strong>el</strong>
desord<strong>en</strong>,
<strong>en</strong>
El
mapa
d<strong>el</strong>
emperador,
<br />

Ed.
DEI,
San
José
de
Costa
Rica,
1996,
pp.235‐276.
En
este
artícu<strong>lo</strong>
sosti<strong>en</strong>e
que
Marx
no
es
determinista
‐<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

s<strong>en</strong>tido
clásico
<strong>en</strong>
que
esta
pa<strong>la</strong>bra
se
emplea‐
y
compara
<strong>lo</strong>s
análisis
de
Marx
con
<strong>la</strong>
"teoría
d<strong>el</strong>
caos".
De
<strong>la</strong>
misma
<br />

- - 231


1006.
No
se
trata
d<strong>el</strong>
determinismo
mecanicista
de
<strong>la</strong>
mecánica
clásica
expresada
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
leyes
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
Newton,
re<strong>la</strong>cionadas
con
causas
y
efectos
simples 807 ;
ni
<br />

d<strong>el</strong>
determinismo
evolucionista
de
Darwin
‐proceso
de
evolución
de
<strong>la</strong>s
especies
de
<br />

forma
gradual,
a
través
de
pasos
ord<strong>en</strong>ados
y
a
una
ve<strong>lo</strong>cidad
constante 808 ‐;
estaría
<br />

más
cerca
de
<strong>la</strong>
teoría
de
<strong>la</strong>
evolución
d<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
“equilibrio
puntuado”
‐proceso
de
<br />

evolución
de
<strong>la</strong>s
especies
no
gradual
sino
con
rupturas,
regresiones
y
pausas 809 ‐
y
de
<br />

<strong>la</strong>s
leyes
que
dan
cu<strong>en</strong>ta
de
re<strong>la</strong>ciones
no
lineales 810 ,
leyes
que
a
m<strong>en</strong>udo
só<strong>lo</strong>
son
<br />

aproximaciones
sucesivas
que
se
van
perfeccionando
constantem<strong>en</strong>te
mediante
<br />

nuevos
descubrimi<strong>en</strong>tos 811 .
<br />

1007.
Según
<strong>el</strong>
premio
Nob<strong>el</strong>
de
Química
de
1977,
Ilya
Prigogine,
ya
Marx
y
Eng<strong>el</strong>s
se
<br />

habían
aproximado
a
estas
nuevas
ideas
ci<strong>en</strong>tíficas 812 
hace
ci<strong>en</strong>
años
atrás
y,
por
su
<br />

parte
James
Gleik,
un
estudioso
de
<strong>la</strong>
teoría
d<strong>el</strong>
caos,
reconoce
que
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>tíficos
<br />

soviéticos
estaban
mucho
más
avanzados
que
sus
colegas
de
Estados
Unidos
y
Europa
<br />












































































































































































<br />

manera
que
<strong>la</strong>s
turbul<strong>en</strong>cias
no
se
pued<strong>en</strong>
explicar
de
una
manera
determinista.
Pero
se
puede
describir
marcos
de
<br />

variabilidad
de
turbul<strong>en</strong>cias.
Sobre
este
hecho
descansa
<strong>la</strong>
teoría
marxiana
de
<strong>lo</strong>s
precios.
El<strong>la</strong>
no
pret<strong>en</strong>de
explicar
<br />

precios
específicos,
como
<strong>lo</strong>
sosti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
teoría
neoclásica.
En
vez
de
eso
describe
<strong>el</strong>
mercado
como
turbul<strong>en</strong>cia,
<strong>en</strong>
<br />

re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>
cuál
se
puede
designar
marcos
de
variabilidad.
(Ibid.
p.255)
Anteriorm<strong>en</strong>te
había
afirmado:
Marx
<br />

describe
<strong>el</strong>
mecanismo
por
medio
d<strong>el</strong>
cual
es
producido
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
económicosocial
de
<strong>la</strong>
sociedad
burguesa,
mediante
<strong>la</strong>
<br />

noción
de
"leyes"
El
hab<strong>la</strong>
de
leyes
que
se
impon<strong>en</strong>
"a
espaldas"
de
actores
(productores)
[Estas
leyes
son]
<strong>la</strong>
expresión
<br />

de
efectos
no
int<strong>en</strong>cionales
de
<strong>la</strong>
acción
int<strong>en</strong>cional
que
retornan
sobre
<strong>el</strong>
propio
actor
y
ejerc<strong>en</strong>
sobre
él
un
efecto
<br />

compulsivo.
(Ibid.
p.243)
Más
ade<strong>la</strong>nte
agrega:
En
<strong>el</strong>
contexto
de
este
análisis
de
<strong>lo</strong>s
efectos
no­int<strong>en</strong>cionales
se
puede
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
<strong>lo</strong>
que
con
posterioridad
a
Marx
se
llegó
a
l<strong>la</strong>mar
<strong>el</strong>
"determinismo
histórico".
No
se
trata
de
ningún
modo
de
<br />

leyes
históricas
a
<strong>la</strong>
manera
como
son
formu<strong>la</strong>das
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>cias
naturales
clásicas.
Se
trata
de
leyes
que
se
impon<strong>en</strong>
a
<br />

espalda
de
sus
productores
y
que
empujan
<strong>la</strong>
historia.
Son
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
históricas
compulsivas.
[...]
En
cuanto
<strong>el</strong>
<br />

capitalismo
es
un
ord<strong>en</strong>
producido
por
un
desord<strong>en</strong>,
es
un
ord<strong>en</strong>
<strong>en</strong>trópico:
como
tal
este
ord<strong>en</strong>
ti<strong>en</strong>e
que
ser
<br />

cambiado,
porque
am<strong>en</strong>aza
<strong>la</strong>
propia
exist<strong>en</strong>cia
humana.
Si
<strong>la</strong>
humanidad
quiere
asegurar
su
exist<strong>en</strong>cia
ti<strong>en</strong>e
que
<br />

cambiar
ese
ord<strong>en</strong>.
Por
eso
Marx
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
esa
"ley"
como
un
l<strong>la</strong>mado
a
<strong>la</strong>
acción
humana.
Sin
embargo,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
<br />

<strong>en</strong>
que
normalm<strong>en</strong>te
se
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
por
"determinismo",
esta
teorización
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
compulsivas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
propia
historia
<br />

no
implica
de
ninguna
forma
un
determinismo.
(Ibid.
p.247)
<br />

807 .
A.
Woods
y
T.
Grant,
Razón
y
revolución...,
op.cit.
pp.121‐123.
<br />

808 .
Ibid.
p.313.
<br />

809 .
P<strong>la</strong>nteada
por
<strong>lo</strong>s
paleontó<strong>lo</strong>gos
Niles
Eldredge
y
Stefh<strong>en</strong>
Jay
Gould.
Estos
autores
sugier<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
registro
<br />

fósil
no
es
tan
incompleto
como
se
p<strong>en</strong>saba.
Los
saltos
podrían
reflejar
<strong>lo</strong>
que
realm<strong>en</strong>te
sucedió.
Esta
evolución
<br />

funciona
con
saltos,
interca<strong>la</strong>dos
por
<strong>la</strong>rgos
períodos
de
desarrol<strong>lo</strong>
gradual
y
estacionario
(Ibid.
p.
314).
<br />

810 .
Lo
que
Eng<strong>el</strong>s
l<strong>la</strong>maba
"leyes
dinámicas"
(El
Anti­During,
Ed.
Política,
La
Habana,
1963,
p.35.
<br />

811 .
A.
Woods
y
T.
Grant,
Razón
y
revolución...,
op.cit.
p.367.
<br />

812 .
La
idea
de
una
historia
de
<strong>la</strong>
naturaleza
como
parte
integral
d<strong>el</strong>
materialismo
fue
p<strong>la</strong>nteada
por
Marx
y,
más
<br />

detal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te,
por
Eng<strong>el</strong>s.
Los
desarrol<strong>lo</strong>s
contemporáneos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
física,
<strong>el</strong>
descubrimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
constructivo
<br />

jugado
por
<strong>la</strong>
irreversibilidad,
han
p<strong>la</strong>nteado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>cias
naturales
una
pregunta
que
ya
se
habían
hecho
<strong>lo</strong>s
<br />

materialistas
hace
tiempo.
[...]
(Ilya
Prigogine
e
Isab<strong>el</strong>
St<strong>en</strong>gers,
<strong>en</strong>
Order
Out
of
Chaos,
Man's
New
Dia<strong>lo</strong>gue
with
<br />

Nature,
Londres,
1985,
citado
por
Grant
y
Woods
<strong>en</strong>
Razón
y
revolución...,
op.cit.
p.382.)
<br />

- - 232


y
que
ya
disponían
de
una
investigación
importante
sobre
<strong>el</strong>
caos
que
se
remontaba
a
<br />

<strong>lo</strong>s
años
cincu<strong>en</strong>ta 813 .
<br />

1008.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
por
su
parte,
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
teoría
marxiana
d<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
[...]
<br />

<strong>posible</strong>m<strong>en</strong>te
es
demasiado
crítica
como
para
ser
aceptada
por
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>cias
económicas
y
<br />

sociales
[...]
y
por
consigui<strong>en</strong>te
vu<strong>el</strong>ve
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
física,
que
es
un
terr<strong>en</strong>o
<strong>en</strong>
apari<strong>en</strong>cia
poco
<br />

r<strong>el</strong>evante
para
<strong>la</strong>s
posiciones
ideológicas
dominantes
[...] 814 
<br />

1009.
Luego
de
<strong>lo</strong>
expuesto
creo
que
se
puede
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
por
qué
atribuyo
tanta
<br />

r<strong>el</strong>evancia
al
esfuerzo
que
realiza
Louis
Althusser,
a
través
de
varias
de
sus
obras,
por
<br />

dar
cu<strong>en</strong>ta
d<strong>el</strong>
carácter
específico
d<strong>el</strong>
determinismo
histórico
descubierto
por
Marx,
<br />

que
responde
no
a
una
causalidad
lineal,
sino
estructural. 815 
<br />

1010.
No
niego
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
obras
de
<strong>lo</strong>s
iniciadores
d<strong>el</strong>
marxismo
podamos
<strong>en</strong>contrar
<br />

afirmaciones
que
se
pued<strong>en</strong>
prestar
a
interpretaciones
mecanicistas
o
evolucionistas,
<br />

pero
esto
ti<strong>en</strong>e
una
explicación:
tanto
Marx
como
Eng<strong>el</strong>s
eran
hombres
concretos,
que
<br />

vivieron
<strong>en</strong>
un
mundo
concreto,
caracterizado
por
un
determinado
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>s
<br />

ci<strong>en</strong>cias
y
es
<strong>en</strong>
ese
campo
ideológico 816 
donde
se
insertan
sus
investigaciones
y
<br />

descubrimi<strong>en</strong>tos.
Muchas
veces
tuvieron
que
usar
pa<strong>la</strong>bras
prestadas
de
esas
ci<strong>en</strong>cias
<br />

‐pa<strong>la</strong>bras
que
no
eran
<strong>la</strong>s
más
apropiadas‐
para
dar
cu<strong>en</strong>ta
de
sus
hal<strong>la</strong>zgos.
<br />

1011.
¿Dónde
buscar,
<strong>en</strong>tonces,
<strong>el</strong>
verdadero
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
Marx
fr<strong>en</strong>te
al
<br />

determinismo?
Considero
que
hay
que
hacer<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
su
obra
más
madura,
El
capital 817 ,
<br />

estudiando
<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
leyes
descubiertas
por
Marx,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
ley
<br />

de
<strong>la</strong>
baja
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cial
de
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancia.
¡Cuánto
no
se
ha
hab<strong>la</strong>do
al
respecto
y
<br />

cuán
poco
se
ha
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
profundo
d<strong>el</strong>
autor!
Aquí
también
se
<br />

























































<br />

813 .
James
Gleick,
Chaos­Making
a
New
Sci<strong>en</strong>ce,
Viking,
New
York,
1987
<strong>en</strong>
su
edición
alemana
de
1990,
p.113,
<br />

citado
por
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
Determinismo
y
autoconstitución
d<strong>el</strong>
sujeto:
<strong>la</strong>s
leyes
que
se
impon<strong>en</strong>
a
<br />

espalda
de
<strong>lo</strong>s
actores
y
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
por
<strong>el</strong>
desord<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
El
mapa
d<strong>el</strong>
emperador,
Ed.
DEI,
San
José
de
Costa
Rica,
<br />

1996,
p.254
nota
14.
<br />

814 .
F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
Determinismo,
caos...,
op.cit.
p.254
nota
14.
<br />

815 .
Sobre
este
tema
revisar
<strong>la</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes
obras
de
Louis
Althusser:
Para
leer
El
Capital,
op.cit.
pp.197‐209;
<br />

Positions,
Editions
Sociales,
París,
1976,
pp.151‐156;
La
revolución
teórica
de
Marx,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1981,
<br />

pp.160‐181.
Ver
también:
A.
Sánchez
Vázquez,
Estructuralismo
e
historia,
op.cit.
pp.204‐211.
<br />

816 .
En
re<strong>la</strong>ción
con
este
tema
me
parec<strong>en</strong>
muy
importantes
<strong>la</strong>s
reflexiones
de
Althusser
sobre
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
juega
<br />

<strong>el</strong>
campo
ideológico
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
un
autor,
y
cómo
es
necesario
conocer
<strong>la</strong>s
problemáticas
que
<strong>en</strong>
él
<br />

exist<strong>en</strong>
para
poder
detectar
cuándo
nace
un
nuevo
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
original
que
no
sea
una
repetición
de
<strong>lo</strong>
que
ya
<br />

otro
autor
p<strong>la</strong>nteara.
De
ahí
también
<strong>la</strong>
importancia
de
estudiar
<strong>la</strong>
evolución
d<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
cada
autor
y
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>s
preguntas
que
su
tiempo
le
hizo.
(L.
Althusser,
La
revolución
teórica
de
Marx,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
<br />

1981,
p.56).
<br />

817 .
Creo
que
es
<strong>en</strong>
este
trabajo
donde
debemos
estudiar
sus
conceptos,
ya
que
es
<strong>la</strong>
obra
más
madura
y
más
<br />

completa
desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
ci<strong>en</strong>tífico.
<br />

- - 233


p<strong>la</strong>ntea
que
Marx
se
equivocó,
que
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancias
no
bajó
a
<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>rgo
de
<strong>la</strong>
historia
<br />

d<strong>el</strong>
capitalismo
‐como
supuestam<strong>en</strong>te
él
p<strong>la</strong>ntea‐,
sino
que
subió
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
“años
<br />

dorados” 818 
y
aunque
volvió
a
caer
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
de
crisis
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
ha
vu<strong>el</strong>to
a
<br />

recuperarse
luego
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
Lo
que
estos
críticos
superficiales
no
v<strong>en</strong>
es
que
Marx
no
<br />

p<strong>la</strong>ntea
que
<strong>la</strong>
tasa
bajará
necesariam<strong>en</strong>te,
sino
que
su
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
es
a
bajar,
pero
al
<br />

mismo
tiempo
seña<strong>la</strong>
cómo
<strong>el</strong>
capitalismo
busca
fórmu<strong>la</strong>s
para
contrarrestar
<strong>lo</strong>s
<br />

efectos
de
esta
ley
y
cómo
<strong>lo</strong>s
obreros
luchan
contra
<strong>la</strong>s
medidas
que
adopta
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
<br />

capitalista 819 .
<br />

1012.
Fue
Marx
y
no
otro
autor
<strong>el</strong>
que
escribió
<strong>lo</strong>
sigui<strong>en</strong>te:
[...]
<strong>la</strong>
dificultad
que
se
nos
<br />

pres<strong>en</strong>ta
no
es
ya
<strong>la</strong>
que
ha
ocupado
a
<strong>lo</strong>s
economistas
hasta
<strong>el</strong>
día
de
hoy
­<strong>la</strong>
de
explicar
<br />

<strong>la</strong>
baja
de
<strong>la</strong>
tasa
de
ganancia­
sino
<strong>la</strong>
inversa:
explicar
por
qué
esa
baja
no
es
mayor
y
<br />

más
rápida.
Deb<strong>en</strong>
actuar
influ<strong>en</strong>cias
contrarrestantes
que
interfier<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
acción
de
<strong>la</strong>
ley
<br />

g<strong>en</strong>eral
y
<strong>la</strong>
anu<strong>la</strong>n,
dándole
<strong>el</strong>
carácter
de
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,
razón
por
<strong>la</strong>
cual
también
<br />

hemos
calificado
a
<strong>la</strong>
baja
de
<strong>la</strong>
tasa
g<strong>en</strong>eral
de
ganancia
de
baja
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cial 820 .
<br />

1013.
El
desarrol<strong>lo</strong>
concreto
que
asume
<strong>el</strong>
capitalismo
só<strong>lo</strong>
se
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
si
se
toman
<strong>en</strong>
<br />

cu<strong>en</strong>ta
todos
estos
factores:
tanto
<strong>la</strong>
ley
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cial
como
<strong>la</strong>s
causas
<br />

contrarrestantes.
<br />

1014.
Este
determinismo
de
nuevo
tipo
‐que
nada
ti<strong>en</strong>e
que
ver
con
<strong>el</strong>
determinismo
<br />

de
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>cias
naturales
de
<strong>la</strong>
época
de
Marx‐
deja
un
espacio
para
<strong>la</strong>
acción
d<strong>el</strong>
<br />

hombre
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia.
Recordemos
que
para
Marx
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
es
<strong>el</strong>
motor
de
<strong>la</strong>
<br />

historia.
Lo
que
<strong>el</strong>
autor
hace
es
proporcionarnos
<strong>lo</strong>s
conocimi<strong>en</strong>tos
que
nos
permit<strong>en</strong>
<br />

ver
<strong>en</strong>
qué
lugar
t<strong>en</strong>emos
que
combatir
para
que
nuestro
actuar
sea
más
eficaz,
<br />

porque
sí
debemos
combatir 821 
para
transformar
<strong>el</strong>
mundo
contra
<strong>la</strong>
tesis
<br />

evolucionista
mecanicista
de
<strong>la</strong>
que
se
deducía
<strong>el</strong>
adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
socialismo
como
<br />

fruto
de
<strong>la</strong>s
contradicciones
inher<strong>en</strong>tes
al
capitalismo. 822 
<br />

1015.
El
haber
descubierto
este
nuevo
tipo
de
determinismo
fue
<strong>lo</strong>
que
le
permitió
a
<br />

Marx
compr<strong>en</strong>der
cómo
funcionaba
<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
capitalista
de
su
época
y
hacia
dónde
<br />

























































<br />

818 .
D<strong>en</strong>ominación
que
da
<strong>el</strong>
historiador
inglés
Eric
Howsbawm
a
<strong>lo</strong>s
años
que
sigu<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
Segunda
Guerra
<br />

Mundial
y
se
exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
hasta
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta.
<br />

819 .
Aunque
no
comparta
todos
sus
criterios,
recomi<strong>en</strong>do
leer
<strong>el</strong>
libro
de
Harry
Cleaver,
Una
lectura
política
de
<br />

"El
Capital",
Ed.
Fondo
de
Cultura
Económica,
México,
1985,
que
pone
<strong>el</strong>
ac<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
cómo
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
es
<strong>la</strong>
<br />

que
va
determinando
<strong>la</strong>
evolución
d<strong>el</strong>
capitalismo.
<br />

820 .
K.
Marx,
El
Capital
Tomo
III,
vol.6,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1976,
p.297.
<br />

821 .
L.
Althusser,
Positions,
op.cit.
p.160.
<br />

822 .
Sobre
este
tema
ver
L.
Althusser:
Para
leer
El
Capital,
op.cit.
pp.197‐209;
Positions,
op.cit.
pp.151‐166;
<br />

Marta
Harnecker,
Marxismo
y
humanismo,
<strong>en</strong>
Papers
Nº50,
Universidad
Autónoma
de
Barce<strong>lo</strong>na,
1996,
<br />

pp.127‐129.
<br />

- - 234


se
<strong>en</strong>caminaba.
Marx
previó
con
un
sig<strong>lo</strong>
de
anticipación
hacia
donde
podía
marchar
<strong>el</strong>
<br />

proceso
de
internacionalización
d<strong>el</strong>
capital
que
hoy
vemos
reflejado
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
hemos
<br />

d<strong>en</strong>ominado
anteriorm<strong>en</strong>te
g<strong>lo</strong>balización.
<br />

1016.
Negar
<strong>el</strong>
determinismo
marxista
es
negar
todo
<strong>el</strong>
andamiaje
teórico
que
<strong>el</strong>
autor
<br />

de
El
Capital
construyó
con
tanta
pasión
y
esfuerzo,
con
<strong>el</strong>
único
objetivo
de
poner
a
<br />

disposición
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
<strong>la</strong>s
armas
conceptuales
de
su
liberación.
Haciéndole
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
cómo
funciona
<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
de
producción
capitalista,
qué
leyes
<strong>lo</strong>
rig<strong>en</strong>,
<br />

cuáles
son
sus
contradicciones
internas,
permite
a
<strong>lo</strong>s
trabajadores
organizar
su
lucha
<br />

contra
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
de
una
manera
mucho
más
eficaz. 823 
<br />

1017.
El
gran
aporte
de
Marx
fue,
<strong>en</strong>tonces,
<strong>lo</strong>grar
dilucidar
<strong>la</strong>
dinámica
social.
Si
<br />

negamos
al
marxismo
esa
capacidad
‐y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
de
p<strong>en</strong>sar
<strong>la</strong>
historia
de
<strong>la</strong>
<br />

humanidad
no
como
<strong>el</strong>
producto
de
acciones
puram<strong>en</strong>te
subjetivas,
sino
de
<strong>la</strong>
acción
<br />

de
sujetos
que
actúan
d<strong>en</strong>tro
de
determinados
límites
objetivos‐,
estamos
negando
<br />

nuestra
posibilidad
de
dominar
<strong>la</strong>
naturaleza
y
de
actuar
sobre
<strong>la</strong>
realidad
social
<strong>en</strong>
<br />

forma
eficaz.
<br />

1018.
Si
nosotros
queremos
transformar
<strong>el</strong>
mundo
t<strong>en</strong>emos
que
ser
capaces
de
<br />

e<strong>la</strong>borar
una
estrategia
y
una
táctica,
¿y
qué
son
<strong>la</strong>
estrategia
y
<strong>la</strong>
táctica
sino
<strong>el</strong>
fruto
<br />

d<strong>el</strong>
análisis
de
una
realidad
objetiva?
<br />

1019.
T<strong>en</strong>emos
que
ser
capaces
de
detectar
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
de
lucha
de
<strong>lo</strong>s
<br />

distintos
sectores
sociales
que
van
a
conformar
<strong>el</strong>
sujeto
d<strong>el</strong>
cambio
social:
¿dónde
<br />

está
hoy
ese
pot<strong>en</strong>cial?,
¿dónde
t<strong>en</strong>emos
que
trabajar?,
¿cómo
t<strong>en</strong>emos
que
<br />

organizar<strong>lo</strong>?,
¿dónde
están
<strong>la</strong>s
contradicciones
d<strong>el</strong>
sistema?,
¿cuál
es
<strong>el</strong>
es<strong>la</strong>bón
más
<br />

débil.
Y
só<strong>lo</strong>
podremos
dar
una
respuesta
seria
a
estas
preguntas
si
hacemos
un
<br />

análisis
ci<strong>en</strong>tífico
de
esta
sociedad.
<br />

3) CRISIS DEL MARXISMO<br />

1020.
Anoto
que
cuando
empleo
<strong>el</strong>
término
“marxismo”
es
só<strong>lo</strong>
para
simplificar
mi
<br />

exposición,
ya
que
no
olvido
que
Marx
fue
reacio
a
usar
ese
término
para
d<strong>en</strong>ominar
<br />

sus
investigaciones
ci<strong>en</strong>tíficas
y
con
toda
razón,
porque
un
dogma
puede
rec<strong>la</strong>mar
<br />

derechos
de
autor,
pero
jamás
una
ci<strong>en</strong>cia.
Se
hab<strong>la</strong>
de
matemática,
de
física,
de
<br />

antropo<strong>lo</strong>gía,
de
sicoanálisis,
pero
esas
ci<strong>en</strong>cias
no
se
d<strong>en</strong>ominan:
galileísmo,
<br />

newtonismo,
levystraussismo,
freudismo,
porque
toda
ci<strong>en</strong>cia
ti<strong>en</strong>e
un
desarrol<strong>lo</strong>
que
<br />

trasci<strong>en</strong>de
a
su
fundador.
Puede
hab<strong>la</strong>rse
de
<strong>lo</strong>s
descubrimi<strong>en</strong>tos
de
uno
u
otro
autor,
<br />

pero
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
como
tal
no
lleva
ap<strong>el</strong>lido,
es
siempre
una
construcción
colectiva.
<br />

























































<br />

823 .
Marx
quería
proporcionar
a
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
‐nos
dice
<strong>el</strong>
filósofo
francés,
Louis
Althusser
(Positions,
op.cit.
<br />

p.185)‐
<strong>la</strong>
compr<strong>en</strong>sión
de
<strong>lo</strong>s
mecanismos
de
<strong>la</strong>
sociedad
capitalista
y
descubrirle
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
y
<strong>la</strong>s
leyes
bajo
<strong>la</strong>s
<br />

cuales
vivía
para
poder
reforzar
y
ori<strong>en</strong>tar
su
lucha.
Su
único
objetivo
era
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses,
para
ayudar
a
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
<br />

obrera
a
hacer
<strong>la</strong>
revolución,
y
a
suprimir
acto
seguido
<strong>la</strong>
lucha
y
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
como
tal.
<br />

- - 235


1021.
Por
otra
parte,
cuando
me
refiero
al
marxismo
estoy
p<strong>en</strong>sando
únicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<br />

<strong>lo</strong>s
aportes
ci<strong>en</strong>tíficos
de
Marx.
No
me
estoy
refiri<strong>en</strong>do
a
su
fi<strong>lo</strong>sofía
ni
al
movimi<strong>en</strong>to
<br />

histórico
al
que
dieron
orig<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
aportes
de
Marx. 824 
<br />

1022.
Por
último,
si
consideramos
<strong>el</strong>
marxismo
como
una
ci<strong>en</strong>cia
es
lógico
que
su
<br />

desarrol<strong>lo</strong>
deba
ser
perman<strong>en</strong>te
y
que
si
éste
se
deti<strong>en</strong>e 825 ,
se
pueda
sost<strong>en</strong>er
con
toda
<br />

exactitud
que
esta
ci<strong>en</strong>cia
está
<strong>en</strong>
crisis.
Si
su
objeto
es
<strong>la</strong>
sociedad
y
su
cambio
‐y
<br />

nadie
niega
que
se
han
producido
cambios
notables
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
desde
Marx
hasta
<br />

hoy‐,
es
lógico
que
se
vayan
creando
nuevos
instrum<strong>en</strong>tos
para
dar
cu<strong>en</strong>ta
de
<strong>la</strong>s
<br />

nuevas
realidades
y
que
para
crear<strong>lo</strong>s
se
t<strong>en</strong>gan
pres<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
más
reci<strong>en</strong>tes
<br />

descubrimi<strong>en</strong>tos
ci<strong>en</strong>tíficos
de
todas
<strong>la</strong>s
disciplinas
d<strong>el</strong>
saber,
y
esto
es
precisam<strong>en</strong>te
<br />

<strong>lo</strong>
que
no
se
ha
hecho
con
<strong>la</strong>
sufici<strong>en</strong>te
profundidad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
económico,
que
es
<br />

c<strong>la</strong>ve
para
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
<strong>lo</strong>s
cambios
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
actual. 826 
De
ahí
que
podamos
hab<strong>la</strong>r
de
<br />

una
crisis
d<strong>el</strong>
marxismo
o
‐mucho
más
precisam<strong>en</strong>te‐
de
una
crisis
de
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
de
<br />

<strong>la</strong>
historia
inaugurada
por
Marx 827 .
Esta
crisis
ha
sido
más
profunda
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
<br />

socialistas
debido
a
que
desde
<strong>la</strong>
época
de
Stalin
se
transformó
al
marxismo
<strong>en</strong>
ci<strong>en</strong>cia
<br />

oficial,
es
decir,
<strong>en</strong>
una
antici<strong>en</strong>cia,
<strong>en</strong>
un
dogma,
permaneci<strong>en</strong>do
estancada
durante
<br />

décadas.
<br />

1023.
Afirmar
que
<strong>el</strong>
marxismo
está
<strong>en</strong>
crisis
no
significa,
sin
embargo,
que
<strong>lo</strong>
<br />

fundam<strong>en</strong>tal
d<strong>el</strong>
instrum<strong>en</strong>tal
teórico
creado
por
Marx
haya
perdido
validez
como
<br />

herrami<strong>en</strong>ta
analítica
de
<strong>la</strong>
sociedad
y
su
cambio. 828 
¿Quién
ha
hecho
una
crítica
más
<br />

























































<br />

824 .
Ver
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
Cinco
mitos
<strong>en</strong>
torno
a
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
socialismo
histórico,
Pon<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
Seminario
<br />

internacional:
"Socialismo:
realidad;
vig<strong>en</strong>cia
y
utopía,
10‐13
mayo
1991,
Bogotá,
Co<strong>lo</strong>mbia
(mimeo)
<br />

825 .
No
es
<strong>la</strong>
primera
vez
que
se
hab<strong>la</strong>
de
este
tema.
Ya
Rosa
Luxemburgo,
a
comi<strong>en</strong>zos
de
sig<strong>lo</strong>
analizaba
<strong>la</strong>s
<br />

causas
de
<strong>la</strong>
det<strong>en</strong>ción
d<strong>el</strong>
marxismo.
(J.
Aricó,
Marx
y
América
Latina,
op.cit.
p.46).
<br />

826 .
Sobre
este
tema
ver
<strong>lo</strong>s
dos
libro
de
Perry
Anderson:
Tras
<strong>la</strong>s
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
materialismo
histórico,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
<br />

Madrid,
1986
y
Consideraciones
sobre
<strong>el</strong>
marxismo
occid<strong>en</strong>tal,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1979.
<br />

827 .
Otros
(Bobbio,
Aricó),
prefier<strong>en</strong>
hab<strong>la</strong>r
de
"crisis
de
<strong>lo</strong>s
marxistas".
Aricó
reproduce
<strong>en</strong>
su
libro
<strong>la</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes
<br />

pa<strong>la</strong>bras
de
Bobbio:
[...]
para
qui<strong>en</strong>
como
yo
no
es
marxista
ni
antimarxista,
y
considera
a
Marx
como
un
clásico
con
<br />

qui<strong>en</strong>
es
preciso
ajustar
cu<strong>en</strong>tas
como
se
hace
con
Hobbes
o
Heg<strong>el</strong>,
no
existe
tanto
una
crisis
d<strong>el</strong>
marxismo
como
<br />

marxistas
<strong>en</strong>
crisis.
Só<strong>lo</strong>
un
marxista,
<strong>en</strong>
cuanto
considera
que
<strong>el</strong>
marxismo
es
una
doctrina
universal,
o
un
<br />

antimarxista,
<strong>en</strong>
cuanto
considera
que
<strong>el</strong>
marxismo
debe
ser
rechazado
d<strong>el</strong>
principio
al
fin,
pued<strong>en</strong>
correctam<strong>en</strong>te
<br />

decir,
con
do<strong>lo</strong>r
o
p<strong>la</strong>cer,
que
<strong>el</strong>
marxismo
está
<strong>en</strong>
crisis.
El
primero,
porque
no
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
allí
<strong>lo</strong>
que
quería
<strong>en</strong>contrar;
<br />

<strong>el</strong>
segundo,
porque
de
<strong>la</strong>
constatación
de
un
error
decreta
su
fracaso
y
su
fin.
[...]
(J.
Aricó,
Marx
y
América
Latina,
<br />

Ibid.
p.208
nota).
Creo
que
ambos
autores
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
razón,
no
se
puede
hab<strong>la</strong>r
de
crisis
d<strong>el</strong>
marxismo
<strong>en</strong>
ese
s<strong>en</strong>tido,
<br />

por
eso
yo
hab<strong>lo</strong>
de
crisis
de
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
historia
inaugurada
por
Marx,
que
es
responsabilidad
de
<strong>lo</strong>s
teóricos
<br />

que
han
sido
incapaces
de
desarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong>
a
<strong>la</strong>
altura
de
<strong>la</strong>s
nuevas
exig<strong>en</strong>cias
que
p<strong>la</strong>ntea
<strong>la</strong>
realidad.
<br />

828 .
Tarea
de
<strong>la</strong>s
investigaciones
marxistas
actuales
deberá
ser
‐según
Pab<strong>lo</strong>
Guadarrama
y
propuesta
que
yo
<br />

comparto‐
definir
históricam<strong>en</strong>te
cuál
ha
sido
<strong>el</strong>
"núcleo
duro"
[d<strong>el</strong>
marxismo],
¿qué
es
<strong>lo</strong>
imperecedero?,
no
porque
<br />

sea
canonizado
por
sus
discípu<strong>lo</strong>s,
[sino
porque
demuestra]
su
validez
ci<strong>en</strong>tífica
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>s
<br />

consideraciones
ideológicas
que
se
derivan
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
Incluso
es
necesario
determinar
<strong>el</strong>
dev<strong>en</strong>ir
de
ese
núcleo
duro.
<br />

Cuáles
son
<strong>lo</strong>s
aportes
de
cada
uno
de
<strong>lo</strong>s
marxistas
orgánicos
que
<strong>en</strong>
difer<strong>en</strong>tes
tiempos
y
espacios
[<strong>lo</strong>s]
han
<br />

<strong>en</strong>riquecido
[...]
(América
Latina:
marxismo
y
postmodernidad,
Universidad
INCCA,
Bogotá,
1994).
<br />

- - 236


profunda
y
acertada
d<strong>el</strong>
capitalismo
de
su
época?
¿Quién
mejor
que
él
fue
capaz
de
<br />

vislumbrar
hacia
dónde
marchaba
<strong>la</strong>
humanidad
sujeta
a
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
capitalistas
de
<br />

producción?
Es
interesante
además
observar
que
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
social
contemporánea
no
<br />

puede
prescindir
de
sus
aportes.
Es
paradójico,
pero
<strong>lo</strong>s
capitalistas
usan
más
<strong>el</strong>
<br />

marxismo
para
e<strong>la</strong>borar
su
estrategia
contrarrevolucionaria
que
nosotros
para
<br />

nuestra
estrategia
revolucionaria.
<br />

1024.
Por
último,
quiero
ac<strong>la</strong>rar
que
mi
def<strong>en</strong>sa
d<strong>el</strong>
aporte
de
Marx
no
significa
que
<br />

considere
que
todo
<strong>lo</strong>
que
escribió
Marx
es
un
dogma
de
fe,
no
creo
que
su
obra
pueda
<br />

estar
ex<strong>en</strong>ta
de
errores
o
aus<strong>en</strong>cias.
<br />

1025.
Además
pi<strong>en</strong>so,
como
decía
antes,
que
hay
que
actualizar
sus
aportes
con
<br />

nuevas
investigaciones
y
nuevos
conceptos
que
d<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
de
<strong>la</strong>s
nuevas
<br />

realidades.
<br />

1026.
Quizá
<strong>la</strong>
realidad
más
dramática
que
hoy
deba
t<strong>en</strong>er
pres<strong>en</strong>te
sea
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
<br />

deterioro
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te
producido
por
<strong>el</strong>
vertiginoso
desarrol<strong>lo</strong>
capitalista
de
<br />

<strong>la</strong>s
últimas
décadas.
Ya
Marx,
ci<strong>en</strong>
años
antes
de
que
se
p<strong>la</strong>nteara
a
niv<strong>el</strong>
mundial
<strong>el</strong>
<br />

problema
ecológico,
había
afirmado
que
<strong>el</strong>
modo
de
producción
capitalista,
al
<br />

desarrol<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
técnica
y
<strong>la</strong>
combinación
d<strong>el</strong>
proceso
social
de
producción
social
<br />

[socavaba],
al
mismo
tiempo,
<strong>lo</strong>s
dos
manantiales
de
<strong>la</strong>
riqueza:
<strong>la</strong>
tierra
y
<strong>el</strong>
<br />

trabajador. 829 
<br />

1027.
Seña<strong>la</strong>ba
que
todo
progreso
de
<strong>la</strong>
agricultura
capitalista
[implicaba]
esquilmar
<br />

<strong>el</strong>
sue<strong>lo</strong>;
todo
avance
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
acrec<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
fertilidad
de
éste
durante
un
<strong>la</strong>pso
<br />

dado,
un
avance
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
agotami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
fu<strong>en</strong>tes
duraderas
de
<strong>la</strong>
fertilidad.
Este
proceso
<br />

de
destrucción
es
tanto
más
rápido
cuanto
más
tome
un
país
­es
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
Estados
<br />

Unidos
de
Norteamérica,
por
ejemp<strong>lo</strong>­
a
<strong>la</strong>
gran
industria
como
punto
de
partida
y
<br />

fundam<strong>en</strong>to
de
su
desarrol<strong>lo</strong>. 830 
<br />

1028.
Pero,
según
<strong>el</strong>
autor
de
El
capital,
<strong>la</strong>
tierra
no
só<strong>lo</strong>
se
deteriora
por
<strong>el</strong>
avance
<br />

tecnológico,
sino
también
por
<strong>la</strong>s
transformaciones
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
campo‐ciudad.
<br />

Con
<strong>la</strong>
preponderancia
creci<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
urbana,
acumu<strong>la</strong>da
<strong>en</strong>
grandes
c<strong>en</strong>tros
<br />

por
<strong>la</strong>
producción
capitalista,
ésta
por
una
parte
acumu<strong>la</strong>
<strong>la</strong>
fuerza
motriz
histórica
de
<br />

<strong>la</strong>
sociedad,
y
por
otra
perturba
<strong>el</strong>
metabolismo
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
hombre
y
<strong>la</strong>
tierra,
esto
es
<strong>el</strong>
<br />

retorno
al
sue<strong>lo</strong>
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
constitutivos
d<strong>el</strong>
mismo
que
han
sido
consumidos
<br />

























































<br />

829 .
K.
Marx,
El
capital,
Tomo
I,
vol.2,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1975,
p.613.
<br />

830 .
Ibid.
p.612.
Y,
además,
f<strong>el</strong>icitaba
a
un
autor
de
su
época
por
haber
analizado
desde
<strong>el</strong>
punto
de
<strong>la</strong>s
ci<strong>en</strong>cias
<br />

naturales
<strong>el</strong>
aspecto
negativo
de
<strong>la</strong>
agricultura
moderna.
(Idem,
nota
325).
<br />

- - 237


por
<strong>el</strong>
hombre
bajo
<strong>la</strong>
forma
de
alim<strong>en</strong>tos
y
vestim<strong>en</strong>ta,
retorno
que
es
condición
natural
<br />

eterna
de
<strong>la</strong>
fertilidad
perman<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
sue<strong>lo</strong>. 831 
<br />

1029.
No
es
Marx
sino
<strong>el</strong>
modo
de
producción
capitalista
<strong>el</strong>
que
no
ti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
<br />

cu<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>la</strong>
teoría
ci<strong>en</strong>tífica
que
a
partir
de
él
se
<br />

e<strong>la</strong>bore
debe
reflejar
esa
realidad
y
no
otra
cosa.
Tal
vez
se
podría
criticar
a
Marx
por
<br />

<strong>el</strong>
poco
énfasis
que
puso
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
problema,
pero
¿era
<strong>posible</strong>
que
él
previese
que
<strong>el</strong>
<br />

problema
ecológico
iba
a
ser
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
graves
problemas
d<strong>el</strong>
mundo
actual,
<br />

cuando
<strong>en</strong>
aqu<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
nada
hacía
p<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
agotami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
recursos
<br />

naturales
y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
efectos
perniciosos
de
determinadas
fu<strong>en</strong>tes
de
<strong>en</strong>ergía
y
productos
<br />

artificiales
para
aum<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
productividad
agríco<strong>la</strong>? 832 
<br />

1030.
Cuando
nos
referimos
<strong>en</strong>
este
libro
al
problema
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te,
<br />

rechazamos
<strong>el</strong>
concepto
estrecho
de
efici<strong>en</strong>cia
característico
d<strong>el</strong>
capitalismo,
que
mide
<br />

todo
exclusivam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
va<strong>lo</strong>res
monetarios
y
no
se
pregunta
si
<strong>lo</strong>
que
se
produce
sirve
<br />

realm<strong>en</strong>te
al
hombre,
ni
se
preocupa
de
<strong>lo</strong>s
efectos
que
pueda
t<strong>en</strong>er
sobre
<strong>la</strong>
<br />

naturaleza
y
propusimos
un
nuevo
concepto,
<strong>el</strong>
de
efi<strong>en</strong>cia
social
o
racionalidad
<br />

ambi<strong>en</strong>tal
o
productividad
ecotecnológica,
pero
al
mismo
tiempo
alertamos
que
<br />

esto
era
imp<strong>en</strong>sable
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
capitalismo,
una
economía
mundial
basada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

maximización
de
<strong>la</strong>s
ganancias
y
de
ahí
<strong>la</strong>
necesidad
de
luchar
por
una
sociedad
<br />

socialista. 833 
<br />

1031.
Nuestra
tarea
<strong>en</strong>tonces
no
es
criticar
a
Marx
por
<strong>lo</strong>
que
no
hizo
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<br />

<strong>el</strong>
problema
ecológico,
sino
partir
de
un
empleo
crítico
d<strong>el</strong>
rico
instrum<strong>en</strong>tal
teórico
<br />

que
nos
dejó
como
her<strong>en</strong>cia
y
e<strong>la</strong>borar
<strong>lo</strong>s
nuevos
conceptos
que
se
requieran
para
<br />

construir
<strong>la</strong>
teoría
que
nos
permita
resolver
todos
estos
problemas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
nueva
<br />

sociedad
alternativa
al
capitalismo
que
queremos
construir. 834 
<br />

























































<br />

831 .
Ibid.
p.611.
<br />

832 .
Como
dice
Enrique
Leff,
<strong>la</strong>
abundancia
re<strong>la</strong>tiva
de
<strong>la</strong>
naturaleza
ante
<strong>el</strong>
grado
de
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
<br />

productivas,
[...]
<strong>en</strong>
tiempos
de
Marx
aún
no
desbordaba
<strong>la</strong>s
"capacidades
de
carga"
de
<strong>lo</strong>s
ecos
sistemas
nacionales,
ni
<br />

rompía
<strong>lo</strong>s
frágiles
equilibrios
ecológicos
g<strong>lo</strong>bales
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>neta.
(E.
Leff,
Eco<strong>lo</strong>gía
y
Capital,
op.cit.
p.341)
<br />

833 .
Ver
<strong>en</strong>
este
libro
<strong>el</strong>
acápite:
"Daños
irreparables
al
medio
ambi<strong>en</strong>te",
pp....

OJO
editor
poner
páginas
<strong>en</strong>
<br />

edición
final.
<br />

834 .
Es
<strong>el</strong>
socialismo
<strong>el</strong>
que
requiere
que
se
e<strong>la</strong>bore,
como
p<strong>la</strong>ntea
Leff,
una
teoría
de
<strong>la</strong>
producción,
que
resu<strong>el</strong>va
<strong>el</strong>
<br />

conflicto
<strong>en</strong>tre
conservación
y
crecimi<strong>en</strong>to
­<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
leyes
d<strong>el</strong>
mercado,
<strong>lo</strong>s
intereses
económicos,
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
éticos
y
<br />

culturales,
y
<strong>la</strong>s
demandas
popu<strong>la</strong>res
de
apropiación
y
autogestión
de
<strong>lo</strong>s
recursos
naturales­;
de
una
teoría
capaz
de
<br />

incorporar
<strong>el</strong>
pot<strong>en</strong>cial
productivo
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
manejo
conservacionista
de
<strong>lo</strong>s
recursos
y
de
construir
una
<br />

racionalidad
ambi<strong>en</strong>tal
fundada
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
principios
de
productividad
ecotecnológica
y
gestión
participativa
de
<strong>lo</strong>s
<br />

recursos
ambi<strong>en</strong>tales,
que
dé
bases
de
sust<strong>en</strong>tabilidad
ecológica
y
de
equidad
social
al
proceso
de
desarrol<strong>lo</strong>.
<br />

[...]
Para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
<strong>el</strong>
marxismo
debe
ree<strong>la</strong>borar
<strong>la</strong>s
categorías
de
naturaleza
y
cultura,
situándo<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
mismo
<br />

d<strong>el</strong>
proceso
productivo.
Se
trata
de
construir
una
nueva
teoría
de
<strong>la</strong>
producción
(una
nueva
racionalidad
productiva),
<br />

que,
más
allá
de
considerar
<strong>el</strong>
ambi<strong>en</strong>te
como
externalidad
o
como
un
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
más
de
<strong>la</strong>s
condiciones
g<strong>en</strong>erales
de
<strong>la</strong>
<br />

- - 238


1032.
La
<strong>izquierda</strong>
debe,
según
mi
opinión,
reva<strong>lo</strong>rizar
<strong>la</strong>
teoría
como
un
arma
<br />

imprescindible
para
<strong>la</strong>
transformación
social:
destinando
tiempo
a
<strong>la</strong>
formación
<br />

teórica,
reconquistando
a
cuadros
int<strong>el</strong>ectuales,
formando
comunidades
ci<strong>en</strong>tíficas
de
<br />

investigadores,
realizando
escue<strong>la</strong>s
popu<strong>la</strong>res
perman<strong>en</strong>tes
de
cuadros.
<br />

III. CRISIS PROGRAMÁTICA<br />

1) AUSENCIA DE UN PROGRAMA ALTERNATIVO<br />

1033.
Por
otro
<strong>la</strong>do,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
vive
una
profunda
crisis
<br />

programática,
que
no
es
aj<strong>en</strong>a
a
<strong>la</strong>
crisis
teórica
anteriorm<strong>en</strong>te
descrita.
Luego
de
<strong>la</strong>
<br />

caída
d<strong>el</strong>
socialismo
soviético;
de
<strong>la</strong>
crisis
d<strong>el</strong>
estado
b<strong>en</strong>efactor
impulsado
por
<strong>la</strong>
<br />

socialdemocracia
europea;
d<strong>el</strong>
desarrollismo
populista
<strong>la</strong>tinoamericano;
a
<strong>lo</strong>
que
se
<br />

agrega
<strong>la</strong>
constatación
de
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
que
todavía
<strong>en</strong>cierra
<strong>el</strong>
capitalismo,
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
ha
t<strong>en</strong>ido
grandes
dificultades
para
diseñar
un
proyecto
transformador
que
<br />

pueda
asumir
<strong>lo</strong>s
datos
de
<strong>la</strong>
nueva
realidad
mundial 835 
y
que
permita
hacer
confluir
<strong>en</strong>
<br />

un
só<strong>lo</strong>
haz
a
todos
<strong>lo</strong>s
sectores
sociales
afectados
por
<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
imperante.
Existe
un
<br />

exceso
de
diagnóstico
y
una
aus<strong>en</strong>cia
terapeútica. 836 
<br />

1034.
Cuando
<strong>el</strong>
PT
de
Brasil
hace
un
ba<strong>la</strong>nce
de
<strong>la</strong>
campaña
<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
94,
luego
de
<br />

<strong>la</strong>
segunda
derrota
de
Lu<strong>la</strong>,
tanto
<strong>la</strong>
crítica
de
<strong>lo</strong>s
sectores
más
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
como
<strong>la</strong>
<br />

de
sectores
más
a
<strong>la</strong>
derecha
coincid<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
gran
fal<strong>la</strong>
fue
no
haber
pres<strong>en</strong>tado
un
<br />

programa
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te
alternativo.
<br />

1035.
Sin
embargo,
no
podemos
afirmar
que
<strong>en</strong>
cuestiones
programáticas
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
con
<strong>la</strong>s
manos
vacías,
exist<strong>en</strong>
formu<strong>la</strong>ciones
y
prácticas
alternativas,
só<strong>lo</strong>
<br />

que
no
se
materializan
<strong>en</strong>
un
proyecto
totalm<strong>en</strong>te
acabado
y
convinc<strong>en</strong>te.
<br />

1036.
A
mi
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der,
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
prácticas
alternativas
más
interesantes,
están
<strong>lo</strong>s
<br />

experim<strong>en</strong>tos
sociales
que
está
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
varias
alcaldías
de
América
<br />












































































































































































<br />

producción,
incorpore
<strong>el</strong>
ambi<strong>en</strong>te
como
pot<strong>en</strong>cial
al
proceso
productivo.
Una
teoría
ecomarxista
daría
una
nueva
<br />

ori<strong>en</strong>tación
y
fundam<strong>en</strong>tación
al
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
productivas
que
integr<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
procesos
ecológicos,
<br />

tecnológicos
y
culturales
<strong>en</strong>
procesos
productivos
equitativos,
sust<strong>en</strong>tables
y
sost<strong>en</strong>ibles.
(E.
Leff,
Eco<strong>lo</strong>gía
y
capital...
<br />

pp.334­335).
<br />

835 .
C.
Almeyda,
Sobre
<strong>la</strong>
dim<strong>en</strong>sión
orgánica
de
<strong>la</strong>
crisis
de
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
tradicionales,
<strong>en</strong>
Cuadernos
<br />

de
El
Avión
Rojo
Nº5,
Santiago
de
Chile,
invierno
1997,
p.
14.
<br />

836 .
Por
muy
profundo
y
exacto
que
sea
<strong>el</strong>
análisis
de
<strong>lo</strong>
que
pasa,
<strong>la</strong>
radicalización
d<strong>el</strong>
análisis
por
sí
so<strong>la</strong>
no
<br />

deriva
<strong>en</strong>
una
acción
política
efectiva.
[...]
Se
da
así,
hoy
quizá
más
que
nunca,
esa
rara
ruptura
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
discurso
<br />

ci<strong>en</strong>tífico
y
<strong>el</strong>
político;
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
análisis
de
<strong>lo</strong>
que
pasa
realm<strong>en</strong>te
y
de
<strong>lo</strong>
que
se
debe
hacer
para
que
<strong>la</strong>
especie
<br />

humana
salve
al
p<strong>la</strong>neta
acabando
con
<strong>lo</strong>s
excesos
d<strong>el</strong>
consumo
y
d<strong>el</strong>
hambre.
(P.
González
Casanova,
G<strong>lo</strong>balidad,
<br />

neoliberalismo
y
democracia,
<strong>en</strong>
El
mundo
actual:
situación
y
alternativas,
op.cit.
p.54.
<br />

- - 239


Latina. 837 
Pero
evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
falta
un
trabajo
teórico
que
sistematice
todas
estas
<br />

experi<strong>en</strong>cias
y
dé
proyección
y
unidad
a
estas
diversas
prácticas.
<br />

1037.
Es
necesario,
por
otra
parte,
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
<strong>la</strong>s
alternativas
no
se
e<strong>la</strong>boran
<br />

de
un
día
para
otro
‐<strong>en</strong>
un
congreso
o
<strong>en</strong>
una
mesa
de
trabajo‐,
porque
cualquier
<br />

alternativa
hoy
ti<strong>en</strong>e
que
incluir
consideraciones
técnicas
cada
vez
más
complejas
que
<br />

requier<strong>en</strong>
de
conocimi<strong>en</strong>tos
especializados.
Y,
<strong>en</strong>
este
mom<strong>en</strong>to,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana
cu<strong>en</strong>ta
con
pocos
int<strong>el</strong>ectuales
orgánicos
dispuestos
a
realizar
este
<br />

trabajo.
<br />

2) DIFICULTADES PARA UN PERFILAMIENTO ALTERNATIVO<br />

1038.
Junto
a
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
una
propuesta
alternativa
rigurosa
y
creíble,
dos
otros
<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
dificultan
<strong>el</strong>
perfi<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
alternativo
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Por
una
parte,
<strong>el</strong>
que
<br />

ésta
sue<strong>la</strong>
adoptar
una
práctica
política
muy
poco
difer<strong>en</strong>ciada
de
<strong>la</strong>
práctica
<br />

habitual
de
<strong>lo</strong>s
partidos
tradicionales,
sean
de
derecha
o
de
c<strong>en</strong>tro.
Y
esto
se
da
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
contexto
de
un
creci<strong>en</strong>te
escepticismo
popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>
política
y
<strong>lo</strong>s
<br />

políticos.
La
g<strong>en</strong>te
está
harta
de
<strong>la</strong>s
prácticas
partidarias
poco
transpar<strong>en</strong>tes
y
<br />

corruptas;
ya
no
quiere
saber
más
de
m<strong>en</strong>sajes
que
se
quedan
<strong>en</strong>
meras
pa<strong>la</strong>bras,
que
<br />

no
se
traduc<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
actos;
exige
prácticas
coher<strong>en</strong>tes
con
<strong>el</strong>
discurso.
<br />

1039.
La
indifer<strong>en</strong>cia
es
feroz.
Constituye
‐como
dice
Viviane
Forrester‐
<strong>el</strong>
partido
más
<br />

activo,
sin
duda
<strong>el</strong>
más
poderoso
de
todos.
Y
<strong>lo</strong>
peor
es
que
esta
indifer<strong>en</strong>cia
g<strong>en</strong>eral
<br />

constituye,
desde
<strong>el</strong>
punto
de
vista
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
una
victoria
mayor
que
<strong>la</strong>
<br />

adhesión
parcial
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
consigu<strong>en</strong>
ganar. 838 
<br />

1040.
La
otra
dificultad
es
<strong>el</strong>
hecho
de
que
<strong>la</strong>
derecha
se
haya
apropiado
<br />

inescrupu<strong>lo</strong>sam<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
<strong>lo</strong>
que
es
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te
notorio
<strong>en</strong>
<br />

sus
formu<strong>la</strong>ciones
programáticas.
Pa<strong>la</strong>bras
como
reformas,
cambios
de
estructura,
<br />

preocupación
por
<strong>la</strong>
pobreza,
transición,
forman
hoy
parte
d<strong>el</strong>
discurso
antipopu<strong>la</strong>r
y
<br />

opresor.
Como
dice
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert:
<strong>la</strong>s
pa<strong>la</strong>bras
c<strong>la</strong>ves
de
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

popu<strong>la</strong>res
opositores
de
<strong>la</strong>s
décadas
de
<strong>lo</strong>s
cincu<strong>en</strong>ta
y
ses<strong>en</strong>ta
han
sido
transformadas
<br />

<strong>en</strong>
pa<strong>la</strong>bras
c<strong>la</strong>ves
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
­a
sangre
y
fuego­
<strong>lo</strong>s
destruyeron. 839 
Y
más
ade<strong>la</strong>nte
<br />

agrega:
Se
produce
<strong>la</strong>
noche
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cual
todos
<strong>lo</strong>s
gatos
son
grises.
Todos
están
<strong>en</strong>
contra
<br />

























































<br />

837 .
Así
como
<strong>la</strong>
Comuna
de
París
permitió
hacer
ciertas
sistematizaciones,
igual
ocurre
‐estima
Raúl
Pont,
<br />

dirig<strong>en</strong>te
nacional
d<strong>el</strong>
PT,
actual
alcalde
de
Porto
Alegre
y
miembro
de
<strong>la</strong>
Dirección
Nacional
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Trabajadores‐
con
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales.
<br />

838 .
V.
Forrester,
El
horror
económico,
Fondo
de
Cultura
Económica,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1997,
p.49.
<br />

839 .
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
lógica
de
<strong>la</strong>
exclusión
d<strong>el</strong>
mercado
capitalista
mundial
y
<strong>el</strong>
proyecto
de
liberación,
<strong>en</strong>
<br />

Cultura
de
<strong>la</strong>
esperanza
y
sociedad
sin
exclusión,
Ed.
DEI,
Costa
Rica,
1995,
p.145.
<br />

- - 240


de
<strong>lo</strong>s
privilegios,
todos
quier<strong>en</strong>
reformas
y
un
cambio
de
estructuras.
Todos
también
<br />

están
a
favor
de
<strong>la</strong>
opción
prefer<strong>en</strong>cial
por
<strong>lo</strong>s
pobres. 840 
<br />

3) PELIGRO DE SER SOLO BUENOS ADMINISTRADORES DE LA CRISIS<br />

1041.
A
pesar
de
este
déficit
programático
no
es
descartable
que,
<strong>en</strong>
algunos
países
de
<br />

América
Latina,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
llegue
a
conquistar
‐como
ya
<strong>lo</strong>
ha
hecho‐
importantes
<br />

gobiernos
<strong>lo</strong>cales
y,
aún
más,
sea
capaz
de
acceder
al
gobierno
de
<strong>la</strong>
nación,
<strong>en</strong>tre
<br />

otras
cosas
debido
al
creci<strong>en</strong>te
descont<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
producido
por
<strong>la</strong>s
medidas
<br />

neoliberales
que
afectan
a
sectores
sociales
cada
vez
más
amplios.
Pero
existe
<strong>el</strong>
<br />

p<strong>el</strong>igro
de
que
una
vez
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
se
limite
a
administrar
<strong>la</strong>
crisis
y
a
hacer
<strong>la</strong>
<br />

misma
política
que
<strong>lo</strong>s
partidos
de
derecha.
Este
comportami<strong>en</strong>to
no
só<strong>lo</strong>
sería
<br />

negativo
<strong>en</strong>
cuanto
a
que
no
resolvería
<strong>el</strong>
sufrimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
<br />

afectados
por
<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
neoliberal,
sino
que,
además
‐y
eso
es
<strong>lo</strong>
más
p<strong>el</strong>igroso‐
puede
<br />

llegar
a
pulverizar
<strong>la</strong>
opción
de
<strong>izquierda</strong>
por
un
<strong>la</strong>rgo
período.
<br />

4) ¿ES POSIBLE LEVANTAR UNA ALTERNATIVA?<br />

1042.
Pero
aceptar
que
existe
una
crisis
programática
¿significa
quedarse
con
<strong>lo</strong>s
<br />

brazos
cruzados?
¿Puede
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
levantar
una
alternativa
a
pesar
de
<strong>la</strong>
<br />

inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te
desfavorable
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
que
existe
a
niv<strong>el</strong>
mundial?
Por
<br />

supuesto
que
<strong>la</strong>
ideo<strong>lo</strong>gía
dominante
se
<strong>en</strong>carga
de
decir
que
no
existe
alternativa 841 
y
<br />

<strong>lo</strong>s
grupos
hegemónicos
no
se
quedan
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
dec<strong>la</strong>raciones,
hac<strong>en</strong>
todo
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>
por
<br />

hacer
desaparecer
toda
alternativa
que
se
les
cruce
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
camino,
como
ocurrió
con
<strong>la</strong>
<br />

Unidad
Popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
Chile,
<strong>la</strong>
revolución
sandinista
<strong>en</strong>
Nicaragua
y
como
ha
tratado
de
<br />

hacer<strong>lo</strong>
durante
treintiocho
años
‐sin
éxito‐
con
<strong>la</strong>
heroica
revolución
cubana. 842 
<br />

1043.
Por
desgracia,
algunos
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana,
usando
<strong>el</strong>
<br />

argum<strong>en</strong>to
de
que
<strong>la</strong>
política
es
<strong>el</strong>
arte
de
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>,
al
constatar
<strong>la</strong>
imposibilidad
<br />

inmediata
de
cambiar
<strong>la</strong>s
cosas
debido
a
<strong>la</strong>
tan
desfavorable
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
<br />

hoy
exist<strong>en</strong>te,
consideran
que
no
les
queda
otro
camino
que
ser
realistas
y
reconocer
<br />

esa
imposibilidad
adaptándose
oportunistam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
situación
exist<strong>en</strong>te.
La
<br />

política
así
concebida
excluye,
de
hecho,
todo
int<strong>en</strong>to
por
levantar
una
alternativa
<br />

fr<strong>en</strong>te
al
capitalismo
realm<strong>en</strong>te
exist<strong>en</strong>te 843 ,
porque
ceñirse
a
ori<strong>en</strong>taciones
<br />

























































<br />

840 .
Ibid.
p.
147
<br />

841 .
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s,
Democracia
y
alternativas
al
neoliberalismo,
<strong>en</strong>
Pap<strong>el</strong>es
de
<strong>la</strong>
FIM
Nº8
(Alternativas
al
<br />

desarrol<strong>lo</strong>),
Ed.
FIM,
Madrid,
1997,
p.34.
<br />

842 .
Sobre
este
tema
de
<strong>la</strong>s
alternativas
y
<strong>el</strong>
verdadero
arte
de
<strong>la</strong>
política
y
contra
<strong>la</strong>
concepción
de
<strong>la</strong>
política
como
<br />

"realpolitik",
me
he
inspirado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te
trabajo
de
Franz
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
lógica
de
<strong>la</strong>
exclusión...,
op.cit.
<br />

pp.151‐155.
<br />

843 .
F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
Ibid.
p.153.
<br />

- - 241


prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
de
<strong>la</strong>
realpolitik 844 
significa
resignarse
a
no
actuar
sobre
<strong>la</strong>
realidad,
<br />

r<strong>en</strong>unciar
de
hecho
a
hacer
política
y
doblegarse
a
<strong>la</strong>
política
que
otros
hac<strong>en</strong>.
<br />

5) LA POLÍTICA NO COMO EL ARTE DE LO POSIBLE, SINO COMO EL ARTE DE VOLVER POSIBLE LO IMPOSIBLE<br />

1044.
La
<strong>izquierda</strong>,
si
quiere
ser
tal,
no
puede
definir
<strong>la</strong>
política
como
<strong>el</strong>
arte
de
<strong>lo</strong>
<br />

<strong>posible</strong>.
A
<strong>la</strong>
realpolitik
debe
oponer
una
política
que,
sin
dejar
de
ser
realista,
sin
<br />

negar
<strong>la</strong>
realidad,
vaya
creando
<strong>la</strong>s
condiciones
para
transformar<strong>la</strong>. 845 
<br />

1045.
Ya
Gramsci
criticaba
<strong>el</strong>
realismo
político
“excesivo”
porque
éste
conduce
a
<br />

afirmar
que
<strong>lo</strong>s
políticos
deb<strong>en</strong>
operar
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
de
<strong>la</strong>
“realidad
efectiva”,
y
que
<br />

no
deb<strong>en</strong>interesarse
por
<strong>el</strong>
“deber
ser”,
sino
únicam<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
“ser”,
<strong>lo</strong>
que
implica
que
<br />

estos
políticos
no
son
capaces
de
ver
más
allá
de
su
nariz.
Para
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sador
italiano,
<br />

son
<strong>lo</strong>s
dip<strong>lo</strong>máticos
y
no
<strong>lo</strong>s
políticos
<strong>lo</strong>s
que
deb<strong>en</strong>
moverse
únicam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

realidad
efectiva,
porque
su
actividad
específica
no
es
crear
nuevos
equilibrios 846 ,
sino
<br />

conservar
d<strong>en</strong>tro
de
ciertos
cuadros
jurídicos
un
equilibrio
exist<strong>en</strong>te. 847 
Concebía
<strong>el</strong>
<br />

verdadero
político
como
Maquiave<strong>lo</strong>:
un
hombre
de
partido,
de
pasiones
poderosas,
un
<br />

político
de
acción
que
quiere
crear
nuevas
re<strong>la</strong>ciones
de
fuerzas
y
no
puede
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
dejar
<br />

de
ocuparse
d<strong>el</strong>
“deber
ser”,
no
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido
por
cierto
<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>tido
moralista. 848 
<br />

1046.
Pero
este
político
no
crea
de
<strong>la</strong>
nada,
crea
a
partir
de
<strong>la</strong>
realidad
efectiva.
Aplica
<br />

<strong>la</strong>
voluntad
a
<strong>la</strong>
creación
de
un
nuevo
equilibrio
de
fuerzas
parti<strong>en</strong>do
de
<strong>lo</strong>
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<br />

hay
de
progresista
y
reforzándo<strong>lo</strong>.
Se
mueve
siempre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>
realidad
<br />

efectiva,
pero
para
dominar<strong>la</strong>
y
superar<strong>la</strong>
(o
contribuir
a
<strong>el</strong><strong>lo</strong>). 849 
<br />

























































<br />

844 .
Según
F.
Hinke<strong>la</strong>mmert
,
desde
Bismark
se
hab<strong>la</strong>
de
realpolitik
y
Kissinger
fue
<strong>el</strong>
que
reutilizó
<strong>el</strong>
término
<br />

fascinado
con
su
cont<strong>en</strong>ido.
(Idem.
nota
15)
Por
su
parte
Marx,
<strong>en</strong>
una
carta
a
Kug<strong>el</strong>mann
d<strong>el</strong>
23
de
febrero
de
<br />

1865
expresaba
su
adversión
contra
<strong>lo</strong>
que
<strong>lo</strong>s
alemanes
l<strong>la</strong>man
realpolitik.
Se
trata
de
esa
c<strong>la</strong>se
de
"realidad"
que
<br />

co<strong>lo</strong>ca
a
Alemania
tan
atrás
de
todos
<strong>lo</strong>s
países
civilizados
(Critique
des
Programmes
de
Gotha
et
D'Erfurt,
<br />

Editions
Sociales,
París,
1966,
p.115).
<br />

845 .
Pero
cabe
una
pregunta:
¿acaso
no
hay
imposibilidades
que
ninguna
acción
humana
puede
transformar
<strong>en</strong>
<br />

posibilidades?
Por
supuesto
que
<strong>la</strong>s
hay
y
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
son
<strong>lo</strong>
que
Hinke<strong>la</strong>mmert
d<strong>en</strong>omina
imposibilidades
de
tipo
<br />

trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal
o
metas
utópicas.
Se
trata
de
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
metas
que
no
pued<strong>en</strong>
realizarse
aunque
se
pudiese
<strong>lo</strong>grar
<strong>el</strong>
<br />

acuerdo
unánime
de
toda
<strong>la</strong>
humanidad;
metas
deseables
que
conti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
humanos
<strong>en</strong>
su
Estado
puro
y
<br />

definitivo,
pero
que
por
su
grado
de
perfección
escapan
a
<strong>la</strong>s
posibilidades
humanas,
aunque
sirv<strong>en</strong>
para
iluminar
<br />

su
camino.
P<strong>en</strong>semos,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
reino
de
<strong>la</strong>
igualdad
de
Marx.
El
arte
de
<strong>la</strong>
política
es
también
dilucidar
<br />

d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>s
imposibilidades
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
son
imposibilidades
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tales,
porque
ninguna
teoría
empírica
<br />

<strong>la</strong>s
puede
deducir
(F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
lógica
de
<strong>la</strong>
exclusión...,
op.cit.
pp.153‐154).
<br />

846 .
Gramsci
está
p<strong>en</strong>sando
aquí
<strong>en</strong>
nuevas
corre<strong>la</strong>ciones
de
fuerza.
<br />

847 .
Antonio
Gramsci,
Maquiave<strong>lo</strong>
y
L<strong>en</strong>in,
Ed.
Popu<strong>la</strong>r
Nascim<strong>en</strong>to,
Santiago
de
Chile,
1971,
p.78.
<br />

848 .
Ibid.
pp.78‐79.
<br />

849 .
Ibid.
p.79.
<br />

- - 242


1047.
Para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
<strong>la</strong>
política
debe
consistir,
<strong>en</strong>tonces,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
arte
de
descubrir
<strong>la</strong>s
<br />

pot<strong>en</strong>cialidades
que
exist<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
situación
concreta
de
hoy
para
hacer
<strong>posible</strong>
<br />

mañana
<strong>lo</strong>
que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
pres<strong>en</strong>te
aparece
como
im<strong>posible</strong>.
<br />

1048.
De
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
construir
una
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
favorable
al
<br />

movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r,
a
partir
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
d<strong>en</strong>tro
de
sus
debilidades
constituye
sus
<br />

puntos
fuertes.
<br />

1049.
P<strong>en</strong>semos,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
obreros
de
<strong>la</strong>
época
de
Marx,
sometidos
al
<br />

inm<strong>en</strong>so
poder
de
sus
patrones
capitalistas,
que
podían
<strong>en</strong>
cualquier
mom<strong>en</strong>to
<br />

dejar<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
calle
sin
medios
para
sobrevivir.
La
lucha
<strong>en</strong>
esas
condiciones
era
un
<br />

suicidio.
¿Qué
hacer
<strong>en</strong>tonces?
¿Aceptar
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
sometiéndose
sumisam<strong>en</strong>te
a
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>,
porque
<strong>en</strong>
ese
mom<strong>en</strong>to
era
im<strong>posible</strong>
ganar
<strong>la</strong>
batal<strong>la</strong>
o
luchar
por
cambiar
esa
<br />

situación
aprovechando
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
inher<strong>en</strong>tes
a
su
condición
de
exp<strong>lo</strong>tados:
<br />

<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
grandes
conc<strong>en</strong>traciones
obreras,
su
capacidad
de
organización,
su
<br />

id<strong>en</strong>tidad
como
c<strong>la</strong>se
oprimida?
La
organización
y
<strong>la</strong>
unidad
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
<br />

cuantitativam<strong>en</strong>te
mucho
más
numerosos
que
sus
<strong>en</strong>emigos
de
c<strong>la</strong>se,
era
su
fuerza,
<br />

pero
era
una
fuerza
que
había
que
construir,
y
só<strong>lo</strong>
tomando
ese
camino
se
volvió
<br />

<strong>posible</strong>
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
inicialm<strong>en</strong>te
parecía
im<strong>posible</strong>.
<br />

1050.
Pongamos
un
ejemp<strong>lo</strong>
actual.
No
cabe
duda
que
hoy
<strong>en</strong>
América
Latina
y
<strong>el</strong>
<br />

Caribe
ha
disminuido
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
poder
de
negociación
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera,
tanto
<br />

por
<strong>el</strong>
fantasma
d<strong>el</strong>
despido
‐son
privilegiados
<strong>lo</strong>s
que
pued<strong>en</strong>
acceder
a
un
trabajo
<br />

asa<strong>la</strong>riado
estable‐
como
por
<strong>la</strong>
fragm<strong>en</strong>tación
que
esta
c<strong>la</strong>se
ha
sufrido
con
<strong>el</strong>
nuevo
<br />

mode<strong>lo</strong>
de
desarrol<strong>lo</strong>
neoliberal 850 .
Parti<strong>en</strong>do
de
estos
datos
objetivos
hay
qui<strong>en</strong>es
<br />

predican
<strong>la</strong>
imposibilidad
de
luchar
<strong>en</strong>
estas
condiciones.
Es
evid<strong>en</strong>te
que
<strong>la</strong>
clásica
<br />

táctica
de
lucha
sindical:
<strong>la</strong>
hu<strong>el</strong>ga
‐que
se
basa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
unidad
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
<br />

industrial
y
su
capacidad
de
parar
<strong>la</strong>s
empresas‐
hoy
no
da
frutos
positivos
y
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
se
<br />

aprovechan
<strong>lo</strong>s
oportunistas
para
tratar
de
inmovilizar
al
movimi<strong>en</strong>to
obrero
y
<br />

conv<strong>en</strong>cer<strong>lo</strong>
de
que
debe
aceptar
pasivam<strong>en</strong>te
sus
actuales
condiciones
de
sobre—<br />

exp<strong>lo</strong>tación.
El
arte
de
<strong>la</strong>
política,
por
<strong>el</strong>
contrario,
consiste
<strong>en</strong>
descubrir
a
través
de
<br />

qué
vías
se
pued<strong>en</strong>
superar
<strong>la</strong>s
debilidades
actuales
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
industrial,
que
<br />

son
debilidades
reales,
para
ir
construy<strong>en</strong>do
una
fuerza
social
sindical
de
acuerdo
a
<br />

<strong>la</strong>s
nuevas
condiciones
d<strong>el</strong>
mundo.
Es
necesario
construir
una
nueva
estrategia
<br />

sindical 851 :
ya
no
se
trata
só<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
solidaridad
de
c<strong>la</strong>se
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XIX;
si
<strong>en</strong>tonces
era
<br />

fundam<strong>en</strong>tal
<strong>la</strong>
unidad
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
industrial,
hoy
es
fundam<strong>en</strong>tal
<strong>la</strong>
unidad
de
<br />

todos
<strong>lo</strong>s
exp<strong>lo</strong>tados
por
<strong>el</strong>
capital
‐de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
perman<strong>en</strong>tes
y
de
<strong>lo</strong>s
<br />

























































<br />

850 .
Ver
<strong>en</strong>
este
libro
<strong>el</strong>
tema:
"2.
Situación
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<strong>en</strong>
América
Latina
y
<strong>el</strong>
Caribe",
pp.
OJO
EDITORES
<br />

PONER
PP.
<br />

851 
.
Estoy
consci<strong>en</strong>te
de
que
tema
merecería
un
mucho
mayor
desarrol<strong>lo</strong>.
T<strong>en</strong>go
int<strong>en</strong>ción
de
abordar<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
un
<br />

próximo
trabajo.
<br />

- - 243


temporales;
de
<strong>lo</strong>s
contratados
y
de
<strong>lo</strong>s
subcontratados‐,
con
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

sociales
perjudicados
por
<strong>el</strong>
sistema
neoliberal 852 .
<br />

1051.
Concuerdo
con
Isab<strong>el</strong>
Rauber,
<strong>en</strong>
que
hay
que
e<strong>la</strong>borar
una
propuesta
que
<br />

­rescatando
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tral
y
organizador
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera­
reconozca
también
su
<br />

actual
debilidad
y
apunte
a
reconstruir
su
fuerza,
propiciando
<strong>la</strong>
articu<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
<br />

conjunto
de
trabajadores
empleados,
subempleados,
desempleados
y
marginados
con
<strong>el</strong>
<br />

conjunto
de
hombres
y
mujeres
oprimidos
y
excluidos,
para
construir
<strong>la</strong>
fuerza
social
<br />

capaz
de
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
con
poder
propio
<strong>el</strong>
poder
de
<strong>la</strong>
dominación,
disputárse<strong>lo</strong>
y
<br />

conquistar<strong>lo</strong>. 853 
<br />

1052.
Só<strong>lo</strong>
así
se
puede
<strong>lo</strong>grar
ese
poder
de
negociación
que
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
por
sí
so<strong>la</strong>
<br />

ya
no
ti<strong>en</strong>e,
y
que
mucho
m<strong>en</strong>os
ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción.
<br />

1053.
Esta
salida
ya
ha
sido
probada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica.
Los
sindicalistas
arg<strong>en</strong>tinos
han
<br />

<strong>lo</strong>grado
avances
<strong>en</strong>
su
lucha
justam<strong>en</strong>te
cuando
han
sabido
involucrar
<strong>en</strong>
su
<br />

movimi<strong>en</strong>to
a
amplios
sectores
de
<strong>la</strong>
sociedad
como
<strong>lo</strong>
hicieron
<strong>lo</strong>s
sindicalistas
de
Río
<br />

Turbio
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
provincia
de
Santa
Cruz 854 .
<br />

1054.
La
única
reserva
y
<strong>la</strong>
única
garantía
para
que
<strong>lo</strong>s
sindicatos
puedan
pasar
hoy
<br />

una
lucha
es
respaldándose
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
resto
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
‐sosti<strong>en</strong>e
Alfonso
Coñoecar
d<strong>el</strong>
<br />

sindicato
minero
de
esa
<strong>lo</strong>calidad‐.
Ningún
sindicato
so<strong>lo</strong>
puede
ganar
hoy
una
<br />

conti<strong>en</strong>da,
porque
<strong>el</strong>
neoliberalismo
ataca
por
todos
<strong>la</strong>dos. 855 
<br />

1055.
Por
su
parte,
<strong>el</strong>
sindicalista
arg<strong>en</strong>tino
Néstor
Piccone,
miembro
d<strong>el</strong>
Congreso
de
<br />

<strong>lo</strong>s
Trabajadores
Arg<strong>en</strong>tinos
(CTA),
sosti<strong>en</strong>e
que
repres<strong>en</strong>tar
hoy
a
<strong>lo</strong>s
trabajadores
es
<br />

reconocer
<strong>la</strong>
atomización
y
<strong>la</strong>
necesidad
de
articu<strong>la</strong>ción.
Necesitamos
un
sindicalismo
<br />

que
ati<strong>en</strong>da
<strong>la</strong>
nueva
composición
de
c<strong>la</strong>se.
Cada
etapa
de
<strong>la</strong>
historia
definió,
desde
<strong>la</strong>
<br />

apropiación
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
producción,
formas
de
organización
y
formas
de
<br />

repres<strong>en</strong>tación
difer<strong>en</strong>tes.
Las
organizaciones
surg<strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>s
demandas
de
algunos
<br />

sectores
sociales
y
<strong>el</strong>
Nuevo
Sindicalismo
ti<strong>en</strong>e
que
ser
expresión
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s. 856 
<br />

1056.
Esta
ha
sido
también
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
Sin
Tierra
de
Brasil.
<br />

Mi<strong>en</strong>tras
este
movimi<strong>en</strong>to
trabajó
só<strong>lo</strong>
a
niv<strong>el</strong>
campesino,
estaba
ais<strong>la</strong>do
y
no
t<strong>en</strong>ía
<br />

























































<br />

852 .
F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
lógica
de
<strong>la</strong>
exclusión...,
op.cit.
p.33.
<br />

853 .
Isab<strong>el</strong>
Rauber,
Profetas
d<strong>el</strong>
cambio,
MEPLA,
La
Habana,
1997,
p.27.
<br />

854 .
Alfonso
Coñoecar,
Fortalecer
<strong>la</strong>
organización
popu<strong>la</strong>r,
<strong>en</strong>
Revista
América
Libre
Nº10
(núm.
especial),
<strong>en</strong>ero
<br />

1997,
pp.145‐147.
<br />

855 .
A.
Coñoecar,
Ibid.
p.146.
<br />

856 .
Citado
<strong>en</strong>
Isab<strong>el</strong>
Rauber,
Profetas
d<strong>el</strong>
cambio,
Colección
Pasado
y
Pres<strong>en</strong>te,
MEPLA,
La
Habana,
1997,
p.72.
<br />

- - 244


gran
fuerza;
pero
cuando
muy
lúcidam<strong>en</strong>te
compr<strong>en</strong>dió
que
t<strong>en</strong>ía
que
hacer
un
viraje
<br />

<strong>en</strong>
su
forma
de
trabajar,
que
t<strong>en</strong>ía
que
asumir
como
suyos
<strong>lo</strong>s
problemas
d<strong>el</strong>
resto
de
<br />

<strong>lo</strong>s
sectores
oprimidos:
<strong>lo</strong>s
sin
techo,
<strong>lo</strong>s
sin
trabajo,
etcétera,
y
que
era
necesario
<br />

<strong>lo</strong>grar
que
<strong>lo</strong>s
habitantes
de
<strong>la</strong>
ciudad
compr<strong>en</strong>dies<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>la</strong>
tierra
no
era
<br />

só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
lucha
a
favor
de
unos
pocos
campesinos,
sino
que
significaba
<strong>la</strong>
solución
de
<br />

muchos
problemas
críticos
de
<strong>la</strong>
propia
ciudad,
com<strong>en</strong>zó
a
t<strong>en</strong>er
un
apoyo
cada
vez
<br />

más
amplio
y
hoy
se
ha
transformado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
principal
punto
de
refer<strong>en</strong>cia
de
todas
<strong>la</strong>s
<br />

luchas
sociales
<strong>en</strong>
Brasil
y
<strong>la</strong>
vanguardia
de
<strong>la</strong>
lucha
contra
<strong>el</strong>
neoliberalismo.
<br />

1057.
Pero
cabe
una
pregunta:
¿acaso
no
hay
imposibilidades
que
ninguna
acción
<br />

humana
puede
transformar
<strong>en</strong>
posibilidades?
Por
supuesto
que
<strong>la</strong>s
hay
y
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
son
<strong>lo</strong>
<br />

que
Hinke<strong>la</strong>mmert
d<strong>en</strong>omina
imposibilidades
de
tipo
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal 857 
o
metas
utópicas.
<br />

Se
trata
de
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
metas
que
no
pued<strong>en</strong>
realizarse
aunque
se
pudiese
<strong>lo</strong>grar
<strong>el</strong>
<br />

acuerdo
unánime
de
toda
<strong>la</strong>
humanidad;
metas
deseables
que
conti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
<br />

humanos
<strong>en</strong>
su
estado
puro
y
definitivo,
pero
que
por
su
grado
de
perfección
escapan
<br />

a
<strong>la</strong>s
posibilidades
humanas,
aunque
sirv<strong>en</strong>
para
iluminar
su
camino.
P<strong>en</strong>semos,
por
<br />

ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
reino
de
<strong>la</strong>
igualdad
de
Marx.
<br />

1058.
El
arte
de
<strong>la</strong>
política
es
también
<strong>el</strong>
de
saber
discernir
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>s
<br />

imposibilidades
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
son
imposibilidades
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tales,
de
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
<br />

pued<strong>en</strong>
transformarse
<strong>en</strong>
posibilidad
si
se
crean
<strong>la</strong>s
condiciones
necesarias
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>. 858 
<br />

Y
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido
para
un
realismo
político
<strong>la</strong>
utopía
se
transforma
<strong>en</strong>
fu<strong>en</strong>te
de
<br />

inspiración,
<strong>en</strong>
refer<strong>en</strong>cia
de
juicio,
<strong>en</strong>
reflexión
de
s<strong>en</strong>tido. 859 
<br />

6) CAMBIAR LA VISIÓN TRADICIONAL DE LA POLÍTICA<br />

-Reducir <strong>la</strong> política a <strong>lo</strong> institucional<br />

1059.
P<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
construcción
de
fuerzas
y
<strong>en</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
es
cambiar
<strong>la</strong>
<br />

visión
tradicional
de
<strong>la</strong>
política;
esta
ti<strong>en</strong>de
a
reducir
<strong>la</strong>
política
a
<strong>la</strong>
lucha
<br />

re<strong>la</strong>cionada
con
<strong>la</strong>s
instituciones
jurídico‐políticas
y
a
exagerar
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
estado;
se
<br />

























































<br />

857 .
F.
Hinke<strong>la</strong>mmert,
La
lógica
de
<strong>la</strong>
exclusión...,
op.cit.
p.153.
<br />

858 .
Una
re<strong>la</strong>ción
ilusoria
con
<strong>el</strong>
futuro
­es
decir,
no
basada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
posibilidades
reales
d<strong>el</strong>
pres<strong>en</strong>te­,
afirma
Sánchez
<br />

Vázquez,
se
convierte
<strong>en</strong>
un
obstácu<strong>lo</strong>
para
<strong>la</strong>
transformación
efectiva
d<strong>el</strong>
mundo,
pues
só<strong>lo</strong>
una
teoría
racional,
<br />

objetiva,
puede
fundar
un
proyecto
viable
­no
utópico­
d<strong>el</strong>
socialismo.
Parte
es<strong>en</strong>cial
de
esta
tarea
es
<strong>el</strong>
análisis
d<strong>el</strong>
<br />

capitalismo
que
Marx
llevó
a
cabo.
Pero
<strong>la</strong>
crítica
marxiana
al
utopismo
no
só<strong>lo</strong>
vale
para
<strong>el</strong>
utopismo
clásico,
sino
<br />

también
para
<strong>el</strong>
reformismo
y
<strong>el</strong>
ultraizquierdismo
de
ayer
y
de
hoy.
En
todos
estos
casos
se
aspira
ha
hacer
de
<strong>lo</strong>
<br />

im<strong>posible</strong>
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>,
o
a
realizar
<strong>lo</strong>
irrealizable,
ya
sea
que
se
pret<strong>en</strong>da
alcanzar
<strong>la</strong>
nueva
sociedad:
a)
por
<strong>la</strong>
bu<strong>en</strong>a
<br />

voluntad
de
<strong>lo</strong>s
hombres;
b)
como
resultado
inevitable
d<strong>el</strong>
tránsito
gradual
d<strong>el</strong>
capitalismo
al
socialismo,
o
c)
como
<br />

producto
de
<strong>la</strong>
"revolución
"ex
nihi<strong>lo</strong>"
de
<strong>lo</strong>s
"alquimistas
de
<strong>la</strong>
evolución"
(Marx)
(Reexam<strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>
idea
de
socialismo,
<br />

pon<strong>en</strong>cia
pres<strong>en</strong>tada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Mesa
Redonda
85
de
Tribuna
Internacional
"Socialismo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo",
Yugos<strong>la</strong>via,
<br />

octubre
1985,
<strong>en</strong>
Escritos
de
política
y
fi<strong>lo</strong>sofía,
Ed.
Ayuso
y
Fundación
de
Estudios
marxistas,
Madrid,
1987,
<br />

pp.165
1669.
<br />

859 .
Ibid.
p.155
<br />

- - 245


pi<strong>en</strong>sa
de
inmediato
<strong>en</strong>
partidos
políticos
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
disputa
<strong>en</strong>
torno
al
control
y
<strong>la</strong>
<br />

ori<strong>en</strong>tación
de
<strong>lo</strong>s
instrum<strong>en</strong>tos
formales
de
poder 860 ;
<strong>lo</strong>s
sectores
más
radicales
c<strong>en</strong>tran
<br />

toda
<strong>la</strong>
acción
política
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
poder
político
y
<strong>la</strong>
destrucción
d<strong>el</strong>
estado
y
<br />

<strong>lo</strong>s
más
reformistas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
administración
d<strong>el</strong>
poder
político
o
ejercicio
de
<br />

gobierno
como
forma
fundam<strong>en</strong>tal
y
única
de
<strong>la</strong>
práctica
política;
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

popu<strong>la</strong>res
y
sus
luchas
son
<strong>lo</strong>s
grandes
ignorados.
Esto
es
<strong>lo</strong>
que
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo
<br />

d<strong>en</strong>omina
<strong>el</strong>
politicismo
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana. 861 
<br />

-Superar <strong>la</strong> concepción estrecha d<strong>el</strong> poder<br />

1060.
P<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
construcción
de
fuerzas
es
también
superar
<strong>la</strong>
estrecha
visión
que
<br />

reduce
<strong>el</strong>
poder
a
<strong>lo</strong>s
aspectos
represivos
d<strong>el</strong>
estado.
El
poder
<strong>en</strong>emigo
no
es
só<strong>lo</strong>
<br />

represivo
sino,
como
dice
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
también
constructor,
moldeador,
disciplinante
<br />

[...].
Si
<strong>el</strong>
poder
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
só<strong>lo</strong>
actuase
como
c<strong>en</strong>sura,
exclusión,
como
<br />

insta<strong>la</strong>ción
de
obstácu<strong>lo</strong>s
o
represión,
sería
más
frágil.
Si
es
más
fuerte
es
porque
además
<br />

de
evitar
<strong>lo</strong>
que
no
quiere,
es
capaz
de
construir
<strong>lo</strong>
que
quiere,
de
moldear
conductas,
de
<br />

producir
saberes,
racionalidades,
conci<strong>en</strong>cias,
de
forjar
una
forma
de
ver
<strong>el</strong>
mundo
y
de
<br />

ver<strong>lo</strong>
a
él
mismo
[...] 862 
<br />

1061.
P<strong>en</strong>sar
<strong>en</strong>
construcción
es
también
superar
<strong>el</strong>
antiguo
y
arraigado
error
de
<br />

pret<strong>en</strong>der
construir
fuerza
política
­sea
por
<strong>la</strong>s
armas
o
<strong>la</strong>s
urnas­
sin
construir
<br />

fuerza
social. 863 
<br />

7) LA POLÍTICA COMO EL ARTE DE LA CONSTRUCCIÓN DE UNA FUERZA SOCIAL ANTISISTÉMICA<br />

1062.
El
surgimi<strong>en</strong>to
de
una
fuerza
social
antisistema
es
<strong>lo</strong>
que
más
tem<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

dominantes,
de
ahí
su
concepción
estrecha
de
<strong>la</strong>
política
como
una
lucha
por
<br />

conquistar
espacios
de
poder
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
aparatos
jurídico‐políticos
institucionales.
<br />

1063.
Para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
por
<strong>el</strong>
contrario,
<strong>la</strong>
política
debe
ser
<strong>el</strong>
arte
de
<strong>la</strong>
<br />

construcción
de
una
fuerza
social
antisistémica.
Pero
esto
só<strong>lo</strong>
puede
alcanzarse
si
<br />

se
<strong>lo</strong>gra
desarticu<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>s
barreras
que
<strong>la</strong>
dominación
<strong>en</strong>emiga
pone
para
evitar
su
<br />

construcción,
de
ahí
<strong>la</strong>
importancia
de
t<strong>en</strong>er
una
visión
amplia
de
esas
barreras,
y
no
<br />

quedarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
observación
y
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
a
só<strong>lo</strong>
parte
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
Esas
barreras
no
<br />

























































<br />

860 .
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
La
c<strong>en</strong>tralidad
de
<strong>la</strong>
política
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
acción
revolucionaria,
Stgo.
Chile,
1998,
p.13
(mimeo).
<br />

861 .
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
Elem<strong>en</strong>tos
para
una
discusión
sobre
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
política
<strong>en</strong>
América
Latina,
revista
Pasos
Nº50,
<br />

noviembre‐diciembre
1993,
p.25.
<br />

862 .
C.
Ruiz,
La
c<strong>en</strong>tralidad
de
<strong>la</strong>
política
...
,
op.cit.
p.14
(mimeo).
<br />

863 .
Ibid.
p.12.
<br />

- - 246


son
sino
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
organizar
<strong>en</strong>
términos
sociales
<br />

y
políticos
a
<strong>lo</strong>s
dominados. 864 
<br />

1064.
La
<strong>izquierda</strong>
no
debe,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
concebir
al
pueb<strong>lo</strong>
o
fuerza
social
popu<strong>la</strong>r
<br />

como
algo
ya
dado
que
se
puede
manipu<strong>la</strong>r
y
que
só<strong>lo</strong>
basta
agitar,
sino
como
algo
que
<br />

hay
que
construir. 865 
Si
esto
ha
sido
siempre
válido,
<strong>lo</strong>
es
más
aún
hoy,
bajo
<strong>el</strong>
<br />

neoliberalismo.
Es
sabido
que
un
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
c<strong>la</strong>ve
de
su
estrategia
de
poder
es
<br />

conseguir
<strong>la</strong>
máxima
fragm<strong>en</strong>tación
de
<strong>la</strong>
sociedad,
porque
una
sociedad
dividida
<strong>en</strong>
<br />

difer<strong>en</strong>tes
grupos
minoritarios,
que
no
<strong>lo</strong>gran
constituirse
<strong>en</strong>
una
mayoría
<br />

cuestionadora
de
<strong>la</strong>
hegemonía
vig<strong>en</strong>te,
es
<strong>la</strong>
mejor
fórmu<strong>la</strong>
para
<strong>la</strong>
reproducción
d<strong>el</strong>
<br />

sistema. 866 

<br />

1065.
De
ahí
que
una
de
<strong>la</strong>s
tareas
más
fundam<strong>en</strong>tales
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
sea
<strong>la</strong>
<br />

superación
de
<strong>la</strong>
dispersión
y
atomización
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
exp<strong>lo</strong>tado
y
dominado
y
<strong>la</strong>
<br />

construcción
de
<strong>la</strong>
unidad
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong> 867 
y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
es
básico
<strong>la</strong>
recuperación
de
<strong>la</strong>
<br />

capacidad
de
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. 868 
<br />

1066.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
p<strong>la</strong>ntearse
<strong>la</strong>
política
como
arte
de
<strong>la</strong>
construcción
de
una
fuerza
<br />

social
popu<strong>la</strong>r
significa,
al
mismo
tiempo,
rechazar
dos
tipos
de
esti<strong>lo</strong>
político
que
<br />

impid<strong>en</strong>
este
tipo
de
construcción:
<strong>el</strong>
manejo
populista
de
<strong>la</strong>
derecha
y
<strong>la</strong>
<br />

convocatoria
espontaneísta
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
tradicional. 869 
<br />

1067.
Cuando
hab<strong>lo</strong>
de
“convocatoria
espontaneísta”
estoy
p<strong>en</strong>sando
<strong>en</strong>
un
esti<strong>lo</strong>
<br />

político
que
se
limita
a
actuar
sobre
situaciones
ya
dadas,
a
subordinarse
a
exp<strong>lo</strong>siones
<br />

sociales
que
emerg<strong>en</strong>
espontáneam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
distintos
sectores
sociales
y
que
varían
de
<br />

acuerdo
a
<strong>la</strong>
situación
g<strong>en</strong>eral
de
<strong>la</strong>
sociedad
(hu<strong>el</strong>gas,
tomas
de
terr<strong>en</strong>os,
<br />

manifestaciones
callejeras
de
todo
tipo).
Este
es
<strong>el</strong>
esti<strong>lo</strong>
d<strong>el</strong>
agitador
político
que
obra
<br />

sobre
posibilidades
que
aparec<strong>en</strong>
y
que
le
quedan
muy
cerca,
y
<strong>lo</strong>
hace
no
como
<br />

resultado
de
su
iniciativa
y
de
su
acción,
ni
como
resultado
de
un
análisis
político
g<strong>lo</strong>bal
<br />

que
le
permita
s<strong>el</strong>eccionar<strong>la</strong>s
[...],
de
ahí
<strong>el</strong>
rasgo
espontaneísta
de
su
conducta. 870 
<br />

























































<br />

864 .
Ibid.
p.13.
<br />

865 .
Ibid.
p.49.
<br />

866 .
Sobre
este
tema
ver:
2.
El
proyecto
social:
<strong>la</strong>
sociedad
fragm<strong>en</strong>tada
<strong>en</strong>
Segunda
parte
de
este
libro,
pp,
Ojo
<br />

editor
poner
páginas.
<br />

867 .
Ibid.
pp.51‐52.
<br />

868 .
A.
Binder,
La
sociedad
fragm<strong>en</strong>tada,
op.cit.
p.26.
<br />

869 .
C.
Ruiz,
La
c<strong>en</strong>tralidad
de
<strong>la</strong>
política
...
,
op.cit.
p.38.
<br />

870 .
Ibid.
p.52.
<br />

- - 247


1068.
Un
esti<strong>lo</strong>
político
consecu<strong>en</strong>te
con
<strong>la</strong>
concepción
de
<strong>la</strong>
política
como
arte
de
<strong>la</strong>
<br />

construcción
de
una
fuerza
social
popu<strong>la</strong>r,
por
<strong>el</strong>
contrario,
parte
de
<strong>la</strong>
base
de
que
<strong>la</strong>
<br />

fuerza
social
no
es
algo
ya
dado
sino
que
hay
que
construir<strong>la</strong>
y
que
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
<br />

dominantes
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
determinada
estrategia
para
impedir<strong>lo</strong>.
Esto
implica
no
<br />

dejarse
llevar
por
<strong>la</strong>
situación
sino
actuar
sobre
<strong>el</strong><strong>la</strong>
s<strong>el</strong>eccionando
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
espacios
y
<br />

conflictos
pres<strong>en</strong>tes
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
donde
debe
conc<strong>en</strong>trar
sus
<strong>en</strong>ergías
<strong>en</strong>
función
d<strong>el</strong>
objetivo
<br />

c<strong>en</strong>tral:
<strong>la</strong>
construcción
de
fuerza
popu<strong>la</strong>r.
Esta
construcción
no
se
produce
<br />

espontáneam<strong>en</strong>te,
requiere
de
un
sujeto
constructor,
de
un
sujeto
político
capaz
de
<br />

ori<strong>en</strong>tar
su
acción
<strong>en</strong>
base
a
un
análisis
de
<strong>la</strong>
totalidad
de
<strong>la</strong>
dinámica
política.
Pero
<br />

¿cuál
es
<strong>la</strong>
situación
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
al
respecto?
<br />

IV. CRISIS ORGANICA<br />

1. ESCEPTICISMO CON RESPECTO A LA POLÍTICA Y LOS POLÍTICOS<br />

1069.
A
mi
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
vive
só<strong>lo</strong>
una
crisis
teórica
y
programática,
sino
<br />

que
tampoco
cu<strong>en</strong>ta
con
un
sujeto
político
adecuado
a
<strong>lo</strong>s
nuevos
desafíos.
<br />

1070.
Coincido
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
con
<strong>la</strong>s
apreciaciones
de
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda
<strong>en</strong>
cuanto
a
<br />

que
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
hoy
<strong>en</strong>
una
evid<strong>en</strong>te
crisis,
no
só<strong>lo</strong>
desde
<strong>el</strong>
<br />

punto
de
vista
de
<strong>la</strong>s
insufici<strong>en</strong>cias
o
car<strong>en</strong>cias
de
proyectos
y
programas,
sino
también,
y
<br />

no
<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>or
medida,
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
re<strong>la</strong>tivo
a
su
naturaleza
orgánica,
re<strong>la</strong>ciones
con
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

civil,
e
id<strong>en</strong>tificación
de
sus
actuales
funciones
y
de
<strong>la</strong>s
formas
de
llevar<strong>la</strong>s
a
cabo.
[...]
<br />

Esto
último
es
<strong>lo</strong>
que
d<strong>en</strong>omino
crisis
orgánica.
<br />

1071.
Esta
crisis
de
<strong>la</strong>
actual
institucionalidad
de
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
se
expresa
<br />

tanto
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
pérdida
de
su
capacidad
de
atracción
y
convocatoria
ante
<strong>la</strong>s
g<strong>en</strong>tes
y
<br />

especialm<strong>en</strong>te
ante
<strong>la</strong>
juv<strong>en</strong>tud,
como
<strong>en</strong>
una
evid<strong>en</strong>te
disfuncionalidad
de
sus
<br />

actuales
estructuras,
hábitos,
tradiciones
y
maneras
de
hacer
política,
con
<strong>la</strong>s
<br />

exig<strong>en</strong>cias
que
<strong>la</strong>
realidad
social
rec<strong>la</strong>ma
de
un
actor
político
de
carácter
popu<strong>la</strong>r
y
<br />

socialista,
<strong>en</strong>
proceso
de
r<strong>en</strong>ovación
sustantiva. 871 
<br />

2. POR QUÉ LA IZQUIERDA NO PUEDE PRESCINDIR DE UNA ORGANIZACIÓN POLÍTICA<br />

1072.
Esta
decepción
de
<strong>la</strong>
política
y
<strong>lo</strong>s
políticos
que
crece
día
a
día
no
es
grave
para
<br />

<strong>la</strong>
derecha,
pero
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
sí
<strong>lo</strong>
es.
La
derecha
puede
perfectam<strong>en</strong>te
prescindir
<br />

de
<strong>lo</strong>s
partidos
políticos,
como
<strong>lo</strong>
demostró
durante
<strong>lo</strong>s
períodos
dictatoriales,
pero
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
necesita
construir
una
fuerza
popu<strong>la</strong>r
antisistémica
<br />

para
transformar
cualitativam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
sociedad,
no
puede
prescindir
de
un
<br />

instrum<strong>en</strong>to
político
‐sea
éste
un
partido,
un
fr<strong>en</strong>te
político
u
otra
fórmu<strong>la</strong>‐.
<br />

























































<br />

871 .
C.
Almeyda,
Sobre
<strong>la</strong>
dim<strong>en</strong>sión
orgánica...,
op.cit.
p.13
(Lo
subrayado
es
de
Marta
Harnecker).
<br />

- - 248


1073.
Y
ésto
por
una
doble
razón:
<strong>en</strong>
primer
lugar,
porque
<strong>la</strong>
transformación
no
se
<br />

produce
espontáneam<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>s
ideas
y
va<strong>lo</strong>res
que
prevalec<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

capitalista
‐y
que
racionalizan
y
justifican
<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
exist<strong>en</strong>te‐
invad<strong>en</strong>
toda
<strong>la</strong>
sociedad
<br />

e
influy<strong>en</strong>
muy
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
sectores
m<strong>en</strong>os
provistos
de
armas
teóricas
de
<br />

distanciami<strong>en</strong>to
crítico. 872 
En
segundo
lugar,
porque
es
necesario
que
seamos
capaces
<br />

de
v<strong>en</strong>cer
a
fuerzas
inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te
más
poderosas
que
se
opon<strong>en</strong>
a
esa
<br />

transformación 873 ,
y
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
no
es
<strong>posible</strong>
sin
una
instancia
política
formu<strong>la</strong>dora
de
<br />

propuestas,
capaz
de
dotar
a
mil<strong>lo</strong>nes
de
hombres
de
una
voluntad
única 874 ,
al
<br />

mismo
tiempo
que
unificadora
y
articu<strong>la</strong>dora
de
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
prácticas
<br />

emancipatorias.
<br />

1) LOS EFECTOS DE LA IDEOLOGÍA DOMINANTE<br />

1074.
En
cuanto
al
primer
punto,
debemos
recordar
que
<strong>la</strong>
visión
d<strong>el</strong>
mundo
que
ti<strong>en</strong>e
<br />

<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
se
construye
históricam<strong>en</strong>te; 875 
y
que
<strong>en</strong>
esta
visión
d<strong>el</strong>
mundo
o
s<strong>en</strong>tido
común
<br />

gravita
con
mayor
o
m<strong>en</strong>or
fuerza
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
ideológica
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
‐<strong>la</strong>
<br />

ideo<strong>lo</strong>gía
burguesa
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
d<strong>el</strong>
capitalismo‐.
Esto
es
así
muy
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
m<strong>en</strong>os
provistos
de
armas
teóricas
de
distanciami<strong>en</strong>to
crítico.
¿Qué
mejor
<br />

ejemp<strong>lo</strong>
de
esta
influ<strong>en</strong>cia
que
<strong>el</strong>
hecho
de
que
<strong>lo</strong>s
sectores
más
pobres
y
marginados
<br />

de
América
Latina
vot<strong>en</strong>
por
<strong>lo</strong>s
candidatos
de
más
extrema
derecha?
<br />

1075.
Por
esta
razón,
a
esa
g<strong>en</strong>te
debe
proporcionárs<strong>el</strong>e
otras
experi<strong>en</strong>cias
y
<br />

conocimi<strong>en</strong>tos
que
le
permitan
alterar
su
concepción
d<strong>el</strong>
mundo,
descubrir
<strong>la</strong>s
causas
<br />

profundas
de
su
situación
de
exp<strong>lo</strong>tación
y,
por
consigui<strong>en</strong>te,
<strong>el</strong>
camino
para
su
<br />

liberación.
<br />

1076.
Esto
no
quiere
decir
que
<strong>en</strong>
determinadas
condiciones
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
<br />

no
puedan
despertar
y
ser
capaces
de
des<strong>en</strong>mascarar
<strong>lo</strong>s
verdaderos
intereses
que
<br />

muev<strong>en</strong>
a
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
sectores
sociales.
Esto
ocurre
así
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
épocas
de
grandes
<br />

conmociones
sociales
y
de
revoluciones.
Las
c<strong>la</strong>ses
dominantes
se
quitan
<strong>la</strong>
careta
y
<br />

























































<br />

872 .
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
Brecha
Editores,
Santiago
de
Chile,
1990,
pp.9‐14;
59‐61;
Hacia
<strong>el</strong>
<br />

sig<strong>lo</strong>
XXI:
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
se
r<strong>en</strong>ueva
Ed.
CEESAL,
Quito,
Ecuador,
1991,
pp.7‐23;
C.
Almeyda,
Cambio
social
y
<br />

concepto
de
partido,
apuntes
a
máquina,
1994,
pp.1‐5.
<br />

873 .
Si,
como
ya
casi
nadie
osa
negar<strong>lo</strong>:
<strong>la</strong>
historia
es
<strong>la</strong>
historia
de
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses,
es
evid<strong>en</strong>te
que
se
hace
<br />

necesaria
una
conducción
de
esta
lucha.
<br />

874 .
V<strong>la</strong>dimir
L<strong>en</strong>in,
La
bancarrota
de
<strong>la</strong>
II
Internacional,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1970,
<br />

t.22,
p.349;
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
op.
cit.
p.87.
<br />

875 .
Conversación
con
Lito
Marín
y
N<strong>el</strong>son
Gutiérrez
<strong>en</strong>
La
Habana,
mayo
1989.
<br />

- - 249


eve<strong>la</strong>n
sus
métodos
de
lucha.
Los
pueb<strong>lo</strong>s
se
politizan
y
apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
con
una
ve<strong>lo</strong>cidad
<br />

inimaginable. 876 
<br />

1077.
Este
problema
nos
remite
<strong>en</strong>tonces
a
<strong>la</strong>
difer<strong>en</strong>ciación
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
<br />

directo
y
<strong>el</strong>
conocimi<strong>en</strong>to
indirecto
que
puede
t<strong>en</strong>er
un
actor
social.
Hay
un
tipo
de
<br />

conocimi<strong>en</strong>to
al
que
puede
t<strong>en</strong>er
acceso
<strong>el</strong>
proletariado
y,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

popu<strong>la</strong>res,
como
consecu<strong>en</strong>cia
de
<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos
a
que
se
v<strong>en</strong>
sometidos
y
por
<br />

eso
es
fundam<strong>en</strong>tal
que
<strong>lo</strong>s
revolucionarios
partan
de
<strong>lo</strong>
acumu<strong>la</strong>do
histórica
y
<br />

socialm<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>:
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
se
refiere
a
ideas,
va<strong>lo</strong>res,
concepciones,
<br />

como
también
a
formas
de
organización
y
de
lucha
y
esti<strong>lo</strong>s
de
trabajo;
pero
hay
otro
<br />

tipo
de
conocimi<strong>en</strong>to
al
que
no
les
es
<strong>posible</strong>
acceder
directam<strong>en</strong>te.
Es
muy
difícil
que
<br />

<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
llegu<strong>en</strong>
a
adquiririr
por
sí
so<strong>lo</strong>s
una
apreciación
g<strong>lo</strong>bal
de
<strong>la</strong>s
<br />

condiciones
de
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
<strong>en</strong>
su
país
y
a
niv<strong>el</strong>
mundial.
<br />

1078.
Muchas
veces
<strong>la</strong>s
organizaciones
marxistas
han
t<strong>en</strong>dido
a
sobreva<strong>lo</strong>rar
este
<br />

conocimi<strong>en</strong>to
indirecto,
una
parte
importante
d<strong>el</strong>
cual
provi<strong>en</strong>e
de
<strong>la</strong>
actividad
<br />

ci<strong>en</strong>tífica,
subva<strong>lo</strong>rando
otras
formas
de
producir
conocimi<strong>en</strong>to
como
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
que
se
<br />

basan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
directa,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica
colectiva
y
social.
Se
ti<strong>en</strong>de
a
negar
<strong>el</strong>
<br />

saber
que
<strong>lo</strong>gran
adquirir
de
esta
manera
<strong>lo</strong>s
sectores
dominados.
Se
le
quita
<br />

importancia
a
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
directa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
construcción
de
conocimi<strong>en</strong>to,
especialm<strong>en</strong>te
<br />

si
se
trata
de
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
social
de
hombres
y
mujeres
comunes. 877 
Y
esto
acaba,
como
<br />

seña<strong>la</strong>
Car<strong>lo</strong>s
Ruiz,
dejando
<strong>el</strong>
análisis
de
<strong>la</strong>
realidad
<strong>en</strong>
manos
de
int<strong>el</strong>ectuales.
<br />

1079.
Pero
también
es
cierto
que
se
ha
caído
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
otro
extremo
de
sobreva<strong>lo</strong>rar
<strong>la</strong>
<br />

experi<strong>en</strong>cia
directa
como
única
fu<strong>en</strong>te
de
conocimi<strong>en</strong>to,
desdeñándose
<strong>la</strong>
necesidad
de
<br />

t<strong>en</strong>er
un
conocimi<strong>en</strong>to
g<strong>lo</strong>bal,
tanto
de
<strong>la</strong>
situación
nacional
como
internacional,
desde
<br />

una
perspectiva
crítica.
<br />

1080.
Para
llevar
ade<strong>la</strong>nte
<strong>el</strong>
proceso
de
transformación
social
profunda
se
necesita,
<br />

por
<strong>lo</strong>
tanto,
una
organización
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
análisis
político
se
asuma
como
una
síntesis
<br />

de
un
proceso
colectivo
de
construcción
de
conocimi<strong>en</strong>to,
que
integre
tanto
<strong>la</strong>
<br />

experi<strong>en</strong>cia
directa
como
<strong>el</strong>
exam<strong>en</strong>
de
<strong>la</strong>
realidad
g<strong>lo</strong>bal
a
partir
de
<strong>la</strong>
teoría.
Y
una
<br />

tarea
así
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
puede
orquestar
una
organización
política
concebida
como
un
<br />

auténtico
“int<strong>el</strong>ectual
colectivo” 878 .
<br />

























































<br />

876 .
Durante
<strong>la</strong>
revolución,
mil<strong>lo</strong>nes
y
mil<strong>lo</strong>nes
de
hombres
apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
una
semana
más
que
<strong>en</strong>
un
año
de
vida
<br />

rutinaria
y
soñoli<strong>en</strong>ta.
Pues
<strong>en</strong>
estos
virajes
bruscos
de
<strong>la</strong>
vida
de
todo
un
pueb<strong>lo</strong>
se
ve
con
especial
c<strong>la</strong>ridad
qué
fines
<br />

persigu<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
c<strong>la</strong>ses
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
qué
fuerza
pose<strong>en</strong>,
y
qué
métodos
utilizan.
(
V<strong>la</strong>dimir
L<strong>en</strong>in,
Las
<strong>en</strong>señanzas
<br />

de
<strong>la</strong>
revolución,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1970,
t.26,
p.309.)
<br />

877 .
C.
Ruiz,
La
c<strong>en</strong>tralidad
de
<strong>la</strong>
política
...
,
op.cit.
p.15.
<br />

878 .
Idem.
<br />

- - 250


1081.
Esto
implica
<strong>el</strong>
rechazo
de
dos
tesis
extremas:
<strong>la</strong>
vanguardia
“iluminada”
y
<strong>el</strong>
<br />

basismo.
La
primera
concibe
a
<strong>la</strong>
instancia
política
como
<strong>la</strong>
única
capaz
de
conocer
<strong>la</strong>
<br />

verdad:
<strong>el</strong>
partido
es
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia,
<strong>la</strong>
sabiduría,
y
<strong>la</strong>
masa
un
sector
atrasado.
Esta
<br />

visión
se
ha
basado
<strong>en</strong>
una
interpretación
simplista
de
<strong>la</strong>
clásica
tesis
de
Kautsky
<br />

acerca
de
<strong>la</strong>
necesidad
de
<strong>la</strong>
fusión
de
<strong>la</strong>
teoría
marxista
con
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
obrero 879 .
<br />

Una
visión
de
este
tipo
conduce
a
una
re<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
instancia
política
con
<strong>la</strong>
masa
<br />

caracterizada
por
una
fuerte
dosis
de
autoritarismo,
de
verticalismo.
<br />

1082.
La
tesis
opuesta
es
<strong>el</strong>
basismo.
Este
sobreva<strong>lo</strong>ra
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
de
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
sociales.
Pi<strong>en</strong>sa
que
esos
movimi<strong>en</strong>tos
son
autosufici<strong>en</strong>tes.
Rechaza
<br />

indiscriminadam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
interv<strong>en</strong>ción
de
cualquier
instancia
política
y
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<br />

contribuye,
muchas
veces,
a
echar
agua
al
molino
de
<strong>la</strong>
división
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r.
<br />

2) VOLUNTAD ÚNICA<br />

1083.
Una
organización
política
es
necesaria,
<strong>en</strong>
segundo
lugar,
porque
debemos
ser
<br />

capaces
de
v<strong>en</strong>cer
a
fuerzas
inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te
más
poderosas
que
se
opon<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
<br />

transformación
por
<strong>la</strong>
que
luchamos,
y
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
no
es
<strong>posible</strong>
como
expresé
anteriorm<strong>en</strong>te,
<br />

sin
una
instancia
formu<strong>la</strong>dora
de
propuestas
capaz
de
dotar
a
mil<strong>lo</strong>nes
de
<br />

hombres
de
una
voluntad
única 880 ,
es
decir,
de
una
instancia
unificadora
y
<br />

articu<strong>la</strong>dora
de
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
prácticas
emancipatorias.
<br />

1084.
La
historia
de
múltiples
estallidos
popu<strong>la</strong>res
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
ha
demostrado
<br />

fehaci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
que
no
basta
<strong>la</strong>
iniciativa
creadora
de
<strong>la</strong>s
masas
para
<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
<br />

victoria
sobre
<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
imperante.
Lo
ocurrido
<strong>en</strong>
mayo
de
1968
<strong>en</strong>
Francia
es
uno
<br />

de
<strong>lo</strong>s
tantos
ejemp<strong>lo</strong>s
que
corroboran
esta
aseveración.
Otros
casos
más
cercanos,
<br />

tanto
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
tiempo
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
espacio,
son
<strong>lo</strong>s
diversos
levantami<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res
que
<br />

tuvieron
lugar
<strong>en</strong>
Haití
durante
<strong>lo</strong>s
años
1987
y
1988;
<strong>lo</strong>s
estallidos
sociales
que
han
<br />

sacudido
a
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
y
Arg<strong>en</strong>tina
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta,
donde
<strong>la</strong>s
masas
urbanas
<br />

empobrecidas
se
han
sublevado
y
sin
una
conducción
definida
se
han
tomado
<br />

carreteras,
pueb<strong>lo</strong>s,
barrios
y
han
asaltado
c<strong>en</strong>tros
de
abastecimi<strong>en</strong>to.
A
pesar
de
su
<br />

























































<br />

879 .
L<strong>en</strong>in
citando
a
Kautsky
sost<strong>en</strong>ía
<strong>en</strong>
1902:
En
efecto,
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia
económica
contemporánea
constituye
una
<br />

premisa
de
<strong>la</strong>
producción
socialista,
<strong>lo</strong>
mismo
que,
pongamos
por
caso,
<strong>la</strong>
técnica
moderna,
y
<strong>el</strong>
proletariado,
por
<br />

mucho
que
<strong>lo</strong>
desee,
no
puede
crear
<strong>la</strong>
una
ni
<strong>la</strong>
otra;
ambas
surg<strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
proceso
social
contemporáneo.
Pero
no
es
<strong>el</strong>
<br />

proletariado
<strong>el</strong>
portador
de
<strong>la</strong>
ci<strong>en</strong>cia,
sino
<strong>la</strong>
int<strong>el</strong>ectualidad
burguesa:
<strong>el</strong>
socialismo
moderno
surgió
d<strong>el</strong>
cerebro
de
<br />

algunos
miembros
de
esta
capa,
<strong>lo</strong>s
que
‐agregaríamos‐
previam<strong>en</strong>te
habían
comprometido
sus
vidas
<strong>en</strong>
def<strong>en</strong>sa
de
<br />

<strong>lo</strong>s
oprimidos
y
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
fueron
qui<strong>en</strong>es
<strong>lo</strong>
transmitieron
a
<strong>lo</strong>s
proletarios
destacados
por
su
desarrol<strong>lo</strong>
int<strong>el</strong>ectual;
éstos,
<br />

a
su
vez,
<strong>lo</strong>
introduc<strong>en</strong>
luego
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
d<strong>el</strong>
proletariado,
allí
donde
<strong>la</strong>s
condiciones
<strong>lo</strong>
permit<strong>en</strong>.
De
modo
<br />

‐concluye
Kautsky‐
que
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
socialista
es
algo
introducido
desde
afuera
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
d<strong>el</strong>
proletariado,
<br />

y
no
algo
que
surgió
espontáneam<strong>en</strong>te
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
[...]
(¿Qué
hacer?,
t.5,
op.cit.
p.439).
<br />

880 .
V.
L<strong>en</strong>in,
La
bancarrota
de
<strong>la</strong>
II
Internacional,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1970,
t.22,
<br />

p.349;
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
op.
cit.
p.87.
<br />

- - 251


masividad
y
de
su
combatividad
estas
movilizaciones
no
<strong>lo</strong>graron
destruir
<strong>el</strong>
sistema
<br />

de
dominación
imperante.
<br />

1085.
La
historia
de
<strong>la</strong>s
revoluciones
triunfantes,
por
<strong>el</strong>
contrario,
ratifica
<strong>en</strong>
forma
<br />

porfiada
<strong>lo</strong>
que
se
puede
<strong>lo</strong>grar
cuando
existe
una
instancia
política
capaz,
<strong>en</strong>
primer
<br />

lugar,
de
levantar
un
programa
alternativo
de
carácter
nacional
que
sirva
de
<br />

instrum<strong>en</strong>to
aglutinador
de
<strong>lo</strong>s
más
diversos
sectores
popu<strong>la</strong>res
y,
<strong>en</strong>
segundo
lugar,
<br />

de
unificar
<strong>la</strong>
acción
conc<strong>en</strong>trando
fuerzas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
es<strong>la</strong>bón
decisivo,
esto
es,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
es<strong>la</strong>bón
<br />

más
débil
de
<strong>la</strong>
cad<strong>en</strong>a
<strong>en</strong>emiga.
<br />

1086.
Esa
instancia
política
es
‐como
decía
Trotsky‐
<strong>el</strong>
pistón
que
comprime
al
vapor
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
decisivo
y
permite
que
éste
no
sea
desperdiciado
y
se
convierta
<strong>en</strong>
<br />

fuerza
impulsora
de
<strong>la</strong>
<strong>lo</strong>comotora.
<br />

1087.
Para
que
<strong>la</strong>
acción
política
sea
eficaz,
para
que
<strong>la</strong>s
actividades
de
protesta,
de
<br />

resist<strong>en</strong>cia,
de
lucha
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>gr<strong>en</strong>
sus
objetivos
antisistémicos,
se
<br />

requiere
un
sujeto
organizador
que
sea
capaz
de
ori<strong>en</strong>tar
y
unificar
<strong>lo</strong>s
múltiples
<br />

esfuerzos
que
espontáneam<strong>en</strong>te
surg<strong>en</strong>,
y
de
promover
otros.
<br />

1088.
La
sólida
cohesión
organizativa
no
só<strong>lo</strong>
otorga
<strong>la</strong>
capacidad
objetiva
de
actuar;
a
<br />

<strong>la</strong>
vez
crea
un
clima
interno
que
hace
<strong>posible</strong>
una
interv<strong>en</strong>ción
<strong>en</strong>érgica
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos
y
un
aprovechami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
oportunidades
que
éstos
ofrec<strong>en</strong>.
Hay
<br />

que
recordar
que
<strong>en</strong>
política
no
só<strong>lo</strong>
hay
que
t<strong>en</strong>er
razón,
sino
que
hay
que
t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>
<br />

a
tiempo
y
contar
con
<strong>la</strong>
fuerza
para
materializar<strong>la</strong>.
<br />

1089.
Por
<strong>el</strong>
contrario,
<strong>la</strong>
s<strong>en</strong>sación
de
no
contar
con
una
organización
sólida,
<strong>la</strong>
<br />

inseguridad
de
poder
llevar
a
<strong>la</strong>
práctica
<strong>la</strong>s
decisiones
adoptadas
por
falta
de
<br />

disciplina
de
<strong>la</strong>
militancia,
influye
negativam<strong>en</strong>te
ejerci<strong>en</strong>do
una
acción
paralizadora.
<br />

3. COPIA DEL MODELO BOLCHEVIQUE Y DESVIACIONES A LAS QUE CONDUJO<br />

1090.
Reconoci<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
importancia
de
<strong>la</strong>
organización
política 881 
para
conseguir
<strong>lo</strong>s
<br />

objetivos
de
cambio
social,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
marxista,
sin
embargo,
ha
hecho
muy
poco
por
<br />

adecuar<strong>la</strong>
a
<strong>la</strong>s
exig<strong>en</strong>cias
de
<strong>lo</strong>s
nuevos
tiempos.
Durante
un
<strong>la</strong>rgo
período
esto
tuvo
<br />

mucho
que
ver
con
<strong>la</strong>
copia
acrítica
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
bolchevique
de
partido,
ignorando
<br />

<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
propio
L<strong>en</strong>in
p<strong>la</strong>nteaba
al
respecto.
No
es
de
extrañar
que
este
mode<strong>lo</strong>
<br />

atrajese
tanto
a
<strong>lo</strong>s
cuadros
políticos
marxistas
de
América
Latina:
había
sido
<strong>el</strong>
<br />

instrum<strong>en</strong>to
eficaz
para
realizar
<strong>la</strong>
primera
revolución
exitosa
de
<strong>lo</strong>s
oprimidos
<br />

contra
<strong>el</strong>
poder
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo.
El
cie<strong>lo</strong>
parecía
haber
sido
<br />

tomado
por
asalto.
<br />

























































<br />

881 .
Aquí
estoy
aludi<strong>en</strong>do
a
<strong>lo</strong>s
partidos
políticos,
a
<strong>la</strong>s
organizaciones
político‐militares
y
a
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
y
<br />

fr<strong>en</strong>tes
políticos.
<br />

- - 252


1091.
Para
<strong>el</strong>
reconocido
historiador
inglés,
Eric
Hobsbawm,
<strong>el</strong>
“nuevo
partido”
de
<br />

L<strong>en</strong>in
[fue]
una
extraordinaria
innovación
de
<strong>la</strong>
ing<strong>en</strong>iería
social
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
<br />

comparable
a
<strong>la</strong>
innovación
de
<strong>la</strong>s
órd<strong>en</strong>es
monásticas
cristianas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Edad
Media,
que
<br />

hacía
<strong>posible</strong>
que
incluso
<strong>la</strong>s
organizaciones
pequeñas
hicieran
ga<strong>la</strong>
de
una
<br />

extraordinaria
eficacia,
porque
<strong>el</strong>
partido
obt<strong>en</strong>ía
de
sus
miembros
una
gran
dosis
de
<br />

<strong>en</strong>trega
y
sacrificio,
además
de
una
disciplina
militar
y
una
conc<strong>en</strong>tración
total
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

tarea
de
llevar
a
bu<strong>en</strong>
puerto
<strong>la</strong>s
decisiones
d<strong>el</strong>
partido
a
cualquier
precio. 882 
<br />

1092.
Pero,
por
desgracia,
esta
gran
“obra
de
ing<strong>en</strong>iería
social”,
que
tuvo
una
<strong>en</strong>orme
<br />

eficacia
<strong>en</strong>
realidades
como
<strong>la</strong>
rusa
‐una
sociedad
muy
atrasada
y
un
régim<strong>en</strong>
político
<br />

autocrático‐,
fue
tras<strong>la</strong>dada
mecánicam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
realidad
<strong>la</strong>tinoamericana,
una
<br />

realidad
muy
difer<strong>en</strong>te.
Y
no
só<strong>lo</strong>
eso,
sino
que
al
mismo
tiempo,
se
<strong>la</strong>
tras<strong>la</strong>dó
<strong>en</strong>
<br />

forma
simplificada
y
dogmática.
Lo
que
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinomaericana
<br />

conoció
no
fue
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
L<strong>en</strong>in
<strong>en</strong>
toda
su
complejidad,
sino
<strong>la</strong>
versión
<br />

simplificada
dada
por
Stalin.
<br />

1093.
L<strong>en</strong>in
t<strong>en</strong>ía
absolutam<strong>en</strong>te
c<strong>la</strong>ro
que
no
se
trataba
de
fabricar
una
fórmu<strong>la</strong>
<br />

universal.
Concibió
siempre
<strong>el</strong>
partido
como
<strong>el</strong>
sujeto
político
por
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
<br />

transformación
social,
como
<strong>el</strong>
instrum<strong>en</strong>to
para
ejercer
<strong>la</strong>
conducción
política
de
<br />

<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
‐lucha
que
siempre
se
da
<strong>en</strong>
condiciones
históricas,
políticas
y
<br />

sociales
específicas‐
y,
por
<strong>lo</strong>
mismo,
estimaba
que
su
estructura
orgánica
debía
<br />

adecuarse
a
<strong>la</strong>
realidad
de
cada
país
y
modificarse
de
acuerdo
a
<strong>la</strong>s
exig<strong>en</strong>cias
<br />

concretas
de
<strong>la</strong>
lucha.
<br />

1094.
Estas
ideas
tempranas
de
L<strong>en</strong>in
fueron
ratificadas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
III
Congreso
de
<strong>la</strong>
<br />

Internacional
Comunista
<strong>en</strong>
1921.
En
uno
de
sus
docum<strong>en</strong>tos
se
sosti<strong>en</strong>e
que
no
puede
<br />

haber
una
forma
de
organización
inmutable
y
absolutam<strong>en</strong>te
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
para
todos
<strong>lo</strong>s
<br />

partidos
comunistas.
Las
condiciones
de
<strong>la</strong>
lucha
proletaria
se
transforman
<br />

incesantem<strong>en</strong>te
y,
conforme
a
esas
transformaciones,
<strong>la</strong>s
organizaciones
de
vanguardia
<br />

d<strong>el</strong>
proletariado
deb<strong>en</strong>
buscar
también
constantem<strong>en</strong>te
nuevas
formas
[...].
Las
<br />

particu<strong>la</strong>ridades
históricas
de
cada
país
determinan,
a
su
vez,
formas
especiales
de
<br />

organización
para
<strong>lo</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
partidos. 883 
<br />

1095.
Estos
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
partían,
sin
embargo,
de
dos
supuestos:
primero,
que
se
<br />

trataba
de
partidos
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
y,
segundo,
que
para
pert<strong>en</strong>ecer
a
<strong>la</strong>
<br />

Internacional
Comunista
cada
uno
de
estos
partidos
debía
necesariam<strong>en</strong>te
adoptar
<strong>el</strong>
<br />

nombre
de
Partido
Comunista.
Dichos
supuestos
fueron
aplicados
muy
<br />

dogmáticam<strong>en</strong>te
por
<strong>la</strong>
sección
de
<strong>la</strong>
Internacional
<strong>en</strong>cargada
de
América
Latina
‐cuya
<br />

























































<br />

882 .
Eric
Hobsbawm,
La
historia
d<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XX
(1914­1991),
Ed.
Crítica,
Barce<strong>lo</strong>na,
1995.
<br />

883 .
"Tesis
sobre
<strong>la</strong>
estructura,
<strong>lo</strong>s
métodos
y
<strong>la</strong>
acción
de
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas".
(Internacional
Comunista,
Los
<br />

cuatro
primeros
congresos
de
<strong>la</strong>
Internacional
Comunista,
segunda
parte,
<strong>en</strong>
Cuadernos
de
Pasado
y
Pres<strong>en</strong>te
<br />

Nº47,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1973,
p.66.
<br />

- - 253


influ<strong>en</strong>cia
fue
muy
perniciosa‐.
Sus
dirig<strong>en</strong>tes
se
dedicaron
a
tras<strong>la</strong>dar
fórmu<strong>la</strong>s
ya
<br />

e<strong>la</strong>boradas
para
un
Tercer
Mundo
no
difer<strong>en</strong>ciado,
desconoci<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
especificidad
<br />

de
nuestro
contin<strong>en</strong>te
y
de
<strong>lo</strong>s
distintos
países
que
forman
parte
de
él.
Sin
ir
muy
lejos,
<br />

recordemos
<strong>lo</strong>s
problemas
que
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó
Mariátegui
por
no
acatar
<strong>la</strong>
decisión
de
<strong>la</strong>
<br />

Internacional
respecto
al
nombre
d<strong>el</strong>
partido
obrero
que
él
fundó
y
al
que
d<strong>en</strong>ominó
<br />

Partido
Socialista
y
no
Comunista,
como
se
exigía
para
integrar
<strong>la</strong>
organización
<br />

internacional.
<br />

1096.
La
copia
acrítica
d<strong>el</strong>
mode<strong>lo</strong>
bolchevique
de
partido
condujo
a
una
serie
de
<br />

errores 884 ,
desviaciones
y
aus<strong>en</strong>cias
que
a
continuación
<strong>en</strong>umeraremos:
<br />

1) VANGUARDISMO<br />

1097.
Una
de
<strong>la</strong>s
actitudes
más
negativas
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
marxista
<strong>la</strong>tinoamericana
y
<br />

caribeña
fue
<strong>la</strong>
de
autoproc<strong>la</strong>marse
“<strong>la</strong>
vanguardia”
d<strong>el</strong>
proceso
revolucionario
y
<br />

muchas
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
“<strong>la</strong>
vanguardia
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera”,
aunque
esta
c<strong>la</strong>se
fuera
casi
<br />

inexist<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
algunos
de
esos
países.
Aceptar
que
<strong>la</strong>s
otras
organizaciones
eran
tan
o
<br />

más
revolucionarias
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
y
aceptar
<strong>la</strong>
posibilidad
de
una
conducción
compartida
<br />

era
algo
casi
imp<strong>en</strong>sable
durante
mucho
tiempo.
<br />

1098.
Por
otra
parte,
no
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron
que
<strong>el</strong>
carácter
de
vanguardia
de
un
proceso
<br />

no
es
algo
que
se
autoproc<strong>la</strong>ma
sino
algo
que
se
conquista
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha,
y
que
no
<br />

puede
haber
vanguardia
si
no
hay
una
retaguardia.
<br />

1099.
Seguram<strong>en</strong>te
no
conocían
<strong>la</strong>
distinción
que
establecía
L<strong>en</strong>in
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
<br />

de
<strong>la</strong>
formación
d<strong>el</strong>
partido
u
organización
revolucionaria,
es
decir,
aquél
<strong>en</strong>
que
<br />

se
preparan
<strong>lo</strong>s
cuadros
de
conducción
y
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
se
llega
a
obt<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
<br />

capacidad
real
de
<strong>la</strong>
dirección
de
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses.
La
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
<br />

organizaciones
de
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericanas
y
caribeñas
no
<strong>lo</strong>graron
obt<strong>en</strong>er
nunca
<br />

esa
“capacidad
real
de
conducción”.
<br />

1100.
Cada
organización
disputaba
<strong>el</strong>
títu<strong>lo</strong>
de
ser
cata<strong>lo</strong>gada
<strong>la</strong>
más
revolucionaria,
<strong>la</strong>
<br />

más
justa,
etcétera;
<strong>lo</strong>
que
importaba
era
<strong>la</strong>
secta,
<strong>la</strong>
camiseta,
y
no
<strong>la</strong>
revolución.
De
<br />

ahí
<strong>el</strong>
sectarismo
<strong>en</strong>
que
cayó
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
<br />

1101.
Por
su
parte,
<strong>la</strong>s
organizaciones
políticomilitares
consideraban
a
todos
<strong>lo</strong>s
<br />

partidos
que
no
estuvies<strong>en</strong>
realizando
<strong>la</strong>
lucha
armada
como
reformistas
y
éstos,
y
<strong>en</strong>
<br />

especial
<strong>lo</strong>s
partidos
comunistas
‐algunos
de
<strong>lo</strong>s
cuales
sost<strong>en</strong>ían
que
por
principio
no
<br />

podía
existir
nadie
más
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
mismos‐,
tildaban
peyorativam<strong>en</strong>te
de
<br />

ultraizquierdistas
a
aquél<strong>lo</strong>s
que
estaban
más
a
su
<strong>izquierda</strong>.
<br />

























































<br />

884 .
Una
parte
importante
de
<strong>la</strong>s
ideas
que
expongo
a
continuación
ya
fueron
desarrol<strong>la</strong>das
<strong>en</strong>
mis
libros:
<br />

Vanguardia
y
crisis
actual
y
Hacia
<strong>el</strong>
sig<strong>lo</strong>
XXI:
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
se
r<strong>en</strong>ueva.
<br />

- - 254


2) VERTICALISMO Y AUTORITARISMO<br />

1102.
El
esti<strong>lo</strong>
de
conducción
verticalista
‐que
se
traducía
<strong>en</strong>
pret<strong>en</strong>der
dirigir
<br />

autoritariam<strong>en</strong>te
desde
arriba,
“bajando”
líneas
de
acción
a
<strong>la</strong>s
bases
preparadas
por
<br />

<strong>la</strong>s
direcciones
políticas‐
era
<strong>la</strong>
práctica
habitual.
No
había
una
preocupación
por
<br />

conv<strong>en</strong>cer
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
acerca
de
<strong>la</strong>s
propuestas
que
se
levantaban.
<br />

1103.
Esto
conducía
a
otra
desviación:
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
copar
cargos
de
dirección
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
sociales
para
contro<strong>la</strong>r<strong>lo</strong>s
desde
arriba
<strong>en</strong>
lugar
de
llevar
a
cabo
un
<br />

paci<strong>en</strong>te
trabajo
de
base.
<br />

3) COPIA DE MODELOS FORÁNEOS<br />

1104.
Se
puede
decir,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
que
durante
muchas
décadas
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
importó
<br />

esquemas
prefabricados
de
otras
experi<strong>en</strong>cias
revolucionarias.
<br />

1105.
La
mayor
parte
de
<strong>la</strong>s
veces
<strong>la</strong>s
e<strong>la</strong>boraciones
estratégicas
se
construyeron,
no
<br />

como
resultado
de
<strong>la</strong>
búsqueda
de
un
camino
propio
adecuado
a
<strong>la</strong>
especificidad
d<strong>el</strong>
<br />

país,
sino
mediante
<strong>la</strong>
suma
de
compon<strong>en</strong>tes
estratégicos
parciales
de
distintas
<br />

experi<strong>en</strong>cias
revolucionarias
de
otras
<strong>la</strong>titudes.
<br />

1106.
Nos
parece
importante
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
tanto
<strong>en</strong>
Cuba
como
<strong>en</strong>
Nicaragua,
<br />

<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
26
de
Julio
y
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista,
respectivam<strong>en</strong>te,
ganaron
<strong>la</strong>
<br />

hegemonía,
<strong>en</strong>tre
otras
cosas,
porque
supieron
insertarse
profundam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
sus
<br />

nobles
y
heroicas
tradiciones
nacionales.
Hicieron,
como
algui<strong>en</strong>
dijo,
<strong>la</strong>
revolución
<strong>en</strong>
<br />

español
y
no
<strong>en</strong>
ruso.
Sus
padres
espirituales
fueron
Martí
y
Sandino.
<br />

1107.
¡Qué
distante
de
esto
han
estado
muchas
de
<strong>la</strong>s
organizaciones
de
<strong>izquierda</strong>
de
<br />

América
Latina!
¿Qué
simboliza
para
nuestros
pueb<strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>
hoz
que
figura
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
bandera
<br />

roja
de
muchos
partidos
comunistas?
¿Qué
significa
para
<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as
guatemaltecos
<br />

<strong>el</strong>
nombre
de
Ho
Chi
Min
y
aun
<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
Che
Guevara,
nombres
que
han
adoptado
<br />

algunos
fr<strong>en</strong>tes
guerrilleros?
<br />

4) TEORICISMO, DOGMATISMO, ESTRATEGISMO<br />

1108.
El
teoricismo
y
<strong>el</strong>
dogmatismo
han
estado
pres<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
más
diversas
<br />

verti<strong>en</strong>tes
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>:
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
tradicional
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

autoproc<strong>la</strong>mada
<strong>izquierda</strong>
revolucionaria,
aunque
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
no
es
simétrica.
Esta
<br />

última
tuvo
como
inspiración
a
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
un
proceso
g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te
<br />

<strong>la</strong>tinoamericano
y
trató
de
buscar
caminos
propios. 885 
<br />

























































<br />

885 .
N<strong>el</strong>son
Gutiérrez
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
nueva
<strong>izquierda</strong>
o,
al
m<strong>en</strong>os
parte
de
ésta,
ya
t<strong>en</strong>ía
c<strong>la</strong>ro
a
fines
de
<strong>la</strong>
década
<br />

d<strong>el</strong>
cincu<strong>en</strong>ta,
por
una
parte,
<strong>el</strong>
retraso
<strong>en</strong>
que
se
<strong>en</strong>contraba
<strong>la</strong>
teoría
marxista
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral
y
<strong>la</strong>
necesidad
de
<br />

actualizar<strong>la</strong>,
y,
por
otra,
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
un
conocimi<strong>en</strong>to
concreto
de
<strong>la</strong>
sociedad
<strong>la</strong>tinoamericana.
<br />

- - 255


1109.
La
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
era
a
hacer
análisis
teóricos
de
carácter
g<strong>en</strong>eral
incapaces
de
<br />

explicar
como
funcionan
<strong>lo</strong>s
procesos
concretos,
<strong>lo</strong>
que
derivaba
<strong>en</strong>
una
agitación
<br />

política
consignista,
que
no
contribuía
a
construir
fuerza
social
popu<strong>la</strong>r.
<br />

1110.
Las
discusiones
<strong>en</strong>tonces
resultaban
estériles.
Difícilm<strong>en</strong>te
se
podía
<strong>lo</strong>grar
d<strong>el</strong>
<br />

debate
sobre
mode<strong>lo</strong>s
foráneos
una
síntesis
dialéctica
que
permitiera
ir
superando
<strong>la</strong>s
<br />

difer<strong>en</strong>cias;
por
<strong>el</strong>
contrario,
muchas
de
esas
discusiones
teóricas
terminaban
por
<br />

separar,
por
desunir
aún
más
a
<strong>la</strong>s
distintas
fuerzas.
<br />

1111.
Esto
condujo
a
dos
errores
que
<strong>en</strong>
muchos
casos
se
interre<strong>la</strong>cionaban:
por
una
<br />

parte,
se
p<strong>en</strong>só
que
<strong>el</strong>
camino
de
<strong>la</strong>
unidad
debía
transitarse
evitando
<strong>la</strong>s
discusiones
<br />

teóricas;
por
otra,
se
cayó
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
practicismo,
rechazando
todo
esfuerzo
por
teorizar
<br />

sobre
<strong>la</strong>
realidad.
Esta
aus<strong>en</strong>cia
de
teoría
y
de
discusión
teórica,
<strong>la</strong>
inexist<strong>en</strong>cia
de
un
<br />

estudio
crítico
de
<strong>la</strong>s
experi<strong>en</strong>cias
fracasadas
y
de
<strong>la</strong>s
exitosas,
no
hizo
más
que
<br />

rezagar
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
revolucionario
de
nuestro
contin<strong>en</strong>te.
<br />

1112.
Otro
de
<strong>lo</strong>s
males
que
sufrió
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
y
<strong>en</strong>
este
caso
diría
que
especialm<strong>en</strong>te
<br />

<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
revolucionaria,
fue
<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
estrategismo.
Se
formu<strong>la</strong>ban
<strong>la</strong>s
grandes
metas
<br />

estratégicas:
<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>la</strong>
liberación
nacional
y
<strong>el</strong>
socialismo,
pero
no
se
hacía
un
<br />

análisis
concreto
de
<strong>la</strong>
situación
concreta
desde
<strong>la</strong>
cual
había
que
partir.
Entre
otras
<br />

cosas,
se
partía
de
<strong>la</strong>
errada
apreciación
de
que
existía
una
situación
revolucionaria
<strong>en</strong>
<br />

toda
América
Latina
y
que
bastaba
que
se
pr<strong>en</strong>diera
una
l<strong>la</strong>ma
para
que
se
inc<strong>en</strong>diara
<br />

<strong>la</strong>
pradera.
<br />

1113.
No
creemos
av<strong>en</strong>turado
afirmar
que
una
de
<strong>la</strong>s
causas
de
<strong>la</strong>s
dificultades
para
<br />

avanzar
por
<strong>lo</strong>s
caminos
de
<strong>la</strong>
unidad
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
fuerzas
revolucionarias
de
América
<br />

Latina,
cuando
ya
se
ha
superado
<strong>el</strong>
hegemonismo
y
<strong>el</strong>
sectarismo
y
existe
una
real
<br />

voluntad
unitaria,
sea,
precisam<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
análisis
teórico_históricos
acerca
<br />

de
<strong>la</strong>
realidad
nacional
y
contin<strong>en</strong>tal.
<br />

5) SUBJETIVISMO<br />

1114.
Por
desgracia
ha
existido
mucho
subjetivismo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
análisis
de
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
<br />

fuerzas.
Su<strong>el</strong>e
ocurrir
que
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
movidos
por
su
pasión
revolucionaria
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<br />

a
confundir
<strong>lo</strong>s
deseos
con
<strong>la</strong>
realidad.
No
se
hace
una
va<strong>lo</strong>ración
objetiva
de
<strong>la</strong>
<br />

situación,
se
ti<strong>en</strong>de
a
subestimar
<strong>la</strong>s
posibilidades
d<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo,
y,
por
otro
<strong>la</strong>do,
a
<br />

sobrestimar
<strong>la</strong>s
posibilidades
propias.
<br />

1115.
Por
otra
parte,
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
confundir
<strong>el</strong>
estado
de
ánimo
de
<strong>la</strong>
<br />

militancia
más
radical
con
<strong>el</strong>
estado
de
ánimo
de
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
de
base.
<br />

Existe
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
no
pocas
direcciones
políticas
a
hacer
g<strong>en</strong>eralizaciones
acerca
<br />

d<strong>el</strong>
estado
de
ánimo
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
a
partir
de
su
propia
experi<strong>en</strong>cia,
ya
sea
de
<strong>la</strong>
región
o
<br />

sector
social
donde
éstas
funcionan,
o
de
su
fr<strong>en</strong>te
guerrillero,
o,
<strong>en</strong>
un
s<strong>en</strong>tido
más
<br />

g<strong>en</strong>eral,
de
<strong>lo</strong>
que
percib<strong>en</strong>
<strong>en</strong>tre
qui<strong>en</strong>es
<strong>lo</strong>s
rodean,
que
siempre
son
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

más
radicalizados.
<br />

- - 256


1116.
Es
distinta
<strong>la</strong>
visión
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
país
<strong>lo</strong>s
que
trabajan
con
<strong>lo</strong>s
sectores
más
<br />

radicalizados,
de
<strong>la</strong>
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
que
realizan
su
actividad
política
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

m<strong>en</strong>os
politizados.
No
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>
misma
visión
de
Chile
<strong>lo</strong>s
cuadros
revolucionarios
que
<br />

trabajan
<strong>en</strong>
un
barrio
popu<strong>la</strong>r
combativo,
que
<strong>lo</strong>s
que
<strong>lo</strong>
hac<strong>en</strong>
con
<strong>lo</strong>s
sectores
<br />

medios.
Esto
mismo
ocurre
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
países
donde
exist<strong>en</strong>
zonas
de
guerra
y
espacios
<br />

políticos.
Los
guerrilleros
que
viv<strong>en</strong>
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos
reales
con
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo,
que
han
<br />

<strong>lo</strong>grado
obt<strong>en</strong>er
gracias
a
sus
victorias
militares
<strong>el</strong>
control
de
determinadas
zonas,
<br />

ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
creer
que
<strong>el</strong>
proceso
revolucionario
está
más
avanzado
de
<strong>lo</strong>
que
consideran
<br />

aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
militantes
que
participan
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
espacios
legales
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
grandes
c<strong>en</strong>tros
<br />

urbanos,
donde
<strong>el</strong>
poder
ideológico
y
<strong>el</strong>
control
militar
d<strong>el</strong>
régim<strong>en</strong>
es
todavía
muy
<br />

grande.
<br />

1117.
La
única
garantía
de
no
cometer
estos
errores
es
asegurar
que
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
<br />

sean
capaces
de
evaluar
<strong>la</strong>
situación,
no
<strong>en</strong>
función
de
su
estado
de
ánimo,
sino
a
<br />

partir
de
tomarle
<strong>el</strong>
pulso
al
estado
de
ánimo
de
<strong>la</strong>s
masas,
al
estado
de
ánimo
d<strong>el</strong>
<br />

<strong>en</strong>emigo,
a
<strong>la</strong>
realidad
internacional.
Una
vez
hecha
esa
evaluación
es
preciso
diseñar
<br />

<strong>la</strong>s
líneas
de
acción
que
permitan
capitalizar
toda
esa
situación.
<br />

1118.
Es
importante
que
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
máximos
apr<strong>en</strong>dan
a
escuchar
y
que
evit<strong>en</strong>
<br />

proyectar
sus
ideas
preconcebidas
<strong>en</strong>
su
contacto
con
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
intermedios
y
de
<br />

base.
Si
no
se
sabe
escuchar
‐para
<strong>lo</strong>
cual
se
requiere
de
una
gran
dosis
de
modestia
<br />

revolucionaria‐
y,
al
mismo
tiempo,
se
recib<strong>en</strong>
informaciones
falseadas,
<strong>lo</strong>
que
ocurre
<br />

luego
es
que
se
bajan
líneas
de
acción
que
no
se
ajustan
a
<strong>la</strong>s
posibilidades
reales
de
<br />

movilización.
<br />

1119.
Por
otra
parte,
ha
existido
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
auto<strong>en</strong>gañarse,
a
<br />

falsificar
<strong>lo</strong>s
datos
de
<strong>la</strong>s
movilizaciones,
de
<strong>lo</strong>s
mitines,
de
<strong>lo</strong>s
paros,
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
de
<br />

que
dispone
cada
organización,
etcétera,
<strong>lo</strong>
que
luego
se
proyecta
<strong>en</strong>
líneas
de
acción,
<br />

incorrectas
porque
part<strong>en</strong>
de
bases
falsas.
<br />

1120.
Y
no
só<strong>lo</strong>
ha
existido
un
auto<strong>en</strong>gaño
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
cifras,
sino
también
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

evaluación
de
<strong>la</strong>s
acciones
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
se
propuso
llevar
a
cabo.
Si
<strong>el</strong>
objetivo
era
<br />

<strong>lo</strong>grar
determinada
repres<strong>en</strong>tación
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria
y
ésta
no
se
<strong>lo</strong>graba,
no
se
<br />

reconocía
que
se
fracasó
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
objetivo,
sino
que
se
buscaba
siempre
<strong>la</strong>
forma
de
<br />

pres<strong>en</strong>tar
ese
hecho
como
un
triunfo,
se
decía,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
que
aum<strong>en</strong>taron
<strong>lo</strong>s
votos
<br />

con
respecto
a
<strong>la</strong>
anterior
<strong>el</strong>ección;
si
se
proponía
un
paro
nacional
y
só<strong>lo</strong>
se
<strong>lo</strong>graban
<br />

paros
parciales
no
se
reconocía
<strong>el</strong>
revés,
sino
que
se
hab<strong>la</strong>ba
de
éxito
d<strong>el</strong>
paro
porque
<br />

<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>s
acciones
anteriores
de
este
tipo
se
había
<strong>lo</strong>grado
un
aum<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>lo</strong>s
trabajadores
que
no
asistieron
a
trabajar,
etcétera.
<br />

6) CONCEPCIÓN DE LA REVOLUCIÓN COMO ASALTO AL PODER<br />

1121.
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral
t<strong>en</strong>ía
una
concepción
d<strong>el</strong>
poder
reducida
al
poder
d<strong>el</strong>
<br />

estado
y
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
revolucionaria
concebía
<strong>la</strong>
revolución
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
como
<br />

asalto
al
poder
d<strong>el</strong>
estado‐
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
conc<strong>en</strong>traba
todos
sus
esfuerzos
<strong>en</strong>
crear
<br />

- - 257


condiciones
para
ese
asalto,
descuidando
otros
aspectos
de
<strong>la</strong>
lucha,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>
<br />

trabajo
de
transformación
cultural
de
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
popu<strong>la</strong>r,
tarea
que
era
r<strong>el</strong>egada
<br />

para
después
de
<strong>la</strong>
toma
d<strong>el</strong>
poder.
<br />

7) INSUFICIENTE VALORACIÓN DE LA DEMOCRACIA<br />

1122.
Durante
muchos
años
<strong>la</strong>s
organizaciones
de
<strong>izquierda</strong>,
influidas
por
<strong>el</strong>
ac<strong>en</strong>to
<br />

que
L<strong>en</strong>in
puso
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
‐ac<strong>en</strong>to
que
se
explicaba
por
<strong>la</strong>
<br />

necesidad
de
v<strong>en</strong>cer
a
una
contrarrevolución
que
no
aceptó
<strong>la</strong>s
reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego
que
<strong>la</strong>
<br />

revolución
quiso
imponer
a
<strong>la</strong>
nueva
sociedad
y
que
para
recuperar
<strong>el</strong>
poder
perdido
<br />

recurrió
al
apoyo
de
<strong>la</strong>
contrarrevolución
mundial‐,
desdeñaron
otro
de
sus
<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos:
que
<strong>el</strong>
socialismo
debía
concebirse
como
<strong>la</strong>
sociedad
más
<br />

democrática,
a
difer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
sociedad
burguesa
que
es
democrática
só<strong>lo</strong>
para
una
<br />

minoría. 886 
<br />

1123.
Esta
incompr<strong>en</strong>sión
acerca
de
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
democracia
y
socialismo
se
<br />

reflejaba
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje
que
usaban
muchos
de
sus
dirig<strong>en</strong>tes.
Estos
se
autodec<strong>la</strong>raban
<br />

revolucionarios
y
calificaban
a
<strong>la</strong>s
otras
fuerzas
progresista
de
<strong>izquierda</strong>
como
fuerzas
<br />

democráticas,
como
si
un
revolucionario
radical
no
tuviese
que
ser
al
mismo
tiempo
<br />

un
demócrata
radical.
<br />

1124.
En
lugar
de
reivindicar
<strong>la</strong>
democracia,
<strong>en</strong>
sus
discursos
y
<strong>en</strong>
su
propaganda
<br />

hacían
énfasis
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado.

<br />

1125.
Por
otra
parte,
no
pocos
partidos,
que
también
incluían
<strong>en</strong>
sus
programas
y
<br />

discursos
<strong>la</strong>
expresión
de
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
como
meta
a
alcanzar,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
<br />

política
práctica
sí
def<strong>en</strong>dían
banderas
democráticas,
pero
no
eran
capaces
de
<br />

establecer
nexo
<strong>en</strong>tre
estas
luchas
y
<strong>la</strong>s
luchas
revolucionarias
por
<strong>la</strong>
transformación
<br />

de
<strong>la</strong>
sociedad,
mant<strong>en</strong>iéndose
así
a
<strong>la</strong>
zaga
de
<strong>la</strong>
burguesía.
<br />

1126.
Esta
situación
ha
hecho
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
tradición
marxista‐l<strong>en</strong>inista
haya
<br />

subva<strong>lo</strong>rado
<strong>el</strong>
tema
de
<strong>la</strong>
democracia.
Al
d<strong>en</strong>unciar
justam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
límites
de
<strong>la</strong>
<br />

democracia
repres<strong>en</strong>tativa
o
democracia
formal,
ha
terminado
por
negar
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
<br />

mismo
de
<strong>la</strong>
democracia, 887 
olvidando
que
<strong>la</strong>s
conquistas
democráticas
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
<br />

no
son
un
don
gratuito
de
<strong>la</strong>
burguesía,
sino
<strong>el</strong>
fruto
de
históricas
luchas
d<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

886 .
Haci<strong>en</strong>do
una
comparación
con
<strong>el</strong>
capitalismo,
L<strong>en</strong>in
afirma
que
<strong>en</strong>
este
régim<strong>en</strong>
só<strong>lo</strong>
existe
democracia
para
<br />

<strong>lo</strong>s
ricos
y
para
una
pequeña
capa
d<strong>el</strong>
proletariado,
mi<strong>en</strong>tras
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
fase
de
transición
o
socialismo
<strong>la</strong>
democracia
<br />

es
casi
completa,
limitada
únicam<strong>en</strong>te
por
<strong>el</strong>
ap<strong>la</strong>stami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
resist<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
burguesía
y
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
comunismo,
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
que
reina
<strong>el</strong>
principio:
"De
cada
cual
según
su
capacidad;
a
cada
cual
según
su
necesidad",
<strong>la</strong>
democracia
será
<br />

efectivam<strong>en</strong>te
completa.
(V.
L<strong>en</strong>in,
El
marxismo
y
<strong>el</strong>
estado,
Ed.
Progreso,
Moscú,
1980,
p.28.
<br />

887 .
Adolfo
Sánchez
Vázquez,
Democracia
,
revolución
y
socialismo,
<strong>en</strong>
revista
peruana
Travesía
Nº1
(Revista
de
<br />

<strong>en</strong>sayo
y
política),
Año
1,marzo
1991,
p.62.
<br />

- - 258


movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
como:
<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>el</strong>
sufragio
universal,
<strong>el</strong>
derecho
al
voto
de
<strong>la</strong>
<br />

mujer,
<strong>el</strong>
derecho
a
<strong>la</strong>
organización
sindical,
etcétera.
<br />

1127.
No
siempre
se
ha
hecho
una
c<strong>la</strong>ra
distinción
<strong>en</strong>tre
democracia
formal
y
<br />

democracia
real,
<strong>en</strong>tre
sus
re<strong>la</strong>ciones
mutuas,
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>
que
debe
ser
rechazado
y
<strong>lo</strong>
que
<br />

debe
ser
salvado. 888 
<br />

1128.
Si
algo
positivo
tuvieron
<strong>la</strong>s
dictaduras
militares
de
<strong>lo</strong>s
años
set<strong>en</strong>ta
y
och<strong>en</strong>ta
<br />

fue
<strong>la</strong>
de
hacer
ver
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
que
ti<strong>en</strong>e
un
régim<strong>en</strong>
democrático,
sujeto
a
<br />

un
estado
de
derecho,
por
muy
limitado
que
éste
sea.
<br />

8) CONSIDERACIÓN DE LOS MOVIMIENTOS SOCIALES COMO MERAS CORREAS DE TRANSMISIÓN<br />

1129.
Hay
que
reconocer
que
ha
existido
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
considerar
a
<strong>la</strong>s
<br />

organizaciones
popu<strong>la</strong>res
como
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
manipu<strong>la</strong>bles,
como
meras
correas
de
<br />

transmisión
de
<strong>la</strong>
línea
d<strong>el</strong>
partido.
Esta
posición
se
ha
apoyado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
tesis
de
L<strong>en</strong>in
<strong>en</strong>
<br />

re<strong>la</strong>ción
con
<strong>lo</strong>s
sindicatos
de
<strong>lo</strong>s
inicios
de
<strong>la</strong>
revolución
rusa,
cuando
parecía
existir
<br />

una
muy
estrecha
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
c<strong>la</strong>se
obrera‐partido
de
vanguardia‐estado.
<br />

1130.
Sin
embargo,
pocos
sab<strong>en</strong>
‐por
<strong>la</strong>
forma
ahistórica
e
incompleta
<strong>en</strong>
que
se
le
ha
<br />

leído‐
que
esta
concepción
fue
abandonada
por
<strong>el</strong>
dirig<strong>en</strong>te
ruso
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
años
finales
de
<br />

su
vida,
cuando
‐<strong>en</strong>
medio
de
<strong>la</strong>
aplicación
de
<strong>la</strong>
Nueva
Política
Económica
(NEP)
y
sus
<br />

consecu<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
<strong>la</strong>boral‐
prevé
<strong>el</strong>
surgimi<strong>en</strong>to
de
<strong>posible</strong>s
contradicciones
<br />

<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
trabajadores
de
<strong>la</strong>s
empresas
estatales
y
<strong>lo</strong>s
directores
de
dichas
empresas
y
<br />

sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>el</strong>
sindicato
debe
def<strong>en</strong>der
<strong>lo</strong>s
intereses
de
c<strong>la</strong>se
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<br />

contra
<strong>lo</strong>s
empleadores
utilizando,
si
considera
necesario:
<strong>la</strong>
lucha
hu<strong>el</strong>guística
que,
<strong>en</strong>
<br />

un
estado
proletario
no
estaría
dirigida
a
destruir<strong>lo</strong>
sino
a
corregir
sus
desviaciones
<br />

burocráticas. 889 
<br />

1131.
Este
cambio
pasó
desapercibido
para
<strong>lo</strong>s
partidos
marxistas‐l<strong>en</strong>inistas
qui<strong>en</strong>es
<br />

hasta
hace
muy
poco
p<strong>en</strong>saban
que
<strong>la</strong>
cuestión
de
<strong>la</strong>
correa
de
transmisión
era
<strong>la</strong>
tesis
<br />

l<strong>en</strong>inista
para
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
partido‐organización
social.
<br />

























































<br />

888 .
Idem.
<br />

889 .
L<strong>en</strong>in
decía
al
respecto:
no
podemos
r<strong>en</strong>unciar
de
ningún
modo
a
<strong>la</strong>
lucha
hu<strong>el</strong>guística,
ni
podemos
admitir
por
<br />

principio
<strong>la</strong>
ley
sobre
<strong>la</strong>
sustitución
de
<strong>la</strong>s
hu<strong>el</strong>gas
por
<strong>la</strong>
mediación
obligatoria
d<strong>el</strong>
estado.
<br />

Por
otra
parte,
evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
objetivo
final
de
<strong>la</strong>
lucha
hu<strong>el</strong>guística
bajo
<strong>el</strong>
capitalismo
es
<strong>la</strong>
destrucción
d<strong>el</strong>
<br />

aparato
d<strong>el</strong>
estado,
<strong>el</strong>
derrocami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
poder
estatal
de
una
c<strong>la</strong>se
dada.
En
cambio,
<strong>en</strong>
un
tipo
de
estado
proletario
<br />

de
transición,
como
<strong>el</strong>
nuestro,
<strong>el</strong>
objetivo
final
de
<strong>la</strong>
lucha
hu<strong>el</strong>guística
só<strong>lo</strong>
puede
ser
<strong>el</strong>
fortalecimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
estado
<br />

proletario
y
d<strong>el</strong>
poder
estatal
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
proletaria
mediante
<strong>la</strong>
lucha
contra
<strong>la</strong>s
deformaciones
burocráticas,
de
ese
<br />

estado;
contra
sus
errores
y
debilidades,
contra
<strong>lo</strong>s
apetitos
de
c<strong>la</strong>se
de
<strong>lo</strong>s
capitalistas
que
<strong>el</strong>ud<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
control
de
ese
<br />

estado,
etcétera.
[...]
(V<strong>la</strong>dimir
L<strong>en</strong>in,
Proyectos
de
tesis
sobre
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
y
<strong>la</strong>s
funciones
de
<strong>lo</strong>s
sindicatos
bajo
<strong>la</strong>
nueva
<br />

política
económica,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1971,
t.36,
pp.109‐110.)
<br />

- - 259


1132.
Esta
tesis
mal
digerida
fue
aplicada
por
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
su
trabajo
con
<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to
sindical
primero,
y
luego
con
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
sociales.
La
dirección
d<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to,
<strong>lo</strong>s
cargos
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
organismos
de
dirección,
<strong>la</strong>
p<strong>la</strong>taforma
de
lucha,
<strong>en</strong>
fin,
<br />

todo,
se
resolvía
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
direcciones
partidarias
y
luego
se
bajaba
<strong>la</strong>
línea
a
seguir
por
<br />

<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
social
<strong>en</strong>
cuestión,
sin
que
éste
pudiese
participar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
gestación
de
<br />

ninguna
de
<strong>la</strong>s
cosas
que
más
le
atañían.
<br />

9) VISIÓN DEL CRISTIANISMO COMO OPIO DEL PUEBLO<br />

1133.
Hasta
<strong>la</strong>
década
de
<strong>lo</strong>s
ses<strong>en</strong>ta,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamerica
y
caribeña,
aplicando
<br />

<strong>en</strong>
forma
mecánica
<strong>la</strong>
apreciación
de
Marx
de
<strong>la</strong>
r<strong>el</strong>igión
de
su
época
como
<strong>el</strong>
opio
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>,
id<strong>en</strong>tificó
cristianismo
con
jerarquía
de
<strong>la</strong>
Iglesia
Católica
y,
debido
a
<strong>la</strong>
<br />

posición
de
ésta
<strong>en</strong>
apoyo
al
b<strong>lo</strong>que
dominante,
no
tomó
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
<br />

revolucionarias
d<strong>el</strong>
cristianismo
<strong>en</strong>
nuestro
subcontin<strong>en</strong>te.

<br />

1134.
Pero
<strong>lo</strong>s
cambios
que
empiezan
a
ocurrir
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Iglesia
Católica
a
partir
d<strong>el</strong>
<br />

Concilio
Vaticano
II
(1962‐1965)
y
que
culminan
con
<strong>la</strong>
Confer<strong>en</strong>cia
de
Med<strong>el</strong>lín
<strong>en</strong>
<br />

1968,
<strong>la</strong>
aparición
de
<strong>la</strong>
“Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
Liberación”
y
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
de
“comunidades
<br />

cristianas
de
base”,
a
<strong>lo</strong>
que
hay
que
agregar
<strong>la</strong>
gesta
d<strong>el</strong>
sacerdote
Cami<strong>lo</strong>
Torres,
que
<br />

muere
combati<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
ELN
<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>mbia 890 ,
van
cambinado
esta
injusta
<br />

apreciación
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
pued<strong>en</strong>
jugar
<strong>lo</strong>s
cristianos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revolución. 891 
<br />

10) DESCONOCIMIENTO DEL FACTOR ÉTNICO-CULTURAL<br />

1135.
A
su
vez,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
vivió
durante
<strong>la</strong>rgas
décadas,
salvo
muy
escasas
<br />

excepciones
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>s
que
se
puede
m<strong>en</strong>cionar
a
Mariátegui
y
Haya
de
<strong>la</strong>
Torre,
<br />

ignorando
<strong>el</strong>
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
indíg<strong>en</strong>a.
La
aplicación
d<strong>el</strong>
reduccionismo
c<strong>la</strong>sista
al
<br />

campesinado
indíg<strong>en</strong>a
llevaba
a
considerar<strong>lo</strong>
como
una
c<strong>la</strong>se
social
exp<strong>lo</strong>tada
que
<br />

debía
luchar
por
<strong>la</strong>
tierra
como
cualquier
otro
campesino,
ignorando
<strong>la</strong>
importancia
<br />

d<strong>el</strong>
factor
étnico‐cultural
que
hacía
de
ese
campesinado
un
sector
social
doblem<strong>en</strong>te
<br />

exp<strong>lo</strong>tado
y
con
una
cultura
ancestral
de
resist<strong>en</strong>cia
al
opresor.
<br />

1136.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
méritos
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
armado
guatemalteco
de
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta
fue
<br />

darse
cu<strong>en</strong>ta
d<strong>el</strong>
pot<strong>en</strong>cial
exp<strong>lo</strong>sivo
de
<strong>lo</strong>s
pueb<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as
que
constituy<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción
mayoritaria
de
ese
país.
<br />

























































<br />

890 .
Cami<strong>lo</strong>
Torres
fue
muy
impactado
por
<strong>la</strong>
revolución
cubana
y
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
teológico
europeo
más
<br />

progresista:
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>mada
"Teo<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
Revolución",
p<strong>la</strong>ntea
su
noción
d<strong>el</strong>
"amor
eficaz"
sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
que
<strong>la</strong>
<br />

revolución
es
<strong>la</strong>
manera
más
amplia
y
eficaz
de
realizar
<strong>el</strong>
amor
y,
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
con
su
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,
se
<br />

integra
a
<strong>la</strong>
guerril<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
ELN
y
muere
<strong>en</strong>
combate
<strong>en</strong>
1966.
<br />

891 .
Sobre
este
tema
ver:
M.
Harnecker,
Estudiantes,
cristianos
e
indíg<strong>en</strong>as
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revolución,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
<br />

1987,
Cap.
XI,
pp.
178‐218.
<br />

- - 260


1137.
Hoy,
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
revolucionario
<strong>la</strong>tinoamericano
ha
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido,
por
una
<br />

parte,
que
debe
respetar
<strong>el</strong>
idioma,
costumbres,
r<strong>el</strong>igiosidad
y
expresiones
culturales
<br />

de
<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as,
si
quiere
que
éstos
no
<strong>lo</strong>
id<strong>en</strong>tifiqu<strong>en</strong>
como
aliado
de
<strong>lo</strong>s
opresores,
y,
<br />

por
otra,
<strong>el</strong>
inm<strong>en</strong>so
pot<strong>en</strong>cial
revolucionario
que
<strong>en</strong>cierran
esos
pueb<strong>lo</strong>s
exp<strong>lo</strong>tados
<br />

económicam<strong>en</strong>te
y
oprimidos
culturalm<strong>en</strong>te. 892 
<br />

11) CONCLUSIÓN<br />

1138.
En
<strong>lo</strong>s
set<strong>en</strong>ta,
con
<strong>lo</strong>s
duros
golpes
recibidos
y
<strong>el</strong>
auge
d<strong>el</strong>
proceso
<br />

revolucionario
<strong>en</strong>
c<strong>en</strong>troamérica
se
dio
un
rápido
proceso
de
maduración
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
<br />

dirig<strong>en</strong>tes
de
<strong>izquierda</strong>.
Se
com<strong>en</strong>zó
a
t<strong>en</strong>er
conci<strong>en</strong>cia
de
todos
estos
errores
y
<br />

desviaciones.
Reconocemos,
sin
embargo,
que
<strong>la</strong>
toma
de
conci<strong>en</strong>cia
no
siempre
se
<br />

traduce
<strong>en</strong>
práctica
política
inmediata.
Y
es
nomal
que
esto
ocurra,
ya
que
se
<br />

requiere
de
un
cierto
tiempo
para
superar
hábitos
que
han
marcado
durante
décadas
<br />

y
para
que
estos
cambios
sean
asimi<strong>la</strong>dos
por
<strong>lo</strong>s
cuadros
intermedios
y
de
base.
A
<br />

pesar
de
esto
somos
optimistas
porque
p<strong>en</strong>samos
que
ya
es
un
gran
avance
que
<strong>lo</strong>s
<br />

dirig<strong>en</strong>tes
hayan
asimi<strong>la</strong>do
autocríticam<strong>en</strong>te
estos
errores
d<strong>el</strong>
pasado.
<br />

V. INSTRUMENTO POLÍTICO ADECUADO A LOS NUEVOS DESAFÍOS<br />

1139.
Sin
embargo,
me
parece
necesario
advertir
que
por
muchas
desviaciones
y
<br />

errores
que
se
hayan
cometido,
no
se
trata
de
tirar
todo
por
<strong>la</strong>
borda
y
empezar
<br />

desde
cero.
Existe
una
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
muy
grande,
y
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
juv<strong>en</strong>tud,
a
<br />

criticar
destructivam<strong>en</strong>te
todo
<strong>lo</strong>
que
existe
y
a
p<strong>en</strong>sar
que
se
puede
llegar
a
construir
<br />

algo
perfecto
si
se
empieza
todo
de
nuevo,
evitando
mirar
al
pasado.
<br />

1140.
Muchas
veces
p<strong>en</strong>samos
que
podemos
hacer
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
organización,
aqu<strong>el</strong>
<br />

partido,
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
sociedad
que
soñamos,
sin
conocer
<strong>lo</strong>s
esfuerzos
realizados
por
<br />

muchas
otras
g<strong>en</strong>eraciones
que
se
han
propuesto
hacer
cosas,
que
han
iniciado
<br />

trabajos,
que
han
cometido
errores,
que
<strong>lo</strong>s
han
rectificado
y
que
han
dado
su
vida
por
<br />

ese
ideal.
Yo
creo
que
es
imprescindible
conocer
ese
caminar
y
apr<strong>en</strong>der
de
esos
<br />

esfuerzos.
<br />

1141.
Olvidar
<strong>el</strong>
pasado,
no
apr<strong>en</strong>der
de
<strong>la</strong>s
derrotas,
dejar
de
<strong>la</strong>do
<strong>la</strong>s
propias
<br />

tradiciones
de
lucha,
es
hacerle
<strong>el</strong>
juego
a
<strong>la</strong>
derecha
‐es
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>la</strong>
más
interesada
<strong>en</strong>
que
<br />

se
borre
<strong>la</strong>
memoria
histórica
de
nuestros
pueb<strong>lo</strong>s‐,
porque
esa
es
<strong>la</strong>
mejor
forma
de
<br />

no
acumu<strong>la</strong>r
fuerzas,
de
volver
a
reincidir
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mismos
errores.
<br />

























































<br />

892 .
Sobre
este
tema
ver:
Marta
Harnecker,
Estudiantes,
cristianos
e
indíg<strong>en</strong>as
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revolución,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
<br />

México,
1987,
Capítu<strong>lo</strong>
X:
La
cuestión
étnico­cultural
<strong>en</strong>
América
Latina,
pp.163‐177.
<br />

- - 261


1142.
Coincido
con
Enrique
Rubio
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>tronque
necesario
con
<strong>el</strong>
pasado
es
<br />

mucho
más
que
un
ejercicio
de
interpretación
o
que
un
<strong>en</strong>sayo
de
id<strong>en</strong>tificación
de
<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias.
Esto
último
resulta
imprescindible
pero
no
basta.
Estamos
conv<strong>en</strong>cidos
de
<br />

que
<strong>el</strong>
futuro
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
dep<strong>en</strong>de
<strong>en</strong>
una
medida
igualm<strong>en</strong>te
importante
de
<strong>la</strong>
<br />

ree<strong>la</strong>boración
de
su
memoria. 893 
<br />

1143.
El
pasado
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
vivido
como
memoria,
puede
resultar
una
carga
<br />

do<strong>lo</strong>rosa
pero
constituye
también
una
fuerza
y
un
anc<strong>la</strong>je
casi
inevitables. 894 
<br />

1144.
Antes
de
crear
una
nueva
organización
política
habría
que
examinar,
<strong>en</strong>tonces,
<br />

muy
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
capacidad
de
transformación
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
organizaciones
políticas
<br />

actualm<strong>en</strong>te
exist<strong>en</strong>tes.
Tal
vez
no
se
requiera
construir
una
nueva
organización,
a
<strong>lo</strong>
<br />

mejor
de
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
fundir
varias
organizaciones
ya
exist<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
una
so<strong>la</strong>,
<br />

siempre
que
ésta
se
estructure
de
una
manera
difer<strong>en</strong>te.
<br />

1145.
A
continuación
pres<strong>en</strong>taré
algunas
ideas
acerca
de
<strong>la</strong>s
características
que,
a
mi
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der,
debería
t<strong>en</strong>er
una
organización
de
<strong>izquierda</strong>
para
ser
capaz
de
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>en</strong>
<br />

mejores
condiciones
<strong>lo</strong>s
nuevos
desafíos
que
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
mundo
de
hoy.
<br />

1146.
Muchas
de
estas
ideas
<strong>la</strong>s
he
tomado
de
<strong>la</strong>
propia
práctica
y
de
<strong>la</strong>s
reflexiones
<br />

que
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>
han
hecho
varios
de
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
políticos
de
nuestro
contin<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<br />

<strong>en</strong>trevistas
que
les
hiciera
desde
<strong>el</strong>
79
<strong>en</strong>
ade<strong>la</strong>nte. 895 
<br />

1147.
No
se
trata,
de
manera
alguna
de
un
nuevo
recetario.
Debemos
recordar
que
<strong>lo</strong>
<br />

que
debemos
buscar
es
ser
eficaces
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conducción
y
articu<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
lucha
de
<br />

c<strong>la</strong>ses,
inserta
hoy
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
revolución
informacional
y
de
<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>balización.
<br />

1148.
Analizaremos
primero
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s
características
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
ver
con
<strong>la</strong>
<br />

re<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>
organización
política
con
<strong>la</strong>
sociedad
y
luego
sus
características
<br />

internas.
<br />

























































<br />

893 .
Enrique
Rubio,
El
futuro
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
(1).
De
<strong>la</strong>
memoria
a
<strong>la</strong>
teoría,
Cuadernos
de
Marcha
Nº
141,
<br />

Montevideo,
julio,
pp.41‐42.
<br />

894 .
Ibid.
p.42.
<br />

895 .
Sobre
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>trevistas
realizadas
Ver
nota
???
de
<strong>la</strong>
Introducción
a
este
libro.
También
me
han
sido
muy
útiles
<br />

<strong>lo</strong>s
escritos
de
dos
compañeros:
Enrique
Rubio
(1991;
1994)
‐dirig<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
Verti<strong>en</strong>te
Artiguista
y
diputado
<br />

nacional
de
Uruguay‐
y
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda
(1991‐1997)
‐dirig<strong>en</strong>te
socialista
chil<strong>en</strong>o,
ex
canciller
de
Salvador
<br />

All<strong>en</strong>de,
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
fallecido‐.
<br />

- - 262


1. LA ORGANIZACION HACIA AFUERA<br />

1) ESTRECHA VINCULACIÓN CON LA SOCIEDAD<br />

1149.
Como
ya
hemos
subrayado,
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>
organización
política
só<strong>lo</strong>
ti<strong>en</strong>e
<br />

s<strong>en</strong>tido
<strong>en</strong>
función
de
construcción
de
un
sujeto
popu<strong>la</strong>r
antisistémico
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<br />

debe
estar
volcada
a
<strong>la</strong>
sociedad.
La
fuerza
de
<strong>la</strong>
organización
debe
va<strong>lo</strong>rarse
no
tanto
<br />

por
<strong>la</strong>
cantidad
de
militantes
que
se
ti<strong>en</strong>e
y
<strong>la</strong>s
actividades
internas
que
<strong>el</strong>
partido
<br />

realiza,
sino
por
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
que
éste
ti<strong>en</strong>e
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

1150.
No
se
trata
‐como
dice
Enrique
Rubio‐
de
meter
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
organización
<br />

partidaria
y
a
<strong>la</strong>
sociedad
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proyecto
partidario,
sino
de
meter
a
<strong>la</strong>
política
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
<br />

de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
y
a
<strong>la</strong>
organización
partidaria
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
sociedad. 896 
La
id<strong>en</strong>tidad
militante
debe
<br />

legitimarse
hacia
afuera,
más
que
hacia
ad<strong>en</strong>tro.
Eso
significa
que
<strong>el</strong>
militante
de
<strong>la</strong>
<br />

nueva
organización
debería
ocupar
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
su
tiempo
<strong>en</strong>
vincu<strong>la</strong>r
<strong>el</strong>
partido
<br />

con
<strong>la</strong>
sociedad. 897 
Las
actividades
internas
deberían
reducirse
a
<strong>lo</strong>
estrictam<strong>en</strong>te
<br />

necesario,
evitando
<strong>el</strong>
reunionismo. 898 
<br />

2) ABANDONO DEL REDUCCIONISMO CLASISTA<br />

1151.
La
nueva
organización
política
debe
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
mira
no
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
exp<strong>lo</strong>tación
<br />

económica
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
sino
también
<strong>la</strong>s
diversas
formas
de
opresión
y
de
<br />

destrucción
d<strong>el</strong>
hombre
y
<strong>la</strong>
naturaleza
que
van
más
allá
de
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
capital
<br />

y
<strong>la</strong>
fuerza
de
trabajo.
<br />

1152.
Debe
abandonar
<strong>el</strong>
reduccionismo
c<strong>la</strong>sista
asumi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
de
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
sectores
sociales
discriminados
y
excluidos
económica,
política,
social
y
<br />

culturalm<strong>en</strong>te.
Además
de
<strong>lo</strong>s
problemas
de
c<strong>la</strong>se,
deb<strong>en</strong>
preocuparle
<strong>lo</strong>s
problemas
<br />

étnico‐culturales,
de
raza,
de
género,
de
sexo,
de
medio
ambi<strong>en</strong>te.
No
debe
t<strong>en</strong>er
<br />

pres<strong>en</strong>te
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
lucha
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores
organizados,
sino
también
<strong>la</strong>
lucha
de
<strong>la</strong>s
<br />

mujeres,
de
<strong>lo</strong>s
indíg<strong>en</strong>as,
negros,
jóv<strong>en</strong>es,
niños,
jubi<strong>la</strong>dos,
minusválidos,
<br />

homosexuales,
etcétera. 899 
<br />

























































<br />

896 .
Enrique
Rubio,
Perspectivas
para
<strong>el</strong>
socialismo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
actual,
exposición
<strong>en</strong>
seminario
Crisis
y
<br />

perspectivas
d<strong>el</strong>
socialismo
organizado
por
<strong>la</strong>
revista
Brecha,
noviembre
1991,
mimeo,
p.13.
<br />

897 .
C.
Almeyda,
Sobre
<strong>la</strong>
dim<strong>en</strong>sión
orgánica...,
op.cit.
pp.18‐19.
<br />

898 .
Entre
estas
actividades
considero
que
<strong>la</strong>s
fundam<strong>en</strong>tales
son
<strong>la</strong>s
destinadas
a
<strong>la</strong>
educación
política
de
<strong>lo</strong>s
<br />

militantes,
actividades
que
hoy
han
dejado
de
<strong>la</strong>do
muchas
organizaciones
de
<strong>izquierda</strong>,
con
nefastas
<br />

consecu<strong>en</strong>cias
para
<strong>el</strong>
futuro
de
dichas
organizaciones,
ya
que
terminan
por
no
contar
con
cuadros
preparados
que
<br />

permitan
un
r<strong>el</strong>evo
de
<strong>lo</strong>s
más
antiguos
que
sí
tuvieron
una
formación
política
sistemática.
<br />

899 .
Ver
sobre
este
tema
<strong>lo</strong>s
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil
<strong>en</strong>
su
I
Congreso
de
1991
<br />

(27
noviembre‐1
de
diciembre)
<strong>en</strong>:
Resoluçoes
do
1º
Congresso
do
PT.
<br />

- - 263


1153.
Y
no
se
trata
só<strong>lo</strong>
de
asumir
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
de
todos
<strong>lo</strong>s
exp<strong>lo</strong>tados
y
discriminados,
<br />

sino
de
compr<strong>en</strong>der
<strong>el</strong>
pot<strong>en</strong>cial
político
radical
y
transformador
que
existe
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

luchas
de
todos
estos
sectores. 900 
<br />

1154.
Y
dado
que
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
ambi<strong>en</strong>talista
aborda
un
problema
que
afecta
a
toda
<br />

<strong>la</strong>
humanidad:
<strong>el</strong>
deterioro
d<strong>el</strong>
medio
ambi<strong>en</strong>te,
coincido
con
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo
<strong>en</strong>
que
<br />

este
movimi<strong>en</strong>to
podría
servir
de
catalizador
y
eje
de
articu<strong>la</strong>ción
para
que
otras
luchas
<br />

se
integr<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
configuración
de
una
s<strong>en</strong>sibilidad
alternativa
para
<strong>la</strong>
transformación
<br />

[...] 901 
<br />

3) INSTANCIA ARTICULADORA DE LAS DIFERENTES PRÁCTICAS SOCIALES EMANCIPATORIAS<br />

1155.
La
nueva
organización
política
no
debería
buscar
cont<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
su
s<strong>en</strong>o
a
<strong>lo</strong>s
<br />

repres<strong>en</strong>tantes
legítimos
de
todos
<strong>lo</strong>s
que
luchan
por
<strong>la</strong>
emancipación,
sino
esforzarse
<br />

por
articu<strong>la</strong>r
sus
prácticas
<strong>en</strong>
un
único
proyecto
político 902 ,
g<strong>en</strong>erando
‐como
dice
<br />

H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo‐
espacios
de
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro
para
que
<strong>lo</strong>s
diversos
malestares
sociales
<br />

puedan
reconocerse
y
crecer
<strong>en</strong>
conci<strong>en</strong>cia
y
<strong>en</strong>
luchas
específicas
que
cada
uno
ti<strong>en</strong>e
<br />

que
dar
<strong>en</strong>
su
área
determinada:
barrio,
universidad,
escue<strong>la</strong>,
fábrica,
etcétera. 903 
<br />

1156.
El
autor
sosti<strong>en</strong>e
que
debe
darse
una
t<strong>en</strong>sión
constructiva
<strong>en</strong>tre
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

sociales
que
no
deb<strong>en</strong>
perder
su
autonomía
y
su
raíz,
porque
esa
es
su
fuerza;
y
partidos
<br />

[u]
orgánicas
de
nuevo
tipo
que
cond<strong>en</strong>s<strong>en</strong>
ese
movimi<strong>en</strong>to
social,
que
no
int<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
<br />

repres<strong>en</strong>tar<strong>lo</strong>,
no
int<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
ahogar<strong>lo</strong>,
pero
[que]
sí,
sobre
todo,
t<strong>en</strong>gan
<strong>la</strong>
tarea
de
crear
<br />

un
proyecto
nacional. 904 
Es
muy
difícil
que
un
movimi<strong>en</strong>to
social
‐sea
este
jóv<strong>en</strong>es,
<br />

eco<strong>lo</strong>gistas,
mujeres,
campesinos,
indíg<strong>en</strong>as,
negros‐
pueda
levantar
un
proyecto
<br />

nacional.
<br />

a)-Hegemonía y hegemonismo<br />

1157.
Estas
reflexiones
nos
p<strong>la</strong>ntean
<strong>el</strong>
tema
de
<strong>la</strong>
hegemonía.
<br />

1158.
Debemos
empezar
dici<strong>en</strong>do
que
<strong>la</strong>
hegemonía
es
<strong>lo</strong>
opuesto
al
<br />

hegemonismo.
Nada
ti<strong>en</strong>e
que
ver
con
<strong>la</strong>
política
de
ap<strong>la</strong>nadora
que
algunas
<br />

organizaciones
revolucionarias,
aprovechándose
de
ser
<strong>la</strong>s
más
fuertes,
han
<br />

























































<br />

900 .
H.
Gal<strong>la</strong>rdo,
Elem<strong>en</strong>tos
para
una
discusión
sobre
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
política
<strong>en</strong>
América
Latina,
revista
Pasos
Nº50,
<br />

nov‐dic
1993,
p.29.
<br />

901 .
Ibid.
p.31.
<br />

902 .
Enrique
Rubio
y
Marce<strong>lo</strong>
Pereira,
Utopía
y
estrategia,
democracia
y
socialismo,
Ed.
Trilce,
Montevideo,
<br />

Uruguay,
1994,
p.151.
<br />

903 .
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo,
G<strong>lo</strong>balización
neoliberal
y
alternativas
popu<strong>la</strong>res,
<strong>en</strong>
revista
Surda
Nº12,
junio
1997,
p.13.
<br />

904 .
Idem.
<br />

- - 264


pret<strong>en</strong>dido
emplear
para
sumar
fuerzas
a
su
política.
Nada
ti<strong>en</strong>e
que
ver
con
<br />

pret<strong>en</strong>der
imponer
<strong>la</strong>
dirección
desde
arriba,
acaparando
cargos
e
instrum<strong>en</strong>talizando
<br />

a
<strong>lo</strong>s
demás.
Nada
ti<strong>en</strong>e
que
ver
con
<strong>la</strong>
actitud
de
pret<strong>en</strong>der
cobrar
derechos
de
<br />

autor
a
<strong>la</strong>s
organizaciones
que
osan
levantar
sus
banderas.
<br />

1159.
No
se
trata
de
instrum<strong>en</strong>talizar,
sino,
por
<strong>el</strong>
contrario,
de
sumar
a
todos
<strong>lo</strong>s
que
<br />

estén
conv<strong>en</strong>cidos
y
atraídos
por
<strong>el</strong>
proyecto
que
se
pret<strong>en</strong>de
realizar.
Y
só<strong>lo</strong>
se
suma
<br />

si
se
respeta
a
<strong>lo</strong>s
demás,
si
se
es
capaz
de
compartir
responsabilidades
con
otras
<br />

fuerzas.
<br />

1160.
Por
supuesto
que
esto
es
más
fácil
de
decir
que
de
practicar.
Su<strong>el</strong>e
ocurrir
que
<br />

cuando
una
organización
es
fuerte
se
ti<strong>en</strong>da
a
minusva<strong>lo</strong>rar
<strong>el</strong>
aporte
que
puedan
<br />

hacer
otras
organizaciones.
Esto
es
algo
que
hay
que
combatir.
<br />

1161.
Una
actitud
hegemonista
<strong>en</strong>
lugar
de
sumar
fuerzas
produce
<strong>el</strong>
efecto
<br />

contrario.
Por
una
parte,
crea
malestar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
otras
organizaciones
de
<strong>izquierda</strong>
que
<br />

se
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
manipu<strong>la</strong>das
y
obligadas
a
aceptar
decisiones
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
que
no
han
t<strong>en</strong>ido
<br />

participación
alguna,
y
por
otra,
reduce
<strong>el</strong>
campo
de
<strong>lo</strong>s
aliados,
ya
que
una
<br />

organización
que
asume
una
posición
de
este
tipo
es
incapaz
de
captar
<strong>lo</strong>s
reales
<br />

intereses
de
todos
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res
y
crea
<strong>en</strong>
muchos
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
desconfianza
y
<br />

escepticismo.
<br />

1162.
Por
otra
parte,
<strong>el</strong>
concepto
de
hegemonía
es
un
concepto
dinámico,
<strong>la</strong>
<br />

hegemonía
no
se
gana
de
una
vez
y
para
siempre.
Mant<strong>en</strong>er<strong>la</strong>
es
un
proceso
que
<br />

ti<strong>en</strong>e
que
ser
recreado
perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.
La
vida
sigue
su
curso,
aparec<strong>en</strong>
nuevos
<br />

problemas,
y
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
nuevos
retos.
<br />

1163.
Hoy,
sectores
importantes
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
han
llegado
a
<strong>la</strong>
compr<strong>en</strong>sión
de
que
<br />

nuestra
hegemonía
será
mayor
cuando
<strong>lo</strong>gremos
que
más
g<strong>en</strong>te
siga
nuestra
línea
<br />

política,
aun
si
ésta
no
aparece
bajo
nuestro
s<strong>el</strong><strong>lo</strong>.
Y
<strong>lo</strong>
más
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
es
<strong>lo</strong>grar
<br />

conquistar
para
esas
ideas
al
mayor
número,
no
só<strong>lo</strong>
de
organizaciones
políticas
y
de
<br />

masas,
y
a
sus
líderes
naturales,
sino
también
de
personalidades
destacadas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

ámbito
nacional.
<br />

1164.
Es
oportuno
recordar
aquí
<strong>la</strong>
habilidad
empleada
por
<strong>lo</strong>s
sandinistas
al
<br />

impulsar
<strong>la</strong>
conformación
d<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
Grupo
de
<strong>lo</strong>s
Doce 905 
antes
d<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
<br />

revolución,
constituido
por
doce
personas
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes
a
<strong>la</strong>
burguesía
nicaragü<strong>en</strong>se
<br />

y
a
<strong>la</strong>s
capas
medias,
una
parte
importante
de
<strong>lo</strong>s
cuales
no
eran
militantes
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
<br />

Sandinista,
aunque
sí
s<strong>en</strong>tían
simpatías
por
su
proyecto
político.
El
grupo,
donde
había
<br />

int<strong>el</strong>ectuales,
miembros
d<strong>el</strong>
clero,
hac<strong>en</strong>dados
y
empresarios,
sirvió
de
factor
<br />

mediador
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>no
nacional
e
internacional
para
introducir
al
Fr<strong>en</strong>te
Sandinista
<br />

























































<br />

905 .
M.
Harnecker,
La
estrategia
de
<strong>la</strong>
victoria
(<strong>en</strong>trevista
a
Humberto
Ortega),
<strong>en</strong>
Pueb<strong>lo</strong>s
<strong>en</strong>
Armas,
Ed.
Era,
<br />

México,
1984,
p.18.
<br />

- - 265


como
factor
indisp<strong>en</strong>sable
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
búsqueda
de
cualquier
solución
política
a
<strong>la</strong>
crisis
y,
<br />

sin
duda,
<strong>lo</strong>gró
ext<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>
hegemonía
d<strong>el</strong>
FSLN
a
importantes
sectores
sociales.
<br />

1165.
El
grado
de
hegemonía
alcanzado
no
puede
medirse
<strong>en</strong>tonces
por
<strong>la</strong>
<br />

cantidad
de
cargos
que
se
<strong>lo</strong>gre
conquistar.
Lo
fundam<strong>en</strong>tal
es
que
qui<strong>en</strong>es
están
<strong>en</strong>
<br />

cargos
de
dirección
hagan
suya
e
implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
línea
de
<strong>la</strong>
organización
política,
<br />

aunque
no
sean
militantes
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
Por
<strong>el</strong>
contrario,
si
se
ha
<strong>lo</strong>grado
conquistar
muchos
<br />

cargos
<strong>en</strong>
una
determinada
organización
se
debe
estar
at<strong>en</strong>to
a
no
caer
<strong>en</strong>
<br />

desviaciones
hegemonistas.
Es
más
fácil
para
qui<strong>en</strong>
ti<strong>en</strong>e
un
cargo
imponer
sus
ideas
<br />

que
arriesgarse
al
desafío
que
significa
ganar
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te.
<br />

4) LA DEMOCRACIA COMO BANDERA<br />

1166.
La
nueva
organización
levanta
<strong>la</strong>
bandera
de
<strong>la</strong>
democracia
con
gran
fuerza,
<br />

porque
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
que
<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>la</strong>
democracia
es
inseparable
de
<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>el</strong>
<br />

socialismo.
<br />

1167.
Pero
antes
de
continuar
me
parece
muy
importante
definir
qué
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do
por
<br />

democracia.
<br />

1168.
Creo
que
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
definiciones
de
democracia
pued<strong>en</strong>
nuclearse
<strong>en</strong>
torno
a
<br />

tres
aspectos
fundam<strong>en</strong>tales:
<strong>el</strong>
problema
de
<strong>la</strong>
repres<strong>en</strong>tatividad
y
<strong>lo</strong>s
derechos
<br />

ciudadanos;
<strong>el</strong>
problema
de
igualdad
social;
y
<strong>el</strong>
problema
de
<strong>la</strong>
participación
o
<br />

protagonismo
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>.
<br />

1169.
El
primer
aspecto,
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
democracia
política
o
democracia
repres<strong>en</strong>tativa
<br />

se
refiere
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
al
régim<strong>en</strong>
político
y
pone
<strong>el</strong>
ac<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
libertad
de
<br />

<strong>el</strong>egir
gobernantes
y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
derechos
civiles
de
todos
<strong>lo</strong>s
ciudadanos.
Esta
democracia,
<br />

que
se
autoproc<strong>la</strong>ma
gobierno
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
puede
ser,
y
de
hecho
así
ocurre
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
<br />

de
<strong>la</strong>
democracia
burguesa,
una
democracia
que
favorece
a
<strong>lo</strong>s
sectores
minoritarios
<br />

de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción,
por
eso
algunos
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>man
democracia
repres<strong>en</strong>tativa
o
formal,
ya
que
<br />

<strong>en</strong>
nombre
de
ese
pueb<strong>lo</strong>
se
favorece
só<strong>lo</strong>
a
una
minoría.
En
<strong>el</strong><strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>
ciudadanos
de
<br />

primera
y
de
segunda
categoría.
<br />

1170.
El
segundo
aspecto
se
expresa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
democracia
real,
sustancial
o
social,
cuyo
<br />

propósito
fundam<strong>en</strong>tal
es
<strong>la</strong>
búsqueda
de
<strong>la</strong>
solución
a
<strong>lo</strong>s
problemas
más
s<strong>en</strong>tidos
por
<br />

<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción:
pan,
tierra,
trabajo,
educación,
vivi<strong>en</strong>da,
todas
cosas
que
permit<strong>en</strong>
<br />

avanzar
hacia
una
sociedad
más
igualitaria.
En
<strong>la</strong>
práctica
esta
forma
de
democracia
<br />

puede
ser
ejercida
por
un
sistema
político
que
no
funcione
a
<strong>la</strong>
manera
tradicional
de
<br />

<strong>la</strong>
democracia
repres<strong>en</strong>tativa
<strong>en</strong>
occid<strong>en</strong>te.
<br />

1171.
Y
<strong>el</strong>
tercer
aspecto
se
expresa
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
democracia
participativa.
<br />

1172.
Considero
que
<strong>el</strong>
proyecto
de
sociedad
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>:
<strong>el</strong>
socialismo,
debe
<br />

combinar
estos
tres
tipos
de
democracia.
<br />

- - 266


1173.
Además
de
poner
<strong>en</strong>
práctica
transformaciones
sociales
profundas
que
ti<strong>en</strong>dan
<br />

hacia
una
igualdad
social
cada
vez
mayor
(democracia
real
o
social),
no
puede
<br />

prescindir
de
un
sistema
de
repres<strong>en</strong>tación
ciudadana.
No
se
trata
‐como
dice
Sánchez
<br />

Vásquez‐
de
propugnar
<strong>la</strong>
abolición
de
<strong>la</strong>
democracia
repres<strong>en</strong>tativa,
o
participación
<br />

d<strong>el</strong>egada,
<strong>en</strong>
nombre
de
una
participación
directa,
que
lejos
de
excluir<strong>la</strong>
v<strong>en</strong>dría
a
<br />

complem<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>
y
<strong>en</strong>riquecer<strong>la</strong>. 906 
<br />

1174.
No
se
puede
gobernar
sin
d<strong>el</strong>egar
<strong>la</strong>s
tareas
de
gobierno
<strong>en</strong>
repres<strong>en</strong>tantes
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>.
La
democracia
directa
es
viable
a
niv<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>cal,
<strong>en</strong>
comunidades
pequeñas,
pero
<br />

no
puede
ser
ejercida
a
niv<strong>el</strong>
nacional,
salvo
<strong>en</strong>
casos
muy
excepcionales
(plebiscito,
<br />

referéndum).
<br />

1175.
Por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
estimo
valiosas
todas
<strong>la</strong>s
reflexiones
que
se
refier<strong>en</strong>
a
<strong>lo</strong>s
aspectos
<br />

técnicos
de
<strong>la</strong>
repres<strong>en</strong>tatividad,
o
<strong>lo</strong>
que
yo
d<strong>en</strong>ominaría:
“<strong>la</strong>
técnica
de
<strong>la</strong>
<br />

repres<strong>en</strong>tatividad”,
que
buscan
asegurar
una
repres<strong>en</strong>tatividad
real
y
un
sistema
de
<br />

control
de
<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
por
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>ectores.
Estimo
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debe
<br />

preocuparse
de
que
<strong>la</strong>s
corri<strong>en</strong>tes
minoritarias
estén
repres<strong>en</strong>tadas
y
protegidas
a
<br />

niv<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
estado,
siempre
que
no
at<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
contra
<strong>lo</strong>s
intereses
nacionales,
por
supuesto.
<br />

1176.
Me
parece
que
<strong>la</strong>
nueva
sociedad
debe
t<strong>en</strong>er
también
instrum<strong>en</strong>tos
para
<br />

def<strong>en</strong>derse
de
<strong>la</strong>
demagogia
de
<strong>la</strong>s
campañas
<strong>el</strong>ectorales
burguesas
<strong>en</strong>
que
se
promete
<br />

todo
y
se
cumple
muy
poco
o
nada,
y
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
debe
p<strong>la</strong>ntearse
como
un
principio
<br />

básico
de
esa
repres<strong>en</strong>tatividad
<strong>la</strong>
búsqueda
de
mecanismos
de
revocabilidad
para
<br />

poder
sustituir
a
<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
cuando
éstos
han
dejado
de
cumplir
<strong>el</strong>
mandato
<br />

de
sus
<strong>el</strong>ectores.
<br />

1177.
A
esto
debe
unirse
también
<strong>la</strong>
necesidad
de
poner
limitación
a
<strong>lo</strong>s
mandatos
<br />

otorgados
por
<strong>el</strong>
propio
pueb<strong>lo</strong>,
para
evitar
<strong>lo</strong>
que
ha
ocurrido
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
<br />

<strong>lo</strong>s
países
socialistas
‐mandatos
casi
de
por
vida‐,
algo
absolutam<strong>en</strong>te
extraño
al
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
clásicos
d<strong>el</strong>
marxismo
que
veían
<strong>la</strong>
función
burocrática
como
algo
<br />

transitorio
debido
a
su
carácter
rotativo.
<br />

1178.
Limitar
<strong>lo</strong>s
mandatos
implica
evitar
<strong>el</strong>
trauma
que
significa
remover
a
un
<br />

cuadro
dirig<strong>en</strong>te
de
su
cargo:
trauma
moral,
familiar,
social,
porque
toda
remoción,
al
<br />

no
estar
contemp<strong>la</strong>da
<strong>en</strong>
ningún
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to,
es
vista
como
una
sanción.
<br />

1179.
Pero
quiero
ac<strong>la</strong>rar
que
toda
norma
puede
t<strong>en</strong>er
excepciones.
Este
es
<strong>el</strong>
caso,
<br />

por
ejemp<strong>lo</strong>,
de
Fid<strong>el</strong>
Castro
<strong>en</strong>
Cuba.
Es
difícil
<strong>en</strong>contrar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
historia
un
líder
con
<br />

tanto
carisma
y
capacidad
de
conducción,
y
sobretodo
de
unificación
de
voluntades.
<br />

Un
dirig<strong>en</strong>te
que
jamás
ha
c<strong>la</strong>udicado
<strong>en</strong>
cuestiones
de
principios;
que
ha
sido
capaz
<br />

de
decir
al
más
poderoso
imperio
d<strong>el</strong>
mundo
<strong>lo</strong>
que
estima
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
sin
tapujos,
<br />

cuando
<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
presid<strong>en</strong>tes
<strong>la</strong>tinoamericanos
no
se
atrev<strong>en</strong>
a
hacer<strong>lo</strong>
por
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

906 .
A.
Sánchez
Vázquez,
Democracia,
revolución...,
op.cit.
p.64.
<br />

- - 267


dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
sus
países
de
<strong>lo</strong>s
Estados
Unidos.
Es
un
orgul<strong>lo</strong>
nacional
para
<strong>lo</strong>s
<br />

cubanos
y
yo
creo
que
es
un
orgul<strong>lo</strong>
para
<strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>tinoamericanos
y
para
<strong>lo</strong>s
<br />

revolucionarios
de
todo
<strong>el</strong>
mundo.
Eso
por
un
<strong>la</strong>do.
Por
<strong>el</strong>
otro,
es
un
líder
muy
ligado
<br />

a
su
pueb<strong>lo</strong>;
<strong>la</strong>
mayor
parte
de
éste
confía
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
él.
<br />

1180.
Hay
que
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
también
que
<strong>la</strong>
magnitud
de
<strong>lo</strong>s
problemas
que
Cuba
debe
<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar,
sobretodo
después
de
<strong>la</strong>
desaparición
de
<strong>la</strong>
URSS,
dificultan
<strong>el</strong>
r<strong>el</strong>evo.
En
<br />

circunstancias
tan
complejas,
¿cómo
r<strong>en</strong>unciar
a
un
lider
experim<strong>en</strong>tado,
<br />

excepcionalm<strong>en</strong>te
calificado,
capaz
de
resolver
con
mucho
más
agilidad,
visión
y
<br />

rapidez
<strong>lo</strong>s
problemas
que
se
le
p<strong>la</strong>ntean
al
país?
¿Cómo
r<strong>en</strong>unciar
a
esa
fuerza
<br />

t<strong>el</strong>úrica,
como
<strong>la</strong>
calificara
<strong>el</strong>
Che?
<br />

1181.
Se
trata
de
una
excepción
que
confirma
<strong>la</strong>
reg<strong>la</strong>,
porque
si
bi<strong>en</strong>
se
resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>
<br />

problemas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
inmediato,
<strong>la</strong>
apabul<strong>la</strong>nte
personalidad
de
Fid<strong>el</strong>
inhibe
un
poco
<strong>el</strong>
<br />

surgimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
nuevo
liderazgo.
Pi<strong>en</strong>so
que
<strong>la</strong>
dirección
de
<strong>la</strong>
revolución
ti<strong>en</strong>e
pl<strong>en</strong>a
<br />

conci<strong>en</strong>cia
de
ésto
y
está
seriam<strong>en</strong>te
empeñada
<strong>en</strong>
preparar
<strong>el</strong>
r<strong>el</strong>evo
de
cuadros
que
<br />

necesita.
<br />

1182.
Pero
<strong>lo</strong>
más
característico
d<strong>el</strong>
socialismo
debe
ser
<strong>la</strong>
puesta
<strong>en</strong>
práctica
de
una
<br />

democracia
participativa,
donde
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
sea
<strong>el</strong>
verdadero
protagonista
de
<strong>la</strong>
<br />

construcción
de
<strong>la</strong>
nueva
sociedad;
donde
se
estimule
y
se
respet<strong>en</strong>
todas
<strong>la</strong>s
formas
<br />

de
autorganización
popu<strong>la</strong>r,
sin
int<strong>en</strong>tar
someter<strong>la</strong>s
al
partido
o
al
estado.
<br />

1183.
El
socialismo
como
proyecto
no
puede
<strong>en</strong>tonces
separarse
de
<strong>la</strong>
democracia,
no
<br />

puede
sino
ser
<strong>la</strong>
mayor
expresión
de
<strong>la</strong>
democracia
y
una
expansión
<strong>en</strong>orme
de
ésta
<br />

<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>la</strong>
limitada
democracia
burguesa.
<br />

1184.
La
bandera
de
<strong>la</strong>
democracia
es
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
y
no
de
<strong>la</strong>
burguesía,
que
se
<br />

apoderó
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>
aprovechándose
de
<strong>la</strong>s
defici<strong>en</strong>cias
que
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido
t<strong>en</strong>ían
<strong>lo</strong>s
<br />

países
socialistas.
<br />

1185.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
al
levantar
con
toda
razón
<strong>la</strong>
bandera
de
<strong>la</strong>
democracia
algunos
<br />

sectores
de
<strong>izquierda</strong>,
han
considerado
necesario
poner
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>tredicho
una
de
<strong>la</strong>s
<br />

piedras
angu<strong>la</strong>res
d<strong>el</strong>
marxismo:
<strong>la</strong>
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado.
<br />

1186.
En
este
tema
considero
que
<strong>lo</strong>s
marxistas
se
han
puesto
a
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>siva
y
que
<br />

muchas
veces
al
repudiar
<strong>la</strong>
expresión
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
con
toda
razón,
<strong>lo</strong>
<br />

que
han
hecho
es
poner
<strong>en</strong>
cuestión
<strong>el</strong>
eje
d<strong>el</strong>
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
marxista
acerca
d<strong>el</strong>
<br />

estado.
<br />

- - 268


1187.
Según
Jon
Elster,
<strong>la</strong>
“dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado”
es
una
frase
que
ha
adquirido
<br />

un
s<strong>en</strong>tido
ominoso
probablem<strong>en</strong>te
desconocido
para
Marx
y
sus
contemporáneos.
La
<br />

dictadura
<strong>en</strong>
su
época
y
<strong>en</strong>
su
obra
no
era
incompatible
con
<strong>la</strong>
democracia. 907 
<br />

1188.
Creo
que
aquí
hay
que
ac<strong>la</strong>rar
muy
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
cosas
para
que
podamos
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dernos.
Yo
creo
que
<strong>la</strong>
expresión
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
debe
ser
<br />

abandonada,
porque
<strong>la</strong>s
pa<strong>la</strong>bras
sirv<strong>en</strong>
para
comunicarse
y
cuando
se
usa
un
término
<br />

y
nadie
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
<strong>lo</strong>
que
se
está
dici<strong>en</strong>do
o
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
una
cosa
difer<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>
que
se
<br />

pret<strong>en</strong>de
expresar,
¿qué
s<strong>en</strong>tido
ti<strong>en</strong>e
usar<strong>lo</strong>?
Para
emplear
una
imag<strong>en</strong>,
cuando
se
le
<br />

hab<strong>la</strong>
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
líquido
para
beber
utiliza
<strong>el</strong>
término
agua,
no
se
hab<strong>la</strong>
de
H2O;
de
<br />

<strong>la</strong>
misma
manera,
no
ti<strong>en</strong>e
ningún
s<strong>en</strong>tido
utilizar
<strong>el</strong>
término
dictadura
d<strong>el</strong>
<br />

proletariado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
discurso
político,
y
mucho
m<strong>en</strong>os
cuando
<strong>en</strong>
nuestras
experi<strong>en</strong>cias
<br />

más
reci<strong>en</strong>tes
<strong>en</strong>
América
Latina,
<strong>lo</strong>
que
hemos
visto,
<strong>lo</strong>
que
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
conoce,
son
<br />

dictaduras
militares.
¿Cómo
vamos
a
decirle
nosotros
a
ese
pueb<strong>lo</strong>
que
no
ha
<br />

estudiado
marxismo,
que
no
ti<strong>en</strong>e
conocimi<strong>en</strong>tos
ci<strong>en</strong>tíficos:
“Compañeros,
v<strong>en</strong>imos
a
<br />

ofrecerles
una
nueva
dictadura,
só<strong>lo</strong>
que
ahora
es
<strong>la</strong>
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado”?
<br />

1189.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
una
cosa
es
<strong>el</strong>
discurso
político
y
otra
<strong>el</strong>
discurso
teórico.
Desde
<strong>el</strong>
<br />

punto
de
vista
teórico,
para
que
un
sistema
político
democrático
pueda
reflejar
<strong>lo</strong>s
<br />

intereses
de
<strong>la</strong>
mayoría
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
hay
que
limitar
necesariam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
realización
de
<br />

<strong>lo</strong>s
intereses
de
qui<strong>en</strong>es
se
opon<strong>en</strong>
a
que
se
adopt<strong>en</strong>
esas
medidas
<strong>en</strong>
b<strong>en</strong>eficio
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>.
<br />

1190.
Las
sociedades
concretas
no
son
sociedades
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
aire
donde
todos
<strong>lo</strong>s
intereses
<br />

coincid<strong>en</strong>.
Hay
que
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
que
<strong>la</strong>
sociedad
está
compuesta
de
intereses
<br />

contradictorios
y
evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
para
que
una
sociedad
de
mayorías
popu<strong>la</strong>res
pueda
<br />

funcionar
deberá
emplear
mecanismos
que
le
permitan
hacer
respetar
<strong>lo</strong>s
intereses
<br />

de
<strong>la</strong>
mayoría,
<strong>lo</strong>
que
necesariam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>trará
<strong>en</strong>
conflicto
con
<strong>lo</strong>s
intereses
de
una
<br />

minoría
hasta
<strong>en</strong>tonces
privilegiada.
Y
ésta
só<strong>lo</strong>
se
somete
cuando
se
<strong>la</strong>
presiona.
<br />

1191.
Esa
es
<strong>la</strong>
ley
de
<strong>la</strong>
historia.
Si
<strong>la</strong>
minoría
se
sometiera
voluntariam<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
<br />

intereses
de
<strong>la</strong>
mayoría
popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder,
ésta
podría
poner
<strong>en</strong>
práctica
una
<br />

democracia
sin
límites.
Esta
no
es
una
ocurr<strong>en</strong>cia
mía,
es
<strong>el</strong>
propio
L<strong>en</strong>in
<strong>el</strong>
que
<strong>lo</strong>
dice.
<br />

Los
límites
no
<strong>lo</strong>s
impone
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
<strong>lo</strong>s
impone
<strong>la</strong>
propia
actuación
d<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo.
<br />

1192.
La
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
no
es
sino
<strong>la</strong>
otra
cara
de
<strong>la</strong>
democracia
popu<strong>la</strong>r
<br />

más
amplia,
es
decir,
d<strong>el</strong>
derecho
a
imponer
que
se
respet<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
<br />

mayoría.
Si
no
se
practicara
ese
derecho
contra
<strong>lo</strong>s
opositores
se
estaría
y<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
<br />

contra
d<strong>el</strong>
propio
concepto
de
democracia,
se
estaría
irrespetando
a
<strong>la</strong>
mayoría.
<br />

1193.
Marx,
y
especialm<strong>en</strong>te
L<strong>en</strong>in
<strong>en</strong>
El
estado
y
<strong>la</strong>
revolución,
desarrol<strong>la</strong>n
<strong>el</strong>
<br />

concepto
de
dictadura
para
explicar
cómo
funciona
todo
estado.
Según
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
aun
<strong>la</strong>s
<br />

























































<br />

907 .
Jon
Elster,
Una
introducción
a
Karl
Marx,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1992,
p.172.
<br />

- - 269


democracias
burguesas
más
repres<strong>en</strong>tativas,
es
decir,
más
democráticas,
son
<br />

dictaduras
burguesas,
porque
expresan
<strong>la</strong>
supremacía
o
dominio
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
burguesa,
<br />

es
decir,
son
<strong>lo</strong>s
intereses
de
su
c<strong>la</strong>se
<strong>lo</strong>s
que
se
impon<strong>en</strong>
al
resto
de
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

Ningún
político
burgués,
por
supuesto,
va
a
hacer
campaña
política
levantando
<strong>la</strong>
<br />

bandera
de
<strong>la</strong>
dictadura
de
<strong>la</strong>
burguesía,
tratará
por
<strong>el</strong>
contrario,
de
hacer
creer
que
su
<br />

sistema
expresa
<strong>lo</strong>s
intereses
de
todos
<strong>lo</strong>s
ciudadanos
y
es
<strong>el</strong>
más
democrático
d<strong>el</strong>
<br />

mundo.
<br />

1194.
Dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
no
significa,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>el</strong>
irrespeto
de
<strong>la</strong>s
leyes
<br />

que
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
se
ha
dado,
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
un
estado
de
derecho,
sino
<strong>el</strong>
ejercicio
de
ese
<br />

estado
de
derecho
contra
<strong>la</strong>
minoría
que
se
opone
a
<strong>lo</strong>s
cambios
democráticam<strong>en</strong>te
<br />

decididos.
<br />

1195.
Pero
no
hay
que
confundir,
como
algui<strong>en</strong>
decía,
“estado
de
derecho”
con
“estado
<br />

de
derecha”.
La
burguesía,
que
aboga
con
tanta
pasión
por
<strong>el</strong>
respeto
d<strong>el</strong>
estado
de
<br />

derecho
cuando
es
su
estado
de
derecho,
pone
trabas
inm<strong>en</strong>sas
cuando
<strong>la</strong>s
fuerzas
<br />

progresistas
y
revolucionarias
pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
modificar
ese
estado
de
derecho,
buscando
<br />

poner
<strong>en</strong>
práctica
reformas
de
<strong>la</strong>
constitución
que
permitan
una
mejor
expresión
de
<br />

<strong>lo</strong>s
intereses
popu<strong>la</strong>res,
como
ocurre
hoy,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
de
Chávez.
<br />

1196.
Por
eso
es
importante
<strong>la</strong>
distinción
marxista
<strong>en</strong>tre
tipo
de
estado
y
forma
de
<br />

gobierno.
El
tipo
de
estado
responde
a
<strong>la</strong>
pregunta:
¿a
qué
intereses
(o
a
<strong>lo</strong>s
intereses
<br />

de
qué
c<strong>la</strong>se)
sirve
ese
estado?
La
forma
de
gobierno
responde
a
<strong>la</strong>
pregunta:
¿de
qué
<br />

manera
se
<strong>lo</strong>gran
materializar
esos
intereses:
a
través
de
un
régim<strong>en</strong>
dictatorial
o
<br />

democrático
con
todas
sus
variantes?
Me
parece
que
es
importante
compr<strong>en</strong>der
que
<br />

cuando
<strong>lo</strong>s
clásicos
hab<strong>la</strong>n
de
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado
están
p<strong>en</strong>sando
<strong>en</strong>
un
tipo
de
<br />

estado
y
no
<strong>en</strong>
una
forma
de
gobierno.
Y,
además,
que
están
p<strong>en</strong>sando
<strong>en</strong>
un
tipo
de
<br />

estado
de
una
sociedad
capitalista
desarrol<strong>la</strong>da
que
pasa
al
socialismo,
por
<strong>lo</strong>
tanto
de
<br />

una
sociedad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
existirían
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
burgueses
y
proletarios,
de
ahí
<br />

que
se
hable
de
dictadura
de
<strong>la</strong>
burguesía
o
de
dictadura
d<strong>el</strong>
proletariado,
sin
matices
<br />

intermedios.
<br />

1197.
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
todo
<strong>lo</strong>
dicho
anteriorm<strong>en</strong>te,
quizá
<strong>lo</strong>
más
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
para
<br />

evitar
confusiones
sin
r<strong>en</strong>unciar
a
<strong>la</strong>
concepción
marxista
d<strong>el</strong>
estado,
‐que
p<strong>la</strong>ntea
que
<br />

<strong>el</strong>
estado
no
es
neutro,
sino
que
obedece
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
determinadas
c<strong>la</strong>ses‐,
sea
<br />

hab<strong>la</strong>r
de
estado
con
hegemonía
burguesa
y
de
estado
con
hegemonía
popu<strong>la</strong>r.
Por
un
<br />

<strong>la</strong>do
esto
nos
evita
<strong>lo</strong>s
equívocos
propios
d<strong>el</strong>
término
dictadura
y,
por
otro,
nos
<br />

permite
reflejar
mejor
<strong>el</strong>
sujeto
social
actual
de
<strong>la</strong>
revolución
<strong>en</strong>
América
Latina,
que
<br />

abarca
muchos
otros
sectores
sociales
además
de
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera.
<br />

5) RELACIÓN DE RESPETO AL MOVIMIENTO POPULAR<br />

1198.
Si
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
aspira
a
construir
una
fuerza
social
antisistémica
debe
contar
<br />

con
una
organización
que
exprese
un
gran
respeto
por
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>o
popu<strong>la</strong>r;
que
<br />

contribuya
a
su
desarrol<strong>lo</strong>
autónomo,
dejando
atrás
todo
int<strong>en</strong>to
de
manipu<strong>la</strong>ción.
<br />

- - 270


Debe
partir
de
<strong>la</strong>
base
de
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>
no
es
<strong>la</strong>
única
que
ti<strong>en</strong>e
ideas
y
propuestas
y
que,
<br />

por
<strong>el</strong>
contrario,
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
ti<strong>en</strong>e
mucho
que
ofrecerle,
porque
<strong>en</strong>
su
<br />

práctica
cotidiana
de
lucha
va
también
apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do,
descubri<strong>en</strong>do
caminos,
<br />

<strong>en</strong>contrando
respuestas,
inv<strong>en</strong>tando
métodos,
que
pued<strong>en</strong>
ser
muy
<strong>en</strong>riquecedores.
<br />

1199.
Como
dice
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda,<strong>la</strong>s
ideas
creadoras,
novedosas,
revolucionarias,
<br />

transformadoras
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
por
qué
g<strong>en</strong>erarse
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
partido
y,
por
<strong>lo</strong>
<br />

tanto,
éste
no
ti<strong>en</strong>e
que
limitarse
só<strong>lo</strong>
a
recoger
reivindicaciones
y
demandas
que
<br />

vi<strong>en</strong><strong>en</strong>
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to,
sino
también
debe
recoger
ideas
y
conceptos
que
van
a
<br />

<strong>en</strong>riquecer
su
propio
ars<strong>en</strong>al
conceptual. 908 
<br />

1200.
La
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
debe
ser
‐<strong>en</strong>tonces‐
un
circuito
<strong>en</strong>
dos
<br />

direcciones.
Por
desgracia,
todavía
su<strong>el</strong>e
funcionar
<strong>en</strong>
un
só<strong>lo</strong>
s<strong>en</strong>tido.
<br />

1201.
Por
otra
parte,
es
un
error
garrafal
pret<strong>en</strong>der
conducir
al
movimi<strong>en</strong>to
de
masas
<br />

desde
arriba,
por
órd<strong>en</strong>es,
porque
<strong>la</strong>
participación
popu<strong>la</strong>r
no
es
algo
que
se
pueda
<br />

decretar
desde
arriba.
Só<strong>lo</strong>
si
se
parte
de
<strong>la</strong>s
motivaciones
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
só<strong>lo</strong>
si
se
le
<br />

hace
descubrir
a
<strong>el</strong><strong>la</strong>
misma
<strong>la</strong>
necesidad
de
realizar
determinadas
tareas,
só<strong>lo</strong>
si
se
<br />

gana
su
conci<strong>en</strong>cia
y
su
corazón,
estas
personas
estarán
dispuestas
a
comprometerse
<br />

pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
con
<strong>la</strong>s
acciones
que
empr<strong>en</strong>dan.
<br />

1202.
Si
<strong>la</strong>
sociedad
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
pret<strong>en</strong>de
construir
es
una
sociedad
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te
<br />

democrática
desde
ya
debe
empezar
a
ejercitar
<strong>la</strong>
democracia
<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
terr<strong>en</strong>os.
<br />

Donde
sea
<strong>posible</strong>
debemos
incorporar
a
<strong>la</strong>s
bases
al
proceso
de
toma
de
<br />

decisiones,
eso
quiere
decir
que
hay
que
abrir
espacios
a
<strong>la</strong>
participación
popu<strong>la</strong>r,
<br />

debemos
abandonar
<strong>el</strong>
método
de
llegar
con
esquemas
prehechos.
T<strong>en</strong>emos
que
<br />

luchar
por
<strong>el</strong>iminar
todo
verticalismo
que
anule
<strong>la</strong>
iniciativa
de
<strong>la</strong>s
masas.
Nuestro
pap<strong>el</strong>
<br />

es
<strong>el</strong>
de
ori<strong>en</strong>tadores
y
no
<strong>el</strong>
de
sup<strong>la</strong>ntadores
de
<strong>la</strong>s
masas. 909 
<br />

1203.
Por
otra
parte,
hay
que
apr<strong>en</strong>der
a
escuchar;
hay
que
hab<strong>la</strong>r
con
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
y,
de
<br />

todo
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
que
se
recoge
ser
capaces
de
hacer
un
diagnóstico
correcto
de
su
<br />

estado
de
ánimo,
sintetizar
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
puede
unir
y
g<strong>en</strong>erar
acción,
combati<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
pesimista,
derrotista
que
también
existe.
Poner
oído
at<strong>en</strong>to
a
todas
<strong>la</strong>s
<br />

soluciones
que
<strong>el</strong>
propio
pueb<strong>lo</strong>
gesta
para
def<strong>en</strong>derse
o
para
luchar
por
sus
<br />

reivindicaciones.
<br />

1204.
Só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>tonces,
<strong>la</strong>s
ori<strong>en</strong>taciones
que
se
<strong>la</strong>nc<strong>en</strong>
no
se
s<strong>en</strong>tirán
como
directivas
<br />

externas
al
movimi<strong>en</strong>to
y
permitirán
construir
un
proceso
organizativo
capaz
de
<br />

llevar,
si
no
a
todo
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
al
m<strong>en</strong>os
a
una
parte
importante
de
éste
a
incorporarse
a
<br />

<strong>la</strong>
lucha
y,
a
partir
de
ahí,
se
podrá
ir
ganando
a
<strong>lo</strong>s
sectores
más
atrasados,
más
<br />

























































<br />

908 .
C.
Almeyda,
Cambiar
también
<strong>la</strong>
organización
partidaria,
op.cit.
p.37.
<br />

909 .
Afirmación
de
N<strong>el</strong>son
Berrío,
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
Entrevista
con
<strong>la</strong>
nueva
<strong>izquierda</strong>...,
op.cit.
p.149.
<br />

- - 271


pesimistas.
Cuando
estos
últimos
sectores
si<strong>en</strong>tan
que
<strong>lo</strong>s
objetivos
por
<strong>lo</strong>s
que
se
<br />

lucha
no
só<strong>lo</strong>
son
necesarios,
sino
que
es
<strong>posible</strong>
conseguir<strong>lo</strong>s
‐como
decía
<strong>el</strong>
Che‐,
<br />

se
unirán
a
<strong>la</strong>
lucha.
<br />

1205.
Cuando,
por
otra
parte,
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
compruebe
que
son
sus
ideas,
sus
iniciativas,
<br />

<strong>la</strong>s
que
están
si<strong>en</strong>do
implem<strong>en</strong>tadas,
se
s<strong>en</strong>tirá
protagonista
de
<strong>lo</strong>s
hechos,
y
su
<br />

capacidad
de
lucha
crecerá
<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te.
<br />

a)-De <strong>la</strong> conducción militar a <strong>la</strong> pedagogía popu<strong>la</strong>r<br />

1206.
Después
de
<strong>lo</strong>
dicho
hasta
aquí
podemos
compr<strong>en</strong>der
por
qué
<strong>lo</strong>s
cuadros
<br />

políticos
de
<strong>la</strong>
nueva
época
no
pued<strong>en</strong>
ser
cuadros
con
m<strong>en</strong>talidad
militar
‐hoy
no
<br />

se
trata
de
conducir
a
un
ejército,
<strong>lo</strong>
que
no
quiere
decir
que
<strong>en</strong>
algunas
coyunturas
<br />

críticas,
pueda
y
deba
hacer
un
viraje
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido‐,
ni
tampoco
demagogos
<br />

populistas
‐porque
no
se
trata
de
conducir
a
un
rebaño
de
ovejas‐;
<strong>lo</strong>s
cuadros
<br />

políticos
deb<strong>en</strong>
ser
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
pedagogos
popu<strong>la</strong>res,
capaces
de
pot<strong>en</strong>ciar
<br />

toda
<strong>la</strong>
sabiduría
que
existe
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
‐tanto
<strong>la</strong>
que
provi<strong>en</strong>e
de
sus
tradiciones
<br />

culturales
y
de
lucha,
como
<strong>la</strong>
que
adquiere
<strong>en</strong>
su
diario
bregar
por
<strong>la</strong>
subsist<strong>en</strong>cia‐
a
<br />

través
de
<strong>la</strong>
fusión
de
ésta
con
<strong>lo</strong>s
conocimi<strong>en</strong>tos
más
g<strong>lo</strong>bales
que
<strong>la</strong>
organización
<br />

política
pueda
aportar.
Debe
fom<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
iniciativa
creadora,
<strong>la</strong>
búsqueda
de
<br />

respuestas.
<br />

1207.
Por
desgracia,
muchos
de
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
se
educaron
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
escue<strong>la</strong>
de
conducir
a
<br />

<strong>la</strong>s
masas
por
órd<strong>en</strong>es
y
eso
no
es
fácil
de
cambiar
de
un
día
para
otro.
Por
eso
no
<br />

quiero
crear
una
s<strong>en</strong>sación
de
excesivo
optimismo.
La
correcta
re<strong>la</strong>ción
con
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
sociales
está
lejos
de
haber
quedado
completam<strong>en</strong>te
resu<strong>el</strong>ta.
<br />

1208.
Concuerdo
con
Adolfo
Gilly
<strong>en</strong>
que
si
no
se
da
una
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
organización
<br />

política
y
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
<strong>en</strong>
términos
participativos
­y
no
subordinados­,
[...]
<br />

<strong>lo</strong>s
p<strong>el</strong>igros
de
integración,
burocratización
y
conservadurismo
que
a
éstos
acechan
son
<br />

muy
grandes.
El
<strong>el</strong>itismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
política
no
es
una
deformación,
sino
una
de
<strong>la</strong>s
<br />

implicaciones
y
de
<strong>la</strong>s
consecu<strong>en</strong>cias
<strong>posible</strong>s
cuando
<strong>la</strong>
participación
ciudadana
baja
o
<br />

no
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>lo</strong>s
canales
y
<strong>lo</strong>s
vehícu<strong>lo</strong>s
para
manifestarse. 910 
<br />

1209.
Esta
reva<strong>lo</strong>rización
de
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
y
<strong>la</strong>
compr<strong>en</strong>sión
de
que
<strong>la</strong>
<br />

conducción
se
gana
y
no
se
impone,
ha
llevado
a
algunos
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
a
<br />

buscar
nuevas
fórmu<strong>la</strong>s
para
conformar
<strong>lo</strong>s
fr<strong>en</strong>tes
políticos
que
no
sean
una
mera
<br />

alianza
<strong>en</strong>tre
partidos
políticos,
sino
que,
a
su
vez,
d<strong>en</strong>
cabida
a
<strong>la</strong>
expresión
de
<strong>lo</strong>s
<br />

movimi<strong>en</strong>tos
sociales.
<br />

























































<br />

910 .
Adolfo
Gilly,
América
Latina
abajo
y
afuera,
<strong>en</strong>
Co<strong>lo</strong>quio
de
Invierno
II.
Las
Américas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
horizonte
d<strong>el</strong>
<br />

cambio.
<br />

- - 272


6) ADECUAR SU LENGUAJE A LOS NUEVOS TIEMPOS<br />

1210.
La
militancia
y
<strong>lo</strong>s
m<strong>en</strong>sajes
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
hoy,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
<strong>la</strong>
era
de
<strong>la</strong>
<br />

t<strong>el</strong>evisión,
no
pued<strong>en</strong>
ser
<strong>lo</strong>s
mismos
que
<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
década
d<strong>el</strong>
ses<strong>en</strong>ta;
no
son
<strong>lo</strong>s
de
<strong>la</strong>
<br />

época
de
Gut<strong>en</strong>berg 911 ‐,
estamos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
época
de
<strong>la</strong>
imag<strong>en</strong>
y
de
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>.
La
cultura
<br />

d<strong>el</strong>
libro,
<strong>la</strong>
cultura
de
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra
escrita
‐como
dice
Atilio
Borón‐
es
hoy
una
cultura
de
<br />

élite,
ya
no
es
una
cultura
de
masas. 912 
La
g<strong>en</strong>te
hoy
lee
muy
poco
o
no
lee,
para
poder
<br />

comunicarnos
con
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
debemos
dominar
<strong>el</strong>
l<strong>en</strong>guaje
audiovisual.
Y
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
gran
desafío
de
buscar
cómo
hacer<strong>lo</strong>
cuando
<strong>lo</strong>s
principales
medios
<br />

audiovisuales
están
absolutam<strong>en</strong>te
contro<strong>la</strong>dos
por
grandes
empresas
monopólicas
<br />

nacionales
y
transnacionales.
<br />

1211.
Muchas
veces
se
quiere
competir
con
<strong>lo</strong>s
grandes
canales
de
t<strong>el</strong>evisión
y
eso
es
<br />

evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
im<strong>posible</strong>,
no
só<strong>lo</strong>
por
<strong>lo</strong>s
recursos
financieros
que
se
necesitarían
<br />

para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>,
sino
también
porque,
aunque
se
dispusiese
de
estos,
como
es
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>la</strong>
<br />

C<strong>en</strong>tral
Unica
de
Trabajadores
(CUT)
<strong>en</strong>
Brasil
ligada
al
PT,
<strong>lo</strong>s
grupos
económicos
que
<br />

monopolizan
esos
medios
impid<strong>en</strong>
cualquier
tipo
de
incursión
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s.
<br />

La
CUT
ha
querido
t<strong>en</strong>er
un
espacio
propio
y
no
se
le
ha
otorgado.
<br />

1212.
Pero
hay
otras
formas
alternativas
de
comunicación
<strong>en</strong>
nuestro
subcontin<strong>en</strong>te
<br />

que
no
han
sido
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
trabajadas
por
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
como:
<strong>la</strong>s
radios
<br />

comunitarias,
<strong>lo</strong>s
periódicos
barriales,
<strong>lo</strong>s
canales
municipales
de
t<strong>el</strong>evisión,
y
más
<br />

accesibles
aún
a
cualquier
grupo
que
trabaja
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
ámbito
comunitario:
<strong>el</strong>
uso
de
<br />

videocassetteras
para
llevar
a
pequeños
grupos
de
personas
experi<strong>en</strong>cias
de
interés
<br />

que
les
permitan
apr<strong>en</strong>der
y
formarse
una
conci<strong>en</strong>cia
crítica
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
m<strong>en</strong>sajes
e
<br />

informaciones
que
trasmit<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
grandes
transnacionales
de
<strong>la</strong>
información.
<br />

1213.
Aquí
también
está
<strong>el</strong>
desafío
de
crear
videos
pedagógicos
que
permitan
<br />

intercambiar
experi<strong>en</strong>cias
y
apr<strong>en</strong>der
de
otras
experi<strong>en</strong>cias
popu<strong>la</strong>res.

<br />

1214.
Y
<strong>en</strong>
este
intercambio
de
experi<strong>en</strong>cias,
empiezan
a
jugar
hoy
un
pap<strong>el</strong>
<br />

importante
<strong>la</strong>s
radios
popu<strong>la</strong>res
conectadas
a
redes
que
transmit<strong>en</strong>
por
satélite
y
<br />

permit<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
actores
popu<strong>la</strong>res
se
comuniqu<strong>en</strong>
<strong>en</strong>tre
sí
de
un
país
a
otro
y
puedan
<br />

dia<strong>lo</strong>gar
sobre
sus
experi<strong>en</strong>cias.
<br />

1215.
Pero,
además
de
usar
un
l<strong>en</strong>guaje
adaptado
al
nuevo
desarrol<strong>lo</strong>
tecnológico
es
<br />

fundam<strong>en</strong>tal
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
rompa
con
<strong>el</strong>
viejo
esti<strong>lo</strong>
de
pret<strong>en</strong>der
llevar
m<strong>en</strong>sajes
<br />

























































<br />

911 .
El
inv<strong>en</strong>tor
de
<strong>la</strong>
tipografía
que
dio
orig<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
impr<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
Europa,
porque
<strong>lo</strong>s
verdaderos
inv<strong>en</strong>tores
de
<strong>la</strong>
<br />

impr<strong>en</strong>ta
fueron
<strong>lo</strong>s
chinos.
El
pap<strong>el</strong>
y
<strong>la</strong>
impr<strong>en</strong>ta
fueron
inv<strong>en</strong>tos
suyos.
El
pap<strong>el</strong>
se
introdujo
<strong>en</strong>
China
mil
años
<br />

antes
que
<strong>en</strong>
Occid<strong>en</strong>te
y
<strong>la</strong>
impr<strong>en</strong>ta
es
probable
que
com<strong>en</strong>zara
a
finales
d<strong>el</strong>
Sig<strong>lo</strong>
VII.
(M.
Cast<strong>el</strong>ls,
La
era
de
<strong>la</strong>
<br />

información
vol.1,
op.cit,
p.34.
<br />

912 .
Atilio
Borón,
El
fracaso
y
<strong>el</strong>
triunfo
d<strong>el</strong>
neoliberalismo,
<strong>en</strong>
revista
América
Libre
Nº10
(núm.
especial),
<br />

Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1997,
p.17.
<br />

- - 273


uniformes
a
g<strong>en</strong>te
con
muy
distintos
intereses.
No
se
puede
estar
p<strong>en</strong>sando
<strong>en</strong>
masas
<br />

amorfas,
<strong>lo</strong>
que
existe
son
individuos,
hombres
y
mujeres
que
están
<strong>en</strong>
distintos
<br />

lugares,
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
cosas
difer<strong>en</strong>tes
y
sometidos
a
influ<strong>en</strong>cias
ideológicas
difer<strong>en</strong>tes;
<strong>el</strong>
<br />

m<strong>en</strong>saje
ti<strong>en</strong>e
que
adoptar
formas
flexibles
para
llegar
a
ese
hombre
concreto.
<br />

Debemos
ser
capaces
de
individualizar
<strong>el</strong>
m<strong>en</strong>saje.
<br />

2. LA ORGANIZACIÓN HACIA ADENTRO<br />

1) REUNIR A SU MILITANCIA EN TORNO A UNA COMUNIDAD DE VALORES Y UN PROGRAMA CONCRETO<br />

1216.
Lo
que
debe
unir
a
<strong>la</strong>
militancia
<strong>en</strong>
torno
a
una
organización
política
debe
ser
<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so
<strong>en</strong>
torno
a
una
comunión
cultural
de
va<strong>lo</strong>res
de
<strong>la</strong>
cual
<br />

deb<strong>en</strong>
derivar
sus
proyectos
y
programas. 913 
<br />

1217.
El
programa
político
debe
ser
<strong>el</strong>
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
aglutinador
y
unificador
por
<br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia
y
es
<strong>lo</strong>
que
debe
dar
coher<strong>en</strong>cia
a
su
accionar
político.
La
aceptación
o
no
<br />

aceptación
d<strong>el</strong>
programa
debe
ser
<strong>la</strong>
línea
divisoria
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
que
están
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
<br />

organización
y
<strong>lo</strong>s
que
se
excluy<strong>en</strong>
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>:
sea
ésta
una
instancia
política
de
<strong>izquierda</strong>
<br />

o
un
fr<strong>en</strong>te
político
de
carácter
más
amplio.
Puede
haber
diverg<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
muchas
cosas,
<br />

pero
debe
existir
cons<strong>en</strong>so
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
cuestiones
programáticas.
<br />

1218.
Mucho
se
hab<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
unidad
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Sin
duda
ésta
es
fundam<strong>en</strong>tal
para
<br />

avanzar,
pero
se
trata
de
unidad
para
<strong>la</strong>
lucha,
de
unidad
para
resistir,
de
unidad
para
<br />

transformar.
No
se
trata
de
una
mera
unidad
de
sig<strong>la</strong>s
de
<strong>izquierda</strong>,
porque
<strong>en</strong>tre
esas
<br />

sig<strong>la</strong>s
puede
haber
qui<strong>en</strong>es
hayan
llegado
al
conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to
que
no
queda
otra
cosa
<br />

que
adaptarse
al
régim<strong>en</strong>
vig<strong>en</strong>te
y
si
es
así
restarán
fuerzas
<strong>en</strong>
lugar
de
sumar.
<br />

1219.
No
hay
que
olvidar
que
hay
sumas
que
suman,
sumas
que
restan
‐este
sería
<br />

<strong>el</strong>
caso
recién
m<strong>en</strong>cionado‐,
y
sumas
que
multiplican.
El
más
c<strong>la</strong>ro
ejemp<strong>lo</strong>
de
este
<br />

último
tipo
de
suma
es
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
de
Uruguay,
coalición
política
que
reúne
a
<br />

todos
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
uruguaya
y
cuya
militancia
rebasa
ampliam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
<br />

militancia
que
adhiere
a
cada
uno
de
<strong>lo</strong>s
partidos
que
<strong>lo</strong>
conforman.
Ese
gesto
unitario
<br />

de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>lo</strong>gró
convocar
a
una
gran
cantidad
de
personas
que
anteriorm<strong>en</strong>te
no
<br />

militaban
<strong>en</strong>
ninguno
de
<strong>lo</strong>s
partidos
que
conformaron
dicha
coalición
y
que
hoy
<br />

militan
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
Comités
de
Base
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio.
Los
militantes
fr<strong>en</strong>teamplistas
sin
<br />

bandera
partidista
constituy<strong>en</strong>
dos
tercios
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
y
<strong>la</strong>
militancia
partidista
<strong>el</strong>
<br />

tercio
restante.
<br />

2) CONTEMPLAR VARIADAS FORMAS DE MILITANCIA<br />

a)-Crisis de militancia y s<strong>en</strong>sibilidad de <strong>izquierda</strong><br />

























































<br />

913 .
C.
Almeyda,
Sobre
<strong>la</strong>
dim<strong>en</strong>sión
orgánica...,
op.cit.
p.18.
<br />

- - 274


1220.
Como
es
de
todos
conocidos,
durante
estos
últimos
años
se
ha
producido
una
<br />

crisis
de
militancia
bastante
g<strong>en</strong>eralizada,
no
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
sino
<br />

también
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
comunidades
cristianas
de
base,
que
no
<br />

es
aj<strong>en</strong>a
a
<strong>lo</strong>s
cambios
que
ha
sufrido
<strong>el</strong>
mundo.
Sin
embargo,
junto
a
esta
crisis
de
<br />

militancia
<strong>en</strong>
muchos
de
nuestros
países
se
ha
dado
parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
un
crecimi<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
sociedad,
y
aum<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
s<strong>en</strong>sibilidad
de
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res.
<br />

1221.
Esto
hace
p<strong>en</strong>sar
que,
además
de
<strong>lo</strong>s
factores
expuestos
anteriorm<strong>en</strong>te
que
<br />

pued<strong>en</strong>
estar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
orig<strong>en</strong>
de
esta
crisis,
es
muy
probable
que
también
influya
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>el</strong>
<br />

tipo
de
exig<strong>en</strong>cias
que
se
p<strong>la</strong>ntean
a
<strong>la</strong>
persona
para
que
ésta
se
pueda
incorporar
a
<br />

una
práctica
militante
organizada.
Habría
que
examinar
si
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
ha
sabido
abrir
<br />

cauces
de
militancia
para
hacer
fértil
esa
creci<strong>en</strong>te
s<strong>en</strong>sibilidad
de
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

sociedad,
porque
no
todas
<strong>la</strong>s
personas
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>
misma
vocación
militante
ni
se
<br />

si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
inclinadas
a
militar
<strong>en</strong>
forma
perman<strong>en</strong>te.
Eso
fluctúa
dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
mucho
de
<br />

<strong>lo</strong>s
mom<strong>en</strong>tos
políticos
que
se
viv<strong>en</strong>.
No
estar
at<strong>en</strong>tos
a
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
y
exigir
una
militancia
<br />

uniforme
es
autolimitar
y
debilitar
a
<strong>la</strong>
organización
política.
<br />

b)-Militancia por grupos de interés. Militancia estable y militancia de coyuntura<br />

1222.
Hay,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
qui<strong>en</strong>es
están
dispuestos
a
militar
<strong>en</strong>
un
área
temática:
salud,
<br />

educación,
cultura,
y
no
<strong>en</strong>
un
núcleo
de
su
c<strong>en</strong>tro
de
trabajo
o
<strong>en</strong>
una
estructura
<br />

territorial.
Hay
otros
que
se
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
l<strong>la</strong>mados
a
militar
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
determinadas
<br />

coyunturas
(<strong>el</strong>ectorales
u
otras)
y
que
no
están
dispuestos
a
hacer<strong>lo</strong>
todo
<strong>el</strong>
año,
<br />

aunque
<strong>en</strong>
mom<strong>en</strong>tos
c<strong>la</strong>ves
de
<strong>la</strong>
lucha
política
siempre
se
cu<strong>en</strong>ta
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
y
<strong>en</strong>
su
<br />

vida
cotidiana
promuev<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
proyecto
y
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Tratar
de
<br />

<strong>en</strong>casil<strong>la</strong>r
a
<strong>la</strong>
militancia
<strong>en</strong>
una
norma
única,
igual
para
todos,
<strong>en</strong>
una
militancia
de
<strong>la</strong>s
<br />

veinticuatro
horas
d<strong>el</strong>
día
y
<strong>lo</strong>s
siete
días
de
<strong>la</strong>
semana,
es
dejar
fuera
a
todo
este
<br />

pot<strong>en</strong>cial
militante.
<br />

1223.
T<strong>en</strong>emos
que
crear
un
tipo
de
organización
que
dé
cabida
a
<strong>lo</strong>s
más
difer<strong>en</strong>tes
<br />

tipos
de
militancia,
donde
se
admitan
diversos
grados
de
formalización.
Las
<br />

estructuras
orgánicas
deb<strong>en</strong>
abandonar
su
rigidez
y
flexibilizarse
para
optimizar
este
<br />

compromiso
militante
difer<strong>en</strong>ciado,
sin
que
se
establezca
un
va<strong>lo</strong>r
jerárquico
<strong>en</strong>tre
<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s.
<br />

1224.
Por
otra
parte,
coincido
con
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
y
<strong>la</strong>
eficacia
d<strong>el</strong>
<br />

compromiso
político
de
una
persona
no
debe
ser
medido
<strong>en</strong>
función
de
su
afiliación
<br />

formal
a
una
orgánica,
sino
por
sus
aportes
concretos
a
<strong>la</strong>
promoción
y
desarrol<strong>lo</strong>
<br />

de
<strong>lo</strong>s
proyectos
y
líneas
políticas
de
<strong>la</strong>
organización. 914 
<br />

-Adaptar <strong>lo</strong>s organismos de base al medio <strong>en</strong> que se milita<br />

























































<br />

914 .
C.
Almeyda,
Cambio
social
y
concepto
de
partido,
op.cit.
p.4.
<br />

- - 275


1225.
Para
facilitar
esta
militancia
difer<strong>en</strong>ciada
se
hace
necesario
adaptar
<strong>la</strong>
<br />

estructura
y
<strong>lo</strong>s
organismos
de
base
a
<strong>la</strong>
naturaleza
d<strong>el</strong>
medio
<strong>en</strong>
que
se
des<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve
<br />

<strong>la</strong>
actividad
partidaria. 915 
C<strong>lo</strong>domiro
Almeyda
considera
que
una
de
<strong>la</strong>s
cosas
<br />

criticables
de
<strong>la</strong>
organización
l<strong>en</strong>inista
d<strong>el</strong>
partido
es
haber
uniformado
<strong>la</strong>s
instancias
<br />

orgánicas
sin
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
difer<strong>en</strong>cia
de
cada
medio
social.
Las
célu<strong>la</strong>s
o
núcleos
<br />

se
estructuraban
<strong>en</strong>
forma
exactam<strong>en</strong>te
igual
<strong>en</strong>
todos
<strong>la</strong>dos
sin
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>lo</strong>
<br />

específico
de
cada
ámbito:
una
fábrica
no
es
igual
a
un
<strong>la</strong>tifundio
o
a
una
escue<strong>la</strong>
<br />

universitaria
o
a
un
canal
de
t<strong>el</strong>evisión. 916 
<br />

-Establecer co<strong>la</strong>boración con muchas personas no militantes<br />

1226.
Pero
<strong>la</strong>
organización
política
no
só<strong>lo</strong>
debe
trabajar
con
<strong>la</strong>
militancia
que
<br />

adquiere
un
compromiso
partidario,
debe
también
<strong>lo</strong>grar
incluir
<strong>en</strong>
muchas
tareas
a
<br />

<strong>lo</strong>s
no
militantes.
Una
forma
de
hacer<strong>lo</strong>
es
<strong>la</strong>
de
propiciar
<strong>la</strong>
creación
o
<strong>la</strong>
utilización
de
<br />

<strong>en</strong>tidades
fuera
de
<strong>la</strong>s
estructuras
internas
d<strong>el</strong>
partido
que
sean
útiles
a
<strong>la</strong>
<br />

organización
política
y
que
le
permitan
aprovechar
<strong>la</strong>s
pot<strong>en</strong>cialidades
teóricas
o
<br />

técnicas
exist<strong>en</strong>tes:
c<strong>en</strong>tros
de
investigación,
de
difusión
y
propaganda,
etcétera.
<br />

1227.
También
<strong>en</strong>
esta
línea
de
trabajar
con
<strong>lo</strong>s
no
militantes,
considero
muy
<br />

interesante
<strong>la</strong>
iniciativa
de
convocar
a
todas
<strong>la</strong>s
personas
dispuestas
a
aportar
ideas
‐y
<br />

especialm<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
especialistas‐
a
discutir
determinadas
cuestiones
temáticas:
<br />

cuestión
agraria,
petrolera,
vivi<strong>en</strong>da,
educación,
deuda
externa.
Experi<strong>en</strong>cias
de
este
<br />

tipo
tuvo
<strong>la</strong>
ex
Causa
R
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
última
campaña
<strong>el</strong>ectoral
presid<strong>en</strong>cial,
<strong>la</strong>s
<br />

ha
t<strong>en</strong>ido
<strong>el</strong>
FMLN
desde
1993
<strong>en</strong>
El
Salvador
y
<strong>el</strong>
EZLN
<strong>en</strong>
México,
<strong>en</strong>tre
otros.
<br />

-Un militante también <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

1228.
La
lucha
revolucionaria
ha
t<strong>en</strong>dido
a
reducir
sus
objetivos
transformadores
a
<strong>lo</strong>
<br />

re<strong>la</strong>cionado
con
<strong>la</strong>
economía
y
<strong>el</strong>
estado,
pero
poco
se
ha
hecho
por
incluir
<strong>la</strong>
lucha
<br />

contra
<strong>la</strong>
cultura
y
<strong>la</strong>
civilización
<strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ada
<strong>en</strong>
que
se
vive,
olvidando
que
aun
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

socialismo
<strong>la</strong>
nueva
sociedad
ti<strong>en</strong>e
que
competir
muy
duram<strong>en</strong>te
con
<strong>el</strong>
pasado,
porque
<br />

<strong>la</strong>s
taras
de
pasado
se
tras<strong>la</strong>dan
al
pres<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
individual
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<br />

hay
que
hacer
un
trabajo
continuo
por
erradicar<strong>la</strong>s 917 .
<br />

























































<br />

915 .
C.
Almeyda,
Sobre
<strong>la</strong>
dim<strong>en</strong>sión
orgánica...,
op.cit.
p.17.
<br />

916 .
C.
Almeyda,
Cambiar
también
<strong>la</strong>
organización
partidaria,
<strong>en</strong>
revista
Converg<strong>en</strong>cia
Nº19‐20,
feb‐mar,
1991,
<br />

pp.35‐36.
<br />

917 .
Ernesto
Guevara,
El
socialismo
y
<strong>el</strong>
hombre
<strong>en</strong>
Cuba,
<strong>en</strong>
Ernesto
Che
Guevara
Escritos
y
Discursos,
Ed.
de
<br />

Ci<strong>en</strong>cias
Sociales,
La
Habana,
Cuba,
2ªed.,
1985,
t.8,
p.257‐258.
<br />

- - 276


1229.
Y
esta
lucha
ti<strong>en</strong>e
su
principal
campo
de
batal<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
cotidiana. 918 
Durante
<br />

mucho
tiempo
se
subestimó
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
político
de
<strong>lo</strong>
cotidiano.
No
se
veía
<strong>lo</strong>
cotidiano
<br />

como
un
espacio
también
político
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
amplio
de
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra.
<br />

1230.
La
transformación
de
<strong>lo</strong>
cotidiano
só<strong>lo</strong>
puede
surgir
cuando
<strong>el</strong>
individuo
arranca
o
<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
social
un
espacio
y
un
tiempo
para
su
individualidad. 919 
Este
<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
soció<strong>lo</strong>go
nicaragü<strong>en</strong>se
me
parece
muy
importante,
porque
si
esto
<br />

no
se
<strong>lo</strong>gra
<strong>el</strong>
militante
se
va
deshumanizando,
va
perdi<strong>en</strong>do
s<strong>en</strong>sibilidad
y
va
<br />

distanciándose
cada
vez
más
d<strong>el</strong>
resto
de
<strong>lo</strong>s
mortales.
Combatir
<strong>el</strong>
individualismo,
<br />

tarea
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
todos
debemos
estar
empeñados,
no
significa
negar
<strong>la</strong>s
necesidades
<br />

individuales
de
cada
ser
humano.
Los
intereses
individuales
no
son
antagónicos
con
<strong>lo</strong>s
<br />

sociales;
se
presupon<strong>en</strong>
mutuam<strong>en</strong>te. 920 
<br />

1231.
De
ahí
que
considero
que
también
debe
cambiar
<strong>la</strong>
incorrecta
re<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>tre
<br />

militancia
y
sacrificio.
Para
ser
militante
<strong>en</strong>
décadas
pasadas
había
que
t<strong>en</strong>er
espíritu
<br />

de
mártir:
sufrir
era
revolucionario,
gozar
era
visto
como
algo
sospechoso. 921 
De
alguna
<br />

manera
eran
<strong>lo</strong>s
ecos
de
<strong>la</strong>
desviación
colectivista
d<strong>el</strong>
socialismo
real:
<strong>el</strong>
militante
era
<br />

un
tornil<strong>lo</strong>
más
de
<strong>la</strong>
máquina
partidaria;
sus
intereses
individuales
no
eran
<br />

considerados.
Esto
no
quiere
decir
que
desva<strong>lo</strong>ricemos
<strong>el</strong>
fervor
revolucionario,
<strong>la</strong>
<br />

pasión
militante,
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
d<strong>el</strong>
deber,
de
reb<strong>el</strong>día,
de
responsabilidad,
<strong>el</strong>
espíritu
de
<br />

r<strong>en</strong>uncia
que
deb<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>er
<strong>lo</strong>s
militantes,
y
más
aún
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes,
pero
éstos
deb<strong>en</strong>
<br />

procurar
combinar,
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>,
sus
tareas
militantes
con
<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
de
una
<br />

vida
humana
<strong>lo</strong>
más
pl<strong>en</strong>a
<strong>posible</strong>.
Y
si
<strong>la</strong>s
tareas
políticas
les
impid<strong>en</strong>
llevar
una
vida
<br />

más
humana,
deb<strong>en</strong>
estar
consci<strong>en</strong>tes
que
eso
<strong>lo</strong>s
puede
llevar
a
caer,
como
seña<strong>la</strong>ba
<br />

<strong>el</strong>
Che,
<strong>en</strong>
extremos
dogmáticos,
<strong>en</strong>
esco<strong>la</strong>sticismos
fríos,
<strong>en</strong>
ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
masas 922 .
<br />

1232.
Coincido
con
H<strong>el</strong>io
Gal<strong>la</strong>rdo
<strong>en</strong>
que
habría
que
superar
<strong>la</strong>
clásica
práctica
de
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>:
fundam<strong>en</strong>talista,
seria,
rígida,
muchas
veces
heroica,
[...]
pero
también
poco
<br />

atractiva
para
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
[...]
y,
con
frecu<strong>en</strong>cia,
estéril. 923 
<br />

























































<br />

918 .
Or<strong>la</strong>ndo
Núñez,
La
insurrección
de
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia,
Ed.
Escue<strong>la</strong>
de
Socio<strong>lo</strong>gía
de
<strong>la</strong>
Universidad
<br />

C<strong>en</strong>troamericana,
Managua,
Nicaragua,
1988,
p.20.
<br />

919 .
Ibid.
p.144.
<br />

920 .
Fernando
González;
Darío
Machado;
Juan
Luis
Martín;
Emilio
Sánchez,
Notas
para
un
debate
acerca
d<strong>el</strong>
<br />

hombre
nuevo,
<strong>en</strong>
Pon<strong>en</strong>cias
C<strong>en</strong>trales
Seminario
El
socialismo
y
<strong>el</strong>
hombre
<strong>en</strong>
Cuba,
La
Habana,
Cuba,
1988,
<br />

p.48.
<br />

921 .
Esta
característica
de
<strong>la</strong>
militancia
está
extraordinariam<strong>en</strong>te
bi<strong>en</strong>
reflejada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
biografía
de
Tina
Modotti,
<br />

compañera
de
M<strong>el</strong><strong>la</strong>
durante
un
tiempo
(Tinísima,
El<strong>en</strong>a
Poniatoniawska,
Ed.
Era,
México,
1992).
<br />

922 .
E.
Guevara,
El
socialismo
y
<strong>el</strong>
hombre
<strong>en</strong>
Cuba,
op.cit.
p.270.
<br />

923 .
H.
Gal<strong>la</strong>rdo,
Elem<strong>en</strong>tos
para
una
discusión
sobre
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
política
<strong>en</strong>
América
Latina,
revista
Pasos
Nº50,
<br />

nov‐dic,
1993,
p.26.
<br />

- - 277


3) ABANDONO DE LOS MÉTODOS AUTORITARIOS<br />

-D<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tralismo burocrático al c<strong>en</strong>tralismo democrático<br />

1233.
Los
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
fueron
durante
mucho
tiempo
muy
autoritarios.
Lo
<br />

que
se
practicaba
habitualm<strong>en</strong>te
no
era
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tralismo
democrático 924 ,
sino
<strong>el</strong>
<br />

c<strong>en</strong>tralismo
burocrático
muy
influido
por
<strong>la</strong>s
experi<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
socialismo
soviético;
no
<br />

<strong>la</strong>
aplicación
de
una
línea
g<strong>en</strong>eral
de
acción
discutida
previam<strong>en</strong>te
por
todos
<strong>lo</strong>s
<br />

miembros
y
acordada
por
<strong>la</strong>
mayoría,
sino
una
línea
de
acción
decidida
por
<strong>la</strong>
cúpu<strong>la</strong>
<br />

partidaria,
sin
conocimi<strong>en</strong>to
ni
debate
con
<strong>la</strong>
militancia,
limitándose
ésta
a
acatar
<br />

órd<strong>en</strong>es
que
nunca
discutía
y
muchas
veces
no
compr<strong>en</strong>día.
<br />

1234.
Pero
al
luchar
contra
esta
desviación
c<strong>en</strong>tralista
burocrática
se
debe
evitar
caer
<br />

<strong>en</strong>
desviaciones
de
ultrademocratismo,
que
llevan
a
que
se
gaste
más
tiempo
<strong>en</strong>
<br />

discutir
que
<strong>en</strong>
actuar,
porque
todo,
aún
<strong>lo</strong>
innecesario,
se
somete
a
discusiones
que
<br />

muchas
veces
esterilizan
toda
acción
concreta.
<br />

1235.
Al
criticar
<strong>la</strong>
desviación
burocrática
d<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tralismo,
se
ha
t<strong>en</strong>dido
<strong>en</strong>
estos
<br />

últimos
tiempos
a
rechazar
todo
tipo
de
c<strong>en</strong>tralismo.
Esto
se
refleja,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

sigui<strong>en</strong>te
texto
de
Immanu<strong>el</strong>
Wallerstein:
Lo
que
<strong>la</strong>s
fuerzas
antisistémicas
deberían
<br />

hacer
[...]
es
conc<strong>en</strong>trarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
expansión
de
grupos
sociales
reales
de
todo
tipo
a
todo
<br />

niv<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
comunidad,
y
su
agrupami<strong>en</strong>to
[...]
<strong>en</strong>
niv<strong>el</strong>es
más
altos
<strong>en</strong>
forma
no
unificada.
<br />

El
error
fundam<strong>en</strong>tal
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
antisistémicas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
era
anterior
fue
creer
que
<strong>la</strong>
<br />

estructura
es
más
eficaz
cuanto
más
unificada.
[...]
El
c<strong>en</strong>tralismo
democrático
es
<br />

exactam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>
opuesto
de
<strong>lo</strong>
que
hace
falta.
La
base
de
<strong>la</strong>
solidaridad
[...]
debe
ser
más
<br />

sutil,
más
flexible
y
más
orgánica.
La
familia
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
antisistémicas
debe
moverse
<br />

a
muchas
ve<strong>lo</strong>cidades
<strong>en</strong>
una
constante
reformu<strong>la</strong>ción
de
sus
prioridades
tácticas.
<br />

1236.
Una
familia
coher<strong>en</strong>te
y
no
unificada
de
ese
tipo
só<strong>lo</strong>
puede
ser
<strong>posible</strong>
si
cada
uno
<br />

de
<strong>lo</strong>s
grupos
que
<strong>la</strong>
forman
es
<strong>en</strong>
sí
una
estructura
compleja
e
internam<strong>en</strong>te
<br />

democrática.
Y
esto
[...]
só<strong>lo</strong>
es
<strong>posible</strong>
si
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
colectivo
reconocemos
que
no
hay
<br />

prioridades
estratégicas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha.
[...]
La
batal<strong>la</strong>
por
<strong>la</strong>
transformación
só<strong>lo</strong>
se
puede
<br />

librar
<strong>en</strong>
muchos
fr<strong>en</strong>tes
al
mismo
tiempo. 925 
<br />

1237.
Wallerstein
al
cuestionar
<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tralismo
democrático
<strong>en</strong>
estos
párrafos
<br />

cuestiona,
a
su
vez,
<strong>la</strong>
necesidad
de
unificar
a
<strong>la</strong>s
fuerzas
opositoras.
<br />

1238.
Personalm<strong>en</strong>te
no
veo
cómo
se
puede
concebir
una
acción
política
exitosa
si
no
<br />

se
<strong>lo</strong>gra
una
acción
unificada
y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
no
creo
que
exista
otro
método
que
éste,
salvo
<br />

que
se
decida
actuar
por
cons<strong>en</strong>so,
método
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
más
democrático
porque
<br />

busca
<strong>el</strong>
acuerdo
de
todos,
pero
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica
a
veces
es
mucho
más
<br />

























































<br />

924 .
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
op.cit.
pp.63‐69;79.
<br />

925 .
I.
Wallerstein,
Después
d<strong>el</strong>
liberalismo,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1996,
pp.247‐248.
Este
texto
pert<strong>en</strong>ece
a
su
<br />

artícu<strong>lo</strong>,
El
co<strong>la</strong>pso
d<strong>el</strong>
liberalismo,
publicado
también
<strong>en</strong>
Socialist
Register,
Merlin
Press,
Londres
1992.
<br />

- - 278


antidemocrático,
porque
otorga
derecho
a
veto
a
una
minoría:
al
extremo
que
una
<br />

so<strong>la</strong>
persona
puede
impedir
que
se
llegu<strong>en</strong>
a
implem<strong>en</strong>tar
acuerdos
que
cu<strong>en</strong>tan
con
<br />

un
apoyo
inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te
mayoritario.
<br />

1239.
Por
otra
parte,
<strong>la</strong>
complejidad
de
<strong>lo</strong>s
problemas,
<strong>la</strong>
amplitud
de
<strong>la</strong>
organización
<br />

y
<strong>lo</strong>s
tiempos
de
<strong>la</strong>
política
‐que
obligan
a
tomar
decisiones
rápidas
<strong>en</strong>
determinadas
<br />

coyunturas‐
hac<strong>en</strong>
casi
im<strong>posible</strong>
<strong>la</strong>
utilización
de
<strong>la</strong>
vía
d<strong>el</strong>
cons<strong>en</strong>so
<strong>en</strong>
muchas
<br />

ocasiones,
aunque
se
descarte
su
uso
manipu<strong>la</strong>dor.
<br />

1240.
No
hay
<strong>en</strong>tonces
eficacia
política
sin
conducción
unificada
que
defina
<strong>la</strong>s
<br />

acciones
a
realizar
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
distintos
mom<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
lucha.
Esta
conducción
única
se
<br />

hace
<strong>posible</strong>,
porque
<strong>el</strong><strong>la</strong>
refleja
una
línea
g<strong>en</strong>eral
de
acción
que
ha
sido
discutida
<br />

por
todos
<strong>lo</strong>s
miembros
y
acordada
por
<strong>la</strong>
mayoría.
Aquél<strong>lo</strong>s
cuyas
posiciones
han
<br />

quedado
<strong>en</strong>
minoría
deb<strong>en</strong>
someterse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
acción
a
<strong>la</strong>
línea
que
triunfa,
desarrol<strong>la</strong>ndo
<br />

junto
a
<strong>lo</strong>s
demás
miembros
<strong>la</strong>s
tareas
que
se
despr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>.

<br />

1241.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
para
poner
<strong>en</strong>
práctica
esta
línea
g<strong>en</strong>eral,
es
necesario
definir
<strong>la</strong>s
<br />

acciones
concretas
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
realizar
<strong>lo</strong>s
militantes.
Para
<strong>lo</strong>grar
esta
definición
<br />

es
preciso
que
se
dé
una
discusión
amplia,
donde
todos
opin<strong>en</strong>
y
que
finalm<strong>en</strong>te
se
<br />

adopt<strong>en</strong>
acuerdos
que
todos
deb<strong>en</strong>
cumplir.
Para
<strong>lo</strong>grar
una
acción
coordinada,
<strong>lo</strong>s
<br />

organismos
inferiores
deb<strong>en</strong>
tomar
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>en</strong>
sus
decisiones
<strong>la</strong>s
indicaciones
que
<br />

hagan
<strong>lo</strong>s
organismos
superiores.
Una
instancia
política
que
pret<strong>en</strong>de
seriam<strong>en</strong>te
<br />

luchar
por
transformar
<strong>la</strong>
sociedad
no
puede
darse
<strong>el</strong>
lujo
de
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
su
s<strong>en</strong>o
<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
indisciplinados
que
rompan
<strong>la</strong>
unidad
de
acción,
sin
<strong>la</strong>
cual
no
hay
acción
<br />

eficaz
<strong>posible</strong>.
<br />

1242.
Esta
combinación
de
dirección
c<strong>en</strong>tral
única
y
discusión
democrática
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

distintos
niv<strong>el</strong>es
de
<strong>la</strong>
organización
es
<strong>lo</strong>
que
se
l<strong>la</strong>ma
c<strong>en</strong>tralismo
democrático.
Se
<br />

trata
de
una
combinación
dialéctica:
<strong>en</strong>
períodos
políticos
complicados,
de
auge
<br />

revolucionario
o
de
guerra,
se
debe
ac<strong>en</strong>tuar
<strong>el</strong>
po<strong>lo</strong>
c<strong>en</strong>tralista;
<strong>en</strong>
períodos
de
calma,
<br />

donde
<strong>el</strong>
ritmo
de
<strong>lo</strong>s
acontecimi<strong>en</strong>tos
es
más
l<strong>en</strong>to,
debe
ac<strong>en</strong>tuarse
<strong>el</strong>
po<strong>lo</strong>
<br />

democrático.
<br />

1243.
Una
correcta
combinación
d<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tralismo
y
<strong>la</strong>
democracia
debe
estimu<strong>la</strong>r
<br />

<strong>la</strong>
iniciativa
de
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
y
de
todos
<strong>lo</strong>s
militantes.
Só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
acción
creadora
<strong>en</strong>
<br />

todos
<strong>lo</strong>s
niv<strong>el</strong>es
d<strong>el</strong>
partido
es
capaz
de
asegurar
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
lucha
de
c<strong>la</strong>ses.
En
<strong>la</strong>
<br />

práctica
esta
iniciativa
se
manifiesta
<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>tido
de
responsabilidad,
<strong>en</strong>
ord<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

trabajo,
<strong>en</strong>
coraje
y
aptitud
para
resolver
problemas,
para
expresar
opiniones,
para
<br />

criticar
defectos,
así
como
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
control
ejercido,
con
esmero
de
camarada,
sobre
<strong>lo</strong>s
<br />

organismos
superiores.
<br />

1244.
Si
esto
no
es
así,
<strong>el</strong>
partido
como
organización
dejaría
de
t<strong>en</strong>er
s<strong>en</strong>tido
al
no
<br />

cumplir
con
<strong>el</strong>
principio
de
<strong>la</strong>
democracia
interna.
Una
vida
democrática
insufici<strong>en</strong>te
<br />

impide
desplegar
toda
<strong>la</strong>
iniciativa
creadora
de
<strong>lo</strong>s
militantes,
con
<strong>la</strong>
consigui<strong>en</strong>te
baja
<br />

de
su
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to
político.
<br />

- - 279


-Mayorías y minorías<br />

1245.
El
c<strong>en</strong>tralismo
democrático
implica
al
mismo
tiempo
<strong>el</strong>
sometimi<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
<br />

minoría
a
<strong>la</strong>
mayoría,
<strong>el</strong>
respeto
de
<strong>la</strong>
mayoría
hacia
<strong>la</strong>
minoría.
<br />

1246.
La
minoría
no
debe
ser
ap<strong>la</strong>stada
ni
marginada,
debe
ser
respetada.
Tampoco
<br />

significa
una
sumisión
total
de
<strong>la</strong>
minoría
a
<strong>la</strong>
mayoría 926 .
La
primera
debe
someterse
<br />

a
<strong>la</strong>s
tareas
p<strong>la</strong>nteadas
por
<strong>la</strong>
segunda
<strong>en</strong>
cada
coyuntura
política
concreta,
pero
no
<br />

debe
r<strong>en</strong>unciar
a
sus
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
políticos,
teóricos,
ideológicos.
Por
<strong>el</strong>
<br />

contrario,
ti<strong>en</strong>e
<strong>el</strong>
deber
de
seguir
luchando
por
def<strong>en</strong>der<strong>lo</strong>s
hasta
conv<strong>en</strong>cer
o
ser
<br />

conv<strong>en</strong>cida.
<br />

1247.
Y
¿por
qué
<strong>la</strong>
minoría
debe
seguir
def<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
sus
posiciones
y
no
c<strong>la</strong>udicar
<br />

ante
<strong>la</strong>s
posiciones
mayoritarias?
Porque
<strong>la</strong>
minoría
puede
t<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
razón,
su
<br />

análisis
de
<strong>la</strong>
realidad
puede
ser
más
cercano
a
<strong>lo</strong>s
hechos,
porque
ha
sido
capaz
de
<br />

descubrir
<strong>la</strong>s
verdaderas
motivaciones
de
determinados
actores
sociales.
Por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<br />

qui<strong>en</strong>es
están
<strong>en</strong>
posiciones
minoritarias
<strong>en</strong>
un
determinado
mom<strong>en</strong>to
no
só<strong>lo</strong>
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong>
derecho,
sino
<strong>el</strong>
deber
de
mant<strong>en</strong>er
sus
posiciones
y
de
luchar
por
conquistar
al
<br />

máximo
de
militantes
para
sus
posiciones
a
través
de
un
debate
interno.
<br />

1248.
Por
otra
parte,
si
<strong>la</strong>
mayoría
está
conv<strong>en</strong>cida
de
que
sus
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
son
<br />

correctos
no
ti<strong>en</strong>e
por
qué
temer
<strong>la</strong>
lucha
ideológica.
Por
<strong>el</strong>
contrario,
debe
<br />

favorecer
su
desarrol<strong>lo</strong>
segura
de
que
<strong>lo</strong>grará
conv<strong>en</strong>cer
al
grupo
minoritario.
<br />

1249.
Cuando
<strong>la</strong>
mayoría
teme
un
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to
[de
posiciones]
es
porque
se
si<strong>en</strong>te
<br />

débil,
porque
presi<strong>en</strong>te
que
constituye
só<strong>lo</strong>
una
mayoría
formal,
y
no
repres<strong>en</strong>ta
a
<strong>la</strong>
<br />

mayoría
real
de
<strong>lo</strong>s
militantes
de
[<strong>la</strong>
organización].
<br />

1250.
¿No
será
éste
<strong>el</strong>
caso
de
algunos
partidos
revolucionarios
de
América
Latina?
<br />

¿Cuántas
escisiones
no
podrían
haberse
evitado
si
se
hubiera
respetado
<strong>la</strong>
expresión
de
<br />

<strong>la</strong>s
minorías?
En
lugar
de
hacer<strong>lo</strong>
así,
se
ha
utilizado
todo
<strong>el</strong>
peso
d<strong>el</strong>
aparato
<br />

burocrático
para
aniqui<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s
no
dejándoles
sino
una
so<strong>la</strong>
salida:
<strong>la</strong>
escisión.
Y
luego
a
<br />

estos
grupos
<strong>lo</strong>s
culpan
de
divisionistas.
¿Acaso
<strong>lo</strong>s
verdaderos
divisionistas
no
son
<br />

aquél<strong>lo</strong>s
que
provocan
<strong>la</strong>
escisión,
aquél<strong>lo</strong>s
que
obligan
a
<strong>lo</strong>s
grupos
minoritarios
a
<br />

utilizar
esa
única
salida
para
poder
cumplir
con
su
deber
de
luchar
[...]
contra
<strong>la</strong>s
<br />

posiciones
estimadas
incorrectas? 927 
<br />

1251.
Hasta
aquí
hemos
analizado
<strong>el</strong>
problema
de
<strong>la</strong>s
minorías
y
<strong>la</strong>s
mayorías
d<strong>en</strong>tro
<br />

de
una
organización
política.
Veamos
ahora
qué
puede
ocurrir
<strong>en</strong>
una
organización
de
<br />

masas.
En
<strong>el</strong><strong>la</strong>
puede
darse
un
desajuste
o
no
correspond<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
repres<strong>en</strong>tantes
y
<br />

























































<br />

926 .
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
op.cit.
pp.69‐71.
<br />

927 .
Ibid.
p.70.
<br />

- - 280


epres<strong>en</strong>tados 928 
y,
de
esa
manera,
a
pesar
de
que
un
grupo
pueda
constituir
una
<br />

minoría
ésta
puede
repres<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
mayoría
real
de
<strong>la</strong>s
personas
<br />

agrupadas
<strong>en</strong>
dicha
organización.
<br />

1252.
Este
desajuste
puede
obedecer
a
distintas
razones,
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>la</strong>s,
a
<strong>la</strong>
incapacidad
<br />

orgánica
d<strong>el</strong>
grupo
que
repres<strong>en</strong>ta
a
<strong>la</strong>
mayoría
real
para
<strong>lo</strong>grar
una
mejor
<br />

repres<strong>en</strong>tación
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
organismo
de
masas;
a
<strong>la</strong>s
gestiones
burocráticas
de
<strong>la</strong>
mayoría
<br />

formal
para
<strong>lo</strong>grar
mant<strong>en</strong>erse
<strong>en</strong>
posiciones
de
dirección;
a
<strong>la</strong>
modificación
rápida
de
<br />

<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
masas
debido
al
proceso
revolucionario
mismo
‐aquél<strong>lo</strong>s
que
só<strong>lo</strong>
<br />

días
atrás
repres<strong>en</strong>taban
realm<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
mayoría,
pasan
a
constituir
hoy
só<strong>lo</strong>
una
<br />

mayoría
formal,
porque
<strong>la</strong>
situación
revolucionaria
ha
hecho
ver
a
<strong>la</strong>s
masas
que
<strong>el</strong>
<br />

grupo
minoritario
t<strong>en</strong>ía
<strong>la</strong>
razón‐.
<br />

1253.
El
método
correcto
para
resolver
esta
contradicción
dep<strong>en</strong>derá
de
cuál
sea
<strong>el</strong>
<br />

orig<strong>en</strong>
de
este
desajuste.
<br />

1254.
Como
síntesis,
podemos
concluir
que
<strong>el</strong>
problema
de
<strong>la</strong>s
mayorías
y
de
<strong>la</strong>s
<br />

minorías
supera
cualquier
análisis
cuantitativo
de
éste.
Cada
una
de
estas
categorías
<br />

ti<strong>en</strong>e
un
carácter
re<strong>la</strong>tivo.
Muchas
veces
<strong>la</strong>s
mayorías
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>s
organizaciones
<br />

pued<strong>en</strong>
ser
só<strong>lo</strong>
mayorías
formales.
Lo
que
verdaderam<strong>en</strong>te
importa
es
saber
qué
<br />

repres<strong>en</strong>tan
esas
mayorías
y
esas
minorías
<strong>en</strong>
re<strong>la</strong>ción
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
<br />

mayoría
real. 929 
<br />

-Crear espacios para <strong>el</strong> debate<br />

1255.
Para
que
una
organización
t<strong>en</strong>ga
una
vida
interna
democrática
es
fundam<strong>en</strong>tal
<br />

que
ésta
cree
espacios
para
<strong>el</strong>
debate,
<strong>la</strong>
construcción
de
posiciones,
<strong>el</strong>
<br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to
mutuo
mediante
<strong>el</strong>
intercambio
de
opiniones.
Para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
es
<br />

fundam<strong>en</strong>tal
que
evite
sancionar
<strong>la</strong>s
posiciones
discrepantes.
<br />

1256.
Hasta
ahora,
salvo
raras
excepciones,
se
ha
privilegiado
a
<strong>la</strong>s
célu<strong>la</strong>s
o
núcleos
<br />

como
espacio
organizativo
donde
se
realiza
<strong>la</strong>
vida
democrática
d<strong>el</strong>
partido.
Sin
<br />

embargo,
es
evid<strong>en</strong>te
que
para
profundizar
determinados
debates,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
<br />

que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
ver
con
<strong>la</strong>
construcción
de
<strong>la</strong>
línea
política
g<strong>en</strong>eral
d<strong>el</strong>
partido
y
<strong>la</strong>s
<br />

líneas
sectoriales,
se
trata
de
un
espacio
muy
limitado.
Parec<strong>en</strong>
mucho
más
<br />

<strong>en</strong>riquecedoras
<strong>la</strong>s
reuniones
más
amplias,
donde
puede
<strong>lo</strong>grarse
<strong>la</strong>
conflu<strong>en</strong>cia
de
<br />

expositores
de
calidad
que
debatan
a
fondo
sus
difer<strong>en</strong>cias,
<strong>lo</strong>
que
permite
a
<strong>lo</strong>s
demás
<br />

asist<strong>en</strong>tes
<strong>el</strong>
irse
formando
un
criterio
propio.
Esa
es
una
forma
de
ir
construy<strong>en</strong>do
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.
<br />

























































<br />

928 .
Idem.
<br />

929 .
Ibid.
p.71.
<br />

- - 281


1257.
¿Cómo
puede
p<strong>en</strong>sarse,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
que
<strong>la</strong>
discusión
sobre
<strong>la</strong>
situación
<br />

económica
d<strong>el</strong>
país
y
<strong>la</strong>
línea
a
p<strong>la</strong>ntearse
<strong>en</strong>
este
tema
pueda
ser
discutida
<strong>en</strong>
<br />

organizaciones
c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>res
de
c<strong>en</strong>tros
de
trabajo
o
territoriales?
¿Acaso
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
<br />

no
se
construye
a
través
d<strong>el</strong>
debate?
¿Qué
debate
puede
darse
sobre
temas
de
esta
<br />

<strong>en</strong>vergadura
<strong>en</strong>
un
grupo
de
diez,
veinte
o
treinta
personas
que
no
conoc<strong>en</strong>
a
fondo
<strong>el</strong>
<br />

tema?,
¿no
sería
más
lógico
reunir
a
<strong>lo</strong>s
principales
técnicos
d<strong>el</strong>
partido
sobre
<strong>el</strong>
<br />

problema
a
debatir
y
que
<strong>la</strong>
militancia
conozca
a
través
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>la</strong>s
distintas
<br />

posiciones
y
pueda
luego
pronunciarse?
<br />

1258.
Buscar,
<strong>en</strong>tonces,
<strong>lo</strong>s
más
adecuados
mecanismos
para
agilizar
un
debate
<br />

democrático
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
organización
política
es
uno
de
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
ti<strong>en</strong>e
<br />

p<strong>la</strong>nteado
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
<br />

-Corri<strong>en</strong>tes de opinión sí, fracciones no<br />

1259.
Pi<strong>en</strong>so
que
es
normal
que
d<strong>en</strong>tro
de
una
misma
organización
política
surjan
<br />

diversas
corri<strong>en</strong>tes
de
opinión,
que
de
hecho
no
expresan
sino
<strong>la</strong>s
distintas
<br />

s<strong>en</strong>sibilidades
políticas
de
<strong>la</strong>
militancia 930 .
Por
otra
parte,
creo
que
<strong>el</strong>
agrupami<strong>en</strong>to
de
<br />

<strong>la</strong>
militancia
<strong>en</strong>
torno
a
determinadas
tesis
puede
contribuir
a
profundizar
<strong>el</strong>
<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>
organización.
Lo
que
hay
que
evitar
es
que
estas
corri<strong>en</strong>tes
de
<br />

opinión
se
conviertan
<strong>en</strong>
agrupami<strong>en</strong>tos
estancos,
<strong>en</strong>
fracciones, 931 
es
decir,
<strong>en</strong>
<br />

verdaderos
partidos
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
partido;
y
que
<strong>lo</strong>s
debates
teóricos
sean
<strong>el</strong>
pretexto
<br />

para
imponer
corre<strong>la</strong>ciones
de
fuerzas
que
nada
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
ver
con
<strong>la</strong>s
tesis
que
se
<br />

debat<strong>en</strong>.
Lo
primero
se
puede
<strong>lo</strong>grar
mediante
una
legis<strong>la</strong>ción
interna
que
reconozca
<br />

<strong>la</strong>
legalidad
de
<strong>la</strong>s
corri<strong>en</strong>tes
de
opinión
y
sancione
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
fracciones. 932 
<br />

1260.
Por
otra
parte,
si
de
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
democratizar
<strong>el</strong>
debate,
<strong>lo</strong>
lógico
sería
<br />

que
no
hubiese
agrupami<strong>en</strong>tos
perman<strong>en</strong>tes,
o
que,
al
m<strong>en</strong>os
<strong>en</strong>
algunos
temas,
<br />

especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
temas
nuevos,
<strong>la</strong>s
personas
pudies<strong>en</strong>
reagruparse
de
difer<strong>en</strong>te
<br />

manera.
No
siempre,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
t<strong>en</strong>drían
que
coincidir
<strong>en</strong>
un
mismo
agrupami<strong>en</strong>to
<br />

<strong>la</strong>s
personas
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
determinada
posición
fr<strong>en</strong>te
al
pap<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

930 .
Tarso
G<strong>en</strong>ro,
citado
<strong>en</strong>
Marta
Harnecker,
Apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
a
gobernar
(Alcaldía
de
Porto
Alegre),
<br />

MEPLA‐Alcaldía
de
Caracas,
1993,
p.14.
<br />

931 .
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
op.cit.
pp.64‐67.
<br />

932 .
El
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil
(PT)
ti<strong>en</strong>e
un
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to
interno
de
este
tipo.
Me
parece
interesante
<br />

<strong>el</strong>
esfuerzo
que
ha
realizado
este
partido
con
re<strong>la</strong>ción
a
sus
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros
regionales,
nacionales
y
a
su
Congreso,
al
<br />

ori<strong>en</strong>tar
que
cada
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
e<strong>la</strong>bore
un
proyecto
de
tesis.
Se
ha
llegado
a
e<strong>la</strong>borar
más
de
una
dec<strong>en</strong>a
de
tesis
<br />

difer<strong>en</strong>tes
que
son
publicadas
por
<strong>el</strong>
partido
y
distribuidas
a
<strong>la</strong>
militancia.
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
que
este
es
un
avance
<br />

democrático
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
vida
interna
d<strong>el</strong>
partido.
Sin
embargo,
hay
dos
cuestiones
que
debilitan
<strong>lo</strong>s
<strong>lo</strong>gros
de
este
int<strong>en</strong>to:
<br />

<strong>en</strong>
primer
lugar,
que
no
siempre
<strong>lo</strong>
que
se
juega
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
discusiones
son
posiciones
políticas,
sino
corre<strong>la</strong>ciones
de
<br />

fuerzas
internas
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
PT
y
esto
desvirtúa
<strong>el</strong>
debate,
ya
que
éste
só<strong>lo</strong>
puede
ser
fructífero
si
existe
una
<br />

disposición
a
integrar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
propio
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
de
verdad
que
puedan
cont<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>s
otras
tesis;
<strong>en</strong>
<br />

segundo
lugar,
que
<strong>la</strong>s
tesis
han
sido
demasiado
ext<strong>en</strong>sas
y
<strong>en</strong>gorrosas
para
una
militancia
popu<strong>la</strong>r
que
ti<strong>en</strong>e
<br />

escasos
hábitos
de
lectura,
por
<strong>lo</strong>
que
<strong>la</strong>
discusión
se
vu<strong>el</strong>ve
muy
<strong>el</strong>itista.
<br />

- - 282


economía,
con
<strong>la</strong>s
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
determinada
posición
respecto
a
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
<br />

partido
debe
estimu<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
participación
política
de
<strong>la</strong>
mujer.
<br />

1261.
Respecto
a
este
tema
me
parece
que
<strong>en</strong>
Porto
Alegre
se
da
una
ejemp<strong>la</strong>r
<br />

práctica
democrática.
En
<strong>el</strong>
gobierno
de
<strong>la</strong>
ciudad
‐ganado
por
tercera
vez
consecutiva
<br />

por
<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores‐
<strong>la</strong>s
distintas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias 933 
d<strong>el</strong>
PT
se
van
alternando
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cargo
de
alcalde 934 
y
estos
alcaldes
forman
sus
equipos
de
gobierno
con
<br />

repres<strong>en</strong>tantes
de
<strong>la</strong>s
diversas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias.
<br />

1262.
Esto
só<strong>lo</strong>
es
<strong>posible</strong>
si
se
parte
d<strong>el</strong>
presupuesto
de
que
<strong>la</strong>s
posiciones
de
<strong>la</strong>
<br />

corri<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
que
uno
pert<strong>en</strong>ece
t<strong>en</strong>drá
que
ser
complem<strong>en</strong>tada
por
<strong>la</strong>
dialéctica
d<strong>el</strong>
<br />

diá<strong>lo</strong>go
y
debate
con
<strong>la</strong>s
otras.
Si
se
partiera
de
<strong>la</strong>
vieja
posición
tradicional
de
que
uno
<br />

es
<strong>el</strong>
repres<strong>en</strong>tante
d<strong>el</strong>
proletariado
y
<strong>el</strong>
resto
es
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo,
<strong>la</strong>
actitud
necesariam<strong>en</strong>te
<br />

sería
difer<strong>en</strong>te:
ese
resto
t<strong>en</strong>dría
que
ser
neutralizado
o
ap<strong>la</strong>stado. 935 
<br />

1263.
Este
resultado
só<strong>lo</strong>
se
<strong>lo</strong>gra
cuando
se
parte
de
<strong>la</strong>
base
de
que
no
se
es
poseedor
<br />

de
toda
<strong>la</strong>
verdad,
que
<strong>el</strong>
otro
también
puede
t<strong>en</strong>er
una
parte
de
<strong>la</strong>
verdad
y
que,
por
<strong>lo</strong>
<br />

tanto,
sus
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
legitimidad.
Si
<strong>el</strong>
diá<strong>lo</strong>go
y
<strong>el</strong>
debate
no
permit<strong>en</strong>
<br />

llegar
a
un
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to,
a
un
cons<strong>en</strong>so,
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>cias
deb<strong>en</strong>
resolverse
mediante
<br />

votación.
Para
que
esto
camine
se
supone
que
todas
<strong>la</strong>s
partes
están
dispuestas
a
<br />

someterse
a
<strong>lo</strong>s
resultados
de
<strong>la</strong>s
urnas.
Ese
es
<strong>el</strong>
fundam<strong>en</strong>to
‐sosti<strong>en</strong>e
Tarso
G<strong>en</strong>ro‐
<br />

de
<strong>la</strong>
cultura
política
de
un
partido
socialista
moderno,
de
un
partido
revolucionario,
no
<br />

autocrático,
que
no
pret<strong>en</strong>de
imponer
burocráticam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
sociedad
ni
para
sí
mismo
<br />

su
programa.
[...]
Esto
es
<strong>lo</strong>
contrario
de
<strong>lo</strong>
que
hac<strong>en</strong>
algunas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
que
es
<br />

pret<strong>en</strong>der
ap<strong>la</strong>star
a
<strong>la</strong>s
otras,
no
darles
oportunidades,
no
permitir
que
surjan
árboles
<br />

<strong>en</strong>
torno
a
eucaliptos. 936 
<br />

1264.
Ahora
bi<strong>en</strong>,
ser
abierto,
respetuoso
y
flexible
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
debate
no
significa
de
<br />

ninguna
manera
r<strong>en</strong>unciar
a
luchar
porque
<strong>la</strong>s
ideas
propias
triunf<strong>en</strong>
si
uno
queda
<strong>en</strong>
<br />

minoría.
Si
luego
d<strong>el</strong>
debate
interno
uno
sigue
conv<strong>en</strong>cido
que
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
son
<strong>la</strong>s
correctas,
<br />

debe
continuar
def<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong>s
con
<strong>el</strong>
único
requisito
de
que
esa
def<strong>en</strong>sa
respete
<strong>la</strong>
<br />

unidad
de
acción
d<strong>el</strong>
partido
<strong>en</strong>
torno
a
<strong>la</strong>s
posiciones
que
fueron
mayoritarias.
<br />

























































<br />

933 .
El
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil
acepta
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
corri<strong>en</strong>tes
de
opinión
o
"t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias",
y
<br />

sanciona
<strong>la</strong>s
fracciones,
aunque
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica,
a
veces,
estas
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
actúan
casi
como
fracciones.
<br />

934 .
En
<strong>el</strong>
gobierno
de
Olivio
Dutra,
<strong>el</strong>
vice
alcalde
era
Tarso
G<strong>en</strong>ro,
miembro
de
otra
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia;
luego
Tarso
pasa
a
<br />

ser
alcalde
y
<strong>el</strong>
vice
es
Raúl
Pont,
dirig<strong>en</strong>te
nacional
de
otra
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia;
por
último
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
de
Pont,
<strong>el</strong>
vice
<br />

alcalde
es
Fortunati,
de
otra
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.
<br />

935 .
T.
G<strong>en</strong>ro,
Seminario
sobre
<strong>el</strong>
modo
petista
de
gobernar,
mimeo,
1996.
<br />

936 .
T.
G<strong>en</strong>ro,
ibid.
<br />

- - 283


1265.
Y,
hab<strong>la</strong>ndo
de
debate,
creo
importante
que
se
t<strong>en</strong>ga
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
de
que
hoy
es
<br />

casi
im<strong>posible</strong>
que
un
debate
interno
deje
de
ser
al
mismo
tiempo
público
y,
por
<strong>lo</strong>
<br />

tanto,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
ti<strong>en</strong>e
que
apr<strong>en</strong>der
a
debatir
tomando
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
esa
realidad.
<br />

-Constituir una dirección que respete <strong>la</strong> composición interna d<strong>el</strong> partido<br />

1266.
La
nueva
cultura
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debe
reflejarse
también
<strong>en</strong>
una
forma
difer<strong>en</strong>te
<br />

de
componer
<strong>la</strong>
dirección
de
<strong>la</strong>
organización
política.
Durante
mucho
tiempo
se
p<strong>en</strong>só
<br />

que
si
una
determinada
corri<strong>en</strong>te
o
sector
d<strong>el</strong>
partido
ganaba
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
internas
<br />

<strong>en</strong>
forma
mayoritaria,
eran
<strong>lo</strong>s
cuadros
de
esa
corri<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
que
debían
ocupar
todos
<br />

<strong>lo</strong>s
cargos
de
dirección.
De
alguna
manera
primaba
<strong>en</strong>tonces
<strong>la</strong>
concepción
de
que
<strong>la</strong>
<br />

gobernabilidad
se
<strong>lo</strong>graba
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
una
dirección
<strong>lo</strong>
más
homogénea
<strong>posible</strong>.
Hoy
<br />

ti<strong>en</strong>de
a
primar
un
criterio
difer<strong>en</strong>te:
una
dirección
que
refleje
mejor
<strong>la</strong>
<br />

corre<strong>la</strong>ción
interna
de
fuerzas
parece
ser
más
adecuada,
porque
eso
ayuda
a
que
<strong>la</strong>
<br />

militancia
se
si<strong>en</strong>ta
más
involucrada
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
tareas.
Pero
este
criterio
só<strong>lo</strong>
puede
ser
<br />

eficaz
si
<strong>el</strong>
partido
ya
ha
<strong>lo</strong>grado
adquirir
esa
nueva
cultura
democrática,
porque
si
no
<br />

es
así,
se
produce
una
ol<strong>la</strong>
de
gril<strong>lo</strong>s
y
<strong>el</strong>
partido
se
hace
ingobernable.
<br />

1267.
Raúl
Pont
está
conv<strong>en</strong>cido
de
que
<strong>el</strong>
respeto
a
<strong>la</strong>
proporcionalidad
de
<strong>la</strong>s
<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dirección
d<strong>el</strong>
PT
<strong>en</strong>
Porto
Alegre
ha
sido
c<strong>la</strong>ve
para
<strong>la</strong>
construcción
de
<br />

un
partido
cohesionado.
<br />

1268.
Una
democratización
real
de
<strong>la</strong>
organización
política
exige
una
participación
<br />

más
efectiva
de
<strong>lo</strong>s
militantes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>el</strong>ección
de
sus
autoridades:
éstas
deberían
ser
<br />

<strong>el</strong>egidas
más
<strong>en</strong>
función
de
sus
posiciones
ideológicas
y
políticas,
que
de
su
curriculum
<br />

personal.
De
ahí
<strong>la</strong>
importancia
de
que
estas
difer<strong>en</strong>tes
posiciones
sean
conocidas
<br />

<strong>en</strong>tre
<strong>la</strong>
militancia
a
través
de
publicaciones
internas 937 .
También
es
muy
importante
<br />

ve<strong>la</strong>r
por
una
formu<strong>la</strong>ción
más
democrática
de
<strong>la</strong>s
candidaturas
y
una
forma
de
<br />

<strong>el</strong>ección
que
asegure
<strong>la</strong>
secretividad
de
<strong>la</strong>
votación.
<br />

-Consultas o plebiscitos internos<br />

1269.
Por
otra
parte,
me
parece
muy
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
participación
directa
de
<strong>lo</strong>s
<br />

militantes
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
toma
de
<strong>la</strong>s
decisiones
más
r<strong>el</strong>evantes,
a
través
de
consultas
o
<br />

plebiscitos
internos. 938 
Y
subrayamos
“decisiones
más
r<strong>el</strong>evantes”,
ya
que
no
ti<strong>en</strong>e
<br />

s<strong>en</strong>tido
y
sería
absolutam<strong>en</strong>te
inoperante
estar
consultando
a
<strong>la</strong>
militancia
sobre
<br />

decisiones
que
se
deb<strong>en</strong>
adoptar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
gestión
política
cotidiana,
de
alta
dedicación,
<br />

























































<br />

937 .
L<strong>en</strong>in
sost<strong>en</strong>ía
<strong>en</strong>
esta
obra:
todos
<strong>lo</strong>s
miembros
d<strong>el</strong>
partido
[deb<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>er]
una
idea
c<strong>la</strong>ra
acerca
de
<strong>la</strong>s
<br />

difer<strong>en</strong>cias
tácticas
[...]
a
fin
de
que,
con
pl<strong>en</strong>o
conocimi<strong>en</strong>to
d<strong>el</strong>
asunto
y
después
de
sopesar
bi<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
argum<strong>en</strong>tos
de
<br />

ambas
partes,
<strong>el</strong>ijan
<strong>en</strong>
forma
consci<strong>en</strong>te
y
no
improvisada
d<strong>el</strong>egados
al
congreso
[...].
(V.
L<strong>en</strong>in,
La
Duma
d<strong>el</strong>
Estado
y
<br />

<strong>la</strong>
táctica
socialdemócrata,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1969,
t.10,
p.105).
<br />

938 .
C.
Almeyda,
Cambiar
también
<strong>la</strong>
organización
partidaria,
op.cit.
p.36;
Enrique
Rubio,
Perspectivas
para
<strong>el</strong>
<br />

socialismo...,
op.cit.
p.13.
<br />

- - 284


que
corresponde
a
opciones
necesariam<strong>en</strong>te
no
masivas.
Estas
consultas
directas
a
<strong>la</strong>s
<br />

bases
son
una
manera
bastante
efectiva
de
democratizar
<strong>la</strong>s
decisiones
partidarias.
<br />

-Consultas popu<strong>la</strong>res realizadas por <strong>la</strong> organización política<br />

1270.
Consultas
d<strong>el</strong>
tipo
recién
m<strong>en</strong>cionado
podrían
realizarse
no
só<strong>lo</strong>
con
<strong>lo</strong>s
<br />

militantes,
sino
también
con
<strong>lo</strong>s
simpatizantes
o
a
<strong>lo</strong>
que
pudiéramos
l<strong>la</strong>mar
<strong>el</strong>
ámbito
<br />

<strong>el</strong>ectoral
d<strong>el</strong>
partido.
Pi<strong>en</strong>so
que
este
método
es
especialm<strong>en</strong>te
útil
para
designar
a
<strong>lo</strong>s
<br />

candidatos
de
<strong>izquierda</strong>
a
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales,
si
de
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
ganar
<strong>el</strong>
<br />

gobierno
y
no
de
usar
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
só<strong>lo</strong>
para
propagandizar
<strong>la</strong>s
ideas
d<strong>el</strong>
partido.
Una
<br />

consulta
popu<strong>la</strong>r
al
<strong>el</strong>ectorado
acerca
de
<strong>lo</strong>s
varios
candidatos
que
<strong>la</strong>
organización
<br />

política
propone
puede
ser
un
método
muy
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
para
no
errar
<strong>el</strong>
tiro.
A
veces
<br />

se
han
perdido
<strong>el</strong>ecciones
por
levantar
candidatos
usando
un
criterio
netam<strong>en</strong>te
<br />

partidista:
prestigio
interno,
expresión
de
una
determinada
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
<br />

internas,
sin
t<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>
opinión
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
sobre
ese
candidato.
<br />

1271.
Consultas
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
se
han
realizado
con
éxito
<strong>en</strong>
América
Latina.
La
Causa
<br />

R
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
realizó,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
un
referéndum
popu<strong>la</strong>r
unos
meses
después
d<strong>el</strong>
<br />

golpe
militar
<strong>en</strong>cabezado
por
<strong>el</strong>
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
coron<strong>el</strong>
Hugo
Chávez
y
su
movimi<strong>en</strong>to
<br />

bolivariano.
En
esta
consulta
popu<strong>la</strong>r
‐que
se
hizo
co<strong>lo</strong>cando
urnas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
calles
<br />

principales
de
<strong>la</strong>
ciudad‐
se
preguntaba
al
pueb<strong>lo</strong>
si
estaba
de
acuerdo
con
que
Car<strong>lo</strong>s
<br />

Andrés
Pérez,
<strong>en</strong>tonces
presid<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
República,
siguiera
gobernando.
Votaron
<br />

quini<strong>en</strong>tas
mil
personas,
especialm<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
región
metropolitana,
y
<strong>el</strong>
90%
<br />

manifestó
su
opinión
<strong>en</strong>
contra
de
que
continuara
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
cargo.
Este
referéndum
<br />

contribuyó
a
crear
una
situación
política
favorable
a
<strong>la</strong>
destitución
d<strong>el</strong>
presid<strong>en</strong>te,
<br />

dando
lugar
a
un
hecho
político
nuevo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
país:
era
<strong>la</strong>
primera
vez
que
un
<br />

mandatario
salía
d<strong>el</strong>
ejercicio
de
su
cargo
a
pedido
d<strong>el</strong>
Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to
para
ser
juzgado
<br />

antes
d<strong>el</strong>
término
de
su
mandato.
Ninguna
ley
establecía
ese
tipo
de
consulta,
pero
<br />

tampoco
ninguna
ley
<strong>lo</strong>
prohibía.
La
masiva
participación
de
<strong>la</strong>
ciudadanía
‐aunque
<strong>lo</strong>s
<br />

resultados
no
fueran
reconocidos‐
de
por
sí
era
ya
un
hecho
político.
<br />

1272.
Otro
ejemp<strong>lo</strong>
son
<strong>la</strong>s
consultas
realizadas
por
<strong>el</strong>
EZLN
<strong>en</strong>
México:
<strong>la</strong>
Consulta
<br />

Nacional
por
<strong>la</strong>
Paz
y
<strong>la</strong>
Democracia,
realizada
por
<strong>el</strong>
Movimi<strong>en</strong>to
Civil
Zapatista
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

segundo
semestre
de
1995
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
participó
un
millón
tresci<strong>en</strong>tas
mil
personas:
una
<br />

consulta
muy
original
acerca
de
varios
temas
de
interés,
<strong>en</strong>tre
otros,
si
<strong>la</strong>
organización
<br />

debería
unirse
a
otras
y
conformar
un
fr<strong>en</strong>te
político,
o
si
debía
mant<strong>en</strong>erse
como
una
<br />

organización
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te;
y
<strong>la</strong>
más
reci<strong>en</strong>te
Consulta
Nacional
por
<strong>el</strong>
<br />

Reconocimi<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
Pueb<strong>lo</strong>s
Indios
y
por
<strong>el</strong>
Fin
de
<strong>la</strong>
Guerra
de
Exterminio
d<strong>el</strong>
21
<br />

de
marzo
de
1999,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
se
duplicó
<strong>la</strong>
participación
ciudadana
alcanzando
cifras
<br />

cercanas
a
<strong>lo</strong>s
tres
mil<strong>lo</strong>nes
de
votantes.
Estas
cifras
demuestran
que
<strong>el</strong>
zapatismo
<br />

sigue
creci<strong>en</strong>do
<strong>en</strong>
simpatía
popu<strong>la</strong>r
a
pesar
de
todas
<strong>la</strong>s
campañas
ideológicas,
<br />

políticas
y
militares
<strong>en</strong>
su
contra.
Pero
<strong>la</strong>s
cifras
no
<strong>lo</strong>
dic<strong>en</strong>
todo,
hay
otros
hechos
de
<br />

mucha
significación:
por
una
parte,
<strong>la</strong>
capacidad
que
esta
organización
tuvo
para
<br />

movilizar
a
cinco
mil
zapatistas
desde
<strong>la</strong>
S<strong>el</strong>va
Lacandona
hasta
<strong>lo</strong>s
lugares
más
<br />

remotos
d<strong>el</strong>
país
para
realizar
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros
y
dia<strong>lo</strong>gar
con
<strong>lo</strong>s
más
variados
sectores
de
<br />

- - 285


<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción;
por
otra,
<strong>la</strong>
respuesta
de
miles
de
hombres
y
mujeres
anónimos
no
<br />

organizados
<strong>en</strong>
partidos
políticos
que,
a
<strong>lo</strong>
ancho
y
<strong>la</strong>rgo
d<strong>el</strong>
país,
se
preocuparon
de
<br />

realizar
<strong>la</strong>s
múltiples
tareas
que
conlleva
una
actividad
de
ese
tipo,
desde
insta<strong>la</strong>r
<br />

mesas
hasta
contar
votos,
con
<strong>la</strong>
so<strong>la</strong>
motivación
de
apoyar
<strong>la</strong>
propuesta
zapatista.
<br />

1273.
Cosas
como
éstas
me
hac<strong>en</strong>
p<strong>en</strong>sar
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
su<strong>el</strong>e
moverse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

dicotomía
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>
legal
y
<strong>lo</strong>
ilegal,
y
no
ti<strong>en</strong>e
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
un
<br />

sinnúmero
de
otros
espacios
‐que
yo
d<strong>en</strong>ominaría
alegales,
porque
no
<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

dicotomía
antes
seña<strong>la</strong>da‐,
que
pued<strong>en</strong>
ser
aprovechados
con
gran
creatividad
para
<br />

conci<strong>en</strong>tizar,
movilizar
y
hacer
participar
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
de
forma
de
ir
construy<strong>en</strong>do
<br />

esa
fuerza
social
antisistémica
que
anteriorm<strong>en</strong>te
m<strong>en</strong>cionábamos.
<br />

-Va<strong>lo</strong>rizar <strong>el</strong> pluralismo<br />

1274.
La
organización
política
de
<strong>la</strong>
que
hab<strong>la</strong>mos
no
só<strong>lo</strong>
debe
ser
democrática
hacia
<br />

ad<strong>en</strong>tro,
sino
que
también
debe
ser<strong>lo</strong>
hacia
afuera.
Debe
reconocerse
<strong>lo</strong>
importante
<br />

que
son
<strong>la</strong>s
iniciativas
suprapartidarias
sin
que
esto
signifique
devaluar
<strong>la</strong>
importancia
<br />

decisiva
de
r<strong>en</strong>ovar
y
pot<strong>en</strong>ciar
<strong>la</strong>s
organizaciones
partidarias. 939 
<br />

4) ORGANIZACIÓN POLÍTICA DE LOS EXPLOTADOS POR EL CAPITALISMO Y DE LOS EXCLUIDOS<br />

1275.
Si,
como
veíamos
anteriorm<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
obrera
industrial
clásica
ha
ido
<br />

reduci<strong>en</strong>do
su
conting<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
América
Latina,
<strong>en</strong>
contraste
con
<strong>el</strong>
sector
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
sometidos
a
trabajos
precarios,
inseguros,
y
a
<strong>lo</strong>s
marginados
o
excluidos
<br />

por
<strong>el</strong>
sistema
que
aum<strong>en</strong>tan
día
a
día,
parece
necesario
que
<strong>la</strong>
organización
política
<br />

tome
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
esta
realidad
y
que
deje
de
ser
una
instancia
que
reúna
só<strong>lo</strong>
a
<strong>la</strong>
c<strong>la</strong>se
<br />

obrera
clásica
para
transformarse
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
organización
de
todos
<strong>lo</strong>s
oprimidos.
<br />

5) UNA ORGANIZACIÓN POLÍTICA NO INGENUA, QUE SE PREPARA PARA TODAS LAS SITUACIONES<br />

1276.
La
posibilidad
actual
que
ti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
de
disputar
muchos
espacios
<br />

abierta
y
legalm<strong>en</strong>te
no
debe
hacer<strong>la</strong>
perder
de
vista
que
<strong>la</strong>
derecha
respeta
<strong>la</strong>s
reg<strong>la</strong>s
<br />

d<strong>el</strong>
juego
só<strong>lo</strong>
hasta
donde
le
convi<strong>en</strong>e.
Hasta
ahora
no
se
ha
visto
ninguna
experi<strong>en</strong>cia
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
grupos
dominantes
estén
dispuestos
a
r<strong>en</strong>unciar
a
sus
<br />

privilegios.
El
hecho
de
que
acept<strong>en</strong>
retirarse
de
<strong>la</strong>
ar<strong>en</strong>a
política
cuando
consideran
<br />

que
su
repliegue
puede
ser
más
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te,
no
debe
llevarnos
a
<strong>en</strong>gaño.
Pued<strong>en</strong>
<br />

perfectam<strong>en</strong>te
tolerar
y
hasta
propiciar
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
de
un
gobierno
de
<strong>izquierda</strong>,
si
<br />

este
pone
<strong>en</strong>
práctica
su
política
y
se
limita
a
administrar
<strong>la</strong>
crisis.
Lo
que
tratará
de
<br />

impedir
siempre
‐y
<strong>en</strong>
eso
no
hay
que
ser
ilusos‐
es
que
se
pret<strong>en</strong>da
construir
una
<br />

sociedad
alternativa. 940 
<br />

























































<br />

939 .
E.
Rubio,
Perspectivas
para
<strong>el</strong>
socialismo...,
op.cit.
p.12.
<br />

940 .
M.
Harnecker,
Vanguardia
y
crisis
actual,
op.cit.
pp.30‐33.
<br />

- - 286


1277.
De
esto
se
deduce
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
crezca
y
acceda
a
<br />

posiciones
de
poder
debe
estar
preparada
para
hacer
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
fuerte
resist<strong>en</strong>cia
que
<br />

opondrán
<strong>lo</strong>s
núcleos
más
apegados
al
capital
financiero,
que
se
van
a
valer
de
medios
<br />

legales
o
ilegales
para
evitar
que
se
lleve
ade<strong>la</strong>nte
un
programa
de
transformaciones
<br />

democráticas
y
popu<strong>la</strong>res;
debe
ser
capaz
de
def<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>s
conquistas
alcanzadas
<br />

democráticam<strong>en</strong>te.
<br />

1278.
No
hay
que
olvidar,
como
dice
<strong>el</strong>
teórico
marxista
inglés
Perry
Anderson 941 ,
<br />

refiriéndose
a
<strong>la</strong>s
democracias
burguesas,
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
más
tranqui<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>
ejército
puede
<br />

permanecer
invisible
<strong>en</strong>
sus
cuart<strong>el</strong>es
[pero
que]
<strong>el</strong>
resorte
“fundam<strong>en</strong>tal”
d<strong>el</strong>
poder
de
<br />

c<strong>la</strong>se
burgués
<strong>en</strong>
un
sistema
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario
sigue
si<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
coerción,
aunque
aparezca
<br />

como
“preponderante'
<strong>la</strong>
cultura”. 942 
Históricam<strong>en</strong>te
esto
es
<strong>lo</strong>
es<strong>en</strong>cial,
y
por
eso
<br />

cuando
se
desarrol<strong>la</strong>
una
crisis
revolucionaria
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>
estructura
d<strong>el</strong>
poder
<br />

burgués,
<strong>el</strong>
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
dominante
se
desp<strong>la</strong>za
necesariam<strong>en</strong>te
“de
<strong>la</strong>
ideo<strong>lo</strong>gía
hacia
<strong>la</strong>
<br />

viol<strong>en</strong>cia.
La
coerción
llega
a
ser
a
<strong>la</strong>
vez
determinante
y
dominante
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
crisis
suprema,
<br />

y
<strong>el</strong>
ejército
toma,
inevitablem<strong>en</strong>te,
<strong>la</strong>
de<strong>la</strong>ntera
de
<strong>la</strong>
esc<strong>en</strong>a
<strong>en</strong>
toda
lucha
de
c<strong>la</strong>ses
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
perspectiva
de
<strong>la</strong>
instauración
real
d<strong>el</strong>
socialismo.” 943 
<br />

1279.
T<strong>en</strong>er
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
esta
situación
no
significa
volver
a
<strong>lo</strong>s
métodos
c<strong>la</strong>ndestinos
de
<br />

<strong>la</strong>
época
de
<strong>la</strong>s
dictaduras,
<strong>lo</strong>s
que
han
perdido
vig<strong>en</strong>cia
con
<strong>lo</strong>s
procesos
de
apertura
<br />

democrática
que
América
Latina
está
vivi<strong>en</strong>do
hoy,
pero
sí
parece
necesario
no
<br />

abandonar
<strong>lo</strong>s
métodos
de
autodef<strong>en</strong>sa
cuando
<strong>la</strong>s
circunstancias
<strong>lo</strong>
requier<strong>en</strong>
y
t<strong>en</strong>er
<br />

un
bu<strong>en</strong>
trabajo
de
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia
para
saber
muy
bi<strong>en</strong>
cuáles
son
<strong>lo</strong>s
pasos
que
se
<br />

propone
dar
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>emigo
y
preparar
a
tiempo
<strong>la</strong>
contrarrespuesta. 944 
<br />

1280.
Si
<strong>la</strong>s
fuerzas
de
derecha
respetaran
<strong>la</strong>s
conquistas
popu<strong>la</strong>res
<strong>lo</strong>gradas
por
<strong>la</strong>
<br />

vía
legal,
si
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
tuviese
<strong>la</strong>s
mismas
oportunidades
de
llegar
a
<strong>la</strong>s
masas
que
<strong>la</strong>
<br />

derecha
a
través
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación:
canales
de
t<strong>el</strong>evisión,
pr<strong>en</strong>sa,
radio,
<br />

etcétera,
no
me
cabe
<strong>la</strong>
m<strong>en</strong>or
duda
de
que
preferiría
transitar
por
<strong>lo</strong>s
caminos
de
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

941 .
Fundador
de
New
Left
Review
y
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
connotados
marxistas
europeos
contemporáneos,
amigo
de
<br />

Cuba
y
def<strong>en</strong>sor
de
<strong>lo</strong>s
procesos
revolucionarios
<strong>la</strong>tinoamericanos.
<br />

942 .
Nos
parec<strong>en</strong>
de
sumo
interés
<strong>la</strong>s
observaciones
que
<strong>en</strong>
su
época
hiciera
al
respecto
Antonio
Gramsci:
Un
<br />

movimi<strong>en</strong>to
político
puede
ser
de
carácter
militar
aunque
<strong>el</strong>
ejército
como
tal
no
participe
allí
abiertam<strong>en</strong>te.
Un
<br />

gobierno
puede
ser
de
carácter
militar
aunque
<strong>el</strong>
ejército
como
tal
no
participe
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno.
En
determinadas
<br />

circunstancias
puede
ocurrir
que
conv<strong>en</strong>ga
no
`descubrir'
al
ejército,
no
hacer<strong>lo</strong>
salir
de
<strong>la</strong>
constitucionalidad,
o
como
<br />

se
dice,
no
llevar
<strong>la</strong>
política
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
soldados,
para
mant<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>
homog<strong>en</strong>eidad
<strong>en</strong>tre
oficiales
y
soldados
<strong>en</strong>
un
<br />

terr<strong>en</strong>o
de
apar<strong>en</strong>te
neutralidad
y
superioridad,
más
allá
de
<strong>la</strong>s
facciones;
y
sin
embargo,
es
<strong>el</strong>
ejército,
o
sea,
<strong>el</strong>
Estado
<br />

Mayor
y
<strong>la</strong>
oficialidad,
qui<strong>en</strong>
determina
<strong>la</strong>
nueva
situación
y
<strong>la</strong>
domina
[...].
(Maquiave<strong>lo</strong>
y
L<strong>en</strong>in,
op.cit.
p.85).
<br />

943 .
P.
Anderson,
Sur
Gramsci,
Ed.
François
Maspero,
París,
1978,
p.75.
<br />

944 .
Es
necesario,
como
escribe
Tarso
G<strong>en</strong>ro
<strong>en</strong>
un
artícu<strong>lo</strong>
reci<strong>en</strong>te:
prestar
at<strong>en</strong>ción
a
<strong>la</strong>s
estructuras
como
<strong>la</strong>
<br />

autodef<strong>en</strong>sa
<strong>en</strong>
circunstancias
especiales
y
realizar
un
serio
trabajo
de
información
y
contrainformación
(Política
e
<br />

modernidade,
Ed.
Tchê,
Brasil,
1996,
p.104).
<br />

- - 287


lucha
institucional.
Es
<strong>la</strong>
derecha,
y
no
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>
que
históricam<strong>en</strong>te
ha
cerrado
<br />

estos
caminos.
<br />

1281.
Por
otra
parte,
Gramsci
nos
<strong>en</strong>seña
que
no
só<strong>lo</strong>
se
consigu<strong>en</strong>
efectos
<br />

militares
a
través
de
acciones
armadas,
<strong>la</strong>s
que,
por
<strong>el</strong>
sistema
“democrático”
que
<br />

existe
<strong>en</strong>
algunos
países,
difícilm<strong>en</strong>te
podrían
ser
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas
por
<strong>el</strong>
grueso
de
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción.
El
p<strong>en</strong>sador
italiano
distingue
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
estrictam<strong>en</strong>te
militar
o
<br />

técnico­militar
y
<strong>lo</strong>
político­militar 945 .
Es
necesario
t<strong>en</strong>er
pres<strong>en</strong>te
que
determinadas
<br />

acciones
políticas
pued<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>er
efectos
militares
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
bando
<strong>en</strong>emigo,
como,
por
<br />

ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
dispersión
de
fuerzas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
territorio,
<strong>el</strong>
debilitami<strong>en</strong>to
de
su
moral
<br />

combativa,
etcétera.
Gramsci
d<strong>en</strong>ominaba
a
estas
actividades:
acciones
<br />

político­militares,
porque,
a
pesar
de
ser
meram<strong>en</strong>te
políticas,
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>la</strong>
capacidad
de
<br />

producir
efectos
militares. 946 
<br />

6) UNA NUEVA PRÁCTICA INTERNACIONALISTA EN UN MUNDO GLOBALIZADO<br />

1282.
En
un
mundo
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
ejercicio
de
<strong>la</strong>
dominación
se
realiza
a
esca<strong>la</strong>
g<strong>lo</strong>bal,
<br />

parece
aún
más
necesario
que
ayer
establecer
coordinaciones
y
estrategias
de
lucha
a
<br />

niv<strong>el</strong>
regional
y
suprarregional.
<br />

1283.
Como
dice
Enrique
Rubio,
debemos
buscar
una
articu<strong>la</strong>ción
de
<strong>lo</strong>s
excluidos,
<br />

postergados,
dominados
y
exp<strong>lo</strong>tados
a
esca<strong>la</strong>
mundial,
incluy<strong>en</strong>do
a
<strong>lo</strong>s
que
viv<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<br />

<strong>lo</strong>s
países
desarrol<strong>la</strong>dos;
una
coordinación,
cooperación
y
alianzas
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
sujetos
<br />

políticos
y
sociales
que
participan
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
luchas
emancipadoras
buscando
<strong>la</strong>
<br />

construcción
de
id<strong>en</strong>tidades
mundiales 947 .
Es
necesario
que
e<strong>la</strong>boremos
una
estrategia
<br />

























































<br />

945 .
A.
Gramsci,
Maquiave<strong>lo</strong>
y
L<strong>en</strong>in,
op.cit.
p.76.
<br />

946 .
El
tercer
mom<strong>en</strong>to
es
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
de
<strong>la</strong>s
fuerzas
militares,
inmediatam<strong>en</strong>te
decisivo,
según
<strong>la</strong>s
<br />

circunstancias.
[...]
Pero
éste
no
es
un
mom<strong>en</strong>to
de
carácter
indistinto
e
id<strong>en</strong>tificable
inmediatam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
forma
<br />

esquemática,
también
<strong>en</strong>
él
se
pued<strong>en</strong>
distinguir
dos
grados:
uno
militar
<strong>en</strong>
s<strong>en</strong>tido
estricto,
o
técnico­militar
y
otro
<br />

que
puede
d<strong>en</strong>ominarse
político­militar.
En
<strong>el</strong>
curso
d<strong>el</strong>
desarrol<strong>lo</strong>
histórico
estos
dos
grados
se
pres<strong>en</strong>taron
<strong>en</strong>
una
<br />

gran
variedad
de
combinaciones.
Un
ejemp<strong>lo</strong>
típico
que
puede
servir
como
demostración­límite,
es
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
de
<br />

opresión
militar
de
un
estado
sobre
una
nación
que
trata
de
<strong>lo</strong>grar
su
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
estatal.
La
re<strong>la</strong>ción
no
es
<br />

puram<strong>en</strong>te
militar,
sino
político­militar;
y
<strong>en</strong>
efecto,
un
tipo
tal
de
opresión
sería
inexplicable
sin
<strong>el</strong>
estado
de
<br />

disgregación
social
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
oprimido
y
<strong>la</strong>
pasividad
de
su
mayoría;
por
<strong>lo</strong>
tanto
<strong>la</strong>
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
no
podrá
ser
<br />

<strong>lo</strong>grada
con
fuerzas
puram<strong>en</strong>te
militares,
sino
militares
y
político­militares.
En
efecto,
si
<strong>la</strong>
nación
oprimida,
para
<br />

iniciar
<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>la</strong>
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
tuviese
que
esperar
que
<strong>el</strong>
estado
hegemónico
le
permita
organizar
un
ejército
<br />

propio
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
estricto
y
técnico
de
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra,
t<strong>en</strong>dría
que
esperar
bastante
(puede
ocurrir
que
<strong>la</strong>
reivindicación
<br />

de
un
ejército
propio
sea
satisfecha
por
<strong>la</strong>
nación
hegemónica,
pero
esto
significa
que
una
gran
parte
de
<strong>la</strong>
lucha
ya
ha
<br />

sido
desarrol<strong>la</strong>da
y
v<strong>en</strong>cida
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
político­militar).
La
nación
oprimida,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
opondrá
inicialm<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
<br />

fuerza
militar
hegemónica
una
fuerza
que
será
só<strong>lo</strong>
"política­militar",
o
sea,
una
forma
de
acción
política
que
posea
<strong>la</strong>
<br />

virtud
de
determinar
reflejos
de
carácter
militar
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido:
1)
de
que
sea
efici<strong>en</strong>te
para
disgregar
íntimam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
<br />

eficacia
bélica
de
<strong>la</strong>
nación
hegemónica;
2)
que
constriña
a
<strong>la</strong>
fuerza
militar
hegemónica
a
diluirse
y
dispersarse
<strong>en</strong>
un
<br />

gran
territorio,
anu<strong>la</strong>ndo
<strong>en</strong>
gran
parte
su
capacidad
bélica.
[...]
(A.
Gramsci,
Maquiave<strong>lo</strong>
y
L<strong>en</strong>in,
Ibid.
pp.76‐77).
<br />

947 .
Un
int<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido
que
habría
que
respaldar
es
<strong>el</strong>
Foro
Mundial
de
Alternativas
propuesto
por
Samir
<br />

Amin.
<br />

- - 288


que
incluya
<strong>la</strong>
articu<strong>la</strong>ción
con
fuerzas
que
operan
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
tres
grandes
b<strong>lo</strong>ques
de
poder
<br />

mundiales,
y
establecer
re<strong>la</strong>ciones
multi<strong>la</strong>terales
con
cada
uno
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
como
una
<br />

manera
de
dis<strong>lo</strong>car
<strong>el</strong>
reparto
político
de
zonas
de
influ<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
mismos. 948 
<br />

1284.
Es
preciso
[...]
jaquear
al
capitalismo
desde
<strong>lo</strong>
político,
estatal
o
no
estatal,
<br />

militante
o
no
militante,
partidario
o
no
partidario,
desde
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
sociales,
<br />

desde
<strong>lo</strong>s
complejos
ci<strong>en</strong>tífico­técnicos,
desde
<strong>lo</strong>s
c<strong>en</strong>tros
culturales
y
comunicacionales
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
cuales
se
moldean,
de
modo
decisivo,
<strong>la</strong>s
formas
de
s<strong>en</strong>sibilidad,
y
desde
<strong>la</strong>s
<br />

organizaciones
autogestionarias
[...].
Para
decir<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
una
forma
un
poco
esquemática
y
<br />

quizá
chocante,
<strong>la</strong>
revolución
será
internacional,
democrática,
múltiple
y
profunda,
o
no
<br />

será. 949 
<br />

7) ENCARNACIÓN DE LOS VALORES ÉTICOS DE LA NUEVA SOCIEDAD QUE SE PRETENDE CONSTRUIR<br />

1285.
En
un
mundo
<strong>en</strong>
que
reina
<strong>la</strong>
corrupción
y
existe,
como
veíamos
anteriorm<strong>en</strong>te,
<br />

un
creci<strong>en</strong>te
descrédito
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
partidos
políticos
y,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
política,
es
<br />

fundam<strong>en</strong>tal
que
<strong>la</strong>
organización
de
<strong>izquierda</strong>
se
pres<strong>en</strong>te
con
un
perfil
ético
<br />

netam<strong>en</strong>te
difer<strong>en</strong>te,
que
sea
capaz
de
<strong>en</strong>carnar
<strong>en</strong>
su
vida
cotidiana
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
que
<br />

dice
def<strong>en</strong>der,
que
su
práctica
sea
coher<strong>en</strong>te
con
su
discurso
político,
como
<strong>lo</strong>
era
<strong>la</strong>
<br />

d<strong>el</strong>
Che,
de
ahí
<strong>el</strong>
gran
atractivo
que
repres<strong>en</strong>ta
para
<strong>la</strong>
juv<strong>en</strong>tud
cansada
de
discursos
<br />

que
no
se
correspond<strong>en</strong>
con
<strong>lo</strong>s
hechos.
<br />

1286.
La
g<strong>en</strong>te
rechaza
esas
iglesias,
que
promet<strong>en</strong>
democracia
sin
discriminaciones
<br />

para
todas
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
sociales
y
que
niegan
a
sus
propios
fi<strong>el</strong>es
<strong>la</strong>
más
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal
libertad
<br />

de
expresión
cuando
no
aceptan
ciegam<strong>en</strong>te
sus
consignas
[...],
estados
mayores
que
<br />

negocian
y
pactan
por
su
cu<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
bi<strong>en</strong>estar
de
todos;
[...]
máquinas
gigantes
que
<br />

confiscan
<strong>la</strong>
iniciativa,
<strong>la</strong>
acción
y
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra
d<strong>el</strong>
individuo
[...] 950 
<br />

1287.
Y
como
<strong>el</strong>
objetivo
de
<strong>la</strong>
revolución
social
no
es
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
luchar
para
sobrevivir
<br />

sino
transformar
<strong>la</strong>
forma
de
vivir,
como
dice
Or<strong>la</strong>ndo
Nuñez, 951 
es
necesario
que
<br />

incursionemos
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mundo
de
<strong>la</strong>
moral
y
d<strong>el</strong>
amor
buscando
<strong>la</strong>
transformación
directa
<br />

y
cotidiana
d<strong>el</strong>
modo
de
vivir,
p<strong>en</strong>sar
y
s<strong>en</strong>tir, 952 
creando
una
nueva
estructura
de
<br />

va<strong>lo</strong>res.
Esperar
que
todo
esto
ocurra
por
<strong>la</strong>
simple
transformación
de
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<br />

de
producción
es
apostar
al
evolucionismo
mecanicista
que
rechazamos.
<br />

























































<br />

948 .
E.
Rubio
y
M.
Pereira,
Utopía
y
estrategia...,
op.cit.
p.149.
<br />

949 .
Ibid.
p.150.
<br />

950 .
Octavio
Albero<strong>la</strong>,
Etica
y
revolución,
<strong>en</strong>
revista
El
Viejo
Topo
Nº19,
Madrid,
abril
1978,
p.35.
<br />

951 .
O.
Núñez,
La
insurrección...,
op.cit.
p.29.
<br />

952 .
Ibid.
p.60.
<br />

- - 289


1288.
La
nueva
moral
debe
t<strong>en</strong>der
a
hacer
desaparecer
<strong>la</strong>s
contradicciones
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
<br />

va<strong>lo</strong>res
sociales
y
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
individuales,
aspirando
a
construir
un
mundo
de
<br />

cooperación,
solidaridad
y
amor.
<br />

1289.
Y
esta
lucha
por
transformar
<strong>la</strong>
vida
cotidiana
debe
empezar
junto
con
<strong>el</strong>
<br />

compromiso
militante,
no
ti<strong>en</strong>e
por
qué
esperar
<strong>el</strong>
triunfo
de
<strong>la</strong>
revolución
social
ya
<br />

que,
como
dice
<strong>el</strong>
Che,
es
<strong>el</strong>
propio
individuo
<strong>el</strong>
que
debe
someterse
a
un
proceso
<br />

consci<strong>en</strong>te
de
autoeducación 953 .
<br />

1290.
Se
trata
de
apr<strong>en</strong>der
a
luchar
cotidianam<strong>en</strong>te
contra
toda
institución
o
estructura
<br />

<strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ante,
buscando
cómo
substituir<strong>la</strong>s
[e]
inv<strong>en</strong>tando
otras
nuevas,
<strong>lo</strong>
que
no
excluye
<br />

<strong>la</strong>
lucha
por
<strong>la</strong>s
grandes
transformaciones
sociales
y
políticas. 954 
Si
luchamos
por
<strong>la</strong>
<br />

liberación
social
de
<strong>la</strong>
mujer,
debemos
empezar
desde
ya
por
transformar
<strong>la</strong>
re<strong>la</strong>ción
<br />

hombre‐mujer
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>
familia,
superar
<strong>la</strong>
división
d<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
hogar,
<strong>la</strong>
<br />

cultura
machista;
si
consideramos
que
<strong>la</strong>
arcil<strong>la</strong>
fundam<strong>en</strong>tal
de
nuestra
obra
es
<strong>la</strong>
<br />

juv<strong>en</strong>tud 955 ,
debemos
educar<strong>la</strong>
para
que
pi<strong>en</strong>se
por
sí
misma,
adopte
posiciones
<br />

propias
y
sea
capaz
de
def<strong>en</strong>der<strong>la</strong>s
sobre
<strong>la</strong>
base
de
<strong>lo</strong>
que
si<strong>en</strong>te
y
pi<strong>en</strong>sa;
si
luchamos
<br />

contra
<strong>la</strong>
discriminación
racial
debemos
ser
coher<strong>en</strong>tes
con
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
nuestra
propia
<br />

vida;
si
luchamos
contra
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación
d<strong>el</strong>
consumismo,
debemos
materializar
esto
<br />

<strong>en</strong>
una
vida
personal
austera.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
fundam<strong>en</strong>tales
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
que
hay
que
<br />

educar
y
autoeducarse
es
<strong>el</strong>
de
<strong>la</strong>
consecu<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to
y
<strong>la</strong>
acción,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

rechazo
a
<strong>la</strong>
doble
moral,
uno
de
cuyos
mayores
ejemp<strong>lo</strong>s
es
<strong>la</strong>
figura
d<strong>el</strong>
Che. 956 
<br />

1291.
Es
fundam<strong>en</strong>tal,
por
otra
parte,
que
<strong>la</strong>
organización
que
construyamos
<strong>en</strong>carne
<br />

<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
de
<strong>la</strong>
honestidad
y
de
<strong>la</strong>
transpar<strong>en</strong>cia.
En
este
terr<strong>en</strong>o
no
puede
permitirse
<br />

<strong>el</strong>
más
leve
comportami<strong>en</strong>to
que
pueda
empañar
su
imag<strong>en</strong>.
Debe
crear
condiciones
<br />

para
mant<strong>en</strong>er
una
estricta
vigi<strong>la</strong>ncia
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>la</strong>
honestidad
de
sus
cuadros
y
<br />

mandatarios.
<br />

1292.
Por
último,
además
de
<strong>la</strong>s
banderas
<strong>en</strong>arbo<strong>la</strong>das
por
<strong>la</strong>
revolución
francesa:
<br />

libertad,
igualdad
y
fraternidad,
que
conservan
toda
su
vig<strong>en</strong>cia,
pi<strong>en</strong>so
que
habría
<br />

que
agregar
una
cuarta
bandera:
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
austeridad.
Y
no
por
un
s<strong>en</strong>tido
ascético
<br />

cristiano,
sino
para
oponerse
al
consumismo
suicida
y
ali<strong>en</strong>ante
de
fines
de
sig<strong>lo</strong>.
<br />

























































<br />

953 .
E.
Guevara,
El
socialismo
y
<strong>el</strong>
hombre
<strong>en</strong>
Cuba...,
op.cit.
p.258.
<br />

954 .
O.
Núñez,
La
insurrección...,
op.cit.
p.139.
<br />

955 .
E.
Guevara,
El
socialismo
y
<strong>el</strong>
hombre
<strong>en</strong>
Cuba...,
op.cit.
p.272.
<br />

956 .
Sobre
<strong>el</strong>
tema
de
<strong>la</strong>
doble
moral
<strong>en</strong>
Cuba
ver
<strong>el</strong>
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te
trabajo
de
Fernando
González;
Darío
Machado;
Juan
<br />

Luis
Martín
y
Emilio
Sánchez,
Notas
para
un
debate
acerca...,
op.cit.
pp.31‐56.
<br />

- - 290


VI. GOBIERNOS LOCALES: SEÑALES DE UN CAMINO ALTERNATIVO<br />

1293.
Luego
de
exponer
algunas
ideas
sobre
<strong>el</strong>
tipo
de
organización
que
a
mi
<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
necesitaríamos
para
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
nuevos
desafíos
que
nos
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
mundo
<br />

actual,
quisiera
det<strong>en</strong>erme
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
experim<strong>en</strong>tos
sociales
que
un
sector
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana
está
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
<strong>en</strong>
varias
alcaldías
d<strong>el</strong>
subcontin<strong>en</strong>te,
porque
estoy
<br />

conv<strong>en</strong>cida
de
que
estas
experi<strong>en</strong>cias
prácticas
nos
otorgan
valiosas
<strong>en</strong>señanzas,
no
<br />

só<strong>lo</strong>
para
continuar
avanzando
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
sino
para
construir
un
proyecto
de
<br />

sociedad
alternativo
al
capitalismo;
un
proyecto
socialista
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te
democrático,
<br />

donde
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
juegue
realm<strong>en</strong>te
un
pap<strong>el</strong>
protagónico.
<br />

1294.
1336*.
10.
10.
Me
estoy
refiri<strong>en</strong>do
a
experi<strong>en</strong>cias
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te
reci<strong>en</strong>tes
‐y
no
<br />

aj<strong>en</strong>as
a
<strong>lo</strong>s
cambios
actuales
d<strong>el</strong>
mundo‐
que
estudié
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
años
1991
y
1994
y
<br />

que
me
servirán
de
base
para
<strong>la</strong>s
reflexiones
que
a
continuación
expondré.
Se
trata
de
<br />

ocho
experi<strong>en</strong>cias
de
gestión
municipal:
<strong>la</strong>
Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
Montevideo
d<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
<br />

Amplio
de
Uruguay 957 ,
cinco
alcaldías
gobernadas
por
<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
<br />

Brasil 958 
y
dos
por
<strong>la</strong>
ex
Causa
R
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 959 .
Elegí
estas
experi<strong>en</strong>cias
porque
no
<br />

eran
gobiernos
“francotiradores”,
sino
que,
por
<strong>el</strong>
contrario,
respondían
a
un
proyecto
<br />

político
partidario
o
fr<strong>en</strong>tista
que
les
otorgaba
una
fisonomía
propia
y
permitía
a
un
<br />

observador
externo
id<strong>en</strong>tificar<strong>lo</strong>s
como
expresiones
de
tal
o
cual
agrupación
<br />

política. 960 
<br />

1295.
Se
trata
de
un
primer
int<strong>en</strong>to
de
sistematización
que
debería
ser
profundizado.
<br />

1296.
Pero
no
toda
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
comparte
mi
visión
de
<strong>la</strong>
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
trabajo
<strong>en</strong>
<br />

<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales.
Los
sectores
más
radicales
son
muy
escépticos
<strong>en</strong>
cuanto
al
<br />

pap<strong>el</strong>
que
pued<strong>en</strong>
jugar
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
acumu<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
para
<strong>el</strong>
<br />

cambio
social:
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>
que
estos
gobiernos
hac<strong>en</strong>
es
simplem<strong>en</strong>te
<br />

administrar
<strong>el</strong>
capitalismo,
que
só<strong>lo</strong>
sirv<strong>en</strong>
de
parachoques
a
<strong>la</strong>s
políticas
neoliberales
<br />

























































<br />

957 .
M.
Harnecker,
Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
Montevideo:
Un
pueb<strong>lo</strong>
que
se
constituye
<strong>en</strong>
Gobierno,
Ed.
<br />

MEPLA‐Alcaldía
de
Caracas‐Dirección
de
Cultura
de
<strong>la</strong>
Gobernación
d<strong>el</strong>
Estado
de
Bolívar,
1995,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.
<br />

958 .
M.
Harnecker,
De
armonías
y
conflictos
(Alcaldías
de
Santos
y
Diadema),
Ed.
MEPLA‐Alcaldía
de
Caracas
<br />

(Dirección
de
Impr<strong>en</strong>ta
Municipal),
1993,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>;
Apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
a
gobernar
(Alcaldía
de
Porto
Alegre),
Ed.
<br />

MEPLA‐Alcaldía
de
Caracas
(Dirección
de
Impr<strong>en</strong>ta
Municipal),
1993,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>;
Triturados
por
<strong>el</strong>
aparato
<br />

institucional
(Alcaldía
de
Vitoria),
Ed.
MEPLA‐Alcaldía
de
Caracas
(Dirección
de
Impr<strong>en</strong>ta
Municipal),
1993,
<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>;
Una
alcaldía
asediada
(Alcaldía
de
Sao
Pau<strong>lo</strong>),
Ed.
MEPLA‐Alcaldía
de
Caracas
(Dirección
de
<br />

Impr<strong>en</strong>ta
Municipal),
1993,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.
<br />

959 .
M.
Harnecker,
Caracas:
La
alcaldía
donde
se
juega
<strong>la</strong>
esperanza,
Ed.
MEPLA‐Fundarte‐Instituto
Municipal
<br />

de
Publicaciones
(Alcaldía
de
Caracas),
1995,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>;
Gobernar:
tarea
de
todos
(Alcaldía
de
Caroní),
<br />

MEPLA‐Fundarte‐Dirección
de
Impr<strong>en</strong>ta
Municipal,
1994,
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.
Sobre
este
partido
ver
<strong>en</strong>
este
libro
nota
191,
<br />

pp.17
OJO
EDITORES
;
corresponde
a
párrafo
244.
6.
<br />

960 .
Se
hab<strong>la</strong>,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
de
<strong>la</strong>
cara
"petista"
que
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
gobiernos
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil
<br />

(PT).
<br />

- - 291


y
<strong>lo</strong>s
acusan
además
de
int<strong>en</strong>tar
cooptar
a
<strong>lo</strong>s
líderes
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r,
con
<strong>lo</strong>
<br />

que
este
movimi<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
lugar
de
fortalecerse
con
dicha
experi<strong>en</strong>cia
se
debilitaría.
<br />

1297.
Estas
opiniones
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
mucho
que
ver
con
<strong>la</strong>
percepción
que
se
t<strong>en</strong>ga
de
<strong>la</strong>
<br />

actual
situación
política
y
d<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
que
se
otorgue
al
estado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
Qui<strong>en</strong>es
pi<strong>en</strong>san
<br />

que
puede
abrirse
una
situación
insurreccional
y
que
de
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
demoler
<br />

<strong>el</strong>
estado
burgués,
es
decir,
que
existe
una
posibilidad
de
ruptura
revolucionaria
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

horizonte
inmediato,
t<strong>en</strong>derán
a
minusva<strong>lo</strong>rar
este
espacio.
Qui<strong>en</strong>es
p<strong>en</strong>samos,
por
<strong>el</strong>
<br />

contrario,
que
vivimos
un
período
ultraconservador
y
que
estamos
<strong>en</strong>
grandes
<br />

desv<strong>en</strong>tajas
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
a
niv<strong>el</strong>
mundial
y
<strong>lo</strong>cal,
p<strong>en</strong>samos
<br />

que
de
<strong>lo</strong>
que
se
trata
es
de
acumu<strong>la</strong>r
experi<strong>en</strong>cia
política
y
organizativa
d<strong>en</strong>tro
d<strong>el</strong>
<br />

marco
de
re<strong>la</strong>ciones
jurídico‐institucionales
burguesas
para
preparar
<strong>la</strong>s
condiciones
<br />

de
un
cambio
ulterior
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
va<strong>lo</strong>ramos
positivam<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
acceso
a
<strong>la</strong>
<br />

administración
de
un
gobierno
<strong>lo</strong>cal
por
parte
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Lo
consideramos
un
<br />

espacio
que
permite
crear
condiciones
culturales
y
políticas
para
ir
avanzando
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

organización
autónoma
de
<strong>la</strong>
sociedad.
<br />

1298.
Pero
para
que
<strong>lo</strong>s
gobiernos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
una
práctica
realm<strong>en</strong>te
<br />

alternativa,
es
necesario
que
se
difer<strong>en</strong>ci<strong>en</strong>
nítidam<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
autoritarios
<br />

de
derecha
y
de
<strong>lo</strong>s
populistas
de
derecha
o
de
<strong>izquierda</strong> 961 
que
hasta
ahora
han
sido
y
<br />

sigu<strong>en</strong>
si<strong>en</strong>do
inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te
mayoritarios
<strong>en</strong>
América
Latina.
<br />

1299.
Los
gobiernos
que
he
estudiado
y
que
he
d<strong>en</strong>ominado
gobiernos
de
<br />

participación
popu<strong>la</strong>r
se
propon<strong>en</strong>
superar
<strong>el</strong>
esti<strong>lo</strong>
tradicional
profundam<strong>en</strong>te
<br />

antidemocrático
de
gobierno,
que
conc<strong>en</strong>tra
<strong>el</strong>
poder
<strong>en</strong>
pocas
manos
e
ignora
a
<strong>la</strong>
<br />

gran
mayoría
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción,
decidi<strong>en</strong>do
por
<strong>el</strong><strong>la</strong>.
En
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
se
busca
que
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<br />

juega
un
pap<strong>el</strong>
protagónico.
Se
trata
de
poner
<strong>en</strong>
práctica
una
forma
de
ejercicio
d<strong>el</strong>
<br />

poder
a
niv<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>cal
que
combata
<strong>la</strong>s
desviaciones
tradicionales:
abusos
de
poder,
<br />

favores
de
poder,
eternización
d<strong>el</strong>
poder,
pero,
sobretodo,
que
d<strong>el</strong>egue
poder
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>en</strong>te.
<br />

1300.
Se
ori<strong>en</strong>tan
además
por
<strong>el</strong>
lema
artiguista:
<strong>lo</strong>s
inf<strong>el</strong>ices
deb<strong>en</strong>
ser
<strong>lo</strong>s
<br />

privilegiados
y
tratan
de
buscar
prioritariam<strong>en</strong>te
soluciones
para
<strong>lo</strong>s
que
siempre
<br />

























































<br />

961 .
En
América
Latina,
<strong>lo</strong>s
gobiernos
autoritarios
de
derecha
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
ganar
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
apoyados
por
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
más
pobres
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
‐que
por
su
atraso
cultural
son
más
fácilm<strong>en</strong>te
manipu<strong>la</strong>bles
por
<strong>la</strong>
<br />

propaganda
<strong>el</strong>ectoral‐.
Sus
acciones
b<strong>en</strong>efician
a
<strong>lo</strong>s
sectores
sociales
de
mayor
poder
adquisitivo.
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
<br />

actúan
con
un
esti<strong>lo</strong>
autoritario,
verticalista:
Lo
que
les
interesa
es
<strong>la</strong>
efici<strong>en</strong>cia;
desprecian
<strong>la</strong>
participación
<br />

democrática
popu<strong>la</strong>r.
Y
a
m<strong>en</strong>udo
buscan
perdurar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
memoria
de
<strong>la</strong>
ciudad
con
grandes
obras
urbanísticas
que
<br />

marqu<strong>en</strong>
su
historia.
Los
gobiernos
populistas
d<strong>el</strong>
más
diverso
matiz
se
caracterizan
por
pret<strong>en</strong>der
ser
<strong>lo</strong>s
<br />

intérpretes
de
<strong>lo</strong>s
anhe<strong>lo</strong>s
popu<strong>la</strong>res
y
algunos
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
pon<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
práctica
políticas
de
b<strong>en</strong>eficio
popu<strong>la</strong>r.
Las
<br />

grandes
obras
urbanísticas
son
reemp<strong>la</strong>zadas
por
obras
sociales:
vasos
de
leche
para
suplir
<strong>el</strong>
déficit
alim<strong>en</strong>tario,
<br />

policlínicas,
escue<strong>la</strong>s,
obras
que
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
recibe
pasivam<strong>en</strong>te
como
una
dádiva.
Se
b<strong>en</strong>eficia
al
pueb<strong>lo</strong>,
pero
no
se
<br />

le
transforma
<strong>en</strong>
protagonista;
no
se
busca
su
desarrol<strong>lo</strong>
autónomo,
por
<strong>el</strong>
contrario,
se
le
transforma
más
bi<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<br />

cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>
política.
Por
eso
muchas
veces
su
esti<strong>lo</strong>
de
administración
es
simi<strong>la</strong>r
al
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
autoritarios
de
<br />

derecha.
<br />

- - 292


fueron
humil<strong>la</strong>dos
y
estuvieron
desamparados,
sin
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
signifique
que
abandon<strong>en</strong>
<br />

su
preocupación
por
<strong>la</strong>
ciudad
como
un
todo. 962 
Procuran
invertir
<strong>la</strong>s
prioridades,
<br />

para
pagar
<strong>la</strong>
deuda
social
acumu<strong>la</strong>da
con
<strong>lo</strong>s
sectores
más
desvalidos
‐sin
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
<br />

abandonar
a
<strong>lo</strong>s
que
siempre
fueron
at<strong>en</strong>didos
Y
practican
una
pl<strong>en</strong>a
transpar<strong>en</strong>cia
<br />

administrativa,
rindi<strong>en</strong>do
cu<strong>en</strong>ta
periódicam<strong>en</strong>te
de
su
gestión
a
<strong>la</strong>
ciudadanía.
<br />

1301.
Por
otra
parte,
son
gobiernos
que
va<strong>lo</strong>ran
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
estado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
at<strong>en</strong>ción
a
<br />

<strong>la</strong>s
necesidades
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción.
Consideran
que
no
se
trata
de
disminuir
su
pap<strong>el</strong>,
sino
<br />

de
desprivatizar<strong>lo</strong>,
es
decir,
de
impedir
que
<strong>el</strong>
aparato
estatal
sea
usado
<strong>en</strong>
función
de
<br />

<strong>lo</strong>s
intereses
privados
de
un
grupo
de
privilegiados
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
<strong>lo</strong>
que
hac<strong>en</strong>
es
<br />

democratizar<strong>lo</strong>.
<br />

1302.
Es
interesante
constatar
que
gobiernos
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
de
agrupaciones
políticas
<br />

tan
difer<strong>en</strong>tes
como
<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
Trabajadores
de
Brasil
‐un
partido
de
masas
con
<br />

fuerte
arraigo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
trabajadores
industriales
y
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
campesinos‐;
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
<br />

Amplio
de
Uruguay
‐un
fr<strong>en</strong>te
político
constituido
por
diversos
partidos
de
<strong>izquierda</strong>
e
<br />

indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes‐;
y
<strong>la</strong>
ex
Causa
R
de
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>
‐un
partido‐movimi<strong>en</strong>to
de
cuadros‐ 963 ,
<br />

han
experim<strong>en</strong>tado
problemas
simi<strong>la</strong>res
y
han
<strong>en</strong>contrado
caminos
muy
parecidos
<br />

para
resolver<strong>lo</strong>s,
sin
haber
establecido
previam<strong>en</strong>te
un
intercambio
de
experi<strong>en</strong>cias.
<br />

Veamos
a
continuación
algunos
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s.
<br />

1. EL PROBLEMA DE LA GOBERNABILIDAD<br />

1303.
Una
de
<strong>la</strong>s
primeras
cuestiones
que
se
les
p<strong>la</strong>ntea
cuando
asum<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
<br />

es
<strong>el</strong>
de
gobernabilidad,
problema
completam<strong>en</strong>te
aj<strong>en</strong>o
a
una
<strong>izquierda</strong>
<br />

acostumbrada
a
ser
siempre
oposición.
Muchas
veces
han
ganado
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
con
<strong>la</strong>
<br />

idea
de
hacer
un
gobierno
exclusivam<strong>en</strong>te
de
trabajadores,
pero
muy
pronto
percib<strong>en</strong>
<br />

que
tal
política
<strong>lo</strong>s
inviabilizaría,
porque
‐además
de
ais<strong>la</strong>r<strong>lo</strong>s
social
y
<br />

políticam<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te‐
t<strong>en</strong>dría
un
reflejo
directo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to,
donde
se
aprueban
<br />

<strong>la</strong>s
reformas
fundam<strong>en</strong>tales
que
les
permit<strong>en</strong>
gobernar,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>lo</strong>s
impuestos,
<strong>la</strong>
<br />

ley
d<strong>el</strong>
presupuesto,
etcétera.
<br />

1304.
En
muchos
casos
<strong>el</strong>
acceso
al
gobierno
se
da
por
mayoría
re<strong>la</strong>tiva
‐con
algo
más
<br />

de
un
tercio
de
<strong>lo</strong>s
votos
se
puede
llegar
a
ser
alcalde‐.
Por
otra
parte,
no
es
fácil
que
<br />

<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
primeros
mandatos
se
cu<strong>en</strong>te
con
una
corre<strong>la</strong>ción
favorable
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cámara
<br />

























































<br />

962 .
Se
preocupan
de
toda
<strong>la</strong>
ciudad,
pero
<strong>lo</strong>
hac<strong>en</strong>
desde
<strong>la</strong>
perspectiva
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores.
Son
poderes
<strong>lo</strong>cales
<br />

que
gobiernan
<strong>en</strong>
función
de
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>la</strong>
ciudad
y
no
só<strong>lo</strong>
de
un
pequeño
sector
minoritario
de
<br />

privilegiados.
<br />

963 .
Lo
d<strong>en</strong>omino
así,
porque
se
trataba
de
una
organización
política
sin
afiliación
formal,
ni
estatuto
ni
programa,
<br />

pero
que
<strong>lo</strong>gró
t<strong>en</strong>er
una
importante
influ<strong>en</strong>cia
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
sindical
y
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
barrios
<br />

periféricos
de
Caracas.
<br />

- - 293


legis<strong>la</strong>tiva. 964 
Esto
quiere
decir
que
inicialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>la</strong>
sociedad
no
comparte
<br />

<strong>el</strong>
proyecto
político
d<strong>el</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
y
que
es
necesario
buscar
cómo
gobernar
<strong>en</strong>
esas
<br />

condiciones.
Y
<strong>la</strong>
única
forma
de
<strong>lo</strong>grar<strong>lo</strong>
es
con
una
correcta
política
de
alianzas 965 ,
<br />

cosa
que
<strong>lo</strong>s
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
más
radical
no
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der.
<br />

1305.
Esta
política
de
alianzas
se
ha
construido
<strong>en</strong>
torno
a
una
propuesta
política
de
<br />

gobierno
para
<strong>la</strong>
ciudad,
propuesta
que
interpreta
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
mayoría
de
<strong>la</strong>
<br />

sociedad
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándo<strong>lo</strong>s
a
<strong>lo</strong>s
intereses
de
<strong>la</strong>
minoría
privilegiada.
Esta
minoría
su<strong>el</strong>e
<br />

oponerse
a
<strong>el</strong><strong>la</strong>
y
trata
de
sabotear<strong>la</strong>;
pero
ha
habido
sectores
sociales
con
<strong>lo</strong>s
que
se
<br />

ha
podido
negociar
y
otros
a
<strong>lo</strong>s
que
só<strong>lo</strong>
se
ha
podido
neutralizar.
La
base
natural
de
<br />

apoyo
de
estos
gobiernos
son
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res,
pero
no
todos
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
part<strong>en</strong>
<br />

apoyándo<strong>lo</strong>s
‐recordemos
que,
<strong>en</strong>
América
Latina
y
<strong>el</strong>
Caribe,
<strong>la</strong>
derecha
<strong>lo</strong>gra
obt<strong>en</strong>er
<br />

muchos
votos
<strong>en</strong>tre
<strong>lo</strong>s
sectores
más
oprimidos
de
<strong>izquierda</strong>‐;
<strong>la</strong>
adhesión
de
estos
<br />

sectores
ti<strong>en</strong>de
a
crecer
<strong>en</strong>
forma
muy
significativa
cuando
constatan
que
<br />

efectivam<strong>en</strong>te
‐y
no
só<strong>lo</strong>
de
pa<strong>la</strong>bra‐
favorec<strong>en</strong>
a
<strong>lo</strong>s
intereses
popu<strong>la</strong>res.
<br />

1306.
La
práctica
les
ha
hecho
compr<strong>en</strong>der
que
<strong>el</strong>
grado
de
hegemonía
no
se
mide
por
<br />

<strong>la</strong>
cantidad
de
personas
que
<strong>la</strong>
organización
política
t<strong>en</strong>ga
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
administración,
sino
<br />

por
<strong>la</strong>
cantidad
de
personas
que
se
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
interpretadas
por
<strong>el</strong>
proyecto
político
de
<br />

ese
organización.
Y
esto
se
traduce,
a
niv<strong>el</strong>
de
gobierno,
<strong>en</strong>
una
actitud
no
sectaria,
que
<br />

busca
incorporar
a
<strong>lo</strong>s
cargos
de
dirección
a
<strong>la</strong>s
personas
más
adecuadas
para
<br />

desempeñar<strong>lo</strong>s,
ya
sea
personas
que
repres<strong>en</strong>tan
a
otros
partidos
de
<strong>la</strong>
coalición
<br />

política
que
permitió
<strong>el</strong>
triunfo
<strong>el</strong>ectoral
o
personas
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.
<br />

1307.
Por
otra
parte,
para
<strong>lo</strong>grar
<strong>la</strong>
mayoría
necesaria
para
aprobar
sus
proyectos
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
cámara
municipal
‐donde
<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
de
<strong>la</strong>
coalición
de
<strong>izquierda</strong>
se
<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
<strong>en</strong>
minoría‐,
<strong>la</strong>s
alcaldías
estudiadas
usaron
tres
tipos
de
movimi<strong>en</strong>tos:
<strong>el</strong>
<br />

primero,
consiste
<strong>en</strong>
levantar
proyectos
muy
bi<strong>en</strong>
e<strong>la</strong>borados
y
tan
atractivos
y
de
<br />

tanta
acogida
popu<strong>la</strong>r
que
torne
difícil
a
<strong>lo</strong>s
concejales 966 
de
<strong>la</strong>
oposición
adoptar
una
<br />

actitud
<strong>en</strong>
su
contra
si
quier<strong>en</strong>
mant<strong>en</strong>er
su
apoyo
<strong>el</strong>ectoral;
<strong>el</strong>
segundo
consiste
<strong>en</strong>
<br />

tratar
de
negociar
directam<strong>en</strong>te
con
<strong>lo</strong>s
concejales
de
<strong>la</strong>s
difer<strong>en</strong>tes
bancadas 
 para
que
<br />

























































<br />

964 .
En
<strong>el</strong>
caso
de
Santos,
de
un
total
de
21
concejales
3
eran
d<strong>el</strong>
PT
y
uno
de
<strong>la</strong>
coalición.
Dos
d<strong>el</strong>
PSDB
a
veces
<br />

votaban
a
favor,
<strong>lo</strong>
que
daba
una
suma
de
6.
Con
<strong>el</strong>
resto
había
que
negociar
cada
proyecto,
para
que
<strong>la</strong>
Cámara
<strong>lo</strong>
<br />

aprobara.
En
<strong>el</strong>
Municipio
de
San
Pab<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cámara
municipal
no
era
mejor,
de
cincu<strong>en</strong>ta
<br />

y
tres
concejales,
Luiza
Erundina
contó
só<strong>lo</strong>
con
quince.
Cada
proyecto
de
ley
implicaba
dar
una
batal<strong>la</strong>
para
que
<br />

fuese
aprobado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
cámara.
En
Brasil
esta
situación
se
agrava
porque
<strong>la</strong>s
prerrogativas
de
este
órgano
se
v<strong>en</strong>
<br />

reforzadas
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
cuerpos
legales
aprobados
a
fines
de
<strong>lo</strong>s
och<strong>en</strong>ta
y
comi<strong>en</strong>zos
de
<strong>lo</strong>s
nov<strong>en</strong>ta.
Me
refiero
a
<br />

<strong>la</strong>
nueva
constitución
federal
promulgada
<strong>en</strong>
1988,
justo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>s
alcaldías
petistas
iniciaban
sus
<br />

mandatos;
<strong>la</strong>
estadual,
promulgada
<strong>en</strong>
1989
y
<strong>la</strong>
ley
orgánica
d<strong>el</strong>
municipio
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
inicios
d<strong>el</strong>
90,
que
dan
mucho
<br />

más
poder
al
legis<strong>la</strong>tivo.
<br />

965 .
Ver
M.
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
Camino
al
andar,
Capítu<strong>lo</strong>
segundo:
Para
quién
y
con
quién
gobernar,
Ed.
<br />

LOM/MEPLA,
Santiago
de
Chile,
1995,
pp.39‐68.
<br />

966 .
En
otros
países
se
l<strong>la</strong>man
ediles,
<strong>en</strong>
Brasil
"vereadores".
<br />

- - 294


<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
incluyan
propuestas
de
<strong>la</strong>
alcaldía
<strong>en</strong>
proyectos
de
su
autoría;
y
<strong>el</strong>
tercero
<br />

consiste
<strong>en</strong>
movilizar
a
<strong>lo</strong>s
sectores
sociales
interesados
<strong>en</strong>
esos
proyectos
para
que
<br />

presion<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
cámara. 967 

<br />

1308.
Por
supuesto
que
<strong>lo</strong>
mejor
sería
contar
con
una
corre<strong>la</strong>ción
favorable
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

cámara
muncipal,
de
ahí
que
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<strong>el</strong>ecciones
se
esté
poni<strong>en</strong>do
<strong>el</strong>
ac<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
que
no
<br />

basta
<strong>el</strong>egir
al
alcalde,
que
hay
que
conseguir
también
una
mayoría
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
órgano
<br />

legis<strong>la</strong>tivo
municipal.
El
problema
de
<strong>la</strong>s
alianzas
se
desp<strong>la</strong>za
<strong>en</strong>tonces
al
terr<strong>en</strong>o
<br />

<strong>el</strong>ectoral:
una
alianza
<strong>el</strong>ectoral
más
amplia
asegura
una
mejor
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
<br />

<strong>en</strong>
este
órgano.
<br />

2. DEBILIDAD DEL PARTIDO EN RELACIÓN CON EL GOBIERNO<br />

1309.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
problemas
comunes
a
todas
estas
organizaciones
políticas
es
que
<br />

cuando
ganan
por
primera
vez
un
gobierno
<strong>lo</strong>cal
se
produce
de
inmediato
un
dr<strong>en</strong>aje
<br />

de
sus
mejores
cuadros
de
<strong>la</strong>s
organizaciones
políticas
y
de
masas
hacia
<strong>el</strong>
gobierno.
<br />

Estos
cuadros
son
l<strong>la</strong>mados
a
asumir
tareas
de
dirección
o
de
asesoría
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
distintas
<br />

direcciones
administrativas.
Y
Las
nuevas
tareas
institucionales
y
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>ormes
<br />

dificultades
que
deb<strong>en</strong>
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
para
poner
<strong>en</strong>
práctica
un
programa
de
gobierno
<br />

alternativo
les
hac<strong>en</strong>
ganar
experi<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
un
terr<strong>en</strong>o
que
no
conocían:
apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
<br />

cómo
funciona,
cómo
se
organiza
<strong>el</strong>
aparato
de
estado.
Se
dan
cu<strong>en</strong>ta
por
primera
vez
<br />

<strong>en</strong>
carne
propia
de
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>ormes
trabas
que
<strong>el</strong>
tan
d<strong>en</strong>unciado
aparato
burocrático
<br />

heredado
p<strong>la</strong>ntea
a
un
proyecto
transformador.
Esto
les
hace
madurar
y
muy
pronto
<br />

apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
que
una
cosa
es
ser
oposición
y
otra
ser
gobierno.
<br />

1310.
Por
su
parte,
<strong>la</strong>s
organizaciones
políticas,
debilitadas
por
<strong>el</strong>
dr<strong>en</strong>aje
de
cuadros
<br />

sufrido,
impot<strong>en</strong>tes
de
seguir
<strong>el</strong>
ritmo
de
<strong>la</strong>
toma
de
decisiones
que
requiere
un
<br />

órgano
ejecutivo
de
esas
características,
e
incapaces
de
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>
difer<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>tre
<br />

ser
oposición
y
ser
gobierno,
<strong>en</strong>
lugar
de
cumplir
<strong>el</strong>
pap<strong>el</strong>
de
instancias
ori<strong>en</strong>tadoras
<br />

d<strong>el</strong>
accionar
institucional,
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
limitarse
a
tomar
una
actitud
de
oposición
crítica
a
<br />

veces
más
dura
que
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
propia
derecha.
Esto
explica
que
<strong>la</strong>s
re<strong>la</strong>ciones
<strong>en</strong>tre
estos
<br />

gobiernos
y
sus
respectivas
agrupaciones
políticas
no
han
sido
<strong>la</strong>s
más
f<strong>el</strong>ices,
al
<br />

m<strong>en</strong>os
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
períodos
iniciales. 968 
<br />

1311.
La
experi<strong>en</strong>cia
ha
llevado
a
concluir
que
estos
gobiernos
requier<strong>en</strong>
de
un
<br />

órgano
de
inter<strong>lo</strong>cución
partidaria
al
más
alto
niv<strong>el</strong>
‐nacional
o
estadual‐
para
<br />

resolver
<strong>la</strong>s
diverg<strong>en</strong>cias
que
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
surgir
con
<strong>la</strong>s
respectivas
direcciones
políticas
<br />

municipales
y
un
equipo
político
que
reflexione
más
allá
de
<strong>lo</strong>
cotidiano,
que
<br />

























































<br />

967 .
Para
que
<strong>la</strong>
Cámara
Municipal
de
Sao
Pau<strong>lo</strong>
aprobara
<strong>el</strong>
proyecto
de
presupuesto,
<strong>la</strong>
alcaldesa,
Luisa
Erundina,
<br />

habló
con
<strong>lo</strong>s
obispos,
con
<strong>lo</strong>s
empresarios,
con
<strong>lo</strong>s
líderes
sindicales
y
<strong>lo</strong>gró
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
hicieran
presión
sobre
<strong>la</strong>
<br />

cámara.
Otras
veces
son
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
sociales
<strong>lo</strong>s
que
se
movilizan
y
presionan
con
su
pres<strong>en</strong>cia
activa
a
<strong>lo</strong>s
<br />

concejales.
<br />

968 .
M.
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
camino
al
andar,
Capítu<strong>lo</strong>
III.
La
difícil
re<strong>la</strong>ción
partido­gobierno,
op.cit.
pp.67‐117.
<br />

- - 295


pi<strong>en</strong>se
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
grandes
líneas
de
trabajo
y
que,
cada
cierto
tiempo,
haga
una
evaluación
<br />

crítica
de
<strong>la</strong>
marcha
d<strong>el</strong>
gobierno,
para
poder
corregir
a
tiempo
<strong>el</strong>
rumbo
si
éste
ha
<br />

perdido
<strong>la</strong>
dirección
o
si
aparec<strong>en</strong>
nuevas
situaciones
que
exig<strong>en</strong>
un
viraje
no
<br />

p<strong>la</strong>nificado.
<br />

1312.
Si
bi<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
debe
t<strong>en</strong>er
autonomía
respecto
d<strong>el</strong>
partido,
esta
no
puede
<br />

ser
absoluta,
no
puede
ext<strong>en</strong>derse
a
cuestiones
de
principios,
ya
que
de
hecho
<strong>el</strong>
<br />

primero
compromete
con
su
accionar
al
segundo.
No
se
trata
de
consultar
todas
<strong>la</strong>s
<br />

decisiones,
porque
hay
que
ser
operativos
y
<strong>el</strong>
ritmo
de
<strong>la</strong>
alcaldía
es
mucho
más
<br />

dinámico
que
<strong>el</strong>
d<strong>el</strong>
partido,
pero
sí
habría
que
discutir
colectivam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
grandes
<br />

líneas
de
trabajo.
<br />

1313.
Y
como
<strong>en</strong>
ese
marg<strong>en</strong>
de
autonomía
<strong>el</strong>
gobierno
puede
poner
<strong>en</strong>
práctica
<br />

medidas
con
<strong>la</strong>s
que
<strong>la</strong>
organización
política
no
esté
de
acuerdo
y
que
<strong>la</strong>
compromet<strong>en</strong>
<br />

ante
<strong>la</strong>
opinión
pública
se
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
dilema
de
expresar
públicam<strong>en</strong>te
críticas
para
<br />

deslindar
responsabilidades
‐sabi<strong>en</strong>do
que
esto
será
aprovechado
por
<strong>la</strong>
derecha
para
<br />

desprestigiar
al
gobierno‐,
o
aparecer
comprometido
con
una
política
que
no
es
<strong>la</strong>
d<strong>el</strong>
<br />

partido.
<br />

1314.
Si
no
existe
sufici<strong>en</strong>te
madurez
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
organización
política
y
si
sus
críticas
son
<br />

meram<strong>en</strong>te
destructivas
<strong>en</strong>
lugar
de
seña<strong>la</strong>r
<strong>la</strong>
forma
<strong>en</strong>
que
se
podrían
subsanar
<strong>lo</strong>s
<br />

errores
cometidos,
<strong>la</strong>s
críticas
públicas
pued<strong>en</strong>
ser
contraproduc<strong>en</strong>tes
y
terminan
por
<br />

debilitar
<strong>la</strong>
gestión
popu<strong>la</strong>r.
<br />

3. EL APARATO BUROCRÁTICO Y COMO ENFRENTARLO<br />

1) LO QUE SE HEREDA<br />

1315.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
mayores
desafíos
de
estos
inexpertos
gobiernos
es
tratar
de
<br />

dominar
<strong>el</strong>
aparato
burocrático
que
heredan 969 .
A
<strong>la</strong>s
trabas
legales,
<strong>la</strong>s
dificultades
<br />

económicas,
<strong>la</strong>
animadversión
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
c<strong>en</strong>trales
que
no
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
ningún
interés
<br />

<strong>en</strong>
apoyar<strong>lo</strong>s;
se
une
<strong>el</strong>
problema
que
provoca
<strong>el</strong>
exceso
de
personal,
producto
d<strong>el</strong>
<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o
d<strong>el</strong>
cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo
político,
<strong>el</strong>
desinterés
de
<strong>lo</strong>s
servidores
públicos 970 
más
<br />

antiguos
por
cambiar
sus
hábitos
porque
están
ya
acomodados
a
su
viejo
esti<strong>lo</strong>
de
<br />

trabajo
y
<strong>la</strong>
falta
de
voluntad
de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
no
concuerdan
políticam<strong>en</strong>te
con
<strong>la</strong>
<br />

administración.
Se
hace
cada
vez
más
evid<strong>en</strong>te
que
no
basta
cambiar
al
chofer
para
<br />

























































<br />

969 .
Ibid.
Capítu<strong>lo</strong>
IV.
<strong>el</strong>
viciado
aparato
que
se
hereda
y
<strong>el</strong>
problema
de
<strong>lo</strong>s
funcionarios
municipales,
pp.119‐198.
<br />

970 .
El
término
"servidor
público"
se
utiliza
<strong>en</strong>
Brasil.
Me
parece
muy
correcto
utilizar<strong>lo</strong>
para
referirse
al
<br />

trabajador
de
<strong>lo</strong>s
servicios
públicos.
<br />

- - 296


que
<strong>el</strong>
mismo
vehícu<strong>lo</strong>
transite
por
<strong>lo</strong>s
empedrados
caminos
de
<strong>la</strong>
participación
<br />

popu<strong>la</strong>r.
Se
hace
imprescindible
cambiar
también
<strong>el</strong>
vehícu<strong>lo</strong>. 971 
<br />

1316.
Por
otra
parte,
estos
gobiernos
deb<strong>en</strong>
hacer
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
tesis
neoliberales
que
<br />

‐usando
como
principal
argum<strong>en</strong>to
<strong>la</strong>
inefici<strong>en</strong>cia
estatal‐
p<strong>la</strong>ntean
<strong>la</strong>
necesidad
de
<br />

reducir
<strong>el</strong>
estado
privatizando
<strong>lo</strong>s
servicios
públicos.
Deb<strong>en</strong>
demostrar
eficacia
y
para
<br />

eso
necesitan
racionalizar
y
modernizar
<strong>lo</strong>s
servicios
sin
despedir
funcionarios.
<br />

2) RACIONALIZACIÓN Y MODERNIZACIÓN SIN DESPIDOS<br />

1317.
Se
trata,
sin
duda,
de
un
problema
complejo
que
no
se
resu<strong>el</strong>ve
só<strong>lo</strong>
con
bu<strong>en</strong>as
<br />

int<strong>en</strong>ciones.
Sin
embargo,
ya
exist<strong>en</strong>
experi<strong>en</strong>cias
interesantes
<strong>en</strong>
algunas
de
estas
<br />

alcaldías.
Se
ha
<strong>lo</strong>grado
modernizar
sin
crear
cesantía
recic<strong>la</strong>ndo
a
sus
trabajadores:
<br />

se
les
reubica
<strong>en</strong>
otras
actividades
y
se
les
imparte
cursos
para
preparar<strong>lo</strong>s,
probando
<br />

de
esta
manera
que
<strong>la</strong>
preocupación
humanista
que
procura
def<strong>en</strong>der
<strong>la</strong>s
condiciones
<br />

de
vida
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
no
es
contradictoria
con
<strong>la</strong>
posibilidad
de
modernizar
<strong>la</strong>s
<br />

empresas
estatales
y
servicios
públicos. 972 
<br />

3) CORREGIR MALA DISTRIBUCIÓN GEOGRÁFICA DE LOS SERVICIOS<br />

1318.
En
algunas
alcaldías
<strong>el</strong>
problema
no
ha
sido
tanto
<strong>la</strong>
exist<strong>en</strong>cia
de
trabajadores
<br />

sobrantes
<strong>en</strong>
determinadas
empresas
o
servicios,
sino
su
inadecuada
distribución
<br />

geográfica.
Su<strong>el</strong><strong>en</strong>
existir,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
grandes
ciudades,
sectores
de
<strong>la</strong>
<br />

pob<strong>la</strong>ción
que
son
marginados
de
<strong>lo</strong>s
servicios
municipales
por
su
lejanía
d<strong>el</strong>
c<strong>en</strong>tro
<br />

de
<strong>la</strong>
ciudad
debido
a
que
muchos
funcionarios
públicos
no
estan
dispuestos
a
prestar
<br />

sus
servicios
<strong>en</strong>
lugares
muy
alejados.
Una
forma
de
resolver
este
problema
fue
abrir
<br />

un
concurso
público
dirigido
a
personas
que
no
pert<strong>en</strong>ecían
a
<strong>la</strong>
máquina
de
<strong>la</strong>
<br />

alcaldía
y
otorgar
<strong>la</strong>
ubicación
geográfica
a
partir
d<strong>el</strong>
puntaje
obt<strong>en</strong>ido.
Qui<strong>en</strong>es
<br />

obtuvieron
<strong>lo</strong>s
puntajes
más
altos
pudieron
escoger
<strong>el</strong>
lugar
<strong>en</strong>
que
deseaban
trabajar,
<br />

<strong>lo</strong>s
restantes
debieron
desp<strong>la</strong>zarse
a
<strong>lo</strong>s
lugares
asignados
para
no
perder
su
puesto
<br />

























































<br />

971 .
M.
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
camino
al
andar,
op.cit.
p.15.
<br />

972 .
El
proyecto
de
<strong>la</strong>
administración
municipal
petista
de
T<strong>el</strong>ma
de
Souza
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
puerto
de
Santos
fue
modernizar
<br />

<strong>el</strong>
puerto,
pero
recic<strong>la</strong>ndo
a
<strong>lo</strong>s
trabajadores.
El
puerto
era
administrado
por
todas
<strong>la</strong>s
partes
interesadas
<br />

‐trabajadores,
empresas
y
gobierno
<strong>en</strong>
sus
difer<strong>en</strong>tes
niv<strong>el</strong>es‐.
Esta
instancia
otorgó
un
p<strong>la</strong>zo
de
seis
a
diez
años
<br />

para
<strong>el</strong>
recic<strong>la</strong>je
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores,
para
su
profesionalización,
para
evitar
<strong>lo</strong>s
despidos;
para
que
<strong>el</strong>
trabajador
­que
<br />

a
veces
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
diez,
quince
años
de
antigüedad­
no
sea
botado
a
<strong>la</strong>
calle.
Una
política
completam<strong>en</strong>te
opuesta
al
<br />

gobierno
Col<strong>lo</strong>r,
que
primero
bombardea
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
a
través
de
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
tratando
de
<br />

conv<strong>en</strong>cer<strong>la</strong>
de
que
hay
que
privatizar
porque
<strong>el</strong>
puerto
está
subutilizado
y
éste
ti<strong>en</strong>e
que
producir
más,
pero
<strong>la</strong>
única
<br />

solución
que
pres<strong>en</strong>ta
es
<strong>el</strong>
despido
de
trabajadores,
<strong>el</strong>
desmembrami<strong>en</strong>to
de
sus
insta<strong>la</strong>ciones
y
su
<strong>en</strong>trega
a
<br />

armadores
privados,
además
de
disminuir
sa<strong>la</strong>rios
y
despedir.
(Barto<strong>lo</strong>mé
Pereira
de
Souza,
dirig<strong>en</strong>te
portuario
<br />

cutista,
<strong>en</strong>trevista
de
Marta
Harnecker,
Alcaldía
de
Santos
y
Diadema,
De
armonías
y
conflictos,
Mep<strong>la</strong>‐Cuba
y
<br />

Dirección
de
Impr<strong>en</strong>ta
Municipal,
Caracas,
1995,
p.9.
Algo
parecido
se
hizo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Empresa
de
Transporte
Municipal:
<br />

se
crearon
nuevos
puestos
de
trabajo
que
antes
no
existían,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
se
creo
un
Departam<strong>en</strong>to
de
Re<strong>la</strong>ciones
<br />

Humanas
(Op.cit.
p.10).
<br />

- - 297


de
trabajo.
Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
a
esta
medida
<strong>la</strong>
alcaldía
se
preocupó
de
estimu<strong>la</strong>r
a
qui<strong>en</strong>es
<br />

decidían
irse
a
trabajar
a
lugares
más
alejados,
pagando
una
cantidad
adicional
al
<br />

sa<strong>la</strong>rio
base
d<strong>el</strong>
trabajador
de
acuerdo
a
<strong>la</strong>
distancia. 973 
<br />

4) REIVINDICACIONES SALARIALES Y RECURSOS ESCASOS<br />

1319.
Uno
de
<strong>lo</strong>s
apr<strong>en</strong>dizajes
más
difíciles
ha
sido
<strong>el</strong>
manejo
d<strong>el</strong>
personal
municipal.
<br />

1320.
Las
organizaciones
políticas
de
<strong>izquierda</strong>
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
só<strong>lo</strong>
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
experi<strong>en</strong>cia
<br />

<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
trabajo
reivindicativo
sindical
y
con
una
ori<strong>en</strong>tación
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
muy
<br />

economicista.
Tradicionalm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
mejores
dirig<strong>en</strong>tes
han
sido
<strong>lo</strong>s
que
más
<strong>lo</strong>gros
<br />

materiales
conseguían
para
<strong>lo</strong>s
trabajadores.
A
esto
se
une
<strong>la</strong>
deteriorada
situación
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
que
se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
trabajadores
municipales
y
<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>ormes
<br />

expectativas
que
g<strong>en</strong>era
<strong>el</strong>
acceso
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
al
gobierno
<strong>lo</strong>cal.
El
resultado
es
una
<br />

creci<strong>en</strong>te
presión
de
estos
trabajadores
para
<strong>lo</strong>grar
un
alza
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios.
Las
<br />

alcaldías
de
<strong>izquierda</strong>
son
muy
s<strong>en</strong>sibles
a
esta
situación:
sab<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
pago
de
un
<br />

sa<strong>la</strong>rio
justo
es
un
medio
para
que
esos
trabajadores
recuper<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
dignidad.
¿Cómo
<br />

resolver,
con
<strong>lo</strong>s
limitados
recursos
materiales
con
<strong>lo</strong>s
que
se
cu<strong>en</strong>ta,
esta
cuestión
y
al
<br />

mismo
tiempo
<strong>la</strong>
necesidad
de
destinar
recursos
a
obras
sociales
dirigidas
a
satisfacer
<br />

<strong>la</strong>s
necesidades
de
<strong>lo</strong>s
más
desvalidos?
<br />

-Vincu<strong>la</strong>ción de sa<strong>la</strong>rios con <strong>la</strong>s recaudaciones<br />

1321.
En
este
terr<strong>en</strong>o
ha
habido
dos
iniciativas
que
me
parec<strong>en</strong>
interesantes:
<strong>la</strong>
<br />

primera
se
refiere
a
<strong>la</strong>
vincu<strong>la</strong>ción
de
<strong>lo</strong>s
aum<strong>en</strong>tos
sa<strong>la</strong>riales
al
aum<strong>en</strong>to
de
<strong>la</strong>s
<br />

recaudaciones.
Con
esta
política
se
trata
de
hacer
conci<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
trabajadores
<br />

municipales
de
que
su
trabajo
forma
parte
de
un
todo
más
g<strong>lo</strong>bal
que
es
<strong>la</strong>
ciudad
y
<br />

sus
necesidades.
Al
mismo
tiempo,
al
realizarse
esta
vincu<strong>la</strong>ción
se
pret<strong>en</strong>de
buscar
<strong>en</strong>
<br />

<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
aliados
firmes
para
<strong>lo</strong>grar
aum<strong>en</strong>tar
<strong>lo</strong>s
impuestos
y
mejorar,
<strong>en</strong>
g<strong>en</strong>eral,
<strong>la</strong>s
<br />

recaudaciones
de
<strong>la</strong>
alcaldía.
En
<strong>la</strong>
medida
<strong>en</strong>
que
mejor<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
servicios
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
estará
<br />

más
dispuesta
a
pagar
impuestos.
<br />

-Las comisiones tripartitas<br />

1322.
Otra
iniciativa
interesante
ha
sido
<strong>la</strong>
de
formar
comisiones
tripartitas
<br />

administración‐funcionarios‐movimi<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res,
para
discutir
conjuntam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
<br />

política
sa<strong>la</strong>rial
de
<strong>lo</strong>s
funcionarios.
Los
movimi<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
muy
bi<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

necesidad
de
que
<strong>lo</strong>s
funcionarios
obt<strong>en</strong>gan
mejores
sa<strong>la</strong>rios,
pero
esa
compresión
no
<br />

implica
que
estén
dispuestos
a
r<strong>en</strong>unciar
a
<strong>la</strong>s
obras
sociales
que
necesitan.
Para
estar
<br />

dispuestos
a
hacer<strong>lo</strong>
estos
movimi<strong>en</strong>tos
han
exigido
obt<strong>en</strong>er
por
parte
de
funcionarios
<br />

un
mejor
servicio.
El
servidor
público
debe
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
que
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
de
<strong>lo</strong>s
servicios
<br />

públicos
pasa
por
conseguir
mant<strong>en</strong>er
su
calidad,
porque
es
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
usuaria
<strong>la</strong>
<br />

























































<br />

973 .
Ver
M.
Harnecker,
Sao
Pau<strong>lo</strong>,
Una
alcaldía
asediada,
Mep<strong>la</strong>‐
Cuba
y
Dirección
de
Impr<strong>en</strong>ta
Municipal,
<br />

Caracas,
1995,
pp.89‐90.
<br />

- - 298


que
si
es
bi<strong>en</strong>
at<strong>en</strong>dida
estará
motivada
para
sumarse
al
funcionarismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
def<strong>en</strong>sa
<br />

de
<strong>lo</strong>s
servicios
públicos
contra
<strong>la</strong>
privatización.
<br />

-Involucrar a <strong>lo</strong>s servidores <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma de decisiones<br />

1323.
Por
otra
parte,
estas
administraciones
se
han
dado
cu<strong>en</strong>ta
que
no
es
con
<br />

autoritarismo,
utilizando
un
esti<strong>lo</strong>
verticalista
y
estableci<strong>en</strong>do
controles
represivos,
<br />

como
se
puede
conseguir
superar
<strong>la</strong>s
defici<strong>en</strong>cias
y
faltas
de
disciplina
de
<strong>lo</strong>s
<br />

servidores
públicos.
Lo
que
se
ha
hecho
es
discutir
con
<strong>lo</strong>s
propios
funcionarios
<strong>la</strong>s
<br />

medidas
a
adoptar,
porque
si
<strong>la</strong>s
personas
participan
de
<strong>la</strong>s
decisiones
se
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
<br />

involucradas
y
comprometidas.La
actitud
que
t<strong>en</strong>ga
<strong>la</strong>
administración
con
respecto
<br />

a
sus
trabajadores
es
de
vital
importancia
para
que
éstos
se
si<strong>en</strong>tan
corresponsables
<br />

de
<strong>lo</strong>s
servicios
que
prestan
y
estén
dispuestos
a
trabajar
con
mayor
efici<strong>en</strong>cia.
El
gran
<br />

desafío
que
tuvieron
estos
alcaldes
fue
<strong>el</strong>
de
hacerse
respetar
sin
ser
autoritarios
y
<br />

combinar
esto
con
<strong>el</strong>
respeto
de
<strong>la</strong>
autonomía
que
deb<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>er
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
<br />

sociales.
Han
debido
apr<strong>en</strong>der
a
resolver
correctam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
contradicción
que
se
<br />

p<strong>la</strong>ntea
<strong>en</strong>tre
t<strong>en</strong>er
que
facilitar
<strong>la</strong>
autoorganización
y
<strong>la</strong>
movilización
de
<strong>lo</strong>s
<br />

trabajadores
‐aún
cuando
esta
movilización
pueda
t<strong>en</strong>er
por
objetivo
criticar
a
<strong>la</strong>
<br />

alcaldía
o
presionar
para
conseguir
sus
reivindicaciones‐
y,
al
mismo
tiempo,
<br />

mant<strong>en</strong>er
su
autoridad
fr<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
sociedad,
porque
sin
autoridad,
sin
respeto,
no
se
<br />

puede
gobernar.
Este
desafío
es
grande
porque
si
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
sindicales
son
de
<br />

derecha,
<strong>lo</strong>
que
buscan,
muchas
veces,
es
causar
problemas
a
un
gobierno
de
<br />

<strong>izquierda</strong>.
<br />

1324.
Al
preocuparse
por
<strong>la</strong>s
condiciones
de
trabajo
y
de
vida
de
<strong>lo</strong>s
funcionarios,
al
<br />

va<strong>lo</strong>rizar
su
aporte
a
<strong>la</strong>
sociedad,
al
permitirles
recuperar
su
dignidad,
se
modifica
<strong>la</strong>
<br />

imag<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
propio
servidor
ti<strong>en</strong>e
de
sí
mismo,
con
<strong>el</strong>
consigui<strong>en</strong>te
aum<strong>en</strong>to
de
su
<br />

autoestima
y
esto,
a
su
vez,
repercute
positivam<strong>en</strong>te
sobre
su
efici<strong>en</strong>cia.
Al
mismo
<br />

tiempo,
al
mejorar
<strong>la</strong>
calidad
d<strong>el</strong>
servicio
que
presta,
<strong>el</strong>
trabajador
se
si<strong>en</strong>te
más
<br />

satisfecho
consigo
mismo
y
recibe
<strong>el</strong>
aprecio
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción.
Este
se
expresa
de
<br />

diversas
maneras
y
constituye
un
gran
estímu<strong>lo</strong>
para
continuar
perfeccionando
<strong>el</strong>
<br />

servicio.
<br />

4. LA PARTICIPACIÓN POPULAR EN EL GOBIERNO<br />

1) DIFICULTADES INICIALES<br />

1325.
Como
ya
hemos
expuesto,
<strong>la</strong>s
alcaldías
a
<strong>la</strong>s
que
aquí
nos
referimos
se
han
<br />

p<strong>la</strong>nteado
como
meta
<strong>la</strong>
construcción
de
un
proyecto
social
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
sociedad
civil,
y
<br />

especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
sectores
popu<strong>la</strong>res,
t<strong>en</strong>gan
un
pap<strong>el</strong>
protagónico.
Y
para
ser
<br />

consecu<strong>en</strong>tes
con
estas
formu<strong>la</strong>ciones,
al
asumir
<strong>el</strong>
gobierno,
han
debido
<strong>en</strong>contrar
<br />

fórmu<strong>la</strong>s
para
que
<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
participe
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
gestión
administrativa:
discuti<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>s
<br />

medidas
a
adoptar,
defini<strong>en</strong>do
prioridades
y
fiscalizando
<strong>el</strong>
quehacer
d<strong>el</strong>
gobierno
y
<br />

de
sus
diversas
direcciones
administrativas.
Por
otra
parte,
al
mismo
tiempo
que
<br />

creaban
espacios
institucionales
para
<strong>la</strong>
participación
popu<strong>la</strong>r,
han
debido
contribuir
<br />

- - 299


al
desarrol<strong>lo</strong>
de
<strong>la</strong>
organización
autónoma
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>,
única
garantía
de
que
<strong>el</strong>
<br />

proyecto
estratégico
de
una
sociedad
socialista
sea
viable
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
futuro.
<br />

-Asambleísmo no es democracia<br />

1326.
Esta
no
ha
sido
una
tarea
fácil. 974 
Cuando
estos
gobiernos
popu<strong>la</strong>res
triunfaron,
<br />

no
só<strong>lo</strong>
se
<strong>en</strong>contraron
con
un
gran
escepticismo
y
apatía
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
sino
que,
al
<br />

mismo
tiempo,
con
movimi<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res
débiles,
fragm<strong>en</strong>tados,
despolitizados;
se
<br />

se
<strong>en</strong>contraron
con
un
pueb<strong>lo</strong>
acostumbrado
al
populismo,
al
cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo,
a
no
<br />

razonar
políticam<strong>en</strong>te,
a
pedir
cosas.
En
<strong>la</strong>s
asambleas
popu<strong>la</strong>res
que
organizaban
<strong>lo</strong>
<br />

que
ocurría
era
que
se
recogía
un
listado
de
peticiones
que
sobrepasaba
ampliam<strong>en</strong>te
<br />

<strong>la</strong>
capacidad
de
respuesta
d<strong>el</strong>
municipio.
<br />

1327.
Esa
experi<strong>en</strong>cia
<strong>lo</strong>s
llevó
a
concluir
que
no
toda
asamblea
era
sinónimo
de
<br />

democracia;
que
<strong>la</strong>s
asambleas
no
eran
productivas
si
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
no
t<strong>en</strong>ía
<strong>la</strong>
información
<br />

adecuada,
si
no
está
politizada.
La
politización
se
convirtió,
<strong>en</strong>tonces,
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
problema
<br />

fundam<strong>en</strong>tal.
Para
profundizar
<strong>la</strong>
democracia
era
necesario
politizar. 975 
El
problema
fue
<br />

cómo
bajar
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
‐expresa
<strong>el</strong>
ex
alcalde
de
Caracas,
Aristóbu<strong>lo</strong>
Istúriz‐,
cómo
<br />

acercar
hasta
<strong>el</strong>
más
humilde
de
<strong>lo</strong>s
ciudadanos
<strong>la</strong>
posibilidad
de
politizarse
y
de
<br />

adquirir
<strong>la</strong>
capacidad
para
tomar
decisiones.
Para
<strong>lo</strong>grar
eso
era
fundam<strong>en</strong>tal
darle
<br />

información
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te:
só<strong>lo</strong>
existe
democracia
con
g<strong>en</strong>te
igualm<strong>en</strong>te
informada. 976 
<br />

2) ELEMENTOS A TENER EN CUENTA<br />

-Llegar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, no só<strong>lo</strong> a <strong>lo</strong>s activistas<br />

1328.
Un
problema
serio
que
se
les
pres<strong>en</strong>ta
a
estos
gobiernos
cuando
int<strong>en</strong>tan
<br />

ponerse
<strong>en</strong>
contacto
con
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
es
que
só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran
a
<strong>lo</strong>s
activistas:
<strong>el</strong>
<br />

trabajador,
presid<strong>en</strong>te
de
su
asociación
de
vecinos;
una
ama
de
casa
líder
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

comunidad,
activistas
que
sí
estaban
politizados
pero
mal
politizados,
pues
cargaban
<br />

























































<br />

974 .
Ver
M.
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
Camino
al
andar,
Capítu<strong>lo</strong>
quinto:
La
participación
popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno:
un
<br />

desafío
mayor
que
<strong>el</strong>
esperado,
op.cit.
pp.199‐239.
<br />

975 .
Politizar
no
quiere
decir
partidizar.
<br />

976 .
Citado
por
M.
Harnecker,
Caracas,
<strong>la</strong>
alcaldía
donde
se
juega
<strong>la</strong>
esperanza,
op.cit.
p.17.
El
alcalde
continúa:
<br />

Nosotros
creemos
que
<strong>la</strong>
democracia
repres<strong>en</strong>tativa
nuestra
no
es
nada
democrática;
creemos
que
es
<strong>la</strong>
negación
de
<strong>la</strong>
<br />

democracia:
niega
al
ciudadano.
Lo
que
estamos
vivi<strong>en</strong>do
es
una
consecu<strong>en</strong>cia,
es
una
her<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
aus<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>
<br />

democracia.
Por
eso
no
t<strong>en</strong>emos
ciudadanos.
¿Qué
ciudadanos
pued<strong>en</strong>
existir
<strong>en</strong>
una
democracia
repres<strong>en</strong>tativa
como
<br />

ésta?
En
una
democracia
de
este
tipo
no
pued<strong>en</strong>
existir
ciudadanos.
¿Por
qué?,
porque
só<strong>lo</strong>
exist<strong>en</strong>
ciudadanos
cuando
<br />

hay
igualdad
de
información
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s.
Eso
es
democracia.
Mi<strong>en</strong>tras
más
información
t<strong>en</strong>ga
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
mejor,
porque
<br />

<strong>la</strong>
democracia
es
<strong>la</strong>
capacidad
de
tomar
decisiones
de
manera
libre,
y
para
tomar
decisiones
<strong>en</strong>
estas
condiciones
yo
<br />

t<strong>en</strong>go
que
t<strong>en</strong>er
información,
si
no
t<strong>en</strong>go
<strong>la</strong>
información
participo
<strong>en</strong>
desv<strong>en</strong>taja
y
soy
manipu<strong>la</strong>do.
Por
eso
<strong>lo</strong>s
medios
<br />

de
comunicación
están
ligados
al
aparato
político
y
son
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
importantes
factores
de
poder.
La
t<strong>el</strong>evisión,
<strong>la</strong>
<br />

radio,
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
escrita,
han
estado
<strong>en</strong>
manos
de
qui<strong>en</strong>es
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
<strong>el</strong>
poder
económico
y
qui<strong>en</strong>es
expresan
<strong>el</strong>
poder
<br />

político.
¿Cómo
romper
ese
sistema?
Lo
primero
que
ti<strong>en</strong>e
que
tratar
de
<strong>lo</strong>grarse
es
que
todo
<strong>el</strong>
mundo
esté
informado;
<br />

si
todo
<strong>el</strong>
mundo
está
informado
tú
rompes
<strong>la</strong>
manipu<strong>la</strong>ción
y
<strong>la</strong>
corre<strong>la</strong>ción
de
fuerzas
puede
cambiar
de
un
mom<strong>en</strong>to
<br />

a
otro.
<br />

- - 300


con
<strong>lo</strong>s
vicios
y
<strong>lo</strong>s
defectos
fundam<strong>en</strong>tales
d<strong>el</strong>
sistema
político
tradicional:
populismo,
<br />

caciquismo,
verticalismo,
corrupción,
manipu<strong>la</strong>ción
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r.
¿Cómo
<br />

hacer
<strong>en</strong>tonces
para
llegar
realm<strong>en</strong>te
a
ese
pueb<strong>lo</strong>,
e
interesar<strong>lo</strong>
a
participar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<br />

gestión
estatal?
<br />

-Los problemas más s<strong>en</strong>tidos por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción: <strong>el</strong> punto de partida<br />

1329.
Una
de
<strong>la</strong>s
cosas
que
estos
gobiernos
apr<strong>en</strong>dieron
es
que
es
fundam<strong>en</strong>tal
partir
<br />

de
<strong>la</strong>s
necesidades
inmediatas
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
y,
aunque
parezca
de
perogrul<strong>lo</strong>,
es
<br />

necesario
subrayar
que
estamos
hab<strong>la</strong>ndo
de
<strong>la</strong>s
necesidades
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
y
no
de
<strong>lo</strong>
<br />

que
nosotros
creemos
que
son
sus
necesidades.
<br />

-Escuchar y respetar <strong>lo</strong>s criterios de <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te aunque sean difer<strong>en</strong>tes a <strong>lo</strong>s de <strong>la</strong> administración<br />

1330.
También
es
importante
que
<strong>lo</strong>s
dirig<strong>en</strong>tes
administrativos,
y
todos
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que
<br />

impulsan
<strong>la</strong>
organización
de
<strong>la</strong>s
comunidades,
sepan
escuchar
y
sean
flexibles
para
<br />

aceptar
<strong>lo</strong>s
criterios
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
aunque
no
sean
sus
propios
criterios.
Pued<strong>en</strong>
existir
<br />

criterios
técnicos
muy
válidos
para
situar,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<strong>la</strong>
parada
de
una
línea
de
<br />

ómnibus
<strong>en</strong>
un
determinado
lugar,
pero
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
ti<strong>en</strong>e
otro
criterio.
Si
<strong>el</strong>
técnico
<br />

no
es
capaz
de
conv<strong>en</strong>cer
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
con
argum<strong>en</strong>tos
ésta
se
s<strong>en</strong>tirá
avasal<strong>la</strong>da
<strong>en</strong>
<br />

su
soberanía.
Por
otra
parte,
no
siempre
<strong>el</strong>
criterio
técnico
es
<strong>el</strong>
más
correcto.
<br />

-Necesidad de contar con un mínimo de organización y de recursos técnicos y materiales<br />

1331.
Para
<strong>lo</strong>grar
que
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
participe
se
requiere
también
contar
con
un
mínimo
de
<br />

organización
de
<strong>la</strong>
comunidad
y
de
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
técnicos
y
materiales
para
poder
<br />

implem<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>s
ideas
que
surjan.
De
ahí
<strong>la</strong>
importancia
de
<strong>la</strong>s
experi<strong>en</strong>cias
<br />

autogestionarias
<strong>en</strong>
algunos
municipios.
<br />

-La confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre: <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para estimu<strong>la</strong>r<strong>la</strong><br />

1332.
Y,
por
último,
es
necesario
t<strong>en</strong>er
una
gran
confianza
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
iniciativa
creadora
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>,
considerando
que
éste
puede
llegar
a
e<strong>la</strong>borar
soluciones
que
quizá
no
han
<br />

sido
p<strong>en</strong>sadas
por
<strong>la</strong>
administración.
<br />

3) EL PRESUPUESTO PARTICIPATIVO, LA LLAVE MAESTRA PARA LA PARTICIPACIÓN Y POLITIZACIÓN<br />

1333.
Pero,
<strong>en</strong>
todas
<strong>la</strong>s
administraciones
que
he
estudiado,
<strong>la</strong>
l<strong>la</strong>ve
maestra
para
<br />

llegar
a
<strong>la</strong>s
bases
y
motivar
<strong>la</strong>
participación
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno
de
<strong>la</strong>
ciudad,
ha
<br />

sido
convocar
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
a
discutir
y
decidir
acerca
de
<strong>la</strong>s
obras
que
<strong>la</strong>
alcaldía,
de
<br />

acuerdo
con
sus
recursos,
debía
priorizar.
A
este
proceso
de
participación
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<br />

<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
e<strong>la</strong>boración
d<strong>el</strong>
destino
de
<strong>lo</strong>s
recursos
de
<strong>la</strong>
alcaldía,
<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Trabajadores
de
Brasil
le
ha
dado
<strong>el</strong>
nombre
de
presupuesto
participativo
y
es
<strong>en</strong>
sus
<br />

gobiernos
<strong>lo</strong>cales
donde
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
se
ha
consolidado
más. 977 
<br />

























































<br />

977 .
En
Caracas
se
le
l<strong>la</strong>mó:
discusión
d<strong>el</strong>
"situado"
parroquial.
<br />

- - 301


1334.
La
novedad
d<strong>el</strong>
presupuesto
participativo
es
que
<strong>en</strong>
este
caso
no
son
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

técnicos
o
<strong>lo</strong>s
gobernantes,
a
puertas
cerradas,
<strong>lo</strong>s
que
toman
decisiones
sobre
<strong>la</strong>
<br />

recaudación
y
<strong>lo</strong>s
gastos
públicos.
Es
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
<strong>la</strong>
que,
a
través
de
un
proceso
de
<br />

debates
y
consultas,
define
<strong>lo</strong>s
va<strong>lo</strong>res
de
<strong>lo</strong>s
ingresos
y
gastos,
y
decide
dónde
serán
<br />

hechas
<strong>la</strong>s
inversiones,
cuáles
deb<strong>en</strong>
ser
<strong>la</strong>s
prioridades,
y
<strong>la</strong>s
acciones
y
obras
que
<br />

deberán
ser
desarrol<strong>la</strong>das
por
<strong>el</strong>
gobierno,
de
ahí
que
<strong>el</strong>
presupuesto
sea
<br />

participativo. 978 
<br />

























































<br />

978 .
Sobre
este
tema
ver:
Marta
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
Camino
al
andar,
op.cit.
pp.201‐206.
Aunque
sea
un
poco
<br />

<strong>la</strong>rga
esta
nota
creo
importante
hacer
aquí
una
breve
exposición
de
qué
se
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de
por
este
proceso.
El
<br />

presupuesto
participativo
es
un
proceso
de
participación
democrática,
donde,
a
través
de
una
serie
de
reuniones
y
<br />

pl<strong>en</strong>arias,
<strong>la</strong>
propia
pob<strong>la</strong>ción
determina
cuales
son
<strong>la</strong>s
obras
que
<strong>el</strong>
gobierno
debe
realizar.
Como
<strong>la</strong>
ciudad
es
muy
<br />

grande,
para
favorecer
<strong>la</strong>
participación
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
se
divide
<strong>la</strong>
ciudad
<strong>en</strong>
varias
áreas
más
pequeñas
o
<br />

microregiones.
<br />

Todo
<strong>el</strong>
proceso
comi<strong>en</strong>za
cuando
una
vez
al
año
<strong>el</strong>
alcalde
rinde
cu<strong>en</strong>tas
<strong>en</strong>
cada
una
de
estas
regiones.
Su<strong>el</strong>e
<br />

reunirse
una
gran
cantidad
de
g<strong>en</strong>te
(<strong>en</strong>
Porto
Alegre,
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
a
mi
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der
más
acabada,
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
reunirse
<br />

más
de
mil
personas).
Todo
<strong>el</strong>
que
así
<strong>lo</strong>
desee
puede
asistir.
Y
como
son
tantas
<strong>la</strong>s
personas
que
participan,
para
<br />

continuar
<strong>la</strong>
discusión
y
llegar
a
conclusiones,
<strong>lo</strong>s
vecinos
<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>
a
sus
repres<strong>en</strong>tantes.
Cada
una
de
<strong>la</strong>s
área
<strong>el</strong>ige
<br />

varios
d<strong>el</strong>egados
y
dos
consejeros.
En
<strong>la</strong>
primera
reunión
amplia
se
<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>egados
d<strong>el</strong>
presupuesto
<br />

participativo
de
acuerdo
al
número
de
pres<strong>en</strong>tes,
como
una
forma
de
motivar
<strong>la</strong>
asist<strong>en</strong>cia
a
dicha
asamblea
‐se
<br />

su<strong>el</strong>e
<strong>el</strong>egir
uno
por
cada
diez
pres<strong>en</strong>tes‐.
Mi<strong>en</strong>tras
más
g<strong>en</strong>te
se
reúne
mas
d<strong>el</strong>egados
<strong>el</strong>ige
esa
región.
El
alcalde
<br />

informa
de
<strong>la</strong>s
obras
ya
ejecutadas,
de
<strong>lo</strong>
que
esta
<strong>en</strong>
proceso
de
ejecución
y
de
<strong>la</strong>s
obras
que
no
fueron
iniciadas
y
<br />

por
que
no
<strong>lo</strong>
han
sido.
Todo
es
muy
transpar<strong>en</strong>te.
<br />

Luego
<strong>lo</strong>s
d<strong>el</strong>egados
se
repart<strong>en</strong>
por
<strong>lo</strong>s
barrios
y
realizan
una
serie
de
reuniones
con
sus
vecinos
para
recoger
<br />

sus
demandas.
Los
vecinos
establec<strong>en</strong>
qué
tipo
de
obras
deb<strong>en</strong>
ser
realizadas
con
más
urg<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
su
barrio.
Los
<br />

d<strong>el</strong>egados
fiscalizan
<strong>la</strong>s
obras
que
se
ejecutan.
Se
reún<strong>en</strong>
m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
l<strong>la</strong>mados
foros
de
d<strong>el</strong>egados.
<br />

Una
vez
hechas
todas
esas
reuniones
mas
pequeñas,
se
hace
una
nueva
reunión
amplia
de
toda
<strong>la</strong>
región.
Allí
<strong>el</strong>
<br />

gobierno
pres<strong>en</strong>ta
un
estimado
de
<strong>lo</strong>s
ingresos
y
gastos
d<strong>el</strong>
año
sigui<strong>en</strong>te
y
cada
región
<strong>en</strong>trega
sus
prioridades
y
<br />

demandas.
En
ésta
segunda
reunión
amplia
se
<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
consejeros
d<strong>el</strong>
presupuesto
participativo.
Los
consejeros
<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
como
una
de
sus
principales
tareas
decidir
<strong>la</strong>s
obras
que
se
realizaran
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ciudad
tomando
<strong>en</strong>
cu<strong>en</strong>ta
<strong>la</strong>s
<br />

propuestas
de
<strong>la</strong>
administración
y
<strong>la</strong>s
demandas
de
<strong>la</strong>s
distintas
regiones.
<br />

Después
de
esta
última
asamblea
regional
con
toda
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
que
quiera
asistir,
empiezan
<strong>la</strong>s
reuniones
más
<br />

especializadas
de
<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
popu<strong>la</strong>res.
Las
más
importantes
son
<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
consejo
d<strong>el</strong>
presupuesto
<br />

participativo.
Este
consejo
‐que
se
reún<strong>en</strong>
semanalm<strong>en</strong>te‐
esta
constituido
por
dos
consejeros
por
cada
región
y
<br />

estructura
temática,
por
un
repres<strong>en</strong>tante
d<strong>el</strong>
sindicato
de
funcionarios
municipales
y
un
repres<strong>en</strong>tante
de
<strong>la</strong>
unión
<br />

de
asociaciones
pob<strong>la</strong>dores
de
Porto
Alegre
y
dos
repres<strong>en</strong>tante
d<strong>el</strong>
gobierno,
estos
últimos
no
pose<strong>en</strong>
derecho
a
<br />

voto,
justam<strong>en</strong>te
para
evitar
que
hagan
pesar
su
autoridad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
decisiones.
El
consejo
es
un
órgano
de
poder
d<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>;
es
qui<strong>en</strong>
ti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
última
pa<strong>la</strong>bra
<strong>en</strong>
cuanto
a
<strong>la</strong>s
obras
que
se
realizaran
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
ciudad.
<br />

En
Porto
Alegre,
un
municipio
con
alrededor
de
un
millón
tresci<strong>en</strong>tos
mil
habitantes,
durante
<strong>el</strong>
quinto
año
<strong>en</strong>
<br />

que
esta
experi<strong>en</strong>cia
se
puso
<strong>en</strong>
práctica
<strong>la</strong>
participación
activa
de
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
<strong>en</strong>
reuniones
y
pl<strong>en</strong>arias
<br />

coordinadas
por
<strong>la</strong>
alcaldía
asc<strong>en</strong>dió
a
unas
15
a
16
mil
personas.
Y
si
a
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
se
suman
<strong>la</strong>s
personas
que
participaron
<br />

<strong>en</strong>
reuniones
de
asociaciones
comunitarias
y
<strong>en</strong>tidades
popu<strong>la</strong>res,
<strong>la</strong>
cifra
de
personas
involucradas
de
una
u
otra
<br />

manera
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
e<strong>la</strong>boración
d<strong>el</strong>
presupuesto
municipal
asci<strong>en</strong>de
a
varias
dec<strong>en</strong>as
de
miles
de
personas.
Además
hay
<br />

alrededor
de
dos
de
mil
<strong>en</strong>tidades
de
pob<strong>la</strong>dores
registradas
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
presupuesto
participativo.
En
Betim,
municipio
<br />

industrial
de
alrededor
de
200
mil
habitantes,
cercano
a
Be<strong>lo</strong>
Horizonte,
<strong>el</strong>
presupuesto
participativo
se
puso
por
<br />

primera
vez
<strong>en</strong>
práctica
<strong>en</strong>
1993
y
<strong>en</strong>
ese
proceso
participaron
6
mil
personas
y
ya
<strong>en</strong>
1995
<strong>la</strong>
cifra
se
había
<strong>el</strong>evado
<br />

a
casi
20
mil,
es
decir,
uno
de
cada
diez
habitantes
participó
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
discusión
de
<strong>la</strong>s
prioridades.
<br />

- - 302


1335.
Es
interesante
observar
que
a
través
de
<strong>la</strong>
puesta
<strong>en</strong>
práctica
de
este
proceso
de
<br />

discusión
con
<strong>lo</strong>s
vecinos
d<strong>el</strong>
destino
de
<strong>lo</strong>s
recursos
para
obras
de
<strong>la</strong>s
alcaldías,
es
<br />

como
se
<strong>lo</strong>gra
transformar
<strong>la</strong>
lógica
tradicional
de
distribución
de
<strong>lo</strong>s
recursos
<br />

públicos
que
siempre
había
favorecido
a
<strong>lo</strong>s
sectores
de
mayores
ingresos.
El
<br />

presupuesto
participativo,
al
fom<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
participación
popu<strong>la</strong>r,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
más
necesitados,
es
un
arma
poderosa
para
una
mejor
redistribución
de
<strong>la</strong>
<br />

r<strong>en</strong>ta
de
<strong>la</strong>
ciudad.
<br />

1336.
El
presupuesto
participativo
se
transforma
también
<strong>en</strong>
un
instrum<strong>en</strong>to
de
<br />

p<strong>la</strong>nificación
y
de
control
sobre
<strong>la</strong>
administración.

<br />

1337.
El
problema
d<strong>el</strong>
control
es
quizá
uno
de
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
más
olvidados,
pero
a
<strong>la</strong>
<br />

vez
quizá
uno
de
<strong>lo</strong>s
más
fundam<strong>en</strong>tales
para
que
exista
una
gestión
democrática,
<br />

porque
nada
se
saca
con
decidir
determinadas
prioridades,
ni
conseguir
recursos
para
<br />

determinadas
obras,
si
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
no
se
organiza
para
dar
seguimi<strong>en</strong>to
a
estas
iniciativas,
<br />

para
vigi<strong>la</strong>r
que
<strong>lo</strong>s
recursos
se
emple<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
obras
a
<strong>la</strong>s
que
estaban
destinados,
que
<br />

no
se
desví<strong>en</strong>
a
otros
objetivos
y
que
<strong>la</strong>s
obras
se
ejecut<strong>en</strong>
con
<strong>la</strong>
calidad
requerida.
<br />

1338.
La
falta
de
control
organizado
por
parte
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
es
<strong>lo</strong>
que
facilita
no
só<strong>lo</strong>
<strong>la</strong>
<br />

corrupción
y
<strong>el</strong>
desvío
de
recursos,
sino
<strong>el</strong>
que
<strong>lo</strong>s
propios
vecinos
no
hagan
<strong>la</strong>s
cosas
<br />

como
deb<strong>en</strong>
hacer<strong>la</strong>s
para
favorecer
<strong>lo</strong>s
intereses
colectivos.
<br />

1339.
En
<strong>la</strong>
alcaldía
de
Caroní
se
hab<strong>la</strong>ba
de
<strong>la</strong>
consolidación
democrática
de
<strong>la</strong>s
<br />

obras.
Una
cancha
deportiva,
no
só<strong>lo</strong>
se
repara
o
construye
con
<strong>la</strong>
partición
de
<strong>lo</strong>s
<br />

vecinos
que
van
a
usufructuar
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>,
sino
que
también
éstos
se
organizan
para
darle
<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,
para
cuidar<strong>la</strong>,
para
hacer
que
se
respet<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
normas
que
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<br />

mismos
pon<strong>en</strong>
para
evitar
su
deterioro,
etcétera.
<br />

1340.
El
presupuesto
participativo
es
también
un
instrum<strong>en</strong>to
muy
eficaz
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
<br />

y
de
lucha
contra
<strong>el</strong>
cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo
y
<strong>el</strong>
intercambio
de
favores.
Como
<strong>la</strong>
definición
de
<strong>la</strong>s
<br />

obras
a
ejecutar
<strong>la</strong>
hac<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
propios
vecinos,
se
neutraliza
así
<strong>la</strong>
influ<strong>en</strong>cia
de
<strong>lo</strong>s
<br />

dirig<strong>en</strong>tes
administrativos,
concejales,
caudil<strong>lo</strong>s
<strong>lo</strong>cales,
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
distribución
de
<strong>lo</strong>s
<br />

recursos.
<br />

1341.
Es,
además,
un
eficaz
medio
para
agilizar
<strong>la</strong>
máquina
administrativa,
hacer<strong>la</strong>
<br />

más
compet<strong>en</strong>te
y
disminuir
<strong>la</strong>
burocracia;
aum<strong>en</strong>ta
<strong>el</strong>
niv<strong>el</strong>
de
satisfacción
por
<strong>la</strong>s
<br />

obras
realizadas
y
disminuye
<strong>la</strong>
demanda
de
otras
obras,
al
mismo
tiempo
que
mejora
<br />

<strong>la</strong>
calidad
de
vida
<strong>en</strong>
esos
lugares;
por
otra
parte,
<strong>la</strong>s
personas,
al
ver
<strong>la</strong>
efici<strong>en</strong>cia
y
<strong>la</strong>
<br />

transpar<strong>en</strong>cia
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
utilización
de
recursos
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes
de
su
tributación,
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>
una
<br />

mejor
disposición
para
cumplir
con
<strong>la</strong>s
normas
tributarias
y
no
evadir
impuestos.
Por
<br />

último,
quizá
<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>gro
más
significativo
sea
<strong>el</strong>
haber
conseguido
motivar
<strong>la</strong>
<br />

participación
ciudadana
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
tareas
de
gobierno
de
<strong>la</strong>
ciudad:
<strong>el</strong>
que
<strong>lo</strong>s
vecinos
<br />

conozcan
y
decidan
sobre
<strong>la</strong>s
cuestiones
públicas
es
<strong>la</strong>
forma
concreta
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
<strong>el</strong>
<br />

- - 303


pueb<strong>lo</strong>
puede
gobernar
y
eso
hace
crecer
humanam<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>s
personas,
<strong>la</strong>s
dignifica
<br />

‐<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
deja
de
s<strong>en</strong>tirse
m<strong>en</strong>digo‐,
<strong>la</strong>s
politiza
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
s<strong>en</strong>tido
amplio
de
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra 979 ,
les
<br />

permite
t<strong>en</strong>er
opinión
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
que
ya
no
puede
ser
manipu<strong>la</strong>da 980 ;
y
<strong>la</strong>s
<br />

convierte
cada
vez
más
<strong>en</strong>
sujetos
de
su
propio
destino. 981 
<br />

1342.
Según
Tarso
G<strong>en</strong>ro,
este
proceso
permite
romper
con
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
ali<strong>en</strong>ación
<br />

tradicional
de
<strong>lo</strong>s
liderazgos
comunitarios
que
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
que
su
problema
es
un
<br />

problema
que
afecta
exclusivam<strong>en</strong>te
a
su
calle
y
a
su
barrio.
Las
personas
comi<strong>en</strong>zan
a
<br />

compr<strong>en</strong>der
que
sus
problemas
no
son
aj<strong>en</strong>os
a
<strong>la</strong>
situación
g<strong>lo</strong>bal
de
<strong>la</strong>
economía,
a
<strong>la</strong>
<br />

situación
social
nacional,
inclusive
a
<strong>la</strong>
situación
internacional. 982 
Esto
nada
ti<strong>en</strong>e
que
<br />

ver
con
<strong>la</strong>
cooptación
de
esas
organizaciones
popu<strong>la</strong>res
por
<strong>el</strong>
estado
o
de
su
<br />

disolución
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
estado.
Por
<strong>el</strong>
contrario,
se
forma
un
núcleo
de
poder
fuera
d<strong>el</strong>
estado,
<br />

fuera
d<strong>el</strong>
ejecutivo
y
fuera
d<strong>el</strong>
legis<strong>la</strong>tivo
y
por
eso
pi<strong>en</strong>so
que
se
trata
de
una
<br />

experi<strong>en</strong>cia
altam<strong>en</strong>te
positiva
y
altam<strong>en</strong>te
revolucionaria.
<br />

1343.
Esta
experi<strong>en</strong>cia
se
apoya
además,
<strong>en</strong>
múltiples
otras
iniciativas
de
estas
<br />

alcaldías
que
van
creando
más
y
más
espacios
de
participación
popu<strong>la</strong>r.
En
Porto
<br />

Alegre,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
exist<strong>en</strong>
hoy
dec<strong>en</strong>as
de
foros
más
allá
d<strong>el</strong>
Consejo
d<strong>el</strong>
<br />

























































<br />

979 .
Creo
‐dice
Tarso
G<strong>en</strong>ro‐
que
este
es
un
mom<strong>en</strong>to
histórico
de
acumu<strong>la</strong>ción
de
fuerzas,
un
mom<strong>en</strong>to
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
que
<br />

debemos
crear
condiciones
culturales
y
políticas
para
que
<strong>la</strong>
organización
autónoma
de
<strong>la</strong>
sociedad
ejerza
algún
tipo
<br />

de
control
sobre
<strong>el</strong>
estado
actual
y
realice
experi<strong>en</strong>cias
que
combin<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
democracia
repres<strong>en</strong>tativa
con
<strong>la</strong>
democracia
<br />

directa
de
participación
voluntaria
(<strong>en</strong>trevista
con
Marta
Harnecker
para
libro
d<strong>el</strong>
presupuesto
participativo.)
<br />

980 .
Alrededor
de
130
mil
habitantes
de
una
ciudad
de
casi
1
millón
300
mil,
es
decir,
<strong>el</strong>
10%
de
su
pob<strong>la</strong>ción,
ha
<br />

participado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
presupuesto
participativo
desde
que
<strong>el</strong>
proceso
com<strong>en</strong>zó.
Esta
experi<strong>en</strong>cia
‐junto
a
múltiples
<br />

otros
espacios
de
participación
creados
por
<strong>la</strong>
administración:
foros
temáticos,
consejos
de
cultura,
de
salud,
de
<br />

ciudadanía,
consejos
contra
<strong>la</strong>
discriminación
y
racismo‐
han
marcado
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
y
eso
explica
por
que
<strong>lo</strong>s
<br />

habitantes
de
Porto
Alegre
han
<strong>el</strong>egido
por
tercera
vez
consecutiva
un
alcalde
d<strong>el</strong>
partido
de
<strong>lo</strong>s
trabajadores.
La
<br />

contrapropaganda
de
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión
y
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
<strong>en</strong>
manos
de
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
gobernantes
ha
<strong>lo</strong>grado
ser
neutralizada
por
<br />

esta
viv<strong>en</strong>cia
democrática
práctica.

<br />

981 .
Ese
fue
un
proceso
muy
rico,
porque
fue
como
si
yo
hubiese
hecho
<strong>la</strong>
facultad
‐sosti<strong>en</strong>e
Angélica
Marighna,
una
<br />

pob<strong>la</strong>dora
de
un
barrio
marginal
de
Porto
Alegre‐;
apr<strong>en</strong>dí
mucho
y
estoy
apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do
hasta
hoy:
consigo
hacer
<br />

difer<strong>en</strong>cia
de
<strong>la</strong>s
cosas.
Sé
que
para
qui<strong>en</strong>
pi<strong>en</strong>sa,
actúa,
reflexiona,
ord<strong>en</strong>a
y
p<strong>la</strong>nifica
sus
ideas
<strong>la</strong>
vida
es
mucho
<br />

mejor.
Y
s<strong>en</strong>tí
también
cuántas
informaciones
obt<strong>en</strong>íamos:
datos
de
cómo
funcionaba
<strong>la</strong>
alcaldía,
<strong>la</strong>s
inversiones,
<strong>lo</strong>s
<br />

impuestos
que
eran
pagados...;
que
todos
nosotros
pagábamos
impuestos,
que
no
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>s
ricos,
sino
que
también
<strong>lo</strong>s
<br />

pobres
contribuíamos
a
<strong>lo</strong>s
cofres
públicos
y
que,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
t<strong>en</strong>íamos
derecho
a
decidir
por
ese
dinero.
Yo
me
si<strong>en</strong>to
<br />

f<strong>el</strong>iz,
radiante,
confiada,
me
si<strong>en</strong>to
una
ciudadana
pl<strong>en</strong>a,
con
toda
<strong>la</strong>
convicción
de
que
ese
<strong>la</strong>do
de
<strong>la</strong>
democracia
<br />

participativa
es
<strong>la</strong>
salida
para
<strong>el</strong>
socialismo;
para
que
<strong>la</strong>s
personas
puedan
compartir
<strong>la</strong>s
cosas,
para
que
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan
<br />

que
no
es
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>
de
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
que
se
trata
de
un
todo,
de
una
comunidad,
de
un
barrio,
de
una
ciudad
(<strong>en</strong>trevista
con
Luis
<br />

Acevedo
Fals
y
Marta
Harnecker,
para
<strong>el</strong>
video
sobre
<strong>el</strong>
presupuesto
participativo:
Voces
de
una
ciudad,
La
<br />

Habana,
Cuba,
MEPLA,
1998).
<br />

982 .
Este
proceso
subvierte
<strong>el</strong>
concepto
de
ciudadanía
tradicional,
que
es
una
ciudadanía
individual
y
meram<strong>en</strong>te
<br />

vincu<strong>la</strong>da
a
derechos,
y
transforma
esa
ciudadanía
<strong>en</strong>
una
ciudadanía
colectiva,
vincu<strong>la</strong>da
a
demandas
y
al
control
<br />

monetario
d<strong>el</strong>
Presupuesto
d<strong>el</strong>
Estado;
una
ciudadanía
que
se
realiza
<strong>en</strong>
t<strong>en</strong>sión
con
<strong>el</strong>
Estado,
contro<strong>la</strong>ndo
y
<br />

decidi<strong>en</strong>do
al
<strong>la</strong>do
o
junto
con
<strong>el</strong>
Estado.
(<strong>en</strong>trevista
de
Marta
Harnecker
para
libro
<strong>en</strong>
preparación
sobre
<strong>el</strong>
<br />

presupuesto
participativo)
<br />

- - 304


Presupuesto
Participativo
‐que
es
<strong>el</strong>
más
famoso,
porque
es
<strong>el</strong>
que
moviliza
a
<strong>lo</strong>s
<br />

sectores
más
oprimidos
y
más
exp<strong>lo</strong>tados
de
<strong>la</strong>
sociedad‐:
<strong>lo</strong>s
Consejos
de
<strong>la</strong>
<br />

Ciudadanía,
<strong>lo</strong>s
Consejos
contra
<strong>la</strong>
Discriminación
y
<strong>el</strong>
Racismo,
<strong>el</strong>
Consejo
Municipal
<br />

de
Cultura,
<strong>el</strong>
Consejo
Municipal
de
Salud,
<strong>el</strong>
Consejo
de
Asist<strong>en</strong>cia
Social,
<strong>lo</strong>s
Consejos
<br />

Tute<strong>la</strong>res.
A
través
de
todos
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
se
ejerce
ese
proceso
de
participación
directa
d<strong>el</strong>
<br />

ciudadano. 983 
<br />

1344.
Para
terminar
este
tema,
quisiera
expresar
que
estoy
conv<strong>en</strong>cida
que
‐<strong>en</strong>
<br />

mom<strong>en</strong>tos
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
política
y
<strong>lo</strong>s
políticos
sufr<strong>en</strong>
un
gran
descrédito
y
que
esto
afecta
<br />

también
a
<strong>lo</strong>s
partidos
de
<strong>izquierda</strong>‐
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
<strong>en</strong>
manos
de
una
<strong>izquierda</strong>
<br />

transformadora
pued<strong>en</strong>
ser
un
arma
muy
importante
como
contraejemp<strong>lo</strong>
al
<br />

neoliberalismo,
demostrándole
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
só<strong>lo</strong>
dice
ser
mejor,
sino
<br />

que
realm<strong>en</strong>te
es
mejor. 984 
Y,
algo
no
m<strong>en</strong>os
importante:
pued<strong>en</strong>
servir,
como
ya
decía
<br />

al
comi<strong>en</strong>zo,
de
señales
de
un
camino
alternativo.
<br />

1345.
Su
responsabilidad,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
es
muy
grande.
En
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
no
só<strong>lo</strong>
se
juegan
<strong>lo</strong>s
<br />

sueños
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te,
sino
<strong>en</strong>
parte
también
<strong>el</strong>
futuro
político
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
<br />

VII. LA IZQUIERDA Y LAS REFORMAS<br />

1) ¿SE HA VUELTO LA IZQUIERDA REFORMISTA?<br />

1346.
Pero
<strong>el</strong>
hecho
de
que
creci<strong>en</strong>tes
sectores
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana
hayan
<br />

privilegiado
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
últimos
años
<strong>lo</strong>s
espacios
institucionales
¿significa
que
<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te
esta
<strong>izquierda</strong>
se
ha
vu<strong>el</strong>to
reformista?
<br />

1347.
Para
responder
a
esta
pregunta
debemos
responder
previam<strong>en</strong>te
otras:
¿una
<br />

<strong>izquierda</strong>
que
privilegia
<strong>lo</strong>
institucional
es
necesariam<strong>en</strong>te
reformista?;
¿una
<strong>izquierda</strong>
<br />

que
rechaza
<strong>lo</strong>
institucional
y
p<strong>la</strong>ntea
salidas
muy
radicales
es
necesariam<strong>en</strong>te
<br />

revolucionaria?;
¿ser
partidario
de
avanzar
por
<strong>la</strong>
vía
de
<strong>la</strong>s
reformas
es
hoy
ser
<br />

reformista?
<br />

1348.
Para
empezar
me
parece
importante
reflexionar
sobre
<strong>lo</strong>
que
escribiera
un
<br />

autor
hace
ya
décadas:
<strong>el</strong>
mayor
p<strong>el</strong>igro
‐quizá
<strong>el</strong>
único‐
para
<strong>el</strong>
verdadero
<br />

revolucionario
es
exagerar
<strong>el</strong>
revolucionarismo,
ignorar
cuáles
son
<strong>lo</strong>s
límites
y
<br />

condiciones
<strong>en</strong>
que
<strong>lo</strong>s
métodos
revolucionarios
son
adecuados
y
eficaces.
Estas
no
<br />

























































<br />

983 .
Ver
múltiples
iniciativas
de
participación
popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
difer<strong>en</strong>tes
alcaldías
<strong>en</strong>
Marta
Harnecker,
Haci<strong>en</strong>do
<br />

camino
al
andar,
Capítu<strong>lo</strong>
V:
La
participación
popu<strong>la</strong>r
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
gobierno:
un
desafío
mayor
d<strong>el</strong>
esperado
y
Capítu<strong>lo</strong>
VI:
<br />

La
desc<strong>en</strong>tralización:
condición
de
<strong>la</strong>
participación
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
grandes
ciudades,
op.cit.
pp.199‐317.
<br />

984 .
C.
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina,
pres<strong>en</strong>te
y
futuro
(Notas
para
<strong>la</strong>
discusión),
<strong>en</strong>
Alternativas
de
<br />

<strong>izquierda</strong>
al
neoliberalismo,
op.cit.
p.52.
<br />

- - 305


son
pa<strong>la</strong>bras
de
un
socialdemócrata,
son
pa<strong>la</strong>bras
de
un
revolucionario,
nada
m<strong>en</strong>os
<br />

que
de
L<strong>en</strong>in,
qui<strong>en</strong>
continúa
así
desarrol<strong>la</strong>ndo
su
idea:
Casi
todos
<strong>lo</strong>s
revolucionarios
<br />

auténticos
fracasaron
cuando
se
pusieron
a
escribir
<strong>la</strong>
pa<strong>la</strong>bra
“revolución”
con
<br />

mayúscu<strong>la</strong>,
a
<strong>el</strong>evar
<strong>la</strong>
“revolución”
a
algo
casi
divino,
a
perder
<strong>la</strong>
cabeza
y
<strong>la</strong>
capacidad
<br />

de
reflexionar,
analizar
y
comprobar
con
<strong>la</strong>
mayor
s<strong>en</strong>satez
y
calma
<strong>en</strong>
qué
mom<strong>en</strong>to,
<br />

<strong>en</strong>
qué
circunstancias
y
<strong>en</strong>
qué
esfera
de
acción
se
debe
actuar
de
modo
<br />

revolucionario
y
<strong>en</strong>
qué
mom<strong>en</strong>to,
<strong>en</strong>
qué
circunstancias
y
<strong>en</strong>
qué
esfera
es
preciso
<br />

pasar
a
<strong>la</strong>
acción
reformista.985
<br />

2) DISTINCIÓN ENTRE REFORMA Y REVOLUCIÓN<br />

1349.
La
distinción
<strong>en</strong>tre
reformistas
y
revolucionarios
no
siempre
es
fácil,
porque
<br />

‐como
dice
Norberto
Bobbio‐
no
siempre
<strong>la</strong>s
reformas
son
propugnadas
para
evitar
<strong>la</strong>
<br />

revolución,
ni
<strong>la</strong>
revolución
está
necesariam<strong>en</strong>te
ligada
al
empleo
de
<strong>la</strong>
viol<strong>en</strong>cia.986
<br />

Cuando
<strong>la</strong>s
posiciones
son
desarrol<strong>la</strong>das
hasta
sus
últimas
consecu<strong>en</strong>cias
es
más
fácil
<br />

distinguir<strong>la</strong>s,
pero
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
práctica
política
cotidiana
es
mucho
más
difícil.
<br />

1350.
De
hecho
<strong>lo</strong>s
iniciadores
d<strong>el</strong>
marxismo
siempre
estuvieron
a
favor
de
<strong>la</strong>
lucha
<br />

por
<strong>la</strong>s
reformas
aunque
sabían
que
éstas
produc<strong>en</strong>
cambios
que
no
privan
d<strong>el</strong>
poder
<br />

a
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes987.
<br />

1351.
El
problema
no
es
decir
sí
o
no
a
<strong>la</strong>s
reformas,
sino
examinar
<strong>el</strong>
cuándo
es
<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te
luchar
por
reformas
y
cómo
se
pued<strong>en</strong>
obt<strong>en</strong>er
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
frutos
<br />

revolucionarios.988
<br />

1352.
Concluy<strong>en</strong>do,
ni
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>la</strong>
viol<strong>en</strong>cia,
por
una
parte,
ni
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>la</strong>
<br />

institucionalidad
y
<strong>la</strong>
promoción
de
reformas,
por
otra,
pued<strong>en</strong>
ser
criterios
para
<br />

establecer
una
línea
de
demarcación
<strong>en</strong>tre
revolucionarios
y
reformistas.
<br />

1353.
¿Qué
criterio
usar
<strong>en</strong>tonces?
<br />

























































<br />

985 .
V.
L<strong>en</strong>in,
La
importancia
d<strong>el</strong>
oro
ahora
y
después
de
<strong>la</strong>
victoria
total
d<strong>el</strong>
socialismo,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
<br />

Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1971,
t.35,
p.555.
Lo
subrayado
es
de
Marta
Harnecker.
<br />

986 .
Norberto
Bobbio,
Diccionario
de
política,
Sig<strong>lo</strong>
XXI,
México,
1982,
p.1404.
<br />

987 .
V.
L<strong>en</strong>in,
Dos
caminos,
<strong>en</strong>
Obras
Completas,
Ed.
Cartago,
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
1970,
t.21,
p.219.
<br />

988 .
Rosa
Luxemburgo,
<strong>en</strong>
su
clásico
libro:
Reforma
o
revolución
sosti<strong>en</strong>e
que
<strong>la</strong>
actividad
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria
y
<strong>la</strong>
de
<br />

<strong>lo</strong>s
sindicatos
son
actividades
importantes
para
<strong>lo</strong>s
revolucionarios,
porque
preparan
[...]
al
proletariado,
es
decir,
<br />

crean
<strong>el</strong>
factor
subjetivo
de
<strong>la</strong>
revolución
socialista
[...].
Según
<strong>la</strong>
dirig<strong>en</strong>te
política
alemana,
a
través
de
esta
práctica
<br />

<strong>lo</strong>s
trabajadores
llegan
a
conv<strong>en</strong>cerse
de
<strong>la</strong>
imposibilidad
de
realizar
un
cambio
social
fundam<strong>en</strong>tal
a
través
de
tales
<br />

actividades,
y
llega
a
compr<strong>en</strong>der
que
<strong>la</strong>
conquista
d<strong>el</strong>
poder
es
inexcusable
[...]
(Ed.
Grijalbo,
México,
1967,
<br />

pp.50‐51).
<br />

- - 306


1354.
Me
parece
que
<strong>la</strong>
mejor
definición
es
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>
que
designa
como
reformistas
a
<strong>lo</strong>s
<br />

que
mediante
<strong>la</strong>s
reformas
buscan
perfeccionar
<strong>el</strong>
actual
ord<strong>en</strong>
exist<strong>en</strong>te
y
como
<br />

revolucionarios
a
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
que,
al
impulsar
<strong>la</strong>s
reformas,
luchan,
al
mismo
tiempo,
por
<br />

modificar<strong>lo</strong>
profundam<strong>en</strong>te,
cambio
que
no
puede
producirse
sin
una
ruptura
con
<strong>el</strong>
<br />

ord<strong>en</strong>
anterior.
<br />

1. CONDICIONES PARA QUE LA LUCHA INSTITUCIONAL CUMPLA<br />

OBJETIVOS REVOLUCIONARIOS<br />

1355.
Pero,
¿cómo
detectar
si
una
práctica
política
emplea
<strong>la</strong>s
reformas
y
<strong>la</strong>
vía
<br />

institucional
es
reformista
o
revolucionaria,
sobre
todo
cuando
<strong>la</strong>s
autodec<strong>la</strong>raciones
<br />

sirv<strong>en</strong>
cada
vez
m<strong>en</strong>os
<strong>en</strong>
política?
<br />

1356.
Propongo
<strong>lo</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes
criterios
para
apreciar
como
revolucionaria
esta
<br />

práctica
política:
<br />

1) FORTALECIMIENTO PARALELO DEL MOVIMIENTO POPULAR<br />

1357.
Primero:
si
<strong>la</strong>s
reformas
que
se
propician
van
acompañadas
por
un
esfuerzo
<br />

parale<strong>lo</strong>
por
fortalecer
al
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r,
de
tal
modo
que
sectores
<br />

creci<strong>en</strong>tes
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
se
organic<strong>en</strong>
e
incorpor<strong>en</strong>
a
<strong>la</strong>
lucha.
<br />

2) RESULTADOS PEDAGÓGICOS<br />

1358.
Segundo:
si
se
obti<strong>en</strong><strong>en</strong>
resultados
pedagógicos
d<strong>el</strong>
accionar
institucional
de
<br />

<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Una
campaña
<strong>el</strong>ectoral,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
puede
ser
un
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te
espacio
para
<br />

<strong>la</strong>
educación
popu<strong>la</strong>r,
siempre
que
se
ori<strong>en</strong>te
expresam<strong>en</strong>te
a
aum<strong>en</strong>tar
<strong>el</strong>
grado
de
<br />

conci<strong>en</strong>cia
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>
sobre
<strong>la</strong>s
cuestiones
políticas
más
importantes;
pero
puede
<br />

limitarse
también
a
un
mero
ejercicio
de
marketing,
<strong>lo</strong>
que
<strong>en</strong>
lugar
de
<strong>el</strong>evar
<strong>la</strong>
<br />

conci<strong>en</strong>cia
desori<strong>en</strong>ta
o
simplem<strong>en</strong>te
no
agrega
nada
a
<strong>la</strong>
maduración
popu<strong>la</strong>r.
<br />

3) PROPUESTA DE CAMBIO PROFUNDO<br />

1359.
Tercero:
mostrar
una
práctica
política
difer<strong>en</strong>te,
que
impida
que
se
confunda
<br />

<strong>la</strong>
actuación
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
con
<strong>la</strong>
de
<strong>lo</strong>s
partidos
tradicionales,
y
que
refleje,
al
mismo
<br />

tiempo,
un
esfuerzo
por
seña<strong>la</strong>r
<strong>lo</strong>s
límites
de
<strong>la</strong>s
instituciones
actuales
y
<strong>la</strong>
<br />

necesidad
de
transformar<strong>la</strong>s
evitando
crear
ilusiones
de
que
por
<strong>la</strong>
vía
de
<strong>la</strong>s
<br />

reformas
se
van
a
poder
resolver
<strong>lo</strong>s
problemas
que
exig<strong>en</strong>
soluciones
<br />

revolucionarias.
<br />

1360.
Coincido
con
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
que
<strong>el</strong>
desafío
a
que
se
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan
<strong>la</strong>s
organizaciones
<br />

que
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
pasado
recurrieron
a
<strong>la</strong>
vía
armada
o
a
int<strong>en</strong>sas
confrontaciones
políticas,
se
<br />

refiere
a
su
capacidad
y
voluntad
de
mant<strong>en</strong>er
<strong>la</strong>s
propuestas
de
cambio
profundo
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
<br />

nuevo
esc<strong>en</strong>ario
institucional.
Un
esc<strong>en</strong>ario
que
exige
adaptaciones
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
esti<strong>lo</strong>s,
<strong>lo</strong>s
<br />

- - 307


itmos
y
<strong>la</strong>s
estrategias,
pero
que
<strong>en</strong>
principio
no
debería
involucrar
cambios
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

concepciones
sustantivas
o
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
alcances
de
<strong>la</strong>s
propuestas
alternativas.
[...] 989 
<br />

2. INFLEXIONES REFORMISTAS<br />

1361.
Algunos
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos
que
servirían,
por
<strong>el</strong>
contrario,
de
indicadores
de
<br />

desviaciones
de
tipo
reformistas
serían:
<br />

1) MODERACIÓN DE PROGRAMAS, AUSENCIA DE PROPUESTAS ALTERNATIVAS<br />

1362.
Primero:
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
moderar
<strong>lo</strong>s
programas
e
iniciativas
sin
acompañar<strong>lo</strong>s
<br />

con
<strong>la</strong>
formu<strong>la</strong>ción
de
propuestas
políticas
alternativas
al
pres<strong>en</strong>te
ord<strong>en</strong>
de
cosas 990 ,
<br />

usando
<strong>el</strong>
argum<strong>en</strong>to
de
que
<strong>la</strong>
política
es
<strong>el</strong>
arte
de
<strong>lo</strong>
<strong>posible</strong>,
que
ya
examinamos
<br />

anteriorm<strong>en</strong>te.
<br />

2) APELACIÓN CONSTANTE A LA RESPONSABILIDAD<br />

1363.
Segundo,
ape<strong>la</strong>ción
constante
a
<strong>la</strong>
“responsabilidad”
y
<strong>la</strong>
“madurez”
de
<strong>lo</strong>s
<br />

dirig<strong>en</strong>tes
sindicales
y
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
obrero
<strong>en</strong>
lugar
de
invertir
fuerza
y
tiempo
<strong>en</strong>
<br />

fom<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
reb<strong>el</strong>día
y
<strong>el</strong>
espíritu
de
lucha. 991 
Tratar
de
<strong>en</strong>cauzar
siempre
su
accionar
<br />

hacia
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>la</strong>s
negociaciones
y
compon<strong>en</strong>das
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
cúpu<strong>la</strong>s,
evitando
<strong>la</strong>s
<br />

movilizaciones
combativas
con
<strong>el</strong>
pretexto
de
no
trabar
<strong>el</strong>
funcionami<strong>en</strong>to
de
<strong>lo</strong>s
<br />

aparatos
d<strong>el</strong>
Estado
ni
hacer
p<strong>el</strong>igrar
<strong>la</strong>
democracia
tan
duram<strong>en</strong>te
reconquistada.
<br />

1364.
La
consigna
oportunista:
“no
hagan
o<strong>la</strong>s”
refleja
muy
bi<strong>en</strong>
esta
situación.
Y
<br />

como
dice
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s:
lejos
de
impulsar
a
una
búsqueda
creativa
de
alternativas,
actúa
<br />

más
bi<strong>en</strong>
para
b<strong>lo</strong>quear<strong>la</strong>
y
adaptar
<strong>el</strong>
cont<strong>en</strong>ido
y
<strong>lo</strong>s
alcances
de
<strong>lo</strong>s
proyectos
de
<br />

cambio
al
espacio
tolerado
por
<strong>el</strong>
sistema
institucional.
[...] 992 
<br />

3) ACENTO EN LA LÓGICA DE LA NO CONFLICTIVIDAD<br />

1365.
Tercero:
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
usar
una
lógica
de
no
conflictividad,
de
diá<strong>lo</strong>go,
de
paz,
<strong>en</strong>
<br />

lugar
de
<strong>la</strong>
lógica
de
cambio
habitual
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>. 993 
<br />

























































<br />

989 .
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina:
pres<strong>en</strong>te
y
futuro...,
op.cit.
p.47.
<br />

990 .
Ibid.
p.33.
<br />

991 .
Hugo
Cores
citado
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
Fr<strong>en</strong>te
Amplio,
Los
desafíos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
legal,
Ed.
La
República,
<br />

Montevideo,
Uruguay,
1991,
p.85.
<br />

992 .
C.
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina:
pres<strong>en</strong>te...,
op.cit.
p.46.
<br />

993 .
H.
Cores
citado
<strong>en</strong>
M.
Harnecker,
Fr<strong>en</strong>te
Amplio:
Los
desafíos...,
op.cit
p.85.
<br />

- - 308


1366.
Esto
no
quiere
decir
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
deba
luchar
hoy
por
establecer
<strong>la</strong>s
más
<br />

amplias
alianzas
contra
<strong>la</strong>s
fuerzas
neoliberales.
Y
para
<strong>el</strong><strong>lo</strong>
es
importante
que
se
<br />

maneje
adecuadam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
dialéctica
de
<strong>la</strong>
confrontación‐concertación. 994 
<br />

4) ADAPTARSE AL ESCENARIO<br />

1367.
Cuarto:
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
ocupar
pasivam<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>s
instituciones
exist<strong>en</strong>tes,
sin
luchar
<br />

por
modificar<strong>la</strong>s
y
cambiar
<strong>la</strong>s
reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego.
<br />

1368.
¿Cuántas
veces
no
hemos
escuchado
quejas
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
contra
<strong>la</strong>s
<br />

condiciones
adversas
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
que
tuvo
que
dar
<strong>la</strong>
conti<strong>en</strong>da
<strong>el</strong>ectoral,
luego
de
<br />

constatar
que
no
ha
<strong>lo</strong>grado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
urnas
<strong>lo</strong>s
resultados
<strong>el</strong>ectorales
esperados?
Sin
<br />

embargo,
esa
misma
<strong>izquierda</strong>
muy
pocas
veces
d<strong>en</strong>uncia
<strong>en</strong>
su
campaña
<strong>el</strong>ectoral
<strong>la</strong>s
<br />

reg<strong>la</strong>s
d<strong>el</strong>
juego
que
se
le
impon<strong>en</strong>
y
p<strong>la</strong>ntea
como
parte
de
esa
campaña
una
<br />

propuesta
de
reforma
<strong>el</strong>ectoral.
Por
<strong>el</strong>
contrario,
su<strong>el</strong>e
ocurrir
que
<strong>en</strong>
búsqueda
de
<strong>lo</strong>s
<br />

votos
‐<strong>en</strong>
lugar
de
hacer
una
campaña
educativa,
pedagógica,
que
sirva
para
que
<strong>el</strong>
<br />

pueb<strong>lo</strong>
crezca
<strong>en</strong>
organización
y
conci<strong>en</strong>cia‐
utilice
<strong>la</strong>s
mismas
técnicas
para
v<strong>en</strong>der
<br />

sus
candidatos
que
<strong>la</strong>s
que
usan
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes.
<br />

1369.
Y
esto
determina
que,
<strong>en</strong>
caso
de
un
fracaso
<strong>el</strong>ectoral,
además
de
<strong>la</strong>
frustración,
<br />

<strong>el</strong>
desgaste
y
<strong>el</strong>
<strong>en</strong>deudami<strong>en</strong>to
productos
de
<strong>la</strong>
campaña,
<strong>el</strong>
esfuerzo
<strong>el</strong>ectoral
no
se
<br />

traduzca
<strong>en</strong>
un
crecimi<strong>en</strong>to
político
de
qui<strong>en</strong>es
fueron
receptores
y
actores,
dejando
<strong>la</strong>
<br />

amarga
s<strong>en</strong>sación
de
que
todo
ha
sido
<strong>en</strong>
vano.
Muy
distinta
sería
<strong>la</strong>
situación
si
<strong>la</strong>
<br />

campaña
se
p<strong>en</strong>sase
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te
desde
<strong>el</strong>
ángu<strong>lo</strong>
pedagógico,
usando
<strong>el</strong>
<br />

espacio
<strong>el</strong>ectoral
para
fortalecer
<strong>la</strong>
conci<strong>en</strong>cia
y
<strong>la</strong>
organización
popu<strong>la</strong>r.
Entonces,
<br />

aunque
<strong>lo</strong>s
resultados
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
urnas
no
fues<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
mejores,
<strong>el</strong>
tiempo
y
<strong>lo</strong>s
esfuerzos
<br />

invertidos
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
campaña
no
serían
algo
perdido.
<br />

1370.
Y
este
adaptarse
al
esc<strong>en</strong>ario
no
só<strong>lo</strong>
limita
su
accionar
sino
que
está
<br />

produci<strong>en</strong>do,
según
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s,
modificaciones
internas
<strong>en</strong>
sus
ori<strong>en</strong>taciones
<br />

ideológicas,
sus
propuestas
programáticas,
sus
estructuras
organizativas
y
alcances
de
<br />

su
acción.
[...] 995 
<br />

3. DESAFÍOS GENERALES DE LA IZQUIERDA INSTITUCIONAL<br />

1371.
El
innegable
avance
institucional
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
debe
hacernos
olvidar
que
<br />

<strong>la</strong>
institucionalidad
democrática
actualm<strong>en</strong>te
exist<strong>en</strong>te
no
só<strong>lo</strong>
ofrece
v<strong>en</strong>tajas
si
no
<br />

que
también
impone
restricciones.
El
gran
desafío
que
se
nos
pres<strong>en</strong>ta
‐como
dice
<br />

Enrique
Rubio‐
es
descubrir
cómo
maximizar
<strong>la</strong>s
primeras
y
minimizar
<strong>la</strong>s
segundas
y
<br />

























































<br />

994 .
El
FMLN,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
p<strong>la</strong>ntea
una
doble
concertación
antineoliberal:
una
concertación
nacional
y
otra
<br />

popu<strong>la</strong>r,
dándole
principal
tratami<strong>en</strong>to
a
esta
última.
<br />

995 .
C.
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina:
pres<strong>en</strong>te...,
op.cit.
p.34.
<br />

- - 309


cómo
acumu<strong>la</strong>r
fuerzas
a
favor
d<strong>el</strong>
cambio
y
no
a
favor
d<strong>el</strong>
ord<strong>en</strong>
exist<strong>en</strong>te,
sobre
todo
<br />

cuando
<strong>la</strong>
so<strong>la</strong>
participación
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
instituciones
burguesas
de
alguna
manera
<strong>la</strong>s
<br />

legitima
y
cómo
ir
construy<strong>en</strong>do
institucionalidades
alternativas
a
partir
de
<strong>la</strong>
<br />

actuación
de
<strong>lo</strong>s
distintos
sujetos
sociales
y
políticos. 996 
<br />

1372.
Por
<strong>lo</strong>
tanto,
no
son
pocos
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
se
le
p<strong>la</strong>ntean
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
para
que
<br />

sea
capaz
de
conseguir
‐a
través
d<strong>el</strong>
uso
de
<strong>la</strong>
institucionalidad
exist<strong>en</strong>te‐
acumu<strong>la</strong>r
<br />

fuerzas
a
favor
d<strong>el</strong>
cambio
y
no
a
favor
d<strong>el</strong>
statu
quo.
<br />

1) EVITAR CAER EN LAS PRÁCTICAS POLÍTICAS TRADICIONALES<br />

1373.
Uno
de
estos
desafíos
es
<strong>el</strong>
de
esforzarse
por
evitar
caer
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
prácticas
<br />

políticas
tradicionales
desarrol<strong>la</strong>ndo
prácticas
nuevas
que
difer<strong>en</strong>ci<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
gestión
<br />

popu<strong>la</strong>r
de
<strong>la</strong>
de
<strong>lo</strong>s
demás
partidos
políticos.
Só<strong>lo</strong>
así
se
puede
conquistar
a
una
<br />

opinión
pública
cada
vez
más
escéptica
de
<strong>la</strong>
política
y
de
<strong>lo</strong>s
políticos.
<br />

2) EVITAR CAER EN LAS DEFORMACIONES HABITUALES DE LA PRÁCTICA POLÍTICA BURGUESA<br />

1374.
En
segundo
lugar,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
debe
evitar
caer
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
deformaciones
<br />

habituales
de
<strong>la</strong>
práctica
política
burguesa:
<br />

1375.
Una
de
estas
deformaciones
es
<strong>el</strong>
carrerismo
político,
es
decir,
<strong>la</strong>
idea
de
que
<br />

siempre
se
debe
ir
asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do;
que
es
una
degradación
volver
a
ser
un
simple
<br />

militante
de
base.
Muchas
veces
<strong>la</strong>
propia
organización
justifica
esta
actitud
<br />

argum<strong>en</strong>tando
que
no
se
puede
perder
<strong>la</strong>
inversión
que
se
ha
hecho
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
preparación
<br />

de
ese
cuadro.
<br />

1376.
Y,
a
propósito
de
esto,
parece
interesante
<strong>la</strong>
política
de
cuadros
que
se
ha
<br />

seguido
<strong>en</strong>
Porto
Alegre,
donde
<strong>el</strong>
PT
ya
gobierna
por
tres
mandatos
consecutivos.
Allí
<br />

se
ha
rotado
a
<strong>lo</strong>s
cuadros
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
aparato
administrativo,
<strong>el</strong>
partido
y
<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
<br />

popu<strong>la</strong>r;
así
<strong>la</strong>
experi<strong>en</strong>cia
adquirida
<strong>en</strong>
una
de
esas
esferas
es
tras<strong>la</strong>dada
a
<strong>la</strong>s
otras.
<br />

Esto
es
especialm<strong>en</strong>te
útil
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
caso
de
<strong>lo</strong>s
cuadros
que
han
adquirido
experi<strong>en</strong>cia
<br />

administrativa.
<br />

1377.
Otro
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to
pernicioso
es
preferir
más
<strong>el</strong>
ambi<strong>en</strong>te
de
<strong>la</strong>
corte,
que
<strong>el</strong>
<br />

trabajo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
base.
Como
dice
Lu<strong>la</strong> 997 ,
estos
cuadros
son
seducidos
por
<strong>el</strong>
perfume
de
<strong>la</strong>s
<br />

élites
y
ya
no
soportan
<strong>el</strong>
o<strong>lo</strong>r
a
pueb<strong>lo</strong>.
Su<strong>el</strong><strong>en</strong>
usar
<strong>la</strong>s
barreras
burocráticas
para
no
<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
at<strong>en</strong>ción
directa
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
y
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>
a
informarse
a
través
de
su
grupo
<br />

























































<br />

996 .
E.
Rubio,
Problemas
de
<strong>la</strong>
lucha
institucional
<strong>en</strong>
América
Latina,
<strong>en</strong>
revista
América
Libre
Nº10
(núm.
<br />

especial),
Bu<strong>en</strong>os
Aires,
Arg<strong>en</strong>tina,
<strong>en</strong>ero
1997,
p.118.
<br />

997 .
Luis
Inácio
da
Silva,
líder
sindical
brasilero
que
llega
a
ser
<strong>el</strong>
máximo
dirig<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Trabajadores.
<br />

- - 310


de
asesores
perdi<strong>en</strong>do
<strong>la</strong>
posibilidad
de
tomarle
<strong>el</strong>
pulso
al
estado
de
ánimo
de
<strong>la</strong>
<br />

g<strong>en</strong>te.
Parec<strong>en</strong>
ignorar
que
<strong>el</strong>
mejor
cerco
desinformativo
su<strong>el</strong>e
estar
constituido
por
<br />

qui<strong>en</strong>es
deberían
mant<strong>en</strong>er<strong>lo</strong>
informado;
estos
“asesores”
su<strong>el</strong><strong>en</strong>
comunicar
a
sus
<br />

jefes
só<strong>lo</strong>
<strong>lo</strong>
positivo,
obviando
<strong>lo</strong>s
aspectos
negativos,
<strong>la</strong>s
dificultades,
sea
por
<strong>el</strong>
noble
<br />

motivo
de
no
sobrecargar<strong>lo</strong>s
con
preocupaciones,
sea
por
<strong>el</strong>
egoísta
motivo
de
ser
<br />

congratu<strong>la</strong>dos
por
<strong>la</strong>s
bu<strong>en</strong>as
nuevas
de
<strong>la</strong>s
que
son
portadores.
Otra
deformación
es
<br />

<strong>el</strong>
uso
d<strong>el</strong>
partido
como
trampolín
para
<strong>el</strong>
asc<strong>en</strong>so
personal
y
también
resulta
<br />

negativo
<strong>el</strong>
uso
de
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
con
fines
de
destaque
y
promoción
personal
y
no
como
<br />

medio
de
lucha
ideológica
contra
<strong>lo</strong>s
opresores
d<strong>el</strong>
pueb<strong>lo</strong>.
<br />

3) EVITAR SER COOPTADOS POR EL SISTEMA<br />

1378.
En
tercer
lugar,
y
muy
ligado
a
<strong>lo</strong>
anterior,
está
<strong>el</strong>
gran
desafío
de
no
dejarse
<br />

cooptar
por
un
sistema
que
ti<strong>en</strong>de
miles
de
hi<strong>lo</strong>s
para
atrapar
a
<strong>lo</strong>s
cuadros
<strong>en</strong>
sus
<br />

redes,
desde
<strong>lo</strong>s
sa<strong>la</strong>rios,
que
son
muy
superiores
a
<strong>lo</strong>s
que
un
repres<strong>en</strong>tante
d<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
puede
<strong>lo</strong>grar
con
su
trabajo,
hasta
<strong>la</strong>
serie
de
preb<strong>en</strong>das
que
<br />

acompañan
al
cargo:
pasajes
<strong>en</strong>
avión,
hot<strong>el</strong>es,
dietas,
pago
de
asesores
y
hasta
<strong>lo</strong>cales
<br />

donde
vivir,
además
d<strong>el</strong>
status
social
que
ese
cargo
significa.
<br />

4. DESAFÍOS ESPECÍFICOS DE LOS GOBIERNOS LOCALES<br />

1379.
Entre
<strong>lo</strong>s
desafíos
específicos
de
<strong>lo</strong>s
gobiernos
<strong>lo</strong>cales
están:
<br />

1) GOBERNAR PARA TRANSFORMAR Y GOBERNAR DE FORMA TRANSFORMADORA<br />

1380.
No
caer
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
un
dirig<strong>en</strong>te
político
italiano
de
<strong>izquierda</strong>
d<strong>en</strong>omina:
<br />

cretinismo
estatal 998 ,
es
decir,
<strong>en</strong>
creer
que
<strong>el</strong>
Estado
es
un
<strong>en</strong>te
neutro,
que
es
como
<br />

una
bot<strong>el</strong><strong>la</strong>
vacía
que
puede
ll<strong>en</strong>arse
con
cualquier
líquido,
que
puede
utilizarse
<br />

indistintam<strong>en</strong>te
<strong>en</strong>
b<strong>en</strong>eficio
de
una
u
otra
c<strong>la</strong>se,
porque
su
función
es
meram<strong>en</strong>te
<br />

técnica
[...].
<br />

1381.
No
se
trata
de
gobernar
por
gobernar,
ni
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te
de
administrar
<strong>la</strong>
crisis,
<br />

sino
de
gobernar
de
manera
difer<strong>en</strong>te
mostrando
a
niv<strong>el</strong>
<strong>lo</strong>cal
<strong>lo</strong>
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

podría
hacer
a
niv<strong>el</strong>
nacional.
Un
bu<strong>en</strong>
gobierno
<strong>lo</strong>cal
es,
como
decía,
<strong>la</strong>
mejor
carta
de
<br />

pres<strong>en</strong>tación
que
hoy
‐<strong>en</strong>
mom<strong>en</strong>tos
de
tanto
escepticismo‐
ti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
<br />

1382.
Coincido
con
Car<strong>lo</strong>s
Vi<strong>la</strong>s 999 
<strong>en</strong>
que
uno
de
<strong>lo</strong>s
grandes
desafíos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

es
cómo
dotar
a
<strong>la</strong>s
instituciones
democráticas
de
una
pot<strong>en</strong>cialidad
transformadora;
<br />

























































<br />

998 .
Me
refiero
a
Massimo
Gor<strong>la</strong>,
presid<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
grupo
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario
"Democrazia
Proletaria",
qui<strong>en</strong>
tilda
de
esta
<br />

manera
al
Partido
Comunista
Italiano
<strong>en</strong>
<strong>en</strong>trevista
realizada
por
Migu<strong>el</strong>
Barroso
Ayats
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
revista
El
Viejo
Topo
<br />

Nº1001,
de
junio
de
1977,
p.42.
<br />

999 .
C.
Vi<strong>la</strong>s,
La
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
América
Latina...,
op.cit.
p.54.
<br />

- - 311


cómo
fortalecer
<strong>el</strong>
va<strong>lo</strong>r
de
<strong>la</strong>
democracia
sin
legitimar
al
capitalismo
ni
abandonar
un
<br />

proyecto
de
transformación.
<br />

1383.
Si
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
aspira
a
ser
algo
más
que
un
bu<strong>en</strong>
administrador
a
niv<strong>el</strong>
<br />

municipal
de
políticas
macroeconómicas
que
se
defin<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
otros
ámbitos,
debe
ser
<br />

capaz
de
articu<strong>la</strong>r
estos
niv<strong>el</strong>es
<strong>lo</strong>cales
o
regionales
con
<strong>la</strong>
problemática
<br />

nacional,
para
mostrar
a
<strong>la</strong>
pob<strong>la</strong>ción
<strong>la</strong>s
limitaciones
d<strong>el</strong>
proyecto
g<strong>lo</strong>bal
neoliberal.
<br />

2) SER UN PARTIDO DE GOBIERNO SIN DEJAR DE SER UN PARTIDO DE LUCHA<br />

1384.
No
es
fácil
para
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>la</strong>tinoamericana,
acostumbrada
a
ser
oposición,
<br />

pasar
de
pronto
a
ser
gobierno.
Uno
de
sus
mayores
desafíos,
según
dice
Tarso
<br />

G<strong>en</strong>ro, 1000 
es
cómo
<strong>lo</strong>grar
ser
un
partido
de
gobierno
sin
dejar
de
ser
un
partido
de
lucha.
<br />

1385.
Concordamos
con
Massimo
Gor<strong>la</strong>
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
pres<strong>en</strong>cia
de
una
agrupación
<br />

política
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
instituciones
só<strong>lo</strong>
ti<strong>en</strong>e
razón
de
ser
<strong>en</strong>
cuanto
que
reflejo
de
otra
<br />

oposición,
mucho
más
<strong>en</strong>érgica
y
masiva:
<strong>la</strong>
constituida
por
<strong>lo</strong>s
ci<strong>en</strong>tos
de
miles
de
<br />

trabajadores
que
se
opon<strong>en</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
calle
al
régim<strong>en</strong>,
que
<strong>lo</strong>
combat<strong>en</strong>
y
que
forjan
con
sus
<br />

luchas
una
alternativa
de
cambio.
Esa
es
<strong>la</strong>
verdadera
oposición:
<strong>la</strong>
lucha
de
masas. 1001 
<br />

3) DISPOSICIÓN A DELEGAR PODER<br />

1386.
Es
necesario
estar
dispuestos
a
ser
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te
democráticos,
es
decir,
a
<br />

otorgar
realm<strong>en</strong>te
poder
de
decisión
a
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te.
<br />

1387.
Un
notable
ejemp<strong>lo</strong>
de
cómo
se
otorgó
poder
de
d<strong>el</strong>iberación
a
<strong>la</strong>
comunidad
<br />

organizada
son
<strong>la</strong>s
experi<strong>en</strong>cias
d<strong>el</strong>
l<strong>la</strong>mado
Presupuesto
Participativo
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>s
<br />

gobiernos
municipales
petistas
de
Brasil,
especialm<strong>en</strong>te
<strong>la</strong>
de
<strong>la</strong>
Alcaldía
de
Porto
<br />

Alegre.
Simi<strong>la</strong>res
esfuerzos
se
han
llevado
a
cabo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
de
Montevideo
<br />

‐gobernada
por
<strong>el</strong>
Fr<strong>en</strong>te
Amplio
de
Uruguay‐,
y
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
alcaldías
gobernadas
por
La
<br />

Causa
R
<strong>en</strong>
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.
<br />

4) ESTAR DISPUESTO A SOMETERSE AL CONTROL PÚBLICO<br />

1388.
Los
gobiernos
popu<strong>la</strong>res
deb<strong>en</strong>
ser
completam<strong>en</strong>te
transpar<strong>en</strong>tes,
y
estar
<br />

dispuestos
a
someterse
al
control
público
tanto
<strong>en</strong>
<strong>lo</strong>
que
se
refiere
a
<strong>la</strong>s
finanzas,
y
<br />

al
uso
de
<strong>lo</strong>s
recursos
estatales,
como
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
contratación
d<strong>el</strong>
personal.
<br />

























































<br />

1000 .
T.
G<strong>en</strong>ro,
Seminario
sobre
<strong>el</strong>
modo
petista
de
gobernar,
mimeo.
<br />

1001 .
Citado
<strong>en</strong>
Migu<strong>el</strong>
Barroso
Ayats,
Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarismo
o
revolución,
op.cit.
p.42.
<br />

- - 312


5) ACEPTAR AUTONOMÍA DE LAS ORGANIZACIONES POPULARES<br />

1389.
Deb<strong>en</strong>
respetar
<strong>la</strong>
autonomía
de
<strong>la</strong>s
organizaciones
popu<strong>la</strong>res
aceptando
<br />

como
normal
que
existan
t<strong>en</strong>siones
y
contradicciones
<strong>en</strong>tre
<strong>el</strong>
gobierno
y
<strong>el</strong>
<br />

movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r.
Eso
significa,
<strong>en</strong>tre
otras
cosas,
evitar
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
a
incorporar
<br />

al
aparato
administrativo
a
líderes
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r,
pero
también
aceptar
y
<br />

fom<strong>en</strong>tar
<strong>la</strong>
autonomía
d<strong>el</strong>
movimi<strong>en</strong>to
popu<strong>la</strong>r
aunque
éste
t<strong>en</strong>ga
posiciones
<br />

<strong>en</strong>contradas
con
<strong>el</strong>
gobierno.
<br />

5. DESAFÍOS ESPECÍFICOS EN EL TERRENO ELECTORAL<br />

1) LUCHAR CONTRA LA DESVIACIÓN ELECTORALISTA<br />

1390.
El
gran
desafío
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<strong>en</strong>
este
terr<strong>en</strong>o
es
<strong>la</strong>
de
ser
capaz
de
combatir
<strong>la</strong>
<br />

desviación
<strong>el</strong>ectoralista
que
se
traduce
<strong>en</strong>
rasgos
como
<strong>lo</strong>s
sigui<strong>en</strong>tes:
a)
<strong>la</strong>
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia
<br />

a
transformar
<strong>el</strong>
acceso
a
un
cargo
repres<strong>en</strong>tativo
<strong>en</strong>
un
fin
<strong>en</strong>
sí
mismo
y
no
<br />

considerar<strong>lo</strong>
como
un
medio
para
servir
a
un
proyecto
de
transformación
social,
de
<br />

ahí
que
esos
cuadros
se
aferr<strong>en</strong>
a
sus
mandatos
y
consider<strong>en</strong>
una
humil<strong>la</strong>ción
volver
a
<br />

ser
simples
militantes
de
base;
b)
<strong>la</strong>
vincu<strong>la</strong>ción
con
<strong>lo</strong>s
movimi<strong>en</strong>tos
popu<strong>la</strong>res
<br />

só<strong>lo</strong>
<strong>en</strong>
mom<strong>en</strong>tos
<strong>el</strong>ectorales
y
por
objetivos
<strong>el</strong>ectorales;
c)
<strong>el</strong>
individualismo
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

campañas:
se
busca
fondos
y
apoyo
para
sí
y
no
para
<strong>el</strong>
partido;
d)
disputas
<br />

<strong>el</strong>ectorales
como
si
<strong>lo</strong>s
propios
compañeros
d<strong>el</strong>
partido
fueran
sus
principales
<br />

<strong>en</strong>emigos,
<strong>en</strong>tre
otros.
<br />

2) LUCHAR CONTRA LOS MANDATOS INDIVIDUALISTAS<br />

1391.
La
<strong>izquierda</strong>
ti<strong>en</strong>e
que
combatir
<strong>lo</strong>s
mandatos
individualistas
típicos
de
<strong>la</strong>
<br />

gestión
burguesa,
que
se
caracteriza
por
una
aus<strong>en</strong>cia
de
control
de
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>ectores
<br />

sobre
<strong>lo</strong>s
repres<strong>en</strong>tantes
por
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>ectos.
El
mandato
debe
ser
sagrado,
debe
respetar
<br />

<strong>la</strong>
voluntad
de
<strong>lo</strong>s
<strong>el</strong>ectores,
y,
por
<strong>lo</strong>
tanto,
si,
por
alguna
razón
de
fondo
se
deja
<strong>la</strong>
<br />

agrupación
política
por
<strong>la</strong>
que
fue
<strong>el</strong>ecto,
se
debe
r<strong>en</strong>unciar
a
ese
mandato.
<br />

1392.
Un
ejemp<strong>lo</strong>
de
actitud
correcta
<strong>en</strong>
este
s<strong>en</strong>tido
‐que
sin
embargo
cata<strong>lo</strong>garon
de
<br />

quijotesca‐
fue
<strong>la</strong>
de
Hugo
Cores,
dirig<strong>en</strong>te
d<strong>el</strong>
Partido
por
<strong>la</strong>
Victoria
d<strong>el</strong>
Pueb<strong>lo</strong>,
qui<strong>en</strong>
<br />

resultó
<strong>el</strong>ecto
diputado
por
<strong>la</strong>
lista
d<strong>el</strong>
MPP 1002 
y
que
cuando
abandona
esa
coalición
<br />

política
r<strong>en</strong>uncia
a
su
cargo
como
diputado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.
<br />

1393.
Por
eso
también,
tan
o
más
importante
que
<strong>la</strong>
función
de
<strong>la</strong>
instancia
política
<strong>en</strong>
<br />

<strong>la</strong>
designación
de
<strong>lo</strong>s
candidatos,
es
luego
de
su
<strong>el</strong>ección,
<strong>el</strong>
control
que
este
ejerza
<br />

sobre
sus
mandatos.
<br />

























































<br />

1002 .
Movimi<strong>en</strong>to
de
Participación
Popu<strong>la</strong>r.
<br />

- - 313


3) ROMPER LA BARRERA DEL SILENCIO<br />

1394.
Una
de
<strong>la</strong>s
razones
que
ha
t<strong>en</strong>ido
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
para
aceptar
ingresar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
<br />

instituciones
burguesas
ha
sido
siempre
<strong>el</strong>
espacio
que
éstas
creaban
para
difundir
<br />

desde
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
<strong>en</strong>
forma
mucho
más
abarcadora
<strong>lo</strong>s
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
y
<br />

hacer<strong>lo</strong>s
llegar
a
<strong>lo</strong>s
sectores
más
atrasados,
es
decir,
hacer
d<strong>el</strong>
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to
una
caja
de
<br />

resonancia,
una
p<strong>la</strong>taforma
de
d<strong>en</strong>uncia
de
<strong>lo</strong>s
atrop<strong>el</strong><strong>lo</strong>s,
abusos
e
injusticias
de
un
<br />

régim<strong>en</strong>
basado
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
opresión.
Hoy,
sin
embargo,
<strong>el</strong>
control
muchas
veces
monopólico
<br />

que
ejerc<strong>en</strong>
<strong>la</strong>s
c<strong>la</strong>ses
dominantes
sobre
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación,
constituye
una
<br />

verdadera
barrera
de
sil<strong>en</strong>cio
que
impide
conseguir
esos
objetivos
y
que
es
muy
<br />

difícil
traspasar
cuando
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
no
ha
<strong>lo</strong>grado
ser
una
fuerza
con
una
significativa
<br />

repres<strong>en</strong>tación
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria.
<br />

1395.
Cómo
obligar
a
<strong>lo</strong>s
medios
de
comunicación
a
dar
cu<strong>en</strong>ta
de
su
accionar
es
<br />

otro
gran
desafío
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>,
que
só<strong>lo</strong>
puede
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse
exitosam<strong>en</strong>te
con
<br />

gran
creatividad
‐como
<strong>lo</strong>
han
hecho
<strong>lo</strong>s
zapatistas‐
o
crear
situaciones
políticas
que
<br />

no
puedan
ser
ignoradas,
como
<strong>la</strong>
importante
marcha
d<strong>el</strong>
MST
hacia
<strong>la</strong>
capital
de
<br />

Brasil
a
mediados
de
1997,
o
<strong>la</strong>
realización
de
murales
por
niños
con
m<strong>en</strong>sajes
<br />

democráticos
como
se
hizo
durante
<strong>el</strong>
gobierno
de
Aristóbu<strong>lo</strong>
Istúriz
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
Alcaldía
de
<br />

Caracas.
<br />

4) BLOQUEAR LA DESFAVORABLE INFLUENCIA DE LA TELEVISIÓN<br />

1396.
Otro
de
<strong>lo</strong>s
desafíos
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
es
cómo
v<strong>en</strong>cer
<strong>la</strong>
<strong>en</strong>orme
influ<strong>en</strong>cia
de
<br />

<strong>lo</strong>s
medios
audiovisuales
monopolizados
por
<strong>la</strong>s
fuerzas
de
derecha,
cuyos
<br />

m<strong>en</strong>sajes
permean
a
toda
<strong>la</strong>
sociedad,
especialm<strong>en</strong>te
a
<strong>lo</strong>s
sectores
más
pobres
y
<br />

desvalidos,
que
‐como
veíamos‐
son
incapaces
de
establecer
un
distanciami<strong>en</strong>to
<br />

crítico
fr<strong>en</strong>te
a
estos
m<strong>en</strong>sajes
‐de
ahí
<strong>el</strong>
que
<strong>la</strong>
derecha
t<strong>en</strong>ga
una
alta
votación
<strong>en</strong>
<br />

esos
sectores
popu<strong>la</strong>res
<strong>en</strong>
América
Latina‐.
Muchos
se
dan
por
derrotados
de
<br />

antemano,
ya
que
pi<strong>en</strong>san
que
este
combate
só<strong>lo</strong>
se
puede
dar
<strong>en</strong>
ese
mismo
terr<strong>en</strong>o
<br />

que
es
absolutam<strong>en</strong>te
desfavorable
a
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
<br />

1397.
Sin
embargo,
exist<strong>en</strong>
experi<strong>en</strong>cias
<strong>en</strong>
que
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
ha
<strong>lo</strong>grado
v<strong>en</strong>cer
<br />

<strong>el</strong>ectoralm<strong>en</strong>te
a
<strong>la</strong>
derecha
‐obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do
mayoría
absoluta
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
primera
vu<strong>el</strong>ta‐
a
<br />

pesar
de
que
su
acceso
a
<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión
ha
sido
completam<strong>en</strong>te
b<strong>lo</strong>queado,
por
ejemp<strong>lo</strong>,
<br />

<strong>la</strong>
municipalidad
de
Porto
Alegre,
capital
d<strong>el</strong>
Estado
de
Rio
Grande
do
Sul,
cuyos
<br />

habitantes
han
<strong>el</strong>egido
por
tercera
vez
consecutiva
a
un
alcalde
d<strong>el</strong>
Partido
de
<strong>lo</strong>s
<br />

Trabajadores.
Y
esto
ha
sido
<strong>posible</strong>,
porque
<strong>el</strong><strong>lo</strong>s
han
vivido
una
experi<strong>en</strong>cia
<br />

democrática
práctica
que
<strong>lo</strong>s
ha
marcado.
Alrededor
de
ci<strong>en</strong>to
treinta
mil
habitantes
<br />

de
una
ciudad
de
casi
un
millón
tresci<strong>en</strong>tos
mil
han
participado
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
Presupuesto
<br />

Participativo
desde
que
<strong>el</strong>
proceso
com<strong>en</strong>zó
<strong>en</strong>
1990.
Esta
experi<strong>en</strong>cia
‐junto
a
<br />

múltiples
otros
espacios
de
participación
creados
por
<strong>la</strong>
administración:
foros
<br />

temáticos,
consejos
de
cultura,
de
salud,
de
ciudadanía,
consejos
contra
<strong>la</strong>
<br />

discriminación
y
racismo‐,
han
dejado
una
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te.
La
contrapropaganda
de
<br />

<strong>la</strong>
t<strong>el</strong>evisión
y
<strong>la</strong>
pr<strong>en</strong>sa
<strong>en</strong>
manos
de
<strong>lo</strong>s
poderosos
poco
ha
podido
contra
esta
<br />

- - 314


viv<strong>en</strong>cia
democrática
práctica.
Ha
surgido
una
opinión
pública
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te
que
es
<br />

cada
vez
más
difícilm<strong>en</strong>te
manipu<strong>la</strong>ble.
<br />

6. CREATIVIDAD PARA EXPLOTAR EL TERRENO DE LO A-LEGAL<br />

1398.
Por
último,
no
só<strong>lo</strong>
existe
‐como
ya
vimos‐
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>lo</strong>
legal
y
su
<br />

antagónico,
<strong>lo</strong>
ilegal;
hay
todo
un
campo
de
<strong>lo</strong>
que
podríamos
l<strong>la</strong>mar
a­legal,
es
decir,
<br />

de
aqu<strong>el</strong><strong>lo</strong>
que
no
<strong>en</strong>tra
ni
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
de
<strong>lo</strong>
legal
ni
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
de
<strong>lo</strong>
ilegal.
Muchas
veces
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>
no
ti<strong>en</strong>e
<strong>la</strong>
creatividad
sufici<strong>en</strong>te
para
usar
este
espacio.
<br />

1399.
Avanzando
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
terr<strong>en</strong>o
institucional
consci<strong>en</strong>te
de
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
se
le
<br />

p<strong>la</strong>ntean,
ocupando
creativam<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
espacios
de
<strong>lo</strong>
a
legal,
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>
<br />

<strong>la</strong>tinoamericana
puede
ir
acumu<strong>la</strong>ndo
fuerzas
transformadoras
e
ir
gestando
<strong>la</strong>
<br />

transformación
cultural
de
<strong>la</strong>
g<strong>en</strong>te
<strong>haci<strong>en</strong>do</strong>
que
ésta
asuma
cada
vez
más
<strong>en</strong>
sus
<br />

manos
su
destino,
creando
así
una
de
<strong>la</strong>s
bases
fundam<strong>en</strong>tales
de
<strong>la</strong>
nueva
sociedad
<br />

que
pret<strong>en</strong>demos
construir:
una
sociedad
caracterizada
por
<strong>el</strong>
protagonismo
popu<strong>la</strong>r
<br />

<strong>en</strong>
todos
<strong>lo</strong>s
niv<strong>el</strong>es.
<br />

VIII. CONCLUSION<br />

1400.
Ha
llegado
<strong>el</strong>
mom<strong>en</strong>to
de
poner
fin
a
este
int<strong>en</strong>to
de
sistematizar
<br />

informaciones
y
reflexiones
para
promover
un
debate
d<strong>en</strong>tro
de
<strong>la</strong>
<strong>izquierda</strong>.
Aunque
<br />

mucho
más
e<strong>la</strong>borado
que
le
versión
pr<strong>el</strong>iminar
que
publicara
<strong>en</strong>
febrero
de
1998
<strong>en</strong>
<br />

La
Habana,
éste
sigue
si<strong>en</strong>do
un
libro
abierto.
Son
muchos
<strong>lo</strong>s
asuntos
que
habría
<br />

deseado
desarrol<strong>la</strong>r
con
mayor
profundidad
y
otros
muchos
<strong>lo</strong>s
que
ni
siquiera
he
<br />

podido
abordar.
Espero
que
mis
lectores
compr<strong>en</strong>dan
<strong>la</strong>s
limitaciones
de
este
trabajo
<br />

y
se
si<strong>en</strong>tan
estimu<strong>la</strong>dos
a
ampliar,
profundizar
y
a
aportar
nuevos
puntos
de
vistas
<br />

sobre
<strong>lo</strong>s
temas
abordados,
muchos
de
<strong>lo</strong>s
cuales
sé
son
muy
polémicos.
Si
esto
se
<br />

<strong>lo</strong>gra,
habré
cumplido
uno
de
<strong>lo</strong>s
objetivos
que
me
propuse.
<br />

1401.
Pero
mi
mayor
deseo
es
contribuir
con
ideas
y
reflexiones
a
<strong>la</strong>
construcción
de
<br />

una
nueva
<strong>izquierda</strong>
que
esté
a
<strong>la</strong>
altura
de
<strong>lo</strong>s
desafíos
que
le
p<strong>la</strong>ntea
<strong>el</strong>
mundo
de
<br />

hoy,
un
mundo
muy
difer<strong>en</strong>te
al
de
<strong>lo</strong>s
inicios
de
<strong>la</strong>
revolución
cubana,
ll<strong>en</strong>o
de
<br />

obstácu<strong>lo</strong>s,
pero
también
de
oportunidades.
T<strong>en</strong>er
pres<strong>en</strong>te
<strong>lo</strong>s
primeros,
para
<br />

e<strong>la</strong>borar
una
estrategia
que
le
permita
superar<strong>lo</strong>s,
y
conocer
<strong>la</strong>s
segundas,
para
<br />

construir
a
partir
de
<strong>el</strong><strong>la</strong>s
propuestas
alternativas
solidarias,
es
crucial
para
<strong>la</strong>
<br />

<strong>izquierda</strong>.
Estoy
conv<strong>en</strong>cida
que
<strong>el</strong>
único
camino
para
avanzar
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
lucha
por
crear
<strong>la</strong>s
<br />

condiciones
de
<strong>la</strong>
profunda
transformación
social
a
<strong>la</strong>
que
no
r<strong>en</strong>unciamos
‐a
pesar
de
<br />

<strong>la</strong>s
<strong>en</strong>ormes
dificultades
que
se
avizoran
<strong>en</strong>
<strong>el</strong>
horizonte‐
es
evitar
caer
<strong>en</strong>
una
actitud
<br />

nostálgica
hacia
<strong>el</strong>
pasado
y
‐parti<strong>en</strong>do
de
<strong>la</strong>
nueva
realidad
<strong>en</strong>
<strong>la</strong>
que
estamos
<br />

insertos‐
decidirse
a
construir
creadoram<strong>en</strong>te
<strong>el</strong>
porv<strong>en</strong>ir.

<br />


<br />


<br />

- - 315



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 316



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 317



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 318



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 319



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 320



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 321



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 322



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 323



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 324



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 325



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 326



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 327



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 328



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 329



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 330



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 331



<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />


<br />

- - 332


- - 333


INDICE TEMÁTICO<br />

<strong>la</strong>ción de fuerzas: 1141, 1161, 1296-1297, 1371-1372, 1399.<br />

Africa: 5-8, 14-17, 25, 58, 60, 712, 779.<br />

Agricultura: 290, 812, 954;<br />

agroindustrial, 200;<br />

agroexportador, 596-597;<br />

migración campo-ciudad, 72, 955;<br />

revolución tecnológica 276, 835, 1027.<br />

Alegal: 1273, 1398-1399.<br />

Alemania:<br />

Alianzas:<br />

Bundesbank, 449;<br />

crecimi<strong>en</strong>to, 975;<br />

filiales, 447, 449, 875;<br />

inversiones, 524;<br />

migración, 870.<br />

amplias, 1366;<br />

c<strong>la</strong>ses de, 200;<br />

de lucha 1161-1164, 1209;<br />

económicas, 65, 136;<br />

<strong>el</strong>ectorales, 1304-1308 (ver más <strong>en</strong> <strong>el</strong>ecciones);<br />

flexibles, 128;<br />

fuerzas revolucionarias, 149;<br />

internacionales, 1283;<br />

sociales 583, 618, 643, 944; (ver alianzas <strong>en</strong> empresas).<br />

Alianza para <strong>el</strong> Progreso: 31-36.<br />

ANDREA VASCONI<br />

- - 334


Ali<strong>en</strong>ación: 1342;<br />

producto, 919.<br />

liderazgos, 1342 (ver más <strong>en</strong> liderazgo);<br />

producto, 919.<br />

Alternativa (o): 986, 993, 1031, 1042-1043;<br />

aus<strong>en</strong>cia de un programa, 1033-1037, 1362;<br />

perfi<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to de, 1038-1040; (ver más <strong>en</strong> Gobiernos <strong>lo</strong>cales).<br />

All<strong>en</strong>de, S., 50, 99-101, 103, 188-121.<br />

América Latina:<br />

crecimi<strong>en</strong>to económico 547;<br />

consecu<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> crisis asiática, 683, 697 (ver más <strong>en</strong> Crisis capitalista);<br />

dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia política, 16-17;<br />

deuda externa 584, 588-597;<br />

economía g<strong>lo</strong>bal 598-611, 984;<br />

gobiernos 593 (ver más <strong>en</strong> Gobierno);<br />

OLAS, 62-64;<br />

política norteamericana hacia, 25-31 (ver más <strong>en</strong> Alianza para <strong>el</strong> Progreso);<br />

reformas d<strong>el</strong> Estado, 656 (ver más <strong>en</strong> Estado);<br />

trabajadores, situación de <strong>lo</strong>s, 878-903;<br />

transición a <strong>la</strong> democracia, 167-173, (ver más <strong>en</strong> democracia, Unidad Popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Chile y dictaduras<br />

militares; ver mode<strong>lo</strong>s <strong>en</strong> Desarrol<strong>lo</strong> y Neoliberalismo).<br />

AMI: 534 - 538<br />

Análisis:<br />

car<strong>en</strong>cia, 989-994;<br />

marxista, 992-993, 1019-1020 (ver más <strong>en</strong> marxismo);<br />

político, 1080;<br />

teórico, 1109, 1113 (ver más <strong>en</strong> teoricismo).<br />

Arg<strong>en</strong>tina: 577, 643, 689, 890, 1084.<br />

Asambleísmo: 1326-1327.<br />

Asia: 5-6, 14-17, 25, 58, 60;<br />

empleo, 819;<br />

- - 335


po<strong>lo</strong>s dominantes 539, 547;<br />

tigres 547; (ver crisis asiática <strong>en</strong> Crisis capitalista).<br />

Autocrítica: 193, 1138, 1059-1060, 1090-1138.<br />

Automatización: 396, 423, 709, 790, 797, 838;<br />

Autonomía:<br />

producción automatizada, 270, 394.<br />

economías nacionales, 498-506;<br />

organizaciones sociales y popu<strong>la</strong>res, 1155-1156, 1323, 1389;<br />

Autopista de <strong>la</strong> información: 480.<br />

Autoritario (s):<br />

métodos, 181, 632, 1233-1244, 1323;<br />

poderes, 620, 624-632, 654, 1298 (ver más <strong>en</strong> Dictaduras militares).<br />

Autoritarismo: 1081, 1102-1103;<br />

B<br />

Banco Mundial: 348, 543, 562, 592, 605, 610, 647, 717.<br />

Barrios: 789.<br />

Bases:<br />

apoyo a <strong>la</strong> contrarrevolución, 199-200<br />

consulta para <strong>la</strong> toma de decisiones, 1202, 1269,<br />

organismos, 1225;<br />

recomponi<strong>en</strong>do desde, 942;<br />

social de apoyo, 639-630;<br />

(ver comunidades cristianas de base).<br />

Basismo, 1081-1082;<br />

B<strong>en</strong>etton: 376, 379.<br />

Bi<strong>en</strong>es y servicios: 535, 835.<br />

Biotecno<strong>lo</strong>gía: 274, 275, 709, 755, 835.<br />

Bolivia: 19, 92, 97, 123, 900 (ver guerril<strong>la</strong> boliviana).<br />

Bolchevique:<br />

mode<strong>lo</strong> de partido, 1090-1096.<br />

Brasil: 19, 52, 86, 123;<br />

- - 336


Burguesía: 47,<br />

crisis asiática consecu<strong>en</strong>cias, 674, 684, 689, 967;<br />

flujos financieros, 705;<br />

mercados, 565;<br />

mode<strong>lo</strong>s de desarrol<strong>lo</strong>, 569, 575, 577;<br />

pobreza, 577; (ver PT, MST, presupuesto participativo).<br />

intereses, 533, 1195;<br />

ideo<strong>lo</strong>gía, 994, 1074;<br />

liberal, 628;<br />

métodos, 1176, 1184, 1374 (ver más <strong>en</strong> autoritarios);<br />

modernizante, 35, 519.<br />

(ver alianzas de c<strong>la</strong>ses).<br />

Burocracia: 433, 533.<br />

Burocrática (o):<br />

aparato: 1250, 1309, 1315-1318;<br />

barreras, 1377;<br />

desviaciones, 1177, 1130;<br />

(ver c<strong>en</strong>tralismo burocrático).<br />

C<br />

Cámara de Repres<strong>en</strong>tantes de EE.UU.: 676, 826.<br />

Campesinos: 74, 161, 256, 1056, 1135 (ver <strong>en</strong> Agricultura migración campo-ciudad; ver mano de obra<br />

agríco<strong>la</strong>).<br />

Campo:<br />

ideológico, 1010;<br />

popu<strong>la</strong>r, 929-946;<br />

Campo socialista: 4, 9, 11-13, 208;<br />

(ver desintegración y polémica chino-soviética <strong>en</strong> Socialismo).<br />

Canadá: 449; 534.<br />

Capital:<br />

acumu<strong>la</strong>ción, 356, 482-483, 496, 553, 643;<br />

conc<strong>en</strong>tración, 379,<br />

- - 337


dueños, 558, 581;<br />

flujo, 467;<br />

internacionalización, 462-550;<br />

mundialización, 512 (ver más <strong>en</strong> gobalización y mundialización);<br />

parasitario, 490;<br />

Capital industrial:<br />

transnacional, 475, 563;<br />

(ver más <strong>en</strong> desrregu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> mercado).<br />

c<strong>en</strong>tralización y conc<strong>en</strong>tración, 507-514, 516-517.<br />

Capital finanfiero: 478-506;<br />

Capitalismo:<br />

Caudil<strong>lo</strong>s: 1340.<br />

como fracción hegemónica, 515-538;<br />

autonomía fr<strong>en</strong>te al industrial, 494-497.<br />

sistema, 316, 666;<br />

crecimi<strong>en</strong>to, 317;<br />

desarrol<strong>lo</strong>, 602-603, 656, 785;<br />

re<strong>la</strong>ciones de producción, 475-476, 904, 925;<br />

(ver Crisis capitalista).<br />

Causa R: 1227, 1271, 1294, 1302, 1387 (ver más <strong>en</strong> Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />

C<strong>en</strong>tralismo burocrático: 1233-1245 (ver más <strong>en</strong> Cons<strong>en</strong>so).<br />

CEPAL: 599, 601, 879, 880, 900, 902.<br />

Chiapas: 161, 255-267; ver EZLN.<br />

Chile:<br />

China:<br />

golpe militar, 122-126;<br />

mode<strong>lo</strong> neoliberal, 559, 604-611, 884;<br />

pobreza, 608, 880<br />

Unidad Popu<strong>la</strong>r, 99-121.<br />

empresas familiares, 407;<br />

- - 338


Chips: 778, 897.<br />

manufactura, 447, 449;<br />

po<strong>lo</strong>s de desarrol<strong>lo</strong>, 565;<br />

dificultades, 687.<br />

Circuitos integrados: 333, 896.<br />

Ciudadanos:<br />

conducción, 629-630, 651;<br />

repres<strong>en</strong>tación, 1168-1173;<br />

(ver más <strong>en</strong> Participación ciudadana).<br />

Ciudadanos <strong>en</strong>deudados: 657-664.<br />

C<strong>la</strong>se dominante: 126, 286;<br />

estratégia, 614, 628-629, 1039, 1068;<br />

poder, 1060, 1074-1076, 1350, 1494;<br />

política, 648-651, 1062.<br />

C<strong>la</strong>se obrera: 789-792, 866, 1016;<br />

rol actual, 1050-1055;<br />

segm<strong>en</strong>tación y desintegración, 401, 841;<br />

(ver más <strong>en</strong> trabajadores)<br />

C<strong>la</strong>ses sociales: 47,<br />

burguesa, 1193;<br />

capitalista, 530;<br />

demandas, 570-572;<br />

(ver Lucha de c<strong>la</strong>ses).<br />

Co<strong>lo</strong>nialismo: 5, 7, 14;<br />

(ver más <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos antico<strong>lo</strong>niales).<br />

Comité de Base d<strong>el</strong> Fr<strong>en</strong>te Amplio, 1219.<br />

Competitividad: 382, 459, 849;<br />

Comunicación:<br />

apoyo estatal, 456, 523-525.<br />

alternativas de, 1211-1214;<br />

- - 339


tecno<strong>lo</strong>gías, 474;<br />

revolución, 279;<br />

sistemas nacionales, 527;<br />

usuarios de élite 742<br />

(ver más <strong>en</strong> Medios de comunicación y <strong>en</strong> informatica y comunicación <strong>en</strong> Revolución ci<strong>en</strong>tíficotécnica).<br />

Comunidad (des): 289;<br />

empresarial, 637;<br />

financiera internacional, 727;<br />

indíg<strong>en</strong>a 784;<br />

liderazgo, 1342;<br />

pequeña, 1174.<br />

Comunidad organizada: 1330-1331, 1387.<br />

Comunidad Cristiana de Base: 82-88, 1134, 1220.<br />

Comunismo: 347, 675, 976, 1000;<br />

Conci<strong>en</strong>cia:<br />

Condiciones:<br />

Conducción:<br />

(ver más <strong>en</strong> Movimi<strong>en</strong>to Comunista Internacional).<br />

antimperialista, 19;<br />

anti-Unidad Popu<strong>la</strong>r, 108;<br />

crear y fortalecer, 747, 780, 1155, 1201, 1369;<br />

individual, 1228;<br />

popu<strong>la</strong>r, 285, 1121.<br />

adversas, 1368;<br />

objetivas, 952, 976;<br />

vida, 179, 577, 622, 904, 1317, 1324,<br />

capacidad real, 1099;<br />

compartida, 1097;<br />

militar, 1206-1209;<br />

política, 138, 1093;<br />

- - 340


Conocimi<strong>en</strong>to:<br />

sin conducción, 1084;<br />

unificada, 1240;<br />

(ver más <strong>en</strong> Verticalismo, C<strong>en</strong>tralismo burocrático y Dirección).<br />

directo e indirecto, 1077-1081.<br />

Cons<strong>en</strong>so: 1217, 1238, 1239, 1263;<br />

fabricar, 627-633, 651;<br />

sin cons<strong>en</strong>so, 645.<br />

Consumismo: 348, 634-641, 669, 736, 938.<br />

Contradicción: 1253, 1323.<br />

Contrainsurg<strong>en</strong>cia: (ver Estratégia contrainsurg<strong>en</strong>te)<br />

Control de Calidad: 381.<br />

Copias: (ver copia de mode<strong>lo</strong>s <strong>en</strong> Izquierda y mode<strong>lo</strong> <strong>en</strong> Bolchevique.<br />

Corre<strong>la</strong>ción de fuerzas: 1059, 1114, 1259;<br />

internas de <strong>izquierda</strong>, 1266, 1270;<br />

mundial, 205-207.<br />

Correo <strong>el</strong>ectrónico: 755.<br />

Crisis Capitalista: 305-340;<br />

Cristianos:<br />

asiática, 505, 569, 611, 674-706, 721, 927;<br />

sistémica; 947-975.<br />

82, 86, 88, 146, 936, 1133-1134;<br />

(ver más <strong>en</strong> Comunidades cristianas de base y Teo<strong>lo</strong>gía de <strong>la</strong> liberación).<br />

Critica: 1139, 1243.<br />

Cuadros: 254, 1090, 1266-1267, 1291, 1309-1310;<br />

formación, 737, 1032, 1099, 1375;<br />

políticos, 1206-1208;<br />

reclutar, 90;<br />

r<strong>el</strong>evos, 186, 1177-1181;<br />

rotación, 1376-1378.<br />

- - 341


Cualificación: 838, 840, 867.<br />

Cuba: 1180; (ver más <strong>en</strong> Revolución Cubana).<br />

Cultura: 292;<br />

adaptación, 319;<br />

cambio cultural, 171, 937;<br />

consumidor, 637-639;<br />

ecológica, 780-781;<br />

élite, 1210;<br />

empresarial, 400;<br />

hedonista, 661;<br />

homog<strong>en</strong>eización, 728-752;<br />

individualista, 937;<br />

norteamericanización, 730-737.<br />

masas, 1210.<br />

D<br />

Debate: 1233, 1247;<br />

crear espacios, 1255-1258, 1400;<br />

ideológico, 68, 192;<br />

interno, 1264-1265,<br />

democratizar, 1260;<br />

teóricos, 1259.<br />

Demagogia: 1176, 1206.<br />

Democracia:<br />

autoritaria (ver proyecto político <strong>en</strong> Neoliberalismo);<br />

transición a <strong>la</strong>: 167-173;<br />

al interior de <strong>la</strong> <strong>izquierda</strong>, 1243-1244;<br />

repres<strong>en</strong>tativa, 172;<br />

refundar (ver Movimi<strong>en</strong>to Quinta República);<br />

(ver <strong>en</strong> <strong>izquierda</strong> va<strong>lo</strong>ración de <strong>la</strong> democracia).<br />

Democracia desmovilizadora: 657-644.<br />

Democracias restringidas o tute<strong>la</strong>das: 167-173, 642-664.<br />

- - 342


Derecha: 1040, 1066, 1072, 1141, 1276, 1280, 1396;<br />

tecnócrata, 519.<br />

Derrota: 990, 1141;<br />

militar, 160-161;<br />

política, 209;<br />

(ver derrota <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> Revolución sandinista).<br />

Desarrol<strong>lo</strong>: 476, 602-603, 643, 800, 902, 959, 1013, 1027;<br />

desigual, 529, 962;<br />

<strong>lo</strong>cal, 656;<br />

mode<strong>lo</strong>s, 568-611;<br />

nacional, 537;<br />

sost<strong>en</strong>ible o sust<strong>en</strong>table, 722, 771-773, 781-785 (ver más <strong>en</strong> medio ambi<strong>en</strong>te).<br />

Desarrol<strong>lo</strong> humano: 714, 864, 925, 981.<br />

Desempleo: 599-600, , 828-831, 879-880, 926-927;<br />

aum<strong>en</strong>to, 561, 795, 801-808, 820-822;<br />

datos: 608, 611, 816-817;<br />

tasa natural, 558;<br />

(ver flexibilidad <strong>la</strong>boral y subcontratación).<br />

Desregu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> mercado: 487-488.<br />

Desviaciones: 52, 56, 1090-1096, 1138-1139, 1165, 1234, 1299, 1361-1370.<br />

Deuda externa: 268, 584-597, 715.<br />

Dialéctica: 297, 1110, 1242, 1262, 1366.<br />

Diá<strong>lo</strong>go: 1262-1263, 1365,<br />

Dictaduras militares: 73, 86, 91-92, 122-123, 127, 167, 583, 643, 663, 1128, 1188 (ver poderes <strong>en</strong> Autoritarios;<br />

transición <strong>en</strong> Democracia y dictadura <strong>en</strong> Proletariado).<br />

Dirección: 1103, 1132, 1165, 1242, 1266-1269, 1306 (ver Conducción);<br />

Dirig<strong>en</strong>tes: 1117-1118, 1123, 1178, 1207, 1231, 1330 (ver Líderes).<br />

Disciplina: 1091;<br />

falta, 1069, 1089, 1241.<br />

Disciplinami<strong>en</strong>to: 663-664, 1060.<br />

Discurso: 84, 1038, 1040, 1189, 1285.<br />

- - 343


Dogmatismo: 1108-1113.<br />

E<br />

Eco<strong>lo</strong>gía: (ver <strong>en</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, Desarrol<strong>lo</strong> sost<strong>en</strong>ible o sust<strong>en</strong>table, y <strong>en</strong> Marxixmo y eco<strong>lo</strong>gía)<br />

Economía g<strong>lo</strong>bal: 380, 382, 423, 464, 528, 539, 544, 589, 984.<br />

(ver más <strong>en</strong> Autonomía de <strong>la</strong>s economías nacionales).<br />

ELN: 52, 166, 220, 229, 1134.<br />

Elecciones: 625, 651;<br />

Electrónica:<br />

Élite:<br />

campañas <strong>el</strong>ectorales, 237, 1034, 1176, 1227, 1368-1369, 1390.<br />

como forma de lucha, 44;<br />

(ver más <strong>en</strong> Izquierda avance <strong>el</strong>ectoral y Alianzas <strong>el</strong>ectorales).<br />

avances tecnológicos, 271, 281, 728;<br />

oficina, 413;<br />

red 735;<br />

grupos de <strong>la</strong>, 545;<br />

(ver industria <strong>el</strong>ectrónica y micro<strong>el</strong>ectrónica).<br />

dirig<strong>en</strong>te, 737;<br />

Empleo: 793-831<br />

financiera, 515, 551-552;<br />

segregación de <strong>la</strong>s, 561;<br />

trabajadores, 393, 401-402, 841, 916-923.<br />

estructura ocupacional, 832-851, 901-902;<br />

jornada <strong>la</strong>boral, 903;<br />

(ver más <strong>en</strong> Desempleo, Flexibilidad <strong>la</strong>boral, Fuerza de trabajo).<br />

Empresarios: 840.<br />

Empresas:<br />

alianza <strong>en</strong>tre grandes, 408-411;<br />

flexibles, de nuevo tipo, 361-368:<br />

pequeñas y medianas, 378-380;<br />

red u horizontal, 420-444;<br />

- - 344


(ver más <strong>en</strong> Trasnacionales, Redes multidireccionales y <strong>en</strong> Producción).<br />

Errores: 1096, 1111, 1140-1141, 1314.<br />

Estado (s): 1193, 1196, 1197, 1316;<br />

autoritario: 626 (ver más <strong>en</strong> Dictaduras)<br />

autonomía, 448;<br />

derecho, 1195<br />

desc<strong>en</strong>tralización, 656;<br />

interv<strong>en</strong>tores y bi<strong>en</strong>estar, 324, 347-348,356, 621, 623;<br />

nacionales, 515-538, 1059;<br />

rol, 323, 529-530, 533, 1260, 1301;<br />

reformar, 248-249;<br />

(ver más <strong>en</strong> Burocrático).<br />

Estado de ánimo: 1115-1117, 1203, 1377.<br />

Estados Unidos: 76, 132, 205, 263, 289, 731-737, 752, 757;<br />

compañías de: 93;<br />

desempleo, 807, 816, 826;<br />

empleo, 858, 951;<br />

interv<strong>en</strong>ciones e inger<strong>en</strong>cias de: 5, 134,150, 155-156, 200,202, 231, 253;<br />

liderazgo, 311, 515, 543, 548, 967-975;<br />

sistema financiero, 503, 683, 703;<br />

(ver norteamericanización de <strong>la</strong> cultura, política contra Cuba <strong>en</strong> Revolución Cubana, Estratégias<br />

contrainsurg<strong>en</strong>tes y Cámará de repres<strong>en</strong>tantes).<br />

Etnías: 1135-1137.<br />

Estrategia: 218, 145, 1360;<br />

antisistémica, 982;<br />

e<strong>la</strong>boración, 265-266, 1018-1019, 1023, 1050, 1401;<br />

estrategísmo 1112;<br />

reformista, 650;<br />

regional, 1282-1284;<br />

sindical, 935.<br />

Estratégia contrainsurg<strong>en</strong>te: 24-36, 91, 105-118, 159-164, 203-204, 1023.<br />

- - 345


Estratégia neoliberal de fragm<strong>en</strong>tación social: 612-619, 943, 1064-1065.<br />

Ética:<br />

protestante, 635;<br />

ambi<strong>en</strong>tal, 781;<br />

trabajo, 920.<br />

Exced<strong>en</strong>te: 483, 484, 545.<br />

Exclusión: 719, 855, 873.<br />

Exclusión social, 881-887.<br />

Experi<strong>en</strong>cias: 294, 382, 385-386, 390, 559, 626, 663, 738, 742, 932;<br />

directa, 1077-1080.<br />

EZLN: 255-267, 1227, 1272, 1395 (ver más <strong>en</strong> Chiapas).<br />

F<br />

FARC: 166, 220, 223-226, 228 (ver más <strong>en</strong> Guerril<strong>la</strong> co<strong>lo</strong>mbiana).<br />

FDR: 149, 155.<br />

FMI: 348, 543, 562, 587, 589, 592, 595, 605, 647, 680, 685, 691.<br />

FMLN: 144, 152, 155, 157, 165, 196, 1227;<br />

acuerdos de paz 210-218;<br />

avances <strong>el</strong>ectorales, 236-237;<br />

(ver más <strong>en</strong> Guerril<strong>la</strong> salvadoreña).<br />

Flexibilidad <strong>la</strong>boral:<br />

FSLN: 52,<br />

repercusiones, 852-877;<br />

(ver más <strong>en</strong> subcontratación, trabajo y empleo).<br />

hegemonía, 1164;<br />

triunfo de <strong>la</strong> revolución, 127-141, 149, 159;<br />

(ver derrota <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> Revolución sandinista).<br />

Foco guerrillero: 54-55.<br />

Fondos privados de p<strong>en</strong>siones: 489-493.<br />

Fordismo, postfordismo: 324, 371, 383, 567, 848.<br />

Fragm<strong>en</strong>tación: 1050, (ver más <strong>en</strong> Sociedad fragm<strong>en</strong>tada y Estratégia de fragm<strong>en</strong>tación).<br />

Francia: 705, 730, 760.<br />

- - 346


Fr<strong>en</strong>te Amplio de Uruguay: 234-235.<br />

Fuerza (s):<br />

armadas, 92;<br />

derecha, 56, 1280, 1396;<br />

guerrilleras, 144;<br />

material 120;<br />

moderadora 61;<br />

motriz 47;<br />

opositoras 1237;<br />

productivas 180;<br />

progresistas y revolucionarias 47, 58, 208, 1113, 1123;<br />

(ver más <strong>en</strong> Unificación de <strong>la</strong>s fuerzas revolucionarias, <strong>en</strong> Corre<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> Acumu<strong>la</strong>ción de fuerzas).<br />

Fuerza <strong>la</strong>boral: 561, 613, 829, 833, 850, 894, 904, 931, 952.<br />

Fuerza social antisistémica: , 1072, 1198, 1235, 1273, 1283;<br />

Fuerza social:<br />

G<br />

construcción: 1062-1068.<br />

construcción: 1050-1051, 1059-1062, 1109.<br />

GATT: 348, 531, 535.<br />

Gobierno (s):<br />

re<strong>la</strong>ción partido-gobierno, 1309-1314;<br />

militares nacionalistas y antiperialistas, 92-98;<br />

(ver más Dictaduras).<br />

Gobierno <strong>lo</strong>cal: 1293-1345.<br />

desafíos, 1379-1389;<br />

gobernabilidad, 1303-1308;<br />

participación popu<strong>la</strong>r, 1325-1345;<br />

(ver re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> partido <strong>en</strong> Gobierno, aparato <strong>en</strong> Burocratico.<br />

G<strong>lo</strong>balización o mundialización: 462- 474;<br />

polémica por <strong>el</strong> concepto: 462-472;<br />

desigual e inconclusa, 539-550.<br />

- - 347


G<strong>lo</strong>balización neoliberal:<br />

Guerril<strong>la</strong>s:<br />

definición, 553;<br />

efectos, 786-946;<br />

problemas, 707-785;<br />

(ver más <strong>en</strong> Pobreza, Capital y mode<strong>lo</strong> neoliberal <strong>en</strong> Chile).<br />

boliviana, 54, 55;<br />

c<strong>en</strong>troamérica, 142-144;<br />

co<strong>lo</strong>mbiana, 166, 219-231;<br />

guatemalteca, 158-166;<br />

movimi<strong>en</strong>tos guerrilleros, 64, 99, 124, 223, 224;<br />

peruana, 166;<br />

salvadoreña, 145-157, 210-218;<br />

Guerril<strong>la</strong>s rurales: 50-57; 90, 142, 258.<br />

Guerril<strong>la</strong>s urbanas: urbanas, 89-91.<br />

H<br />

Hegemonía de <strong>la</strong> <strong>izquierda</strong>: 1163.<br />

Hegemonismo: 1158-1165.<br />

Hong Kong: 407, 548, 681, 682.<br />

I<br />

IBM: 418, 425, 524.<br />

Id<strong>en</strong>tidad: 400, 472, 744, 930;<br />

cultural 743 (ver más <strong>en</strong> Cultura)<br />

nacional 745.<br />

Ideo<strong>lo</strong>gía: 602, 618, 941;<br />

efectos de <strong>la</strong> ideo<strong>lo</strong>gía dominante, 1074-1082;<br />

(ver ideo<strong>lo</strong>gía <strong>en</strong> Neoliberalismo y <strong>en</strong> Burguesía).<br />

Instrum<strong>en</strong>to político: 1072-1073, 1139-1292;<br />

(ver más <strong>en</strong> Partidos políticos).<br />

Imperialismo: 15, 17, 47, 195, 207;<br />

derrota 22;<br />

- - 348


ver movimi<strong>en</strong>tos antimperialistas.<br />

Individualismo: 285, 294, 668, 781-782, 787, 906, 937, 941, 1230, 1391-1393.<br />

Industria:<br />

automatización de <strong>la</strong>, 396;<br />

automotriz 377;<br />

construcción, 322;<br />

comunicación, 348;<br />

<strong>el</strong>ectrónica, 701, 778, 894;<br />

fabril, 311;<br />

micro<strong>el</strong>ectrónica, 409;<br />

publicitaria, 322;<br />

textil, 311.<br />

Industrialización: 324.<br />

Int<strong>el</strong>ectuales de <strong>izquierda</strong>: 1037.<br />

Internacionalización:<br />

capital, 462-474;<br />

proceso productivo, 475-477.<br />

Internet: 281, 735-737, 742, 744, 747, 943.<br />

Izquierda: 130, 207-208;<br />

avance <strong>el</strong>ectoral, 232-254, 673;<br />

copia de mode<strong>lo</strong>s, 1190-1138;<br />

desafíos: 987, 1396;<br />

nueva cultural,193, 260-262,1266;<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, 75, 78, 191;<br />

esc<strong>en</strong>ario actual de <strong>la</strong>, 268, 982-988;<br />

neoliberalizadora, 662;<br />

revolucionaria 50-57;<br />

va<strong>lo</strong>ración de <strong>la</strong> democracia 171, 1112-1128, 1166-1197, 1382.<br />

(ver polémica Chino-Soviética <strong>en</strong> Socialismo, Organización política, Instrum<strong>en</strong>to político y Partidos<br />

políticos).<br />

Izquierda institucional:<br />

- - 349


Izquierda, crisis:<br />

desafíos, 1371-1372.<br />

orgánica, 1069-1138;<br />

programática, 1033-1068;<br />

teórica, 989-1032.<br />

Izquierda reformista:<br />

L<br />

reformista 50, 1346-1354.<br />

Legitimidad: 345, 1263.<br />

L<strong>en</strong>guaje: 1040, 1210-1215.<br />

L<strong>en</strong>inismo: 1090-1094, 1099, 1122, 1126, 1129, 1131, 1193, 1348.<br />

Líderes: 1296,<br />

naturales, 1163; (ver más <strong>en</strong> Dirig<strong>en</strong>tes).<br />

Lucha: 1093-1094;<br />

condiciones, 935, 1049-1050, 1077;<br />

crear condiciones, 1058, 1121, 1297, 1044.<br />

Lucha de c<strong>la</strong>ses: 195, 319, 355, 643, 1014, 1077, 1093, 1099, 1147, 1243.<br />

Lucha armada:<br />

polémica por lucha armada, 42, 44, 50, 63.<br />

Lucha institucional:<br />

M<br />

Mano de obra:<br />

revolucionaria, 1355-1360.<br />

agríco<strong>la</strong> o rural, 824, 905;<br />

barata, 475, 541, 561, 831, 891;<br />

libre contratación, 550;<br />

costos de <strong>la</strong>, 892, 926, 949;<br />

cualificada, 322, 348, 839, 893, 927;<br />

disciplinada, 566;<br />

emigración de <strong>la</strong>, 792;<br />

exp<strong>lo</strong>tación 692;<br />

- - 350


Marxismo:<br />

externa, 840;<br />

flexible, 404;<br />

fluctuante, 840;<br />

industrial, 566;<br />

multifuncional, 381;<br />

periférica 840, 854;<br />

poco cualificada, 366, 824;<br />

reducción, 366, 423, 800;<br />

reserva de, 558;<br />

Maoístas: 57, 69.<br />

segm<strong>en</strong>tación, 905;<br />

tecno<strong>lo</strong>gía ahorradora de, 797, 800, 822, 831.<br />

ci<strong>en</strong>cia y determinismo histórico, 995-1019;<br />

crisis, 1020-1032<br />

Eco<strong>lo</strong>gía, 1026-1031;<br />

(ver Análisis marxista y Materialismo Histórico).<br />

Masas: ver movimi<strong>en</strong>to.<br />

MAS: 246.<br />

Materialismo Histórico: 997 (ver más <strong>en</strong> Marxismo).<br />

Mayoría: 1064, 1189-1192, 1240;<br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te:<br />

minorías, 1245-1254.<br />

daños, 753-785;<br />

(ver más <strong>en</strong> Desarrol<strong>lo</strong> sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> Marxismo y eco<strong>lo</strong>gía).<br />

Medios de Comunicación: 783; 728<br />

medios, 1394-1395;<br />

control sobre, 542, 525, 646;<br />

desarrol<strong>lo</strong>, 282;<br />

g<strong>lo</strong>balización: 527;<br />

- - 351


pap<strong>el</strong> 268, 627, 671, 728-729;<br />

(ver más <strong>en</strong> Comunicación).<br />

Memoria: 126, 1141-1143.<br />

Métodos de gestión: 381.<br />

Micro<strong>el</strong>ectrónica: 341, 357, 362, 409, 552, 709, 835.<br />

Migrantes: (ver <strong>en</strong> Trabajadores, <strong>en</strong> Agrícultura migración campo-ciudad y <strong>en</strong> Movimi<strong>en</strong>tos antimigración)<br />

Militancia: 1216-1219;<br />

formas de militancia, 1220-1232.<br />

Motivaciones: 1201, 1247, 1272, 1322, 1333, 1341.<br />

Movimi<strong>en</strong>to(s):<br />

antico<strong>lo</strong>niales 6, 13;<br />

antimigración 875;<br />

antimperialistas 23;<br />

armados 62, 143, 197, 206, 211, 258;<br />

eco<strong>lo</strong>gista: 752, 936, 942;<br />

feminista, 152, 752, 936;<br />

ideológico, 670;<br />

int<strong>el</strong>ectual, 748;<br />

liberación nacional de, 4, 13, 60, 61, 63;<br />

masas de, 38, 74;<br />

obrero, 51, 555, 663, 668,931, 935;<br />

revolucionario, 4, 6, 123, 127, 195;<br />

social, 88, 166, 168, 740, 936, 1082;<br />

como correas de transmisión, 1129-1132;<br />

solidaridad 752.<br />

Movimi<strong>en</strong>to Comunista Internacional: 61, 81, 192;<br />

Internacional Comunista, 1094-1095; (ver más <strong>en</strong> Comunismo).<br />

Movimi<strong>en</strong>to de Reforma Universitaria: 70-78, 92, 168, 752;<br />

Movimi<strong>en</strong>to popu<strong>la</strong>r: 6, 124, 127, 149, 167, 169, 172, 202, 25, 656, 658, 786, 948, 946, 1198-1209.<br />

MST - Movimi<strong>en</strong>to de <strong>lo</strong>s Sin Tierra: 946, 1056, 1396.<br />

- - 352


Movimi<strong>en</strong>to Sindical: 168;<br />

debilitami<strong>en</strong>to, 659, 829, 936, 952;<br />

estrategia, 1050.<br />

Movimi<strong>en</strong>to 26 de julio: 37, 39, 42, 1106.<br />

Movimi<strong>en</strong>to Unitario de <strong>lo</strong>s Pueb<strong>lo</strong>s Afroasiáticos: 15.<br />

Movimi<strong>en</strong>to Quinta República: 239-253.<br />

Mujer:<br />

derechos 708, 1126.<br />

discriminación 83;<br />

exclusión 738;<br />

participación política y social, 152, 168, 936, 942, 1152, 1156, 1260, 1290;<br />

participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo 809, 830, 843, 862, 887, 894, 895, 899, 901, 932, 956;<br />

Multimedia: 278, 281.<br />

Multinacionales: (ver <strong>en</strong> transnacionales).<br />

Mundialización: ver g<strong>lo</strong>balización.<br />

N<br />

Nacionalidad: 471, 708.<br />

Neoliberalismo: 551-705;<br />

América Latina, 568-611.<br />

alternativas, 656, 986;<br />

críticas, 674, 702,715-716;<br />

efectos, 672, 708, 832-846, 884, 943;<br />

ganancias, 485;<br />

hegemonía, 268, 530, 543, 941, 977;<br />

ideo<strong>lo</strong>gía, 285, 665-673, 668-669, 708, 926, 933, 937, 946, 947;<br />

mode<strong>lo</strong> económico, 542, 551, 553, 557-567, 624-627, 720, 768, 832;<br />

oríg<strong>en</strong>es, 554;<br />

proyecto político 620-664, 728;<br />

proyecto social, 612-619 (ver más <strong>en</strong> Estratégia de fragm<strong>en</strong>tación social, <strong>en</strong> G<strong>lo</strong>balización neoliberal<br />

y <strong>en</strong> Crisis capitalista).<br />

Nicaragua: 19, 87, 128, 143, 155, 195, 197, 204.<br />

- - 353


Niv<strong>el</strong> de vida: 609, 711-712, 773, 926-927.<br />

O<br />

Objetivos: 1204, 1228, 1287.<br />

Obreros: 643, 792, 833, 934, 1049.<br />

Ocupación, desocupación y subocupación: 901-902.<br />

Oficina virtual: 412-419.<br />

Oligarquía 34, 212, 504.<br />

OEA: 16.<br />

OSPAA: 15, 58, 60.<br />

Organización política: 1072-1089, 1094-1095, 1099, 1144-1145;<br />

hacia ad<strong>en</strong>tro 1216-1292;<br />

hacia afuera, 1149-1215; (ver Instrum<strong>en</strong>to político y Partidos políticos).<br />

Organizaciones sociales y popu<strong>la</strong>res: (ver <strong>en</strong> Autonomía)<br />

P<br />

Panamá: 29, 92, 128.<br />

Paradigma:<br />

Participación:<br />

informacional, 844, 905-908, 912, 947, 959<br />

nuevo paradigma organizacional: 420-444, 915;<br />

tecno-económico, 302-356, 422, 822, 828, 959;<br />

tecnológico: 341-356, 361, 420, 552, 799, 824, 922:<br />

ciudadana, 1194, 1208, 1271-1272, 1341, (ver más <strong>en</strong> Ciudadanos);<br />

popu<strong>la</strong>r, 1325-1345.<br />

Partido Comunista: 42, 44, 50, 57, 63, 68, 208, 1095, 1101, 1107;<br />

Checos<strong>lo</strong>vaco 79;<br />

Chino 9, 12;<br />

Hungaro 9;<br />

Uruguay 208;<br />

Ruso 9, 42, 79, 174.<br />

(ver polémica chino-soviética <strong>en</strong> Socialismo).<br />

- - 354


Partido de <strong>la</strong> Revolución Democrática: 238,<br />

Partido de <strong>lo</strong>s Trabajadores de Brasil: 233, 673, 903, 1034, 1211, 1295, 1302, 1333, 1387; (ver más <strong>en</strong><br />

Presupuesto participativo).<br />

Partidos Políticos:<br />

crisis, 1070-1071;<br />

vig<strong>en</strong>cia, 1083-1089;<br />

copia bolchevique, 1090-1138;<br />

(ver más <strong>en</strong> Instrum<strong>en</strong>to político y Organizaciones políticas).<br />

Perestroika, 174-194.<br />

Poder:<br />

Pobreza:<br />

asalto: 1121.<br />

absoluta, 736;<br />

<strong>en</strong> América Latina, 377, 608, 880, 902;<br />

g<strong>lo</strong>balización, 708-727.<br />

Po<strong>la</strong>rización: 352, 708-727, 916, 921 (ver más <strong>en</strong> G<strong>lo</strong>balización de <strong>la</strong> pobreza).<br />

Política:<br />

cambiar visión tradicional, 1059;<br />

escepticismo, 1069-1071;<br />

Realpolitik o arte de <strong>lo</strong> <strong>posible</strong>, 1043-1044;<br />

volver <strong>posible</strong> <strong>lo</strong> im<strong>posible</strong>, 1044-1058.<br />

(ver Instrum<strong>en</strong>to político, Partidos políticos, Organización política)<br />

Préstamos: 336, 581, 585, 680; véase deuda.<br />

Presupuesto participativo: 1333-1345, 1387, 1397.<br />

Privatización: 557, 590.<br />

Proceso productivo:<br />

Producción:<br />

internacionalización, 475-477.<br />

organizada, 361-461;<br />

flexible, 371-377.<br />

Programa de Ajuste Estructural: 712, 715.<br />

- - 355


Proletariado: 1077, 1094, 1262;<br />

R<br />

estado, 1130;<br />

dictadura d<strong>el</strong>, 1122-1125, 1185-1188, 1192-1197;<br />

vanguardia, 1094.<br />

Redes multidireccionales:<br />

mode<strong>lo</strong> de: 407;<br />

g<strong>lo</strong>bales 445-461.<br />

Reing<strong>en</strong>iería: 366-367, 397, 423.<br />

R<strong>en</strong>tabilidad: 317, 326, 329, 43, 447, 471, 491, 559, 770, 831, 864, 948, 951, 961, 963, 970, 972, 874.<br />

Revolución: 24, 38, 42, 47, 54, 145, 198, 218, 245, 1284;<br />

democrática, 218;<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, 47, 49, 195;<br />

social, 2, 3;<br />

pacífica, 32;<br />

viol<strong>en</strong>ta, 32;<br />

cetroamericana, 135;<br />

social, 2-3.<br />

Revolución ci<strong>en</strong>tífico-tecnica 132, 178, 182, 276;<br />

<strong>el</strong>ectrónico-informática, 269-275<br />

informática y <strong>la</strong> comunicación: 278-288;<br />

Revolución Cubana:<br />

b<strong>lo</strong>queo contra, 526;<br />

influ<strong>en</strong>cia 37-49, 61-66, 74, 748, 1108;<br />

política norteamericana contra, 20-36, 49, 1179;<br />

triunfo, 4-19;<br />

apoyo a movimi<strong>en</strong>tos revolucionarios, 100, 127-128;<br />

desintegración d<strong>el</strong> socialismo, 66, 195, 265.<br />

Revolución China, 11.<br />

Revolución Mexicana, 19, 70.<br />

Revolución Sandinista: 149, 159;<br />

- - 356


derrota <strong>el</strong>ectoral, 157, 197-204, 987;<br />

triunfo, 127-142;<br />

(ver más <strong>en</strong> FSLN).<br />

Revolución Socialista 40, 45.<br />

Revolución tecnológica: 269, 290-295, 296-360;<br />

(ver más <strong>en</strong> Revolución ci<strong>en</strong>tífico-tecnica y <strong>en</strong> Paradigmas).<br />

Revolución Vietnamita 127.<br />

Rusia: 674, 676, 677, 688, 689.<br />

S<br />

Servicios: (ver Subcontraración de bi<strong>en</strong>es y servicios)<br />

Socialismo: 4, 12, 42, 81, 99, 175, 191, 218, 253;<br />

Sociedad:<br />

árabe, 6;<br />

desintegración, 10, 67-69, 179, 187, 191, 195-196, 205-209, 211, (ver más <strong>en</strong> Perestroika);<br />

polémica Chino-Soviética, 9, 11-13, 67-69;<br />

chil<strong>en</strong>o, (véase <strong>en</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Chile);<br />

(ver más <strong>en</strong> Campo socialista).<br />

eco<strong>lo</strong>gizada, 785;<br />

fragm<strong>en</strong>tada (ver <strong>en</strong> proyecto social d<strong>el</strong> Neoliberalismo y <strong>en</strong> Estratégia de fragm<strong>en</strong>tación).<br />

Sociedad informacional y g<strong>lo</strong>bal: 357-360;<br />

cambios <strong>la</strong>borales, 786-877.<br />

Sujeto (s): 1017, 1341<br />

movilización, 781,<br />

sociales: 929, 935-937, 943-946, 1019, 1197, 1283-1284, 1371;<br />

político: 1068-1069, 1087, 1093 (ver más <strong>en</strong> Instrum<strong>en</strong>tos y Partidos políticos)<br />

Subcontratación de bi<strong>en</strong>es y servicios: 403-407;<br />

justo a tiempo, 384;<br />

productos y servicios, 376, 438-439, 795.<br />

Subcontratación de trabajadores, 438-440, 860-867, 889, 931, 952.<br />

(ver más <strong>en</strong> Flexibilidad <strong>la</strong>boral y <strong>en</strong> Trabajo temporal)<br />

Subjetivismo: 1114-1120.<br />

- - 357


Sustitución de importaciones: 569, 570.<br />

T<br />

Tasa Tobin: 705 – 706.<br />

Tay<strong>lo</strong>rismo: 372, 396, 848, 919.<br />

Tecno<strong>lo</strong>gía:<br />

Transfer<strong>en</strong>cia tecnológica, 538;<br />

(ver <strong>en</strong> Revolución tecnológica y <strong>en</strong> Paradigmas).<br />

T<strong>el</strong>ecomunicaciones: 269, 280, 328, 342, 416-417, 561, 709, 798.<br />

T<strong>el</strong>evisión: 281-282, 284-285, 734, 738, 742, 744, 937, 941, 943, 1211-1212, 1225, 1281;<br />

influ<strong>en</strong>cia, 1396-1397;<br />

(ver medios de comunicaión).<br />

Teo<strong>lo</strong>gía de <strong>la</strong> Liberación: 82-88, 146, 1133-1134.<br />

Teoricismo: 1108-1113.<br />

Tercer Mundo: 24, 33, 195, 268, 323, 865, 882, 952;<br />

Tercera Vía: 253<br />

economía, 268, 324, 457, 467, 561, 564-566, 769, 790, 792;<br />

política hacia <strong>el</strong>, 519, 546-547.<br />

Terror: 198, 242, 664.<br />

Toyotismo: 381-402, 914, 919.<br />

Trabajo:<br />

precario e informal, 888-900;<br />

reconceptualización, 904-928;<br />

temporal o parcial, 858-859;<br />

T<strong>el</strong>etrabajo: 281;<br />

(ver más <strong>en</strong> Empleo, Subcontratación, Flexibilidad <strong>la</strong>boral, Élites de trabajadores, Fuerza <strong>la</strong>boral y de<br />

trabajo, Ocupación).<br />

Trabajadores: destrucción de sus conquistas, 621-623.<br />

migrantes, 868-877;<br />

Trabajo de base: 1103, 1377.<br />

Trabajo teórico: 1036-1037.<br />

Transnacionales: 445-461, 525-526, 550, 893, 977;<br />

- - 358


dominio, 286, 537, 705, 741;<br />

grupos,520-521.<br />

Tricontin<strong>en</strong>tal: 55, 58-66.<br />

U<br />

Unión Soviética 2, 4, 11, 12, 13, 24, 25, 61, 63, 66, 132, 135, 155, 211, 263;<br />

invasión a Checos<strong>lo</strong>vaquia 79-81;<br />

(ver más <strong>en</strong> Rusia, polémica Chino-Soviética y desintegración <strong>en</strong> Socialismo y <strong>en</strong> Perestroika).<br />

URNG: 144,161, 165 (ver más <strong>en</strong> guerril<strong>la</strong> guatemalteca).<br />

Unificar: fuerzas revolucionarias, 58-66, 1085-1087, 1237.<br />

V<br />

Vanguardia: 1056,<br />

iluminada, 1081-1082;<br />

proletariado, 1094;<br />

autoproc<strong>la</strong>marse, 1097-1099<br />

Vanguardismo: 1097-1101.<br />

Va<strong>lo</strong>r añadido: 849.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: 1084, 1194; (ver Movimi<strong>en</strong>to Quinta República, Causa R).<br />

Verticalismo: 199, 1081, 1102-1103, 1202, 1323, 1328.<br />

Vía: armada 12, 43, 1360;<br />

Voluntad:<br />

Z<br />

democrática, 99, 1280;<br />

institucional, 1355;<br />

negociación política: 195;<br />

pacífica 12, 42, 50, 100, 244;<br />

reforma, 1359;<br />

revolución, de <strong>la</strong>: 145;<br />

popu<strong>la</strong>r, 651;<br />

única: 1073, 1083-1089;<br />

unitaria, 1113.<br />

Zapatistas: (ver <strong>en</strong> Chiapas y <strong>en</strong> EZLN)<br />

- - 359


NOMBRES:<br />

Agui<strong>la</strong>r M., A<strong>lo</strong>nzo: 356, 597, 899.<br />

All<strong>en</strong>de, Salvador: 50, 99-101, 103, 117-121, 625, 650.<br />

Almeyda, C<strong>lo</strong>domiro: 1070, 1199, 1224-1225.<br />

Althusser, Louis: 77-78, 297, 995, 1009.<br />

Amin, Samir: 356, 482, 542, 546, 567, 570, 602, 716, 876, 981.<br />

Anderson, Perry: 554, 670, 1278.<br />

Arb<strong>en</strong>z, Jacobo: 19, 650.<br />

Arrate, Jorge: 119.<br />

Batista, Fulg<strong>en</strong>cio: 20, 37, 43.<br />

Betto, Frei: 85.<br />

B<strong>el</strong><strong>la</strong>, B<strong>en</strong>: 6.<br />

Binder M., Alberto: 614-615, 944.<br />

B<strong>la</strong>nco, Juan Antonio: 633, 770, 986.<br />

Bobbio, Norberto: 1349.<br />

Boff, Leonardo: 84.<br />

Borón, Atilio: 605, 1210.<br />

Bourdieu, Pierre: 558, 668.<br />

Br<strong>en</strong>ner, Robert: 961, 968, 971.<br />

Brünner, José Joaquín: 738.<br />

Cap<strong>el</strong><strong>la</strong>, Juan Ramón: 625.<br />

Cárd<strong>en</strong>as, Cuauhtémoc: 238.<br />

Cardoso H., Fernando: 233.<br />

Carter, J.: 129.<br />

Cass<strong>en</strong>, Bernard: 677, 735.<br />

Castañeda, Jorge: 255.<br />

Cast<strong>el</strong>ls, Manu<strong>el</strong>: 357-359, 361, 369, 374, 380, 407, 422-423, 441, 461, 541, 569-570, 574, 583, 740, 820,<br />

835, 844, 847-848, 905.<br />

Castles, Steph<strong>en</strong>: 869, 875.<br />

Castro, Fid<strong>el</strong>: 37-38, 43, 115, 132, 194, 745, 979, 1179, 1181.<br />

Chávez, Hugo: 239, 241-242, 245-246, 248-249, 251-252, 673, 936, 1195, 1271.<br />

- - 360


Chesnais, Francois: 405-406, 451, 456, 458, 466-468, 470, 473, 494, 501, 508, 513, 691-693, 699-700, 702,<br />

704.<br />

Chomsky, Noam: 287, 500, 525, 535, 628-629, 664, 752.<br />

Chonchol, Jacques: 836, 845.<br />

Chossudovsky, Mich<strong>el</strong>: 505, 564, 699, 708, 712.<br />

Coates, K<strong>en</strong>: 821.<br />

Coñoecar, Alfonso: 1054.<br />

Cueva, Agustín: 47, 76.<br />

Da Silva, Ignacio “Lu<strong>la</strong>”: 233, 1034, 1377.<br />

Debray, Régis: 54.<br />

Dubcek, Alexander, 79.<br />

Elster, Jon: 1187.<br />

Eng<strong>el</strong>s, Federico: 748, 1002, 1007, 1010.<br />

Estay, Jaime: 709, 714.<br />

Fajnzylber, Fernando: 577.<br />

Forrester, Viviane: 1139.<br />

Freeman, Christopher: 336, 802, 812, 814.<br />

Galeano, Eduardo: 728.<br />

Gal<strong>la</strong>rdo, H<strong>el</strong>io: 654, 720, 941, 1059, 1154-1156, 1232.<br />

G<strong>en</strong>ro, Tarso: 1263, 1342, 1384.<br />

Gilly, Adolfo: 1288.<br />

González Casanova, Pab<strong>lo</strong>: 545.<br />

Gorbachov, Mijail: 174-175, 187, 194.<br />

Gor<strong>la</strong>, Massimo: 1385.<br />

Gorz, André: 385, 392-394, 402, 840, 853, 864, 913-922, 927, 980.<br />

Gramsci, Antonio: 1045-1046, 1281.<br />

Guevara, E. “Che”: 52, 54-55, 64, 99, 1107, 1180, 1204, 1231, 1285, 1289-1290.<br />

Gutiérrez, Gustavo: 83.<br />

Handal, Schafik Jorge: 218.<br />

Hernández, Matín: 648-652.<br />

Hinke<strong>la</strong>mmert, Franz: 588, 592, 645, 764-765, 767, 882, 1044, 1057.<br />

- - 361


Hobsbawm, Eric: 72-73, 178, 788, 792-793, 798, 829, 1091.<br />

Hopkins, Ter<strong>en</strong>ce K.: 964.<br />

Istúriz, Aristóbu<strong>lo</strong>: 1327, 1395.<br />

Jrushov, Nikita: 132.<br />

K<strong>en</strong>nedy, J.F: 23, 28, 32-34.<br />

Lage, Car<strong>lo</strong>s: 964.<br />

Leff, Enrique: 769, 780-784.<br />

L<strong>en</strong>in: 149, 748, 1090-1094, 1099, 1122, 1129-1130, 1191, 1193, 1194, 1268, 1348.<br />

Lumunba, Patrice:<br />

Mand<strong>el</strong>, Ernest: 309.<br />

Marcuse, Herbert: 733.<br />

Mariátegui: 1095, 1135.<br />

Martí, José: 37, 1106.<br />

Martínez Heredia, Fernando: 66.<br />

Maru<strong>la</strong>nda, Manu<strong>el</strong>: 225.<br />

Marx, Karl: 296-297, 462, 748, 883, 991-1002, 1005-1007, 1009-1012, 1014-1015, 1017, 1020-1024, 1026,<br />

1029, 1031, 1049, 1057, 1133, 1187, 1193.<br />

McNamara: 26.<br />

Medina, Pab<strong>lo</strong>: 594-595.<br />

Moneta, Juan Car<strong>lo</strong>s: 741-742, 744.<br />

Monreal, Pedro: 354.<br />

Moulián, Tomás: 640, 657, 938.<br />

Nagy, Imre: 10.<br />

Nasser, Gamal Abd<strong>el</strong>: 6.<br />

Nixon: 112.<br />

Nogueira Batista, Pab<strong>lo</strong>: 465.<br />

Núñez, Or<strong>la</strong>ndo: 136, 1287.<br />

Panitch, Leo: 529-531.<br />

Pérez, Car<strong>lo</strong>ta: 299, 301-305, 310-319, 321-325, 327-328, 330-331, 333-334, 336-345, 347-348, 352-353,<br />

357, 361-364, 376, 408, 421, 430-431, 828, 908-912, 958.<br />

Piccone, Néstor: 1055.<br />

- - 362


Piñeiro, Manu<strong>el</strong>: 55.<br />

Pont, Raúl: 1267.<br />

Prestes, Luis Car<strong>lo</strong>s: 19.<br />

Prieto, Ab<strong>el</strong>: 748, 751.<br />

Reagan, R.: 134, 150.<br />

Rauber, Isab<strong>el</strong>: 1051.<br />

Reich, Robert: 425, 427, 430, 432, 435-436, 440-401, 445, 448-450, 839, 842.<br />

Riechmann, Jorge: 763.<br />

Rifkin, Jeremy: 276, 366, 386, 397, 413, 635, 637, 793-794, 800, 826, 858.<br />

Roa, Raúl: 16.<br />

Robinson, William: 200-202, 204.<br />

Rubio, Enrrique: 1142-1143, 1150, 1283-1284, 1371.<br />

Ruiz, Car<strong>lo</strong>s: 929-930, 933, 935, 1060-1064, 1079.<br />

Sánchez Vázquez, Adolfo: 1173.<br />

Sandino: 1106.<br />

Sass<strong>en</strong>, Saskia: 402.<br />

Schatan, Jacobo: 607.<br />

Soberón, Francisco: 694-695, 698, 702.<br />

Sor<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, Theodore: 32.<br />

Subcomandante Marcos: 255, 506.<br />

Schumpeter, Joseph: 307-309, 314.<br />

Tse tung, Mao: 69.<br />

Therborn, Göran: 479.<br />

Tirado, Víctor: 207.<br />

Toffler, Alvin: 290, 862.<br />

Torres, Cami<strong>lo</strong>: 1134.<br />

Torrijos, Omar: 96.<br />

Touré, S: 6.<br />

Trotsky, León: 1086.<br />

Ve<strong>la</strong>sco Albarado, Juan: 94.<br />

- - 363


Verbitsky, Horacio: 132.<br />

Vi<strong>la</strong>s, Car<strong>lo</strong>s: 43, 883, 1360-1364, 1370, 1382.<br />

Wallerstein, Immanu<strong>el</strong>: 949, 953, 964-966, 982, 1235-37.<br />

Wolf<strong>en</strong>sohn, James D.: 717-719, 721-727.<br />

Zamora, Rubén: 213-215.<br />


<br />

- - 364

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!