Número 15, 2011 - Universidade da Coruña
Número 15, 2011 - Universidade da Coruña Número 15, 2011 - Universidade da Coruña
3 9 Nº 15 3 · Ano 2011 9
- Page 2 and 3: Sarmiento Anuario Galego de Histori
- Page 4 and 5: SOBRE HERMINIO BARREIRO Sarmiento A
- Page 6 and 7: Sobre Herminio Barreiro
- Page 8 and 9: ISSN: 1138 - 5863 O noso profesor,
- Page 10 and 11: II O noso profesor, o noso compañe
- Page 12: O noso profesor, o noso compañeiro
- Page 15 and 16: David Barreiro endexamais renunciou
- Page 17 and 18: David Barreiro (Figura 4). Unha est
- Page 19 and 20: David Barreiro Figura 1. Collendo f
- Page 21 and 22: David Barreiro Figura 5. Preparando
- Page 24 and 25: ISSN: 1138 - 5863 Sarmiento 23
- Page 26 and 27: Herminio como educador na casa Sarm
- Page 28 and 29: Herminio como educador na casa Sarm
- Page 30: Herminio como educador na casa Sarm
- Page 33 and 34: Carlos Baliñas Fernández Nunha é
- Page 35 and 36: Carlos Baliñas Fernández De todos
- Page 37 and 38: Carlos Baliñas Fernández Yo no qu
- Page 39 and 40: Xosé Neira Vilas Era un galego de
- Page 41 and 42: Xesús Alonso Montero El de hoy es
- Page 43 and 44: Xesús Alonso Montero creador e out
- Page 45 and 46: Daniel Pino e dos teus (Merche e Da
- Page 47 and 48: Daniel Pino Ferlosio ou Juan Goytso
- Page 49 and 50: Daniel Pino como a cápsula espacia
3 9<br />
Nº <strong>15</strong> 3 · Ano <strong>2011</strong> 9
Sarmiento<br />
Anuario Galego de Historia <strong>da</strong> Educación
Comité de re<strong>da</strong>cción<br />
Narciso de Gabriel, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong> (director)<br />
Antón Costa Rico, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
Xosé Manuel Cid Fernández, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Vigo<br />
J. Luis Iglesias Salvado (secretario)<br />
Consello editor<br />
Carmen Benso Calvo, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Vigo<br />
Mª Dolores Cotelo Guerra, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong><br />
Xosé Manuel Cid Fernández, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Vigo<br />
Antón Costa Rico, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
Narciso de Gabriel, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong><br />
Eugenio Otero Urtaza, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
Carmen Pereira Domínguez, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Vigo<br />
Angel S. Porto Ucha, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
Vicente Peña Saavedra, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
José Luis Iglesias Salvado, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong><br />
Sabela Rivas Barrós, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong><br />
José Mª Sánchez Pernas, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong><br />
Consello asesor<br />
Denice B. Catani, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de São Paulo (Brasil)<br />
Héctor Rubén Cucuzza, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Luján (Arxentina)<br />
Mª Nieves Gómez García, Universi<strong>da</strong>d de Sevilla<br />
David Hamilton, Umea. University (Suecia)<br />
Diana Gonçalves, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de São Paulo (Brasil)<br />
Agustín Escolano Benito, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Valladolid<br />
Giovanni Genovesi, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Parma (Italia)<br />
José María Hernández Díaz, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Salamanca<br />
Dominique Julia, ESHESS (Francia)<br />
Antonio Nóvoa, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Lisboa (Portugal)<br />
Julio Ruiz Berrio, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> Complutense (Madrid)<br />
María João Mogarro, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Lisboa (Portugal)<br />
Frank Simon, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Gent (Bélxica)<br />
Mercedes Vico Monteoliva, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Málaga<br />
Antonio Viñao Frago, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Murcia<br />
Este volume publícase cunha axu<strong>da</strong> <strong>da</strong> Consellería de Educación e Ordenación Universitaria,<br />
<strong>da</strong> Xunta de Galicia, do Departamento de Teoría <strong>da</strong> Educación, Historia <strong>da</strong> Educación e<br />
Pe<strong>da</strong>goxía Social <strong>da</strong> USC e dos grupos de investigación <strong>da</strong>s tres universi<strong>da</strong>des galegas que<br />
configuran a REDE RINEF-CISOC.<br />
Sarmiento. Nº <strong>15</strong>. Outono, <strong>2011</strong><br />
Porta<strong>da</strong>: Retrato de Herminio Barreiro realizado por Juan Galache<br />
Coordinación editorial: J. Luis Iglesias Salvado<br />
Edición Técnica: Servicio de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Vigo.<br />
Editan: Servicios de Publicacións <strong>da</strong>s <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>s de Vigo, A <strong>Coruña</strong> e Santiago de<br />
Compostela.<br />
SARMIENTO inclúese sistematicamente, entre outras bases de <strong>da</strong>tos, en CIRBIRC (CSIC),<br />
ISOC, FRANCIS e REBIUN.<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
D.L.G.: VG 829-1997<br />
Imprime: Tórculo Artes Gráficas, S.A.
SOBRE HERMINIO BARREIRO<br />
Sarmiento<br />
Anuario Galego de Historia <strong>da</strong> Educación<br />
<strong>Número</strong> <strong>15</strong>, <strong>2011</strong><br />
O noso profesor, o noso compañeiro, o noso amigo ....................................... 7<br />
Narciso DE GABRIEL<br />
Un tempo propio ................................................................................................ 13<br />
David BARREIRO<br />
Herminio como educador na casa ................................................................... 23<br />
Sonia BARREIRO<br />
Anos cincuenta no Val do Salnés .................................................................... 31<br />
Carlos BALIÑAS FERNÁNDEZ<br />
Herminio Barreiro .............................................................................................. 37<br />
Xosé NEIRA VILAS<br />
Herminio Barreiro, o socialrealismo e temas afíns: o gran pioneiro ............ 39<br />
Xesús ALONSO MONTERO<br />
A Herminio Barreiro, na memoria .................................................................... 43<br />
Daniel PINO<br />
Volvo do mar derradeiro ................................................................................... 51<br />
Luís COCHÓN<br />
Herminio, sempre amigo ................................................................................... 55<br />
Miguel PÉREZ PEREIRA<br />
A propósito de Herminio Barreiro .................................................................... 59<br />
Xavier CASTRO<br />
Louvanza dun sofá ............................................................................................ 69<br />
Carlos SANTIAGO<br />
Herminio en Compostela. Pe<strong>da</strong>goxía e cordiali<strong>da</strong>de ..................................... 75<br />
Miguel Anxo SANTOS REGO<br />
Volver a Fonseca: Unha conversa pe<strong>da</strong>góxica con Herminio Barreiro ........ 79<br />
José Antonio CARIDE<br />
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos<br />
(1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez ...................................................... 89<br />
Vicente PEÑA SAAVEDRA<br />
Sarmiento<br />
3
Herminio Barreiro: Recuerdos de cuando fue mi profesor ......................... 105<br />
Felipe TRILLO ALONSO<br />
Herminio no recordo ....................................................................................... 111<br />
Antonio RODRÍGUEZ MARTÍNEZ<br />
Con respetuosa contundencia, hablando en galego, sin cátedra, para los que<br />
quisieran hacer camino con él… ................................................................... 113<br />
Ai<strong>da</strong> TERRÓN BAÑUELOS<br />
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en<br />
Compostela (1976-2010) ................................................................................. 121<br />
Antón COSTA RICO, Vicente PEÑA SAAVEDRA<br />
ESCOLMA DE TEXTOS DE HERMINIO BARREIRO<br />
Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa.<br />
Sobre objetivos y modelos. ............................................................................ 141<br />
Una reflexión “desde dentro” sobre el comentario de textos en historia<br />
de la educación................................................................................................ 147<br />
Educación e construción nacional en Rousseau. Arredor do Emilio<br />
e <strong>da</strong>s consideracións sobre o goberno de Polonia ..................................... <strong>15</strong>7<br />
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) ..................................................... 167<br />
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959) ............................. 181<br />
El legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República ............................................. 191<br />
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e<br />
perspectivas .......................................................................................................... 197<br />
Lembranzas de infancia na escola de Meilide .............................................. 213<br />
Brais Pinto como autoaprendizaxe ................................................................ 221<br />
Herminio Barreiro. La Educación como diálogo .......................................... 229<br />
Entrevista de Gena BORRAJO<br />
Refun<strong>da</strong>r a educación para refun<strong>da</strong>r a esquer<strong>da</strong> ......................................... 237<br />
Bibliografía ....................................................................................................... 239<br />
Isabel ÁLVAREZ, Cristina CABADA GIADÁS<br />
4 Sarmiento
Sobre Herminio Barreiro
Herminio Barreiro<br />
Herminio Barreiro<br />
Herminio Barreiro
ISSN: 1138 - 5863<br />
O noso profesor, o noso compañeiro, o noso amigo<br />
I<br />
Narciso DE GABRIEL<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong><br />
Herminio Barreiro Rodríguez chegou a Compostela en 1976 para exercer como profesor<br />
na sección de Pe<strong>da</strong>goxía <strong>da</strong> Facultade de Filosofía e Ciencias de Educación, que tiña<br />
escasos anos de vi<strong>da</strong> e procuraba acomodo na vella Fonseca. Eu fun alumno seu desde o<br />
primeiro ano e durante tres dos tres e medio en que concentrei os estudos de Pe<strong>da</strong>goxía.<br />
As súas clases de Teoría <strong>da</strong> Educación axiña deron que falar, e aos matriculados<br />
fóronse sumando, atraídos polo que alí se dicía, compañeiros e compañeiras procedentes<br />
doutras facultades: marxistas, leninistas, maoístas, trotskistas, anarquistas ou nacionalistas,<br />
que <strong>da</strong>quela había moito onde escoller. Eran clases maxistrais, tanto pola forma como<br />
polo contido. Lémbroo sentado detrás <strong>da</strong> mesa profesoral, no estrado dunha escura aula,<br />
rodeado de libros e de apuntes que <strong>da</strong>ban soporte a un ben tecido discurso. Comezou<br />
falando en castelán e rematou facéndoo en galego, a petición dos “ergas”, que proliferaban<br />
naquel curso.<br />
Herminio lía con precisión os textos seleccionados para os seus alumnos: as teses de<br />
Marx sobre Feuerbach, a teoría de Althusser sobre os aparatos ideolóxicos do estado, ou<br />
algúns anacos d’A escola capitalista en Francia de Baudelot e Establet, coas súas dúas<br />
redes de escolarización: a primaria/profesional e a secun<strong>da</strong>ria/superior. Logo comentaba e<br />
enriquecía a lectura. Facíao con contundencia e desde unha posición ideolóxica tan sóli<strong>da</strong><br />
como tolerante. Velaí un dos trazos máis singulares <strong>da</strong> súa personali<strong>da</strong>de.<br />
Despois viñeron as clases de Historia <strong>da</strong> Educación, que tiñan un programa máis acoutado.<br />
En terceiro curso Grecia e Roma, a I<strong>da</strong>de Media coas súas universi<strong>da</strong>des, Erasmo,<br />
Lutero, Rabelais, Montaigne, Vives, Comenio. En quinto agardábanos Rousseau, a Gran<br />
Revolución Francesa, que prometía outras, a creación dos sistemas educativos nacionais,<br />
a educación popular, a Institución Libre de Ensino, a Escola Nova, o socialismo, a Segun<strong>da</strong><br />
República española. O seu principal recurso metodolóxico era o comentario oral e escrito<br />
de textos, sobre o que máis tarde escribirá: “Lembrábanos Enrique Tierno Galván, hai non<br />
moitos anos, que a lectura debe facerse tal como beben as galiñas: sorber primeiro coa cabeza<br />
baixa sobre o texto —embuchar— e meditar despois coa cabeza ergui<strong>da</strong> —engulir.”<br />
Do temario de Historia <strong>da</strong> Educación Contemporánea extraerá materia para as súas<br />
investigacións, centra<strong>da</strong>s na Ilustración, con especial preferencia por Rousseau, na Revolución<br />
francesa, na evolución do sistema educativo español e no pe<strong>da</strong>gogo Lorenzo Lu-<br />
Sarmiento<br />
7
Narciso de Gabriel<br />
zuriaga, sobre o que fixo a tese de doutoramento e do que lle custará traballo desfacerse.<br />
Arredor destes e doutros asuntos escribiu traballos ben construídos e mellor re<strong>da</strong>ctados.<br />
Cando un os le ten a impresión de estar escoitándoo falar.<br />
Pero quero insistir máis no seu labor docente que no investigador. O propio Herminio<br />
concedíalle máis mérito ao primeiro que ao segundo, o que o convertía nun caso certamente<br />
atípico dentro <strong>da</strong> universi<strong>da</strong>de española, que valora o profesorado en función <strong>da</strong>s<br />
publicacións, e máis concretamente do medio onde aparecen, sen tomar en consideración<br />
a dedicación docente, por moito que se predique sobre Boloña e as súas excelencias.<br />
Herminio sabíao e non lle importaba. Nunca lle importou na<strong>da</strong>r contracorrente, aín<strong>da</strong> que<br />
non tiña ningún interese —discreto como era— en que se notase.<br />
Estaba convencido de que a súa palabra desempeñou unha función social máis importante<br />
e tivo unha audiencia superior á <strong>da</strong> súa escritura. Á marxe doutras consideracións,<br />
botaba contas e saíanlle os números: no ultimo curso como profesor tivo arredor de 700<br />
estu<strong>da</strong>ntes matriculados nunha materia de libre elección. Cantos traballos académicos<br />
aca<strong>da</strong>n un número de lectores similar?<br />
Os estu<strong>da</strong>ntes recoñeceron sempre a súa entrega e valorárono como un dos mellores<br />
profesores. Son varias as claves que explican este recoñecemento, <strong>da</strong>s que me referirei<br />
a tres.<br />
A rigorosa preparación <strong>da</strong>s clases, recolli<strong>da</strong> nuns cadernos que enriquecía ca<strong>da</strong> ano<br />
con anotacións procedentes <strong>da</strong>s súas múltiples e diversas lecturas. Antes de ca<strong>da</strong> sesión,<br />
concentrábase no despacho, revisaba os apuntes e seleccionaba algún texto para ler e<br />
comentar —a última vez que o escoitei ler foi na <strong>Coruña</strong>, hai uns meses, nun acto en que<br />
acompañaba ao seu pai, que estaba a piques de cumprir 100 anos; leunos un texto de<br />
María Zambrano que nos fixo revivir a proclamación <strong>da</strong> Segun<strong>da</strong> República nas rúas de<br />
Madrid—. Na<strong>da</strong>, pois, de improvisacións, que as leccións maxistrais, reivindica<strong>da</strong>s tamén<br />
polo seu compañeiro de xeración e de troulas, Xosé Luís Méndez Ferrín, requiren un guión<br />
ben estruturado.<br />
A xenerosi<strong>da</strong>de para atender os estu<strong>da</strong>ntes. O seu despacho estaba sempre aberto<br />
e recibíaos cun sorriso que convi<strong>da</strong>ba a entrar e a permanecer —sería curioso rexistrar<br />
graficamente a reacción do profesorado cando os estu<strong>da</strong>ntes chaman á súa porta: posiblemente<br />
nos fornecese <strong>da</strong>tos máis produtivos que os de moitas enquisas ao uso—. Nunca<br />
taxou o tempo, nin para recibilos e falar con eles, nin para ler e comentar os seus traballos.<br />
Por último, teño para min que se os seus alumnos e alumnas o respectamos e o queremos<br />
—e aquí prescindirei do pasado— é porque el tamén nos respectou e nos quixo. A<br />
Herminio gustábanlle os rapaces e as rapazas. Gústalle mesturarse e confundirse con eles<br />
fóra <strong>da</strong>s aulas. Nas tabernas —lémbroo na <strong>da</strong> señora Lola, con Daniel, Xaime e quen isto<br />
escribe, saboreando unhas xoubas e engulindo un ribeiro que retrospectivamente se nos<br />
antolla pouco refinado—, nas cafetarías e nos pubs, falando de todo un pouco, pero máis<br />
que na<strong>da</strong> de política, nas rúas e nas prazas <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de vella, paseando, e mesmo <strong>da</strong>ndo<br />
clase na Praza <strong>da</strong>s Praterías, como aconteceu anos atrás durante a mobilización dos<br />
estu<strong>da</strong>ntes contra a reforma universitaria.<br />
8 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 7-12
II<br />
O noso profesor, o noso compañeiro, o noso amigo<br />
Tal foi, con moi escasas modificacións, que afectan sobre todo aos tempos verbais, o<br />
texto que, a petición de Antón Lopo, publiquei en Galicia Hoxe —xornal que desgracia<strong>da</strong>mente<br />
vén de desaparecer, coma outros editados en galego—, titulado “A forza <strong>da</strong> palabra”,<br />
o día no que presentaches en Santiago de Compostela Recor<strong>da</strong>r doe, acompañado<br />
do teu editor, Manuel Bragado, o teu amigo Luís Cochón e a túa amiga Lupe Gómez. A<br />
ti gustárache o artigo, tanto que me chamaches por teléfono para confesarme que a súa<br />
lectura che estaba a provocar sensacións narcisistas... Así que me pareceu que esta era a<br />
mellor forma de renderche homenaxe neste número <strong>da</strong> revista Sarmiento dedicado á túa<br />
memoria.<br />
Falta o remate do artigo, que dicía así: “Hoxe é profesor emérito e de cando en vez<br />
exerce como docente. E continúa paseando por Compostela. Se sigue os pasos do seu pai<br />
e <strong>da</strong> súa nai, farao aín<strong>da</strong> por moitos anos. Trinta polo menos.”<br />
Non puido ser. Ao pouco de morrer a túa nai, á que tan unido estabas, houbo que ingresarte<br />
no hospital de Santiago, iniciándose así un penoso proceso que concluirá o 6 de<br />
novembro de 2010 coa túa morte. “Non me queixo. Vivín o que tiña que vivir”, dixéchesme<br />
sete días antes, cando te visitamos na túa casa María Salvado, que che levou pasteis <strong>da</strong><br />
Mora, e máis eu, que ía acompañado <strong>da</strong>s poucas filloas que puiden conseguir na <strong>Coruña</strong>.<br />
O 8 de novembro enterramos os teus restos en Sisán, converti<strong>da</strong> en capital de Galicia,<br />
en palabras de Xosé Luís Méndez Ferrín. Alí nos congregamos moitos dos teus familiares,<br />
amigos, compañeiros, alumnos e veciños, convocados polo cariño que che tiñamos.<br />
Algúns mesmo caeron na conta de que te querían moito máis do que sospeitaban, e non<br />
faltou quen, acompañado pola orfan<strong>da</strong>de desde a súa adolescencia, se sentiu algo máis<br />
orfo a partir dese día. Foi unha tarde chuviosa, desas que che gustaban.<br />
Falaron algúns dos teus amigos de sempre: Ferrín, Luís Cochón e Daniel Pino; Antonio<br />
Vara, en representación do profesorado <strong>da</strong> Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación; Xesús<br />
Redondo Abuín, compañeiro de militancia comunista; Branca Novoneyra e Lupe Gómez,<br />
que nos trouxeron a poesía de Uxío, en quen tiñas o irmán maior; Carlos Baliñas, que nos<br />
deixou abraiados cando leu un anaco <strong>da</strong> carta que lle fixeches chegar en 1958, na que<br />
manifestabas o teu desexo de morrer en outubro, ou cando menos en novembro, e os teus<br />
fillos David e Sonia, que fixeron súas verbas de Recor<strong>da</strong>r doe.<br />
Logo viñeron outras homenaxes, como a organiza<strong>da</strong> polo Ateneo de Santiago, do que<br />
formabas parte, o 10 de xaneiro de <strong>2011</strong>. Nunca tantas persoas se xuntaran nun acto<br />
organizado por esta institución, segundo me manifestaron os seus directivos. To<strong>da</strong>s elas<br />
escoitaron atentas as intervencións de Manuel Vázquez de la Cruz, Xesús Alonso Montero<br />
e a miña, pero a quen realmente querían escoitar era a ti, e supoño que foi sobre todo a<br />
ti a quen escoitaron. Por certo, como sei que nos últimos anos te afeccionaches ao ordenador<br />
—mira que che custou abandonar a vella Olivetti— e a internet, o vídeo deste acto<br />
está colgado en Youtube.<br />
Sarmiento<br />
9
Narciso de Gabriel<br />
O 17 de febreiro, os teus amigos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ción 10 de Marzo, coa colaboración <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong><br />
de Santiago, a Real Academia Galega, CC.OO-Ensino e o Ateneo de Santiago,<br />
convocáronnos de novo no Paraninfo <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>. Ademais do reitor, Juan Casares<br />
Long, fixeron uso <strong>da</strong> palabra, administra<strong>da</strong> por Ricardo Gurriarán, Xosé Luís Mendez Ferrín,<br />
Xesús Redondo Abuín, Miguel Pérez Pereira (o seu texto foi lido, ao non poder estar<br />
presente por razóns profesionais), Xosé Barral Sánchez e David, o teu fillo.<br />
Nunha <strong>da</strong>ta especialmente queri<strong>da</strong> por ti, o 14 de abril, a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago outorgouche<br />
a súa Me<strong>da</strong>lla de Ouro, que recolleron Merche e David (Sonia non puido asistir,<br />
e ben que o sentiu, que sigue en Almería, aín<strong>da</strong> que con esperanzas fun<strong>da</strong><strong>da</strong>s de retornar<br />
pronto á Terra, mais si o teu irmán Jacinto e a túa irmá Concha, que seguen a coi<strong>da</strong>r dos<br />
104 anos do voso pai). O acto estivo presidido polo reitor, acompañado de Xesús Vázquez<br />
Abad, Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria, Manuel Puga Pereira, presidente<br />
do Consello Social <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, Xosé Luís Méndez Ferrin, presidente <strong>da</strong> Real<br />
Academia Galega, Lois Ferradás Blanco, decano <strong>da</strong> Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación,<br />
Antonio Rodríguez Martínez, director do Departamento de Teoría <strong>da</strong> Educación, Historia<br />
<strong>da</strong> Educación e Pe<strong>da</strong>goxía Social, e Vicente Peña Saavedra, que se encargou <strong>da</strong> lau<strong>da</strong>tio.<br />
Todos eles fixeron uso <strong>da</strong> palabra para loubar, ca<strong>da</strong> un ao seu xeito, os teus méritos como<br />
persoa comprometi<strong>da</strong>, como docente, como investigador, como escritor. Tamén houbo<br />
música, galega e cubana, a cargo de Uxía Senlle, e distribuíuse entre os asistentes un<br />
libriño <strong>da</strong> túa autoría, reeditado pola <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago, que seguramente sería<br />
o escollido por ti, de teres a oportuni<strong>da</strong>de de facelo: Memoria crítica <strong>da</strong> escola desde a<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>: historia mínima dun curso especial na USC.<br />
Antes de que remate o ano, ou se cadra a comezos do próximo, está previsto que o<br />
teu Departamento organice na Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación diversas activi<strong>da</strong>des<br />
na túa lembranza. Seica ten previsto, entre outras cousas, <strong>da</strong>rlle o teu nome ao Seminario<br />
3 do Departamento. Ese mesmo seminario no que fuches elixido como o seu director,<br />
aventura na que te acompañei como secretario—non sen dúbi<strong>da</strong>s, que che fixeron pasar<br />
un mal momento, e polas que me desculpo.<br />
Ese mesmo seminario no que, como todos os anos, nos xuntamos Antón, Porto, Uxío,<br />
Cid, Vicente, Luís, Loli, Sabela e máis eu para planificar o número <strong>15</strong> de Sarmiento. Por<br />
primeira vez en quince anos, ti non estabas, pero asemade estabas máis presente que<br />
nunca. Foi unha reunión difícil. Non polo tema do número, que todos e to<strong>da</strong>s sabiamos cal<br />
debía ser, senón polo baleiro que se experimentaba.<br />
Na porta<strong>da</strong> deste Sarmiento poderás ver o retrato que che fixo este verán Juan Galache,<br />
un dos teus amigos de Covarrubias. Logo veñen os retratos literarios —que iluminan,<br />
desde distintos ángulos, diferentes aspectos <strong>da</strong> túa persoa—, unha fotobiografía, unha<br />
escolma dos teus textos e unha relación <strong>da</strong>s túas publicacións.<br />
Incluíndo este meu, son dezasete os textos que publicamos na túa lembranza. David<br />
procurou <strong>da</strong>r vi<strong>da</strong> ao esquema do libro que tiñas previsto escribir sobre a túa traxectoria<br />
como docente: “Doce Francia (1965-1967)”, “Vivir en Madrid (1967-1976)”, “As camelias<br />
10 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 7-12
O noso profesor, o noso compañeiro, o noso amigo<br />
de Fonseca (1976-1979)”, “Preto do Camiño Francés (1979-1986” e “Son do Sur (1986-<br />
2006)”. Sonia optou por reflectir neses debuxos que tanto che gustaban a forma en que<br />
exercías o teu papel de pai-educador. Logo veñen os recordos dos amigos (Carlos Baliñas,<br />
Neira Vilas, Alonso Montero, Daniel Pino, Luís Cochón, Miguel Pérez Pereira, Xavier<br />
Castro e Carlos Santiago) e dos teus antigos alumnos (Miguel Anxo Santos Rego, José<br />
Antonio Caride Gómez, Vicente Peña Saavedra, Felipe Trillo Alonso e Antonio Rodríguez<br />
Martínez). Cerra esta sección Ai<strong>da</strong> Terrón Bañuelos, a nosa amiga <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de<br />
Oviedo, que <strong>da</strong>lgunha maneira representa aos moitos compañeiros e compañeiras <strong>da</strong> Socie<strong>da</strong>de<br />
Española de Historia <strong>da</strong> Educación que lles gustaría participar nesta homenaxe.<br />
A fotobiografía reflicte momentos e circunstancias <strong>da</strong> túa traxectoria profesional, escollidos<br />
e glosados por Antón e Vicente. Sobrancean as instantáneas que <strong>da</strong>n fe <strong>da</strong> nosa<br />
an<strong>da</strong>ina colectiva pola xeografía ibérica co gallo dos sucesivos coloquios e encontros organizados<br />
pola Socie<strong>da</strong>de Española de Historia <strong>da</strong> Educación.<br />
Os once textos que conforman a escolma dos teus escritos inclúen algúns dos temas<br />
de investigación máis queridos e frecuentados por ti: a metodoloxía de investigación histórico-educativa,<br />
o comentario de textos como recurso didáctico, Rousseau, a Revolución<br />
francesa, Lorenzo Luzuriaga, a Segun<strong>da</strong> República e a educación en Galicia. Deseguido<br />
aparecen dous textos de carácter memorialístico, particularmente brillantes, un sobre a escola<br />
de Meilide, na que aprendiches as primeiras letras e os primeiros números <strong>da</strong> man <strong>da</strong><br />
túa nai, e outro sobre o grupo Brais Pinto e ca<strong>da</strong> un dos seus integrantes. A escolma remata<br />
coa entrevista que che fixo Gena Borrajo para Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía e co texto que<br />
liches no acto celebrado en Santiago de Compostela no 2010 para Refun<strong>da</strong>r a esquer<strong>da</strong>.<br />
Finalmente, recollemos as túas publicacións, clasifica<strong>da</strong>s en libros, colaboracións en<br />
publicacións colectivas e artigos e entrevistas, ás que engadimos as teses e tesinas dirixi<strong>da</strong>s.<br />
Esta relación bibliográfica foi confecciona<strong>da</strong> pola túa amiga Isabel Álvarez e por Cristina<br />
Caba<strong>da</strong> Giadás a partir dun arquivo localizado por David no teu ordenador. A relación<br />
seguro que non é exhaustiva, mais ti saberás disimular as súas carencias.<br />
Queremos agradecer a to<strong>da</strong>s as editoriais e publicacións periódicas nas que apareceron<br />
os teus traballos que nos permitiran reproducilos en Sarmiento, e tamén o apoio <strong>da</strong>s<br />
institucións que fixeron posible co seu financiamento a edición deste número: a Consellería<br />
de Educación e Ordenación Universitaria, as <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>s <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong>, Santiago e Vigo,<br />
o Departamento de Teoría <strong>da</strong> Educación, Historia <strong>da</strong> Educación e Pe<strong>da</strong>goxía Social <strong>da</strong><br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago e os grupos de investigación <strong>da</strong>s tres universi<strong>da</strong>des galegas que<br />
configuran a Rede RINEF-CISOC, coordina<strong>da</strong> polo profesor José Antonio Caride Gómez.<br />
Esperando que o traballo realizado sexa do teu agrado, só nos resta despedirnos: ata<br />
sempre, Mestre!<br />
Sarmiento<br />
11
Un tempo propio<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
David BARREIRO<br />
Este texto foi lido na homenaxe a Herminio Barreiro, celebra<strong>da</strong> o 17 de febreiro de<br />
<strong>2011</strong> no paraninfo <strong>da</strong> facultade de Xeografía e Historia <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de<br />
Compostela. Quero reiterar, polo tanto, o meu agradecemento á Fun<strong>da</strong>ción 10 de marzo,<br />
especialmente a Ricardo Gurriarán, así como ás demais enti<strong>da</strong>des colaboradoras, pola<br />
oportuni<strong>da</strong>de que brin<strong>da</strong>ron á familia de compartir esta homenaxe cos amigos, colegas e<br />
compañeiros de Herminio.<br />
Tamén quero dedicar este texto á muller de Herminio, Mercedes Martínez, faleci<strong>da</strong><br />
recentemente. Unha muller sen a que as an<strong>da</strong>nzas de Herminio terían sido moito máis<br />
difíciles. Unha muller, como di Silvio, desas que están “siempre a la sombra y llenando un<br />
espacio vital”, e ás que ninguén lle fará nunca unha homenaxe pública.<br />
Como algúns achegados xa saben, desde a publicación de Recor<strong>da</strong>r doe, el an<strong>da</strong>ba<br />
dándolle voltas á idea de escribir unha segun<strong>da</strong> parte, centra<strong>da</strong> nos seus anos de maxisterio,<br />
xa que a primeira relataba os anos de aprendizaxe. Cando nos propuxeron participar<br />
neste acto, pensamos que sería unha boa idea relatar as notas que puidese ter escrito<br />
ata o momento, ou unha parte delas. Por desgraza, non atopamos ningún material deste<br />
tipo no seu ordenador; tampouco ningún manuscrito. O que si atopamos foi o índice deste<br />
proxecto de libro, organizado en cinco partes. Pensamos, entón, que podiamos abrir o<br />
noso álbum de fotos, xa que estamos aquí en representación <strong>da</strong> familia, e compartir con<br />
vós algunhas evocacións suxeri<strong>da</strong>s polas escenas e retratos que alí atopamos, seguindo,<br />
iso si, a orde temporal na que el pensaba estruturar este segundo volume de memorias,<br />
que ía titular Un tempo propio.<br />
Francia<br />
A primeira parte do libro ía levar o título de “Doce Francia (1965-1967)”. Francia, para<br />
Herminio, era máis que un país: era a suma dun concepto e dunha vivencia. Alí pasou os<br />
dous anos seguintes á súa licenciatura. Do primeiro ano conservamos unha fotografía en<br />
cor, toma<strong>da</strong> durante un dos seus paseos, na ribeira do Lago de Menet, ao sur de Montluçon<br />
(Figura 1). Na foto aparecen uns recén casados Herminio e Merche, que suxeita na<br />
man un ramo de flores silvestres, escoltados por Janinne, a muller de Gilbert. Os Dugne<br />
eran os mellores amigos de Herminio e Merche en Francia. Con eles pasaron o Na<strong>da</strong>l de<br />
1966, en París, nunha primeira viaxe a unha ci<strong>da</strong>de que os dous conservarían sempre na<br />
memoria, como primeira fuxi<strong>da</strong> <strong>da</strong> grisácea opresión <strong>da</strong> España franquista. É París, ás<br />
veces os tópicos son certos, como Ci<strong>da</strong>de <strong>da</strong> Luz, berce desa Ilustración á que Herminio<br />
Sarmiento<br />
13
David Barreiro<br />
endexamais renunciou. Nunha imaxe de 1983 achamos a Herminio a carón de Antón Costa<br />
e Narciso de Gabriel, fronte ao monumento a Jules Ferry, testemuña dunha nova viaxe<br />
á capital francesa que reportaría á familia numerosas anécdotas (Ver fotobiografía 1983).<br />
Lembranzas de Francia xurdían con frecuencia nas conversas familiares. Vivencias<br />
políticas, xa que en Francia foi onde Herminio coñeceu a algúns destacados membros<br />
do Partido, alí exiliados, consoli<strong>da</strong>ndo así o seu compromiso ideolóxico, iniciado nos seus<br />
anos de estu<strong>da</strong>nte. E vivencias persoais, profun<strong>da</strong>s e arraiga<strong>da</strong>s, primaverais como a imaxe<br />
<strong>da</strong> primeira fotografía. Na casa nunca faltaron os discos de Jacques Brel, de Edith<br />
Piaff, de George Moustaki, de Leo Ferré... Discos que desprendían, e, para nós, seguen a<br />
desprender, un aroma a sau<strong>da</strong>de, a nostalxia <strong>da</strong>queles anos vividos na doce Francia, que<br />
nin sequera chegaron a ser dous, pero que ficaron gravados no imaxinario familiar para<br />
sempre, e pasaron a formar parte indeleble do acervo intelectual e sentimental de Herminio:<br />
“Recuerdo con cariño las tertulias de atardecer, en las que paseaba con los alumnos<br />
por las calles de Montluçon y Avignon. [...] Estos vínculos se mantuvieron ya para to<strong>da</strong> la<br />
vi<strong>da</strong> y significaron mucho para mí, pues cuando me dediqué a estudiar la historia de la<br />
educación en Europa entro en una línea erudita de investigación, sobre la cultura que yo<br />
había experimentado de una manera tan viva en los años 60”. (La educación como diálogo;<br />
entrevista de Gena Borrajo a Herminio Barreiro, Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, 2005).<br />
Madrid, Cuba<br />
O seu regreso de Francia, en 1967, coincide co nacemento <strong>da</strong> súa filla, a primoxénita.<br />
De feito, Merche retorna uns meses antes que el. Entre 1967 e 1976 a familia vivirá en<br />
Madrid. Así é como pensaba titular esta segun<strong>da</strong> parte do libro: “Vivir en Madrid (1967-<br />
1976)”: vivir en familia, se entende, unha nova vi<strong>da</strong>, pois en Madrid xa experimentara<br />
moitas cousas antes. Durante eses anos traballou como profesor de primaria e secun<strong>da</strong>ria<br />
en Carabanchel. Como el mesmo dixo: “En Madrid trabajé en un contexto complicado.<br />
Los alumnos presentaban problemas derivados de entornos sociales y familiares difíciles.<br />
Con frecuencia tenía que imponerme con rotundi<strong>da</strong>d, lo que me generaba grandes du<strong>da</strong>s<br />
y contradicciones. Pero, al final, la experiencia me proporcionó una enseñanza muy importante:<br />
que la relación con los alumnos debía producirse en un entorno de afectivi<strong>da</strong>d.<br />
Aún hoy conservo gratísimos recuerdos de entonces y mantengo relaciones de amistad<br />
con antiguos alumnos y compañeros” (ob. cit.). Aín<strong>da</strong> hai pouco tempo puidemos recoller<br />
algunhas testemuñas, manifesta<strong>da</strong>s a través do Facebook, de ex-alumnos que se lembran<br />
del. Foi emocionante comprobar a persistencia dese recordo. Tamén el acostumaba lembrar<br />
divertido e con cariño a eses alumnos seus de Carabanchel.<br />
Cara 1970, a familia trasladouse a Aluche, moito máis preto do traballo, e <strong>da</strong> súa nai<br />
política, que vivía alí, soa. Vemos, nunha foto que debe ser algo anterior, a Herminio, sostendo<br />
nos seus brazos á súa filla (Figura 2). Ao fondo, unha parede de ladrillo. A filla mira<br />
á cámara sorprendi<strong>da</strong>, pero o pai míraa a ela, medio de esguello, pero orgulloso. Aín<strong>da</strong><br />
que parece feliz coa súa única filla, a familia creceu en 1971, co nacemento do segundo<br />
fillo. Para entón, tamén vivía en Madrid o seu irmán pequeno, coa súa muller, profesores<br />
igual que el. E o seu cuñado, que segue a vivir alí, tamén coa súa muller. A súa irmá, a<br />
14 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 13-22
Un tempo propio<br />
mediana, an<strong>da</strong>ba por terras de Extremadura, fogueándose cos rapaces de Fregenal de la<br />
Sierra. Tamén como profesora.<br />
Pero ese mesmo ano de 1971 acontece algo decisivo: tras gañar un concurso, en<br />
agosto dese ano viaxou a Cuba. A Revolución Cubana, igual que a Francesa, sempre<br />
foi unha guía ideolóxica e, sobre todo, ética. Na nosa casa podías atopar o espírito de<br />
Cuba, encarnado en obxectos que el mesmo trouxera de alí (as figuriñas de artesanía, un<br />
sombreiro de palla, unha toalla de praia mínima -que seguiu utilizando durante déca<strong>da</strong>s-,<br />
os discos de Carlos Puebla e Joseíto Fernández...) e nas cousas que lle enviaban de alí,<br />
ano tras ano: os carteis, os calen<strong>da</strong>rios coas efixies dos libertadores ou as revistas. Tamén<br />
temos algunhas fotos <strong>da</strong>quela viaxe, pero a máis curiosa é unha na que se ve unha persoa,<br />
corta<strong>da</strong>, en primeiro plano, e aló, ao fondo, unha canoa con dúas persoas a bordo (Figura<br />
3). Parecen unha muller e un home. O río está tranquilo e ao fondo adivíñase unha vexetación<br />
tropical. Polo reverso <strong>da</strong> foto hai unha nota: “Guamá. Agosto de 1971. Nota: Esta te la<br />
mando porque estás un poco lejos. Pronto las tendrás to<strong>da</strong>s”. Quizás isto dea unha idea,<br />
sobre todo aos que non chegamos a coñecer a ditadura, de ata que extremo podía chegar,<br />
naquela época, o temor a ser identificado coa subversión. Aín<strong>da</strong> así, Herminio nunca dubidou,<br />
e menos despois de visitar aquel país, de con quen había que estar.<br />
O ano seguinte á morte do ditador, cando a súa filla xa vai á escola, Carlos Baliñas<br />
coméntalle a Herminio a oportuni<strong>da</strong>de de presentarse a unha praza de profesor non numerario<br />
na facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación de Santiago de Compostela. É 1976, o ano<br />
do retorno á patria, logo de dezaoito anos de vi<strong>da</strong> fóra de Galicia.<br />
Santiago<br />
As tres últimas partes deste proxecto de libro ían estar dedica<strong>da</strong>s á súa vi<strong>da</strong> en Santiago,<br />
como profesor universitario. A primeira destas tres partes ía levar o título de “As<br />
camelias de Fonseca (1976-1979)”. O propio título xa di todo o que para el supuña traballar<br />
nun sitio tan emblemático e fermoso. Co engadido <strong>da</strong> súa afección polas flores, e, en concreto,<br />
polas camelias. Quixo o destino que o 16 de xuño de 2010 acudise alí para recibir a<br />
Insignia Fonseca xunto a outros colegas, en agradecemento aos seus anos de servizo á<br />
institución. Esa insignia forma parte, agora, do tesouro familiar.<br />
Aqueles anos de finais dos ’70 foron anos nos que a familia tivo que a<strong>da</strong>ptarse aos<br />
cambios: na<strong>da</strong> problemáticos para os pequenos, un pouco máis difíciles para a súa muller,<br />
acostuma<strong>da</strong> ao clima castelán. Por aqueles anos tamén retornaron a Galicia os seus irmáns,<br />
destinados en Vigo, co que, despois <strong>da</strong> diáspora, a familia estaba reuni<strong>da</strong> outra vez<br />
aquí, en Galicia. E amplia<strong>da</strong>.<br />
As viaxes a Sisán, onde residían, entón recén xubilados, os seus pais, pasaron dunha<br />
frecuencia semestral (no verán e no Na<strong>da</strong>l) a unha frecuencia semanal. Un cambio co que<br />
Herminio, supoñemos, estaba feliz. Por fin profesor dunha materia que adoraba e por fin en<br />
Galicia, en Compostela. Temos unha foto, en branco e negro, na que aparece el cos seus<br />
dous fillos, tamén en Sisán. Leva unha chaqueta escura, gafas de pasta e un pitillo na man<br />
Sarmiento<br />
<strong>15</strong>
David Barreiro<br />
(Figura 4). Unha estampa moi típica de el, naqueles anos. Como a que levaba ca<strong>da</strong> día á<br />
facultade, e de aí ao Dakar, a cafetería á que sempre se acercaba nos descansos.<br />
Pero o Dakar deixou de ser frecuentado, polo menos diariamente, cando trasla<strong>da</strong>ron<br />
a facultade a Xoán XXIII, a carón <strong>da</strong> Escola de Maxisterio e do Colexio Nacional de Prácticas.<br />
Alí, “Preto do Camiño Francés”, transcorreu o período entre os anos 1979 e 1986. A<br />
cuarta parte do libro. Anos intensos para to<strong>da</strong> a familia: os fillos que comezan o instituto,<br />
a nai que se ocupa deles con paciencia, e Herminio que le a tese, no 1982. Lembro que,<br />
durante os anos anteriores, o seu despacho estaba ateigado de cadernos Enri de cor rosa,<br />
os mesmos que utilizabamos no colexio. E despois os cadernos transformáronse en folios<br />
e máis folios mecanografados na súa fiel Olivetti verde, para, finalmente, chegar un día<br />
Herminio á casa con varios volumes encadernados nun fermoso coiro de cor vermella, co<br />
título gravado na porta<strong>da</strong>. A tese estaba acaba<strong>da</strong>. Nós abríamos o libro con asombro, e<br />
cun secreto orgullo de fillos.<br />
Herminio non facía unha distinción níti<strong>da</strong> entre o seu traballo e a súa vi<strong>da</strong>: sempre<br />
aprendía (e aprehendía) cousas que lle axu<strong>da</strong>ban no traballo, a formar ideas, a explicar<br />
conceptos. Por iso as viaxes con el –naquel 127 branco- eran fermosas: porque non se<br />
limitaba a pasar polos sitios e contemplar as paisaxes, senón que sempre atopaba a forma<br />
de integrar to<strong>da</strong>s esas vivencias nun mesmo discurso, un discurso de respecto á natureza<br />
e de disfrute <strong>da</strong> mesma, de admiración polas obras humanas: as ci<strong>da</strong>des, os monumentos,<br />
a gastronomía... Temos tantas fotos que poderían amosar isto..., pero quizás as que mellor<br />
o reflicten son as que nos facíamos cando parábamos a comer de campo (Figura 5) ou<br />
no entorno de Covarrubias (Figura 6). As dehesas de aciñeiras, as montañas, o mar, as<br />
paisaxes en xeral, sempre lle evocaban versos de poetas: Machado, Uxío, Lorca... Sempre<br />
atopaba conexións entre o mundo <strong>da</strong> literatura e o mundo vivido, e gustáballe viaxar ás<br />
paisaxes imaxinarias que atopaba nos libros.<br />
No ano 1986, por fin, a familia trasladouse moi preto de onde vivira ata entón, pero a<br />
unha casa propia, a casa na que acabou de criar aos seus fillos e onde pasou estes últimos<br />
vinte e catro anos. A casa está na zona sur de Santiago, igual que a nova facultade,<br />
na que desenvolveu a maior parte <strong>da</strong> súa carreira docente na universi<strong>da</strong>de. Quizais por<br />
isto pensaba titular a última parte do libro “Son do Sur (1986-2006)”, para significarse como<br />
galego do sur de Galicia, ou como profesor universitario no Campus Sur, ou para aludir ao<br />
son que procede do mediodía, ou para evocar esa música que tanto amaba, o son cubano.<br />
Pero todo son hipóteses e non temos resposta.<br />
É un período longo, de vinte anos, no que Herminio asistiu aos estudos universitarios<br />
dos seus fillos e á súa emancipación. Foron anos, tamén, cos seus momentos duros,<br />
coa per<strong>da</strong> de amigos como Cribeiro, Pablo Sanjosé, Uxío...; per<strong>da</strong>s que el acusaba enormemente.<br />
Anos nos que tamén foi asistindo á decadencia vital <strong>da</strong> súa nai, un dos seus<br />
grandes referentes éticos, que tamén o fería por dentro, de a pouco.<br />
En 2006 todo parecía apuntar a que ía regresar a Cuba, nunha viaxe conmemorativa<br />
do 80 cumpreanos de Fidel. Tiña moita ilusión posta nesa viaxe, pero a enfermi<strong>da</strong>de de<br />
Fidel impediuno. A pesar de que o coman<strong>da</strong>nte sobreviviu, aí sigue a día de hoxe, foi un<br />
golpe moral. Como se soubese que non habería outra oportuni<strong>da</strong>de para el.<br />
16 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 13-22
Un tempo propio<br />
E 2006, lembremos, é tamén o ano no que pretendía rematar esta labor memorialística:<br />
o ano en que se xubilou e pasou a ser profesor emérito. Pensamos que nunca deixou<br />
de crer que as súas memorias tiñan unha vocación pe<strong>da</strong>góxica, e só quería contarnos<br />
como fora a súa experiencia docente. O que veu despois, durante a xubilación, xa era algo<br />
engadido.<br />
O paseante<br />
Nestes trinta anos, camiñaba e paseaba gozoso polas rúas de Santiago, acompañado<br />
dos amigos, e asistía a canto evento cultural lle interesaba, e paseaba coa muller, máis paseniño,<br />
ou paseaba só, camiño <strong>da</strong> facultade, coas súas grandes zanca<strong>da</strong>s. Baixo a choiva<br />
e o vento. Sentía predilección polo vento (temos unha foto toma<strong>da</strong> a carón dos Peites do<br />
Vento, unha obra de Chilli<strong>da</strong> que o deixara abraiado; Figura 7)... Porque o que nunca fixo<br />
Herminio, nin tan sequera despois de sufrir un ataque ao corazón, en novembro de 2008,<br />
foi deixar de pasear, de percorrer rúas e camiños, meditando, falando, vivindo.<br />
Nunha foto moi recente, de abril do ano pasado, vemos a Herminio paseando, acompañado<br />
<strong>da</strong>lgunhas persoas, falando con elas, camiñando cara unha vella casa de dous<br />
pisos, nunha pequena aldea de Galicia (Figura 8). A aldea é Meilide. A casa é a vella<br />
escola unitaria, a súa primeira lembranza. As persoas son os seus irmáns e algúns veciños<br />
de Meilide, os seus primeiros compañeiros e amigos. Aí están todos, tantos anos despois,<br />
rememorando e revivindo aqueles anos escuros e, porén, tan luminosos. É unha foto que<br />
reflicte a vi<strong>da</strong>, e que adquire todo o seu poder evocador agora, hoxe.<br />
Os paseantes sempre deixan pega<strong>da</strong> nos espazos que percorren. Herminio era un<br />
paseante; moitos dos seus espazos, como Meilide, xa foran evocados por el. De outros<br />
moitos, como Montluçon, Avignon, Aluche, Sisán, Covarrubias, Compostela… deixou testemuñas,<br />
orais ou escritas, dispersas ao longo de todo este tempo, lanza<strong>da</strong>s ao mundo,<br />
pero non unhas memorias froito dunha reflexión longa, dolorosa. Esa dor é, agora, para<br />
nós, que intentamos achegarnos con alegría ao que a súa imaxe nos suxire: Herminio, un<br />
ser que amaba os espazos nos que viviu, coas súas cousas e a súa xente.<br />
Quero pensar que, nunha noite de inverno como esta, con frío e choiva, aín<strong>da</strong> poderemos<br />
saír a escoitar, baixo os soportais de Compostela, os seus pasos firmes nos charcos,<br />
a súa mira<strong>da</strong> agradeci<strong>da</strong>, a súa voz entusiasta, a súa risa franca…<br />
Sarmiento<br />
17
David Barreiro<br />
Figura 1. Collendo flores coa súa muller, Merche, e Janinne Dugne, na ribeira do Lago de Menet, preto de Montluçon<br />
(Francia), en 1966.<br />
Figura 2. Coa súa primoxénita, Sonia, nun balcón de Madrid, probablemente de Aluche, en 1968.<br />
18 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 13-22
Figura 3. Nunha canoa, en Guamá (Cuba), avistando caimáns, en 1971.<br />
Un tempo propio<br />
Figura 4. Cos seus dous fillos ao pouco de ter retornado<br />
a Galicia (1976), en Sisán (Ribadumia),<br />
terra do seu pai, Herminio.<br />
Sarmiento<br />
19
David Barreiro<br />
Figura 5. Preparando o xantar campestre nalgures, quizais en Zamora, cara 1983.<br />
Figura 6. Recollendo fósiles co seu fillo David, en 1983, moi preto de Covarrubias (Burgos), terra <strong>da</strong> súa muller.<br />
20 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 13-22
Figura 7. A carón <strong>da</strong> obra de Chilli<strong>da</strong>, en Donosti, en 1990.<br />
Un tempo propio<br />
Figura 8. A súa derradeira visita á aldea <strong>da</strong> súa infancia, Meilide, moi preto de Cerdedo. A casa que se aprecia na<br />
imaxe é case o seu primeiro fogar, e tamén a escola unitaria onde ensinaba a súa nai, Concha.<br />
Sarmiento<br />
21
ISSN: 1138 - 5863<br />
Sarmiento<br />
23
Sonia Barreiro<br />
24 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 23-30
Herminio como educador na casa<br />
Sarmiento<br />
25
Sonia Barreiro<br />
26 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 23-30
Herminio como educador na casa<br />
Sarmiento<br />
27
Sonia Barreiro<br />
28 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 23-30
Herminio como educador na casa<br />
Sarmiento<br />
29
Anos cincuenta no Val do Salnés<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Carlos BALIÑAS FERNÁNDEZ<br />
Cando un se compromete a escribir sobre unha persoa morta, síntese libre porque<br />
esa persoa xa non nos vai ler e tampouco pode actuar no futuro de tal xeito que nos faga<br />
arrepentir do que digamos agora. A cambio desa liber<strong>da</strong>de, estamos comprometidos a<br />
dicir máis ca esas catro anécdotas que viñamos dicindo se nos referíamos a el en vi<strong>da</strong><br />
del. Antes pertencía á vi<strong>da</strong> aín<strong>da</strong> en marcha: agora xa pertence á historia. Agora estamos<br />
comprometidos a facer un xuízo máis serio e descubrir o cerne <strong>da</strong> súa persoa, tal como<br />
ca<strong>da</strong> quen o viu. Escribir sobre dun morto ten algo de gravar a súa imaxe nunha moe<strong>da</strong>.<br />
Para min Herminio Barreiro é aín<strong>da</strong> agora aquel mociño de hai cincuenta anos cando<br />
nos coñecemos na fermosa Terra do Salnés, concello de Ribadumia, hoxe zona semiurbá,<br />
<strong>da</strong>quela aín<strong>da</strong> comarca agrícola e to<strong>da</strong> ela paisaxe. Paisaxe de parras, de leiras de millo,<br />
de piñeirais entre cultivos e dun río nugallán, o Umia, que se esfrangulla en meandros<br />
antes de se entregar ao mar de Arousa en Castrelo.<br />
As circunstancias do como nos coñecemos veñen ser un documento de época. Daquela<br />
era moito máis difícil do que hoxe o ascenso social desde o rural ao urbano e desde as<br />
clases baixas (clase obreira, campesinado e artesanado) á burguesía. O fillo de labregos<br />
terminaría labrego e o fillo de obreiro, obreiro. Non había becas. Para un mociño residente<br />
no rural, aín<strong>da</strong> se o desexase, facer unha carreira universitaria maior que<strong>da</strong>ba fóra <strong>da</strong>s<br />
súas posibili<strong>da</strong>des económicas, a menos que se tratase do fillo dun médico ou dun aldeán<br />
rico e con cultura <strong>da</strong>bondo para estimar a cultura.<br />
Pero había unha clase de persoas que, traballando entre aldeáns ou entre obreiros,<br />
non eran nin aldeáns nin obreiros. Refírome a mestres, funcionarios <strong>da</strong> administración,<br />
oficinistas. Nesas familias falábase castelán. Os seus fillos, que probaran o valor dunha<br />
maior cultura, desexaban manterse no status familiar e non querían facerse labregos. Non<br />
podendo os pais pagarlles a estadía na ci<strong>da</strong>de (máis a matrícula e os libros), matriculábanse<br />
por libre no Instituto de segundo ensino ou na Escola de Maxisterio <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de próxima.<br />
O entorno rural non os estimulaba, pero con sorte e tempo, repetindo curso, esgotando<br />
convocatorias e remen<strong>da</strong>ndo en setembro os descosidos de xuño, cabía que chegasen a<br />
bachareis ou mestres e desempeñasen algunha profesión de gravata.<br />
Un destes mociños <strong>da</strong> zona de Ribadumia era Herminio Barreiro, fillo de mestres, aín<strong>da</strong><br />
que o pai, expulsado do ensino por motivos políticos, gañábase a vi<strong>da</strong> como contable<br />
dunha empresa en Cambados.<br />
Sarmiento<br />
31
Carlos Baliñas Fernández<br />
Nunha época en que miles de nenos corrían cara os seminarios e conventos, tiña que<br />
haber e había un considerable número de ex-seminaristas. Tamén estes tentaban de non<br />
volver ao arado ou ao taller dos seus pais. Eu era un deles. Procedía dunha familia labrega,<br />
aín<strong>da</strong> con menos probabili<strong>da</strong>des de me achegar a un status de cultura do que o meu amigo.<br />
Daquela para os labregos un título de mestre era case un título nobiliario. Pero os meus<br />
familiares cismaran con que eu non fose labrego como eles e colleran para min o atallo<br />
<strong>da</strong> Igrexa. Sen embargo, neste intre inmediatamente antes de me topar co meu amigo,<br />
acababa de tirar pola ventá aquel porvir, para desespero <strong>da</strong> miña familia. Canto máis vello<br />
son, máis agradezo a enorme sorte de ter sido educado nun centro relixioso, porque aí<br />
coñecín a experiencia relixiosa e recibín unha educación moral en valores absolutos. Pero<br />
<strong>da</strong>quela eu era un mozo que sentía unha curiosi<strong>da</strong>de infinita de saber, quería ler de todo<br />
e desexaba probar to<strong>da</strong>s as experiencias <strong>da</strong> vi<strong>da</strong>. Por iso renunciara a comprometerme<br />
co sacerdocio.<br />
Contado así, ese ideal de curiosi<strong>da</strong>de intelectual soa moi fermoso; na reali<strong>da</strong>de implicaba<br />
sacrificios e un futuro moi problemático. Ser ex-seminarista na época do Nacionalcatolicismo<br />
non era negocio. A xente <strong>da</strong>ba por suposto que traizoaras unha vocación por<br />
non resistir a casti<strong>da</strong>de ou a dura disciplina do seminario. Os estudos eclesiásticos non<br />
tiñan <strong>da</strong>quela recoñecemento oficial. A min por unha ducia de anos de estudo, entre eles<br />
unha licenciatura en filosofía, recoñecéronme soamente os seis cursos de Bacharelato. Se<br />
quería ter o título de bacharel tería que aprobar o exame de Reváli<strong>da</strong>, e se quería facer<br />
unha carreira universitaria tería que cursar antes o chamado <strong>da</strong>quela PREU (=preuniversitario).<br />
Só aos 24 anos puiden iniciar a carreira de Filosofía.<br />
Nese entreacto en espera de me matricular na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> se conseguía unha beca,<br />
e para non ser carga excesiva para a miña familia, <strong>da</strong>ba algunhas clases de latín a ese<br />
tipo de mociños que antes describín. Ao tempo que gañaba unhas pesetas, valíame deles<br />
para que me introduciran nos costumes e na escala de valores <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de laica na que<br />
agora estaba metido.<br />
Foi por converxencia desas dúas situacións polo que unha tarde chegou a visitarme<br />
Herminio (se cadra acompañado polo pai) á casa parroquial de Ribadumia, onde eu residía,<br />
para concertar unha “pasantía” de Latín a fin de lle axu<strong>da</strong>r a aprobar xa non lembro se<br />
a Reváli<strong>da</strong> ou o acceso á <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>. O latín era <strong>da</strong>quela, can<strong>da</strong> as Matemáticas, unha<br />
materia chave e, se lle resultaba difícil a calquera, non ía interesar moito a mociños que<br />
vivían nun medio rural, onde os temas de interese eran os prezos <strong>da</strong>s cousas, as películas<br />
que se proxectaban ca<strong>da</strong> domingo no cine veciño, os bailes e os namorisqueos. A partir<br />
de entón viría unhas cantas tardes por semana para <strong>da</strong>rme e <strong>da</strong>rlle eu a correspondente<br />
lección sobre declinacións, verbos irregulares e “deponentes” e regras do “Raimundo de<br />
Miguel”, como aquela que rezaba: “Los en un sin excepción, del género neutro son”. Ben<br />
logo, sen embargo, a relación mestre/alumno foise trocando nunha relación de amizade<br />
recíproca na que eu, que tiña algúns anos máis, cumpría o papel do amigo maior ao que<br />
se fan as confidencias sobre namoros e amoríos, tensións cos pais (que no seu caso non<br />
había), soños e proxectos cara o futuro profesional.<br />
32 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 31-36
Anos cincuenta no Val do Salnés<br />
Os domingos saíamos ca<strong>da</strong> un <strong>da</strong> súa casa en bicicleta (nalgunha ocasión nunha<br />
bici que tiña dous xogos de pe<strong>da</strong>is e debíamos pe<strong>da</strong>lear a compás) para xuntármonos<br />
con outros amigos no cine en Cambados ou nalgunha festa con baile nocturno. Falabamos<br />
de mozas, de namoros, pero tamén de ideais e proxectos. Ben logo me dera<br />
conta de que Herminio non era un tipo vulgar. Non buscaba no estudo soamente un<br />
medio de gañarse a vi<strong>da</strong>. Era un rapaz que tiña ideais e o seu soño de entón era ser<br />
periodista. Non sei ben onde, pero o caso era que lía “España” de Tánger, un xornal que<br />
se imprentaba fora do país e sen censura ou con menos censura. Mesmo me falaba<br />
con entusiasmo dun xornalista novo ao que quería emular. Chamábase Marino Gomez<br />
Santos ou algo así. Soñaba en entrevistar a personaxes famosos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> social, do<br />
deporte e <strong>da</strong> cultura, nun estilo máis directo e vivo ca o convencional. Unha foto móstranos<br />
estomballados no chan, de gravata mesmo estando en pleno campo. Se se nos<br />
oíse, advertiríase que falabamos entre nós castelán a pesar de vivir entre xentes que se<br />
expresaban en galego. Falar castelán e levar decote gravata eran dous sinais de maior<br />
esixencia sobre nós mesmos. Eramos estu<strong>da</strong>ntes, non labregos nin obreiros. Co paso do<br />
tempo o sinal de maior esixencia sería falar galego, pero <strong>da</strong>quela aín<strong>da</strong> non chegaramos<br />
a ter esa conciencia.<br />
Eu xa cursara na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> Pontificia de Comillas (Santander) filosofía e humani<strong>da</strong>des<br />
clásicas, e topar un mociño con tales intereses nun medio social tan indiferente á cultura<br />
foi unha sorpresa. Desde aquela pasamos a falar de algo máis que <strong>da</strong>s declinacións<br />
latinas e os verbos deponentes. Cando el no seu libro de memorias Recor<strong>da</strong>r doe, evocou<br />
aqueles días de amizade, di que eu lle expoñía anacos <strong>da</strong> historia <strong>da</strong> filosofía. Non me<br />
lembro. Do que me lembro é de falarmos de literatura e de mitos e de deuses <strong>da</strong> Antigüi<strong>da</strong>de.<br />
Un xornal de Vigo (<strong>da</strong>quela publicábanse dous na ci<strong>da</strong>de olívica) deu a noticia de que<br />
por un terremoto se afundira no mar a illa de Itaca, a illa de Ulises. Eu tomei a noticia ao<br />
pé <strong>da</strong> letra e sendo un lector apaixonado dos poemas de Homero, compuxen para publicar<br />
nun xornal un artigo no que me laiaba <strong>da</strong> inxustiza dos deuses. Fóra de que pecaba de<br />
retórica xuvenil, o artigo non estaba mal escrito. Sen embargo, non me decidía envíalo por<br />
timidez. Asemade o veu, Herminio albiscou a ocasión de oficiar de xornalista e pediume<br />
se lle permitía envialo a un <strong>da</strong>queles xornais coa firma del. Mandouno co seu nome e saíu<br />
publicado desegui<strong>da</strong>. Titulábase Adiós a Itaca. Moito temos rido por esta singular colaboración<br />
literaria. Foi, para os dous, a primeira vez que saímos na prensa.<br />
Outra vez levoume a ver o lugar onde estivera agachado o seu pai durante a Guerra<br />
Civil. Non notei que <strong>da</strong>quela tivera a conciencia política que mostrou despois.<br />
As nosas vi<strong>da</strong>s separáronse no ano 1954 porque eu comecei a carreira de Filosofía e<br />
Letras en Santiago, que proseguiría en Madrid. Desde aquela soamente nos viamos nas<br />
vacacións. Fixemos xuntos o primeiro viaxe seu a Madrid en tren desde Pontevedra, pero<br />
eu marchei logo a Alemania. Cando voltei, fun destinado a diversos Institutos de Ensino<br />
Medio e despois entrei na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>. Pola súa ban<strong>da</strong> el viviría en Madrid, con estadías<br />
en Portugal, Cuba e Francia.<br />
Sarmiento<br />
33
Carlos Baliñas Fernández<br />
De todos modos as cartas salvaban a distancia e a amizade continuou. Desde que se<br />
popularizou o teléfono e máis tarde tamén o correo electrónico cesou isto de se escribir<br />
cartas. Antes era normal que os amigos se carteasen. Conservo unha ducia longa de cartas<br />
súas que van desde o ano 1958 deica o ano 1975 1 . Están firma<strong>da</strong>s en Sisán, Madrid,<br />
Montluçon-Allier (Francia) e buscábanme a min onde estivese. Por elas podía eu seguir a<br />
súa peripecia vital, a dun mozo que desexa licenciarse en Literatura Románica, pero que,<br />
por un atranco burocrático, ten que rematar licenciándose en Pe<strong>da</strong>goxía. De paso contábame<br />
a impresión que lle fixera Portugal, Cuba e Francia.<br />
Aín<strong>da</strong> que debeu de haber máis cartas, as que conservo <strong>da</strong>n testemuño do seu itinerario<br />
espiritual-emocional. A máis antiga <strong>da</strong>ta do 9 de marzo de 1958 e, se cadra, é a<br />
máis interesante. Eu faláralle amiúde dos galeguistas que coñecera en Santiago e do que<br />
significaba o galeguismo como movemento cultural e patriótico. Seica a semente prendera,<br />
porque na primeira <strong>da</strong>s cartas que conservo <strong>da</strong>ta<strong>da</strong>, como dixen, o 9 de marzo de 1958,<br />
comenta con entusiasmo que escoitara un discurso do inmenso Otero Pedrayo:<br />
Otero Pedrayo me hizo ver cosas que yo ya sentía y amaba con pasión y con congoja en lo<br />
más íntimo de mi corazón. Hizo de poeta: descubrió [?] el germen. Porque eso es el genio:<br />
aquel que nos dice lo que ya creíamos saber. Este amador y enamorado insuperable de<br />
Galicia me hizo pensar y saber “con palabra” lo que yo amo también de mi Galicia inmortal,<br />
íntima y perdi<strong>da</strong> en el arcano europeo (América es otro mundo que no debe contar para los<br />
europeos). Si yo, ya dueño de mi pensamiento, no supe amar a Galicia antes, no fue porque<br />
no la amase, sino porque la amaba sin saber.<br />
Aquel mes de outubro fomos xuntos no tren desde Pontevedra a Madrid, onde el conectaría<br />
co grupo “Brais Pinto”. Por causas que non veñen ao caso, fomos durmir a primeira<br />
noite nunha pensión <strong>da</strong> rúa Echegaray, rúa de pensións baratas e de mala sona. O<br />
cuarto tiña tres camas e tres sillas. Ao deitarme, avisei a Herminio de que, por se acaso,<br />
agachase a carteira debaixo <strong>da</strong> almofa<strong>da</strong>, como eu mesmo ía facer. Non me fixo caso e<br />
deixou a carteira na chaqueta derriba dunha silla. Contra a madruga<strong>da</strong> entrou no cuarto un<br />
terceiro inquilino que non acendeu a luz eléctrica, porque víase <strong>da</strong>bondo co alumado <strong>da</strong><br />
rúa. Daquela o noso amigo era un chisco somnámbulo e asemade o outro se deitou berrou<br />
non sei que e marchou apañar a carteira para metela debaixo <strong>da</strong> almofa<strong>da</strong>. Esta vez foi o<br />
recén chegado o que colleu medo. Ao escoitar aquel berro sentouse na cama e pensando<br />
que Herminio xa lle roubara a carteira foi velo, voltou tamén coa carteira e pousouna debaixo<br />
<strong>da</strong> almofa<strong>da</strong>. “Tres eran tres” e ninguén se fiaba de ninguén.<br />
Sendo nolos dous mozos, non podían faltar noticias de amores. El contábame do seu<br />
primeiro amor, “ese pe<strong>da</strong>zo de cielo que cayó por un descuido de San Pedro hace veinte<br />
años”, e preguntábame pola noiva coa que eu casaría uns anos despois. “Vosotros sí que<br />
sois uno del otro. No sé como os arreglais para transmitir esa sensación de mútua felici<strong>da</strong>d<br />
a cualquiera de vuestros interlocutores. ¿Es que teneis una telúrica especial? Decidme…”<br />
1 As máis delas corresponden aos anos 1958-1966. Hai unha de 1971 e a derradeira é de 1975. Unha copia foille<br />
entrega<strong>da</strong> á familia. A maoría están escritas en castelán, pero hai alguha en galego.<br />
34 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 31-36
Anos cincuenta no Val do Salnés<br />
(9-3-1958). Xa non me lembro se foi nalgunha carta <strong>da</strong>s que conservo ou nalgunha <strong>da</strong>s<br />
perdi<strong>da</strong>s que me comunicaba que ía casar cunha muller natural de Covarrubias, e engadía<br />
con supremo humor galego: ¡Man<strong>da</strong> carallo!<br />
O ano 1966 el xa se fixera comunista (aín<strong>da</strong> que, por suposto, non o dixese na carta)<br />
e decatábase do foxo que iso abría entre nós. O comentario que fai revela moito <strong>da</strong> súa<br />
actitude. “Ser liberal, como decía Ortega, no es una postura política sino radicalmente<br />
humana. Por eso yo, en tus antípo<strong>da</strong>s ideológicas, respeto perfectamente tu postura y<br />
mantengo mi amistad hacia ti” (2-6-1966).<br />
O ano 1975, sendo eu catedrático en Santiago, conseguín do Ministerio de Educación<br />
e Ciencia autorización para que se implantasen na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago as licenciaturas<br />
de Filosofía, Psicoloxía e Ciencias <strong>da</strong> Educación. Para cubrir as prazas de profesorado<br />
buscaba galegos que an<strong>da</strong>sen polo mundo adiante e quixesen voltar á súa terra. Sabía<br />
que el estaba <strong>da</strong>ndo clase nun colexio privado de Madrid e queimándose en loitas sindicais<br />
e, como decano <strong>da</strong> nova facultade, tiven oportuni<strong>da</strong>de de lle ofrecer unha praza de<br />
Profesor Interino na Sección de Ciencias <strong>da</strong> Educación. Desde entón xa non precisábamos<br />
escribirnos cartas. Co tempo faríase doutor en Pe<strong>da</strong>goxía cunha tese sobre Lorenzo Luzuriaga,<br />
<strong>da</strong> que eu fun ponente.<br />
Naqueles case vinte anos transcorridos desde que nos coñeceramos na fermosa terra<br />
do Salnés, os dous cambiaramos. Herminio fixérase un fervoroso marxista, seguramente<br />
por poñer a atención nos nobres fins humanistas desta ideoloxía. Compartindo en boa<br />
medi<strong>da</strong> eses ideais, eu reparaba máis ben nos medios e instrumentos e xulgaba que o<br />
comunismo non compensa co que ofrece <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de que quita. Estando os dous ben<br />
chantados ca<strong>da</strong> quen no seu, que<strong>da</strong>ban excluí<strong>da</strong>s entre nós as conversas de tipo ideolóxico,<br />
porque sería facernos feri<strong>da</strong>s reciprocamente para na<strong>da</strong>. Ca<strong>da</strong> un movíase agora en<br />
círculos diversos.<br />
A pesar diso, seguiu uníndonos deica o fin a lembranza <strong>da</strong>quela amizade xuvenil na<br />
fermosa comarca do Salnés, cando aín<strong>da</strong> era soamente paisaxe e ¡que paisaxe! Cando<br />
publicou o libro de memorias Recor<strong>da</strong>r doe, tiven a satisfacción de levalo a presentar o<br />
libro na vila de Cerdedo, que é o meu concello natal. Con esa ocasión recorremos os<br />
lugares nos que transcorrera a súa primeira infancia, na aldea de Meilide. Conmoveume a<br />
súa exquisita sensibili<strong>da</strong>de para ter gar<strong>da</strong>do na memoria ao longo de tantos anos aldeas,<br />
persoas, fontes, mesmo recantos do río que por alí pasaba.<br />
Nunha visita que lle fixen poucos días antes <strong>da</strong> súa morte escoitei con enorme respecto<br />
a profesión de fe comunista que estaba re<strong>da</strong>ctando e desexaba se lese nun acto o 20 de<br />
novembro, e que se leu a tarde de lle <strong>da</strong>r sepultura ás súas cinzas. Non compartía a súa<br />
fe, pero admiraba a súa coherencia. Pola miña ban<strong>da</strong>, tiven ocasión de lle regalar un libro<br />
recén publicado sobre a comarca do Salnés, onde compartíramos aquela amizade xuvenil<br />
tan beneficiosa para ambos. Ao mirar as fotos os seus ollos brillaban. Alé<strong>da</strong>me pensar que<br />
o tal libro teña sido a derradeira <strong>da</strong>s súas lecturas. No cemiterio de Sisán lin unhas verbas<br />
dunha carta que me dirixira cincuenta anos atrás, cando aín<strong>da</strong> falabamos entre nós castelán,<br />
e que agora transcribo como remate:<br />
Sarmiento<br />
35
Carlos Baliñas Fernández<br />
Yo no quiero decir ¡Galicia mía! con dos admiraciones, porque tengo miedo a [tener que]<br />
ir por el mundo. Pero yo sí quiero decir: Nacín nela; quero morrer nela. Y quiero morir en<br />
noviembre de no ser posible en octubre. Cerquiña del atrio [de Sisán], única tierra española<br />
que no paga tributo al Estado. Entre follas ou entre silvas, heme o mesmo (9-3-1958).<br />
Morreu un 6 de novembro e as súas cinzas foron deposita<strong>da</strong>s onde el quería.<br />
O noso amigo foi moitas máis cousas e outros falarán deses aspectos, pero na miña<br />
memoria segue sendo aquel mociño de hai cincuenta anos que se estaba abrindo aos misterios<br />
de vi<strong>da</strong> e soñaba con remontar aquel horizonte aldeán. Todo iso, naquela fermosa<br />
Terra de Salnés, cando polas estra<strong>da</strong>s aín<strong>da</strong> había pouca circulación ro<strong>da</strong><strong>da</strong> e nós iamos<br />
pe<strong>da</strong>leando amodiño nas respectivas bicicletas, gozando dunha amizade limpa e dunha<br />
paisaxe engaiolante.<br />
Co seu amigo Carlos A. Baliñas, polas terras do Salnés en 1952.<br />
36 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 31-36<br />
Co seu amigo Carlos A. Baliñas, polas terras do Salnés en 1952.
Herminio Barreiro<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Xosé NEIRA VILAS<br />
Coñecémonos persoalmente na Habana en 1971 (eu sabía del por César Arias, do<br />
grupo Brais Pinto). Gañara un premio de Radio Habana Cuba e alá foi. Estivo na miña<br />
casa. Un día e outro camiñamos xuntos a ci<strong>da</strong>de. Leveino ó Museo <strong>da</strong> Revolución e ó de<br />
Belas Artes, e tamén ó Palacio do Centro Galego; visitamos a casa <strong>da</strong>s Américas, a universi<strong>da</strong>de,<br />
o Instituto de Literatura e Lingüística; fomos ás vellas fortalezas, ó Parque Martí...<br />
Resultou un encontro entrañable; amigamos desegui<strong>da</strong>. De volta foi portador do orixinal <strong>da</strong><br />
miña novela Remuíño de sombras, que editaría Castrelos.<br />
Cruzámonos logo algunhas cartas, e en ca<strong>da</strong> viaxe nosa a Galicia, viámonos en Madrid<br />
ou en Santiago, onde estivemos no seu fogar e coñecemos a Mercedes e ós fillos<br />
(dous nenos <strong>da</strong>quela).<br />
Un día preguntoume por Herminio Almendros, aquel educador manchego exiliado en<br />
Cuba. Anisia traballaba con el na Editora Juvenil, e puido informalo. Ía ser o protagonista<br />
<strong>da</strong> súa tese de doutoramento; logo cambiou de rumbo e escolleu a Lorenzo Luzuriaga,<br />
exiliado na Arxentina.<br />
Nunha ocasión levounos ó seu Sisán natal. Coñecemos ós pais e á irmá. O pai (mestre<br />
xubilado, que padecera a re presión franquista) mostrounos os seu bacelos de albariño e<br />
tamén os do viño espadeiro, que cantara Cabanillas.<br />
Presentoume, xenerosamente, en dúas ocasións, na galería Sargadelos de Santiago:<br />
cando dei a coñecer o meu libro de contos Tempo novo, e cando Olegario Sotelo<br />
Blanco me entregou un premio do Centro Galego de Barcelona. Outro día levounos ó<br />
pazo santiagués de Raxoi, onde o seu amigo Luís Cochón me entrevistou para a televisión.<br />
Estivo varias veces en Gres, na miña casa paterna (sempre me traía algu nha<br />
botella de albariño).<br />
Chamábanlle «mestre de mestres». Profesor de Pe<strong>da</strong>goxía e teórico <strong>da</strong> renovación<br />
pe<strong>da</strong>góxica de Galicia. Articulista e autor de varios libros (o derradeiro foi Recor<strong>da</strong>r doe,<br />
unhas memorias <strong>da</strong> súa etapa de estu<strong>da</strong>nte).<br />
Son moitos os recordos. Un día propúxolle a unha ex alumna, María do Carme Regueira,<br />
que o tema <strong>da</strong> súa tese de doutoramento, dirixi<strong>da</strong> por el, fosen os nenos e nenas na<br />
miña obra. Cadra que esta amiga vén de rematar o traballo.<br />
Sarmiento<br />
37
Xosé Neira Vilas<br />
Era un galego de lei, un marxista sen volta, un pe<strong>da</strong>gogo vocacional. Era un home de<br />
ben, sinxelo, soli<strong>da</strong>rio, valente na defensa <strong>da</strong>s súas conviccións.<br />
Fóisenos. Perdín un amigo, perdeu Galicia un patriota e a universi<strong>da</strong>de, un profesor<br />
exemplar.<br />
38 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 37-38
ISSN: 1138 - 5863<br />
Herminio Barreiro, o socialrealismo e temas afíns:<br />
o gran pioneiro<br />
Xesús ALONSO MONTERO<br />
Releo, unha vez máis, o seu artigo “Galleguismo y realismo” e, de novo, non saio do<br />
meu asombro. Publicouno en La Noche, de Santiago, o 17 de agosto de 1963, tempo pouco<br />
propicio para que se fixesen na prensa diaria afirmacións coma esta:<br />
Y es… de idealistas pretender gigantescas unificaciones o secesiones separatistas<br />
trasnocha<strong>da</strong>s que lo único que harán sería dificultar el proceso revolucionario de los pueblos.<br />
Hai outras afirmacións: repárese nesta:<br />
El federacionismo sólo es posible en un país políticamente unificado, pero unificado de<br />
ver<strong>da</strong>d y no de modo ficticio y propagandístico. Una vez realizado el proceso revolucionario<br />
en todo el territorio, mirando con buena lógica y sin otra alternativa dialéctica al progreso<br />
del mismo, es inevitable la autonomización para hacer realmente efectivo este progreso. El<br />
ejemplo lo tenemos en muchos países socialistas. Hay repúblicas en la URSS que, durante<br />
la dominación zarista, veían desaparecer día a día su lengua y su cultura propias. Pues<br />
bien, uno de los últimos premios Lenin de Literatura fue ganado por un escritor de una de<br />
esas repúblicas que ya habían perdido por completo el cultivo de su lengua escrita. La obra<br />
se publicó simultáneamente en su idioma original y en ruso, siendo luego traduci<strong>da</strong> a varios<br />
idiomas más de los que se hablan en la URSS.<br />
O autor de “Galleguismo y realismo”, un universitario de 26 anos, non só escribe como<br />
un marxista senón que manifesta a súa admiración á organización territorial <strong>da</strong> Unión<br />
Soviética e ós principios que a inspiraban. No ano 1963, en efecto, xa había universitarios<br />
(licenciados ou non) que pensaban deste xeito, algúns dos cales escribían (con pseudónimo)<br />
en termos semellantes en revistas clandestinas. O insólito é que textos como os dous<br />
transcritos se publiquen, nun periódico normal e legal de provincias, no ano 1963, cando<br />
o zar do Ministerio de Información se chamaba Manuel Fraga Iribarne, ministro tamén<br />
caracterizado polas súas teimas antimarxistas. ¡Aín<strong>da</strong> hoxe asombra! Hai que supoñer<br />
que Herminio Barreiro contaba no periódico coa simpatía de Borobó, antifranquista (non<br />
comunista) que acollía a cotío páxinas un pouco ousa<strong>da</strong>s, especialmente se versaban<br />
sobre asuntos literarios.<br />
De asuntos literarios (e lingüísticos) trata “Galleguismo y realismo”, sen omitir algunha<br />
cuestión política como cando afirma que<br />
El galleguismo, tal y como se ha venido desarrolando y se desarrolla aún hoy desde,<br />
aproxima<strong>da</strong>mente, principios de siglo, es un concepto federacionista e integracionista falso.<br />
Sarmiento<br />
39
Xesús Alonso Montero<br />
El de hoy es ya supertrasnochado. Obedece a unos intereses de clase y no es progresivo ni<br />
refleja las ver<strong>da</strong>deras y más apremiantes necesi<strong>da</strong>des del pueblo gallego.<br />
Herminio non só fala de política senón que o fai con terminoloxía marxista (“intereses<br />
de clase”, “necesi<strong>da</strong>des del pueblo gallego”) o que, sen dúbi<strong>da</strong>, preocupou a Borobó, que,<br />
pese a todo, publicou o artigo. Xa aquí, apunta á activi<strong>da</strong>de intelectual do grupo que,<br />
<strong>da</strong>quela, protagonizaba o discurso cultural do galeguismo: a editorial Galaxia. Denúnciao<br />
con esta contundencia:<br />
Ha que<strong>da</strong>do reducido a un grupo de intelectuales al estilo que ya podemos llamar muy bien<br />
tradicional y conservador […] Beben en la ideología de un Jaspers, por ejemplo, que, con<br />
Heidegger y compañía se convertirían, an<strong>da</strong>ndo el tiempo —¡lo que son las cosas!— en<br />
cómplices confesos del nazismo.<br />
Segue a referirse a Galaxia cando se centra máis na literatura:<br />
Estos llamados galleguistas constituyen hoy, ahora, a nuestro lado, un círculo cerrado… y<br />
no quieren ni oír hablar de compromiso […].<br />
Pretender, por tanto, que trabaja por su tierra y por sus hombres, por la socie<strong>da</strong>d en que vive<br />
y a la que se debe plenamente, el señor que nos habla de extrañas cuevas demoníacas,<br />
de la patología del hambre (esto, claro, sólo puede leerse con cierta tranquili<strong>da</strong>d cuando se<br />
tiene la panza repleta) o de los ensueños que produce el vino albariño en un atardecer de<br />
Cambados, es exhibir el cinismo y el esteticismo más repugnante en la misma cara de la<br />
miseria.<br />
O escritor <strong>da</strong>s covas era Daniel Cortezón, autor d’As covas do Rei Cintolo; o <strong>da</strong> patoloxía<br />
<strong>da</strong> fame era Domingo García-Sabell, autor dun ensaio co que a esquer<strong>da</strong> foi moi<br />
reticente por pouco sociolóxico, e o dos efluvios líricos producidos polo albariño era Álvaro<br />
Cunqueiro e, quizais, José María Castroviejo, compañeiro de viaxe en moitas xorna<strong>da</strong>s<br />
literarias de tema gastronómico ou báquico.<br />
Herminio, desde o seu marxismo e desde o seu compromiso (sen dúbi<strong>da</strong> sartreano),<br />
reprocha ó grupo de Galaxia, hexemónico <strong>da</strong>quela no mapa literario de Galicia, a súa entrega<br />
a un tipo de literatura desvencella<strong>da</strong> <strong>da</strong> reali<strong>da</strong>de, unhas páxinas que “deberán tener<br />
un pálpito profundo de vi<strong>da</strong>, una sensación de rebeldía sin perder la cali<strong>da</strong>d”.<br />
É o momento en que cita uns exemplos recentes: “Longa noite de pedra, de Celso<br />
Emilio Ferreiro, y ciertos poemas y cuentos de alguna publicación gallega en el extranjero”.<br />
Quizais se refira a poemas de Luís Seoane e ás Memorias dun neno labrego, de Neira<br />
Vilas.<br />
E xa aquí, Herminio debrúzase sobre a cuestión do idioma:<br />
Y pretender que publicando libros para leerlos uno mismo se resuelve el problema de la<br />
conservación del idioma, es lo más pueril y mentecato que uno pue<strong>da</strong> imaginarse.<br />
[…]<br />
No escribo estas notas en gallego porque sé que las leerá más gente si van en castellano.<br />
Con ello no quiero <strong>da</strong>r a entender que sea pesimista en cuanto al destino de nuestro idioma.<br />
40 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 39-42
Herminio Barreiro, o socialrealismo e temas afíns: o gran pioneiro<br />
Lo hago ahora así porque la circunstancia histórica presente así me lo exige, pero sé muy<br />
bien que nuestra lengua gallega será revitaliza<strong>da</strong>, aunque tenga que ocupar un lugar<br />
secun<strong>da</strong>rio que las necesi<strong>da</strong>des de las relaciones sociales reservan siempre a los idiomas<br />
minoritarios. El gallego sólo puede comenzar a revitalizarse con el silabario. Y para llegar al<br />
silabario hay que enfrentarse con el primer problema que se nos plantea: la España de hoy.<br />
Después sí que podermos hablar de alfabetización, cultura popular, etc.<br />
A “questione della lingua”, tal como Herminio entende os problemas do galego en<br />
1963, está pouco explicita<strong>da</strong>, explicitación imposible, por outra parte, no espazo dun artigo<br />
periodístico, escrito, no seu caso, o dun cavilador marxista, con non pouca autocensura.<br />
De todos os xeitos non é prioritaria, nesa altura, a praxe idiomática en galego, unha lingua<br />
que “sólo puede comenzar a revitalizarse con el silabario”. Nesta formulación tan sintética,<br />
Herminio Barreiro, que xa ía para pe<strong>da</strong>gogo e historiador <strong>da</strong> educación, apunta —ou<br />
moito me trabuco— ó feito de que só cando o idioma galego sexa o idioma escolar desde<br />
o primeiro ensino (o “silabario”) asistiremos a unha ver<strong>da</strong>deira revitalización. Herminio no<br />
parágrafo final do seu artigo volve a ser moi pouco explícito, pero cremos entendelo cando<br />
apunta que “hay que ir a Galicia por España y no al revés… somos hermanos de todos<br />
los pueblos peninsulares. Nuestros primeros objetivos son idénticos”. Ou sexa, compre<br />
derrubar a Ditadura e instaurar a Democracia en España, e, xa nesta situación, o idioma<br />
galego deixará de esmorecer pois accederá a unha instancia de prestixio e eficacia moi<br />
importante: o silabario, o ensino primario.<br />
Herminio, malia a censura franquista, finaliza o artigo cunha especie de chamamento<br />
formulado en termos moi propios do entusiasta marxismo que tiñan algúns mozos <strong>da</strong><br />
época:<br />
¿A qué viene, pues, este oscurantismo? [o dos intelectuais de Galaxia]. ¿Por qué<br />
ostentamos esta inoportuna tibieza de espíritu en un momento prerrevolucionario tan claro<br />
dialécticamente (a cursiva é miña) ¿A qué esperamos?<br />
Penso que Herminio, doce anos antes <strong>da</strong> morte de Franco, era un optimista histórico,<br />
como outros mozos marxistas <strong>da</strong>queles anos.<br />
No que Herminio acerta totalmente é na caracterización e denuncia que fai <strong>da</strong> literatura<br />
galega proposta e exercita<strong>da</strong> polo grupo Galaxia: unha literatura allea ós postulados<br />
do compromiso sartreano. Feito o diagnóstico, Herminio propón un tipo de literatura que,<br />
sinalando as situacións inxustas, leve ó lector a unha toma de conciencia e a tomar partido.<br />
Sobre esta cuestión concreta publiquei tres artigos algo anteriores, o primeiro en El<br />
Progreso (Lugo) e os outros dous en La Noche (Santiago): “Sobre literatura comprometi<strong>da</strong>”<br />
(nov., 1961), “Tragedia en dos actos del escritor gallego” (7-3-1962) e “Parábola de las camisas<br />
y las corbatas” (3-3-1963). Dous meses despois, X.L. Méndez Ferrín lía un texto no<br />
Museo de Lugo titulado “As dúas caras <strong>da</strong> literatura galega”, que é, entre outras cousas, un<br />
alegato contra Ramón Piñeiro, contra o Piñeiro para quen a nosa literatura é, no esencial,<br />
“o lirismo como expresión <strong>da</strong> sau<strong>da</strong>de, e o humorismo e máis a pantasía como expresión<br />
<strong>da</strong> libertade”. É neste ensaio (en parte aín<strong>da</strong> inédito) onde Méndez Ferrín, sen negar a<br />
veta teoriza<strong>da</strong> por Piñeiro, pon o acento nos escritores que teñen un pé na luz do esprito<br />
Sarmiento<br />
41
Xesús Alonso Montero<br />
creador e outro pé no áspero mundo <strong>da</strong>s reali<strong>da</strong>des toscas e inmediatas que cinguen ao<br />
home, mediatizan ao home, degra<strong>da</strong>n ao home.<br />
Os traballos indicados son algo anteriores ó de Herminio Barreiro, quen —cómpre<br />
resaltal— non só abor<strong>da</strong> o tema <strong>da</strong> literatura comprometi<strong>da</strong> senón que toca cuestións que<br />
eu nin sequera menciono (a estrutura <strong>da</strong> URSS, o nazismo de Heidegger, o galego na<br />
escola, a situación prerrevolucionaria en España…). Por se fose pouco, Hermino emprega<br />
nalgúns parágrafos unha terminoloxía marxista, que, nos meus artigos, é menos visible.<br />
De todos os xeitos, imponse aclarar que o debate sobre o compromiso literario, esbozado<br />
por min desde 1961 e por Herminio Barreiro en 1963, é un debate un pouco serodio.<br />
Noutras partes de España (Madrid, Cataluña…) a esquer<strong>da</strong> xa o iniciara bastantes anos<br />
antes. É certo que na Escolma de poesía galega: os contemporáneos, Fernández del<br />
Riego publica dúas autopoéticas nas que os autores (Luís Seoane e Celso Emilio Ferreiro)<br />
concor<strong>da</strong>n coa “poesía comprometi<strong>da</strong>”. Isto é o que se propoñen dous poetas, pero, no universo<br />
<strong>da</strong> crítica e <strong>da</strong> erudición literarias, as primeiras páxinas comprometi<strong>da</strong>s co compromiso<br />
son as indica<strong>da</strong>s no presente artigo, nomea<strong>da</strong>mente as de Herminio Barreiro, autor<br />
dun artigo que vai máis alá e que o converte no pioneiro maior <strong>da</strong> cuestión no acontecer<br />
literario <strong>da</strong> Galicia de Posguerra.<br />
42 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 39-42
A Herminio Barreiro, na memoria<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Daniel PINO<br />
Ben querido Herminio:<br />
Narciso de Gabriel conví<strong>da</strong>me a colaborar no número monográfico que Sarmiento,<br />
tantos anos por ti dirixi<strong>da</strong>, pensa dedicar á túa obra, longa, fon<strong>da</strong> e entrañable; e á túa vi<strong>da</strong>,<br />
para a nosa tristura, curta. Dirixo esta carta a esoutro lugar onde agora te atopas, que non<br />
é outro que o <strong>da</strong> MEMORIA. Da prominente presenza na miña particular Memoria e, estou<br />
certo, na de todos os teus amigos a mancheas. Tamén na dos bos e xenerosos. Na <strong>da</strong>queles<br />
que tiveron a ledicia e a honra de te coñecer, na dos que tiveron a dita do agasallo do<br />
teu maxisterio, directamente ou a través <strong>da</strong> túa obra profesional. E, presumo, de todos os<br />
que aín<strong>da</strong> sen te tratar fixeron <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong>, coma ti, unha defensa permanente e —afortuna<strong>da</strong>mente—<br />
utópica a prol <strong>da</strong> liberación e a digni<strong>da</strong>de do xénero humano. Tan necesaria<br />
para podermos avanzar, mesmo cos inevitables pasos atrás a que obrigan complexas contradicións<br />
inherentes ao desenvolvemento <strong>da</strong>s socie<strong>da</strong>des humanas. Ti confiaches sempre<br />
en que os retrocesos non deixan de ser o alicerce dos futuros avances. Soubeches concor<strong>da</strong>r<br />
a firmeza radical na defensa <strong>da</strong>s túas ideas cunha exemplar tolerancia para coas ideas<br />
dos outros. E antes de que tan prematuramente entrases nesa MEMORIA, o teu foi sempre<br />
a ansia do coñecemento <strong>da</strong> complexa reali<strong>da</strong>de social; non tanto para recrearte nela, canto<br />
para poñelo ao servizo <strong>da</strong> súa transformación. Tanto <strong>da</strong> reali<strong>da</strong>de do noso común país,<br />
<strong>da</strong> Galicia, porque entrara en ti por todos os poros <strong>da</strong> pel, como do Mundo enteiro: desas<br />
dúas reali<strong>da</strong>des fuches quen de deixar páxinas de fondura e beleza. Outro tanto na mestría<br />
do teu discurso oral (cando a vi<strong>da</strong> era difícil, escura e funesta, ou cando asistimos hoxe a<br />
unha xeneraliza<strong>da</strong> mediocri<strong>da</strong>de). Un mundo que, parafraseando a Ciro Alegría, xa non é<br />
tan largo por máis que siga a ser alleo. Nese empeño déchelo todo con fartura. Por iso xa<br />
tes garantido un asento de privilexio na inmortali<strong>da</strong>de.<br />
Dito o anterior —que consideraba imprescindible—, logo de debullar sobre o que escribir<br />
encol de ti para a ocasión, tendo en conta que o meu único mérito é ser amigo teu<br />
de vello, pensei nesa verba tan de ti que son os recordos. Pero diante <strong>da</strong> imposibili<strong>da</strong>de<br />
de recor<strong>da</strong>r unha amizade de medio século en menos de 20.000 caracteres, xulguei que<br />
debería facelo con algúns recordos <strong>da</strong>quela primixenia vi<strong>da</strong> en común <strong>da</strong> primeira metade<br />
dos anos sesenta, en Madrid e tamén na nosa Terra.<br />
Son recordos que non me doen, porque estiveron no cerne mesmo de quen cheguei<br />
a ser eu mesmo. Para min, o único recordo de ti que me doe é o de non poder seguirmos<br />
agora a analizar, debater, lembrar e, mesmo, a rirnos do divino e do humano, como fixemos<br />
vai para dez meses na túa casa de Santiago, en compaña de Luís Cochón, de Carmen<br />
Sarmiento<br />
43
Daniel Pino<br />
e dos teus (Merche e David —Sonia non estaba—), sabedores todos, ti e nós, de que<br />
posiblemente sería a derradeira vez de evocar e analizarmos xuntos, tentando non amosar<br />
—nin ti nin nós— a dor que sentíamos.<br />
Adiántoche que non son recordos transcendentais, pero son unha mostra dos que<br />
alicerzaron a nosa particular amizade ao longo de cincuenta anos e que agora acoden ao<br />
meu chamado. No meu libro de poemas No leme <strong>da</strong>s lembranzas, era eu quen de gobernar<br />
os recordos, porque eran as miñas propias e íntimas vivencias. Mais agora, como facer<br />
tal coas lembranzas de nós os dous? Só se me ocorre acudir, como o fan case to<strong>da</strong>s as<br />
historias, ao comezo.<br />
Un dia de inverno —Na<strong>da</strong>l de 1960 ou Xaneiro de 1961, non podo precisar— presentounos<br />
Manolo Domínguez, o amigo común que, coma ti, tan cedo nos deixou. Foi na<br />
rúa San Bernardo, por fronte do “Viejo caserón” <strong>da</strong> Complutense, que <strong>da</strong>quela acollía a<br />
miña Facultade; a uns cen metros dos Mariscos, o mítico café do parladoiro <strong>da</strong> xente de<br />
Brais Pinto, os sábados pola tarde. Polo teu convite acudín tamén eu dende esa semana<br />
a case todos eses encontros co seu bálsamo de sentírmonos na Terra malia a distancia.<br />
Da túa man coñecín a Patiño, a Bautista, a Arias, a Fdez. Ferreiro... Un tempo despois a<br />
Novoneyra, a Bernardino Graña, a Alexandre Cribeiro...; e a tantos que por aquel vello café<br />
apareceron nos anos sucesivos.<br />
Ese mesmo ano, e por ese tempo, coñecemos a Santiago Montero Díaz, para min,<br />
unha <strong>da</strong>s mentes máis lúci<strong>da</strong>s —e tamén contraditorias— <strong>da</strong> intelectuali<strong>da</strong>de galega e española<br />
do século XX. Este noso país tan desagradecido cos seus mellores fillos, débelle un<br />
recoñecemento, non cres? Nunca esquecerei as súas “clases maxistrais”, nin as que <strong>da</strong>ba<br />
na aula, nin moito menos, as que a uns poucos paisanos elixidos nos impartía dende as<br />
dúas <strong>da</strong> tarde ata as dúas ou tres <strong>da</strong> mañá, naqueles vía crucis polos bares de Argüelles,<br />
que el escollía, á saí<strong>da</strong> <strong>da</strong>s clases oficiais de Historia de las Religiones, en Filosofía, logo<br />
de fuxirmos con el dos moscardóns pola terraza <strong>da</strong> Facultade. Eses días non xantabamos<br />
máis que as tapas que poñían cos viños. Lémbraste <strong>da</strong>quela ocasión en que nos deu un<br />
repaso pola historia para demostrar que Galicia nunca fora consquista<strong>da</strong>?<br />
Ao ano seguinte, 1962, foi cando nos detiveran aos dous, logo de participar nunha<br />
manifestación, por suposto prohibi<strong>da</strong>, <strong>da</strong> que xa non me lembro exactamente os motivos<br />
<strong>da</strong> convocatoria, máis alá <strong>da</strong> sempre presente loita pola liber<strong>da</strong>de. Seguírannos logo de<br />
lle botar unha man a Lourdes Ortiz, tira<strong>da</strong> no chan a porrazos polos grises. Dixemos que<br />
acudiramos a ver a Volta Ciclista a España —que efectivamente ía pasar pola Ci<strong>da</strong>de Universitaria<br />
e que se pretendía cortar. De aí non nos movéramos diante dos interrogatorios<br />
policiais. Ese día, 7 de maio, selouse aín<strong>da</strong> máis a amizade cuxos piares se chantaran o<br />
ano anterior. Lémbrome dos esforzos de Uxío Novoneyra para tentar que nos soltaran,<br />
falando con Figueira Valverde, <strong>da</strong>quela Alcalde de Pontevedra, que estaba en Madrid por<br />
mor dun evento deses que agora chamarían de promoción turística <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. Chegara<br />
Uxío a Peñalara a iso <strong>da</strong> unha <strong>da</strong> madruga<strong>da</strong>, todo compunxido porque Don Xosé dixera<br />
que na<strong>da</strong> se podía facer por aqueles dous ex-alumnos do seu Instituto. Non sospeitaba<br />
44 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 43-50
A Herminio Barreiro, na memoria<br />
Uxío que nos ía atopar na cafetería. A iso <strong>da</strong>s doce <strong>da</strong> noite e logo de nos impoñer unhas<br />
fortes multas xa nos soltaran e estabamos a celebrar a liber<strong>da</strong>de con Coia e Patiño.<br />
No comezo do verán dese ano 62 non puideches examinarte de Románicas por unha<br />
miserable falla administrativa, tendo que deixar os estudos de Gramática Histórica con Lapesa<br />
—de quen tanto me falabas— para cambiar de especiali<strong>da</strong>de ao ano seguinte. Todo<br />
hai que dicilo, para maior gloria <strong>da</strong> Historia <strong>da</strong> Pe<strong>da</strong>goxía. E tampouco non puideras ir a<br />
Munich como tiñas pensado. A retira<strong>da</strong> dos pasaportes que comportara a nosa detención<br />
e multa, impedíranche aproveitar a beca que tiñas concedi<strong>da</strong>. Eu non volvín dispor do<br />
pasaporte ata 1977, quince anos despois<br />
Estas dúas cousas tíñante desesperado. Mesmo aceleráronseche os, de seu, frecuentes<br />
pesadelos nocturnos, nos que te erguías e falabas coa lóxica de quen estaba esperto,<br />
ata que aparecía o absurdo, o meteorito delator de que estabas durmido; soños que te<br />
cabreaban logo de se esfumar a reali<strong>da</strong>de do soñado, sobre todo cando o soño fora do teu<br />
agrado. Unha noite, a iso <strong>da</strong>s cinco ou seis <strong>da</strong> mañá, eu non me deitara —eran os exames<br />
finais— e ti, comezaches a berrar: Dispara, coi<strong>da</strong>do, dispara! Era tal a axitación —movéndote<br />
para un lado e para outro <strong>da</strong> cama—, que te deches un golpe forte contra o canto dun<br />
dos banzos de ferro do metálico. Sentaches na cama e viches a perna a sangrar. E dicías:<br />
É ver<strong>da</strong>de, é ver<strong>da</strong>de. Sen embargo parecía satisfacerche a feri<strong>da</strong>. Mais, como o sangue<br />
era abondo esperteite. Cabreáraste, nesta ocasión, porque estabas a soñar que te feriran,<br />
mentres loitabas en Praia Girón por repeler a invasión ianqui contra a Revolución cubana,<br />
á que defendiches sempre, ata o momento de marchares para o lugar <strong>da</strong> MEMORIA. Dez<br />
anos despois gañaches un concurso literario convocado por Radio Habana, cuxo tema<br />
era o significado <strong>da</strong>quela epopea para as loitas de liberación dos países de Latinoamérica<br />
naquela déca<strong>da</strong>. E fuches á túa queri<strong>da</strong> Cuba a recibires o premio. E viches e sau<strong>da</strong>ches<br />
a Fidel. Á volta, en Madrid, cando discutimos sobre os problemas <strong>da</strong> Illa, fixéchesme unha<br />
boa radiografía do que estaba a suceder alí. Pero remataches por me dicir: Eu con Cuba<br />
non podo ser crítico.<br />
Ao remate <strong>da</strong>quel curso 61-62, no que tantas cousas pasaran, incluí<strong>da</strong>s as primeiras<br />
grandes folgas contra o réxime, compensamos a imposibili<strong>da</strong>de de saír do país cos encontros<br />
do verán en Pontevedra, con Cochón, Domínguez, Fortes, Falcón... Da túa man coñecín<br />
o Salnés e, por descontado, ese néctar de ouro pálido que é o Albariño monovarietal,<br />
<strong>da</strong> túa Terra. En Sisán, Padren<strong>da</strong>, Nantes, Bordóns, Noalla, Feifiñáns..., ti sempre sabías<br />
onde catalo bo. Pero na<strong>da</strong> como o do teu tío Gilberto e, máis tarde, o de teu pai.<br />
Na<strong>da</strong> che dixera, porque non se podía, que antes de rematar ese curso, eu entrara a<br />
militar no Partido Comunista. Esa circunstancia non coutou un verán feliz, no que tentabamos<br />
concor<strong>da</strong>r as nosas urxencias xuvenís plenas (amores, sexo cando cadraba, festas,<br />
viño...) con lecturas apresura<strong>da</strong>s de obras de autores que deixara fóra a educación oficial,<br />
por caso, a Marx e Engels, a Sartre ou a Camus, a Faulckner ou a Dos Passos, a Ortega<br />
ou a Sánchez Albornoz; a moitos clásicos rusos, a Bertolt Brecht ou a Luckas, a García<br />
Lorca ou a Miguel Hernández; máis tamén aos nosos: a Castelao, a Otero Pedrayo ou a<br />
Dieste. Aparte, claro está, de poñernos ao día con autores máis <strong>da</strong>quel momento: Sánchez<br />
Sarmiento<br />
45
Daniel Pino<br />
Ferlosio ou Juan Goytsolo, Celso Emilio ou noso entrañable amigo Novononeyra, con quen<br />
estarás agora a parolar en paseos por unha outra Alame<strong>da</strong>, a <strong>da</strong> MEMORIA onde os dous<br />
morades. Todo un ano de lecturas a ser comenta<strong>da</strong>s, debulla<strong>da</strong>s, sobrios ou ebrios, no<br />
decurso do 1962 que, sen nós o saber aín<strong>da</strong>, ía ser un ano farturento dos <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> prodixiosa:<br />
2ª Declaración <strong>da</strong> Habana, Independencia de Arxelia, Concilio Vaticano II, Bloqueo<br />
de Cuba por EE.UU., “Love Me Do” dos Beatles, morte de Marilyn Monroe...<br />
E, para rematar ese ano, aquel accidente xa en tempo de Na<strong>da</strong>l, cando guiando eu,<br />
envorquei o Seiscentos do teu pai, logo dunhas cantas voltas de campá, no que viñamos<br />
de pasar o serán catando os magníficos albariños do teu tío Gilberto e iamos a O Grove<br />
a ver á moza do Luís <strong>da</strong>quel ano. Chamábase Olga? Lembro dúas cousas do accidente.<br />
A primeira, o susto que nos dera o Luís, que ía no asento de atrás, cando despois dun<br />
instante eterno, naquela noite pecha, ningún de nós se atrevía a preguntar polo estado<br />
dos outros, e el coa súa voz de barítono, para a ocasión, cavernosa, nos dixera: Fáltame,<br />
fáltame, fáltame... [novo e espectante silencio]; fáltame un zapato, hostia! Botámonos os<br />
tres a rir ás gargalla<strong>da</strong>s. E tamén me lembro do comentario tan do teu pai cando lle demos<br />
a nova de que co accidente o deixabamos sen un instrumento capital para o seu traballo,<br />
alomenos, para tres ou catro semanas: ”Foi mellor que fose aquí en Sisán que na curva<br />
<strong>da</strong> Lanza<strong>da</strong>.” Aquel 22 de decembro do ano 1962, ver<strong>da</strong>deiramente, tocáranos a lotaría.<br />
O ano seguinte, 1963, en abril, foi o ano <strong>da</strong> nosa memorable viaxe a An<strong>da</strong>lucía en<br />
auto-stop, decidi<strong>da</strong> así de súpeto na Estación de Atocha, na despedi<strong>da</strong> que uns cantos<br />
amigos facíamos a Domínguez, que se ía incorporar á súa Cátedra de Literatura, logo <strong>da</strong><br />
oposición que viña de gañar, con obtención de praza no Instituto de Cabra. Marchaba tan<br />
tristeiro cara o que el consideraba un desterro, que alí mesmo lle prometemos irmos ti e<br />
mais eu en auto stop a Cabra o día seguinte. Ti xa estiveras en An<strong>da</strong>lucía, penso, o ano<br />
anterior, acompañando a aqueles progres americanos, Walter e Katherine, que eu coñecera<br />
na facultade.<br />
Manolo non o creu ata que nos veu alí dous días despois. Como na Odisea, o de<br />
menos fora chegarmos a Itaca-Cabra, por máis que esa era a intención. O importante,<br />
como tantas veces adoita acontecer, foi a propia viaxe: o descubrimento dun país tan distinto<br />
do noso, cheo de contradicións que, dende aquela, comezamos a comprender. A min<br />
serviume o descubrimento para logo comezar a comprender a todos os pobos do mundo.<br />
Na<strong>da</strong> especial acontecera ata Puerto Lápice, onde nos deixara a iso <strong>da</strong>s catro <strong>da</strong> tarde o<br />
coarto ou quinto condutor que nos collera. Pero alí na chaira manchega pasaban as horas<br />
e aveciñaba a noite. Eu desesperaba. Ti, como sempre, confiado: “Non te preocupes, está<br />
a punto de vir o ‘golpe de sorte’ que decote se ten que <strong>da</strong>r”. Pois si, a iso <strong>da</strong>s seis e media<br />
parounos un coche con sombra, como lle chamabas aos escasísimos coches que <strong>da</strong>quela<br />
se podían ver con cristais escuros. Era un ID-19, con matrícula francesa, aquel coche de<br />
deseño revolucionario (aín<strong>da</strong> hoxe o semella) coñecido como Tiburón, que ata entón eu só<br />
vira nas películas. Detívose maxestoso e sen máis o condutor colleunos. Entramos axiña,<br />
non se fose arrepentir.<br />
46 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 43-50
A Herminio Barreiro, na memoria<br />
De primeiras o señor, duns 40 anos, case non falaba, máis alá dos monosílabos de<br />
resposta ás nosas tími<strong>da</strong>s preguntas. Tomámolo —o acento era delator, malia a cativa orali<strong>da</strong>de—<br />
por un señorito an<strong>da</strong>luz. Quen senón ía ter un coche así nuns tempos onde calquera<br />
coche era un luxo para moi poucos? Logo comprobamos que estabamos nun erro.<br />
Ao pasarmos Despeñaperros e contemplar aqueles ondeados outeiros de Jaén preñados<br />
de oliveiras, díxonos: “Veij ujtede todoj esoj olivo. Puej, posiblemente sean de un solo señó.<br />
¿Y sabeij cuanto gana, como muxho, un jornalero?; 25 pesetaj ar día.” Evidentemente, non<br />
era un terratenente. Dende aquel momento falou e falou. Que se marchara para Francia,<br />
porque alí non había vi<strong>da</strong> para un home. Que agora era chofer dun empresario francés.<br />
Viña só para recollelo no Aeroporto de Sevilla e así poder dispor o seu xefe do coche e do<br />
condutor durante a Feira de Abril. Tentou convencernos para que fósemos con el e logo de<br />
vivir a Feira, poderíamos ir visitar o noso amigo. Moi ao noso pesar, dixémoslle que nos era<br />
imposible. Deixounos en Córdoba a iso <strong>da</strong>s oito ou oito e media.<br />
Alí, collemos aquela pensión situa<strong>da</strong> preto <strong>da</strong> praza do concello (que case nin usamos,<br />
pois deitamos ás sete <strong>da</strong> mañá e erguemos ás oito para continuar camiño). Saímos axiña<br />
con intención de visitar a Mezquita. Preguntamos, lembraraste, a aqueles dous homes<br />
aín<strong>da</strong> novos que responderan: “Noshotro vamoj pallá”. O que non agar<strong>da</strong>bamos é que<br />
cando alcanzamos a Mezquita fosen mais <strong>da</strong>s cinco <strong>da</strong> madruga<strong>da</strong>. Era fin de semana e<br />
paráramos en to<strong>da</strong> canta tasca había no camiño, convi<strong>da</strong>dos por un condutor de camión<br />
que coñecía e gustaba de Galicia e un traballador <strong>da</strong> construción. Non fomos quen de<br />
pagar as copas deses marabillosos finos cordobeses en ningunha <strong>da</strong>s tascas, nin tan<br />
sequera nunha <strong>da</strong> que os donos procedían de Mon<strong>da</strong>riz. Moi botados para diante, non<br />
se asustaban con verbas como socialismo, anarquismo ou socialismo (logo dunhas horas<br />
inxerindo finos), ata o punto de que para nós, aprendices de revolucionarios, esa noite,<br />
xunto con outros encontros semellantes na viaxe, servira para nos convencer de que unha<br />
experiencia como a cubana de tres anos atrás, en España tería que comezar —e pensabamos<br />
que axiña— por An<strong>da</strong>lucía, o lugar onde as desigual<strong>da</strong>des eran tan evidentes e<br />
explosivas. Que equivocados estabamos! Pero aquela semana an<strong>da</strong>luza comprometéranos<br />
(aos dous) aín<strong>da</strong> máis na vontade de loitar contra o fascismo a prol dos dereitos <strong>da</strong>s<br />
persoas e dos pobos.<br />
Para a nosa desgraza, o ditador morreu na cama e, mesmo, a democracia representativa<br />
chegou <strong>da</strong> man dunha transición pacta<strong>da</strong> e non dunha ruptura democrática. As consecuencias<br />
dese modo de cambiar, aín<strong>da</strong> as estamos a ver nestes tempos, máis de trinta<br />
anos despois. E diso tamén falamos nas últimas veces que nos vimos.<br />
Ese ano, en maio, funme vivir nos meses finais do curso, como no ano anterior, á vosa<br />
pensión <strong>da</strong> rúa Infantas: á que chamabades “La extraña prisión de Huntleigth”, en loa e semellanza<br />
con aquela película de Robert Day, interpreta<strong>da</strong> por Peter Sellers e David Lodge.<br />
Que<strong>da</strong>ba un sitio baleiro naquel labirinto <strong>da</strong> bufar<strong>da</strong> que <strong>da</strong>ba á Praza de Bilbao (que non<br />
Glorieta) á que hoxe chaman Vázquez de Mella. Chegaramos a parar nela vinte e tres persoas,<br />
de todo tipo e condición. Dos amigos, que me lembre, estabades ti, Patiño, Falcón,<br />
Manolo Coia (que collera un dos faios onde non se podía estar de pe ao que alcuñamos<br />
Sarmiento<br />
47
Daniel Pino<br />
como a cápsula espacial) ..., e Méndez Ferrín e Bernardino Graña cando viñan por Madrid.<br />
Dos poucos meses pasados alí por min (non chegaran a tres) teño infindos recordos. Máis<br />
son inesquecibles aquelas madruga<strong>da</strong>s nas que tiñamos que facer unha cadea humana<br />
para rescatar ao Raimundo do estreito e empinado tellado que mediaba entre o ático e o<br />
paramento que <strong>da</strong>ba á praza, situado a máis de vinte metros de altura, ao que accedía con<br />
dificultade pola estreita xanela que ventilaba a habitación, logo de se empapar de alcohol<br />
e de rachar algún cadro (do período informalista), que xa non lle gustaba. E ti e máis eu<br />
a xogármonos a vi<strong>da</strong> para salvar a segura caí<strong>da</strong> ao baleiro do noso inesquecible Patiño,<br />
o grande amigo avivezador de todo o mundo cultural galego <strong>da</strong>quel tempo na capital de<br />
España, que tan costa arriba levou sempre o traballo no Banco.<br />
Recordo tamén as noites en Ohio, a cafetería <strong>da</strong> rúa Fuencarral, ou en Puebla, na rúa<br />
deste nome, que eran lugares de retira<strong>da</strong>, ata chegar a Peñalara, ao mesmo pé <strong>da</strong> nosa<br />
pensión, a tomar o último cubata, se algo de cartos nos que<strong>da</strong>ba a algún. E <strong>da</strong> pastelería<br />
que había tamén na rúa Puebla, onde mercabas ti os hojaldres de merengue, dos que<br />
tanto gorentabas. Aparte do Parladoiro dos Mariscos, era nestes sitios onde adoitabamos<br />
analizar en común as informacións que ca<strong>da</strong> quen obtivera ao longo do día, sobre a situación<br />
política española e mundial, ou conversar sobre a última película que víramos, as<br />
conferencias de Aranguren, de Montero Díaz, de Álvaro Cunqueiro, os recitais de Salvatore<br />
Quasimodo ou de Carlos Oroza, ou calquera exposición de interese á que nos levaba<br />
Patiño.<br />
Ese ano, á volta de vacacións, no inicio do seguinte curso, buscamos ti e máis eu outra<br />
pensión. Decidimos alugar unha na rúa Luna, preto <strong>da</strong> Gran Vía, xa que logo, sen saírmos<br />
do barrio. A pensión estaba ben, limpa e confortable. A patroa, que rebor<strong>da</strong>ba touciño en<br />
demasía, díxonos que traballaba na policía, en pasaportes, que o seu home era comisario<br />
e o seu fillo oficial de prisións. En reali<strong>da</strong>de o sereno dixéranos de que fora ma<strong>da</strong>ma dunha<br />
casa de citas e que o comisario primeiro a retirara e despois a “enchufara” naquel posto. A<br />
min, a proximi<strong>da</strong>de de tanto membro de corpos represivos ao redor fixo que me entrara o<br />
desacougo, por non dicir pánico, e díxenche que ía buscar outro sitio. Foi un inmenso erro,<br />
hoxe téñoo claro. Onde ía estar máis seguro que vivindo nun sitio como aquel? Funme para<br />
un piso lonxe do barrio, en Cuatro Caminos.<br />
Seguimos en contacto, pero a miña implicación crecente na política clandestina, a<br />
aceleración nos estudos dos dous e a túa decisión de facer o servizo militar en aviación<br />
para cumprilo en Madrid, fixo que os nosos encontros xa non foran a diario. Ben que o<br />
sentín. A esas alturas, xa sabías <strong>da</strong> miña clandestina dedicación. Compartíala, pero non<br />
podías asumila nese momento do mesmo xeito nin eu fixen a máis mínima presión para<br />
tal, sabedor de que o risco non era poñerte en perigo só a ti, senón á túa familia, a que<br />
quixen e quero como propia.<br />
Aqueles inicios <strong>da</strong> miña vi<strong>da</strong> realmente adulta remataran coa detención e condena.<br />
Nos anos pasados na cadea pensei abondo nas nosas conversas <strong>da</strong>queles catro anos.<br />
Decateime do moito que significara o terte coñecido. Coido que a miña madurez temperán,<br />
máis que a ninguén, se debe á nosa relación.<br />
48 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 43-50
A Herminio Barreiro, na memoria<br />
Ti, mentres, remataras a licenciatura de Pe<strong>da</strong>goxía e casaras con Merche, á que eu<br />
coñecera dende que comezaras a saír con ela, e marcharades a Francia, país —a máis do<br />
noso— que como Cuba ou a URSS era tan querido para ti, a desenvolver un lectorado de<br />
español. Eu tiven noticias túas a través <strong>da</strong>s cartas <strong>da</strong> miña nai á prisión e dunha visita que<br />
fixeras a Carmen en Madrid. Creo que nunca cheguei a dicirche o meu contento por saber<br />
que estabas fóra e que as gadoupas do fascismo non te ían coller.<br />
Volvemos vernos en 1967. Gardo aín<strong>da</strong> o calor <strong>da</strong> túa aperta cando nos reencontramos.<br />
Vos regresarades a Madrid e viviades en Aluche. Foi unha amiga de Merche a que<br />
nos deixou un piso baleiro para pasarmos a nosa noite de vo<strong>da</strong>s. Era o 30 de Xaneiro do<br />
68. Outro ano no que acontecerían importantes cousas, e viñan de asasinar o Che Guevara<br />
uns meses antes. Nós, logo de facer eu a mili en Vigo e de nacer a miña filla Marta,<br />
voltamos para Madrid no outono do 69, onde estivemos ata finais do 73. Retomamos a<br />
relación con asidui<strong>da</strong>de neses catro anos, como despois cando coincidimos por case unha<br />
déca<strong>da</strong> en Santiago.<br />
Porén, estas son xa outras épocas de relación intensa <strong>da</strong>s que falaremos noutra entrega,<br />
se é que hai ocasión. Coido que xa me pasei en extensión e non sei que me dirá o<br />
Narciso.<br />
Ata sempre, unha infin<strong>da</strong> aperta, compañero del alma, compañero.<br />
Vilaxoán 28 de agosto de <strong>2011</strong>.<br />
Daniel Pino<br />
P.D. Non sei se ata aí chegarán as novas do fútbol. Por se non é así, quero que saibas<br />
que dende que te fuches o Barça leva gañado catro títulos: Liga, Champions League,<br />
Supercopa de España e Supercopa de Europa. E ca<strong>da</strong> trofeo que gaña penso no que te<br />
ale<strong>da</strong>rías ti.<br />
Sarmiento<br />
49
Volvo do mar derradeiro<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Luís COCHÓN<br />
No recordo de Herminio Barreiro<br />
Herminio Barreiro (no centro) en 1990, entre X. L. Méndez Ferrín (esquer<strong>da</strong>) e Luís Cochón. Estes presentaban<br />
un libro seu sobre o pe<strong>da</strong>gogo e institucionalista Lorenzo Luzuriaga (Valdepeñas, 1889/ Desterro de Bos Aires,<br />
1959)<br />
I<br />
Os dous sabíamos que ía ser a última. Quedámonos coa palabra na boca para non ter<br />
que dicir máis.<br />
Calados. Se cadra a revivir como nun lóstrego, historia de tantos anos.<br />
Leveille uns petisús de nata como os que compramos na rúa do Pez, á dereita, segundo<br />
se viña de San Bernardo, hai 50 anos, coas pobres pesetas que tiñamos para rematar<br />
outro mes de fame e de domingo. Pero non eran os mesmos.<br />
Deporparte volvemos, agora, a compartir o medo, e os seus agoiros que por entón<br />
tanto nos unían cara á vi<strong>da</strong>. Hostis – hostis: ‘el enemigo’ (diciámolo sempre en castelán<br />
contra to<strong>da</strong> caste de policías, porque tamén o latín se dicía en español).<br />
Aín<strong>da</strong> que o medo, deste día, era un medo outro: o de non ter na<strong>da</strong> que dicirnos: huisclos,<br />
cara á morte, ese silencio.<br />
Sarmiento<br />
51
Luís Cochón<br />
Estabas escribindo o final, o espolio último, a modo de epitafio para clausurar de vez<br />
o Recor<strong>da</strong>r doe, onde nos foi empoleirando a tantos amigos que tivo, que hoxe dóense de<br />
desolación, mentres ti entoas o Camiño de volta fago.<br />
52 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 51-54<br />
Pousei eu eiquí á i<strong>da</strong><br />
por levar a rota solta<br />
párome tamén á volta<br />
pra facer a despedi<strong>da</strong><br />
O noso Novoneyra andou tamén tecendo o seu propio desastre derradeiro, en versos<br />
como estes, variantes inéditas, que no seu nome -alá vai el- e no de tódolos seus, que<br />
somos nós, ofren<strong>da</strong>mos ao amigo que acaba de irse, por levar a rota solta.<br />
II<br />
Camiño de volta fago<br />
Fago camiño de volta<br />
Lau<strong>da</strong>tio mínima para Herminio Barreiro<br />
na campa de Sisán, tarde do 6 de Santos:<br />
caía auga a dioivos.<br />
Deixou por escrito nunha carta do ano 58, o <strong>da</strong> súa quinta: “Morrerei en novembro,<br />
senón en outubro” [“un día del que tengo ya el recuerdo”]. Así, exabrupto, sen vir a conto,<br />
porque non se trataba diso e ninguén lle preguntou: saíu de si, de propio intento. De seguro<br />
non recor<strong>da</strong>ba o dies mortis cando falei con el no serán, no que, inadvertido, disfrazouse<br />
de novembro “para no infundir sospechas”.<br />
—Atópome un pouco cansado, díxome: a saúde que se vai, o país outra vez na alianza<br />
de sempre do trono e do altar, entre tantas corruptelas. O curso de doutoramento que tiña<br />
que estar a <strong>da</strong>r…<br />
—O país éche o que é, aquel que nós non fomos quen de cambiar. As clases… pero<br />
con todo, ca<strong>da</strong> día ao entrar na clase sigo a sentir na gorxa aquel rasquizo de ansia e<br />
timidez como decote.<br />
—A min pásame igualísimo, segue a dicir: como se fose novato de primeiras, sen tino<br />
para atinar co acorde preciso. Un tremor, unha melancolía tamén, polo paso dos anos. Que<br />
feitizo será ese que nos fai seguir máis aló de nós mesmos, contra to<strong>da</strong> outra convicción:<br />
A educación é o único posible. (Era amigo de formulacións apodícticas).<br />
Como se pode dicir dunha persoa, dose tanta de candor, de emoción, de ensoñación,<br />
para volver de pronto á lucidez proverbial, ilustra<strong>da</strong>. Á dialéctica capaz de esculcar na noite<br />
cos ollos de curuxa de Palas Atenea.<br />
Poucas veces teremos coñecido individuo dese tempero coa emoción e a lucidez cravuña<strong>da</strong>s<br />
en fragua propia.
Volvo do mar derradeiro<br />
A súa capaci<strong>da</strong>de de asombro ante o común usitado, como quen volve <strong>da</strong>lgunha<br />
rêverie. A ningún dos meus amigos lles teño oído como a el, inmutable: “eu son un home<br />
feliz”.<br />
A mira<strong>da</strong> perdi<strong>da</strong> nalgún lugar á fronte, que só podemos ver, por veces, nos ollos dos<br />
soñadores. Desa caste era el. E é esa dimensión a que quero situar por riba <strong>da</strong>s súas<br />
habelencias dialécticas.<br />
A súa memoria careceu de acedume. Non foi ávido nin cobizoso, porque deses é o<br />
reino dos maquieiros todos.<br />
Aquí será, con nós, pasteiro comunal, como é difícil ser, tan de si, insubornable, secreto:<br />
Herminio Barreiro: Entrez!<br />
Post-scriptum: Entrez! é voz imperativa e suasoria, pronuncia<strong>da</strong> polo Xefe do Estado<br />
francés –na altura, De Gaulle– ou persoa na que delegue (no caso que digo, André Malraux),<br />
ao entrar no Panteón, lembro, ao resistente Jean Moulin, torturado ata a morte. Con<br />
esta voz de mando, unha orde pois, quero situar a figura de Herminio no eido republicano<br />
que lle corresponde de seu. O último que entrou no Panteón de Francia, onde unha candea<br />
fulgura eternamente, foi o propio Malraux que tanto temos amado <strong>da</strong>quela. Non hai ningún<br />
enigma –Entrez!– nesta ultimi<strong>da</strong>de civil.<br />
Sarmiento<br />
53
Herminio, sempre amigo<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Miguel PÉREZ PEREIRA<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
Herminio foi unha persoa pola que teño un afecto especial. Aín<strong>da</strong> que morreu, o afecto<br />
segue, se ben mesturado con dor polas ocasións perdi<strong>da</strong>s de termos falado e compartido<br />
máis a vi<strong>da</strong>. Rememorando a Gamone<strong>da</strong>, o poeta <strong>da</strong> melancolía, el dicía que facer memoria<br />
é ter conciencia <strong>da</strong> per<strong>da</strong>, e, xa que logo, sufrimento. Na<strong>da</strong> máis certo lembrando a<br />
Herminio, un ser absolutamente entrañable, a quen era tan doado querer.<br />
Coñecín a Herminio á miña chega<strong>da</strong> á antiga Facultade de Filosofía e Ciencias <strong>da</strong><br />
Educación <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela no mes de abril de 1977. Eu era,<br />
<strong>da</strong>quela, militante do Partido Comunista, e un dos fun<strong>da</strong>dores de CCOO do ensino en<br />
Vigo. O meu primeiro encontro foi no claustro do caduco edificio de Fonseca, ao carón <strong>da</strong>s<br />
centenarias azaleas, onde provisoriamente estaba a facultade, un edificio <strong>da</strong>quela cheo de<br />
goteiras e onde a calefacción <strong>da</strong>ba para pasar frío, pero algo menos que na rúa. Presentáronmo<br />
xunto a outros colegas, entre os que estaban Luís Villegas, Xoán Pintos, Antón<br />
Costa (a quen eu xa coñecía do movemento <strong>da</strong> escola popular), ou José Luís González. A<br />
acolli<strong>da</strong> de Herminio foi extraordinaria pola calidez, unha <strong>da</strong>s súas características persoais<br />
máis salientables.<br />
Como eramos camara<strong>da</strong>s, coincidíamos en reunións do PC e do Sindicato, pero tamén<br />
tiñamos tempo para tomarmos os viños xuntos e compartir algún que outro xantar.<br />
Herminio destacaba pola súa capaci<strong>da</strong>de de comprensión <strong>da</strong>s posicións dos outros e esa<br />
perspectiva que lle permitía ía máis alá, coma se tivese unha guía que lle facía ver as cousas<br />
nunha dimensión case que atemporal. A revolución non era cousa dun día, e o camiño<br />
do progreso, sinuoso.<br />
Aín<strong>da</strong> que non gustaba de protagonismos nin de ocupar cargos ou responsabili<strong>da</strong>des,<br />
el sempre asistía ás reunións do sindicato con entrañables compañeiros como Miguel<br />
Fonseca, particularmente nas épocas de reforma democrática <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, na que<br />
semellaba que o papel dos sindicatos, concibidos como de carácter sociopolítico, tamén<br />
podía ser importante. Esa época <strong>da</strong> transición política era algo especial. Todo estaba bastante<br />
aberto, e case calquera cousa era posible, de aí que as ilusións foran moito maiores<br />
do que poden ser hoxe, unha época certamente difícil e na que, nos países occidentais<br />
cando menos, é difícil mover o estado <strong>da</strong>s cousas.<br />
Unha característica del era a de non ser un home conflitivo. Era un home tranquilo que<br />
tiña a difícil virtude de buscar os puntos de consenso e o que unía, máis que as discrepan-<br />
Sarmiento<br />
55
Miguel Pérez Pereira<br />
cias. Probablemente porque tiña esa olla<strong>da</strong> de futuro, que facía que non se arre<strong>da</strong>ra dos<br />
obxectivos últimos.<br />
Herminio tiña unha inconmovible fe no futuro, no progreso <strong>da</strong> humani<strong>da</strong>de cara a unha<br />
socie<strong>da</strong>de máis xusta e igualitaria, e foi quen de manter esa fe mesmo en épocas difíciles.<br />
Lembro, por exemplo a época <strong>da</strong> renuncia do Partido Comunista aos símbolos <strong>da</strong> República<br />
(a bandeira republicana) e a aceptación <strong>da</strong> monarquía constitucional. Para Herminio,<br />
unha persoa cria<strong>da</strong> nunha familia de fon<strong>da</strong>s crenzas republicanas, e el mesmo firme admirador<br />
dos valores e <strong>da</strong>s prácticas <strong>da</strong> República, tivo que ser moi difícil que a política <strong>da</strong> esquer<strong>da</strong><br />
sociolóxica deixara á marxe a recuperación <strong>da</strong> tradición republicana, e a República<br />
que<strong>da</strong>ra fóra <strong>da</strong> axen<strong>da</strong> política, ou, cando menos, se adiara sine die.<br />
A súa activi<strong>da</strong>de profesional como pe<strong>da</strong>gogo centrouse moito tamén en rescatar figuras<br />
senlleiras <strong>da</strong>, vista en perspectiva, monumental reforma educativa republicana, como<br />
Lorenzo Luzuriaga, e as revolucionarias experiencias que desde o ano 1931 ata a caí<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
República (mesmo durante o transcurso <strong>da</strong> Guerra Civil) tiveron lugar no Estado español.<br />
Era moi consciente do extraordinario papel que os mestres e profesores estaban xogando<br />
na transformación <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> social e dos individuos durante a República, e por iso, e porque<br />
o viviu ben de preto co seu pai, doíalle aín<strong>da</strong> máis a terrible persecución que sufriron co<br />
franquismo. O maxisterio foi un dos estamentos cos que máis se asañaron as autori<strong>da</strong>des<br />
<strong>da</strong> Ditadura que pronto se decataron do papel que xogaran no extraordinario intento de<br />
transformación social republicana. Era preciso arrasar todo indicio desa época. No seu<br />
libro Recor<strong>da</strong>r doe, contrapón de forma vívi<strong>da</strong> e senti<strong>da</strong> os valores e prácticas <strong>da</strong> escola<br />
franquista cos <strong>da</strong> escola republicana.<br />
Foi a de Herminio Barreiro unha xeración recia que trazou o suco <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de e a<br />
loita social ás seguintes xeracións, e fixérono, tanto na súa vertente nacionalista como<br />
comunista, creando novos obxectivos e formas de loita. Pero tamén é certo que o fixeron<br />
a golpes. Aín<strong>da</strong> lembro como no curso 1968-1969 o meu profesor de literatura de preu<br />
do instituto Santa Irene de Vigo Xosé Luís Méndez Ferrín, e bo amigo de Herminio desde<br />
os seus tempos do colectivo Brais Pinto en Madrid, foi detido e encadeado polo réxime<br />
franquista durante varios meses. O propio Herminio tamén visitou a sombra entre reixas<br />
nalgunhas ocasións, aín<strong>da</strong> que por períodos máis curtos.<br />
Discreto como era, tardei tempo en saber, por el, de que tiñamos unha relación de<br />
parentesco. El sabía ben <strong>da</strong>s miñas orixes, porque unha miña irmá estaba casa<strong>da</strong> con<br />
Carlos Amable Baliñas, e logo púidome relacionar ben coa miña familia. Unha familia que<br />
era dunha tradición ben diferente <strong>da</strong> de Herminio, de pais republicanos que sufriron a<br />
represión do franquismo. El fora compañeiro no instituto de Pontevedra do meu irmán Félix<br />
(desgracia<strong>da</strong>mente tamén falecido, e do que Herminio aín<strong>da</strong> gar<strong>da</strong>ba unha foto na que<br />
estaban xogando con outros amigos ao fútbol na Lanza<strong>da</strong>), e sabía que tiñamos curmáns<br />
(en segundo ou terceiro grao) comúns: os Gómez de Raxó, de onde era a miña nai. Moitos<br />
deles xa fillos <strong>da</strong> emigración que, á súa vez, tiveron tamén que buscarse a vi<strong>da</strong> na miserenta<br />
e triste España franquista fóra de Galicia, como Faustino, Constantino, ou Heraclio,<br />
56 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 55-58
Herminio, sempre amigo<br />
que chegou a ser almirante <strong>da</strong> arma<strong>da</strong> dos Estados Unidos de Norteamérica, e co que<br />
Herminio seguiu tendo relación.<br />
Decateime tamén co tempo de como Herminio gustaba de coi<strong>da</strong>r e cultivar o seu contorno<br />
familiar e vital. O delicado e agarimoso recordo dos vellos amigos, dos que nalgún<br />
tempo significaron algo na súa vi<strong>da</strong>, dos seus parentes. É como se se negara a que caeran<br />
no esquecemento. Recodándoos facíaos presentes e rescatábaos <strong>da</strong> escuri<strong>da</strong>de do esquecemento,<br />
dándolle tamén sentido á súa vi<strong>da</strong>. Un non é só o que é no momento actual,<br />
senon tamén o que foi; algo bastante afastado dos parámetros actuais <strong>da</strong> existencia do ser<br />
humano, que semella ser atemporal, sen raiceiras e ahistórico. Esa perspectiva histórica,<br />
consonte coa súa activi<strong>da</strong>de profesional como historiador <strong>da</strong> educación, foi tamén algo moi<br />
característico do extraordinario ser humano que foi Herminio.<br />
Tiña fe no progreso <strong>da</strong> humani<strong>da</strong>de, como dicía a súa necrolóxica. Un pouco por ese<br />
optimismo do materialismo histórico, pero tamén pola súa visión do ser humano com esencialmente<br />
bo, tan propia do seu admirado Rousseau. Nestes tempos de absur<strong>da</strong> crise e<br />
desesperanza no futuro precisamos <strong>da</strong> súa fe.<br />
Sarmiento<br />
57
A propósito de Herminio Barreiro<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Xavier CASTRO<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
Estas breves liñas están dedica<strong>da</strong>s a quen foi un amigo moi achegado e benquerido,<br />
a quen tiven a fortuna de tratar no derradeiro tramo <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong>, que comprende<br />
aproxima<strong>da</strong>mente os últimos vintecinco anos: Herminio Barreiro. Están escritas cun talante<br />
evocador e un chisco saudoso, e talvez parezan tingui<strong>da</strong>s cun certo aire rousseauniano,<br />
ao xeito <strong>da</strong>s “Ensoñacións dun paseante solitario”. Son estas as lembranzas e cavilacións<br />
dun seu amigo, contento —nin que dicir ten— de estar aín<strong>da</strong> con vi<strong>da</strong> e atristurado tamén<br />
por estar un pouco máis só (ambigüi<strong>da</strong>des <strong>da</strong> urdime sentimental traba<strong>da</strong> no magma <strong>da</strong><br />
conciencia dese “eu” complexo que nos constitúe, do que nos falan narradores como Javier<br />
Marías, na súa recente novela Los enamoramientos). Irán combinados estes comentarios<br />
con algunhas alusións á figura do conspicuo pensador Jean-Jacques Rousseau, que<br />
marcou profun<strong>da</strong>mente o quefacer intelectual de Herminio, como se percibe nunha parte<br />
estimable <strong>da</strong> súa produción científica e quedou patentemente reflectido así mesmo nas<br />
súas memorias. Dou en pensar que tamén poderá ter algún interese establecer unha sorte<br />
de parangón entre ámbolos dous, a xeito de “vi<strong>da</strong>s paralelas”, aín<strong>da</strong> que sexa en esbozo,<br />
contrastando o xenio e figura do meu amigo coas cali<strong>da</strong>des do seu ilustre mentor, reparando<br />
nomea<strong>da</strong>mente no que ámbolos dous plasmaron por escrito nas súas memorias: na<strong>da</strong><br />
menos que unhas “Confesións” no caso do xenebrino, e unhas máis recata<strong>da</strong>s lembranzas<br />
no que concirne ao meu amigo.<br />
Tras varias conversas con el, non moi demora<strong>da</strong>s nun principio, comparti<strong>da</strong>s con outros<br />
amigos comúns, comecei a tratar dun xeito estreito a Herminio con ocasión dunha<br />
viaxe a Barcelona onde nos desprazamos un feixe de amigos para asistir a un congreso<br />
convocado pola Socie<strong>da</strong>de Española de Historia <strong>da</strong> Educación en 1984. Fomos en dous<br />
coches varios profesores <strong>da</strong> especiali<strong>da</strong>de que eran amigos meus, entre os que estaban<br />
Narciso de Gabriel e Antón Costa. No coche, nas para<strong>da</strong>s polo camiño e nos momentos<br />
de lecer pola ci<strong>da</strong>de con<strong>da</strong>l, falamos moito e tivemos ocasión de constatar o que son os<br />
azares insólitos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong>. De volta, compartimos habitación nun hotel de camiño. Había que<br />
aforrar, pois <strong>da</strong>quela non an<strong>da</strong>ba a nosa economía moi boiante nin as axu<strong>da</strong>s <strong>da</strong> universi<strong>da</strong>de<br />
para desprazamentos a congresos eran o que logo foron, e por iso non collemos<br />
alcobas individuais. Herminio queixouse nalgún momento <strong>da</strong> nosa precarie<strong>da</strong>de relativa<br />
—“¡O puñetero diñeiro!”, exclamou desgustado—, en particular cando nos privamos de<br />
entrar nun determinado restaurante tentador, en Tolosa, creo recor<strong>da</strong>r. Antón Costa administraba<br />
o fondo común cun espírito no que se mesturaban a austeri<strong>da</strong>de franciscana coa<br />
Sarmiento<br />
59
Xavier Castro<br />
severi<strong>da</strong>de espartana, e non estaba disposto a permitir dispendios de gourmets, aín<strong>da</strong> que<br />
ben mirado non pasaban de ser catas nalgunhas especiali<strong>da</strong>des de cociña rexional. Aín<strong>da</strong><br />
bo foi que en Barcelona puidéramos asistir a un estimulante espectáculo de cabaré, que<br />
nos impresionara pola espléndi<strong>da</strong> coreografía de que facía gala. Pero non hai mal que por<br />
ben non veña, e foi grazas a este réxime de austeri<strong>da</strong>de que puiden ter unha demora<strong>da</strong><br />
conversa priva<strong>da</strong> con Herminio cando partillamos habitación. Na miña cali<strong>da</strong>de de profesor<br />
bisoño representou unha oportuni<strong>da</strong>de moi estimulante poderlle expresar as miñas coitas<br />
e inque<strong>da</strong>nzas pe<strong>da</strong>góxicas, cando an<strong>da</strong>ba á procura dun estilo docente na Escola de<br />
Maxisterio de Ourense na que profesaba. Deume valiosas pistas e suxestións, pero o do<br />
“estilo docente” é algo no que aín<strong>da</strong> hoxe ando á procura.<br />
Herminio tiña cali<strong>da</strong>de de escoita. Paréceme que cumpría a equilibra<strong>da</strong> regra do<br />
fifty / fifty: a metade do tempo falar, a outra metade escoitar. Pasoume o mesmo que a outras<br />
moitas persoas, quedei engaiolado pola súa sinxeleza e ausencia total de pe<strong>da</strong>ntería,<br />
cousa infrecuente no ámbito académico. Eran moi salientables nel a cordiali<strong>da</strong>de e a calidez<br />
na amizade. Era ademais de moi bo trato, por ser xovial, de talante optimista, provisto<br />
de sentido do humor e de simpatía. Tampouco o seu saber tiña na<strong>da</strong> do estiramento académico<br />
usual, e era ademais ben pouco especializado; pola contra, era notablemente diverso,<br />
consecuencia dunha curiosi<strong>da</strong>de universal e a conseguinte amplitude do seu abano de<br />
lecturas. Nas nosas conversas eu procuraba dedicar un apartado para preguntarlle polo<br />
que estaba lendo; sempre compaxinaba a lectura de varios libros a un tempo —cousa moi<br />
propia dos bos letraferidos, xente que sente correr tinta en ves do sangue polas veas—.<br />
Facía un percorrido somero por todos eles, <strong>da</strong>ndo algunha pincela<strong>da</strong> descritiva, pero sen<br />
deterse demasiado. Na conversa informal, non gustaba de pararse e afon<strong>da</strong>r nun tema<br />
concreto, fose un libro ou ben outro asunto. Non gustaba de ficar ancorado nun caladoiro<br />
concreto. O seu espírito amaba a diversi<strong>da</strong>de. E isto facía moi amena a súa conversa. Falaba<br />
<strong>da</strong>s cousas, falaba del —era discreto, mais non reservado— e tamén preguntaba polo<br />
seu interlocutor, interesándose de certo pola vi<strong>da</strong> dos demais. Xa que logo, non incorría<br />
na actitude característica dos prepotentes, que cando se senten máis importantes que os<br />
seus interlocutores, por ostentaren se cadra un rango académico superior, endexamais<br />
preguntan polo que lles pasa aos demais, aos que teñen por mindunguis, admitindo unicamente<br />
os seus asuntos como tema de conversa.<br />
Herminio practicaba con sabedoría a arte do diálogo e estaba tamén dotado dunha<br />
excelente memoria que nutría o seu discurso. Tampouco convén esquecer que ademais<br />
falaba ben e podía ser moi elocuente, persuasivo e mesmo sedutor. Neste senso, librouse<br />
dos padecementos de Rousseau, que sufriu moito por iso ao traveso <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong> e chegou<br />
a sentirse indefenso nalgunha ocasión crítica, por mor <strong>da</strong> súa torpeza como orador, como<br />
el mesmo recoñeceu.<br />
O meu amigo era un home conciliador e contemporizador. Resultaba certamente difícil<br />
entrar en conflito con el, pois el adoitaba esguellar as tensións nas súas relacións persoais.<br />
Eu teño isto por virtude, pero nalgún caso debo recoñecer que me pareceu cáseque defecto<br />
no meu amigo, por semellarme condescendente de máis. Claro que probablemente o<br />
60 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 59-68
A propósito de Herminio Barreiro<br />
defecto será máis ben meu, xa que por veces non podo evitar que algunhas pingueiras de<br />
sangue xacobina me enturben de súpeto a razón… Herminio esquivaba, non sen cortesía,<br />
ás persoas que non lle simpatizaban, como fixo con algún historiador, segundo tiven ocasión<br />
de constatar. Mais Herminio adoitaba ser un home ben temperado. Non se deixaba<br />
tentar pola vai<strong>da</strong>de nin apenas pola ambición, quizais pensando con Borges, que, ao cabo,<br />
non somos máis que “o olvido que seremos”. Teño para min que esta actitude lle aforrou<br />
algúns problemas, pero tamén limitou se cadra o seu horizonte profesional. Poño por caso,<br />
non quixo expoñerse a pasar polo trago, que presumía abafante —“Non estou disposto a<br />
que me xulguen”, dicía—, dunha oposición a cátedra de <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>. En termos xerais, a<br />
súa actitude comedi<strong>da</strong>, prudente, morixera<strong>da</strong>, aforroulle pesares na vi<strong>da</strong>. Teño a impresión<br />
de que a súa existencia discorreu sen graves contratempos. Agás a expulsión do corpo do<br />
maxisterio e o encarceramento que padeceu o seu pai, traxedia que pairou sobre os seus<br />
anos de infancia. E por suposto, o calvario <strong>da</strong> enfermi<strong>da</strong>de (en reali<strong>da</strong>de dúas doenzas<br />
suma<strong>da</strong>s) polo que tivo que pasar durante case os dous últimos anos <strong>da</strong> súa existencia.<br />
Pensándoo ben, no capítulo de amarguras, non foi isto último grao de anís precisamente!<br />
Foi notable o pudor e a discreción con que afrontou a enfermi<strong>da</strong>de, quitándolle importancia<br />
e evitando a to<strong>da</strong> costa o vitimismo. Afrontou a morte con estoicismo, e creo que<br />
sen excesivo pánico, tal como preconizaba Montaigne —outro dos maître à penser, para<br />
os “afrancesados” como Herminio— nos seus Essais; escritor, por certo, con quen quizais<br />
tivo Herminio maior similitude de rexistros que con Rousseau. Case ao remate dos seus<br />
días, comentoulle a Narciso de Gabriel, cando este conseguiu velo, superando o pudoroso<br />
muro defensivo do que se arrodeou: “Vivín o que tiña que vivir”. Díxolle isto sen patetismo,<br />
nun momento en que estaba a recibir coi<strong>da</strong>dos tan só paliativos na fase terminal <strong>da</strong> súa<br />
enfermi<strong>da</strong>de.<br />
Porén, era Herminio unha persoa le<strong>da</strong> e afectuosa con todos, non só coa familia —á<br />
que quixo de maneira especialmente intensa—, en franco contraste cos que padecen a<br />
cardiopatía social de restrinxir o amor e a leal<strong>da</strong>de ao estrito ámbito familiar, e alén del<br />
parécelles ben que impere o frío imperio <strong>da</strong> selva. Foi amante <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> e dos goces que<br />
esta pode ofrecer: unha boa comi<strong>da</strong>, un bo viño e naturalmente tamén os praceres sociais,<br />
como a conversación. Amoláballe a contabili<strong>da</strong>de cicatera e benthamiana, o feito de ter<br />
que privarse de praceres, como o de comer os pratos propios nun restaurante aceptable <strong>da</strong><br />
locali<strong>da</strong>de pola que pasábamos, como xa mencionei. Gustábanlle a cervexa, o viño —nomea<strong>da</strong>mente<br />
o albariño elaborado polo seu pai, en Sisán—, o ron, que probablemente lle<br />
recor<strong>da</strong>ba a Cuba e a súa revolución, coa que simpatizou abertamente ata o final dos seus<br />
días. Tampouco lle puña reparos ao whisky, desouvindo as voces que til<strong>da</strong>n de imperialista<br />
a este licor destilado. En resumi<strong>da</strong>s contas, eu vexo a súa figura aureola<strong>da</strong> cun halo de<br />
razoable e simpático hedonismo. Nunha ocasión comentoume unha boutade que lle fixera<br />
moita graza do novelista e crítico de arte, John Berger, segundo a cal, nesta a vi<strong>da</strong> un non<br />
pode conseguir a to<strong>da</strong>s as mulleres que desexa. Pero hai que intentalo!, dicía.<br />
Agora ben, aín<strong>da</strong> sendo de mentali<strong>da</strong>de aberta e crítica, tiña as súas ancoraxes ideolóxicas.<br />
Pasoulle co marxismo, ao que mantivo a súa adhesión contra vento e marea ata o<br />
Sarmiento<br />
61
Xavier Castro<br />
remate <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong>, namentres que a inmensa maioría dos que nos reclamábamos adherentes<br />
de dito credo revolucionario, e éramos un pouco máis novos, abandonábamos de<br />
mellor ou peor grao, e non sen sentírmonos desencantados, ese vello galeón que víamos<br />
que que<strong>da</strong>ra penosamente desarborado polas galernas <strong>da</strong> Historia. Creo que foi esta unha<br />
cuestión xeracional, que afectou a moitos dos máis senlleiros expoñentes <strong>da</strong> súa quinta: a<br />
Vázquez Montalbán, por mencionar un caso resoante. Eu aturaba tamén mal a súa adhesión<br />
ao castrismo nestes últimos anos, cando a fiasco <strong>da</strong> revolución se fixo evidente e o<br />
afán autoritario de Fidel Castro por manterse a ultranza no poder semellábame —e sígueme<br />
parecendo— repudiable. Sobre estas cuestión eu non conseguía entablar un diálogo<br />
sosegado con Herminio, que se sentía probablemente acuciado polas críticas encona<strong>da</strong>s<br />
de moita xente, polo que a respecto disto eu atíñame á discreta máxima que proclama que<br />
a mellor palabra é a que non se di.<br />
Remexer na memoria non lle facía particular graza a Herminio, e aín<strong>da</strong> así resolveuse<br />
a escribir as súas lembranzas —que teñen, por certo, moi pouco de autobiografía íntima—,<br />
ao que se determinou antes de saber que padecía dúas enfermi<strong>da</strong>des graves superpostas:<br />
unha do corazón, que foi a primeira en manifestarse, e dun xeito brusco e inesperado:<br />
namentres agar<strong>da</strong>ba na cola dunha enti<strong>da</strong>de bancaria doulle un desmaio que provocou<br />
a caí<strong>da</strong> ao chan, no que bateu coa cabeza dándose un golpe serio; a outra, a leucemia,<br />
que el pudorosamente se negou a desvelar aos seus amigos, dicíndonos que só padecía<br />
unha anemia. Decátome agora de que quizais xa barruntaba entón algún mal, e comezaba<br />
a ter conciencia dos límites do seu horizonte vital previsible (como temos todos a partir<br />
dos cincuenta anos), agudiza<strong>da</strong> ademais polo feito de advertir esporadicamente algúns<br />
preanuncios fisiolóxicos a xeito de molestias varias, ou “corpo desgustado”, para dicilo<br />
cunha expresión divulga<strong>da</strong> polo doutor García Sabell na súa pescu<strong>da</strong> verbo a antropoloxía<br />
médica do doente galego. Dixérame nunha ocasión, cando tomábamos unha caña no restaurante<br />
Caney: “A diferencia entre a moci<strong>da</strong>de e a vellez é que cando eres novo o corpo é<br />
como se non existira, non dá ningún sinal de trastorno e dispós del á túa libre vontade. En<br />
cambio, cos anos, o corpo non para de manifestarse suscitando malestar. Por exemplo, eu<br />
agora mesmo sinto molestias nun pé”.<br />
Herminio declaraba paladinamente, xa no título <strong>da</strong>s súas memorias, que “recor<strong>da</strong>r<br />
doe”. A relación do seu ilustre mentor intelectual, Jean-Jacques Rousseau, co seu pasado<br />
tampouco foi moi doa<strong>da</strong>. En efecto, Rousseau sinalaba sobre esta cuestión que<br />
los dulces recuerdos de mis bellos años, pasados con tanta tranquili<strong>da</strong>d como inocencia,<br />
me han dejado mil gratas impresiones, que me halaga de continuo recor<strong>da</strong>r. Pronto se verá<br />
cuán diferentes son los del resto de mi existencia. Recor<strong>da</strong>rlos es renovar su amargura.<br />
Lejos de agriar la de mi situación con estos tristes recuerdos los evito cuanto puedo; y a<br />
veces lo he logrado hasta el punto de no poder hacerlos revivir cuando me ha convenido.<br />
Esta facili<strong>da</strong>d de olvi<strong>da</strong>r los males es un consuelo que el cielo me ha concedido en medio de<br />
los que un día la suerte debía acumular sobre mi. Mi memoria, que únicamente me recuer<strong>da</strong><br />
los objetos agra<strong>da</strong>bles, es el feliz contrapeso de mi espanta<strong>da</strong> fantasía, que sólo me hace<br />
prever desdichas en el porvenir 1 .<br />
1 Jean-Jacques Rousseau, Las confesiones, Edición Electrónica de www.philosophia.cl / Escuela de Filosofía<br />
Universi<strong>da</strong>d ARCIS, p. 170.<br />
62 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 59-68
A propósito de Herminio Barreiro<br />
Porén, como memorialista, Herminio sitúase nas antípo<strong>da</strong>s de Rousseau. Este declaraba<br />
expresamente cales eran as súas pretensións: “El ver<strong>da</strong>dero objeto de mis confesiones<br />
es hacer comprender exactamente mi interior en to<strong>da</strong>s las situaciones. He prometido<br />
la historia de mi alma; y para escribirla con fideli<strong>da</strong>d, no necesito otros recuerdos: me<br />
basta, como lo he hecho hasta aquí, entrar dentro de mi mismo” 2 . Manifesta con rotundi<strong>da</strong>de<br />
que desexa facer unha obra novidosa no seu xénero: confesar de xeito franco e non<br />
apoloxético a súa vi<strong>da</strong>, incluíndo non só os seus feitos e avatares senón tamén os seus<br />
sentimentos e desexos. Sen omitir erros, limitacións e carencias, desencontros, fobias,<br />
desventuras e miserias. Herminio, en cambio, declaraba algo que doa<strong>da</strong>mente pode constatar<br />
quen se achegue ás súas memorias: “Eu falo dos demais, <strong>da</strong>s cousas que pasaron,<br />
pero de min mesmo apenas falo”.<br />
O meu amigo tiña unha actitude intelectual peculiar. A propia dun humanista, <strong>da</strong> caste<br />
dos que se adoita dicir que “todo o humano lles interesa”. Era dinámico e activo, pero moi<br />
pouco inclinado a promover proxectos (seminarios, congresos, etc.); en cambio, sempre<br />
estaba dispoñible para prestar a súa colaboración en cantas activi<strong>da</strong>des o invitaban a<br />
intervir. Tamén me parecía a min un chisco disperso e un algo preguiceiro: entregábase a<br />
ver espectáculos deportivos e películas sen límite nin taxa pola televisión, nomea<strong>da</strong>mente<br />
cando puido dispoñer dunha antena parabólica que aumentou sensiblemente a oferta de<br />
programas en diversos idiomas. Se cadra a súa actitude intelectual non difería moito <strong>da</strong> de<br />
Rousseau cando se autodefinía como un preguiceiro activo:<br />
Ni siquiera tenía un sueldo de renta; pero tenía un nombre y conocimientos; era sobrio y<br />
me había desprendido de to<strong>da</strong>s las necesi<strong>da</strong>des más dispendiosas, que son las que nos<br />
impone la opinión. Además de esto, a pesar de mi natural pereza, era laborioso cuando<br />
quería serlo; y mi pereza no era tanto la de un hombre amigo de no hacer na<strong>da</strong> como la del<br />
que quiere ser independiente y le gusta trabajar a su voluntad. Mi profesión de copista de<br />
música no era brillante ni lucrativa; pero era segura. El mundo me aplaudía por haber tenido<br />
el valor de abrazarla. Podía estar seguro de que no me faltaría trabajo, y trabajando mucho<br />
podía ganar lo suficiente para mí. To<strong>da</strong>vía me que<strong>da</strong>ban dos mil francos del producto de El<br />
adivino y de mis otros escritos que me permitían no vivir con estrechez; y muchas obras<br />
que tenía encarga<strong>da</strong>s me prometían poder trabajar a mi gusto, sin cansar a los libreros,<br />
sin excederme y aun aprovechando la ociosi<strong>da</strong>d del paseo. Mi servicio, compuesto de tres<br />
personas, que to<strong>da</strong>s se ocupaban en algo de utili<strong>da</strong>d, no era muy costoso. En fin, mis<br />
recursos, proporcionados a mis necesi<strong>da</strong>des y deseos, podían ofrecerme razonablemente<br />
una vi<strong>da</strong> feliz y duradera en la posición que me había hecho escoger mi inclinación” 3 .<br />
Este texto ilustra ao propio tempo cal era a actitude de Herminio ante as cuestións económicas,<br />
nas que me parece que puña unha atención máis ben escasa. Era unha persoa<br />
desinteresa<strong>da</strong>, xenerosa e con moi pouca cobiza. Non aspiraba máis que a un campesiño<br />
“bon pasar”, era a súa unha actitude en parte horaciana (pero sen afastarse do mun<strong>da</strong>nal<br />
ruído para levar unha descansa<strong>da</strong> vi<strong>da</strong> á sombra exemplar —sombra por excelencia, como<br />
é sabido— dos parrais), e dende logo moi rousseauniana no que toca ao xeito de vivir e<br />
afrontar a vi<strong>da</strong>.<br />
2 Op. cit., páx. 171.<br />
3 Op. cit., páx. 246.<br />
Sarmiento<br />
63
Xavier Castro<br />
Abun<strong>da</strong>ndo un chisco máis nesta índole de cuestións, temos que Rousseau sentía por<br />
veces unha “invencible preguiza” 4 (sic) —que recoñece explicitamente en diversas ocasións—<br />
para a tarefa <strong>da</strong> escritura e para o cultivo <strong>da</strong>s relacións sociais, o que non poucas<br />
veces facía por obrigado compromiso, soñando sempre con retirarse ao campo, onde tampouco<br />
quixera recibir visitas importunas. E tamén pairou sobre o xenebrino nos últimos<br />
anos <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong> a tentación de incorrer no síndrome de Bartleby, teorizado literariamente<br />
por Enrique Vila-Matas. En efecto, repeti<strong>da</strong>s veces, en particular no tramo final <strong>da</strong> súa<br />
existencia, tivo a tentación de abandonar a literatura e a filosofía, activi<strong>da</strong>des que tantas<br />
críticas, desgustos e persecucións lle carrexaron 5 .<br />
Herminio era ante todo un pe<strong>da</strong>gogo, un profesor vocacional; a investigación non era<br />
para el tan prioritaria. Gustáballe máis o traballo docente que implicaba un contacto humano<br />
directo e palpexante, para o cal posuía extraordinarias dotes de comunicador. Comentando<br />
a cuestión con algúns colegas que argüían que resultaba máis rendible dedicar<br />
a maior parte <strong>da</strong>s enerxías á investigación (xa que estaba máis valora<strong>da</strong> e polo tanto era<br />
o máis axeitado para progresar na carreira docente), e soamente unha escasa fracción<br />
do tempo á docencia, el aducía que non o vía así, <strong>da</strong>ndo implicitamente priori<strong>da</strong>de a un<br />
valor máis xeneroso e nobre: sinalaba, en efecto, que un artigo de investigación o podían<br />
ler cinco, seis, vinte persoas; en cambio, nas clases era posible chegar a centos de mozos.<br />
Sentíase ben <strong>da</strong>ndo clase, e cumpri<strong>da</strong>mente recompensado —dou en supoñer— ao<br />
recibir o testemuño de aprecio e estimanza dos estu<strong>da</strong>ntes, que nunca se esquecían del.<br />
Recordo que nunha ocasión en Cangas, un feixe de amigos constituímos en cooperativa<br />
un pequeno restaurante vexetariano e gastrocultural, que denominamos Lume Manso, que<br />
tamén realizaba activi<strong>da</strong>des culturais. Cando estabamos a programalas eu mencionei a<br />
posibili<strong>da</strong>de de invitar a Herminio a que dese unha charla. Resultou que unha <strong>da</strong>s socias,<br />
Maite, persoa encantadora e moi dinamizadora na vila, aprobou con entusiasmo a suxestión.<br />
Fora alumna del e sentía auténtica veneración por aquel profesor: “Chegaba a clase<br />
cargado cun feixe de fotocopias e dicíndolles aos alumnos segundo avanzaba polo corredor<br />
<strong>da</strong> aula: Tráiovos aquí un texto magnífico, xa veredes como vos vai interesar moito…”.<br />
E efectivamente —continuaba Maite—, “Herminio facía co seu entusiasmo que a historia<br />
<strong>da</strong> educación nos resultara moi interesante”. Ademais tiña a habelencia de combinar o<br />
discurso pe<strong>da</strong>góxico coa anécdota persoal, o que contribuía a salpementar o seu labor.<br />
Naquela ocasión estaba previsto que compartira a charla, despois dunha cea temperá, con<br />
Bernardino Graña, pero todo eran problemas. “E que eu non ceo”, dicíame Bernardino, e<br />
creo recor<strong>da</strong>r que para Herminio tamén representaba un problema conducir o coche de<br />
volta para Santiago xa entra<strong>da</strong> a noite. Logrouse facer ao cabo o acto, e Maite seguiuno<br />
con radiante satisfacción. Cando rematou o coloquio, díxome que se sentira encanta<strong>da</strong> de<br />
ter escoitado de novo ao seu admirado profesor, e que por certo lle pareceu que conservaba<br />
o mesmo encanto de sempre.<br />
4 Op. cit., páx. 172.<br />
5 Op. cit., páx. 395 e passim.<br />
64 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 59-68
A propósito de Herminio Barreiro<br />
A vocación docente, con reberetes de entusiasmo, se cadra un chisco devecido ao<br />
cabo, mantívoa Herminio mesmo nos derradeiros anos, namentres que as tarefas de escrita<br />
e de investigación xa non o atraían tanto. Pódese constatar neste aspecto un curioso<br />
paralelismo con Rousseau, quen na última etapa <strong>da</strong> súa azacanea<strong>da</strong> existencia abominou<br />
<strong>da</strong> literatura —polos problemas que lle carrexara— e incorreu no xa apuntado síndrome<br />
de Bartleby.<br />
Como queira que nos situemos diante <strong>da</strong>s lembranzas dun profesor que oficia de memorialista,<br />
non ten na<strong>da</strong> de particular que se prodiguen as referencias ao mundo escolar.<br />
Esta temática constitúe o seu leivmotiv, explícito e confeso. Os responsables desta publicación<br />
saberán disimular a inconveniencia de dicir o que a continuación segue nunha<br />
revista de historia do ensino, pero gustaríame poñer de manifesto o feito de que o teimudo<br />
an<strong>da</strong>r a <strong>da</strong>rlle voltas ao novelo <strong>da</strong>s cuestións educativas, que adoitan estaren expresa<strong>da</strong>s<br />
nunha xerga tecnodidáctica, recoñezo que a min polo regular me cansa; o abuso de tales<br />
estilemas semella para min un asunto intelectual estomagante e latoso. Síntome incapaz<br />
de apreciar en tal abor<strong>da</strong>xe o palpexar vizoso <strong>da</strong> cultura. Agora ben, ao mergullarme nas<br />
memorias de Herminio non teño en absoluto esa sensación de chumbo derretido quentándome<br />
os miolos. Polo demais, no trato persoal non se producía tal polarización di<strong>da</strong>ctista.<br />
Teño por impagable beneficio que non fixera tal, pois os que teiman en falar sempre dunha<br />
mesma temática adoitan producir en quen os escoitan un fastío invencible. A conversa<br />
do meu amigo era extraordinariamente diversa e amena. Realmente era un estupendo<br />
conversador.<br />
Non é casual que a temática <strong>da</strong> docencia revista tanta importancia nas memorias de<br />
Herminio. Teño a impresión de que se recrea con certa deleitación na evocación dos seus<br />
anos de infancia, na súa condición de discente. Esta paisaxe <strong>da</strong> escola pola que andou o<br />
“escolino” que Herminio foi, ten por veces unha impronta sentimental e un certo recendo<br />
bucólico: “En fin, tardes de inverno na escola, coa neve fóra. Pero tardes de abril e maio,<br />
<strong>da</strong>ndo clase no campo, á sombra dunha vella e inmensa cerdeira. Aquela árbore era unha<br />
metáfora <strong>da</strong> árbore <strong>da</strong> que falaba Manuel Bartolomé Cossío citando a Rousseau: o mellor<br />
lugar para unha escola é a sombra dunha árbore. Porque alí está o aire, alí está a auga e<br />
alí está to<strong>da</strong> a luz...”. E nesta mesma tesitura, aín<strong>da</strong> engade: “Lavando aquelas marabillosas<br />
pìzarras de man na fonte ou afiando o pizarrín nunha pedra de seixo. Momentos únicos<br />
en que si era posible evadirse do entorno e a sempre presente presión ambiental (…) e<br />
soñar na soe<strong>da</strong>de do campo, á sombra dunha cerdeira, en primavera”.<br />
Porén, neste tipo de cuestións teño para min que Herminio practicaba un rousseaunianismo<br />
matizado. Certo é que estaba dotado dunha agu<strong>da</strong> sensibili<strong>da</strong>de para apreciar<br />
a beleza <strong>da</strong> paisaxe e recrearse nela. Todo cunha impregnación moi literaria, nomea<strong>da</strong>mente<br />
nos espazos naturais e as xeografías urbanas que ficaran troquela<strong>da</strong>s polos poetas<br />
que el amaba: Machado, Lorca, Uxío Novoneira, etc. No transcorrer <strong>da</strong>s paseatas que<br />
fixen con el puiden decatarme de que el reparaba por veces nalgúns paxaros ou árbores<br />
que lle parecían senlleiros. Sorprendeume unha ocasión que admirara un dos formi<strong>da</strong>bles<br />
eucaliptos que medran na Ferradura de Santiago. Poucos galegos son quen de apreciar<br />
esta especie que introduciu en Galicia Frei Rosendo Salvado, a mediados do século XIX,<br />
Sarmiento<br />
65
Xavier Castro<br />
por medio dunhas sementes que plantou en Tui, a súa vila natal. Todos son a dicir que esta<br />
árbore invade en exceso os montes do país, ao amparo dunhas repoboacións produtivistas<br />
manifestamente abusivas. O paradiso sempre foi concibido como un lugar ameno no que<br />
impera a biodiversi<strong>da</strong>de, e conseguintemente a varia<strong>da</strong> foresta, e máis o bo clima, por<br />
certo. Unicamente recordo ter escoitado a outro Brais Pinto, Méndez Ferrín, dicir que tampouco<br />
había que pasarse no repudio dunha árbore de procedencia australiana, despois<br />
de todo medicinal e francamente vistosa, e que tampouco pasaba na<strong>da</strong> porque houbera<br />
unhas poucas cisca<strong>da</strong>s polo país adiante. Cando paso ao carón do fachendoso eucalipto<br />
<strong>da</strong> Ferradura de Santiago sempre me fai pensar en Herminio, que soubo reparar no seu<br />
esplendor incomprendido. Esta árbore lanzal que se despereza cara o ceo simboliza para<br />
min a Herminio, que por alí debe an<strong>da</strong>r tamén.<br />
Con todo e con isto, coido que Herminio non era tan bucólico e horaciano como Rousseau,<br />
que reitera teimu<strong>da</strong>mente nas Confesións o seu ideal de vi<strong>da</strong> campestre. Vexamos<br />
unha mostra:<br />
Yo me sentía nacido para la vi<strong>da</strong> retira<strong>da</strong> del campo y fuera de ella me era imposible vivir<br />
dichoso: en Venecia, con la marcha de los negocios públicos, la digni<strong>da</strong>d de una especie<br />
de representación y el orgullo de ambiciosos proyectos; en París, sumergido en el torbellino<br />
del gran mundo, la sensuali<strong>da</strong>d de los convites, el brillo de los espectáculos, los humos de<br />
la vanagloria, siempre venían a arrancarme suspiros y a avivar mis deseos los bosquecillos,<br />
los riachuelos y mis paseos solitarios. Todos los trabajos a que había podido sujetarme,<br />
todos los proyectos de ambición que, como medios, habían animado mi celo, no tenían<br />
otro objeto que llegar un día a la paz campestre que en ese instante me lisonjeaba haber<br />
logrado 6 .<br />
Nesta orde de cousas, teño noticia de que cando Herminio residía na casa dos pais,<br />
en Sisán (ca<strong>da</strong> vega<strong>da</strong> máis asiduamente, conforme estes foron avellentando), onde sabía<br />
apreciar o bo viño albariño e o tinto espadeiro (unha rareza nos nosos días!) que<br />
facía o seu pai na adega familiar, non mostraba o menor interese pola xardineiría (na<strong>da</strong><br />
máis distante <strong>da</strong> afección a herboristear que practicaba Rousseau). Cando o vían lendo<br />
ou descansando ao fresco no verán, e o instaban a facer algo, dicíndolle para animalo<br />
que así faría exercicio, retrucaba que el xa traballaba <strong>da</strong>bondo na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, e que o<br />
que quería no campo era descansar. Se cadra, pensaba <strong>da</strong>quela nas fatigas que pasara<br />
de mozo desprazándose polas corredoiras pe<strong>da</strong>leando nunha pesa<strong>da</strong> bicicleta de ferro e<br />
carente de marchas.<br />
Agora ben, o meu amigo non era tampouco un urbanita clásico, afeccionado en exclusiva<br />
os praceres sociais que brin<strong>da</strong> a ci<strong>da</strong>de. Aín<strong>da</strong> que eu nunca souben que fora<br />
afeccionado ao sendeirismo —ca<strong>da</strong> quen ten unha visión parcial e incompleta <strong>da</strong>s demais<br />
persoas, mesmo <strong>da</strong>s máis achega<strong>da</strong>s—, entérome polo seu fillo David que era moi<br />
afeccionado as paseatas, e mesmo un incansable camiñante. Nisto a semellanza con<br />
Rousseau é completa, pois o xenebrino paseaba tanto e tan produtivamente que dicía el<br />
6 Op. cit., páx. 246.<br />
66 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 59-68
A propósito de Herminio Barreiro<br />
mesmo que pensaba cos pes. Nas excursións campestres adoitaba levar un caderniño e<br />
un lapis para ir anotando as reflexións e ideas que se lle ocorrían para os seus ensaios e<br />
os argumentos para as súas novelas. Por veces facía camiña<strong>da</strong>s cunha programación previa<br />
de temas de reflexión, aín<strong>da</strong> que tamén levaba a cabo algunhas outras cun propósito<br />
meramente recreativo.<br />
Rousseau chegou ao último tramo <strong>da</strong> existencia sentindo gran pesar: desencantado<br />
<strong>da</strong> “quimera do amor” e mesmo desengañado <strong>da</strong> amizade. Sentía que os seus amigos lle<br />
fallaran:<br />
Atormentado, combatido por tempestades de todo género, cansado de viajes y<br />
persecuciones durante muchos años, sentía vivamente necesi<strong>da</strong>d del reposo de que mis<br />
bárbaros enemigos se complacían en privarme; entonces más que nunca deseaba esta<br />
amable ociosi<strong>da</strong>d, esta dulce quietud de espíritu y de cuerpo que tanto había codiciado, y<br />
a la que limitaba mi corazón su felici<strong>da</strong>d suprema, vuelto en sí de las quimeras del amor y<br />
de la amistad” 7 .<br />
Non foi o caso de Herminio, quen se sentiu arroupado ata o remate <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong> pola<br />
familia e polos seus numerosos amigos que moito o apreciamos. “E curioso —dicíame—,<br />
normalmente ca<strong>da</strong> quen an<strong>da</strong> por aí, ca<strong>da</strong> un ao seu, pero cando acontece un feito grave,<br />
como a miña enfermi<strong>da</strong>de, to<strong>da</strong> a familia se reprega e forma unha piña para protexer<br />
o membro afectado”. Sentíase feliz coa súa xente, que nunca lle escatimou o afecto. E<br />
certamente o meu amigo merecíao, mais para todo hai que ter sorte na vi<strong>da</strong>, e el tívoa: o<br />
amor nunca lle faltou.<br />
En Meiro-Sur-Mer, como denominou Herminio a miña aldea cando veu pola casa e<br />
advertiu que dende alí resulta ben doado dexergar o mar. Verán do <strong>2011</strong>.<br />
7 Op. cit., páxs. 399-400.<br />
Sarmiento<br />
67
1.<br />
Louvanza dun sofá<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Carlos SANTIAGO<br />
“A miña ideoloxía é produto <strong>da</strong> propia experiencia na casa” (Herminio Barreiro)<br />
Confésoche algúns pensamentos, agora que é tarde, pois a demora é o tempo propio<br />
do pensar. Cando atopamos resposta ás preguntas que tal vez nos fixemos, abráianos a<br />
súa ausencia de sentido. Nalgún momento mu<strong>da</strong>ron, ou se esqueceron, esqueletos poeirentos<br />
que apenas sinalan vellos itinerarios no labirinto de Asterión, o minotauro de Borges.<br />
2.<br />
A dor reside exactamente nesa percepción <strong>da</strong> que se espreme o pensamento. O tempo<br />
foi e o concepto chegou tarde, con pouco xenio de secar bágoas. Dunha xeración a outra,<br />
tamén mu<strong>da</strong>n as galerías do labirinto nas que procuramos a cara rendi<strong>da</strong> do monstro. Preguntas<br />
que non che fixen e agora fican abandona<strong>da</strong>s contra os muros. Son iso, fantasmas.<br />
3.<br />
Concibín que o comunismo era unha pulsión irredutíbel <strong>da</strong> especie. O código propio<br />
<strong>da</strong> nosa cólera, pois con todo, malia o fracaso <strong>da</strong> razón moral asigna<strong>da</strong> á razón pura, a<br />
inxustiza existe e convoca a xusta ira do común. De todo o que aprendín, fica incólume<br />
este a priori, o non poder acreditar en ningunha ética que non tome a dor como condición<br />
negativa. Ningunha razón debera prevalecer na súa presenza. Non obstante, a morte do<br />
minotauro, para quen a persegue, impón unha violencia necesaria. Esta é a dúbi<strong>da</strong>. Pódese<br />
vencer o labirinto sen esa morte? Pódese, no canto, convivir coa súa existencia<br />
terrorífica? Pódese, en fin, renunciar de vez á condición heroica?<br />
4.<br />
Un que alimentou semellantes incertezas foi Kafka. Entre os seus motivos, o paradoxo<br />
<strong>da</strong> terra prometi<strong>da</strong>, intolerábel para moitos marxistas como ben adiviñou Bataille, suscitoume<br />
sempre unha cuestión que nunca logrei colocarche. En 1986, nunha noita<strong>da</strong> de albariño<br />
e tabaco negro, nun <strong>da</strong>queles venres nos que iamos buscar a Sonia e deparábamos<br />
contigo, disposto a to<strong>da</strong>s as risas e as conversas, preguntámosche pola Perestroika, o<br />
sintagma que de súpeto parecía remozar a fasquía cincenta do comunismo.<br />
Sarmiento<br />
69
Carlos Santiago<br />
5.<br />
O cincento do comunismo viña <strong>da</strong> conspiración cinematográfica occidental que describía<br />
o leste de Europa en branco e negro, como se alí, na RDA ou en Bulgaria, no corazón<br />
mesmo de Leningrado, a carón do Hermitage, non houbese cor. O anoxo contra o bloque<br />
comunista no que fomos educados ancorábase máis que na<strong>da</strong> na privación cromática na<br />
que seica vivían as poboacións someti<strong>da</strong>s ao materialismo dialéctico. Só cunha excepción.<br />
Ninguén podía mutilar o espectro cromático cubano. Con todo, a capa do Gramma aparecía,<br />
na mesma mesa <strong>da</strong> túa sala, en triste sepia.<br />
6.<br />
Neses anos, a finais dos oitenta, visitábamos moito a vosa casa en Rosalía de Castro,<br />
eramos os colegas <strong>da</strong> vosa filla e <strong>da</strong> mesma sorte convi<strong>da</strong>dos teus e <strong>da</strong> Merche. A Sonia,<br />
lembrarás, tiña o proverbial costume de demorar máis de media hora en misteriosos preparativos<br />
antes de encarar a noita<strong>da</strong>. Nós aceptábamos, claro, o cerimonial, e sentábamos<br />
no sofá <strong>da</strong> sala a honrar a sagra<strong>da</strong> espera.<br />
7.<br />
A sala era cáli<strong>da</strong> e se<strong>da</strong>tiva, matiza<strong>da</strong> de ámbares amábeis por unha lámpa<strong>da</strong> de pe<br />
alto, e dispoñía sempre, encol <strong>da</strong> mesa, de lecturas bizarras, unha pequena pirámide de<br />
libros, revistas e panfletos coroa<strong>da</strong> pola prensa do día que apenas deixaba sitio para o<br />
tabaco, un chisqueiro e o cinceiro que Merche traía sempre <strong>da</strong> cociña para asegurar a limpeza<br />
do santa sanctorum familiar. Nos chanzos <strong>da</strong> pirámide, en curiosa orde fractal, unha<br />
sedución de nomes: Goytisolo, Carpentier, Engels, Novoneyra, Freire, Ferlosio...<br />
8.<br />
As pirámides, ubicuas no planeta como o labirinto, son contra este o monumento que<br />
sacraliza o inicio <strong>da</strong> historia, a ascensión do delirio de civilización que aín<strong>da</strong> conmove a<br />
razón humana. O labirinto é prehistórico, pero a escrita, única técnica realmente revolucionaria,<br />
non sería posíbel sen el. O labirinto é a cifra do noso xenoma e o comunismo un<br />
<strong>da</strong>do fragmento del, mais este, é de ver, non pode replicar todo o mapa xenético. A pirámide<br />
esconde o labirinto. Cuestión á parte é se o seu misterio reside na súa presunta orixe<br />
alieníxena, tal vez porque a opinión pública actual non quere aceptar o potencial construtor<br />
<strong>da</strong> escravitude como formación económica do primeiro imperio. Xente coma ti, Herminio,<br />
sodes unha ameaza para a literatura barata.<br />
9.<br />
Ás veces a Sonia, para mellor nos entreter a paciencia, picaba algún disco dos Rolling<br />
no vello tocata dos setenta, que xa arrastraba unha existencia penosa polos graves e os<br />
agudos, e marchaba logo funga<strong>da</strong> para a ducha, segura de que to<strong>da</strong> aquela anestesia<br />
70 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 69-74
Louvanza dun sofá<br />
cultural na que nos sumía sería capaz de procurarlle tempo abondo para os seus rituais<br />
secretos.<br />
10.<br />
Moitos venres xa an<strong>da</strong>bas ti pola casa, tal vez a falar por teléfono co amigo Pablo San<br />
José, autor <strong>da</strong> Oficina Siniestra, sátira esperpéntica e xenial <strong>da</strong> burocracia, ou con Uxío<br />
Novoneyra, leal camara<strong>da</strong> de quen apenas tiñamos outra referencia que a tópica mención<br />
nalgún dos primeiros manuais de texto que nos fixeron sospeitar a existencia <strong>da</strong> literatura<br />
galega. Invariabelmente, logo destas confidencias, abrías unha botella de albariño <strong>da</strong> colleita<br />
familiar de Sisán, a aldea do Salnés onde vivían teus pais, e servías vasos para todos<br />
entre relatos de Cortázar e columnas de Manuel Vincent, que tamén facían vez de tapete<br />
ilustrado a queixos, olivas e galletas salga<strong>da</strong>s.<br />
11.<br />
Teu pai, ficamos sabendo, á parte de elaborar un albariño excelente, vivira soterrado<br />
durante a Guerra Civil e fora condenado a reclusión perpetua polo fascismo. Un mestre<br />
depurado, defensor <strong>da</strong> escola laica e a preservación metódica <strong>da</strong> alegría de vivir. Herminio<br />
o Vello e máis Herminio o Novo. Circulari<strong>da</strong>de do labirinto, o pai confirmándose no fillo e<br />
o fillo no pai. O testamento de Jor-El para o fillo Kar-El. A cultura pop, ás veces, é abondo<br />
elástica para asumir motivos filosóficos así. Curiosamente a catástrofe achega os dous<br />
escenarios dun xeito improbábel. A catástrofe de Kripton e a catástrofe de España. Vese<br />
de novo a lóxica dos heroes e o seu destino inefábel no interior do labirinto.<br />
12.<br />
Así que gramábamos o primeiro vaso, preguntabas pola nosas an<strong>da</strong>nzas na universi<strong>da</strong>de,<br />
<strong>da</strong>quela axita<strong>da</strong> pola vulgata reformista dos sociatas e o referendo sibilino <strong>da</strong>s súas<br />
traizóns, e contabas a propósito algunha anécdota <strong>da</strong> vella facultade de letras madrileña,<br />
para nos amosar que a ca<strong>da</strong> quen lle toca aturar a loita <strong>da</strong> súa época e que educarse é<br />
afacerse a vivir no conflito do mundo, rematando as máis <strong>da</strong>s veces o conto cunha gargalla<strong>da</strong><br />
estrondosa que nos seducía de vez. Se tiñas o día deixábaste asaltar pola nosa<br />
curiosi<strong>da</strong>de e nos esclarecías os miolos sobre a actuali<strong>da</strong>de política ou sobre os avatares<br />
históricos do século XX, tema no que lograbas fascinar os nosos ouvidos con gramática<br />
pulcra e precisa.<br />
13.<br />
Se facemos caso de Nietzsche, a quen non hai por que negar, a gramática e a metafísica<br />
son redutíbeis entre si. Quere iso dicir que o pensamento é a linguaxe e a linguaxe é o<br />
pensamento, e que o mundo, ese caos, entra en nós de xeito ordenado mais destituído de<br />
reali<strong>da</strong>de. Velaí outra dúbi<strong>da</strong>. Onde nos leva falar claro? Ou doutro xeito, en que condicións<br />
podemos continuar a traballar na linguaxe? Certamente o fío argumental pode librarnos de<br />
Sarmiento<br />
71
Carlos Santiago<br />
perecer no regreso, pero non nos conduce diante do minotauro. Para iso é preciso que el<br />
nos atope e se propoña devorarnos, é necesario ofrecerse como carna<strong>da</strong> e vagar ao chou<br />
polas galerías. E logo, ter aín<strong>da</strong> a sorte ou a destreza dun golpe fatal.<br />
14.<br />
Exercías sobre nós, naqueles seráns, unha atracción luminosa, pois non era xa que<br />
aquel home alto de costas levemente alomba<strong>da</strong>s e carnoso nariz aproado ao horizonte<br />
fose unha persoa exquisita no trato e un conversador de talento, contra a imaxe vulgar que<br />
encadeaba os comunistas no círculo <strong>da</strong>ntesco dos impíos, era tamén, e sobre todo, que o<br />
tal home nos respeitaba no ouvir e no falar, virtude que che concedía a nosos ollos un feitío<br />
extraordinario, pois entre nós e a xeración de nosos pais existían polo común abismos<br />
insalvábeis que porén ti lograbas vadear por pontes imprevisíbeis.<br />
<strong>15</strong>.<br />
Cando o serán viña <strong>da</strong>do para albariños e conversas, concediámoslle a Sonia todo<br />
o tempo do mundo para os seus negocios íntimos e mesmo nos decepcionaba que por<br />
algunha razón inconfesábel acurtase a espera en menos de tres cuartos de hora, a súa<br />
marca habitual, pasmados como ficábamos pola verba solícita e vibrante de seu pai, quen<br />
non tiña reparo en nos ilustrar sobre a condición fantasmagórica <strong>da</strong> mercadoría ou a épica<br />
revolucionaria <strong>da</strong> comuna parisiense, tamén sobre os ceos grisallos do franquismo entrevistos<br />
desde a xanela dunha escola de Carabanchel, había máis de quince anos. Era<br />
curioso como Madrid ficara no teu espírito, como un segundo lar onde rever a propia identi<strong>da</strong>de,<br />
e sorprendeume saber moitos anos despois, por palabras a ti atribuí<strong>da</strong>s, en que<br />
sentido ese lar non che pagou nunca os afectos coa mesma moe<strong>da</strong>. Sorpresa é sempre a<br />
dor nutricia <strong>da</strong> condición galega, ese ser estranxeiro no propio patio co que, tarde ou cedo,<br />
os aquí nacidos temos que li<strong>da</strong>r. Cando agora te celebramos como patriota, é só porque<br />
falamos diso, do noso lar primeiro, do sufrimento que o constitúe e que ningún pensamento<br />
pode apagar. Galiza. É de xustiza.<br />
16.<br />
A Merche tamén xa foi, o outro día. Ela era máis recia, máis castelá. Sospeito que<br />
nunca lle acabou de gustar o nicho atlántico. Pero aquí estaba, no labirinto este, tendo<br />
conta de todos vós, tamén de nós cando lle lixábamos a sala de tabaco e migallas. Tiña<br />
a risa discreta, custaba gañar ese premio, non coma ti, que nos premiabas seguido e con<br />
moita bulla. Penso eu que a venceu a tristura do teu final. O David leu palabras intelixentes<br />
ao teu propósito, no paraninfo <strong>da</strong> universi<strong>da</strong>de, que tal vez a animaron. Vina por última<br />
vez paseando pola Rúa do Vilar do brazo <strong>da</strong> Sonia, cos ollos afundidos e a voz toma<strong>da</strong><br />
de cansazo, e lembrei os vosos paseos doutros tempos, que agora sei non eran eternos,<br />
polas rúas labirínticas de Santiago.<br />
72 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 69-74
17.<br />
Louvanza dun sofá<br />
E foi aquela pregunta pola Perestroika. Que era iso? Acaso a Unión Soviética se estaba<br />
a preparar para vencer os seus propios monstros? A túa confianza era vigorosa, non<br />
por dogma de fe, quen o nega, senón por pura necesi<strong>da</strong>de teórica e práctica. Tres anos<br />
despois imaxinei a túa consternación diante do colapso, habilmente editado pola prensa<br />
deste lado do pano como triunfo soberbio dunha chea de minotauros, pois neste labirinto<br />
no que vivimos aparvados, <strong>da</strong> mesma maneira que Borges fabulaba catorce ou infinitos<br />
patios, debemos presupor nós a existencia de incontábeis estafermos.<br />
18.<br />
A lista dos híbridos triunfantes aín<strong>da</strong> arrepía. Reagan, Xoan Paulo II, Tatcher, Kohl,<br />
González, Fraga... cínicos líderes dun planeta penoso. Non por na<strong>da</strong>, aín<strong>da</strong> sendo o mito<br />
cretense a cifra de mil mundos, o labirinto único impúñase xa <strong>da</strong>quela por to<strong>da</strong>s partes.<br />
Pobreza mitolóxica <strong>da</strong> globalización. Onde nos situaba logo iso senón na eterna demora<br />
<strong>da</strong> terra prometi<strong>da</strong>? Ou peor, non significaba tamén que o marxismo, ou calquera outro<br />
pensamento revolucionario, non se pode resolver aquén dun monoteísmo profético? Ti<br />
mesmo, lúci<strong>da</strong> e acaí<strong>da</strong> voz <strong>da</strong> túa xeración, canto chegaches a ver <strong>da</strong> paisaxe redimi<strong>da</strong>?<br />
A cantas millas de distancia de tal lugar te estamos enterrando, nesta lembranza cerimonial<br />
na que lexitimamente louvamos o ser humano que fuches? Qué<strong>da</strong>me claro por que<br />
o labirinto adopta a grafía <strong>da</strong> interrogación. Tamén que o tributo de ca<strong>da</strong> home e muller é<br />
fragmento dun código aberto, necesariamente incompleto.<br />
19.<br />
Neste materialismo é no que me sitúo, no ronsel <strong>da</strong> túa escola. Un materialismo de dúbi<strong>da</strong>s<br />
desanima<strong>da</strong>s, si, pois nestes corredores án<strong>da</strong>che perdi<strong>da</strong> a túa fillara<strong>da</strong>, os moitos<br />
e moitas que somos. Está a parte <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> na que an<strong>da</strong>mos acompañados polos pais e a<br />
parte na que ficamos orfos, coa propia carga xenética ao lombo. Este mundo, tal como nolo<br />
explicabas, non o recoñezo. Non é xa o meu mundo, tal vez por que ficar orfo é ir comezando<br />
a deixar de ser. Réndome ao mediodía esmagado por un sol micénico insoportábel, e<br />
procuro a pouca sombra que hai, adormecendo contras as paredes e mimando, nesa mínima<br />
umbría, a tal alegría de vivir. De Atenas chegan pésimas noticias. Tamén de Lisboa,<br />
de Madrid, de Roma. De París e Berlín só chegan burócratas sinistros. O deserto avanza e<br />
vai derrubando muros, patios e galerías. Con todo, teimo nas ruínas do labirinto, único lar<br />
que nos resta e do que xa nos van desaloxando. E cuspo contra o chan, contra a superficie<br />
aberta e desola<strong>da</strong> deste planeta penoso no que os minotauros, agora ceibos, renacen sen<br />
cesar e nos esgotan de puro aborrecemento. Híbridos insaciábeis.<br />
20.<br />
Cando Sonia vén de amañarse no baño, o sofá está baleiro. Xa non estás, Merche<br />
tampouco.<br />
Sarmiento<br />
73
ISSN: 1138 - 5863<br />
Herminio en Compostela. Pe<strong>da</strong>goxía e cordiali<strong>da</strong>de<br />
Miguel Anxo SANTOS REGO<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
Coido que foi o derradeiro libro de Herminio Barreiro, compañeiro e amigo na USC,<br />
o que levou por título “Recor<strong>da</strong>r Doe”. Poucas porta<strong>da</strong>s teño visto tan directas aos miolos<br />
<strong>da</strong> conciencia, ao núcleo dun ser atravesado pola memoria dun tempo de silencio. E<br />
por iso, cando chegou a hora de falar non era —como escribiu Manuel Rivas (El País,<br />
30/05/2008)— para an<strong>da</strong>rse con andrómenas.<br />
O relato (auto)biográfico é sempre complexo, e mesmo incompleto xa que nos vemos<br />
obrigados a desbrozar aspectos e dimensións aparentemente destacados para unha lectura<br />
racionalmente instala<strong>da</strong> en parámetros de pública avaliación, pero que case sempre<br />
carecen <strong>da</strong>s claves intra-históricas que permitirían unha comprensión máis holística ou<br />
totalizadora do que ten acontecido ao noso arredor. Velaí a vizosa consulta desa obra ‘intimista’<br />
escrita no solpor dunha vi<strong>da</strong> que resume, primeiro a traxedia e despois a esperanza<br />
do país, a través <strong>da</strong>s circunstancias que marcan o devir socio-familiar <strong>da</strong> persoa que, coa<br />
súa pega<strong>da</strong> intelectual, nos move a lembralo, agradecendo no meu caso a magnífica oportuni<strong>da</strong>de<br />
de facelo ao carón do estudo que me abriu as portas a unha traxectoria universitaria<br />
que xa ten superado as tres déca<strong>da</strong>s de implicación na docencia, na investigación, e<br />
na xestión ao servizo desta gran casa do saber na que teño a honra de traballar.<br />
Sen parangón posible cos motivos que latexan detrás do título <strong>da</strong>do ao volume de Xerais,<br />
a dor de quen asina esta nota tal vez sexa máis levadeira pero sen mágoa de sentido<br />
e fon<strong>da</strong> sensibili<strong>da</strong>de por amosar a valía moral dunha mensaxe que a an<strong>da</strong>ina inaugural<br />
de pe<strong>da</strong>gogas e pe<strong>da</strong>gogos desta <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> soubemos captar como grandes afortunados<br />
dunha docencia (de ‘Historia <strong>da</strong> Educación’, basicamente) que Herminio revalorizou<br />
coa súa figura de home ao que resultaba doado fusionar as dúas competencias nas que<br />
fermenta o ensino de cali<strong>da</strong>de: un saber cognitivo (dominio disciplinar) e un saber afectivo<br />
(dominio relacional). Se o primeiro se lle supón ao profesorado universitario por simple<br />
deriva formal de especializa<strong>da</strong> postulación académica, o segundo é caracterialmente disposicional,<br />
unha sorte de capital social, de intelixencia emocional en constante fluxo que<br />
seduce no intre do contacto e aín<strong>da</strong> dilata os seus atraentes efectos na escoita <strong>da</strong> palabra<br />
cordial que preludia confianza para acudir na procura de calquera esclarecemento ou consello<br />
sobre como apurar os vieiros <strong>da</strong> aprendizaxe.<br />
Tales son as bon<strong>da</strong>des dunha epifanía pe<strong>da</strong>góxica que poucos son quen de xuntar<br />
no seu ‘ser e estar’, dun xeito tan ecoloxicamente humano, como o compañeiro que se foi<br />
Sarmiento<br />
75
Miguel Anxo Santos Rego<br />
con tanto adianto e sen <strong>da</strong>rnos tempo a poder agasallalo co agarimo que simboliza, nas<br />
ocasións de xúbilo, un gran libro homenaxe.<br />
Se o Profesor Barreiro Rodríguez chegou a merecer a categoría de mestre por cantos<br />
o ouviron e trataron non foi precisamente polo seu anceio ou lexítima ambición credencialista<br />
nunha carreira de atrancos que o sistema deturpou con grave perxuízo dos climas de<br />
convivencia e colaboración nas áreas e departamentos, senón polo seu desprendemento<br />
persoal diante do feixe de cometidos que solicitaban participación e compromiso coas<br />
decisións colexia<strong>da</strong>s. Haberá outras razóns para que non decaera a miña consideración<br />
cara el co tránsito desde a condición de alumno á de colega no seo <strong>da</strong> ‘Alma Mater’, pero<br />
esa natural tendencia ao diálogo sosegado, á ponderación de criterio, en conxunturas de<br />
‘crispación situa<strong>da</strong>’, axudou sen dúbi<strong>da</strong> algunha.<br />
A débe<strong>da</strong> non é cativa e a memoria serve para axustala segundo as coordena<strong>da</strong>s dunha<br />
época (morte de Franco, inicio dos estudos de Pe<strong>da</strong>goxía en Galicia, transición desde<br />
unha ditadura a unha democracia) necesita<strong>da</strong> de alicerces para a reconstrución efectiva<br />
<strong>da</strong>s liber<strong>da</strong>des e, xa que logo, dun sistema educativo ateigado entón de miseria cívica e<br />
dun secular atraso científico. Non fun o único, pero si dos primeiros en calibrar o alcance<br />
<strong>da</strong>s vantaxes formativas que propiciaba a proximi<strong>da</strong>de dun docente que era xermolo de<br />
innovación na análise do discurso pe<strong>da</strong>góxico e ariete de combinacións metodolóxicas con<br />
posibili<strong>da</strong>des de abrir máis vías ao coñecemento social, sobranceiro referente do coñecemento<br />
educativo, como adoitaba comentar.<br />
Pertenzo á promoción dos que rematamos a carreira no Colexio de Fonseca (1978),<br />
emblemático edificio que frecuentei sendo estu<strong>da</strong>nte, e anos despois como Vicerreitor de<br />
Profesorado <strong>da</strong> USC, nomea<strong>da</strong>mente cando celebramos o quinto centenario <strong>da</strong> súa fun<strong>da</strong>ción.<br />
Alí recalou Herminio como profesor contratado para ensinar Historia <strong>da</strong> Educación<br />
a quen xa tiñamos superado o primeiro ciclo, e empezabamos a albiscar o remate <strong>da</strong><br />
boa vi<strong>da</strong> de estu<strong>da</strong>nte, mesmo un pouco antes do lustro por ser nós os afectados <strong>da</strong>quela<br />
estrambótica idea dun ministro no tardo-franquismo (Julio Rodríguez), empecinado en<br />
cambiar o calen<strong>da</strong>rio académico cando discorría o ano de 1974.<br />
Era <strong>da</strong> terra, viña de Madrid e falaba un galego docemente fresco, que semellaba<br />
destilar ideais representacións xurdi<strong>da</strong>s ou sementa<strong>da</strong>s ao abeiro de vivencias mozas no<br />
Salnés. Co despertar <strong>da</strong> democracia, pacta<strong>da</strong> <strong>da</strong>quela, moitos eran os temas, correntes<br />
e autores que aguilloaban a nosa curiosi<strong>da</strong>de na materia, esporea<strong>da</strong> maxistralmente por<br />
Herminio para pór en valor ético ideas e accións educativas longo tempo marxina<strong>da</strong>s no<br />
elenco editorial do ramo ou simplemente silencia<strong>da</strong>s no currículo oficial. Era o caso, entre<br />
outros eixos programáticos, <strong>da</strong> Institución Libre de Ensinanza e <strong>da</strong> Política Educativa <strong>da</strong><br />
Segun<strong>da</strong> República, asuntos que estaban no guión ou, se se prefire, na axen<strong>da</strong> <strong>da</strong> selecta<br />
pescu<strong>da</strong> histórica (como puxeron de relevo as ducias de artigos, libros e monografías saí<strong>da</strong>s<br />
do prelo por entón e manufactura<strong>da</strong>s desde instancias científica e academicamente<br />
diversas).<br />
Tamén eu fiquei enormemente interesado por ampliar os meus horizontes cognitivosociais<br />
nese caladoiro de influxos paradigmáticos e de vínculos expresivos dunha reci-<br />
76 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 75-78
Herminio en Compostela. Pe<strong>da</strong>goxía e cordiali<strong>da</strong>de<br />
proci<strong>da</strong>de aliña<strong>da</strong> por ideais de progreso e xustiza. A converxencia de factores varios<br />
naqueles anos de magna ilusión colectiva, malia a treboa<strong>da</strong> sufri<strong>da</strong> na viaxe a un país<br />
homologable no concerto <strong>da</strong>s nacións ‘civiliza<strong>da</strong>s’, precipitou unha vocación que o meu<br />
pai (mestre en escolas e pobos ciscados no mapa español e galego) xa inducira, non con<br />
palabras, senón con discretas invitacións ao repaso crítico dun legado extraordinario na<br />
pe<strong>da</strong>goxía, que discorría parello ao que se chamou a i<strong>da</strong>de de prata <strong>da</strong> cultura en España.<br />
Se quería ser algún día profesor universitario, e neste eido para sermos máis concretos<br />
(aspecto pouco confesado de quen medrou ouvindo falar moito e ben de educación),<br />
a ocasión chegaba coas circunstancias: o gosto polo estudo e un contexto de crecemento<br />
universitario que prometía oportuni<strong>da</strong>des de incorporación a un claustro en cernes, dentro<br />
dunha Facultade —Filosofía e Ciencias <strong>da</strong> Educación— que en 1978 apenas contaba<br />
con profesorado estable (dicíanlles PNNs, isto é, Profesores Non Numerarios) e na que<br />
a gran maioría dos docentes estaban (pre)ocupados na realización <strong>da</strong>s súas teses de<br />
doutoramento.<br />
Só faltaban os mentores. E para a miña fortuna estaban preto, alentándome a <strong>da</strong>r os<br />
primeiros pasos por onde había que <strong>da</strong>los, ou sexa, propondo un tema de investigación<br />
a vali<strong>da</strong>r como grao de licenciatura (tesiña), posible antesala dunha preza<strong>da</strong> bolsa de formación<br />
do profesorado universitario (FPU), e mesmo dunha praza de Axu<strong>da</strong>nte que dera<br />
folgos á carreira académica.<br />
Foi a visión de Herminio e a súa xenerosi<strong>da</strong>de a que deu pulo ás miñas ansias de<br />
saber pesquisador. O seu ánimo axiña mudou en consello a prol dun achegamento introdutorio<br />
á obra de Lorenzo Luzuriaga, pe<strong>da</strong>gogo de prístina raigame institucionista, impulsor,<br />
cando non arquitecto, de iniciativas <strong>da</strong> política educativa republicana, fun<strong>da</strong>dor <strong>da</strong><br />
prestixiosa Revista de Pe<strong>da</strong>gogía (1922) e autor dunha vigorosa nómina de libros, amén<br />
doutras contribucións imbuí<strong>da</strong>s de acentos vangardistas, apareci<strong>da</strong>s en Madrid e Buenos<br />
Aires, ci<strong>da</strong>de do seu exilio e morte en 1959. Dato moi significativo este pois os que fomos,<br />
alumnos do homenaxeado sabemos <strong>da</strong>s veces que citaba (e <strong>da</strong> fruición con que o facía)<br />
algúns títulos co selo de Luzuriaga, a saber: Historia de la Educación y de la Pe<strong>da</strong>gogía,<br />
Las Escuelas Nuevas Alemanas, Pe<strong>da</strong>gogía Social y Política, La Escuela Unifica<strong>da</strong>, La<br />
Escuela Única, ou o mesmo Diccionario de Pe<strong>da</strong>gogía, ver<strong>da</strong>deiro precursor dunha xeira<br />
de fontes documentais para cultivo de persoas que investigaban, e soporte de persoas<br />
que opositaban.<br />
Estas e outras obras estaban na lista dos libros cos que se acompañaba Herminio nas<br />
clases e seminarios, co degoiro de que chegáramos a entender o senso dinámico que as<br />
propulsaba no marco dunha estrutura social que en España parecía máis propia do medievo<br />
que <strong>da</strong> moderni<strong>da</strong>de. Pero, aín<strong>da</strong> máis, tales referencias de autor serían unha pedra<br />
de toque considerable na súa vontade de mergullarse, alén do que eu lograra sistematizar,<br />
na investigación do papel xogado polo pe<strong>da</strong>gogo manchego na renovación <strong>da</strong> educación<br />
en España, a súa espléndi<strong>da</strong> tese de doutoramento trenza<strong>da</strong> unha vez que eu decidira —e<br />
transmitira— tomar un desvío no meu camiño ao futuro.<br />
Sarmiento<br />
77
Miguel Anxo Santos Rego<br />
A súa xentil dispoñibili<strong>da</strong>de foi tal que aceptou con absoluta naturali<strong>da</strong>de e bo humor<br />
o ‘detalle’ burocrático de non poder formar parte do tribunal que xulgou a tesiña (“Aproximación<br />
a la obra pe<strong>da</strong>gógica de Lorenzo Luzuriaga”), e mesmo —paradoxalmente— de<br />
non ver o seu nome xunto ao dos colegas que, sendo doutores, cumprían as cláusulas<br />
<strong>da</strong> norma: Gonzalo Vázquez Gómez (Ponente), <strong>da</strong>quela pertencente ao extinto corpo de<br />
“Profesores Agregados de Universi<strong>da</strong>d”, e Carlos Rosales López (Director), cunha praza<br />
dota<strong>da</strong> interinamente, a quen tamén agradezo a súa exquisita prestancia e colaboración.<br />
Tratei, iso si, de clarexar as cousas no apartado de ‘agradecementos’ co que pechaba o<br />
prefacio do volume: “...pero, sobre todo, al Profesor Herminio Barreiro, sin cuyo inestimable<br />
y continuo aliento, orientación y consejo, no hubiera sido posible la realización de este<br />
modesto trabajo de investigación”.<br />
Así transcorreu unha parte decisiva dos meus anos mozos. Unha etapa de formación<br />
asisti<strong>da</strong> por múltiples estímulos nunha ci<strong>da</strong>de chea de vi<strong>da</strong> cultural, <strong>da</strong>quela un calidoscopio<br />
excepcional onde enxergar esperanza no porvir. Que profesores como Herminio<br />
alimentaban acotío con suxestivas hipóteses de estudo.<br />
Xa quixera eu que a recuperación e re-lectura <strong>da</strong> Memoria de Licenciatura, que custodio<br />
con to<strong>da</strong> ledicia e orgullo na miña biblioteca, tivera un motivo distinto ao de escribir,<br />
respondendo á amable invitación feita desde o Departamento, en lembranza de quen, por<br />
enriba de todo, e de todos, nos foi amosando maneiras de seguir vendo na universi<strong>da</strong>de<br />
pública unha estra<strong>da</strong> de liber<strong>da</strong>de, igual<strong>da</strong>de e fraterni<strong>da</strong>de. Con iso abon<strong>da</strong> para non<br />
esquecer o seu testemuño de cordiali<strong>da</strong>de dentro e fóra <strong>da</strong>s aulas, no Campus ou nas<br />
Rúas de Compostela, proxectando a potencia dunha virtude que tanto optimiza o diálogo<br />
e, conseguintemente, a aprendizaxe.<br />
78 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 75-78
ISSN: 1138 - 5863<br />
Volver a Fonseca:<br />
Unha conversa pe<strong>da</strong>góxica con Herminio Barreiro 1<br />
Fonseca, un tempo nun lugar<br />
José Antonio CARIDE<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
Para Caride. Para Auri. Recordo os nosos encontros, as nosas conversas, unha<br />
convivencia intensa de moitos anos xa.<br />
Unha aperta grande de Herminio.<br />
Dedicatoria manuscrita en Recor<strong>da</strong>r doe, páxina 0<br />
Xullo de 2008<br />
Presentaba a Herminio como un home mozo, nado nun pobo preto de Sanxenxo, que<br />
fixera a súa escolari<strong>da</strong>de primaria na mesma escola na que exercía como mestra a súa<br />
nai, nunha pequena aldea <strong>da</strong> montaña de Cerdedo. Esa escola “feita lembranza incesante…<br />
experiencia intensa e ver<strong>da</strong>deira sempre”, coa que Herminio –trinta anos despois–<br />
iniciaría a escrita do seu “Recor<strong>da</strong>r doe” (2008), crónica sentimental dunha época e dunha<br />
vi<strong>da</strong> fragua<strong>da</strong> no fío <strong>da</strong> memoria.<br />
Así comezaba escribindo del na entrevista que me concedera para a sección “De la<br />
Universi<strong>da</strong>d para el pueblo”, publica<strong>da</strong> en El Correo Gallego o xoves 31 de marzo de 1977.<br />
Unhas páxinas <strong>da</strong>s que me ocupaba simultaneando os estudos do “curso de a<strong>da</strong>ptación”<br />
programado para o acceso desde a Diplomatura en Profesorado de EXB á Licenciatura de<br />
Filosofía e Ciencias <strong>da</strong> Educación (Sección de Pe<strong>da</strong>goxía) na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> compostelá.<br />
Herminio Barreiro, o primeiro dos profesores cos que tiven clase nesta Facultade… Un<br />
home, entón, de 40 anos, que a bastantes nos parecía vello ou, acaso, simplemente maior.<br />
Pasaron 34, aín<strong>da</strong> que tan só uns meses desde que xa non podemos escoitar a viveza <strong>da</strong><br />
súa voz, deternos a interrogar a súa mira<strong>da</strong>, acompasar as súas tranquilas camiña<strong>da</strong>s…<br />
de mestre, compañeiro, amigo. Daquela, para min, como para tantos e tantas estu<strong>da</strong>ntes,<br />
era o profesor de Teoría ou de Historia <strong>da</strong> Educación, I e II, maxistral e cativador nas súas<br />
explicacións; un ensinante do que aprendíamos.<br />
1 Concluíndo o mes de marzo de 1977, sendo re<strong>da</strong>ctor no diario El Correo Gallego, entrevistei a Herminio<br />
Barreiro para a Sección “De la Universi<strong>da</strong>d para el pueblo”. A conversa foi publica<strong>da</strong> o 31 de marzo dese mesmo<br />
ano, nas páxinas 6-7 do xornal, incluíndo tres fotografías de Manolo Blanco. O texto que agora presentamos<br />
recolle fielmente as respostas de Herminio ás preguntas que lle formulara, contextualiza<strong>da</strong>s nunha perspectiva<br />
máis ampla do seu quefacer intelectual e académico. Tan só alteramos a orde <strong>da</strong>s mesmas, procedendo tamén a<br />
unha revisión normativa do galego; neste idioma foi publica<strong>da</strong>, integramente, a reportaxe na súa versión orixinal.<br />
Sarmiento<br />
79
José Antonio Caride<br />
Na primavera do 77 habitábamos Fonseca, no corazón de Compostela. Semellará un<br />
<strong>da</strong>to contextual máis, prendido no conxunto dos meses, semanas ou días dun ano feito<br />
de transicións, como o foran os precedentes, como o seguirían sendo os que viñeron<br />
logo: calmos, por momentos, axitados, densos e ata convulsos acotío. Un tempo de mobilizacións,<br />
como as que agora tamén reciben o nome dunha <strong>da</strong>ta que as simboliza: <strong>15</strong>-M.<br />
Como as gozaría Herminio!<br />
En ver<strong>da</strong>de, tamén nós “ocupábamos” un espazo. Diríase hoxe que privilexiado, aín<strong>da</strong><br />
que naquel intre incómodo e decadente. Ou peor, como testemuñaba o profesor Carlos<br />
Amable Baliñas 2 , na súa condición de Decano, aludindo a como desde 1975, a nova Facultade<br />
se atopara con dous problemas abafadores: “o primeiro, foi o do edificio. Á Facultade<br />
asignóuselle un en construción que, por diversas circunstancias, non sería utilizable ata<br />
catro anos máis tarde. As condicións de extrema incomodi<strong>da</strong>de do Pazo de Fonseca, entón<br />
en estado semirruinoso, dificultaron penosamente o traballo de docencia e, sobre todo, o<br />
de investigación”. Un edificio de tránsitos… como Facultade de Filosofía e Ciencias <strong>da</strong><br />
Educación, entón integra<strong>da</strong> polas Seccións de Filosofía, Pe<strong>da</strong>goxía e Psicoloxía. Unha<br />
comuni<strong>da</strong>de de estu<strong>da</strong>ntes e profesores, que xunto cun reducido número de persoas ocupa<strong>da</strong>s<br />
dos aspectos administrativos e de diferentes servizos, iniciaban a súa formación<br />
académica e profesional como filósofos, pe<strong>da</strong>gogos ou psicólogos en Galicia. Naquelas<br />
aulas, ben distintas do que anos máis tarde se convertería na primeira sede do Parlamento<br />
de Galicia (hoxe Salón Nobre de Fonseca) e Biblioteca Xeral <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, tivemos a<br />
oportuni<strong>da</strong>de de recrearnos co maxisterio de Herminio. No que era entón o seu despacho,<br />
situado nos sotos do vello edificio do Pazo de Fonseca, tivo lugar a entrevista que mantiven<br />
con Herminio, na compaña dun excelente fotógrafo, Manolo Blanco.<br />
Máis dunha hora. Un tempo ao que agora volvo para retomar a maxia imperecedoira <strong>da</strong><br />
súa fala. Neste retorno sitúamos algúns tópicos que axitaron a súa vi<strong>da</strong> intelectual e o seu<br />
quefacer cívico, sustentados nunha condición de ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía activa e liberadora, xenerosa<br />
e reivindicativa. Dela nos sentimos partícipes ata discrepando, nese convite permanente<br />
que Herminio facía ao diálogo e á conversa amigable, moi a miúdo rendidos ao encanto<br />
singular do seu uso cultivado <strong>da</strong> palabra, como salienta Antón Costa 3 no In memoriam que<br />
abre o Sarmiento de 2010.<br />
En Compostela, unha vi<strong>da</strong> nova e plena nunha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> en transformación<br />
Todos críamos que Herminio Barreiro era profesor universitario desde case sempre.<br />
Pouco ou na<strong>da</strong> sabíamos, <strong>da</strong>quela, dos seus itinerarios previos como lector de español en<br />
Francia (1965-1967) ou como profesor de Educación Primaria e de Educación Secun<strong>da</strong>ria<br />
nun Centro de Estudos Turísticos en Madrid, con alumnos procedentes de reali<strong>da</strong>des<br />
sociais e familiares difíciles, dos que aprendeu que a relación con eles “debía producirse<br />
2 Carlos A. Baliñas, “Facultad de Filosofía y Ciencias de la Educación”, en Manuel C. Díaz y Díaz (coord.), La<br />
Universi<strong>da</strong>d de Santiago, 1980, páx. 303.<br />
3 Antón Costa, “In memoriam Herminio Barreiro: A educación é o camino <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de”, Sarmiento. Anuario<br />
Galego de Historia <strong>da</strong> Educación, 14, 2010, páxs. 7-10.<br />
80 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 79-88
Volver a Fonseca: Unha conversa pe<strong>da</strong>góxica con Herminio Barreiro<br />
nun entorno de afectivi<strong>da</strong>de”, como recollen Zabalza e Lodeiro 4 visibilizando a súa historia<br />
de vi<strong>da</strong>.<br />
Descoñecendo a súa traxectoria, para moitos de nós, estu<strong>da</strong>ntes de Pe<strong>da</strong>goxía, semellaba<br />
unha figura máis <strong>da</strong> paisaxe her<strong>da</strong><strong>da</strong> con Fonseca. Sen embargo, Herminio apenas<br />
acumulaba uns meses como docente na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> compostelá, á que se incorporara<br />
en outubro de 1976. El era unha <strong>da</strong>s “solucións” máis sobranceiras ao segundo problema<br />
aludido polo profesor Valiñas na súa diagnose dos males que ateigaban á nova Facultade:<br />
“O outro problema proveu <strong>da</strong> dificultade de lograr a incorporación e arraigamento de<br />
profesorado de nivel superior, indispensable administrativamente para constituír Departamentos<br />
e cientificamente para dirixir e coordinar o profesorado novo que, entre tanto,<br />
crecía acelera<strong>da</strong>mente en correlación co aumento vertixinoso de alumnado”. Herminio<br />
Barreiro e Carlos Baliñas sosterían durante déca<strong>da</strong>s unha boa amizade desde marzo ou<br />
abril de 1952 –segundo refire Herminio no seu recor<strong>da</strong>r 5 , como “mestre e amigo até agora<br />
mesmo”–, chegando a ser o Presidente do seu Tribunal de Tese Doutoral, defendi<strong>da</strong> en<br />
1982: un estudo contextual, crítico-biográfico e temático de Lorenzo Luzuriaga e dos seus<br />
aportes á renovación educativa que tería lugar en España desde finais do século XIX e<br />
durante o primeiro terzo do século XX. Para bastantes dos que logo nos doutoramos, foi<br />
a primeira lectura e defensa pública dunha Tese, nun dos an<strong>da</strong>res do “novo” edificio <strong>da</strong><br />
Facultade, sito en Xoán XXIII.<br />
No conxunto destas circunstancias explicase a inxenui<strong>da</strong>de <strong>da</strong> pregunta coa que<br />
comecei interrogando a Herminio: “Cal é a súa activi<strong>da</strong>de concreta aquí na Facultade?”; e,<br />
a partir dela, a lóxica inequívoca <strong>da</strong> súa resposta, asumindo con humil<strong>da</strong>de que a súa activi<strong>da</strong>de<br />
na Facultade era breve no tempo e pequena en logros: “coa canti<strong>da</strong>de de problemas<br />
académicos que hai nela a miña activi<strong>da</strong>de é moi curta e con moi poucas realizacións.<br />
Eu o que sempre pretendín e pretendo é facer a teoría práctica, pero paréceme que de<br />
momento isto é bastante difícil”. Unha valoración que asociaba, sen poder obvialo, ás condicións<br />
nas que se desenvolvía de xeito cotiá o seu quefacer docente-discente: “o feito de<br />
ter uns grupos tan numerosos, en xeral imposibilita o poder levar a cabo un traballo creador,<br />
autenticamente creador”. Unha creativi<strong>da</strong>de, non exenta <strong>da</strong> paixón por ensinar, que<br />
Herminio deman<strong>da</strong>ba para si mesmo e para un quefacer pe<strong>da</strong>góxico que na súa opinión<br />
só pode ser convincente cando está ancorado en profun<strong>da</strong>s conviccións de natureza ética<br />
e ideolóxica. Acaso aquelas que, bastantes anos máis tarde, lle depararon as “sensacións<br />
únicas e irrepetibeis” que experimentaría na materia de Historia <strong>da</strong> Educación durante o<br />
ano académico 2003-04, cunha matrícula que chegaría a case os setecentos alumnos, <strong>da</strong><br />
que Herminio diría que se trataba, sen dúbi<strong>da</strong>, <strong>da</strong> experiencia “máis estimulante e gratificante”<br />
de to<strong>da</strong> a súa vi<strong>da</strong> académica 6 .<br />
4 Miguel Zabalza e Laura Lodeiro, “Historia de vi<strong>da</strong>: Herminio Barreiro”, REDU. Revista de Docencia Universitaria,<br />
9 (1), <strong>2011</strong>, páxs. 217-229.<br />
5 Herminio Barreiro, Recor<strong>da</strong>r doe: Lembranzas escolares e universitarias (1940-1965), Vigo, Xerais, 2008, páx.<br />
129.<br />
6 Herminio Barreiro, Memoria crítica de escola desde a universi<strong>da</strong>de (historia mínima dun curso especial na<br />
USC), Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, páx. 16.<br />
Sarmiento<br />
81
José Antonio Caride<br />
Posiblemente Herminio tivera nesta experiencia, ata certo punto tardía, <strong>da</strong> súa biografía<br />
académica, un dos principais alicerces <strong>da</strong> reconciliación do seu quefacer docente coa<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> que imaxinaba e desexaba, consonte coas misións que ao seu xuízo debería<br />
satisfacer nunha socie<strong>da</strong>de como a galega, pouco ou na<strong>da</strong> consecuente coas necesi<strong>da</strong>des<br />
e deman<strong>da</strong>s que a arrodean. Un “hándicap”, confesábame na entrevista que lle realizaba<br />
en 1977, que incapacitaba á institución universitaria para <strong>da</strong>rlle resposta aos problemas<br />
sociais do seu contorno, en Compostela e, por extensión, a to<strong>da</strong> Galicia: “Concretamente<br />
–sinalaba na súa fala– dentro dunha socie<strong>da</strong>de subdesenvolvi<strong>da</strong>, cuns problemas coma<br />
os <strong>da</strong> emigración e moitos outros, aquí en Galicia necesitaríase que nestes momentos se<br />
puxera o acento no que debe ser a extensión universitaria, que a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> saíra fora<br />
<strong>da</strong>s aulas e se conectara directamente coas necesi<strong>da</strong>des sociais, cos problemas educativos<br />
de Galicia e que dese aumento cuantitativo <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> se pasara a unha intensificación<br />
<strong>da</strong> investigación científica e poder conseguir uns medios didácticos apropiados<br />
á socie<strong>da</strong>de galega”.<br />
Nesa época dátase o texto que re<strong>da</strong>ctara, xunto con Antón Costa, para a Gran Enciclopedia<br />
Gallega, co título “Educación en Galicia” 7 , reflectindo os puntos críticos do sistema<br />
educativo e, en xeral, as súas deficiencias estruturais: “un divorcio entre a práctica concreta<br />
e unha concepción abstracta <strong>da</strong> política educativa”, manifesta<strong>da</strong> ao longo <strong>da</strong> nosa<br />
historia como unha constante, agrava<strong>da</strong>s polas especifici<strong>da</strong>des de Galicia como un país diferenciado.<br />
Lonxe de telas en conta, a “situación de total dependencia de Galicia respecto<br />
do Estado español” e a “falta absoluta de autonomía”, deran lugar a “un sistema educativo<br />
pobre e cheo de carencias, que se suman ao xa precario estado do sistema educativo<br />
español no seu conxunto”. A situación na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, analizaban, era unha mostra máis<br />
desas carencias, “en función do contorno, de irracionali<strong>da</strong>des en función <strong>da</strong> deman<strong>da</strong>, do<br />
sometemento cultural, <strong>da</strong> autopromoción descara<strong>da</strong> por parte do estamento funcionarial,<br />
etc.”. Un diagnóstico ao que vinculan solucións de urxencia, que coinciden plenamente<br />
co que Herminio manifestara no transcurso <strong>da</strong> entrevista: a “extensión universitaria como<br />
instrumento de potenciación <strong>da</strong> cultura e do desenvolvemento”, e “unha maior integración<br />
<strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> na socie<strong>da</strong>de á que se debe e un control por parte de tó<strong>da</strong>las institucións<br />
sociais implica<strong>da</strong>s”.<br />
A “extensión universitaria” e a “racionalización <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>”, diría Herminio na conversa<br />
que mantivemos, deberían formar parte <strong>da</strong> primeira liña <strong>da</strong>s priori<strong>da</strong>des a abor<strong>da</strong>r,<br />
se de ver<strong>da</strong>de se pretende ser congruentes cos obxectivos que ten que satisfacer o ensino<br />
superior nas nosas reali<strong>da</strong>des. Unha invocación que reiteraría ao longo <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong> académica,<br />
como docente e investigador, insistindo en que os males <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> responden<br />
a un “problema estrutural, que afecta a todo o Estado”, que comezan polas deficiencias<br />
crónicas intimamente liga<strong>da</strong>s ao contexto socioeconómico e que se proxectan en tó<strong>da</strong>las<br />
demais áreas, “en Galicia exactamente igual”. Tanto como para asegurar que naquel mo-<br />
7 Antón Costa e Herminio Barreiro, “Educación en Galicia”, en Otero Pedrayo, R. (dir.), Gran Enciclopedia Gallega,<br />
tomo IX DENA-ELE, Santiago de Compostela-Xixón: Silverio Caña<strong>da</strong> Editor [depósito legal correspondente ao<br />
ano 1974], páxs. 221-227.<br />
82 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 79-88
Volver a Fonseca: Unha conversa pe<strong>da</strong>góxica con Herminio Barreiro<br />
mento “a situación de degra<strong>da</strong>ción que vive a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> a nivel estatal é un reflexo <strong>da</strong><br />
degra<strong>da</strong>ción dun sistema que provoca unha desmoralización profun<strong>da</strong> en estu<strong>da</strong>ntes e<br />
profesores, sobre todo pensando no problema de paro que afecta a tantos licenciados”.<br />
Lembrando ao filósofo francés Louis Althusser, Herminio sinalaría como nun momento<br />
no que a superestrutura ideolóxica desempeña un papel clave, a importancia <strong>da</strong>s institucións<br />
educativas na reprodución <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de capitalista, perpetuando as desigual<strong>da</strong>des,<br />
será fun<strong>da</strong>mental Convén non esquecer, afirmaría, que “desde o punto de vista histórico,<br />
a educación desenvólvese de xeito moi dependente <strong>da</strong>s propias estruturas sociais existentes.<br />
Non hai un tipo universal de educación senón que hai tantos tipos como sistemas<br />
sociais… hai tantas formas de educación como concepcións filosóficas do home ao longo<br />
<strong>da</strong> Historia”.<br />
No que respecta a Galicia e aos factores que inciden directamente na súa educación, o<br />
posicionamento de Herminio é concluínte, na liña do re<strong>da</strong>ctado no texto publicado na Gran<br />
Enciclopedia Gallega, ao sinalar que “hai factores que están moi vinculados á cuestión<br />
nacional: un factor lingüístico, un factor cultural, económico, un factor que vén motivado<br />
por unha man de obra que se ten que ir ao estranxeiro, que as institucións escolares<br />
non se corresponden coa reali<strong>da</strong>de galega. Por suposto hai moitos máis, pero en breve<br />
síntese estes son algúns que había que considerar e que están paralizando un desenvolvemento<br />
positivo”. As solucións, que desbor<strong>da</strong>n o marco universitario, debuxa<strong>da</strong>s na<br />
re<strong>da</strong>cción conxunta do texto publicado con Antón Costa, só poderán chegar “mediante a<br />
participación e a xestión <strong>da</strong> educación por parte de tódolos sectores implicados… Galicia<br />
ten o dereito e o deber de tomar as ren<strong>da</strong>s <strong>da</strong> organización dun sistema educativo propio<br />
e axeitado para a cabal solución de to<strong>da</strong> a súa problemática educacional”. Pasarían varios<br />
anos para isto comezara a concretarse…<br />
A crise <strong>da</strong> pe<strong>da</strong>goxía tradicional e o estado de cuestión <strong>da</strong>s Ciencias <strong>da</strong> Educación<br />
A confianza de Herminio na educación foi inmensa. Así o expresou na primeira liña que<br />
dedicou a esta expresión no Dicionario Galego de Pe<strong>da</strong>goxía8 , que tiven a oportuni<strong>da</strong>de de<br />
dirixir co profesor Felipe Trillo, considerándoa como “unha <strong>da</strong>s trabes do corpo enteiro dos<br />
dereitos humanos… a fórmula mellor para chegar a unha socie<strong>da</strong>de do coñecemento altamente<br />
desenvolvi<strong>da</strong>… a… ver<strong>da</strong>deira e auténtica riqueza dun país”. Unha afirmación xa<br />
anticipa<strong>da</strong>, case literalmente, no seu recor<strong>da</strong>r9 . Unha educación <strong>da</strong> que as súas prácticas,<br />
diría, non poden desligarse <strong>da</strong> teoría e <strong>da</strong> ciencia –a Pe<strong>da</strong>goxía– que as iluminan, aín<strong>da</strong><br />
que lamentablemente, polas derivas dunha e doutra, teñan conducido a rupturas inxustificables,<br />
constituíndo, segundo Herminio10 , unha tarefa inescusable “buscar e resaltar o grao<br />
8 Herminio Barreiro, “Educación”, en José Antonio Caride e Felipe Trillo (dirs.), Dicionario Galego de Pe<strong>da</strong>goxía,<br />
Vigo, Editorial Galaxia-Xunta de Galicia, páxs. 213-2<strong>15</strong>.<br />
9 Herminio Barreiro, Recor<strong>da</strong>r doe, op. cit., páx. 124.<br />
10 Herminio Barreiro, “Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa. Sobre objetivos y<br />
modelos”, en Sección de Pe<strong>da</strong>goxía, Materiais pe<strong>da</strong>góxicos, Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
de Compostela, 1985, páxs. 9-14.<br />
Sarmiento<br />
83
José Antonio Caride<br />
de sincronización entre teorías educativas e prácticas educativas. As teorías educativas<br />
teñen sido, nuns casos, a vangar<strong>da</strong> dos cambios históricos, pero, noutros, teñen sido unha<br />
rémora para o progreso”. A contraposición entre a pe<strong>da</strong>goxía tradicional, en crise, e a pe<strong>da</strong>goxía<br />
moderna, innovadora e crítica… incorporouse á parte <strong>da</strong> conversa.<br />
A crise <strong>da</strong> pe<strong>da</strong>goxía tradicional, diría Herminio, debe ser li<strong>da</strong> no decurso histórico:<br />
“arranca dos problemas <strong>da</strong> revolución industrial, dos grandes progresos <strong>da</strong> revolución<br />
científico-técnica de finais do século XIX. A vella escola humanista que interpretaba a<br />
cultura nun sentido de lecer, que xa tiñan os gregos, é un tipo de educación que nas institucións<br />
escolares entrou en crise, xustamente cando empezou a gran revolución industrial<br />
e os grandes movementos migratorios”. Neste contexto, engadiría, a escola entra en crise<br />
pola seguinte razón: “de ser unha institución fun<strong>da</strong>mentalmente humanista, basea<strong>da</strong> na<br />
reprodución dunha cultura vella, atopouse cunha socie<strong>da</strong>de que a sobrepasou de tal xeito<br />
que a escola o que fixo foi profesionalizarse excesivamente. Isto é algo que Gramsci cita<br />
no seu libro “La alternativa pe<strong>da</strong>gógica”, no que considera que a substitución <strong>da</strong> vella<br />
escola humanista por un tipo de escola máis profesionaliza<strong>da</strong>, en reali<strong>da</strong>de o que facía era<br />
conservar a división de clases, mentres que a ver<strong>da</strong>deira escola humanista que<strong>da</strong>ba como<br />
escola de “ocio” exclusiva. A partir deste momento comeza a crise; entón, desta crise, só<br />
se pode saír mediante unha transformación do sistema educativo. Só así se pode superar<br />
esa contradición para ir á busca dunha formación integral que supoña unha ensinanza<br />
politécnico-humanista e progresiva”.<br />
Interrogado sobre o “nivel que ocupan as Ciencias <strong>da</strong> Educación –na <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong><br />
galega– en relación con outras de España”, Herminio sinalaría que a situación en Galicia,<br />
comparativamente coa existente noutras nacionali<strong>da</strong>des e rexións do Estado español,<br />
pode que revele “un certo atraso”, correlativo ao atraso que naquel intre existía en moitas<br />
outras áreas do quefacer educativo e social. Para superalo e chegar lonxe, consonte coa<br />
súa toma de postura respecto <strong>da</strong> revolución social <strong>da</strong> educación, o Plan de Estudos Pe<strong>da</strong>góxicos<br />
tería que someterse a unha profun<strong>da</strong> reestruturación, “nun ciclo único dos 4<br />
aos 18 anos, delimitando claramente as funcións investigadoras e as funcións docentes<br />
na educación”. Con esta perspectiva, e o que debería comportar en Galicia, consideraba<br />
imprescindible confiar nas novas xeracións de pe<strong>da</strong>gogos e pe<strong>da</strong>gogas galegos, dos que<br />
a primeira promoción sairía <strong>da</strong> Facultade de Filosofía e Ciencias <strong>da</strong> Educación en 1978,<br />
correspondéndolles a eles “ser os pioneiros desta tarefa. Van a ser eles a quen lles corresponderá<br />
iniciar e levar a cabo esta obra. Esta primeira promoción deber ter como obxectivo<br />
traballar para poñer en práctica todo isto para que a educación deixe de ser unha serie de<br />
especulacións teoricistas que se <strong>da</strong>n nas aulas”.<br />
Cabe sinalar que case unha déca<strong>da</strong> despois, nun informe elaborado por Juan Manuel<br />
de la Torre 11 para Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, solicitando a opinión de diferentes pe<strong>da</strong>gogos<br />
sobre a profesión de pe<strong>da</strong>gogo, as funcións e os ámbitos <strong>da</strong> súa intervención, Herminio<br />
mostraba a urxencia por remodelar “os plans de estudo e a posta en marcha <strong>da</strong> Facultade<br />
11 Juan Manuel de la Torre, “¿Quiénes son los pe<strong>da</strong>gogos? Pe<strong>da</strong>gogos ¿para qué?”, Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía,<br />
126, 1985, páxs. 55-61.<br />
84 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 79-88
Volver a Fonseca: Unha conversa pe<strong>da</strong>góxica con Herminio Barreiro<br />
de Educación”… xa que sería dese xeito como se conseguiría unha maior racionalización<br />
<strong>da</strong> situación e se abrirían novas posibili<strong>da</strong>des de traballo para os pe<strong>da</strong>gogos, e se porían<br />
as bases imprescindibles para unha mellor formación inicial do profesorado nos seus<br />
distintos niveis”. Unha proposta que acabaría concretándose nos inicios dos dous mil na<br />
Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, para a<br />
que chegaría a propor nunha <strong>da</strong>s súas Xuntas de Facultade –lembro especialmente a que<br />
se celebrara no “campus norte”– a súa localización no monte do Gaiás, dándolle vi<strong>da</strong> á Ci<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong> Cultura de Galicia. Unha proposta intelixente, orixinal, rompedora… que desbor<strong>da</strong><br />
os convencionalismos nos que seguemos instalados hoxe en día procurando algún futuro<br />
para este desconcertante espazo arquitectónico.<br />
Nestas coordena<strong>da</strong>s, mesmo dándonos a oportuni<strong>da</strong>de de repensar o que semella<br />
inalcanzable, Herminio sempre interpretou o seu protagonismo e a súa participación en<br />
calquera proxecto con humil<strong>da</strong>de. Mostrábao entón, na entrevista, ao fío <strong>da</strong> conversa,<br />
cando lle pregunta sobre o seu cometido na Facultade: “o meu papel non é tan importante,<br />
xa que o único que pretendo é introducir aos alumnos desta Facultade nunha pequena<br />
problemática para que de aí poi<strong>da</strong> saír o núcleo fun<strong>da</strong>mental de docentes e investigadores.<br />
Simplemente sementar unhas inquietudes, unhas iniciativas para o desenvolvemento<br />
dun traballo futuro”. Bastantes anos máis tarde confesaría o difícil que lle resultaba –nas<br />
condicións de masificación nas que tivo que desenvolver acotío o seu traballo– fuxir <strong>da</strong><br />
pe<strong>da</strong>goxía tradicional, por moito que tentara basear a súa docencia no protagonismo dos<br />
estu<strong>da</strong>ntes, confiando non tanto na metodoloxía como na intuición: “tratando de comunicar<br />
o que cría que debía comunicar e deixando que foran os estu<strong>da</strong>ntes quen se interesaran. E<br />
os que non, pois non se interesaban”, segundo o testemuño recollido para a reconstrución<br />
<strong>da</strong> súa historia de vi<strong>da</strong> por Miguel Zabalza e Laura Lodeiro 12 . Unha toma de postura fortemente<br />
asenta<strong>da</strong> na súa concepción <strong>da</strong> “educación como diálogo, non como imposición. En<br />
educación non se pode impor na<strong>da</strong>”, nos termos en que deu resposta a Gena Borrajo 13 ,<br />
na entrevista que lle concedera para Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, cando lle preguntara sobre<br />
cal era o seu segredo para conectar tan ben cos alumnos: “unha cuestión de carácter, de<br />
temperamento; o de talante, como se di agora. Para min a pe<strong>da</strong>goxía debe revestirse de<br />
amor, de paixón e de entusiasmo”.<br />
A educación, entre a política e a cultura<br />
Na análise <strong>da</strong>s relacións existentes entre a cultura e a educación, Herminio volvería<br />
a incidir nos significados inherentes á educación na socie<strong>da</strong>de, destacando a súa capaci<strong>da</strong>de<br />
dialéctica para “reproducir” a cultura existente ao tempo que tamén pode contribuír<br />
á “creación dunha cultura nova”. A crise <strong>da</strong> escola, na súa opinión, recolle en certo modo<br />
esta contradición que hai entre “creación dunha cultura e reprodución”. Para el, esta tensión<br />
sitúase “no plano organizativo en termos <strong>da</strong> escola tradicional e a escola nova. Esta<br />
12 Op. cit., páx. 222.<br />
13 Gena Borrajo, “Herminio Barreiro. La educación como diálogo”, Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, 347, 2005, páxs.<br />
42-47.<br />
Sarmiento<br />
85
José Antonio Caride<br />
pretende un ensino vivo, crítico, e polo tanto ponse do lado <strong>da</strong> creación, reorientación <strong>da</strong><br />
cultura, mentres que a escola tradicional é reprodución <strong>da</strong> cultura, con to<strong>da</strong>s as cousas<br />
váli<strong>da</strong>s e non váli<strong>da</strong>s. Nesta concepción nova o ideal é que o home asuma a propia Historia<br />
[sendo consciente de que] el vai a modelar, elaborar os elementos fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> súa<br />
propia cultura”.<br />
No que respecta á política, e <strong>da</strong> lectura que se pode facer <strong>da</strong>s súas relacións coa educación,<br />
Herminio situaría a súa fala nalgunhas <strong>da</strong>s liñas de pensamento por el máis cultiva<strong>da</strong>s,<br />
entón e ao paso do tempo, para salientar como ambas, a política e a educación, en<br />
tanto que “prácticas sociais, atópanse profun<strong>da</strong>mente liga<strong>da</strong>s”. A educación, diría, “vese<br />
influencia<strong>da</strong> pola ideoloxía concreta que está estableci<strong>da</strong> polo réxime… o produto necesario<br />
dese réxime e desa política. Agora ben, a ideoloxía sempre é unha arma de dous fíos<br />
xa que a educación pode, por unha parte, estar mantendo ese propio sistema e, por outra<br />
parte, desde dentro estáo transformando”. A ámbalas dúas artes transformadoras, como<br />
educación e como política, dedicaría Herminio boa parte <strong>da</strong>s súas enerxías.<br />
En clave de futuro, cando aín<strong>da</strong> faltaban meses para dotar ó país dun novo marco<br />
constitucional, que sería referen<strong>da</strong>do polo pobo español o 6 de decembro de 1978, as<br />
alternativas pasaban, segundo Herminio, pola capaci<strong>da</strong>de para situarnos diferencialmente<br />
nos curtos, medios e longos prazos, considerando as posibili<strong>da</strong>des e limitacións que uns<br />
e outros conteñen nos planos político, educativo, social, etc. Neste sentido recoñecía que<br />
“a prazo curto é moi difícil de calibrar o que se pode facer, pero evidentemente xa que<br />
estamos nun momento de transición política hai que elaborar unha alternativa educativa de<br />
transición. A prazo medo iría un pouco condiciona<strong>da</strong> por esa mesma transición. E a longo<br />
prazo, por suposto, a extensión educativa a tódolos niveis e un acceso á <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> que<br />
non veña <strong>da</strong>do pola selección dos condicionamentos socioeconómicos, senón por uns criterios<br />
rigorosamente académicos, e todo isto dentro dunha configuración social propicia”.<br />
Máis lonxe aín<strong>da</strong> estaba a aprobación do Estatuto de Autonomía de Galicia (1981), a Lei<br />
de Reforma Universitaria (1983), a Lei Orgánica do Dereito á Educación (1985), a Lei de<br />
Ordenación Xeral do Sistema Educativo (1990), ou… noutra dirección, o ¡non á LOU! de<br />
2001, que tanto marcou a Herminio nas súas complici<strong>da</strong>des co estu<strong>da</strong>ntado.<br />
Naquela primavera do 77, fon<strong>da</strong>mente suxestionado polos ecos dos impulsos revolucionarios<br />
de tempos pasados, en Francia, Rusia ou Cuba, Herminio tamén concibía<br />
os cambios que deberían <strong>da</strong>rse na perspectiva dunha “revolución a nivel social e tamén<br />
dentro <strong>da</strong> educación”; ou, expresado doutro xeito, “un cambio radical que suporía unha<br />
revolución educativa tendo en conta tamén as consecucións anteriores. Sería unha saí<strong>da</strong><br />
maximalista non ter en conta isto xa que hai canti<strong>da</strong>de de cousas que son perfectamente<br />
utilizables”. Neste proceso, a ciencia e a técnica “son auxiliares magníficos <strong>da</strong> educación”,<br />
xa que logo “neste momento concreto e no futuro fáise preciso a utilización de to<strong>da</strong>s as<br />
técnicas que poi<strong>da</strong>n axu<strong>da</strong>r a este desenvolvemento. Isto é fun<strong>da</strong>mental dentro dunha extensión<br />
educativa que sobre todo trátase que sexa científica racional”. Un cambio, en todo<br />
caso, que non poderá optar por “solucións maximalistas. Do mesmo xeito que un réxime<br />
socio-político incide na educación, a educación ao mesmo tempo está influíndo para variar<br />
86 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 79-88
Volver a Fonseca: Unha conversa pe<strong>da</strong>góxica con Herminio Barreiro<br />
o réxime socio-político, polo tanto mentres esteamos nunhas estruturas inxustas poden<br />
existir uns obxectivos neste proceso como dicía, a curto, medio e longo prazo”. Leccións<br />
aprendi<strong>da</strong>s do historiador de educación que sempre foi, evocadoras <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong>de vital <strong>da</strong><br />
educación en calquera momento histórico: sen educación, insistiría no seu Recor<strong>da</strong>r 14 , “a<br />
humani<strong>da</strong>de será incapaz de resolver os dramáticos problemas que se lle van a formular<br />
nos anos que veñen. A educación é hoxe tan indispensable como a auga para beber ou<br />
como o aire para respirar…”<br />
A misión <strong>da</strong> educación, dos profesores e dos estu<strong>da</strong>ntes<br />
Como un dereito fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> Humani<strong>da</strong>de, cando menos desde Condorcet, como<br />
acostumaba a lembrar Herminio, a educación debería ser un soporte básico de todo propósito<br />
orientado a procurar unha socie<strong>da</strong>de máis xusta e igualitaria: un elemento determinante,<br />
afirmaba con énfase, na transformación do mundo e na conquista <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de.<br />
O poder <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de. Se a educación que recibiran os educandos “tivera unhas posibili<strong>da</strong>des<br />
críticas <strong>da</strong>s cales foran conscientes, o seu papel sería importantísimo”, por exemplo<br />
no que respecta á “extensión educativa”. Nos cometidos que lle corresponderían a esta,<br />
complementaba a súa argumentación, os educandos terían que contribuír a “desmitificar<br />
unha serie de elementos que hai máis ou menos enmascarados na socie<strong>da</strong>de, descubrir,<br />
desvelar, todos os elementos… traballar en suma por unha socie<strong>da</strong>de distinta e non anquilosa<strong>da</strong>”.<br />
Imaxinando os educandos no seu futuro rol de educadores, Herminio sinalaría<br />
que “desde o punto de vista organizativo do seu traballo é preciso levar á conciencia dos<br />
mestres que deben traballar en pequenos grupos docentes... para poder propagar as novas<br />
técnicas didácticas”.<br />
En todo caso, Herminio entendía as misións <strong>da</strong> educación nun traxecto de longos<br />
percorridos, no que o seu papel fun<strong>da</strong>mental “sería, en primeiro lugar, a educación como<br />
elemento primordial <strong>da</strong> reprodución dunha cultura, pero non a reprodución dunha cultura<br />
morta, senón dunha cultura viva, cos elementos que poi<strong>da</strong> haber válidos”. Unha educación<br />
á que concibía como “o proceso dunha integración ou transformación crítica dunha determina<strong>da</strong><br />
socie<strong>da</strong>de”; a educación que “non pode conformarse con perpetuar, con reproducir,<br />
diríamos, unas estruturas sociais, senón que debe ser un elemento transformador e<br />
de crítica desas propias estruturas sociais…”. Aín<strong>da</strong> ben, cunha limitación, afirmaba, que<br />
non pode ser obvia<strong>da</strong>: “o problema que se plantexa é que o educador é sempre o mesmo;<br />
ou se interpreta o que hai, ou se transforma a reali<strong>da</strong>de… si se opta por interpretar [a]<br />
reali<strong>da</strong>de, esta permanece incambia<strong>da</strong> e a educación vai a reproducir o que hai, aín<strong>da</strong> que<br />
estea podre. Si se opta por transformala, entón o papel <strong>da</strong> educación pode ser condicionante.<br />
Tódolos grandes exemplos do rol concientizador <strong>da</strong> educación, como poden ser as<br />
innovacións pe<strong>da</strong>góxicas de Paulo Freire, son –diríamos– grandes conquistas e grandes<br />
aportes á transformación global dunha socie<strong>da</strong>de: entón eu penso que a educación está<br />
intimamente liga<strong>da</strong> a unha cultura e ás formacións sociais ”.<br />
14 Op. cit., páx. 126.<br />
Sarmiento<br />
87
José Antonio Caride<br />
Nun contexto social adverso, “o xeito de abor<strong>da</strong>r o papel crítico que poden desempeñar<br />
distintas institucións [a familia, a escola, o Estado, a Igrexa… sobre as que lle preguntaba]<br />
pode ser decisivo. Aín<strong>da</strong> –matizaba– que non lles toca asumir a elas soas esta responsabili<strong>da</strong>de,<br />
xa que “no problema <strong>da</strong> educación non só inciden as institucións educativas<br />
específicas”, senón un amplo conxunto de elementos, “que van conformando unha forma<br />
de concibir o mundo, e que poden desempeñar un papel importante”. Como expresaría<br />
na súa contribución ao Dicionario Galego de Pe<strong>da</strong>goxía <strong>15</strong> , a educación foi e segue a ser,<br />
“desde a época <strong>da</strong>s revolucións contemporáneas, elemento fun<strong>da</strong>mental e insubstituíble<br />
para a transformación do mundo e para a conquista <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de”. Unha forza imprescindible<br />
–matizaba– para “solucionar os grandes retos e os permanentes desafíos aos que se<br />
enfronta nestes inicios do século XXI a especie humana”.<br />
Respecto <strong>da</strong>s persoas e <strong>da</strong> súa formación, Herminio sería categórico ao resumir en poucas<br />
palabras os fins <strong>da</strong> educación: “formar fun<strong>da</strong>mentalmente persoas libres, responsables e<br />
conscientes”. Porque se trata, sinalaría bastantes anos despois nunha obra que compartira<br />
coa profesora Ai<strong>da</strong> Terrón 16 , de poder “ser cultos para ser libres, como dicía o independentista<br />
cubano José Martí. Ser educados para poder ser nós mesmos. A educación, así considera<strong>da</strong>,<br />
é o poder máis grande. Máis que o poder económico e máis que o poder político. A<br />
educación é o poder de ver<strong>da</strong>de e <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de e é aproximación máxima ás respostas que<br />
podemos <strong>da</strong>r ás preguntas últimas”. Na conquista destas metas, diría no curso <strong>da</strong> entrevista,<br />
deberán considerarse to<strong>da</strong>s “aquelas variables que inciden [na educación] e que polo tanto<br />
son susceptibles de ser un medio de integración crítica no sistema ou ben un medio de<br />
transformación crítica do sistema”. Para engadir que “a educación é un elemento máis nunha<br />
superestrutura ideolóxica”. A socie<strong>da</strong>de galega neste proceso, dicía entón, acaso tamén hoxe<br />
coa mesma ou aín<strong>da</strong> maior énfase, “máis que estar prepara<strong>da</strong> o que fai é prepararse, irse<br />
preparando cara ó futuro. O problema é que se plantexa como unha necesi<strong>da</strong>de social que<br />
hai que resolver, mentres que non se resolva no hai na<strong>da</strong> que facer. E cando se resolva hai<br />
que poñer o pobo galego en marcha cara a consecución destes obxectivos”.<br />
Estamos aín<strong>da</strong> lonxe… xusto cando a indignación <strong>da</strong> xuventude nos interroga e desafía.<br />
Unha xuventude, á que Herminio Barreiro lle deixaba unha fermosa mensaxe de esperanza<br />
e confianza: “Que sexa auténtica, que sexa fiel a si mesma. A busca <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de é<br />
unha cuestión filosófica, pero tamén ética. Hoxe é difícil non deixarse manipular. Na socie<strong>da</strong>de<br />
existen potentes poderes creadores de opinión dos que debemos defendernos día a<br />
día. Pero, unha vez máis, aposto por unha xuventude romántica, idealista, forte e capaz de<br />
mellorar o mundo. Por iso a miña mensaxe é que sigan sendo como son”…, palabras que<br />
pechaban o seu diálogo con Gena Borrajo 17 . Nós conversamos por última vez no outono<br />
de 2010. Noutro tempo, noutro lugar... case ás portas do que foi durante máis de 25 anos o<br />
seu despacho na Facultade de (Filosofía e) Ciencias <strong>da</strong> Educación, en Compostela, na súa<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de sempre, no Campus Sur… agora “Campus Vi<strong>da</strong>”. Paradoxos.<br />
<strong>15</strong> Op. cit., páx. 213.<br />
16 Herminio Barreiro e Aí<strong>da</strong> Terrón, La institución escolar: una creación del estado moderno, Barcelona,<br />
Octaedro-FIES, 2005, páx. 18.<br />
17 Entrevista cita<strong>da</strong>, páx. 47.<br />
88 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 79-88
ISSN: 1138 - 5863<br />
“Lugares de memoria” a carón dun educador en<br />
Compostela e noutros pagos (1976-2010):<br />
Herminio Barreiro Rodríguez 1<br />
Fonseca máter: primeiro acubillo<br />
Vicente PEÑA SAAVEDRA<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
De Fonseca ao Monte <strong>da</strong> Condesa con recala<strong>da</strong> en Xoán XXIII. Ese foi o itinerario<br />
académico do profesor Herminio Barreiro en Compostela, que algúns dos que aquí estamos<br />
gozamos do privilexio de compartir can<strong>da</strong> el, total ou parcialmente. Neste mesmo<br />
fermoso e memorable, por tantos motivos, pazo de Fonseca, non lonxe de onde agora<br />
nos atopamos –claustro e xardíns por medio– principiaba o seu labor docente, formativo<br />
e educador. O ano 1976 enfiaba o seu treito final e <strong>da</strong>ba comezo un novo curso no que el<br />
se iniciaba impartindo Teoría <strong>da</strong> Educación, materia específica <strong>da</strong> Sección de Pe<strong>da</strong>goxía,<br />
correspondente ao segundo ano <strong>da</strong> licenciatura en Filosofía e Ciencias <strong>da</strong> Educación,<br />
carreira por entón única, pero de configuración parcialmente diversifica<strong>da</strong> e con perfís de<br />
triple desembocadura, que nese intre acollía á súa cuarta promoción. Lembro con meridiana<br />
clari<strong>da</strong>de aquela aula lúgubre de chan en escaleira a ambos lados, provista de<br />
mouras e rancias banca<strong>da</strong>s, onde aló embaixo, nun estrado que máis ben semellaba un<br />
foso –aín<strong>da</strong> que se cadra constituía tamén un magnífico observatorio panóptico–, oficiaba<br />
as tarefas profesorais o noso homenaxeado, no horario vespertino, case de sobremesa,<br />
que se lle adxudicara.<br />
Se a memoria non me engana, aquel 1976-1977 derivou nun curso de tránsito algo<br />
máis atípico que os que arribarían logo, pois dos oito meses lectivos programados, só<br />
tivemos clase –con relativa continui<strong>da</strong>de– arredor de dous. Corrían tempos turbulentos,<br />
nos que sentíamos a impresión de que todo estaba a suceder por primeira vez. De que<br />
os problemas se amoreaban. E de que a protesta, o paro, a folga e os comunicados dos<br />
«abaixo asinantes» ou a adhesión dos que silandeiramente, tímidos e apoucados, nos sumabamos<br />
ao movemento reivindicativo, eran os únicos mecanismos dos cales se dispoñía<br />
1 Texto lido polo autor no acto académico de homenaxe póstuma, celebrado na memoria e honra do prof. Herminio<br />
Barreiro Rodríguez, no Salón Nobre do Colexio de Fonseca <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, o 14<br />
de abril de <strong>2011</strong>. A homenaxe foi promovi<strong>da</strong> polo Departamento de Teoría <strong>da</strong> Educación, Historia <strong>da</strong> Educación<br />
e Pe<strong>da</strong>goxía Social, ao que pertencía o citado profesor, sumándose a el a Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación.<br />
A USC adheriuse á solemni<strong>da</strong>de concedéndolle a insignia de ouro <strong>da</strong> institución ao que fóra o seu membro<br />
docente durante cerca de sete lustros. A condecoración recollérona de mans do reitor e do director do devandito<br />
departamento a súa viúva e o seu fillo.<br />
Sarmiento<br />
89
Vicente Peña Saavedra<br />
para conter ou reorientar determinacións impositivas que viñan prescritas, case sempre,<br />
dende instancias alleas a aquel mundo doméstico, tan trepi<strong>da</strong>nte e vertixinoso, no que á<br />
espreita conviviamos. Pero todos estes altercados e outra morea de situacións de arrouta<strong>da</strong><br />
estampía, que agora repousan dormentes no imaxinario, non impedían que, malia a<br />
intermitente suspensión <strong>da</strong>s clases, permanecésemos activos na orde académica, cando<br />
menos nalgunhas materias que espertaban entre boa parte do estu<strong>da</strong>ntado maior interese,<br />
por diferentes razóns. Unha delas Teoría <strong>da</strong> Educación. Convén subliñar –se ben<br />
moitos e moitas de vostedes xa o saben– que por aquelas <strong>da</strong>tas apenas dispoñiamos<br />
de manuais desta disciplina, co rótulo acaído propio dela. Nin na biblioteca <strong>da</strong> Sección,<br />
embrionaria e minúscula, en proceso de crecemento ao ralentí e só episodicamente visita<strong>da</strong><br />
por un alumnado adoito desafeito a tales mesteres de consulta bibliográfica directa.<br />
Nin tampouco nas mesmas librerías <strong>da</strong> contorna, onde resultaba difícil atopar unha peza<br />
tan degoira<strong>da</strong> como inexistente para poder mercala de forma particular, acotío con algún<br />
esforzo e nunca sen renuncias. Así pois, cumpría botarlle inventiva e intelixencia ao asunto,<br />
can<strong>da</strong> unha alta dose de «autodi<strong>da</strong>ctismo» guiado.<br />
A sorte veunos <strong>da</strong><strong>da</strong> pola presenza de Herminio Barreiro entre nós. El, recorrendo<br />
ao seu ateigado fardel de lecturas múltiples e ben dixeri<strong>da</strong>s dende a moci<strong>da</strong>de –como<br />
corrobora en Recor<strong>da</strong>r doe (2008)– e espigando artigos, pasaxes e textos de aquí e de<br />
acolá, lograra reunir un feixe de pezas para, na singradura do treito curto, encher de contido<br />
o temario <strong>da</strong>quela materia e facérnola atractiva e útil á maioría de cantos asistiamos a<br />
primeiras horas <strong>da</strong> tarde ás súas exposicións maxistrais e dialoga<strong>da</strong>s, case corais, cando<br />
as volubles e dubidosas circunstancias cotiáns así nolo permitían. Ao principio, viña ca<strong>da</strong><br />
día repleto dun brazado de libros con marcas de papel en numerosas páxinas e unha<br />
gavela de medias cuartillas [‘octavillas’] (que o dicionario de galego me obriga a traducir<br />
por ‘panfletos’, deturpando ou non –¡quen sabe, pero tanto ten!– o seu contido e imprimíndolles<br />
unha nesga<strong>da</strong> connotación ideolóxica de signo axitador e propagandístico –¡canto<br />
lle gustaba a Herminio autodefinirse coa etiqueta de «axit-prop», que tamén lle outorgaba<br />
con respecto e agarimo ao seu admirado referente pe<strong>da</strong>góxico don Lorenzo Luzuriaga–).<br />
Medias cuartillas –dicíalles eu– con notas e apuntes que, supoñiamos, axu<strong>da</strong>ban a lle <strong>da</strong>r<br />
armazón, cerna e sustento a un sólido discurso e servíanlle de apoio documental para<br />
desenvolver un guión, que ao comezo nos tiña niti<strong>da</strong>mente esbozado. Logo xa, non sei se<br />
nese mesmo ano ou nos seguintes, to<strong>da</strong>s aquelas anotacións de singular grafía, acabaron<br />
por tomaren corpo, convenientemente arrequeci<strong>da</strong>s e actualiza<strong>da</strong>s, tempa<strong>da</strong> a tempa<strong>da</strong>,<br />
nuns cadernos de pastas duras, cor violeta rosáceas e formato vertical grande que, curiosamente,<br />
por imperativo docente eu usara con anteriori<strong>da</strong>de en Linguaxe Matemática<br />
cando facía COU. Alí, nas súas follas, íase condensando a esencia dunha materia que só<br />
el era quen de descifrar para poñela ao noso alcance con verbas intelixibles.<br />
Naquelas sesións de afluencia ca<strong>da</strong> vez máis asidua e multitudinaria, non podía faltar<br />
o fume dos Celtas longos sen filtro que saboreaba con pa<strong>da</strong>l gorentoso ao compás <strong>da</strong>s<br />
palabras precisas, mornas e luminosas, anima<strong>da</strong>s pola xesticulación do corpo enteiro,<br />
mentres permanecía sentado, sempre sentado, perfumando e caldeando coas fumare<strong>da</strong>s<br />
e as frases que saían <strong>da</strong> súa boca, un ambiente receptivo e propicio para conectar con<br />
90 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
ca<strong>da</strong> un e ca<strong>da</strong> unha de nós –¡tan iguais e tan distintos!– e facer efectiva a comunicación<br />
sedutora que cobizaba. Eis o segredo xerminal e propedéutico <strong>da</strong> ensinanza e <strong>da</strong> intervención<br />
pe<strong>da</strong>góxicas. «Instruír deleitando», pregoaba o popular lema do célebre editor e<br />
manualista español Saturnino Calleja. ¡Coñecía de corrido cal era a chave mestra do oficio!<br />
Sabíao á perfección igualmente Herminio, como anos despois desvelaría ao escribir: «sinto<br />
moito non ter sido capaz de comunicar deleitando. ¡Quen poidera!» (Retallos para un<br />
tempo distinto, 1992: 10), queixa –ao meu ver– retórica e infun<strong>da</strong><strong>da</strong>, posto que conseguiu<br />
coma ninguén entretecer co seu alumnado, curso tras curso, an<strong>da</strong>ina a an<strong>da</strong>ina, unha<br />
auténtica comunicación pe<strong>da</strong>góxica, dende a empatía, o entusiasmo, a fascinación e a<br />
complici<strong>da</strong>de. Porén, mantiña a convicción de que, en xeral, non abon<strong>da</strong>ba con ser un bo<br />
comunicador: «A la larga –engadía noutro dos seus artigos– lo que se comunica termina<br />
por imponerse». E continuaba: «Yo no estoy de acuerdo con quienes opinan que lo importante<br />
es comunicar bien, independientemente del objeto mismo de la comunicación. No<br />
estoy de acuerdo con eso de que hay buenos comunicadores y malos comunicadores y lo<br />
demás no cuenta. En todo caso, eso puede ser así en un determinado momento, pero, al<br />
final, la máscara termina por caer... Eso sí, un buen comunicador tiene ya las armas de la<br />
convicción y la persuasión prepara<strong>da</strong>s de antemano y procura sacarles todo su partido». E<br />
remataba: «Pero sigue siendo fun<strong>da</strong>mental –y, a veces, decisivo– ‘lo que se dice’ y no sólo<br />
‘cómo se dice lo que se dice’» (ibid: 146; orixinal de 1990).<br />
Estaba no certo. E por iso afanábase na procura de renovados recursos para o<br />
tratamento dos contidos, véndose no compromiso de facer, en moitas ocasións, <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong>de<br />
pericia e virtude. A perspectiva temporal, hoxe permíteme comprendelo con<br />
diáfana lucidez.<br />
Emporiso, segundo lles anticipei, naquel ano auroral para el como docente nesta universi<strong>da</strong>de,<br />
as clases na nosa Facultade non se prodigaron nin moito menos discorreron<br />
dun xeito normalizado e regular, por mor dos abondosos atrancos que decote nos atafegaban<br />
a uns (profesorado) ou a outros (alumnado), cando non a todos. E para conciliar o<br />
dereito á folga coa indispensable formación que nos cumpría, Herminio ideou e suxeriunos<br />
un procedemento, de voluntaria recorrencia, que consistía en proseguir realizando, pola<br />
nosa conta, os traballos de elección libre e execución individual ou por equipos sobre<br />
epígrafes, cuestións e tópicos relacionados coa materia, ademais de recensións de obras<br />
vincula<strong>da</strong>s a ela, que en canto lle concernía continuaría tutelando de forma titoriza<strong>da</strong>. Por<br />
esta vía, lembro térmonos achegado a obras homónimas, pero de concepción e temáticas<br />
moi dispares entre elas, como a clásica Teoría de la educación do pe<strong>da</strong>gogo diltheyano<br />
Hermann Nohl, edita<strong>da</strong> por Losa<strong>da</strong> (selo de especial predilección para o Prof. Barreiro), ou<br />
a do institucionalista Michel Lobrot <strong>da</strong> editorial Fontanella.<br />
Periodicamente acudiamos ao seu despacho compartido, situado nos sotos deste inmoble<br />
fonsequiano, conxunción engarza<strong>da</strong> de colexio, facultade, parlamento e biblioteca.<br />
E alí, no marco dunhas sesións de atención exquisita e próxima, cáli<strong>da</strong> e incentivante, facilitábanos<br />
as orientacións requiri<strong>da</strong>s para afrontar os nosos traballos. De aí arranca, penso<br />
eu, o xermolo <strong>da</strong>quela fermosa experiencia ulterior, «dun curso moi especial», conforme el<br />
Sarmiento<br />
91
Vicente Peña Saavedra<br />
a catalogou, que se viu incitado a emprender e que relata polo miúdo no opúsculo Memoria<br />
crítica <strong>da</strong> escola desde a universi<strong>da</strong>de (2004), o cal hoxe se reedita e entrega aos asistentes<br />
a este acto a modo de aloumiño e como simbólico –aín<strong>da</strong> que modesto– tributo de<br />
enaltecemento e honra á figura do homenaxeado, nestes días de treboa<strong>da</strong>s, conmocións<br />
e incertezas.<br />
Ao ano seguinte (1977-1978) recuncou con nós, pero para explicarnos unha <strong>da</strong>s materias<br />
á que permaneceu vinculado durante máis dunha déca<strong>da</strong>: Historia <strong>da</strong> Educación<br />
I, que lla impartía ao alumnado de terceiro e de a<strong>da</strong>ptación e abranguía dende as orixes<br />
<strong>da</strong> «educación difusa» no amencer <strong>da</strong>s civilizacións até a «primeira revolución escolar<br />
moderna» do século XVII, unha dilata<strong>da</strong> singradura para un intervalo de tempo escolar<br />
de cativo tramo. A súa preparación previa (académica e máis aín<strong>da</strong> paraacadémica), o<br />
cau<strong>da</strong>l de lecturas acumulado e sedimentado e a mentali<strong>da</strong>de hermenéutica e crítica que<br />
nel se fora modelando, facíano nomea<strong>da</strong>mente idóneo para responsabilizarse <strong>da</strong>s disciplinas<br />
históricas <strong>da</strong> área pe<strong>da</strong>góxica. Da noción que albergaba e propugnaba <strong>da</strong> Historia<br />
deixou constancia en varias publicacións, tanto divulgativas como especializa<strong>da</strong>s. Nunha<br />
<strong>da</strong>s primeiras sostiña: «Aunque parezca paradójico, en el fondo, la Historia como ciencia,<br />
más que ocuparse del pasado, tiene siempre en cuenta el presente y, sobre todo, manifiesta<br />
una decidi<strong>da</strong> vocación por el futuro». E proseguía, logo de citar ao seu apreciado e<br />
frecuentemente recomen<strong>da</strong>do investigador hispanista Pierre Vilar: «En reali<strong>da</strong>d, el objetivo<br />
principal de la historia debiera consistir en orientar a los seres humanos a la hora de tomar<br />
el camino más justo o el camino mejor, en su an<strong>da</strong>dura social. Cualquier otra finali<strong>da</strong>d<br />
de la ciencia histórica es pura elucubración inerte y no significativa, erudición ociosa de<br />
lo que ya está definitivamente muerto» –todo isto resultaba doado transvasalo á Historia<br />
<strong>da</strong> Educación–, para rematar a súa arenga a prol <strong>da</strong> póla matriz con este rotundo aserto:<br />
«hoy, únicamente desprecian la Historia aquellas personas que ignoran que para estar en<br />
la vanguardia de cualquier disciplina o activi<strong>da</strong>d, lo primero que hay que conocer, como<br />
muy bien decía Einstein, es precisamente la historia de la propia activi<strong>da</strong>d o disciplina...»<br />
(Retallos, 148-149, orixinal de 1991).<br />
As clases aloxáronse <strong>da</strong>quela nunha aula do an<strong>da</strong>r superior, máis clara, moderna e<br />
luminosa ca do curso pasado, pero non por iso moito máis confortable. O método de ensinanza<br />
que empregara con nós o ano anterior o mantivo, aín<strong>da</strong> que con lixeiras variacións.<br />
Por exemplo, deunos a opción de escoller algúns temas, epígrafes ou apartados do programa,<br />
a fin de que os elaborásemos de maneira individual ou por equipos e logo de seren<br />
revisados por el os informes, se así o acor<strong>da</strong>bamos, proceder á súa presentación aos<br />
demais compañeiros e compañeiras <strong>da</strong> clase. Se a memoria non me falla, era a primeira<br />
vez que na universi<strong>da</strong>de se nos ofrecía tan alta cota de participación na construción e<br />
exposición dos contidos de parte dunha materia. Polo que recordo, a experiencia rexistrou<br />
unha acolli<strong>da</strong> desigual. As inseguri<strong>da</strong>des e os medos rol<strong>da</strong>ban nas nosas cabezas e retraíannos<br />
á hora de tomar decisións.<br />
O caso é que varios acabamos por aceptar a proposta e ensegui<strong>da</strong> puxémonos mans<br />
á obra. Con máis dilixencia uns ca outros, porque na realización e, sobre todo, na transmisión<br />
<strong>da</strong>s uni<strong>da</strong>des monográficas conviña acomo<strong>da</strong>rse á orde na que aparecían os enun-<br />
92 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
ciados no temario, de forma que non se sucedesen dun xeito atrapallado, caótico e, en<br />
suma, pouco pe<strong>da</strong>góxico. Lembro que o grupo no que me integrei escollemos os puntos<br />
cos que se abría a oferta programática. Isto é: «A educación nos pobos primitivos e nas<br />
civilizacións preclásicas do Antigo Oriente», máis ou menos nestes termos. E como ocorría<br />
e segue a acontecer en case todos os grupos, fixemos unha división interna do traballo<br />
para poder operativizar a encomen<strong>da</strong>. A min correspondeume abeirar a vertente do cimal<br />
[«A educación nos pobos primitivos»], non sei se por escolla, sorteo ou designación. A<br />
ver<strong>da</strong>de é que me sentín moi cómodo con aquel pequeno núcleo de apertura, ao que<br />
só algúns manuais lle dedicaban un sucinta atención, pero sobre o cal se podían obter<br />
<strong>da</strong>tos complementarios de relevo en diversas obras antropolóxicas, unha mínima parte<br />
<strong>da</strong>s cales xa manexaramos, a vista de paxaro, o ano precedente <strong>da</strong> man do profesor<br />
Javier Sanmartín. Con todo isto e as orientacións debi<strong>da</strong>s do noso titor emprendemos a<br />
aventura. Ao cabo, a experiencia a min resultoume moi gratificante e non menos formativa,<br />
malia a lóxica tensión que to<strong>da</strong> práctica iniciática comporta e, en maior medi<strong>da</strong>, se require<br />
comparecer ante un auditorio, por afín e benevolente que este sexa. Pero nisto haberá que<br />
pararse logo cun chisco de vagar. Boa proba <strong>da</strong> pega<strong>da</strong> satisfactoria que deixou en min a<br />
experiencia é que xa non abandonaría o tema durante os anos sucesivos, até chegar a se<br />
converter no punto de parti<strong>da</strong> <strong>da</strong> miña futura tesiña. Por esta vía tamén perdurou tanto a<br />
vinculación persoal con Herminio Barreiro como a mesma decantación preferente cara á<br />
Historia <strong>da</strong> Educación.<br />
A diferenza do que acaecera o curso anterior con Teoría <strong>da</strong> Educación, para o tratamento<br />
desta nova materia xa se dispuña dun amplo repertorio de manuais –uns clásicos<br />
e outros de recente aparición–, así como dun elenco de monografías e obras de autoresfonte<br />
relativamente copioso. Dos textos máis accesibles para nós había un par deles que<br />
Herminio nos aconsellou con especial empeño e fervor: a Historia de la educación y de la<br />
pe<strong>da</strong>gogía de Lorenzo Luzuriaga, con dedicatoria a Manuel B. Cossío (apareci<strong>da</strong> en Bos<br />
Aires, baixo o emblemático selo de Editorial Losa<strong>da</strong>, e que en 1976 ía pola undécima edición).<br />
«Un manual o de D. Lorenzo –escribiría o agora homenaxeado cinco lustros despois,<br />
cando o libro mantiña en parte a súa vixencia, que aín<strong>da</strong> arestora non perdeu– que leva<br />
en si to<strong>da</strong> a solera e todo o sentimento tráxico do desgarrado século XX en España, aquí,<br />
na propia ‘pel de touro’ e alá, no exilio ultramarino» (Memoria crítica, 2004: 17). E can<strong>da</strong><br />
el, Educación y lucha de clases, do proteico intelectual e activista arxentino Aníbal Ponce,<br />
«un libro que ten un título que é como un anuncio, unha proclama ou un panfleto revolucionario»,<br />
subliña Herminio, para agregar decontado: «un ensaio crítico marxista espléndido,<br />
profundo e pe<strong>da</strong>góxico a un tempo, cheo de ritmo e de vivaci<strong>da</strong>de», e concluír: «Un libro,<br />
en fin, que é como un viaxe sereno, triste e alegre, un pouco escéptico si se quere (a propósito<br />
<strong>da</strong> capaci<strong>da</strong>de socialmente transformadora <strong>da</strong> educación e dos sistemas educativos<br />
en xeral), pero, de calquera maneira, sorprendente, magnífico e sempre maravilloso, pola<br />
historia <strong>da</strong> educación universal...» (Memoria crítica, 2004: 18-19). Esa inmellorable opinión<br />
que lle merecían os «apuntes» tomados a partir <strong>da</strong>s conferencias universitarias de Ponce<br />
en Bos Aires era a que pretendía compartir con nós, decontino coas cartas boca arriba, e<br />
sen facer uso de ningún tipo de estratexia adoutrinante, proselitista ou impositiva.<br />
Sarmiento<br />
93
Vicente Peña Saavedra<br />
Aquel mesmo ano comezou a ensaiar co meu grupo –estou seguro de que xa o experimentara<br />
con outros– a aplicación do comentario de textos «como método de aprendizaxe<br />
e comunicación» e tamén como proba de avaliación, deixando ao noso dispor os materiais<br />
de consulta que se nos antollaran. Déca<strong>da</strong> e media despois (1991), no «Limiar» dunha<br />
obra instrumental colectiva que tiven a honra de coordinar con el –e <strong>da</strong> cal no seu momento<br />
direi algo máis–, rememoraba así aqueles prolegómenos: «O comentario de textos en<br />
Historia <strong>da</strong> Educación xa é unha vella historia na nosa Facultade. Aquelo que nacera como<br />
primeiro e simple método de traballo, alá polos últimos 70, en Fonseca, foi converténdose,<br />
co paso dos anos, nunha forma arraiga<strong>da</strong> de análise histórica, case nunha ‘especiali<strong>da</strong>de’<br />
para as alumnas e os alumnos de Historia <strong>da</strong> Educación, nos seus respectivos ámbitos de<br />
traballo: épocas antiga, medieval e renacentista, para a Historia <strong>da</strong> Educación I e período<br />
moderno e contemporáneo para a Historia <strong>da</strong> Educación II». E preguntábase logo: «Por<br />
que, pois, o comentario de textos como sistema de traballo académico?». Respondendo<br />
de inmediato: «En primeiro lugar, polo feito de que comentar un texto é, antes que na<strong>da</strong>,<br />
unha invitación á lectura reflexiva e sosega<strong>da</strong>. A esa lectura que Tierno Galván comparaba<br />
coa maneira de beber que teñen as galiñas: lectura coa cabeza baixa dun pequeno párrafo<br />
–embuchar– e meditación posterior coa cabeza ergui<strong>da</strong> –abalar–». Para sen detemento<br />
argumentar: «Comentar un texto é sempre un estupendo e san exercicio de imaxinación intelectual<br />
e de aprendizaxe versátil, libre e anticompulsiva. Pretende fuxir <strong>da</strong> mecánica dos<br />
exámenes tradicionais, aín<strong>da</strong> que ás veces corra o risco de caer tamén nunha certa retórica<br />
pouco creativa. De calquera xeito, é unha <strong>da</strong>s mellores maneiras de achegarse a unha<br />
visión ‘interior’ <strong>da</strong> Historia nos seus textos fun<strong>da</strong>mentais, á ‘ver<strong>da</strong>de’ <strong>da</strong> Historia <strong>da</strong>s ideas<br />
e dos fenómenos educativos» (Historia <strong>da</strong> Educación: textos comentados, 1991: 1-2).<br />
Das anteriores consideracións despréndese, sen esforzo, que a preocupación fun<strong>da</strong>mental<br />
e prioritaria para o profesor Herminio Barreiro consistía en que o alumnado practicase<br />
unha mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>de de lectura á que, polo regular, non viña afeito, sequera co destreza<br />
debi<strong>da</strong>. O cultivo desta habili<strong>da</strong>de encamiñaríao a unha tarefa exploratoria no pensamento<br />
alleo, sen atrancos nin fronteiras, para a partir dese proceso comunicativo, dialóxico e de<br />
interacción, acabar suscitando ou facendo abrollar novas aprendizaxes. Alén <strong>da</strong>s recorrentes<br />
e soba<strong>da</strong>s avaliacións e cualificacións, o obxectivo cardinal radicaba en que as<br />
pe<strong>da</strong>gogas e os pe<strong>da</strong>gogos do porvir fosen adquirindo as competencias necesarias –na<strong>da</strong><br />
novo baixo o sol de Boloña– para diluci<strong>da</strong>r e comprender dende os soportes documentais<br />
máis comúns o devir histórico <strong>da</strong> educación nas súas diversas manifestacións. Ese sería<br />
un tesouro, non só instrumental, que permanecería vizoso para sempre naquelas e naqueles<br />
que o atinxiran, en tanto a razón os asistise.<br />
O curso seguinte (1978-1979), o derradeiro aquí en Fonseca, o grupo <strong>da</strong> miña promoción,<br />
que por entón chegaba a cuarto, non tivo aulas con Herminio. Pero adoito atopabámolo<br />
ou procurabamos coincidir adrede co noso carismático profesor mentres, entre<br />
clase e clase, descansaba sentado nos bancos de pedra que hai arrimados aos muros do<br />
claustro deste nobre edificio, degustando con indisimulado pracer un Ducados –ou dous,<br />
se o tempo <strong>da</strong> folganza o permitía– e á agar<strong>da</strong> de que alguén fose on<strong>da</strong> el para preguntarlle<br />
como ía todo e xa a partir de aí enliñar o fío dunha conversa de rumbos inescrutables e<br />
94 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
tempos indefinidos. Plácido, o bedel máis curtido do centro, non deixaba de manterse ao<br />
axexo. Eu, e outros moitos coma min, acostumábamos visitalo no seu despacho, de cando<br />
en vez, por motivos de traballo ou doutra natureza que resultaría prolixo aquí detallar.<br />
Nos lindeiros do Campus Norte: en tránsito<br />
Cando deu comezo o curso 1979-1980, a mu<strong>da</strong>nza levounos ás novas, pero reduci<strong>da</strong>s<br />
e inhóspitas dependencias de Xoán XXIII, a rentes <strong>da</strong> Escola de Formación do Profesorado,<br />
unha parte substancial do futuro común. Nunca coma <strong>da</strong>quela e durante un quinquenio<br />
–cómpre lembralo por se de algo servise–, as dúas gallas escindi<strong>da</strong>s do tronco que forma<br />
a nosa actual Facultade estiveron fisicamente tan pretas. Mais entón as circunstancias<br />
non eran propicias para mari<strong>da</strong>xes, integracións ou fusións. ¡Quen sabe cando os ventos<br />
volverán virar ao noso favor!<br />
Alí, nunha aula de rabena<strong>da</strong> altura, con fiestras que miraban cara o monte Pedroso, ao<br />
que nós irrespectuosamente lle <strong>da</strong>bamos as costas, encontrámonos doutra volta co profesor<br />
Herminio Barreiro, quen nos acompañaría no derradeiro ano <strong>da</strong> licenciatura. Había<br />
que completar aquela Historia <strong>da</strong> Educación que principiaramos en terceiro ou no curso<br />
de a<strong>da</strong>ptación. Sete meses por diante, moito máis acougados, para mergullarnos nun ciclo<br />
histórico enormemente denso, axitado e atractivo que, en termos xerais, abranguía dende<br />
a Ilustración francesa até a Segun<strong>da</strong> República española. Un pasado que se facía case<br />
presente e que Herminio nolo poñía ao alcance <strong>da</strong> man. Voz e textos. A forza <strong>da</strong> palabra,<br />
as fontes amansa<strong>da</strong>s e os manuais escolmados abondábanlle como recursos docentes<br />
para procurar entusiasmarnos cos contidos esenciais <strong>da</strong> materia. Así, sen outro aditamento<br />
tecnolóxico que –ocórreseme agora–, talvez, se convertese nun estorbo que lle faría<br />
máis mal que ben. O verbo espido. Firme pero doce. Radical pero balsámico. Rotundo<br />
pero comprensivo. Insubmiso pero tolerante. Heterodoxo pero conciliador. Utópico pero<br />
posibilista. E arreo, fronte ao afundimento, desdramatizador.<br />
Os vellos manuais aín<strong>da</strong> non caducaran (Ponce, Luzuriaga...), pero viran a luz algúns<br />
outros –non demasiados, sen embargo– para o tratamento <strong>da</strong> contemporanei<strong>da</strong>de. Maior<br />
era o número de monografías sobre períodos ou etapas concretas. No caso español, por<br />
exemplo, a Educación na Segun<strong>da</strong> República converterase nun potente foco de atención<br />
(Pérez Galán, Molero Pintado, Lozano Seijas...); como tamén a Institución Libre de Enseñanza<br />
(ILE) o estaba a ser dende a iniciática obra de Vicente Cacho Viu (1962) –que vén<br />
de recobrar actuali<strong>da</strong>de nos nosos días– e en máis alto grao co gallo do seu centenario<br />
fun<strong>da</strong>cional (1976). Contabamos ademais con outros dous monumentos historiográficos<br />
de extraordinaria notorie<strong>da</strong>de, o texto de Yvonne Turin, La educación y la escuela en España<br />
de 1874 a 1902 (1967) e o de Mª Dolores Gómez Molle<strong>da</strong>, Los Reformadores de la<br />
España contemporánea (1966). Sen omitir a anticipatoria monografía de Julio Ruiz Berrio,<br />
Política escolar de España en el siglo XIX, 1808-1833 (1970). Á súa vez, dende o abrente<br />
<strong>da</strong> déca<strong>da</strong> dos 70 estaban a recibirse os revulsivos do país veciño [Baudelot-Establet,<br />
La escuela capitalista en Francia (1975); Bourdieu-Passeron, La Reproducción (1977)]. E<br />
por acó agromaba algún que outro correlato específico de notable pega<strong>da</strong> como Escuela,<br />
Sarmiento<br />
95
Vicente Peña Saavedra<br />
ideología y clases sociales en España (1976) de Carlos Lerena, «o mellor sociólogo <strong>da</strong><br />
educación dos últimos anos en España, [...] un paradigma <strong>da</strong> investigación pe<strong>da</strong>góxica, un<br />
mestre», segundo palabras do homenaxeado (Retallos, 1992: 31).<br />
Así e todo, o profesor responsable <strong>da</strong> materia que nos ocupa, continuaba a preservar<br />
–por sorte para os seus discípulos– moitos atributos do «mestre artesán», en afortuna<strong>da</strong><br />
expresión categorizadora do catedrático de Historia <strong>da</strong> Educación <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Florencia,<br />
Antonio Santoni Rugiu, quen faleceu cando se preparaba a edición desta lau<strong>da</strong>tio.<br />
En efecto, Herminio seguiu escolmando e reconstruíndo materiais de moi varia<strong>da</strong> procedencia<br />
coa idea de facernos máis doa<strong>da</strong>, compracente, útil e formativa a incursión naquel<br />
ámbito de coñecemento que non para todos posuía igual nin similar atractivo.<br />
Daquela, e tamén xa antes, gustaba de acompañar aos estu<strong>da</strong>ntes que o convi<strong>da</strong>ban<br />
a compartir parola, mesa e algo que levar á boca fóra do recinto académico. As conversas<br />
alongábanse sen présa nin vontade de fin, encadeando un tema con outro. Dende o máis<br />
prosaico e mun<strong>da</strong>no até o máis escollido e sublime. Escoitabamos en maior medi<strong>da</strong> que<br />
falabamos. Fascinábanos oílo parolar. E tiñamos a sensación de estar a aprender sempre<br />
algo inédito del. Sendo así, non podía espertar en nós máis que un extraordinario respecto<br />
e unha fon<strong>da</strong> admiración. Sen decatármonos, participabamos ao seu carón nun auténtico<br />
proceso educativo que nos facía sentir ca<strong>da</strong> vez un pouco mellor e, mesmo, un pouco<br />
mellores.<br />
Remata<strong>da</strong> a licenciatura, había que enxergar ou, cando menos, imaxinar un novo horizonte<br />
cos oportunos itinerarios que cara el nos conduciran. Pola miña parte, xa decidira,<br />
se cadra de forma prematura, que de maneira inmediata tiña que concluír unha tesiña na<br />
cal comezara a <strong>da</strong>r os primeiros pasos, coa olla<strong>da</strong> posta, case coma unha fixación, na permanencia<br />
na universi<strong>da</strong>de, seducido por aquel modelo docente encarnado por Herminio<br />
e no que decote me ollaba. Xuntos acor<strong>da</strong>ramos, había tempo, o tema <strong>da</strong> investigación,<br />
tomando como punto de parti<strong>da</strong> o traballo de curso que fixera en terceiro. E buscámoslle<br />
un título para inscribila. Aín<strong>da</strong> hoxe é o día en que, cando reparo no rótulo elixido, non<br />
deixa de sorprenderme –mesmo de ruborizarme– a miña propia ousadía. Pervivencia de<br />
formas primitivas e cambio socioeducacional no medio rural galego. Así quedou enunciado<br />
o título. Para afrontar o asunto disporía <strong>da</strong>s orientacións tanto do profesor Barreiro<br />
Rodríguez como do profesor <strong>da</strong> sección irmá de Filosofía, Rodríguez Campos, experto en<br />
Antropoloxía, recaendo formalmente a dirección académica no Dr. Carlos Rosales, valedor<br />
nestes mesteres, por entón, de tantos de nós. Lembro con irremediable nostalxia aquel<br />
verán do 80 no que Herminio, ao tempo que avanzaba na súa tese de doutoramento sobre<br />
Lorenzo Luzuriaga, me acollía no fogar familiar <strong>da</strong> rúa Alférez Provisional (hoxe Santiago<br />
del Estero). E alí, sempre coas esmera<strong>da</strong>s atencións <strong>da</strong> súa compañeira Merche, mentres<br />
Sonia e David se ocupaban <strong>da</strong>s súas cousas, eu recibía as suxestións oportunas para<br />
levar a bo porto un proxecto que me tiña engaiolado.<br />
Caio na conta, ao re<strong>da</strong>ctar estas liñas, de que non sendo xa momentos propicios<br />
aqueles do solpor dos 70 e o alborexar dos 80 para «facer escola» dende a universi<strong>da</strong>de,<br />
como puidera ter ocorrido noutrora, o hoxe homenaxeado soubo fomentar a sensibili<strong>da</strong>de<br />
96 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
histórica no alumnado <strong>da</strong>s sucesivas promocións. Quizais máis no <strong>da</strong>s primeiras que no<br />
<strong>da</strong>s últimas, aín<strong>da</strong> que para confirmar esta persoal intuición requiriríanse as testificacións<br />
acredita<strong>da</strong>s doutras moitas voces. Só nuns poucos acabaría por callar a sensibili<strong>da</strong>de en<br />
vocación e esta, por azares e empeños, en profesión. Os espazos para unha especiali<strong>da</strong>de<br />
tan concreta como a <strong>da</strong> Historia <strong>da</strong> Educación, por acó, nunca superaron as estreiteces<br />
dunha leira de minifundio, en consonancia coa tradición <strong>da</strong> estrutura territorial do país que<br />
tanto nos marca. Pero o ver<strong>da</strong>deiramente salientable non é isto, senón o feito de que a<br />
cantos frecuentamos as súas clases e o acompañamos fóra delas, ensinounos a «pensar<br />
historicamente» a reali<strong>da</strong>de educativa, para dicilo ao abeiro <strong>da</strong>s atina<strong>da</strong>s palabras de Pierre<br />
Vilar, a quen el tanto admirou e nos citou.<br />
No decorrer dos primeiros 80, sen deixar de ser aprendiz do seu permanente maxisterio,<br />
fun adquirindo de xeito paseniño a condición de compañeiro de Departamento. Uns<br />
anos difíciles, por cuestións que non vén ao caso agora evocar. Pero inzados tamén de<br />
episodios gozosos, sorprendentes, únicos. Como aquel luns, 23 de febreiro de 1981 que<br />
recentemente –tres déca<strong>da</strong>s despois– tanto se rememorou e que para nós, alumnado e<br />
profesorado de Pe<strong>da</strong>goxía, que an<strong>da</strong>bamos por Xoán XXIII, tivo unha significación moi<br />
especial, <strong>da</strong> cal Herminio se fixo eco máis tarde nun artigo publicado na Revista Galega de<br />
Educación (nº 8, 1989: 20) e compilado en Retallos para un tempo distinto (1992: 31-33).<br />
Daba comezo a Semana de Educación que o estu<strong>da</strong>ntado organizaba co apoio do centro<br />
e outras enti<strong>da</strong>des externas. O convi<strong>da</strong>do de honra era na<strong>da</strong> menos que Carlos Lerena, a<br />
quen xa antes amentei. Así glosaba Herminio algúns intres <strong>da</strong> senlleira xorna<strong>da</strong>: «Non esquenceremos<br />
nunca aquel 23 F con Lerena en Santiago. Lerena impartindo un seminario<br />
coa aula abarrota<strong>da</strong> de estudiantes e Tejero entrando no congreso. Lerena dándonos unha<br />
densa conferencia sobre o oficio do mestre e os tanques de Miláns del Boch paseándose<br />
por Valencia. Con Lerena de bares por Compostela e o anuncio inminente <strong>da</strong> aparición<br />
de El Rey na TV. Inolvi<strong>da</strong>ble. // Ese día establecímo-la nosa amistade con Carlos Lerena»<br />
(Retallos, 1992: 32). O seu relato abon<strong>da</strong>. Ca<strong>da</strong> quen que lle poña o resto <strong>da</strong> propia colleita<br />
ou <strong>da</strong> crónica que lle contaron as testemuñas directas.<br />
En maio de 1982 acadou o título de doutor coa tese titula<strong>da</strong> Aportaciones de Lorenzo<br />
Luzuriaga a la renovación educativa en España (1889-1936), dirixi<strong>da</strong> polo Dr. Julio Ruiz<br />
Berrio –quen, non por casuali<strong>da</strong>de, tamén acabaría orientando a miña– e coa que obtivo a<br />
máxima cualificación. Con anteriori<strong>da</strong>de alentara a introducirse no tema ao prof. Miguel A.<br />
Santos Rego, quen lle dedicou á obra pe<strong>da</strong>góxica do autor manchego a súa tesiña (1978).<br />
Nese mesmo ano (1982), todos cantos <strong>da</strong>quela estabamos a investigar no campo<br />
<strong>da</strong> historia <strong>da</strong> educación dende a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago –entón única universi<strong>da</strong>de<br />
galega– participamos nunha activi<strong>da</strong>de congresual que non cabe adxectivar máis que de<br />
iniciática e de prometedora, tanto para nós coma para a nosa área de estudo. Refírome<br />
ao denominado I Coloquio de Historia <strong>da</strong> Educación (a esa altura sen nación nominal de<br />
seu), organizado pola «Sección de Historia de la Educación» <strong>da</strong> «Socie<strong>da</strong>d Española de<br />
Pe<strong>da</strong>gogía» e que se celebrou en Alcalá de Henares, en plena campaña electoral que<br />
conduciría ao PSOE ao trunfo nas urnas.<br />
Sarmiento<br />
97
Vicente Peña Saavedra<br />
Á marxe do que comportou nos planos científico, académico e corporativo aquel precursor<br />
encontro, para os que de aquí asistimos e sobre todo para os que tiñamos menos<br />
mundo –eu case ningún– representou unha apertura ao exterior que se viu arrequeci<strong>da</strong><br />
cunha viaxe histórico-educativa e de acentuado carimbo pe<strong>da</strong>góxico, absolutamente inesquecible,<br />
polo menos ao meu particular entender. Por avezado no destino e nos camiños,<br />
a Herminio correspondeulle fixar ou bosquexar as rutas de i<strong>da</strong> e volta, así como os lugares<br />
de repouso e visita. Adoitaba documentarse antes de saír, fornecéndose de guías e libros<br />
varios que levaba na guanteira do 127 branco, sempre cheo de ocupantes que o acompañaban,<br />
e ao cal polo regular seguían outros utilitarios en caravana. De cando en vez convidábanos<br />
a ler en voz alta algunha pasaxe relativa á locali<strong>da</strong>de que atravesabamos ou que<br />
se atopaba próxima. Maxisterio vivo de excepcional cicerone. Sabiamos cando saíamos,<br />
pero nunca con certeza por onde iriamos, canto tempo permaneceriamos deambulando<br />
por pobos e estra<strong>da</strong>s e o día no que volveriamos á casa. A improvisación sobre o terreo,<br />
a aventura e os periplos alternativos eran algunhas <strong>da</strong>s súas grandes paixóns viaxeiras.<br />
Sentíase emocionado, eufórico, pletórico cando emprendía unha nova singradura. E esas<br />
pulsións ían en crecente progresión.<br />
A peripecia posuía tamén ban<strong>da</strong> sonora de seu, polifónica no percorrido, pero pouco<br />
variable na saí<strong>da</strong> de Galicia e na entra<strong>da</strong> de regreso á Terra. Os himnos predilectos eran<br />
polo común, nestes dous enclaves fronteirizos, algunhas <strong>da</strong>s pezas máis populares do<br />
Cuco de Velle ou outros cantos patrióticos de sona dispar, enlatados en cintas de casete,<br />
á antiga usanza.<br />
Aquela primeira experiencia nos albores <strong>da</strong> estación outonal contou con estadía previa<br />
e postrema en Madrid ci<strong>da</strong>de e nos seus arredores, escenarios onde Herminio se sentía,<br />
por razóns obvias, coma en Sisán (Ribadumia) ou en Compostela. Tratábase do Coloquio<br />
paralelo, que tanto nos aproveitou, en multitude de esferas, as cales aquí non poden ter<br />
cabi<strong>da</strong> nin rexistro evocativo. Permítanme, en calquera caso, que lembre con brevi<strong>da</strong>de<br />
para vostedes algúns dos memoriais que visitamos. Viña de ser trasla<strong>da</strong>do o ano anterior,<br />
dende o exilio en Nova York ao Casón del Buen Retiro, o Guernica de Picasso, e alá nos<br />
levou como primicia. Nunca saberei dicir que me impresionou máis, se o cadro en si –iconografía<br />
encarniza<strong>da</strong> do terror– ou o ambiente de denso e rigoroso silencio que á beira del<br />
se palpaba. Acudimos tamén a algunhas dependencias do Museo del Prado. E a lugares<br />
menos monumentais pero de inequívoca simboloxía, por razóns ben distintas: as librerías<br />
Fuentetaja e Rubinos 1860, os cafés literarios Gijón e Lyon D’Or e unha morea de tascas<br />
tradicionais dos barrios máis castizos <strong>da</strong> vella vila e capital. Por suposto, de cerca ou de<br />
lonxe, algúns dos espazos de confluencia cotiá dos integrantes de Brais Pinto. E logo,<br />
ademais, non acertaría discernir se á i<strong>da</strong> ou á volta, fragmentos patrimoniais dun mosaico<br />
policromático de contrastados perfís, cunha potente carga alegórica como o mosteiro de El<br />
Escorial, o Valle de los Caídos (a maior fosa humana do franquismo) ou a Fonte de Cossío,<br />
no porto de La Morcuera, santuario laico dos institucionistas, que <strong>da</strong>quela esmorecía en<br />
ruínas e logo sería rehabilita<strong>da</strong>. Ao retorno, para<strong>da</strong>s técnicas na Gudiña ou en Verín, coa<br />
noite enriba; e ás portas <strong>da</strong> mañanciña, escala no Silencio de Lalín, recanto de veladores<br />
e insomnes.<br />
98 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
O circuíto lúdico e cultural de convivencia conxunta mantívose, con certas variacións<br />
na composición do colectivo e na xeografía dos roteiros, durante un cuarto de século<br />
(1982-2007). A derradeira expedición con el levounos a Gua<strong>da</strong>lupe (Cáceres) en 2007.<br />
¡Cantas crónicas e anecdotarios, entre a reali<strong>da</strong>de e a ficción, <strong>da</strong>queles peregrinares fican<br />
na memoria e no tinteiro como pouso do vivido! A ver se alguén, perito en letras, se anima<br />
a estampalos sobre o papel para relouco de todos.<br />
Nos confíns do Campus Sur: acougo e destino<br />
No curso 1983-1984 iniciei a miña colaboración docente efectiva co profesor Herminio<br />
Barreiro na materia Historia <strong>da</strong> Educación I. Ao principio só nalgúns seminarios, coma se<br />
dun adestramento se tratase. Que diso ía a cousa, pois non cabía sospeitar que fose doutro<br />
xeito, cando parte <strong>da</strong>s penurias do lumbrigar comezaban a esvaecerse.<br />
Pero contra o remate <strong>da</strong>quel bienio ocorreron dous feitos de grande calado na traxectoria<br />
universitaria de Herminio, e un deles –se cadra os dous– na de todos e to<strong>da</strong>s nós. O<br />
primeiro consistiu en que o aquí homenaxeado accedeu á praza de profesor titular. A deveci<strong>da</strong><br />
e reivindica<strong>da</strong> estabili<strong>da</strong>de profesional, por fin consumábase para el. E o segundo estribou<br />
no traslado do edificio de Xoán XXIII ás novas dependencias na ladeira sur do Monte<br />
<strong>da</strong> Condesa, onde por aquelas <strong>da</strong>tas aín<strong>da</strong> tiñamos veciñanza de raíz non universitaria. A<br />
primeira casa de estudos propia con despachos máis confortables, aulas apreciablemente<br />
mellores e servizos comúns, coas outras dúas seccións, de maior amplitude e cali<strong>da</strong>de.<br />
Foinos asignado ca<strong>da</strong> o noso gabinete na mesma zona, porta con porta, a el, a Antón<br />
Costa e a min. E alí ficamos xa para sempre. Non sei se esta última palabra, cos tempos<br />
que corren de «acontecementos inesperados» (Memoria crítica, 2004: 12), experimentará<br />
variacións nas trasfegas de quen agora naqueles pagos moramos. Debo engadir que<br />
1984, a Herminio, aín<strong>da</strong> lle deparaba outra grata e mereci<strong>da</strong> sorpresa: a edición abrevia<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> súa tese, a cal viu logo a luz de forma íntegra en 1989, consagrándoo como a máxima<br />
autori<strong>da</strong>de española e universal experta en Lorenzo Luzuriaga.<br />
Pouco despois de térmonos instalado no novo emprazamento, a nosa cooperación<br />
nas tarefas desenvolvi<strong>da</strong>s co alumnado foise incrementando e afianzando. Aló polo curso<br />
1986-1987 procedemos a realizar un reparto de funcións que abranguía a to<strong>da</strong> a disciplina<br />
de Historia <strong>da</strong> Educación (I e II) [terceiro, a<strong>da</strong>ptación e quinto]. El ocupábase do tratamento<br />
<strong>da</strong>s sucesivas etapas polas que discorreu a educación, e eu centrábame nos aspectos<br />
de carácter conceptual, teórico, epistemolóxico, documental e metodolóxico <strong>da</strong> materia,<br />
dedicándome tamén a orientar e supervisar os traballos de iniciación á investigación que<br />
lles suxeríamos aos estu<strong>da</strong>ntes. Esta dinámica mantívose mentres as condicións académicas<br />
o permitiron. Procurabamos que non houbese solapamento no noso labor, senón<br />
complementarie<strong>da</strong>de. E el, coa impecable mestría que o distinguía, actuou sempre de<br />
maneira elegante, habelenciosa e discreta para que o alumnado non se vise na delica<strong>da</strong><br />
e incómo<strong>da</strong> tesitura de establecer comparacións absur<strong>da</strong>s entre os dous profesores que<br />
compartíamos a mesma materia. De chegar a facelo, eu xa me podía <strong>da</strong>r por vencido e a<br />
miña carreira docente dificilmente tería garantías de continui<strong>da</strong>de naquel ámbito ou fenecería<br />
inerme nun treito de curto percorrido.<br />
Sarmiento<br />
99
Vicente Peña Saavedra<br />
Lembro que por entón, e en moitas outras ocasións até os derradeiros cursos que<br />
estivemos xuntos, abeirábame a Herminio para confesarlle os temores, as inseguri<strong>da</strong>des<br />
e as tensións que a comparecencia na aula perante as mozas e os mozos <strong>da</strong>s sucesivas<br />
promocións me orixinaba. E nun xesto de soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong>de ou de complici<strong>da</strong>de que a min me<br />
servía de lenitivo e me <strong>da</strong>ba folgos para continuar, revelábame que a el ocorríalle algo<br />
semellante. A min custábame crelo, véndoo tan enteiro, convincente, fluído e documentado<br />
no seu impecable discurso. Mesmo parecía que estaba a recrear, cando non a repentizar,<br />
en ca<strong>da</strong> sesión de clase un relato novo, tras innumerables horas de maina lectura e de concienciudo<br />
estudo. Pero vindo del non tiña máis remedio que admitilo sen reservas; porque,<br />
por outra ban<strong>da</strong>, tamén me conviña, xa que me alentaba a proseguir, asumindo o arnaxe<br />
dos meus desasosegos. Logo, acabaría por corroborar a veraci<strong>da</strong>de de todos aqueles<br />
síntomas de desacougo cando lía nas súas memorias confidencias deste teor: «Ao longo<br />
do tempo e co paso dos anos, na época dos exames, aló polos meses de maio e xuño<br />
(non tanto en setembro, onde o máis duro xa pasara), comecei a sentir unha especie de<br />
nerviosismo xeral e de ansie<strong>da</strong>de sintomática que tampouco me deixaría nunca máis». E<br />
decontado engade: «Nerviosismo e ansie<strong>da</strong>de intensos dende os dez aos vinte e tantos e<br />
máis, isto é, ao longo de to<strong>da</strong> a miña vi<strong>da</strong> de estu<strong>da</strong>nte. Mais non só de estu<strong>da</strong>nte. Porque,<br />
unha vez rematados os estudos secun<strong>da</strong>rios e universitarios, na miña etapa de profesor de<br />
ensino medio e mesmo despois, como profesor universitario, seguía a sentir esas mesmas<br />
emocións, asocia<strong>da</strong>s sempre, como digo, a circunstancias sociais e ambientais desacougantes<br />
e asemade, estimulantes, competitivas e de tensión positiva. Primeiro gozaba e<br />
sufría como estu<strong>da</strong>nte e despois sufría e gozaba cos estu<strong>da</strong>ntes». E aín<strong>da</strong> reitera noutro<br />
parágrafo posterior: «Porque ese medo a ser examinado e a ter que render contas, ese<br />
medo escénico profundo, levaríao sempre comigo e remataría por facerse crónico, como<br />
discente e como docente, como estu<strong>da</strong>nte e como profesor» (Recor<strong>da</strong>r doe, 2008: 73-74 e<br />
89). ¡Canto alivia e reconforta verse retratado no relato intimista dun educador, compañeiro<br />
e amigo!<br />
Unha pequena proba do traballo en común coa participación directa de 9 estu<strong>da</strong>ntes<br />
–boa parte deles hoxe ensinantes nas <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>s <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong> e Santiago de Compostela–,<br />
durante a segun<strong>da</strong> metade <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> dos 80 e principios dos 90, figura na publicación<br />
que xuntos coordinamos e xa mencionei, titula<strong>da</strong>: Historia <strong>da</strong> Educación: textos comentados<br />
(1991 e 1993), de cuxa intención no<strong>da</strong>l el rendía conta nos seguintes termos: «A razón<br />
deste libro radica principalmente na súa practici<strong>da</strong>de. Preténdese ofrecer aquí un abano<br />
de textos comentados, de distintas épocas históricas, dende perspectivas tamén distintas<br />
e coa estilística máis diversa. En galego e en castelán. Sobre textos antigos e modernos.<br />
De pe<strong>da</strong>gogos ilustres e de outros pensadores que abor<strong>da</strong>n temáticas relaciona<strong>da</strong>s con<br />
segmentos importantes <strong>da</strong> Historia <strong>da</strong> Educación. O espíritu renovador e a multiplici<strong>da</strong>de<br />
metodolóxica desta disciplina queren estar aquí presentes, aín<strong>da</strong> que a mostra resulte quizáis<br />
un pouco curta» (1991: 1). Alí mesmo formulaba «o firme propósito de publicar unha<br />
segun<strong>da</strong> entrega» (ibídem) que xa nunca houbo ocasión de facer reali<strong>da</strong>de. No entanto el,<br />
coa vontade de poñer ao dispor do alumnado unha ferramenta na que percibía grandes<br />
potenciali<strong>da</strong>des para a aprendizaxe, ocupouse do tema en numerosas ocasións, actuali-<br />
100 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
zando ideas que plasmara por vez primeira nun artigo en 1982 (Perspectivas Pe<strong>da</strong>gógicas,<br />
50: 309-320). Fortuitamente, ambos os dous can<strong>da</strong> o profesor Requejo compartimos páxinas<br />
do número <strong>da</strong> revista na que apareceu aquela versión príncipe.<br />
Nos repositorios <strong>da</strong> memoria gardo con inmensa veneración, entre outras moitas anécdotas<br />
gratas <strong>da</strong> miña relación con Herminio, unha moi especial que, coa licencia de vostedes,<br />
me permitirei rescatar. Aconteceu o día <strong>da</strong> defensa <strong>da</strong> miña tese de doutoramento.<br />
Herminio, como secretario do tribunal foi o primeiro en abrir a quen<strong>da</strong> de intervencións.<br />
E para sorpresa e desconcerto de to<strong>da</strong>s e todos –público incluído– comezou lendo uns<br />
versos dun mediocre poema meu, escrito e publicado nos anos <strong>da</strong> adolescencia, o cal conseguira<br />
recuperar sen dificultade facendo uso <strong>da</strong>s súas arteiras mañas. Con ese acto de<br />
exhumación quería deixar constancia <strong>da</strong> xénese do meu interese polo tema <strong>da</strong> emigración.<br />
Para min era a primeira vez que oía os anacos dun texto literario –combativo, pero inxenuo<br />
e temerario– <strong>da</strong> miña autoría na voz doutra persoa. E o certo é que, trala lóxica turbación<br />
inicial, pareceume que as palabras por el recita<strong>da</strong>s gañaban moita cali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> que en si,<br />
na fonte nutricia, carecían. E quizabes non lle faltase razón ao identificar o berce <strong>da</strong>quela<br />
inque<strong>da</strong>nza social e intelectual, que iría motivando preocupacións futuras en min por un<br />
referente inequívoco <strong>da</strong> nosa historia, tamén no eido educativo. Alén <strong>da</strong> anécdota en si,<br />
o feito evidencia a cali<strong>da</strong>de humana e intelectual dun universitario pleno que, inserindo a<br />
obra dun autor no seu contexto e ligándoa con outros factores e vertentes menos visibles<br />
<strong>da</strong> súa produción e <strong>da</strong> propia vi<strong>da</strong>, procura atopar claves eluci<strong>da</strong>ntes e explicativas que se<br />
agochan na penumbra e empecen ou ensarillan procesos de intelección. Iso era, xustamente,<br />
o que tantas veces tratou de transmitirnos a nós nas aulas e fóra delas.<br />
Dende o declinar dos 80 e máis aín<strong>da</strong> durante os 90 e, por extensión, na déca<strong>da</strong> de<br />
apertura do século actual, intensificouse moi sensiblemente tanto a produtivi<strong>da</strong>de científica<br />
de Herminio Barreiro como a participación en activi<strong>da</strong>des culturais externas de extensión<br />
universitaria, sen por iso minguar a súa entrega á docencia, que sempre adoitamos<br />
salientar como a dedicación predilecta do noso homenaxeado, por máis que este tópico, se<br />
cadra, reclame algunha modulación segundo os ciclos e intersticios vitais. Ao seu criterio<br />
non había dúbi<strong>da</strong> verbo <strong>da</strong> «misión <strong>da</strong> universi<strong>da</strong>de», para expresalo con palabras de<br />
Ortega de quen, precisamente, recomen<strong>da</strong>ba ao alumnado como texto de lectura e recensión<br />
o Libro de las Misiones. Pois ben, conforme escribía en maio de 1989: «A función<br />
<strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> é a investigación –ésta sí en necesaria conexión co mundo productivo–,<br />
a ensinanza superior –formación de cuadros– e a capaci<strong>da</strong>de de xenerar crítica cultural,<br />
económica, política e social, dunha maneira permanente. Función, pois, múltiple e diversa»<br />
(Retallos, 1992: <strong>15</strong>). E só un mes despois retoma o tema e puntualiza: «Si é ver<strong>da</strong>de<br />
eso de que o traballo universitario debe ser unha sabia combinación de docencia e investigación,<br />
non podemos esquencer que a pesares de todo, aín<strong>da</strong> é moito máis o que hai que<br />
ensinar que o que se pode investigar» (ibid: 28-29). E laiábase: «seguimos a ensinar mal<br />
o que outros investigan e o que eiquí mesmo se fai. A nosa pe<strong>da</strong>goxía segue a ser unha<br />
pe<strong>da</strong>goxía antigua...» (ibid: 29). Que ca<strong>da</strong> quen lle poña o seu gran de area.<br />
Sarmiento<br />
101
Vicente Peña Saavedra<br />
Pero con independencia do peso relativo que se lle atribúa a unha e outra tarefa,<br />
por riba delas, continua e invariablemente debe situarse o alumnado. Da súa indefectible<br />
presenza no proceso educativo e <strong>da</strong> alta estima que lle tiña, velaquí algúns testemuños<br />
escolmados entre unha manchea de ponderacións dispersas arredor deste asunto.<br />
De entra<strong>da</strong>, como aviso para navegantes despistados ou ao garete sostén que: «Os<br />
profesores e os dirixentes <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> deberían sentirse acotío entre os estu<strong>da</strong>ntes<br />
coma o peixe na auga». E arguméntao así: «Non o esquezamos: eles son a nosa única<br />
razón de ser. Giner de los Ríos dixo un día que podemos imaxinar unha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> sen<br />
medios; ou unha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> mesmo sen edificio; ou unha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> sen biblioteca,<br />
por exemplo; ou podemos chegar a pensar nunha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> incluso sen profesores<br />
(lembremos a vella <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Boloña); pero o que non poderemos nunca é imaxinar<br />
unha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> sen estu<strong>da</strong>ntes. Porque eles son a esencia mesma <strong>da</strong> institución» (Memoria<br />
crítica, 2004: 14; ver tamén Recor<strong>da</strong>r doe, 2008: 195).<br />
Coa síndrome do an<strong>da</strong>zo morriñento, pola arriba<strong>da</strong> dun final de carreira, declara en<br />
vésperas do verán de 1991: «os amantes <strong>da</strong> profesión saben que o ideal soñado e imposible<br />
de máis encegadora vocación pe<strong>da</strong>góxica consiste en poder estar con todo o alumnado<br />
a un tempo, todo o tempo... E poder seguir o seu traballo futuro nunha interrelación<br />
continua e permanente. Eis o ideal inaca<strong>da</strong>ble do ‘ethos’ educativo perfecto» (Retallos,<br />
1992: 40-41).<br />
E antes xa, en 1989, sentenciaba, tentando trasla<strong>da</strong>r ao xentío a súa mensaxe de<br />
inconmensurable aprecio polos discentes: «non hai maneira de establecer unha ‘comunicación<br />
pe<strong>da</strong>góxica’ fon<strong>da</strong> e viva, se non se basa na máis alta consideración humá e no<br />
maior respeto por todos aqueles que están dispostos a aprender» (ibid: 24). Claro que,<br />
como el mesmo di: «Aprender é un deber» (ibid: 27). Pero esa obriga transita por vieiros<br />
moi desiguais en harmonía co clima afectuoso ou ríspeto que lle dea abrigo. En palabras<br />
de Herminio: «Cuando el estudiante que tiene sed de saber o el aprendiz que se desvive<br />
por dominar su oficio, encuentran la necesaria receptivi<strong>da</strong>d en sus maestros, se entregan<br />
por entero a su tarea. La relación pe<strong>da</strong>gógica sólo cobra todo su sentido cuando existe<br />
una cierta forma de ‘enamoramiento’ entre el profesor y los alumnos» (ibid: <strong>15</strong>0). Así e<br />
todo, a relación ha ser bidireccional, pois como suxire o noso mentor: os alumnos senten<br />
«máis veces mesmo do que algúns pensan» que o profesor os necesita (Recor<strong>da</strong>r doe,<br />
2008: 135).<br />
Noutra pasaxe <strong>da</strong>ta<strong>da</strong> a medio camiño entre algunhas <strong>da</strong>s xa recolli<strong>da</strong>s, ao ocuparse<br />
do labor académico do estu<strong>da</strong>ntado, desafógase e recoñece: «Alguien podrá tomarme por<br />
un bicho raro, pero el caso es que siento un placer especial con la lectura de los exámenes<br />
de mis alumnas y de mis alumnos: trabajos monográficos espléndi<strong>da</strong>mente construídos o<br />
especialmente largos y abstrusos, comentarios de texto llenos de imaginación o maravillosamente<br />
disparatados, mensajes didácticos lacónicos y precisos o aparentemente fríos y<br />
distantes, síntesis apreta<strong>da</strong>s e imposibles de las cuestiones más complejas, digresiones<br />
inverosímiles sobre lo que hay y lo que no hay... En fin, el milagro nuevo del aprendizaje.<br />
Sin esta mensajería, oral o escrita, llena de candor y de pasión, sería imposible la comuni-<br />
102 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 89-104
Lugares de memoria a carón dun educador en Compostela e noutros pagos (1976-2010): Herminio Barreiro Rodríguez<br />
cación pe<strong>da</strong>gógica [...] ¡Cuánta alma hay detrás del mensaje estudiantil!» (Retallos, 1992:<br />
143).<br />
Este tapiz conciso de pareceres sitúanos perante o esquema do seu pensamento no<br />
tocante ao alumnado. Con el, na «nosa Casa», consonte lle gustaba chamar á Facultade,<br />
aín<strong>da</strong> o estaba a agar<strong>da</strong>r o que cualificou como a experiencia «máis estimulante e<br />
gratificante de to<strong>da</strong> a miña vi<strong>da</strong> académica» (Memoria crítica, 2004: 12), naquel curso<br />
2003-2004 <strong>da</strong> súa apoteose docente, que xa tivera un profético adianto extra muros no<br />
2001-2002. O estu<strong>da</strong>ntado que concorreu ao seu despacho no primeiro bienio citado rendeulle<br />
unha xenuína homenaxe informal e espontánea, coma se intuíse que se aveciñaba<br />
unha mu<strong>da</strong>nza decisiva e sen retorno na súa traxectoria profesional. Logrou algo do que<br />
non fomos capaces os membros do departamento ao que pertencía, malia telo intentado,<br />
acaso –matino eu agora– sen a suficiente determinación, en varias ocasións. Ende ben,<br />
tributáronllo os compoñentes <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong>de universitaria aos que adoito máis vencellado<br />
se sentiu e aos que máis amou.<br />
Doe recor<strong>da</strong>r que o educador, o mestre, o compañeiro, o amigo Herminio Barreiro<br />
xa non se atopa fisicamente entre nós. Pero calma e ale<strong>da</strong> saber que a súa memoria se<br />
mantén viva e a súa obra será ao cabo imperecedoira. Terémolo arreo a carón de cantos o<br />
coñecemos. Oxalá saibamos transferir as ensinanzas que nos legou aos que veñan logo.<br />
Que mellor ofren<strong>da</strong>. Que máis acaí<strong>da</strong> demostración de lembranza e gratitude para quen<br />
foi admirado e querido por tantas e tantos, mercé á súa extraordinaria cali<strong>da</strong>de humana e<br />
profesional.<br />
Nun día tan sinalado coma o de hoxe, no que se cumpre o 80 aniversario <strong>da</strong> proclamación<br />
<strong>da</strong> Segun<strong>da</strong> República, de notorio significado para el e de palmar transcendencia para<br />
a historia <strong>da</strong> educación española, vanme permitir que a miña humilde palabra serva para<br />
expresar, dende esta tribuna, un esperanzado desexo, en nome dos asistentes e tamén<br />
dos que por motivos diversos fican ausentes. Que a raiola de luz coa que Herminio nos<br />
alumeou durante 34 anos acó en Compostela non se apague nin deixe de refulxir xamais.<br />
VIVIU e VIVE!!!<br />
Sarmiento<br />
103
Herminio Barreiro:<br />
Recuerdos de cuando fue mi profesor<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Felipe TRILLO ALONSO<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
Son muy pocos los profesores de quienes sus alumnos se complacen y hasta presumen<br />
por haberlos tenido como tal. Herminio es uno de esos raros por escasos ejemplos.<br />
Aún cuestionando algunas de sus afirmaciones, o precisamente por eso, y por ser<br />
incluso alentados a hacerlo por él mismo, la conclusión indubitable es que fue una suerte<br />
disfrutar de su magisterio.<br />
Así, transcurridos más de treinta años desde entonces, y cuando ya uno ha forjado<br />
su propia biografía personal y profesional —también como él en el ámbito universitario—,<br />
no deja de llamar la atención que, sin rubor alguno, me complazca y hasta enorgullezca<br />
reconocerlo como uno de mis maestros en el plano académico e intelectual.<br />
Desearía ser poeta para escribirle una elegía pero, torpe, me quedo en un opúsculo<br />
que se refiere esencialmente al modo como lo recuerdo cuando fue mi profesor.<br />
Más tarde, ya compañeros, mantuvimos algunas discrepancias que enfriaron un poco<br />
nuestra relación, pero precisamente por ello tenga quizás más valor mi lau<strong>da</strong>tio, al recuperar<br />
aquí y ahora la calidez de aquel tiempo en el que como alumno suyo disfrutaba de su<br />
compañía cual si de un privilegio se tratara.<br />
Si ser maestro, a decir de Ortega, supone “remediar nuestra ignorancia con su saber”,<br />
Herminio lo hizo. En un tiempo de formación (1975-1980), en el que los estudios de Pe<strong>da</strong>gogía<br />
se movían to<strong>da</strong>vía entre la pura abstracción especulativa y el mero <strong>da</strong>to empiricista,<br />
Herminio representó para nosotros el compromiso de la interpretación crítica. Frente al<br />
abuso de un lenguaje generalmente rancio y a veces casi esotérico, y la hipnosis de una<br />
metodología positivista tan engreí<strong>da</strong> de su rigor (mortis), como enajena<strong>da</strong> de la reali<strong>da</strong>d<br />
por reduccionista, su propuesta didáctica nos invitaba a una especie de simbiosis con los<br />
hechos que configuran la historia para asegurar la posibili<strong>da</strong>d de comprenderlos en to<strong>da</strong><br />
su compleji<strong>da</strong>d.<br />
Por si fuera poco, lo suyo no era una arenga, sino un ejemplo. Así, su actuación en el<br />
aula no se limitaba a presentar la información, sino sobre todo a desarrollar su personal<br />
visión sobre la misma, pero no sólo exponiéndola, sino sobre todo desvelando las claves<br />
teóricas y conceptuales sobre las que se apoyaba para hacerlo. En ese sentido, él mismo<br />
Sarmiento<br />
105
Felipe Trillo Alonso<br />
se arriesgaba con valor a la potencial crítica de sus supuestos y, aunque es cierto que por<br />
nuestra juventud (como sinónimo de poco conocimiento e inexperiencia) no le cuestionábamos<br />
entonces como podríamos hacerlo ahora, lo cierto es que él nos animaba a ello y<br />
nos desafiaba incluso.<br />
Valoro extraordinariamente aquella experiencia porque al llevarla a cabo nos estaba<br />
diciendo tácitamente y sin necesi<strong>da</strong>d de verbalizarlo lo siguiente: creo en vosotros, en<br />
vuestra capaci<strong>da</strong>d para discernir los mensajes y para elaborar una conclusión personal;<br />
esta es la mía, a ver cuál es la vuestra.<br />
Por supuesto, algunos caracteres pusilánimes vieron en aquella forma de actuar una<br />
cierta imposición de su perspectiva, y lo que es más, de su ideología. Porque Herminio la<br />
tenía sin du<strong>da</strong> (no voy a clasificarla ni a enjuiciarla), y porque era vehemente en la defensa<br />
de su argumentación.<br />
Sin embargo, no les di la razón entonces ni lo hago ahora a los que le criticaron, pues<br />
a Herminio le adornaban dos rasgos esenciales del intelectual de izquier<strong>da</strong> que siempre<br />
fue: la curiosi<strong>da</strong>d y la tolerancia.<br />
Él, que tanto tenía para contar, se mostraba ávido de escucharnos, expectante por<br />
descubrir lo que pensábamos, de tal suerte que nos provocaba constantemente para que<br />
se lo dijéramos. No era una pose ni paternalista ni condescendiente, sino un sincero interés<br />
por conocer nuestro parecer, yo diría incluso que por aprender de nosotros: cualquier<br />
cosa, lo que buenamente pudiéramos aportarle. Así, los que nos animábamos a decírselo<br />
sentíamos una satisfacción singular por merecer su atención, por ver como retenía nuestra<br />
idea y como le <strong>da</strong>ba vueltas promoviendo un diálogo mayéutico que entusiasmaría al<br />
mismo Sócrates.<br />
Tal es así, que si “el gran profesor lo es por su aptitud de dejarse renovar por sus<br />
discípulos” —como dijo Ortega—, Herminio también satisfacía con creces esa premisa.<br />
Creo además que esto es lo que configuró el especial carisma de Herminio entre los<br />
estudiantes de diversas generaciones e hizo que, con el tiempo, se convirtiera en una<br />
especie de símbolo de sí mismo: el del “viejo profesor” siempre joven. Sí, posiblemente ese<br />
era el rasgo más distintivo de su personali<strong>da</strong>d docente.<br />
Respecto a la tolerancia: diré que la primera vez que accedí a leer algo del Tratado<br />
sobre la Tolerancia de Voltaire fue gracias a Herminio. Aquello de “no estoy de acuerdo<br />
contigo, pero defenderé con mi vi<strong>da</strong> tú derecho a expresarte”, tal vez no lo escuché por vez<br />
primera en sus aulas, pero sí tuve la oportuni<strong>da</strong>d de experimentarlo. Había algo en su manera<br />
de comportarse, incluso de acercarse a uno con movimientos suaves (casi felinos),<br />
que si algo ponía de manifiesto era su íntimo respeto por la persona a quien se dirigía. Es<br />
más, alguna vez me pareció verle algo así como enfa<strong>da</strong>do con alguien por algún motivo<br />
y creí percibir que era él el que más padecía con esa situación. Su gesto podía ser serio,<br />
reconcentrado con frecuencia, pero alerta siempre a no cometer ningún tipo de desaire.<br />
Por su posición, talla intelectual y extraordinaria capaci<strong>da</strong>d dialéctica le habría sido fácil<br />
106 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 105-110
Herminio Barreiro: Recuerdos de cuando fue mi profesor<br />
hacer trizas los posicionamientos que le disgustaban o que simplemente no compartía, y<br />
sin embargo jamás le vi que hiciera tal cosa.<br />
Por ese rasgo de su carácter, estudiantes de diversas épocas, procedencias, intereses<br />
e incluso ideologías, ya fueran incipientes o consoli<strong>da</strong><strong>da</strong>s y no importaba cuan cerca o<br />
aleja<strong>da</strong>s estuvieran de la suya, podían acercarse a él con confianza y hacerlo además en<br />
cualquier lengua.<br />
Mención singular merece esto último, porque la suya con la lengua fue siempre para<br />
mí una conducta ejemplar; una vez más sin verbalizarlo venía a decirnos que lo que le<br />
importaba era que nos expresáramos en primer lugar y después el contenido y la enti<strong>da</strong>d<br />
de lo que dijéramos. La lengua en la que lo hiciéramos era secun<strong>da</strong>rio y, por ello, Herminio<br />
siempre era el primero en a<strong>da</strong>ptarse a la lengua de su interlocutor sin hacer casus belli<br />
de su uso. Hubo tiempos en los que esto no era políticamente correcto y, sin embargo,<br />
Herminio permaneció fiel a sí mismo.<br />
En línea con la apertura de su pensamiento, la puerta de su despacho permanecía<br />
siempre abierta para nosotros. Acercarse al mismo para conversar con él, oteando su rostro<br />
detrás de la cortina del humo del tabaco y de la muralla de libros siempre perfectamente<br />
alineados sobre su mesa, tenía algo de iniciático para un joven de veinte años, como si<br />
aquello fuera una especie de sancta sanctorum. La atmósfera tenía su impronta: aquel era<br />
un espacio para el estudio, para el pensamiento, para el diálogo sosegado.<br />
Con todo, llegado aquí temo haber <strong>da</strong>do una imagen excesivamente complaciente de<br />
Herminio. En la que atesoro en mi memoria, sin embargo, había cosas de él —cuando yo<br />
era su alumno—, que como mínimo me desconcertaban un poco. Por entonces no supe<br />
resolver si eran contradicciones o pequeñas fisuras en la coherencia de una arquitectura<br />
intelectual que yo intuía más institucionista que otra cosa. Pero tampoco importa porque a<br />
la postre, en aquellos tiempos que rememoro, esos detalles lo hacían más interesante si<br />
cabe, y desde luego más humano y accesible también. Me refiero a un cierto radicalismo<br />
suyo en cuanto al apego por el uso de la lógica marxista y a la defensa de determina<strong>da</strong>s<br />
causas que, como la de Fidel Castro en Cuba, a mí ya entonces me provocaba cierto<br />
estupor.<br />
En efecto, había también —pero siempre fuera de clase— un Herminio beligerante<br />
a favor de las reivindicaciones de las organizaciones de izquier<strong>da</strong> (sindicatos y partidos,<br />
primero sin legalizar y después legalizados). En las conversaciones de café donde se<br />
extendía de alguna manera su magisterio, aunque ya sólo para los que voluntariamente<br />
queríamos permanecer con él —a salvo por tanto de la severa mira<strong>da</strong> de Max Weber advirtiendo<br />
a los profesores que no conviertan su tarima en un púlpito—, Herminio desgranaba<br />
historias sobre las ilusiones de la República, la cruel<strong>da</strong>d de la guerra civil, las vejaciones<br />
de la postguerra, la resistencia al régimen de Franco, y las alternativas comunistas al<br />
capitalismo, entre otras muchas cosas que, debo decirlo, sirvieron para abrirme los ojos a<br />
una reali<strong>da</strong>d que desconocía. Y lo hacía con tal profusión de detalles, de referencias, de<br />
Sarmiento<br />
107
Felipe Trillo Alonso<br />
lecturas, de frases y de anécdotas, que escucharlo tenía sus efectos: a mí, por ejemplo, me<br />
embriagaba, pero a otros más proclives a su causa realmente les enfervorizaba.<br />
Conste, no obstante, que Herminio no hacía proselitismo, pues ni siquiera en esos<br />
momentos renunciaba a que fuéramos nosotros los que concluyéramos libremente. El era<br />
un bardo, jamás un encantador de serpientes. En todo caso, interesa destacar que era en<br />
aquellos momentos en los que el Herminio independiente que yo imaginaba cual un lobo<br />
estepario, se me revelaba por el contrario como un hombre de grupo que, como dijo el<br />
poeta, “sabe su doctrina”.<br />
En el aula Herminio era muchísimo más mesurado en cuanto a la dimensión política de<br />
sus análisis de los hechos históricos. Estos, por otra parte, siempre tenían protagonistas<br />
y contextos: no eran ideas abstractas enajena<strong>da</strong>s de las voces que las pronunciaron y de<br />
las reali<strong>da</strong>des que las provocaban y urgían. Herminio presentaba a los personajes de la<br />
historia de la educación de tal manera que concitaban nuestros afectos, nuestra soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>d<br />
o nuestra repulsa. Del mismo modo, los contextos recreados por él, se convertían en<br />
espacios en los que las fuerzas de la opresión y de la libertad pugnaban entre sí por la<br />
hegemonía, reclamando nuestra participación. Siendo así, yo diría que no le importaba<br />
tanto el rigor científico (con su inevitable tasa de asepsia) como sacudir nuestra indiferencia.<br />
Rousseau frente al estigma del Leviatán, Pestalozzi creando un estado y una socie<strong>da</strong>d<br />
nueva desde la escuela, la Escuela Nueva como potencial antídoto a las guerras fratici<strong>da</strong>s<br />
y, sobre todo, la Institución Libre de Enseñanza como una ética laica que liberaba las conciencias,<br />
son algunas de sus más brillantes e inolvi<strong>da</strong>bles lecciones.<br />
En esa dirección de estimular nuestra reflexión y posicionamiento, nuestro aprendizaje<br />
en suma, Herminio aprovechaba los recursos de su capaci<strong>da</strong>d dramática, que era sencillamente<br />
extraordinaria. Tanto que no necesitaba de ninguna especial puesta en escena,<br />
tampoco de ningún tipo de artilugios. Con solo las inflexiones de su voz y el balanceo<br />
de sus manos conseguía captar nuestra atención como ninguno: incluso sentado tras su<br />
mesa y en lo alto de la tarima. Alguna pequeña digresión en clave de humor para relajar<br />
y ensegui<strong>da</strong> de nuevo al asunto, que el revivía y representaba para nosotros con mal disimula<strong>da</strong><br />
pasión. Recuerdo así un momento álgido de su pericia comunicativa: lo fue para<br />
mí cuando nos leyó la necrológica que Don Antonio Machado escribió por la muerte de<br />
Don Francisco Giner de los Ríos. En el aula regía un silencio sepulcral y cómplice. Como<br />
sería que treinta y muchos años más tarde aún me conmuevo cuando recuerdo a Herminio<br />
mientras nos leía:<br />
Como se fue el maestro<br />
la luz de esta mañana<br />
me dijo: van tres días que mi hermano Francisco no trabaja.<br />
¿Murió?... Sólo sabemos<br />
que se nos fue por una sen<strong>da</strong> clara,<br />
diciéndonos: Hacedme<br />
un duelo de labores y esperanzas.<br />
Sed buenos y no más, sed lo que he sido<br />
108 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 105-110
entre vosotros: alma.<br />
Vivid, la vi<strong>da</strong> sigue,<br />
los muertos mueren y las sombras pasan,<br />
lleva quien deja y vive el que ha vivido.<br />
¡Yunques, sonad; enmudeced, campanas!<br />
Herminio Barreiro: Recuerdos de cuando fue mi profesor<br />
En fin, he volado en el tiempo hasta los años 1978 y 1979. ¡Quien me iba a decir que<br />
releería estos versos pensando en él! Con los retales (jamás jirones) encontrados en mi<br />
memoria, he descrito a un Herminio de carne y hueso que fue mi profesor. Un maestro en<br />
cuyos modos me reconozco a mi mismo, siquiera como proyecto (to<strong>da</strong>vía y siempre), y es<br />
por eso que me reitero y digo: que me siento obra suya de alguna manera. Por todo ello,<br />
gracias Herminio.<br />
Sarmiento<br />
109
Herminio no recordo 1<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Antonio RODRÍGUEZ MARTÍNEZ<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
A primeira parte <strong>da</strong> miña intervención, aín<strong>da</strong> que esta se produza dende o posto de director<br />
do Departamento ao que estaba adscrito o Profesor Herminio, vai ser fun<strong>da</strong>mentalmente<br />
persoal, como Antonio Rodríguez, tendo en conta que Herminio foi o meu profesor<br />
en dous cursos e ademais dirixiu a miña Memoria de Licenciatura.<br />
Neste sentido, comezarei destacando que o meu mestre Herminio foi o último dun<br />
grupo de docentes que constituíron parte esencial na miña formación como persoa e como<br />
ci<strong>da</strong>dán, e, concretamente no caso de Herminio, tamén na miña formación académica e<br />
profesional.<br />
Dende que teño memoria, facendo un percorrido que arranca <strong>da</strong> biblioteca de Xinzo<br />
de Limia e chega ata a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, sempre contei ao meu lado cun mestre ou profesor<br />
moi especial do que puntualmente recibín unha grande influencia. Todos eles tiveron unha<br />
grande importancia no meu desenvolvemento persoal, e todos contaban ademais con tres<br />
características comúns: eran republicanos, o seu referente político estaba na “Revolución<br />
Rusa de Outubro” que dera lugar á Unión Soviética e fundían as súas raíces na Ilustración,<br />
a Revolución Francesa e as grandes figuras políticas do século XIX, en especial Marx e<br />
Engels.<br />
Os mestres que máis me marcaron foron, nalgún momento ou sempre, comunistas e,<br />
coa excepción dun deles, xa non están entre nós para a nosa desgraza.<br />
Pois ben, Herminio foi o último en aparecer na miña vi<strong>da</strong>, pero non por iso foi menos<br />
importante, xa que ademais <strong>da</strong> formación débolle, posiblemente, o estar hoxe aquí dirixíndome<br />
a vosoutros; el foi o director <strong>da</strong> miña Tesiña e, polo tanto, quen me introduciu na<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>.<br />
Coa súa axu<strong>da</strong> e insistencia conseguín publicar o meu primeiro artigo, sobre a Revista<br />
de Pe<strong>da</strong>gogía, na revista Concepción Arenal de Ferrol, e tamén foi a través del que recibín<br />
a miña primeira invitación a participar como membro nunha mesa redon<strong>da</strong>, nas “I Jorna<strong>da</strong>s<br />
sobre Lorenzo Luzuriaga” celebra<strong>da</strong>s en Valdepeñas, uns días antes do Na<strong>da</strong>l de 1984<br />
(tres meses despois do nacemento <strong>da</strong> miña filla á quen el fora ver ao hospital).<br />
1 Texto lido polo autor no acto académico de homenaxe póstuma, celebrado na memoria e honra do prof. Herminio<br />
Barreiro Rodríguez, no Salón Nobre do Colexio de Fonseca <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, o 14<br />
de abril de <strong>2011</strong>.<br />
Sarmiento<br />
111
Antonio Rodríguez Martínez<br />
Este é o testemuño co que quero deixar constancia do meu tributo persoal a un home<br />
de capital importancia na miña vi<strong>da</strong> como foi o meu querido profesor Herminio Barreiro.<br />
Por outra parte, como Director do Departamento de Teoría <strong>da</strong> Educación, Historia <strong>da</strong><br />
Educación e Pe<strong>da</strong>goxía Social, teño que facer mención ao feito de que o Dr. Herminio<br />
Barreiro foi Director deste Departamento nun momento moi complicado e con grandes<br />
tensións. Durante o seu man<strong>da</strong>to conseguiu temperar as distintas posicións existentes<br />
entre os compañeiros e, grazas ao mantemento do seu apoio e crítica construtiva aos<br />
posteriores directores, deu lugar a que na actuali<strong>da</strong>de esas tensións practicamente non<br />
existan. Herminio xa tiña, por aquel tempo, unha percepción de conxunto do Departamento<br />
que o resto non tiñamos.<br />
O profesor Herminio tamén destacou pola súa participación activa en todos os movementos<br />
que trataran de mellorar a socie<strong>da</strong>de, a educación en xeral e a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> en<br />
particular, tanto con respecto á formación académica e profesional do seu alumnado como<br />
ás condicións laborais do seu profesorado.<br />
Neste sentido, recordo a súa intervención no “movemento contra a LOU”. A súa lección<br />
maxistral na Praza <strong>da</strong>s Praterías, cun cheo absoluto, destacou entre as accións leva<strong>da</strong>s a<br />
cabo por dito movemento; no momento en que Herminio falaba, xa non cabía un alma nas<br />
escaleiras que soben cara á Catedral.<br />
Ou tamén o recoñecemento por parte do alumnado <strong>da</strong> súa docencia, que provocou<br />
que nun curso académico a materia de “Historia <strong>da</strong> Educación” que viña impartindo aca<strong>da</strong>ra<br />
unha matrícula superior aos 700 alumnos, feito sen precedente na nosa Facultade.<br />
Produto <strong>da</strong>s impresións que lle produciu esa experiencia foi a publicación dun libriño que,<br />
por mor desta homenaxe, acabamos de reeditar.<br />
O profesor Barreiro sempre tiña a porta do seu despacho aberta, tanto para os alumnos<br />
e as alumnas como para os compañeiros e as compañeiras que necesitaran facerlle<br />
algunha consulta ou pedirlle algún consello que el ofrecía xenerosamente. Tan literal é o <strong>da</strong><br />
porta aberta que podemos afirmar que a deixaba dese xeito dende que chegaba á Facultade<br />
ata que marchaba, con independencia de que estivese nel ou na clase, na biblioteca,<br />
nunha reunión, na cafetería ou en calquera outro sitio. O feito quedou confirmado cando un<br />
día, de súpeto, a policía o sorprendeu cunha chama<strong>da</strong> pedíndolle que fose identificar uns<br />
libros que estaban en poder dunha persoa que acababan de deter por coller prestados,<br />
sen permiso, libros dos despachos de distintos profesores e, entre eles, do seu. Como el<br />
mesmo me comentou, xa notara a falta de varios libros, pero, home de boa fe na humani<strong>da</strong>de<br />
como era, pensou que estarían descolocados ou que os tería prestado (como facía<br />
moi a miúdo e sen control).<br />
Estas anécdotas <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong> que acabo de relatar reflicten de forma sinxela a personali<strong>da</strong>de<br />
do noso compañeiro Herminio, unha persoa moi queri<strong>da</strong> e respecta<strong>da</strong> tanto polos seus<br />
alumnos e alumnas como polos seus compañeiros e compañeiras, así como o seu profundo<br />
compromiso coa <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, co Departamento e, fun<strong>da</strong>mentalmente, coas persoas.<br />
Remato a miña intervención dicindo simplemente: Moitas grazas Herminio.<br />
112 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 111-112
ISSN: 1138 - 5863<br />
Con respetuosa contundencia, hablando en galego,<br />
sin cátedra, para los que quisieran hacer camino<br />
con él…<br />
Ai<strong>da</strong> TERRÓN BAÑUELOS<br />
Universi<strong>da</strong>d de Oviedo<br />
Suelo regañar a mis alumnos por las barboteantes expresiones que, con frecuencia,<br />
utilizan en sus trabajos académicos al intentar reexponer el sentido de los textos que leen.<br />
Y, tras obligarles a rehacer las frases más confusas y obscuras, acabo haciéndoles partícipes<br />
de un secreto muy simple, que formulo en estos términos: “aquello que, tras leerlo, os<br />
resulte nítido, preciso, riguroso e inspirador —tanto que incluso consiga emocionaros— no<br />
lo toquéis. Reproducidlo sin más. Dejad que mantenga su brillo”. Este consejo, profun<strong>da</strong>mente<br />
antinarcisista, suelo aplicármelo a mi misma. ¿Quién renunciaría a robar las más<br />
bellas palabras escritas sobre ese Herminio profesor que muchos tuvimos el honor de<br />
conocer y tratar? Palabras que, escritas por uno de sus alumnos (Rafael Ojea), circulan a<br />
través de las redes, esparciendo, entre quienes tengan la fortuna de encontrarlas, la más<br />
genuina esencia del hombre: “Herminio conocía y cui<strong>da</strong>ba como un padre nuestra limpia<br />
mira<strong>da</strong> adolescente, fascina<strong>da</strong> por la letanía suave con que pronunciaba la palabra libertad.<br />
Con él impregnamos las piedras de Santiago de promesas y soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>d y fuimos, por<br />
un momento, sabios. Con él sentimos discurrir admirados la filosofía de Marx explosionando<br />
en la radical humani<strong>da</strong>d de su magisterio y supimos, ya para siempre, que era la hora<br />
de que nuestro pensamiento ayu<strong>da</strong>se a transformar el mundo. Y si alguna vez quisimos<br />
ser educadores, quisimos ser él, sin fisuras: hacernos con el privilegio de la palabra que<br />
acaricia y produce la paz esencial del espíritu y el anhelo profundo del conocimiento y el<br />
compromiso”.<br />
“Con él sentimos discurrir admirados la filosofía de Marx”. Eso decían. Y aunque hoy<br />
los tiempos no estén para estas líricas, sólo hay que <strong>da</strong>r tiempo al tiempo: tendremos<br />
necesi<strong>da</strong>d de volver a recor<strong>da</strong>r que, pese a la ideologización opera<strong>da</strong> en la difusión de las<br />
doctrinas marxistas (que sirvió, tanto para justificar la excrecencia cultural del llamado “socialismo<br />
real”, como para armar políticamente causas de nobleza incuestionable y avanzar<br />
en la conquista de los derechos sociales), ningún autor ha tenido en la historia de las ideas<br />
una influencia tan explosiva e inmediata como Karl Marx. Y que su idea más potente —esto<br />
es, que existe un futuro que proyectar, que hay grandes transformaciones que afectan a dimensiones<br />
cardinales de la vi<strong>da</strong> social que merece la pena emprender— fue en el pasado,<br />
Sarmiento<br />
113
Ai<strong>da</strong> Terrón Bañuelos<br />
y habrá de serlo en el futuro, un freno para la barbarie y una esperanza para construir una<br />
socie<strong>da</strong>d más humana y justa 1 .<br />
Tampoco estaban para líricas los tiempos en que Herminio conformó su condición marxista.<br />
Nos lo recuer<strong>da</strong>n sus propias palabras, pronuncia<strong>da</strong>s o escritas en diferentes textos<br />
y contextos, refiriendo su particular itinerario biográfico, su ambiente familiar, sus años de<br />
formación y de militancia política. Con respetuosa contundencia, con íntima convicción,<br />
evitando todo protagonismo, hablando en galego, sin cátedra, para los suyos, para quienes<br />
quisieran hacer el camino con él...<br />
El camino del que yo quiero ahora esbozar algunos trazos es aquel que compartimos<br />
profesionalmente en cuanto profesores de Historia de la Educación que coincidieron en<br />
algunas experiencias similares; llegamos incluso a elaborar un texto 2 que firmamos en<br />
común, obedeciendo, curiosamente, a la voluntad de otros: fueron algunos de sus alumnos<br />
o ex alumnos, sindicalistas de Comisiones Obreras de Enseñanza, y de mis alumnos o<br />
ex-alumnos (en ambos casos habría que hablar preferentemente en femenino) los que nos<br />
“juntaron” en esa empresa. Lo más sorprendente (y a la vez grato) fue constatar nuestra<br />
mutua ignorancia sobre el asunto, hasta muy avanza<strong>da</strong> la re<strong>da</strong>cción del texto.<br />
Conocí a Herminio Barreiro en octubre de 1982, con ocasión de la celebración del I<br />
Coloquio Nacional de Historia de la Educación, en Alcalá de Henares. Lo recuerdo bien:<br />
estaba entre el “grupo de gallegos”, y tenía “buena pinta”. Aquel Coloquio era la primera<br />
afirmación societaria de una Sección científica que, desde 1979, buscaba independizarse<br />
de la Socie<strong>da</strong>d Española de Pe<strong>da</strong>gogía. En 1983 (con ocasión del II Coloquio, celebrado<br />
en Valencia) aprobó sus primeros Estatutos, siendo en 1989, con Herminio ya integrado<br />
en su Junta Directiva, cuando se independizaría definitivamente como Socie<strong>da</strong>d Española<br />
de Historia de la Educación. De ella sería posteriormente vicepresidente, entre los años<br />
1993 y 1997.<br />
Aquel empeñado intento de la Sección de Historia de la Educación por desasirse de<br />
una rancia Socie<strong>da</strong>d Española de Pe<strong>da</strong>gogía no obedecía (o lo hacía sólo secun<strong>da</strong>riamente)<br />
a un “natural” proceso de replicación orgánica. Buscaba, creo, surgir como una criatura<br />
“nueva” en un país que quería ser “nuevo”, construirse, todo él, de otra forma: como un<br />
país de países, de lenguas diversas, de biografías múltiples, un país cuya historia real<br />
(asfixia<strong>da</strong> bajo la Historia oficial) era necesario rescatar y nominar, tras la losa que la había<br />
ocultado largo tiempo. Por eso y para eso contó desde el primer momento con una poderosa<br />
energía de decenas de jóvenes investigadores que ella misma quería estimular y hacer<br />
confluir, buscando ocasiones de encuentro, organizándonos, apoyándonos, entusiasmándonos<br />
mutuamente. No creo equivocarme si afirmo que casi todos participábamos, entonces,<br />
de la idea de que aquel era un tiempo eminentemente colectivo y político, es decir, el<br />
tiempo, por fin, de la Historia (que nos ayu<strong>da</strong>ría a comprendernos) y de la Educación (que<br />
1 Véase la Introducción de Cesar Rendueles al texto K. Marx, El Capital. Antología, Madrid, Alianza editorial,<br />
2010.<br />
2 H. Barreiro y A. Terrón, La institución escolar: una creación del estado moderno, Barcelona, Octaedro-FIES,<br />
2005.<br />
114 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 113-120
Con respetuosa contundencia, hablando en galego, sin cátedra, para los que quisieran hacer camino con él...<br />
debía contribuir a cambiarnos). Y, entre nosotros, quizá ninguno tenía tan entraña<strong>da</strong> esa<br />
percepción como el propio Herminio.<br />
De hecho él culminó por aquellos años (1982) su tesis sobre Lorenzo Luzuriaga, leí<strong>da</strong><br />
inmediatamente antes del Coloquio de Alcalá. Y aunque en la déca<strong>da</strong> siguiente buena<br />
parte de nuestras investigaciones y tesis doctorales se dirigieron a desentrañar y construir<br />
una Historia de la Educación inserta en los marcos locales y regionales (confirmando en<br />
ellas que no había una España, sino múltiples, insistimos), nuestros focos nunca pudieron<br />
obviar (por más localistamente que se dirigieran) el potente núcleo analítico que él utilizó y<br />
construyó en la cita<strong>da</strong> investigación. Un marco que incorporaba expresamente, combinándolas,<br />
la perspectivas sociológica e histórica como condicionantes esenciales del “hecho<br />
educativo”; que trataba de atender al juego dialéctico entre infraestructura material y superestructura<br />
ideológica en el que este “hecho” que<strong>da</strong>ba situado; que buscaba precisar la<br />
autonomía relativa (o no) de las teorías y las prácticas educativas... un marco, en resumen,<br />
que se correspondía con una determina<strong>da</strong> concepción de la Historia, que él reivindicaba<br />
expresamente (frente a la ideología de la desideologización) como componente intelectual<br />
inherente al oficio del historiador.<br />
A la conformación de esa incipiente “nueva historiografía” educativa —que intentaba<br />
entonces buscar camino societariamente— Herminio aportó ya en 1985 sus propias<br />
“Consideraciones” 3 , desde las que nos ofrecía su punto de vista sobre los modelos historiográficos<br />
más pertinentes para nuestra disciplina, así como las nuevas vetas de investigación<br />
que habrían de abrirse en coherencia con el sentido por él atribuido a ese ámbito<br />
de conocimiento. Un sentido por cierto, tanto o más social que estrictamente académico<br />
e, incluso, científico. Paradójicamente, sin embargo, era justamente esa función social del<br />
conocimiento histórico (“la Historia está contribuyendo día a día a un mejor conocimiento<br />
de la educación actual y está posibilitando una intervención más eficaz en el sistema educativo”)<br />
la que —nos recor<strong>da</strong>ba— imponía rigurosas exigencias académicas y científicas:<br />
“debemos ser, pues, muy conscientes de la necesi<strong>da</strong>d imperiosa de renovación curricular<br />
y metodológica de nuestra disciplina y arraigar la conciencia, en la docencia y la investigación,<br />
de la especifici<strong>da</strong>d histórico-educativa en el ámbito de las ciencias de la educación”.<br />
Que sus propuestas no fueron vanas en el interior de nuestro gremio lo prueba el hecho<br />
de que precisamente las vetas de renovación curricular por él entonces apunta<strong>da</strong>s (los<br />
procesos de escolarización, la “nueva historia” del currículo o la historia material de la<br />
enseñanza, entre otras) constituyeron los temas de diversos Coloquios nacionales en esos<br />
años y en los siguientes.<br />
Cuando repaso, ahora, la asistencia de Herminio a tales Coloquios, a los que no faltó<br />
en ninguna de sus once primeras ediciones entre los años 1982-2001, presentando comunicaciones<br />
en to<strong>da</strong>s ellas 4 , no puedo sino sorprenderme de su fideli<strong>da</strong>d a la SEDHE.<br />
3 H. Barreiro, “Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa. Sobre objetivos y modelos”, en<br />
Materiais pe<strong>da</strong>góxicos, Santiago, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, 1985, págs. 9-14.<br />
4 To<strong>da</strong>s ellas publica<strong>da</strong>s en las correspondientes Actas (excepto la primera, publica<strong>da</strong> en el volumen nº 2 de<br />
Historia de la Educación): “Repercusiones de la revolución ideológica y científica del último tercio del siglo XIX<br />
Sarmiento<br />
1<strong>15</strong>
Ai<strong>da</strong> Terrón Bañuelos<br />
Un término éste (fideli<strong>da</strong>d) que me parece más preciso que ningún otro para definir una<br />
relación que podría calificarse de eminentemente societaria, escasamente convencional y<br />
bastante aleja<strong>da</strong> de los comportamientos típicamente profesionales. Su condición de profesor<br />
por encima de cualquier otra aspiración académica, su juego con la distancia corta y<br />
amistosa más que con el discurso largo y convencionalmente formalizado, su preferencia<br />
por el “pequeño grupo” para establecer los necesarios matices de los temas y de las ideas<br />
en los pasillos, hicieron de él un socio generoso, capaz siempre de aportar, de sumar, nunca<br />
de enconar o de tensar en las ineludibles discrepancias: fuese ello para colaborar a la<br />
difusión de la Socie<strong>da</strong>d, para organizar Coloquios o para contribuir al impulso de la Revista<br />
Historia de la Educación, crea<strong>da</strong> en el año 1982 y en la que colaboró desde sus primeros<br />
números, o al de la serie Clásicos de Educación, en cuyo Consejo Asesor se integró desde<br />
su creación, a propuesta de la SEDHE, en 1998 5 .<br />
De esa generosa actitud societaria podemos encontrar otras muestras, incluso cuando,<br />
paradójicamente, se manifestasen como ejercicios de expresa discrepancia con la<br />
producción de otros. Una actitud esta que, aunque “políticamente incorrecta” y, por ello,<br />
excepcional en la vi<strong>da</strong> académica, es, creo, la auténtica esencia de lo que debe ser el<br />
sentido de una Socie<strong>da</strong>d científica. Entre ese tipo de ejercicios, recuerdo particularmente<br />
el que se concretó en su artículo “Nacional-catolicismo y educación en la España de la<br />
posguerra. Notas sobre una antología de textos y un estudio preliminar de A. Mayordomo” 6 .<br />
Que su punto de vista discrepase —seguramente más en la forma que en el fondo— del<br />
de su colega Mayordomo sobre la significación que éste atribui<strong>da</strong> al periodo franquista<br />
en la historia de la educación, era algo perfectamente lícito; que lo argumentase públicamente<br />
era, sin embargo, más excepcional. Discrepando de su valoración como período<br />
“importante por su particulari<strong>da</strong>d” y “decisivo por sus consecuencias”, Herminio afirmaba<br />
en las innovaciones educativas de la ILE” (1982); “Las colaboraciones de Luzuriaga en El Sol, como agentes<br />
ideológicos de la escolarización en España (1917-1921)” (1983); “Condorcet/Quintana: un micromodelo de<br />
cotejo textual” (1984); “‘España ha dejado de ser católica’: glosa de un discurso de Manuel Azaña sobre las<br />
relaciones Iglesia-estado en la II República” (1986); “Lorenzo Luzuriaga: Itinerario de un exilio. De Glasgow a<br />
Buenos Aires. Notas de prensa y correspondencia (1936-1959)” (1988); “Tres mujeres normalistas. Testimonio<br />
e interpretación de una experiencia en la Escuela Normal de Pontevedra (1954-1957)” (1990); “Ignacio de<br />
Loyola, entre Vives y Comenio. Notas marginales desde una visión generalista del siglo XVI” (1993); “Concepción<br />
Arenal y el educacionismo filantrópico” (1994); “De J.J Rousseau a Napoleón Bonaparte: política, ideología y<br />
primeras bases de los sistemas educativos contemporáneos” (1996); “Tres calas en las teorías de vanguardia<br />
sobre la educación superior en España: Giner de los Ríos, Ortega y Gasset, Carlos Lerena” (1998); “Pe<strong>da</strong>gogía,<br />
educación social, educación popular…breves consideraciones sobre algunos programas docentes” (2001).<br />
En Coloquios posteriores: “José Castillejo (1877-1945) y el ‘puente hacia Europa’: de la creación de la junta<br />
de Ampliación de estudios al exilio: pequeña glosa sobre textos de David Castillejo, Irene Claramont y Rafael<br />
Martínez Na<strong>da</strong>l” (2007).<br />
5 Herminio fue nombrado por la SEDHE para formar parte del Consejo Asesor desde el inicio de la Colección,<br />
en 1998; tras el acuerdo con la editorial Biblioteca Nueva comenzaron a salir las primeras publicaciones en 2001;<br />
fue responsable del estudio introductorio del segundo volumen editado en la serie (La Escuela única, de Lorenzo<br />
Luzuriaga). Gabriela Ossenbach recuer<strong>da</strong> sus propuestas de clásicos a reeditar, entre los que se incluían Cossio,<br />
Helvetius, Condorcet, los Cuadernos de Quejas de la Revolución francesa, Buisson, Bertand Russell y una<br />
propuesta curiosa: Jules Vallés: El niño, el bachiller, el insurrecto.<br />
6 En Historia de la Educación, vol. XIV-XV, 1995-96, págs. 417-432.<br />
116 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 113-120
Con respetuosa contundencia, hablando en galego, sin cátedra, para los que quisieran hacer camino con él...<br />
rotun<strong>da</strong> y apasiona<strong>da</strong>mente su inani<strong>da</strong>d e intranscendencia: “...muy al contrario, a medi<strong>da</strong><br />
que pasa el tiempo, el franquismo se va empequeñeciendo más y más y se está convirtiendo<br />
en una minúscula y patética anécdota histórica que no aportará na<strong>da</strong> “importante”<br />
ni “decisivo” a la historia contemporánea de nuestros pueblos. Eso sí, fue capaz de ahogar<br />
nuestra an<strong>da</strong>dura colectiva durante más de cuarenta años; fue capaz de sembrar el oscurantismo<br />
y la muerte durante todo ese tiempo, fue capaz de lastar la conciencia social de<br />
una época. Pero, sobre todo eso, ca<strong>da</strong> vez que<strong>da</strong> menos. Y algún día, muy probablemente<br />
no que<strong>da</strong>rá na<strong>da</strong>. Estamos asistiendo ya a los últimos ramalazos esperpénticos de una<br />
herencia miserable” 7 . Pero más allá de la discrepancia, lo que que<strong>da</strong> “en pie”, lo que esta<br />
diatriba airea<strong>da</strong> en público aportó fueron, básicamente, dos consideraciones societariamente<br />
importantes: primero, que la crítica es una activi<strong>da</strong>d obliga<strong>da</strong> en la vi<strong>da</strong> científica,<br />
perfectamente compatible con el reconocimiento: “el trabajo de Mayordomo es un trabajo<br />
necesario. Y la antología de textos y documentos que nos presenta es un elemento esclarecedor<br />
y desmitificador de una ideología que quiso ser dominante pero que no lo consiguió”;<br />
y segundo: que los historiadores tienen el derecho y el deber de hacer historia “de<br />
la mismísima actuali<strong>da</strong>d”, sin refugiarse en la llama<strong>da</strong> “perspectiva histórica”, una práctica<br />
interesa<strong>da</strong>, una forma de convertir el pasado en algo inerte.<br />
Lo cierto es que aquella contundente reclamación a rechazar una utilitarista concepción<br />
de la llama<strong>da</strong> “perspectiva histórica” —“mecanismo, como se sabe, propalado por<br />
el sistema establecido para perpetuarse. Manera de conseguir que el tiempo pudra la situación<br />
y la vuelva irreconocible. Intento de impedir la clari<strong>da</strong>d y confundir la memoria<br />
colectiva, de convencer a la gente de que un día vivió lo que no vivió, contempló lo que no<br />
contempló y sintió lo que no sintió. Forma, en suma, de adueñarse del pasado para hacer<br />
ver que un día fue lo que no fue”— encontró cauce en nuestro gremio: multitud de investigaciones<br />
sobre aspectos concretos de la política franquista (especialmente las referi<strong>da</strong>s a<br />
depuración del profesorado) fueron “rompiendo el viejo corsé, y denunciando, una por una,<br />
to<strong>da</strong>s las barbari<strong>da</strong>des cometi<strong>da</strong>s, todos los ultrajes sufridos, to<strong>da</strong>s las vi<strong>da</strong>s e ilusiones<br />
cercena<strong>da</strong>s”, mientras que otras muchas (aquellas que desentrañaron el sistemáticamente<br />
ocultado período republicano) vinieron a constatar lo que él entonces afirmaba: que “los<br />
hombres y las situaciones pasan, pero las ideas permanecen” y que “el esplendor de los<br />
años republicanos seguía fluyendo como un río subterráneo por debajo de todos nosotros”.<br />
Los “temas” de su “producción”<br />
El entrecomillado que pongo a estos dos términos pretende subrayar el escaso sentido<br />
literal con que debe tomarse, en esta particular ocasión, lo que constituye un epígrafe<br />
obligado en to<strong>da</strong> revisión sobre la obra académica de un profesor-investigador. Es difícil<br />
precisar convencionalmente los “temas” elegidos sobre los que “producir” resultados, en<br />
este caso en términos de “sanción histórica”, cuando nos referimos a alguien para quien<br />
los temas (el tema) por el que se interesaba se enunciaba complejamente, sin “desvitalizarlo<br />
ni desmenuzarlo”, atendiendo a un criterio de parti<strong>da</strong> —“la educación, los sistemas<br />
7 Ibid. p. 420<br />
Sarmiento<br />
117
Ai<strong>da</strong> Terrón Bañuelos<br />
educativos, juegan un papel crucial en el desarrollo de la Historia y tienen, por tanto, una<br />
participación destaca<strong>da</strong> en la dinámica de las socie<strong>da</strong>des humanas”— del que se hace<br />
derivar un propósito analítico preciso: “es pues, necesario, aquilatar la incidencia de la<br />
Historia de la Educación en la Historia de la Humani<strong>da</strong>d y definir en términos de historia<br />
cualitativa el sentido de la lucha ideológica de clases en el interior mismo del sistema<br />
educativo. Algo que sería imposible hacer sin el descubrimiento científico del papel de la<br />
historia realizado por Karl Marx y sin su aportación cardinal como fun<strong>da</strong>dor de la ciencia<br />
de las socie<strong>da</strong>des humanas” 8 .<br />
Si la educación ha jugado un papel crucial en el desarrollo de las socie<strong>da</strong>des humanas,<br />
tal papel fue excepcionalmente importante en el marco político que acompañó la revolución<br />
ideológica y científica de la segun<strong>da</strong> mitad del siglo XIX, una revolución tan determinante<br />
en la historia de la humani<strong>da</strong>d (con la instauración hegemónica del modo de producción del<br />
capitalismo industrial) que alumbraría “la vasta compleji<strong>da</strong>d del mundo contemporáneo”.<br />
En ese marco, las relaciones entre educación y política, que, bajo el enunciado de “educación<br />
pública” habrían sido ya teoriza<strong>da</strong>s en la Grecia clásica —“con Platón empieza todo”,<br />
afirma— y elabora<strong>da</strong>s “textualmente” por los protagonistas intelectuales de la Revolución<br />
francesa (los Cahiers de Doleances, los Rapports, los escritos de Condorcet…), cobrarán<br />
vi<strong>da</strong> institucional y “práctica” con la puesta en pie de los sistemas educativos nacionales en<br />
la Europa de la segun<strong>da</strong> mitad del XIX: las conexiones entre educación y política que establece<br />
el nuevo orden burgués dejarán desde entonces de enunciarse eufemísticamente,<br />
al punto de que nuestro Gil de Zárate llegará a afirmar descarna<strong>da</strong>mente: “la cuestión de<br />
la enseñanza es cuestión de poder: el que enseña domina”. Algo claramente comprendido<br />
por los grupos contrahegemónicos, que en las déca<strong>da</strong>s siguientes problematizarán una<br />
escuela sobre la que irán proyectando concepciones políticas que complejizan una visión<br />
unitaria sobre la misma: escuela confesional versus escuela laica; escuela priva<strong>da</strong> versus<br />
escuela pública y escuela neutra versus escuela de clase.<br />
Esta “lectura” sobre la significativi<strong>da</strong>d atribui<strong>da</strong> a las transformaciones sociales, económicas,<br />
culturales y científicas que se operan en ese tiempo, con análisis deudores de<br />
K. Marx y, en general, de la historiografía y la sociología predominantemente marxista<br />
(Suchodolski, Gramsci, Hobsbawn, Althusser, Bordieu y Passeron, Lerena…) sitúan “el<br />
tema” de Herminio, tanto en lo relativo a los márgenes temporales como en la selección<br />
del “sujeto” (individual, pero necesariamente colectivo) que podría encarnar en nuestro<br />
país esa coyuntura histórica: tal sería Lorenzo Luzuriaga, quien “dedicó la mayor parte<br />
de su trabajo a la armonización de la enseñanza con la renovación de estructuras que se<br />
intentaba en los restantes aparatos del viejo Estado y en otros órdenes de la vi<strong>da</strong> nacional.<br />
Es pues, el suyo, un buen ejemplo para tal propósito, tanto por el sentido de su dedicación<br />
profesional como por su carácter de personaje-puente entre el inicio de ese proceso (que<br />
Herminio sitúa en el Sexenio, cuando “arraiga la idea de la necesaria alianza entre política<br />
y educación”) y su culminación, en el período de la II República”. Esta afirmación, que<br />
sostiene en la Introducción de su tesis doctoral, <strong>da</strong>rá cuenta del sentido con que acomete<br />
8 H. Barreiro, Consideraciones..., pág. 13<br />
118 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 113-120
Con respetuosa contundencia, hablando en galego, sin cátedra, para los que quisieran hacer camino con él...<br />
una investigación que busca analizar de manera exhaustiva, específica y ejemplificadora,<br />
un “problema” esencial desde el que percibir la mecánica de la lucha de clases inserta en<br />
un sistema educativo entendido como “aparato de estado”.<br />
La historiografía y la sociología en la que se apoya (marxista predominantemente,<br />
pero no encorseta<strong>da</strong> en las ideologizaciones-cliché que durante déca<strong>da</strong>s limitaron su<br />
potencia analítica), le permitieron percibir algo que ya Marx había dejado meridianamente<br />
claro: que la enseñanza general obligatoria, pública y gratuita era una aspiración<br />
revolucionaria; que la enseñanza puede ser estatal sin que<strong>da</strong>r necesariamente bajo el<br />
control de gobierno; y que es necesario eliminar todo aplazamiento pesimista que plantee<br />
renunciar a intervenir en este sector (el de la educación) hasta la previa transformación<br />
de las estructuras sociales 9 . Es decir, que la educación —activi<strong>da</strong>d eminentemente<br />
política— guar<strong>da</strong> con “la política” una relación no unívoca sino dialéctica, en cuanto<br />
dota<strong>da</strong> de un inequívoco margen de autonomía y de capaci<strong>da</strong>d transformadora. Herminio,<br />
que in<strong>da</strong>ga sobre ese margen de autonomía en diversos trabajos (por ejemplo, en la<br />
Introducción crítica a la reedición de la obra de Luzuriaga Pe<strong>da</strong>gogía social y política, en<br />
la que se pregunta: “...porque ¿hasta donde van uni<strong>da</strong>s y donde deben separase —si es<br />
que deben— educación, cultura y política?”), no parece tener du<strong>da</strong>s sobre la respuesta,<br />
una respuesta coherente, por otra parte, con su propio oficio. Así, cuando prologa la<br />
edición castellana de la obra de Freinet hecha por Morata, afirma, identificándose tácitamente<br />
con el autor: “acción pe<strong>da</strong>gógica, la de Freinet, que se encamina siempre a la<br />
acción política. Pero sin mezclar las cosas. Preservando siempre la autonomía —que él<br />
sabe relativa— de lo pe<strong>da</strong>gógico, del valor en sí de la acción educativa. Terreno difícil y<br />
movedizo que, como se sabe, acarreará la crítica de los políticos doctrinarios y de los<br />
sociólogos radicales, para los que el elemento reproductor es el elemento dominante y<br />
casi único” 10 . Por si cabía alguna du<strong>da</strong> de su confianza en ese papel liberador (y no meramente<br />
reproductor) de la educación, reproduzcamos de nuevo sus precisas palabras,<br />
con todo su brillo:<br />
“Pero la educación es mucho más que eso. La educación es —por lo menos desde los<br />
tiempos de Condorcet— uno de los derechos fun<strong>da</strong>mentales de la humani<strong>da</strong>d y, por<br />
supuesto, uno de los derechos fun<strong>da</strong>mentales de nuestro tiempo. Un derecho que es<br />
contribución importantísima en el camino hacia una socie<strong>da</strong>d más justa e igualitaria. Y es<br />
también hoy garantía de defensa de las diferencias de atributos entre hombres y mujeres,<br />
pero también de la igual<strong>da</strong>d social más irrenunciable entre unos y otras. Sigue siendo,<br />
además, la educación, elemento fun<strong>da</strong>mental para la transformación del mundo y para la<br />
conquista de la libertad. Y, por supuesto, para todos los que vivimos y trabajamos ca<strong>da</strong><br />
día en su entorno, será siempre una pasión irrefrenable, una emoción permanente y un<br />
sentimiento gratificante al máximo” 11 .<br />
9 M. A. Manacor<strong>da</strong>, Marx y la pe<strong>da</strong>gogía moderna, Barcelona, Oikos-Tau, 1969.<br />
10 C. Freinet, La escuela moderna francesa. Una pe<strong>da</strong>gogía moderna de sentido común. Las invariantes<br />
pe<strong>da</strong>gógicas, Madrid, Morata, 1996, pág. 13.<br />
11 H. Barreiro, La institución escolar..., pags. 17-18.<br />
Sarmiento<br />
119
Ai<strong>da</strong> Terrón Bañuelos<br />
Epílogo<br />
Cuando reviso su obra no me cabe du<strong>da</strong> de que Herminio construyó sus preocupaciones<br />
intelectuales al hilo de su propia socio-biografía: intentando entender aquello que le<br />
duele (Recor<strong>da</strong>r doe) y construir aquello que le hace concebir esperanza, un dolor y una<br />
esperanza que sabe no personal e intransferible, sino encastra<strong>da</strong>s ambas en la dinámica<br />
social y en el “tiempo largo”. Haciendo un ejercicio —seguramente excesivo— de empatía,<br />
me atrevo a insertar sus preocupaciones intelectuales en un estado vital y emocional que<br />
ha recreado espléndi<strong>da</strong>mente Antonio Muñoz Molina en su novela El jinete polaco: en ella<br />
<strong>da</strong> cuenta emociona<strong>da</strong> de los contradictorios, confusos y culpabilizados sentimientos de<br />
aquellos jóvenes que, en los años sesenta, se iban (nos íbamos) a “estudiar una carrera”,<br />
arrostrando al hacerlo la sensación de estar desertando de un mundo al que estaban naturalmente<br />
abocados, un mundo de hombres y mujeres cuya vi<strong>da</strong> de trabajo, de pobreza y de<br />
miedo les mantenía en el estupor propio de los seres inocentes (esos “santos inocentes”<br />
de los que nos habla Delibes). Quizá por eso Herminio se aplicó a “averiguar” y a “entender”,<br />
para finalmente “comprender”, <strong>da</strong>ndo así sentido a su transformación intelectual y al<br />
inevitable extrañamiento con los suyos que acompaña a ese proceso (ese extrañamiento<br />
que Narciso de Gabriel dice percibir físicamente cuando su activi<strong>da</strong>d como investigador le<br />
conduce a retornar de nuevo al que fuera el territorio de su infancia). Y quizá también por<br />
eso se volcase en la enseñanza, haciendo suya aquella afirmación tan institucionista de<br />
Rodolfo Llopis según la cual revolución y educación (revolución y pe<strong>da</strong>gogía) constituyen<br />
tareas prácticas indisociables.<br />
“Averiguar, investigar, enseñar, aprender... Averiguar para investigar. Investigar para<br />
enseñar. Enseñar para aprender. Aprender a aprender...”. Esta secuencia, que encabeza<br />
uno de sus artículos sobre el comentario de textos como recurso didáctico para la Historia<br />
de la Educación 12 , no constituye, en absoluto, un ingenioso juego de palabras; es<br />
una construcción sóli<strong>da</strong>mente reflexiona<strong>da</strong> que expresa de manera manifiesta el modo<br />
de entender y ejercer su oficio —también en su componente didáctico— por alguien empeñado<br />
en que sus alumnos no solo “aprendieran”, sino que, al hacerlo, como él y con él,<br />
averiguaran y entendieran.<br />
Quiero concluir con una última consideración, de nuevo literaria, sobre su forma de<br />
estar en el mundo y, concretamente, en la Socie<strong>da</strong>d científica que compartimos durante<br />
muchos años. Una forma de estar (y de ser) tan netamente cordial y soli<strong>da</strong>ria que pareciera<br />
estar directamente insufla<strong>da</strong> en su espíritu por el machadiano maestro Mairena cuando<br />
conmina a sus discípulos con el viejo proverbio castellano: “Sed modestos. Nadie es más<br />
que nadie. Esto quiere decir cuánto es difícil aventajarse a todos, porque por mucho que<br />
un hombre valga, nunca tendrá valor más alto que el de ser hombre”.<br />
12 Incluido en el volumen coordinado por Narciso de Gabriel y Antonio Viñao, La investigación histórico-educativa.<br />
Tendencias actuales, Barcelona, Ronsel, 1997, págs. 241-254.<br />
120 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 113-120
ISSN: 1138 - 5863<br />
Herminio Barreiro Rodríguez.<br />
Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela<br />
(1976-2010)<br />
Antón COSTA RICO<br />
Vicente PEÑA SAAVEDRA<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela<br />
1978. No xardín de<br />
Fonseca. Alí estaba o<br />
profesor na compaña<br />
dun bo fato de alumnos<br />
e alumnas. Nun espazo<br />
acugulado de historia,<br />
aprendendo <strong>da</strong>s inque<strong>da</strong>nzas<br />
dos educadores e<br />
educadoras doutrora, que<br />
deixaran memoria fértil<br />
para o presente,… e para<br />
o futuro dos que pronto<br />
irían comezar a exercer<br />
como dignos profesionais<br />
no mundo <strong>da</strong> educación.<br />
1978. Orla auroral. A primeira<br />
an<strong>da</strong>ina de titulados<br />
universitarios en Pe<strong>da</strong>goxía<br />
na historia de Galicia.<br />
Naqueles anos, un<br />
pouco adiante e un pouco<br />
atrás, era a primeira vez<br />
para moitas cousas <strong>da</strong><br />
historia contemporánea<br />
<strong>da</strong> Nación, e Herminio alí<br />
estaba, un chisco senior<br />
á beira de colegas máis<br />
novos. O tempo pasa.<br />
Daqueles dez profesores,<br />
todos varóns, xa só catro<br />
continúan como docentes<br />
en activo e a pé de obra<br />
nas aulas de Compostela.<br />
Entre o alumnado, homes<br />
e mulleres, hai arestora un<br />
considerable fato de profesionais<br />
recoñecidos.<br />
Sarmiento<br />
121
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
1983. Jules Ferry. Jules Ferry, se cadra sería<br />
<strong>da</strong>quela case un “ninguén” para Narciso e para<br />
Antón, que acompañaban a Herminio na foto nas<br />
Tullerías de París, de non ser pola información e os<br />
coñecementos do noso “profesor”. Ferry, o grande<br />
impulsor <strong>da</strong> escola primaria republicana, cívica (no<br />
mellor espírito <strong>da</strong> época) e laica nos anos oitenta<br />
do século XIX. Unha longa viaxe de carro para chegar<br />
a París cunha grande caixa de libros de Galicia<br />
para o Centro Galego.<br />
1985. No patio <strong>da</strong>s escolas dos irmáns García Naveira. Con José Dapena Espiñeira, derradeiro mestre do<br />
padroado <strong>da</strong>s escolas “García Hermanos”, en Betanzos, xuño de 1985. Despois dunha viaxe de investigación<br />
polas terras de Bezoucos, onde visitou, can<strong>da</strong> a Vicente Peña, ao erudito local Antonio Felpeto García, mestre<br />
<strong>da</strong> parroquia de Cervás.<br />
122 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
1986. A Revista Galega de Educación. Na primavera de 1986 outra iniciativa botaba a an<strong>da</strong>r: era a Revista<br />
Galega de Educación promovi<strong>da</strong> por Nova Escola Galega, coa colaboración editorial de Edicións Xerais de Galicia.<br />
Como noutras ocasións, houbo presentación na Galería Sargadelos de Compostela. E na foto están Luís Mariño, o<br />
editor de Xerais, xa hai anos <strong>da</strong>bondo falecido, Herminio Barreiro e Antón Costa, os tres, con outros, tantas veces<br />
presentes naquel ateneo sargadeliano dos anos oitenta.<br />
1986 circa. De festa. O estilo dos docentes <strong>da</strong> Sección de Pe<strong>da</strong>goxía tivo dende o comezo como marca a proximi<strong>da</strong>de<br />
ao alumnado. E nisto Herminio Barreiro ía por diante, <strong>da</strong>ndo confianza á nova moci<strong>da</strong>de. Dende as aulas,<br />
os corredores, o bar,... e tamén deixándose invitar por eles para ir a unha festa. E aí temos, señor, un mangado<br />
de profesores un pouco titiriteiros por unha noite. Pódese ollar que ca<strong>da</strong> un vai cunha melodía. ¿Falla de ensaio,<br />
espontanei<strong>da</strong>de ou comedia?<br />
Sarmiento<br />
123
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
1990. Xenebra. Herminio Barreiro consagroulle moitas horas de estudo e lectura aos textos de Jean Jacques<br />
Rousseau e tamén valiosas páxinas escritas con xorne hermenéutico. Sendo así, no camiño investigador impoñíase<br />
unha visita a algún dos escenarios do ilustrado; por exemplo, a Xenebra, como quedou reflectido en dúas<br />
fotos: unha saíndo <strong>da</strong> Biblioteca Universitaria <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de e outra nese lugar, un pequeniño illó, que abre a porta ao<br />
Lac Leman e que coñecemos como l´île de Rousseau.<br />
124 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
1990. A réplica dos Caneiros. Todo o mundo o dixo. Aquilo foi algo inesperado e irrepetible. E tales comentarios, por suposto, enchéronnos de san e gratificante<br />
orgullo. Principiaba o outono de 1990 e os galegos tiñamos asumido a organización do VI Coloquio de Historia de la Educación. A activi<strong>da</strong>de cultural paralela de maior<br />
impacto e orixinali<strong>da</strong>de gardouse en segredo até a súa celebración. Loli e Luis saben moito disto. Consistiu na<strong>da</strong> menos que nunha fiel recreación <strong>da</strong> popular romaría<br />
laica dos Caneiros de Betanzos. Sucamos río arriba o Mandeo, mentres xantabamos nas lanchas engalana<strong>da</strong>s un gorentoso manxar de vian<strong>da</strong>s do país. Herminio,<br />
eufórico e en pé, animaba aos comensais <strong>da</strong> súa mesa entoando cantigas enxebres. O tempo acompañou. E xa no campo <strong>da</strong> xira, festa racha<strong>da</strong> con gaita e queima<strong>da</strong>.<br />
O gaiteiro era <strong>da</strong> casa e actuou tamén de mestre de cerimonias para espantar as meigas co esconxuro do espirituoso beberaxe.<br />
Sarmiento<br />
125
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
1992. Brin<strong>da</strong>ndo polo futuro. As alumnas e os alumnos de Pe<strong>da</strong>goxía gustaban de contar co profesorado na<br />
cea de fin de carreira. Sentir que os profes entraban un chisco no xogo <strong>da</strong>s confianzas, para narrar algún díxome<br />
díxome non maledicente, ou para contar un sucedido choqueiro, dos que acontecen con algunha miudeza na vi<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>s aulas e ao longo dun ciclo. E con esa proximi<strong>da</strong>de an<strong>da</strong>bamos, e an<strong>da</strong>ba o Herminio ano tras ano, case sen<br />
falta, porque se notaría.<br />
Entre déca<strong>da</strong>s. Probablemente no tránsito dos anos 80 aos 90. En plena invernía. Co flexo aceso no seu despacho<br />
do Campus Sur. A mesa sempre ateiga<strong>da</strong> de libros diversos. As páxinas sinala<strong>da</strong>s con papeis que el<br />
coi<strong>da</strong>dosamente cortaba para lle serviren de marcas de lectura. E un vello exemplar <strong>da</strong> revista cubana Bohemia<br />
como cartafol de confianza e complici<strong>da</strong>de para a escrita. Arreo parolando e asentando con firmeza e paixón<br />
argumentos e conviccións.<br />
126 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
1992. Polo Camiño <strong>da</strong> Xeira. Sobre os miliarios que pespontean a calza<strong>da</strong> romana “Vía Nova”, enlace entre a<br />
Bracara Augusta (Braga) e a Astúrica Augusta (Astorga), na serra pedregosa do singular enclave de Portela do<br />
Home, en plena raia seca do Parque Natural do Xurés-Gerês, vínculo transfronteirizo e patrimonio de dúas terras<br />
irmás. Non se trata dos profesores dunha orquestra ou dos compoñentes dun conxunto musical de mo<strong>da</strong>, senón<br />
dun grupo de humildes docentes universitarios (Narciso, Anxo, Xosé Manuel, Herminio, Vicente e Uxío), <strong>da</strong>quela<br />
aín<strong>da</strong> novos, case de estrea no peregrinar internacionalista, en dirección a San Pedro do Sul, fermosa locali<strong>da</strong>de<br />
balnearia de Portugal, onde can<strong>da</strong> outros colegas dos dous países veciños tomarían parte no I Encontro Ibérico<br />
de História <strong>da</strong> Educação, entre o 24 e o 26 de abril. Como curiosi<strong>da</strong>de cómpre subliñar que a representación<br />
galega no evento, ao cabo, resultou ser a máis cuantiosa de España. Algunha razón habería... e tamén algún<br />
responsable (¿sería o que fixo a foto e non aparece nela? As ausencias polo regular delatan).<br />
Sarmiento<br />
127
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
1993. Para<strong>da</strong> e folgos por terras de An<strong>da</strong>lucía. Santa Olalla (Huelva), o 21 ou o 22 de marzo de 1993, camiño<br />
de Torremolinos (Málaga), onde participamos no VII Coloquio Nacional de Historia de la Educación. Arrimados á<br />
fonte seca, cansos <strong>da</strong> longa viaxe á que nunca nos afaciamos e abraiados pola calor dun sol de xustiza, quixemos<br />
que aquel intre perdurara na memoria do tempo. E se cadra até o conseguimos. Agachado fica Narciso, e de pé:<br />
Vicente, Herminio, Uxío, Carmen, Sabela, Mª Carmen e Anxo Serafín..., e, can<strong>da</strong> eles todos, o fotógrafo fóra de<br />
plano por non apurar o paso.<br />
1993. En Nerja (Málaga). De faladoiro nunha terraza, coa colmea inmobiliaria, impoluta e compacta, de Nerja<br />
ao fondo. Herminio termaba entre os dedos do infalible Ducados, que degustaba calmo nas horas de vagar con<br />
gozo e estilo, coma regalía de culto dun profano e recorrente ritual. A carón del Uxío, Luis, Loli, Vicente, Sabela e<br />
Narciso. Ocorría nunha tarde de acougo e turismo co gallo do VII Coloquio Nacional de Historia de la Educación,<br />
celebrado en Torremolinos do 23 ao 26 de marzo de 1993. O tema examinado foi: Educación y Europeísmo. De<br />
Vives a Comenio. Herminio presentou unha comunicación titula<strong>da</strong>: “Ignacio de Loyola, entre Vives y Comenio<br />
(notas marginales desde una visión generalista del siglo XVI)”.<br />
128 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
1995. Encontro Ibérico. A través do profesor lisboeta Antonio Nóvoa e do <strong>da</strong> Complutense Julio Ruiz Berrio<br />
concretárase no comezo dos noventa o Primeiro Encontro Ibérico (Portugal-España) de Historia <strong>da</strong> Educaçâo en<br />
Sâo Pedro do Sul, e no noventaecinco tocoulle a sede a Zamora. No 2001 organizariamos o Grupo Galego o V<br />
Encontro en Allaríz, tamén de feliz recor<strong>da</strong>çâo. O de Zamora serviu, ademais, para coñecer a histórica ci<strong>da</strong>de de<br />
Toro e de alí proceden estas fotos de Herminio con Narciso e con Antón. En Zamora foi feita a foto de grupo en<br />
que Herminio aparece con outros colegas: Ruiz Berrio, de Madrid; Josep G. Agapito, de Barcelona; Fernández<br />
Soria, de Valencia, e Salomó Marqués, de Girona.<br />
Sarmiento<br />
129
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
1996. En un lugar de la Mancha… Así comeza sempre Don Quixote. En 1996 o equipo ou grupo dos historiadores<br />
e historiadoras <strong>da</strong> educación de Galicia baixaba camiño do Coloquio de Historia de la Educación de Grana<strong>da</strong><br />
e a Venta del Quijote en Puerto Lápice, de singular resonancia para Herminio (sen saberes nós o porque) era un<br />
agra<strong>da</strong>ble lugar para tomar un café, e botar mentes de Sancho, o realista, e dos avatares de Quixote, ao tempo<br />
de nos repartir os papeis; a ver quen se parecía máis a Sancho e quen a Quixote, cousa non doa<strong>da</strong> de establecer,<br />
pois o mundo mesturouse moito nos tempos que nos precederon.<br />
2001. Preto do ceo. Nos altos cumes de A Fonsagra<strong>da</strong>, en dirección a Taramundi, cos perfís delongados e romos<br />
<strong>da</strong> montaña como decorado natural de fondo. Tamén a esta paisaxe lle acaían os versos de Uxío Novoneyra cando<br />
dende Os eidos con forza e emoción proclamaba: “Eiquí síntese ben o pouco que é un home”. Corría a primavera<br />
de 2001 cando, como en tantas outras ocasións, emprendemos viaxe xuntos, desta volta para tomar parte no XI<br />
Coloquio Nacional de Historia de la Educación, que se realizou en Oviedo, entre o 12 e o <strong>15</strong> de xuño. Herminio Barreiro<br />
defendeu unha contribución que titulou: “Pe<strong>da</strong>gogía, educación social, educación popular, educación pública...<br />
(breves consideraciones sobre algunos programas docentes)”. Na fotografía, de esquer<strong>da</strong> a dereita: Antón, Vicente,<br />
Ai<strong>da</strong>, Ana, Loli, Sabela, Herminio, Narciso, Luis e Anxo Serafín.<br />
130 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
2001. Museo <strong>da</strong> Minería. Non hai Coloquio de Historia de la Educación –un espazo de debate de numerosas<br />
comunicacións académicas, e de escoita <strong>da</strong>lgunha magna conferencia– sen os tempos de convivencia e de visita.<br />
No Coloquio de Oviedo fomos ao impoñente cabo Peñas, e “apalpamos” a friaxe <strong>da</strong>s minas; xa fóra saiamos do<br />
susto, arrodeando ao Herminio como tiñamos por costume.<br />
2001. Familia extensa. A foto, que vai alén do grupo galego, ten o interese de poder ollar o conxunto dos asistentes<br />
ao XI Coloquio Nacional de Historia de la Educación. Entre ese xentío, profesores, profesoras, bolseiras,<br />
investigadores,… relacionados por unha vía ou por outra coa historia <strong>da</strong> educación en España, estaban as<br />
galegas e os galegos, e alí tamén o Herminio.<br />
Sarmiento<br />
131
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
132 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140<br />
2001. Na praia <strong>da</strong>s Catedrais. Aquel ano debéronse cruzar varios astros no ceo, pois nunca tantos nos moveramos para ir a un dos Coloquios bienais, convocados pola Socie<strong>da</strong>d<br />
Española de Historia de la Educación. Tocara en Oviedo e á volta houbo que vir pola Mariña, por “man<strong>da</strong>to” dun de nós coa infancia prendi<strong>da</strong> naquelas terras cantábricas. Moi loa<strong>da</strong><br />
foi sempre esta foto. Sabemos que perdura no tempo.
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
Sarmiento<br />
2001. Movemento estu<strong>da</strong>ntil contra a LOU en Compostela, 13 de novembro. Así evocaba anos despois Herminio Barreiro unhas xorna<strong>da</strong>s, ao seu entender, tan memorables<br />
como decisivas: “Por iso, vese xa con clari<strong>da</strong>de que aquelas e aqueles que non participaron nas manifestacións e expresións multiformes e creativas de novembro do 2001, lamentarán<br />
durante to<strong>da</strong> a súa vi<strong>da</strong> o non telo feito. Xa non pararán de laiarse. Nunca poderán decir: ‘¡eu estiven alí!’. Nunca poderán saborear a dozura de sentir todos xuntos, a excitación<br />
de pensar colectivamente, o tremor de actuar e marchar en masa pola ci<strong>da</strong>de. Sensacións únicas e irrepetibles que xeneran e producen a eito e de maneira prácticamente<br />
irreversible conciencia social, conciencia cívica e conciencia política” (Memoria crítica <strong>da</strong> escola desde a universi<strong>da</strong>de. Santiago de Compostela, 2004, p. 6.)<br />
133
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
134 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140<br />
2006. Memoria histórica na Facultade. Neste ano o silencio deixou de pairar por riba <strong>da</strong>s vítimas <strong>da</strong> violencia do 36, que en Galicia foi declara<strong>da</strong>mente<br />
violencia fascista, e que tivo como un sector de represaliados notable ao profesorado. Foron numerosos os actos de memoria e de recuperación de<br />
nomes realizados en diversos lugares do Estado. Herminio, que de neno tivera que ir ver ao seu pai á cadea, un mestre de espírito e práctica republicana,<br />
interveu en varios foros: un deles, o <strong>da</strong> Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación, no que tamén participaron o vicerreitor de Activi<strong>da</strong>des Culturais, Lourenzo<br />
Fernández, a escritora María Antonia Iglesias, que viña de publicar un libro de considerable difusión sobre o asunto, o profesor Xosé Manuel Beiras,<br />
Antón Costa, e o decano <strong>da</strong> Facultade Lois Ferradás.
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
2006. Acto <strong>da</strong> memoria histórica. O Museo Pe<strong>da</strong>góxico de Galicia foi o lugar que varias organizacións sociais e liga<strong>da</strong>s ao profesorado escolleron<br />
no día 21 de xuño de 2006 para realizar o acto central galego de memoria sobre o profesorado republicano morto ou castigado no 36. Viñeron a<br />
Santiago un tropel de ensinantes dende diversos lugares de Galicia, en particular, os que iniciaran a súa participación activa e reivindicativa nos<br />
anos setenta, e entre eles varios seniors que corporeizaban ou a represión ou a resistencia posterior, en graos diversos: Herminio Barreiro pai<br />
(acompañado polo seu fillo), Avelino Pousa Antelo e Antía Cal Vázquez; os tres aín<strong>da</strong> están con nós para fortuna de todos, con 104, 97 e 88 anos<br />
respectivamente.<br />
Sarmiento<br />
135
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
2007. A singradura final. Gua<strong>da</strong>lupe (Cáceres). Ás portas <strong>da</strong> Hospedería del Real Monasterio, a piques de<br />
iniciar a viaxe de retorno a Galicia. Alí tivo lugar o XIV Coloquio de Historia de la Educación, do 25 ao 28 de xuño<br />
de 2007. Sería o derradeiro ao que concorrese Herminio. A el levou unha comunicación que tiña por título: “José<br />
Castillejo [1877-1945] y el ‘Puente hacia Europa’: de la creación de la Junta de Ampliación de Estudios al exilio.<br />
Pequeña glosa sobre textos de David Castillejo, Irene Claremont y Rafael Martínez Na<strong>da</strong>l”.<br />
2009. A lingua de nós. Herminio e Narciso na primeira gran manifestación en defensa <strong>da</strong> lingua galega, celebra<strong>da</strong><br />
en Santiago de Compostela o 17 de maio de 2009. Cando Herminio recibiu a foto, escribiulle o seguinte ao<br />
seu amigo: “¡Estamos igualiños a como somos, compañeiro!... En fin, coido que xa podemos dicir que foi un día<br />
histórico. Eso é o máis importante”.<br />
136 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Herminio Barreiro Rodríguez. Escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)<br />
2010. Comensais <strong>da</strong> irman<strong>da</strong>de. Ca<strong>da</strong> curso, entre o Na<strong>da</strong>l e a primavera, reuniámonos o Comité de re<strong>da</strong>cción<br />
e o Consello asesor desta nosa revista para analizar a última achega e programar os contidos do número seguinte.<br />
Unha xuntanza que sempre comezaba no despacho de Herminio Barreiro, como director <strong>da</strong> publicación<br />
periódica, e remataba nalgunha aula ou seminario <strong>da</strong> Facultade de Ciencias <strong>da</strong> Educación de Compostela. Entremedias,<br />
non podía faltar un xantar de confraterni<strong>da</strong>de do grupo Sarmiento. No Monte <strong>da</strong> Condesa, por costume.<br />
Ao derradeiro con el corresponde esta imaxe toma<strong>da</strong> o día 30 de abril de 2010.<br />
2010. Recoñecemento institucional e condecoración académica. No Salón Nobre do Colexio de Fonseca, o<br />
16 de xuño de 2010, Herminio Barreiro recibía a insignia Fonseca e o correspondente diploma acreditativo de<br />
mans do reitor Senén Barro Ameneiro. Acontecía despois de trinta e catro anos de servizos ininterrompidos á<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela. No seu caso particular cunha entrega plena, alén dos días e <strong>da</strong>s horas.<br />
Sarmiento<br />
137
Antón Costa Rico, Vicente Peña Saavedra<br />
2009-2010. Titorías preceptivas. O seu derradeiro horario formal de atención ao alumnado. Pero unicamente iso.<br />
Porque sempre se atopaba á agar<strong>da</strong> de alguén e decote ao dispor de to<strong>da</strong>s e todos. <strong>2011</strong>. Sen el. O despacho<br />
orfo. Labor comprido.<br />
138 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 121-140
Escolma de textos de<br />
Herminio Barreiro
ISSN: 1138 - 5863<br />
Consideraciones en torno a la investigación<br />
histórico-educativa. Sobre objetivos y modelos<br />
La resonancia social del fenómeno educativo en la época contemporánea ha revolucionado<br />
la metodología de la investigación en el ámbito de las ciencias pe<strong>da</strong>gógicas.<br />
Una de las disciplinas más afecta<strong>da</strong>s ha sido, sin du<strong>da</strong>, la Historia de la Educación. Se<br />
han introducido cambios sustanciales en esta materia, remodelándose su papel en los<br />
distintos planes de estudio e investigación. Estamos ya muy lejos de la vieja concepción<br />
reduccionista basa<strong>da</strong> en el principio idealista según el cual las ideas suceden a las ideas<br />
y no existen otras mediaciones determinantes en la reali<strong>da</strong>d.<br />
La incidencia de la educación en la socie<strong>da</strong>d ha roto el marco de las instituciones<br />
educativas y nos ha lanzado bruscamente al análisis del entorno. Para el sociólogo, van a<br />
ser especialmente importantes todos los elementos que intervienen en ese entorno. Por<br />
su parte, el historiador deberá responder al interés creciente por el modo de vi<strong>da</strong> de las<br />
socie<strong>da</strong>des del pasado, como forma más cabal de comprensión de la reali<strong>da</strong>d presente.<br />
Objetivos<br />
En virtud de todo ello, los objetivos generales que hoy podemos plantearnos en Historia<br />
de la Educación cubren un amplio espectro en el que cabría incluir:<br />
a) El estudio, comprensión e investigación sistemáticos de la dimensión histórica del<br />
hecho educativo en cuanto tal, como ámbito científico especialmente importante<br />
de la Historia total.<br />
b) La Historia de la Educación y sus mecanismos de inserción en la Historia social.<br />
c) El conocimiento histórico-educativo como necesi<strong>da</strong>d curricular para todos los<br />
especialistas en Ciencias de la Educación.<br />
d) El dominio de la perspectiva histórico-educativa como condición inexcusable<br />
para el conocimiento científico de la reali<strong>da</strong>d educativa actual.<br />
e) Una precisión mayor a la hora de establecer las relaciones entre las instancias<br />
locales, regionales, nacionales, estatales y mundiales de los grandes complejos<br />
educativos.<br />
f) Un mejor conocimiento de las socie<strong>da</strong>des humanas.<br />
g) Una delimitación ajusta<strong>da</strong> del vasto campo de estudios histórico-educativos:<br />
historia del pensamiento pe<strong>da</strong>gógico, historia de los sistemas educativos,<br />
Sarmiento<br />
141
Herminio Barreiro<br />
historia de la escolarización, historia de las instituciones educativas, historia de<br />
la infancia, etc. etc.<br />
La pertinencia de estos objetivos viene <strong>da</strong><strong>da</strong> por el estado actual de los estudios, investigación<br />
y docencia en esta disciplina. Íntimamente vincula<strong>da</strong> a la evolución general de<br />
la ciencia histórica, atiende también a la peculiari<strong>da</strong>d y relativa autonomía de la educación.<br />
En cierto sentido, la Historia de la Educación es una historia menor y especializa<strong>da</strong>. Pero<br />
la esenciali<strong>da</strong>d del fenómeno educativo en to<strong>da</strong> formación socioeconómica, le confieren un<br />
interés y un relieve especial. Interés y relieve que se manifiestan en el espectacular abanico<br />
de nuevas investigaciones, que llegan a constituir campos propios de trabajo científico<br />
y que cuentan ya con importantes obras realiza<strong>da</strong>s 1 .<br />
Pero no sería justo ni científicamente correcto entrar en todo tipo de consideraciones<br />
sobre la nueva metodología, sin valorar –e incluso sin revalorizar– algunas de las aportaciones<br />
clásicas a la Historia de la Educación y de la Pe<strong>da</strong>gogía, anteriores a los cambios<br />
drásticos acaecidos en los últimos años. Los viejos manuales de Compayré, Marrou, y,<br />
más recientemente, Luzuriaga, Galino o Debesse/Mialaret, han sido, entre otros, hitos a<br />
partir de los cuales está siendo posible el cambio de orientación. Los autores citados no<br />
son más que una pequeña muestra de una larga nómina de investigadores y estudiosos<br />
de nuestra disciplina.<br />
Parece claro que la Historia actual de las superestructuras requiere ese apoyo en la<br />
reali<strong>da</strong>d material que tal vez hasta el momento no se buscó con el necesario rigor. Pero<br />
también resulta obvio que es imposible construir una Historia de la Educación que se desentien<strong>da</strong><br />
del valor intrínseco de las ideas y de su influencia real en el sentido de la Historia.<br />
La relación infraestructura/superestructura ideológica no es una relación mecánica, sino<br />
dialéctica. Y si bien es cierto que las ideas no pueden ser absolutiza<strong>da</strong>s, también es ver<strong>da</strong>d<br />
que no pueden ser desarma<strong>da</strong>s. Tienen su propia autonomía y su campo de acción, que<br />
es necesario establecer y determinar. Y nunca podrán ser estableci<strong>da</strong>s y determina<strong>da</strong>s<br />
correctamente si las hacemos mecánicamente dependientes y prisioneras de la infraestructura<br />
material de la socie<strong>da</strong>d.<br />
Es más, en algunos estudios mencionados y en otros, se insinúan ya las nuevas líneas<br />
metodológicas que ahora se desarrollan. También en la Historia de la Educación se <strong>da</strong> el<br />
zigzag característico de la investigación, común a to<strong>da</strong>s las ciencias sociales e históricas<br />
durante los últimos cien años. Lo que hoy interesa buscar y resaltar es el grado de sincronización<br />
entre teorías educativas y prácticas educativas. Las teorías educativas han<br />
sido, en unos casos, la vanguardia de los cambios históricos, pero, en otros, han sido una<br />
rémora para el progreso. Debemos investigar, pues, el grado de ajuste o desajuste entre<br />
ambas instancias. Debemos diluci<strong>da</strong>r con la mayor precisión cuáles son las determinaciones<br />
económicas, sociales, culturales e ideológicas genéricas que condicionan a las teorías<br />
pe<strong>da</strong>gógicas y que configuran los sistemas y las prácticas educativas. E, inversamente,<br />
1 Tal es el caso de la historia de las <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>s, la historia de la infancia, la historia de los procesos de<br />
alfabetización y escolarización.<br />
142 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 229-236
Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa. Sobre objetivos y modelos<br />
debemos averiguar cuál es la incidencia real de la teoría pe<strong>da</strong>gógica sobre el resto de las<br />
superestructuras culturales y sobre el funcionamiento de los sistemas educativos.<br />
Modelos<br />
A partir de Kuhn, la teoría de los paradigmas y de los modelos ha actuado incesantemente<br />
como motor del cambio metodológico. Es obvio que las raíces del problema se<br />
encuentran más atrás, pero la nueva filosofía investigadora experimentó, a partir de ese<br />
autor, un auge considerable. En reali<strong>da</strong>d, la teoría de los modelos nace como una necesi<strong>da</strong>d<br />
de la economía investigadora. Se trata de una metodología de reducción y simplificación<br />
del objeto a investigar, típica de nuestro tiempo.<br />
El concepto más preciso de “modelo” –y también el más restringido– implica la cuantificación<br />
2 . Pero como nuestra ciencia es una ciencia social, además de la cuantificación,<br />
requiere el análisis cualitativo. Por eso debemos tender hacia un concepto más flexible de<br />
“modelo”. Un concepto que nos permita “una mayor apertura” 3 , aunque es bien sabido que,<br />
sin una estructura matemática, resulta difícil hablar de “modelo” en el sentido más riguroso<br />
del término.<br />
No obstante, partiendo de que las leyes históricas son leyes tendenciales, podemos<br />
admitir un determinado concepto de “modelo” que no nos obligue a cuantificar lo que, en<br />
un primer momento, no es cuantificable. En Historia sólo es posible llegar, por ahora, a<br />
modelos parciales. Manejamos una acepción del término “modelo” que no es más que una<br />
construcción reduci<strong>da</strong> que parte de la reali<strong>da</strong>d. Con él podemos iluminar mejor esa misma<br />
reali<strong>da</strong>d. Se trata, en definitiva, de una construcción simplifica<strong>da</strong> destina<strong>da</strong> a explicar el<br />
funcionamiento de algo en esa reali<strong>da</strong>d. Tuñón lo define así: “Es la representación formal<br />
de varios elementos estructurales en sus relaciones, sus contradicciones, sus influencias<br />
recíprocas, en constante movimiento” 4 .<br />
Debemos advertir también que esos modelos parciales son globalizantes y de transición<br />
hacia un modelo –macromodelo– de Historia total. E incluso se puede hablar de modelos globales,<br />
cuando se trata de los modos de producción y reproducción. Existen también modelos<br />
parciales de “casos” sobre objetos de la reali<strong>da</strong>d que se repiten en la Historia social 5 . Estos<br />
no deben ser confundidos con los modelos sectoriales, que no contemplan ningún tipo de<br />
interrelación con el todo social, con el entorno. Permanecen encerrados en sí mismos y no<br />
constituyen una contribución al conocimiento de la dinámica de la Historia. Estas y otras consideraciones,<br />
como por ejemplo las distintas formas de modelo que propone Ciro Cardoso<br />
dentro de los modelos parciales 6 , le <strong>da</strong>n al modelo histórico su especifici<strong>da</strong>d.<br />
2 Vid. TUÑÓN DE LARA, M., Metodología de la historia social de España, Siglo XXI, Madrid, 1979, 4ª ed., pp.<br />
166 y ss.<br />
3 TUÑON DE LARA, ibídem.<br />
4 TUÑÓN DE LARA, op. cit., p. 171.<br />
5 TUÑÓN DE LARA, op. cit., p. 178.<br />
6 Véase CIRO CARDOSO/PÉREZ BRIGNOLI, Los métodos de la historia, Crítica, Barcelona, 1979, 3ª ed., pp.<br />
39-57.<br />
Sarmiento<br />
143
Herminio Barreiro<br />
La aproximación creciente de la historia educativa al campo de las ciencias sociales<br />
7 , hace a nuestra disciplina susceptible de integrarse en los modelos de esas ciencias.<br />
“Esto significa la ampliación de las técnicas y métodos de trabajo para la Historia de la<br />
Educación, así como la multiplicación de las fuentes a disposición del historiador de la<br />
educación” 8 . Conviene, no obstante, subrayar nuevamente la circunstancia transicional<br />
apunta<strong>da</strong> a propósito de los modelos históricos. Y conviene señalar también que ese ensanchamiento<br />
del campo de acción de los historiadores de la educación conlleva el peligro<br />
de la desorientación metodológica. To<strong>da</strong> “multiplicación de fuentes y ampliación de técnicas<br />
y métodos de trabajo” debe implicar un mayor rigor en la investigación y una reflexión<br />
más deteni<strong>da</strong> a la hora de las conclusiones.<br />
Así, por ejemplo, la propensión actual en la investigación histórico-educativa española<br />
a la compartimentalización local y regional, está llevando a una proliferación exagera<strong>da</strong> de<br />
trabajos y estudios que se convierten automáticamente en modelos sectoriales, sin ninguna<br />
referencia concreta al conjunto de la formación social española. Pierre Vilar dejó bien<br />
sentado, en su Cataluña en la España moderna, que una formación social puede ser plurinacional.<br />
De hecho, estos estudios así concebidos no orientan sobre el funcionamiento de<br />
la educación en el conjunto de la socie<strong>da</strong>d y caen con frecuencia en el error de extrapolar<br />
conclusiones precipita<strong>da</strong>s sobre uni<strong>da</strong>des históricas que pueden ser o no significativas.<br />
Tuñón señala la false<strong>da</strong>d histórica de estos estudios locales y regionales en los que no<br />
se busca la referencia al conjunto, <strong>da</strong>do que allí, en esas instancias, no existe ni uni<strong>da</strong>d<br />
política, ni uni<strong>da</strong>d de mercado, ni uni<strong>da</strong>d cultural. Son casos típicos de “cuantitativismo”,<br />
“sociologismo” o “historia institucionalista” 9 .<br />
Pere Solá 10 analiza, en varios trabajos, las características y génesis de los cambios<br />
metodológicos acaecidos en los últimos años. Cambios que, en su opinión, se aceleran<br />
en las últimas déca<strong>da</strong>s. En la línea de lo que venimos diciendo, afirma que la Historia de<br />
la Educación es una disciplina que interesa actualmente a historiadores, sociólogos, antropólogos,<br />
etc. Ese interés pluridisciplinar es el agente principal de los cambios. Previene<br />
también sobre los posibles excesos del nuevo camino emprendido, recomen<strong>da</strong>ndo el rigor<br />
metodológico para evitar desviaciones que desenfoquen el problema. Entre esos excesos<br />
posibles, señala precisamente la tendencia al “sociologismo” y a “olvi<strong>da</strong>r” los aspectos políticos<br />
e ideológicos (dinámica de clases), así como los abusos del “cuantitativismo” y de las<br />
“tablas”. Señala como canales actuales de esta Historia crítica de la Educación a publicaciones<br />
como History of Education, Histoire de l’Education, Pae<strong>da</strong>gogica Historica y otras.<br />
Pluridisciplinari<strong>da</strong>d y vinculación con la Historia social parecen ser dos características<br />
admiti<strong>da</strong>s en al metodología de la investigación histórica educativa actual. Estas dos características<br />
pudieran llevar a una identificación incorrecta entre Historia de la Educación<br />
7 BENSO CALVO, C., “Notas para un planteamiento actual de la Historia de la Educación”, en Revista Española<br />
de Pe<strong>da</strong>gogía, <strong>15</strong>7 (1982).<br />
8 BENSO CALVO, C., art. cit.<br />
9 TUÑÓN DE LARA, op. cit., p. 178.<br />
10 SOLÁ, P., “Nuevas corrientes en Historia de la educación”, en Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, 65 (1980).<br />
144 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 229-236
Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa. Sobre objetivos y modelos<br />
e Historia de la escolarización. Educación y escuela no son, efectivamente, dos variables<br />
independientes, pero tampoco son identificables. La Historia de la Educación engloba el<br />
proceso de to<strong>da</strong>s las instancias, ideas, instituciones, elementos formales e informales, etc.<br />
que intervienen en la educación. Y todo ello va mucho más allá del proceso de escolarización.<br />
Construir, pues, un modelo de investigación histórico-educativa supone la consideración<br />
pondera<strong>da</strong> de to<strong>da</strong>s las variables apunta<strong>da</strong>s: tomar conciencia de la nueva dimensión<br />
del fenómeno educativo, discernir entre la teoría de la educación (Pe<strong>da</strong>gogía, etc.) y la<br />
práctica educativa (Escolarización, etc.), contemplar los distintos factores intervinientes,<br />
partir de la pluridisciplinari<strong>da</strong>d y vincular el conjunto a la Historia social y a una Historia<br />
totalizadora 11 .<br />
Por otra parte, todo modelo histórico-educativo será inútil si no responde a una determina<strong>da</strong><br />
concepción de la Historia por parte del investigador. La ideología de la desideologización,<br />
analiza<strong>da</strong> magistralmente por Adolfo Sánchez Vázquez en estudios que<br />
ya son clásicos, en ningún caso deberá servir de cobertura para la construcción de falsos<br />
modelos histórico-educativos. La superchería resulta especialmente llamativa en el ámbito<br />
de la Historia, en cuanto que “abre la sucesión de las ciencias sociales” 12 .<br />
De las variables apunta<strong>da</strong>s y habi<strong>da</strong> cuenta de la compleji<strong>da</strong>d e importancia actual<br />
del fenómeno educativo, reclama urgentemente nuestra atención la tarea de diluci<strong>da</strong>ción<br />
histórica de los sistemas educativos formales, es decir, de los procesos de escolarización.<br />
Agustín Escolano, en un estudio reciente, reclama la investigación interdisciplinar para<br />
el ámbito concreto de la escolarización. La demografía histórica, la historia económica y,<br />
sobre todo, la historia social son los pilares fun<strong>da</strong>mentales para acometer esa tarea. Tarea<br />
que resultaría incompleta sin la colaboración de la historia política. Y, desde una perspectiva<br />
más interna, es preciso iniciar una nueva historia del currículum (que, por extensión,<br />
llevaría a la historia de las ciencias) y también una historia material de la enseñanza (que<br />
nos llevaría a la historia de las técnicas). Capítulo importante de esta historia de la escolarización<br />
lo constituiría entonces la “nueva” historia de las instituciones que se debe construir<br />
(organización interna, relaciones familia/escuela, administración educativa, etc.) 13 .<br />
La conmoción metodológica aludi<strong>da</strong> nos lleva, por otro lado, a la necesi<strong>da</strong>d de reactualizar,<br />
ordenar y clasificar un gran número de fuentes. La catalogación de textos, la organización<br />
de archivos y bibliotecas, la realización de ediciones críticas, etc. son medi<strong>da</strong>s apremiantes<br />
que economizarán energías a los investigadores y que conseguirán rendimientos<br />
científicos satisfactorios. El “ensanchamiento” que citábamos más arriba, en el campo de<br />
estudios de la Historia de la Educación, debe ir necesariamente acompañado de la mejora<br />
en la profesionali<strong>da</strong>d de los investigadores.<br />
11 Vid. ESCOLANO, A., Cinco lecturas de historia de la educación, ICE, Salamanca, 1983, p. 9.<br />
12 Véase KEDROV, N. M., Clasificación de las ciencias, Progreso, Moscú, 1974, 2 vols., pp. 508 y ss. del vol. II.<br />
13 ESCOLANO, A., op. cit., pp. 9-10.<br />
Sarmiento<br />
145
Herminio Barreiro<br />
La “nueva corriente” de la investigación histórico-educativa llega a España con cierto<br />
retraso. En reali<strong>da</strong>d, los primeros trabajos que siguen la pauta de la nueva metodología<br />
aparecieron hace muy pocos años 14 . Debemos ser, pues, muy conscientes de la necesi<strong>da</strong>d<br />
imperiosa de renovación curricular y metodológica de nuestra disciplina y arraigar la<br />
conciencia, en la docencia y en la investigación, de la especifici<strong>da</strong>d histórico-educativa en<br />
el ámbito de las ciencias de la educación.<br />
Las características generales que acabamos de apuntar son ya dominantes en una<br />
gran parte del mundo. Este nuevo proceso de investigación nos está llevando, ca<strong>da</strong> día<br />
en mayor medi<strong>da</strong> y a pesar de to<strong>da</strong>s las limitaciones, a una redefinición del concepto de<br />
educación. El grado de profundi<strong>da</strong>d y nove<strong>da</strong>d de las últimas calas en la historia escolar,<br />
la precisión en los análisis de las mentali<strong>da</strong>des sociales, el conocimiento de la dialéctica<br />
sistema social/ideología, la descripción detalla<strong>da</strong> del funcionamiento de las instituciones<br />
y su incidencia social, las nuevas técnicas en el análisis de textos, etc., nos sitúan hoy en<br />
una posición privilegia<strong>da</strong> para interpretar y explicar los mecanismos de actuación de la<br />
educación a lo largo de la Historia.<br />
La confluencia de las investigaciones históricas y sociológicas nos permite rastrear los<br />
nexos del proceso educativo a través del tiempo. De este modo, la Historia está contribuyendo<br />
día a día a un mejor conocimiento de la educación actual y está posibilitando una<br />
intervención más eficaz en el sistema educativo.<br />
Esta intervención forma también parte de los procesos históricos generales en los que<br />
está inscrita la educación. Los sistemas educativos juegan un papel crucial en el desarrollo<br />
de la Historia y tienen, por tanto, una participación destaca<strong>da</strong> en la dinámica de las socie<strong>da</strong>des<br />
humanas. Es, pues, necesario aquilatar la incidencia de la Historia de la Educación<br />
en la Historia de la Humani<strong>da</strong>d y definir en términos de historia cualitativa el sentido de<br />
la lucha ideológica de clases en el interior mismo del sistema educativo. Algo que sería<br />
imposible hacer sin el descubrimiento científico del papel de la Historia realizado por Karl<br />
Marx y sin su aportación cardinal como fun<strong>da</strong>dor de la ciencia de las socie<strong>da</strong>des humanas.<br />
(Publicado en Sección de Pe<strong>da</strong>goxía, Materiais pe<strong>da</strong>góxicos, Santiago de Compostela,<br />
Servizo de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago, 1985, páxs. 9-14.)<br />
14 Véase, por ejemplo, ESTEBAN MATEO, L., “Presente, pasado y futuro de la Historia de la Educación”, en<br />
Escolarización y Socie<strong>da</strong>d en la España contemporánea (1808-1970), II Coloquio de Historia de la Educación,<br />
Valencia, 1983.<br />
146 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 229-236
ISSN: 1138 - 5863<br />
Una reflexion ‘’desde dentro’’ sobre el comentario<br />
de textos en historia de la educación<br />
Averiguar, investigar, enseñar, aprender... Averiguar para investigar. Investigar para<br />
enseñar. Enseñar para aprender. Aprender a aprender...<br />
Decía Comenio que enseñar es aprender bien aquello que se enseña. Es decir, la vi<strong>da</strong><br />
es puro aprendizaje. Se aprende con deleite y se puede aprender con sufrimiento. Que<br />
ca<strong>da</strong> cual elija lo que más le guste...<br />
Para lo que aquí importa, yo diría que el comentario de textos es un método de aprendizaje<br />
académico —aunque no sólo sea tal, pero sí lo que ahora interesa— que resulta<br />
especialmente útil si parte del deleite de la lectura.<br />
Nos recor<strong>da</strong>ba Enrique Tierno Galván, hace no muchos años, que la lectura debe hacerse<br />
tal y como beben las gallinas: sorber primero con la cabeza baja sobre el texto —embuchar—<br />
y meditar después con la cabeza ergui<strong>da</strong> —engullir—. He ahí la mejor invitación<br />
a la lectura reflexiva y sosega<strong>da</strong>. Lectura reflexiva, sosega<strong>da</strong>, reitera<strong>da</strong>, que debe ser conditio<br />
sine qua non para comentar un texto y sacarle el máximo partido. Porque de eso se<br />
trata. Lejos, pues, muy lejos, de cualquier mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d de lectura rápi<strong>da</strong>, omnicomprensiva y<br />
del simple vistazo “sintético”. Comentar un texto supone un tipo de lectura que debe llevar<br />
siempre al análisis y la reflexión, aunque posteriormente uno pue<strong>da</strong> llegar a las más atrevi<strong>da</strong>s<br />
síntesis o incluso a au<strong>da</strong>ces —y, a veces, temerarias— inferencias y extrapolaciones.<br />
Sobre el comentario de textos ha aparecido en los últimos años un ver<strong>da</strong>dero aluvión<br />
de publicaciones. Estamos, pues, ante un recurso didáctico muy socorrido y zarandeado.<br />
Y cuando tal ocurre, existe el peligro de caer en la retórica del método, de desvitalizarlo<br />
y desmedularlo. Por eso, de entra<strong>da</strong>, convendría hacer una observación sobre los dos<br />
grandes tipos de comentarios: comentarios “vivos” —orales, expositivos, dialógicos, de debate—<br />
y comentarios “desvividos”, como decía Américo Castro —escritos, sintetizadores,<br />
monológicos, cerrados.<br />
Los primeros, a partir de la lectura oral y en voz alta, son una forma de entrar en el<br />
pensamiento del autor, a través de las resonancias colectivas de una clase o seminario<br />
que, si funcionan, deben traducirse en un acto didáctico de textos vivos, tensos e intensos<br />
y de diluci<strong>da</strong>ción textual y contextual. Forma ésta cualitativamente distinta de los comentarios<br />
de textos escritos y de ninguna manera intercambiable. Nos encontraríamos aquí<br />
con la misma diferencia que existe entre una clase viva y un capítulo escrito de un libro de<br />
texto. No son iguales. Los apuntes jamás serán sustitutos de una buena clase o seminario.<br />
Es más: si los textos así estudiados están bien escogidos, la clase, la uni<strong>da</strong>d didáctica, se<br />
convierte en un caso típico de comunicación pe<strong>da</strong>gógica plena y, al mismo tiempo, en un<br />
acto de amor hacia el autor...<br />
Sarmiento<br />
147
Herminio Barreiro<br />
Resulta obvio señalar que la selección de textos suele ser determinante. Y debe que<strong>da</strong>r<br />
claro también que estamos aquí más ante un fenómeno de aprendizaje académico, libre<br />
y creativo, que ante una mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d de investigación original sobre un autor y su tiempo.<br />
Hablamos, por tanto, entién<strong>da</strong>se, de textos “vivos” que “invitan” a la investigación, es decir,<br />
hablamos de la enseñanza básica, inciática, propedéutica... El éxito estará siempre en función<br />
de los “recursos” del profesor y de los alumnos, o sea, de los “recursos” del colectivo...<br />
Por otra parte, el segundo tipo de comentarios de textos, es decir, los comentarios<br />
personales, individuales, escritos y cerrados, son aquellos a los que se suele aludir en la<br />
literatura convencional sobre el tema. Son el resultado de un trabajo académico previo, que<br />
se nutre de to<strong>da</strong> la tipología didáctica existente. Son un punto de llega<strong>da</strong> y no un punto de<br />
parti<strong>da</strong>. Complemento importantísimo del primer tipo. Material para la sedimentación cultural<br />
del estudiante y para la puesta al día del profesor. Feed-back imprescindible. Elemento<br />
insustituible a la hora de la evaluación del rendimiento académico. Etc.<br />
En la sabia combinación de los dos tipos de comentarios está el secreto de la máxima<br />
rentabili<strong>da</strong>d académica y escolar de este recurso didáctico. Y ello es así, entre otras cosas,<br />
porque partimos del supuesto —en nuestro caso— de que la Historia de la Educación<br />
como disciplina debe tener una dimensión científica, cierto, pero no debe descui<strong>da</strong>r en<br />
ningún momento su carácter cultural, formativo y humanista. Características que se verán<br />
potencia<strong>da</strong>s y multiplica<strong>da</strong>s con esta metodología.<br />
Los comentarios “textuales” son una forma acaba<strong>da</strong> y convincente de comunicación.<br />
Comentar un texto es siempre un estupendo y sano ejercicio de imaginación intelectual y<br />
de aprendizaje versátil, libre y anticompulsivo, independientemente de la mayor o menor<br />
“ortodoxia” con que se lleve a cabo. No hay una invitación mejor a la lectura a partir de la<br />
lectura misma. Otro, muy otro será, en cambio, el mundo de las imágenes y del lenguaje<br />
icónico, aunque no debemos olvi<strong>da</strong>r que en el caso de los comentarios de textos “vivos” y<br />
orales, se <strong>da</strong> una combinación de la lectura y de las imágenes del acto mismo de la lectura<br />
que, de alguna manera, recoge la “teatrali<strong>da</strong>d” entera de ambos lenguajes. La lectura —y<br />
comentario— de un texto “cara al público” genera, automáticamente, simultáneamente, un<br />
acto íntimo y “audiovisual” —lenguaje, gestos y puesta en escena—. Con todo lo que eso<br />
significa...<br />
Así pues, comentar un texto no sólo es huir de la memorización mecánica sino una<br />
de las mejores maneras de acercarse a una visión “interior” de la Historia en sus términos<br />
fun<strong>da</strong>mentales y de “tocar”, por así decirlo, la “ver<strong>da</strong>d” de la Historia de las ideas y de los<br />
fenómenos educativos.<br />
1. Comunicación y aprendizaje<br />
El comentario de textos puede ser, en primer término, un modo de comunicación, pero<br />
también —y de ahí su interés académico indiscutible— un medio de conocimiento y, desde<br />
luego, un magnífico recurso didáctico al servicio del aprendizaje y de la mejor comprensión<br />
de la cultura. Si los libros son herramientas de trabajo intelectual —independientemente de<br />
todos los progresos de la informática y otras fuentes de documentación—, el comentario<br />
148 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 147-<strong>15</strong>5
Una reflexion ‘’desde dentro’’ sobre el comentario de textos en historia de la educación<br />
de textos, la lectura textual (y contextual) de esos materiales significa el perfeccionamiento<br />
máximo en el uso de esas herramientas. El comentario de textos tiene por objetivo la<br />
comprensión global de su contenido, limita<strong>da</strong> únicamente por la capaci<strong>da</strong>d intelectual y<br />
el bagaje cultural del lector que, además, resultan enormemente potenciados en el acto<br />
mismo del comentario.<br />
Comentar un texto enriquece, pues, en grado sumo la comprensión total y homogeneizadora<br />
de la expresión literaria, artística, científico-técnica, histórica, etc. Comentar un<br />
texto ayu<strong>da</strong> a relacionar conocimientos, estimula la creación imaginativa y fija posiciones<br />
críticas.<br />
Todo comentario de textos supone siempre un cierto nivel de lecturas previas y de<br />
conocimientos. A partir de ahí, pasa a ser una técnica de profundización de esos conocimientos,<br />
un elemento de sólido afianzamiento cultural. Aprender a comentar un texto es<br />
aprender a leer, es llegar a calar en lo más hondo de la lectura comprensiva. Es, pues,<br />
un método que proporciona <strong>da</strong>tos para interpretar y analizar críticamente la cultura como<br />
patrimonio artístico y teórico.<br />
Un comentario es siempre “una lectura de”. Esta lectura tendrá que ser necesariamente<br />
multilateral. Debemos precisar al máximo “lo que se nos dice” y “cómo se nos dice”. Es<br />
decir, debemos reinsertar constantemente esa pretensión de comunicación que es siempre<br />
un texto, en el contexto teórico e histórico de donde surgió. La cultura es, además<br />
de un “saber”, un poder de creación, recreación y comunicación. Comentar un texto es<br />
reconstruir su contexto...<br />
Un buen texto implica diversos niveles de lecturas. Ello es la consecuencia de la propia<br />
historia de la comunicación. Las ideas, las expresiones, los conceptos, las palabras tienen<br />
su propia historia. Y aunque están y estuvieron siempre supedita<strong>da</strong>s a las condiciones<br />
materiales en que viven y vivieron los seres humanos, fueron adquiriendo también ellas su<br />
propia historia. Esta historia de las superestructuras ideológicas, conceptuales, expresivas<br />
y gramaticales es el difícil material que debe manejar un lector de textos. Historia difícil y<br />
cambiante que aprehendemos paulatinamente en el proceso de la comunicación.<br />
No es igual el valor que tienen las palabras en el lenguaje coloquial (maltrata<strong>da</strong>s por su<br />
uso poco riguroso, producto de las necesi<strong>da</strong>des humanas y de la economía del propio lenguaje)<br />
que el que tienen en la expresión del pensamiento literario, científico, filosófico, etc.<br />
Mientras en el lenguaje coloquial podemos hablar de acepciones, sinónimos y otros, en el<br />
lenguaje técnico o científico debemos hablar más bien de “lucha conceptual” en el interior<br />
mismo de las palabras, es decir, debemos atender preferentemente a su carga semántica.<br />
Lectura multilateral implica, pues, niveles de conocimiento semióticos, lingüísticos, históricos,<br />
etc. Tenemos, de este modo, diversas calas posibles en un mismo texto. Pero debe<br />
que<strong>da</strong>r claro que no nos será nunca factible realizar una lectura exhaustiva y plenamente<br />
totalizadora. Nos contentaremos con adquirir la mayor riqueza comprensiva (no per<strong>da</strong>mos<br />
de vista que estamos analizando el comentario de textos como “recurso didáctico en las<br />
aulas” y no como un “intento de totalización científica”).<br />
Sarmiento<br />
149
Herminio Barreiro<br />
2. De la práctica<br />
Ante un texto concreto, nos encontramos con una primera disyuntiva: ¿crítica textual<br />
o comentario de texto? Podríamos decir, en principio, que todo comentario implica una<br />
crítica, una confrontación de las ideas del lector con las del autor, pero no a la inversa. La<br />
crítica se mantiene, generalmente, en un plano exterior al texto. El comentario, en cambio,<br />
entra en el fondo del contexto. La crítica extrae generalizaciones y <strong>da</strong> una visión global del<br />
texto partiendo de determinados presupuestos ideológicos del lector. El comentario parte<br />
de la esencia misma del texto e intenta apurar al máximo y diluci<strong>da</strong>r multilateralmente<br />
to<strong>da</strong>s sus implicaciones sígnicas.<br />
Pero el comentario no debe que<strong>da</strong>r ahí; debe ser, además, un juicio crítico. De este<br />
modo, el comentario será siempre más rico que la crítica, ya que contiene a la crítica.<br />
Con esto, no se pretende invali<strong>da</strong>r la función de la crítica, que tiene un destino y unos<br />
objetivos precisos (algunos de ellos, también didácticos), sino destacar las características<br />
del comentario como método de aprendizaje escolar más completo. De to<strong>da</strong>s formas, los<br />
mejores críticos serán sin du<strong>da</strong> los mejores lectores de textos; y los mejores lectores de<br />
textos serán los mejores comentadores.<br />
Otro problema sería el que nos viene planteado por la relación fondo/forma (contenido/<br />
expresión). Dejando a un lado las polémicas lingüísticas, partimos del supuesto de que<br />
esta relación se <strong>da</strong> como mera distinción metodológica, ya que la pareja de conceptos<br />
resulta prácticamente inseparable. No obstante, siempre será posible: 1º fijar con precisión<br />
lo que el texto dice y 2º <strong>da</strong>r razón de cómo lo dice. Importa no sólo “lo que se dice” sino<br />
“cómo se dice lo que se dice”. Esto resulta evidente, sobre todo, en los textos literarios, ya<br />
que, en literatura, el lenguaje es no sólo el vehículo de expresión, sino también uno de los<br />
objetivos de la expresión literaria. Como también resulta evidente en un texto científico, si<br />
tenemos en cuenta lo dicho más arriba sobre la multiplici<strong>da</strong>d sígnica del lenguaje científico.<br />
Lo anterior sirve para todo lo relacionado con los comentarios de textos individuales,<br />
escritos y “cerrados”. Cuando se trata del comentario-debate en clase, las coordena<strong>da</strong>s<br />
necesariamente son otras. El comentario deberá ser entonces mucho más ágil y chispeante,<br />
como en zig-zag, circulando constantemente del pensamiento del autor a su obra<br />
completa, de los temas que abor<strong>da</strong> en el texto a los grandes temas de su tiempo, de sus<br />
ideas a su peripecia biográfica. En suma, un comentario mucho menos rígido y “formal”<br />
(obsérvese —dicho sea de paso— que estoy pensando casi en exclusiva en términos de<br />
historia del pensamiento contemporáneo).<br />
No es cosa ahora de entrar a fondo en la ya muy estudia<strong>da</strong> tecnología del comentario<br />
de textos 1 . Pero sí conviene detenerse un poco en la historia última de esta metodología,<br />
en algunos modelos y, en particular, en el comentario de textos históricos.<br />
1 Una primera aproximación a la bibliografía del comentario de textos podría recoger las siguientes publicaciones:<br />
E. Alarcos y otros, El comentario de textos, Madrid, Castalia 1973; C. Almunia Fernández, “Comentario de textos<br />
históricos”, Apuntes de Educación: Ciencias Sociales, nº 5, 1982, pp. 6-9; H. Barreiro Rodríguez, V. Peña y otros,<br />
Historia <strong>da</strong> Educación. Textos comentados, Santiago de Compostela, Tórculo, 1994 (con una decena de textos<br />
<strong>15</strong>0 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 147-<strong>15</strong>5
3. Sobre “modelos”<br />
Una reflexion ‘’desde dentro’’ sobre el comentario de textos en historia de la educación<br />
Todo empezó en 1960, con la publicación de un pequeño libro que se convirtió en una<br />
especie de “biblia” para futuros “comentadores”: Cómo se comenta un texto en Bachillerato,<br />
de Evaristo Correa Calderón y Fernando Lázaro Carreter. Y de ahí, de los Institutos,<br />
pasó a la Universi<strong>da</strong>d. Este libro inició el boom de los comentarios de textos. Y sigue siendo<br />
un referente. Aparecerían más tarde nuevas ediciones corregi<strong>da</strong>s y aumenta<strong>da</strong>s y nuevos<br />
textos sobre textos. De la literatura se pasó a la historia y a otras ciencias sociales y humanas,<br />
así como al ámbito de la pe<strong>da</strong>gogía y al de la historia de la educación, en particular.<br />
Las numerosas antologías publica<strong>da</strong>s nutrieron la fiebre del comentario de textos en to<strong>da</strong>s<br />
las disciplinas. Y lo que empezó siendo un método de trabajo eminentemente escolar,<br />
acabaría convirtiéndose en una invitación permanente a la investigación.<br />
En aquella primera publicación, E. Correa y F. Lázaro proponían este primer esquema:<br />
1. Lectura atenta del texto.<br />
2. Localización (si no nos es <strong>da</strong><strong>da</strong>).<br />
3. Determinación del tema (núcleo argumental).<br />
4. Determinación de la estructura.<br />
5. Análisis de la forma partiendo del tema.<br />
6. Conclusión.<br />
Se trataba, evidentemente, de un comentario de texto literario. Cuando se trata de un<br />
texto científico (histórico-pe<strong>da</strong>gógico, por ejemplo) varían un poco los <strong>da</strong>tos del problema.<br />
También en este caso debemos seguir teniendo en cuenta la relación código/mensaje y<br />
denotación/connotación. No obstante, en los textos científicos, el lenguaje es esencialmente<br />
vehículo de comunicación y no uno de los objetivos de la misma (aunque pue<strong>da</strong><br />
convertirse en ciertos casos y subsidiariamente en objetivo: caso de la Lógica). Lo que<br />
importa aquí, en el texto científico, será el mensaje y no el código, la denotación y no la<br />
connotación. Cuanto más claro y denotativo sea el texto, tanto más preciso y concluyente<br />
histórico-educativos de distintas épocas comentados); A. Eiras, “La técnica del comentario de textos”, Coloquio<br />
sobre Metodología y Didáctica de la Historia, Santiago de Compostela, ICE, 1971, pp. 77-80; L. Esteban Mateo y<br />
A. Mayordomo Pérez, Textos para Historia de la Educación. Comentario de textos, Valencia, Nau Llibres, 1980; Mª<br />
A. Galino (dir.), Textos pe<strong>da</strong>gógicos hispanoamericanos, Madrid, Narcea, 1982, 4ª edición; F. Lázaro Carreter y<br />
E. Correa Calderón, Cómo se comenta un texto literario, Madrid, Cátedra, 1982, 21ª edición; Mª V. López-Cordón<br />
Cortezo y J. C. Martínez Carreras, Análisis y comentario de textos históricos. II E<strong>da</strong>d Moderna y Contemporánea,<br />
Madrid, Alhambra, 1978; C. Lozano, Antología de textos pe<strong>da</strong>gógicos, Barcelona, P.P.U., 1982; L. Luzuriaga,<br />
Antología pe<strong>da</strong>gógica, Buenos Aires, Losa<strong>da</strong>, 1968, 4ª edición, e Ideas pe<strong>da</strong>gógicas del siglo XX, Buenos Aires,<br />
Losa<strong>da</strong>, 1968, 3ª edición; O. Negrín Fajardo y G. Ossenbach Sauter, El comentario de textos educativos, Madrid,<br />
UNED, 1986; J. Rodríguez Frutos, “El comentario de texto histórico en España a través de su bibliografía”, Revista<br />
Aula Abierta, nª 29, 1980, pp. 95-108; S. Selander, “Análisis de textos pe<strong>da</strong>gógicos. Hacia un nuevo enfoque de la<br />
investigación educativa”, Revista de Educación, nº 293, 1990, pp. 345-356; M. Vico Monteoliva y otros, Antología<br />
de textos de Teoría e Historia de la Educación, Málaga, Departamento de Teoría e Historia de la Educación de la<br />
Universi<strong>da</strong>d de Málaga, 1985.<br />
Sarmiento<br />
<strong>15</strong>1
Herminio Barreiro<br />
nos parecerá. Lo que no debe impedir que tengamos en cuenta los cambios semánticos<br />
y las connotaciones lingüísticas que tienen repercusiones ideológicas y científicas y que<br />
son, en su mayoría, producto de la evolución histórica. Mientras la literatura contempla las<br />
palabras en su más dilata<strong>da</strong> historia, la ciencia tiene que ser mucho más precisa y rigurosa<br />
en la selección de esas palabras.<br />
En 1973, Helio Carpintero proponía, en un libro colectivo sobre El comentario de textos,<br />
ya citado, un posible esquema del comentario de textos científicos:<br />
1. Lectura atenta y reitera<strong>da</strong> del texto.<br />
2. Localización (autor, época, cultura).<br />
3. Texto y contexto histórico:<br />
a) determinación del tema o área de problemas tratados.<br />
b) estructura (organización de la totali<strong>da</strong>d).<br />
c) inferencias posibles internas y externas:<br />
a’) Internas: con el resto de la obra del autor.<br />
b’) Externas: con la historia del momento en que fue escrito el texto y con nuestro<br />
momento histórico (diacronía y sincronía).<br />
d) consideraciones expresivas (problemas histórico-conceptuales y literarios).<br />
4. Síntesis del análisis precedente.<br />
Hablando en términos del comentario de textos en Historia de la Educación, Vicente<br />
Peña, en una publicación a la que ya nos hemos referido, propone un modelo un poco más<br />
detallado:<br />
1. Lectura atenta y reitera<strong>da</strong> del texto.<br />
- Subrayado de términos o conceptos fun<strong>da</strong>mentales.<br />
- División del texto en fragmentos o partes.<br />
- Anotaciones al margen de to<strong>da</strong>s las ideas que sugiera.<br />
2. Localización.<br />
- I dentificación del autor: breves notas biográficas, producción intelectual, temática<br />
de su obra y carácter central o subsidiario de la educación dentro de su producción<br />
escrita.<br />
- Escuela a la que pertenece o corriente en la que se inscribe.<br />
- Caracterización general de la época del autor y/o de la secuencia temporal en la<br />
que fue escrito el texto.<br />
3. Encuadre histórico. Relación del texto con el contexto.<br />
- Con el resto de la obra del autor.<br />
- Con otros autores, corrientes o movimientos educativos coetáneos. Influencias recibi<strong>da</strong>s,<br />
concomitancias, analogías y divergencias.<br />
- Con otros autores, corrientes o movimientos educativos anteriores. Influencias,<br />
reformulaciones e innovaciones.<br />
<strong>15</strong>2 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 147-<strong>15</strong>5
Una reflexion ‘’desde dentro’’ sobre el comentario de textos en historia de la educación<br />
- Con otros autores, corrientes o movimientos educativos posteriores. Desenvolvimiento<br />
y proyección futura de sus ideas cardinales.<br />
4. Análisis de contenido del texto.<br />
- Determinación del tema o área de problemas que se proponen en el texto. Resumen<br />
del argumento. Sinopsis del fragmento.<br />
- Estructura del texto. Partes y relación entre las partes y la totali<strong>da</strong>d del fragmento.<br />
- Ideas nucleares del texto. Interpretación de las mismas. Ideas secun<strong>da</strong>rias. Análisis<br />
de los conceptos pe<strong>da</strong>gógicos fun<strong>da</strong>mentales que aparecen enunciados en el<br />
fragmento.<br />
- Solución que ofrece el autor al tema propuesto y explicación de su intencionali<strong>da</strong>d.<br />
Mentali<strong>da</strong>d. Alcance y consecuencias de las ideas centrales del texto.<br />
5. Análisis formal del texto.<br />
- Género literario o naturaleza del texto: texto jurídico, literario, filosófico, epistolar,<br />
biográfico, ensayo, etc.<br />
- Estilo: expresiones peculiares o diferenciales, modismos, terminología técnica, arcaísmos.<br />
Estilo literario o coloquial.<br />
- Clari<strong>da</strong>d u oscuri<strong>da</strong>d del texto. Grado de dificultad de comprensión.<br />
- Recursos literarios: metáforas, giros gramaticales, eufemismos, ironía, etc.<br />
6. Síntesis final.<br />
- Conclusión, valoración y crítica personal.<br />
- Significación histórico-educativa del autor y de sus aportaciones.<br />
- Contribuciones innovadoras. Soluciones alternativas.<br />
- Vigencia de sus ideas. Persistencia de los problemas planteados y resolución de<br />
los mismos.<br />
7. Bibliografía emplea<strong>da</strong> para la realización del comentario.<br />
Se trata sin du<strong>da</strong> de “modelos” que deben ser siempre una orientación para comentar,<br />
pero nunca un corsé. Para la Historia de la Educación, en particular, convendría señalar<br />
los problemas epistemológicos que pueden plantearse en el comentario, a propósito de la<br />
dimensión histórica intrínseca de las ciencias de la educación o las precisiones que exija<br />
la especifici<strong>da</strong>d —en tanto que disciplina inserta<strong>da</strong> en el currículum de las Ciencias de la<br />
Educación— de la Historia de la Educación como tal.<br />
Por lo que se refiere a los comentarios de textos de carácter histórico, además de la<br />
validez de los criterios aplicables a todo texto científico, deberemos tener especialmente<br />
en cuenta el carácter diacrónico del análisis. Miguel Artola, por ejemplo, utiliza los textos no<br />
sólo como posible materia de estudio y comentario, sino como montaje para la comprensión<br />
de los principales problemas de una época. Sus famosos Textos fun<strong>da</strong>mentales para<br />
la Historia así lo atestiguan.<br />
Sarmiento<br />
<strong>15</strong>3
Herminio Barreiro<br />
En general, podríamos decir que el comentario de textos es un excelente recurso para<br />
llegar a las fuentes de la Historia y, en definitiva, para aprender Historia. O, como diría<br />
Pierre Vilar, para comprender el pasado con objeto de conocer el presente. Así pues, no<br />
se trata sólo de estudiar los documentos que son fuente directa de la Historia y objeto<br />
de interpretación histórica, sino de asimilar críticamente los propios textos de explicación<br />
histórica. Por poner un ejemplo: el conocimiento actual de la Revolución Francesa de 1789<br />
no sólo debe pasar por el estudio de los Rapports, los Cahiers y otros documentos de la<br />
época, sino también por los estudios, que ya son clásicos, de un Soboul o un Vovelle. Es<br />
decir, fuentes y fuentes de fuentes. Tal debería ser el amplio espectro abarcado por la<br />
metodología didáctica del comentario de textos históricos.<br />
En el modelo de comentario que propone Vicente Peña, no se nos escapa que para<br />
su realización se requieren determina<strong>da</strong>s condiciones “materiales” que no siempre son<br />
posibles en el trabajo académico cotidiano. Por eso, a la hora de escoger el “modelo”, estaremos<br />
siempre en función de las circunstancias. El “modelo” de Peña nos acerca ya mucho<br />
a un trabajo de investigación, pero puede hacerse un buen comentario con un “modelo”<br />
menos sofisticado. En todo caso, para el trabajo en las aulas, deberá partirse de un modelo<br />
más sencillo. Por ejemplo:<br />
1. Preparación para el comentario (lectura y materiales).<br />
2. Localización y clasificación del texto.<br />
3. Análisis del texto a distintos niveles (lectura inmediata).<br />
4. Contextualización y crítica (lectura mediata o teórica).<br />
Todo lo anterior vale para un comentario de texto escrito, personal, individual, cerrado.<br />
Pero, ¿qué pasa con los comentarios de textos vivos?<br />
4. Por ejemplo, Rousseau<br />
Quizá nadie mejor que Rousseau para ilustrar lo que podría ser un “modelo” de textos<br />
vivos, orales y de debate. Porque, seguramente, ningún autor clásico se encuentra<br />
tan en el centro del nacimiento de la pe<strong>da</strong>gogía como ciencia, o, si se quiere, tan en el<br />
eje del arranque del pensamiento pe<strong>da</strong>gógico contemporáneo. A partir de Rousseau, ya<br />
se puede hablar de una teoría de la educación; al menos, si por “teoría” entendemos el<br />
conjunto de conocimientos sistemáticos que constituyen una ciencia, según de definición<br />
althusseriana.<br />
Si, como dice Carlos Lerena, de “papá” Rousseau venimos todos, empecemos nuestro<br />
viaje por Jean-Jacques. Y, con Jean-Jacques, entremos en la Ilustración, que es, en<br />
definitiva, la olla primera en la que cuecen casi todos los ingredientes del pensamiento<br />
contemporáneo y que fue, sino razón suficiente, sí razón necesaria de la Revolución Francesa<br />
de 1789 y, por envergadura, profundi<strong>da</strong>d y alcance, de to<strong>da</strong>s las revoluciones de los<br />
siglos XIX y XX.<br />
<strong>15</strong>4 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 147-<strong>15</strong>5
Una reflexion ‘’desde dentro’’ sobre el comentario de textos en historia de la educación<br />
Pero, entremos en Rousseau sin perjuicios y con alegría. Sin eruditismos ni arrièrepensées.<br />
Entremos en Rousseau sin miedo al tiempo ni a la muerte. Porque en Jean-Jacques,<br />
siempre dialéctico y genial, siempre revolucionario, palpita perennemente la materia<br />
viva del pensamiento político-pe<strong>da</strong>gógico más denso y polémico. Vayamos a sus textos<br />
con la agili<strong>da</strong>d chispeante a que antes me refería. Su propio estilo y su pose vital así lo<br />
requieren...<br />
Y hagámoslo, por ejemplo, con el estudio en paralelo de una buena selección de textos<br />
del Emilio (¿por qué no la que han preparado hace tiempo Henri Wallon y Jean-Louis Lecercle<br />
y que ha sido traduci<strong>da</strong> al castellano?) y de algunos fragmentos de sus Confesiones<br />
(sirve, por ejemplo, la última edición de Planeta, prepara<strong>da</strong> por Carlos Pujol).<br />
Nos encontraremos así en el corazón mismo de la obra rousseauniana, entre la rotundi<strong>da</strong>d<br />
(a veces muy declamatoria e incluso retórica ¡y dogmática!) de sus ideas sobre la<br />
pe<strong>da</strong>gogía y el hombre —con sus du<strong>da</strong>s y sus vacilaciones cotidianas—, entre su “razón”<br />
y su “sentimiento”, entre su peripecia vital y su pensamiento, entre su discurso sobre el<br />
hombre (antropología) y su disertación sobre las ciencias del hombre (sociología, psicope<strong>da</strong>gogía).<br />
Emilio y las Confesiones nos conducirán irremisiblemente a la uni<strong>da</strong>d profun<strong>da</strong> que<br />
encierra to<strong>da</strong> su obra. Y de esa obra bien traba<strong>da</strong>, compacta y unitaria deduciremos su<br />
aportación concreta a la obra colectiva de los ilustrados. Aportación dubitativa, con reservas,<br />
pero aportación de gran calado. Ilustrado singular, Jean-Jacques, pero ilustrado al fin.<br />
Y también romántico. Circulando constantemente entre la Ilustración y el Romanticismo.<br />
Anticipándose a su tiempo. Trabajando en el XVIII y anunciando el XIX. Para bien y para<br />
mal. Como referente inexcusable de muchísimas cosas, pero también como blanco de la<br />
crítica materialista del XIX. Como exponente de la famosa plataforma “esencialista-idealista-psicologicista-empirista”<br />
—así bautiza<strong>da</strong> por Lerena—, pero también como la gran base<br />
sociope<strong>da</strong>gógica de la escuela pequeño-burguesa de nuestros días...<br />
Así pues, el Emilio y las Confesiones son un manantial inagotable para la Historia de<br />
la Educación contemporánea. La escuela de hoy sigue siendo un conjunto de variaciones<br />
sobre el mismo tema: “Emilio”, “Sofía”... Y Rousseau sigue siendo la herramienta ideal para<br />
descerrajar to<strong>da</strong>s las puertas que esconden los “tesoros” pe<strong>da</strong>gógicos más preciados.<br />
Na<strong>da</strong> mejor que Jean-Jacques como llave de la hermenéutica histórico-pe<strong>da</strong>gógica de<br />
nuestro tiempo.<br />
(Publicado en Narciso de Gabriel y Antonio Viñao Frago (eds.), La investigación histórico-educativa.<br />
Tendencias actuales, Barcelona, Editorial Ronsel, 1997, páxs. 241-254.)<br />
Sarmiento<br />
<strong>15</strong>5
ISSN: 1138 - 5863<br />
Educación e construción nacional en Rousseau.<br />
Arredor do Emilio e <strong>da</strong>s consideracións sobre<br />
o goberno de Polonia<br />
No Libro Primeiro do Emilio, cando Jean-Jacques Rousseau abre a ensarilla<strong>da</strong> problemática<br />
do home e do ci<strong>da</strong>dán e apela, unha vez máis, á Historia e ás orixes —coma no<br />
Discurso sobre a orixe e os fun<strong>da</strong>mentos <strong>da</strong> desigual<strong>da</strong>de entre os homes ou no Contrato<br />
Social—, atopamos algunhas afirmacións, non se sabe se provocadoras ou enigmáticas,<br />
que nos chimpan de cabeza nunha <strong>da</strong>s cuestións políticas máis quentes do XVIII europeo...<br />
Estou a falar <strong>da</strong>s relacións Condición humana (Ser natural/Ser social en Rousseau)-<br />
Socie<strong>da</strong>de-Nación (Patria)-Estado-Educación.<br />
Sabido é que esta complexa cadea de correlacións ficaría —e fica— simplifica<strong>da</strong><br />
se obviamos no seu primeiro elemento (a «condición humana») o concepto metafísico<br />
rousseauniano de «ser natural». «Ser natural» —ou «natureza humana»— equivale en<br />
Rousseau a «alma humana» ou «esencia humana», a «natureza eterna» ou «esencia<br />
universal». Trátase, por tanto, <strong>da</strong> insalvable débe<strong>da</strong> rousseauniana coa súa concepción<br />
relixiosa e dualista do mundo. Condicionamento, pois, de base que alterará en boa medi<strong>da</strong><br />
o seu discurso político-pe<strong>da</strong>góxico sobre o home como «ser social». Pero que non sempre<br />
o invali<strong>da</strong>. Polo contrario, ás veces, mesmo resulta potenciado.<br />
Para Rousseau, o home como «ser social» será sempre o referente do home como<br />
«ser natural». E non á inversa. Cando o pensador-sentidor de Xenebra (como dicía Carlos<br />
Lerena) fala <strong>da</strong>s contradicións do home e o ci<strong>da</strong>dán, está partindo desta equivalencia:<br />
home=ser natural e ci<strong>da</strong>dán=ser social. Para Rousseau, o ci<strong>da</strong>dán non poderá nin deberá<br />
deixar de ser home (¿que «home? Un Home «natural», un home «universal», un home<br />
«eterno»..., aín<strong>da</strong> que un home «novo» e «renacido» dos desastres incontrolados <strong>da</strong> Historia<br />
e capaz de establecer un novo contrato social).<br />
Velaí a parte vulnerable e metafísica do seu discurso antropolóxico. Velaí o «esencialismo»<br />
e o «idealismo» de parti<strong>da</strong> que eiva o seu discurso... Pero —e agora vén o que nos<br />
interesa—, o home só poderá ser tal se é un «bo ci<strong>da</strong>dán». Se o home non chega a ser un<br />
ci<strong>da</strong>dán «libre» e «consciente», non será na<strong>da</strong>. Nin sequera será home.<br />
Hai que escribir home. Porque Rousseau dicía home. Inequivocamente. Cando falamos<br />
de Rousseau non se pode omitir a expresión sexista. Non podemos falar de seres<br />
humanos (homes e mulleres). E é que Rousseau teorizaba sobre unha socie<strong>da</strong>de «de<br />
homes», sobre unha socie<strong>da</strong>de «machista» e «sexista» <strong>da</strong> que as mulleres fican á marxe,<br />
Sarmiento<br />
<strong>15</strong>7
Herminio Barreiro<br />
recluí<strong>da</strong>s exclusivamente no espazo doméstico e fóra do contrato social (outra limitación<br />
que sesga de raíz o seu discurso sociolóxico e político).<br />
Se partimos, en cambio, do concepto de «ser humano» como «ser social», <strong>da</strong> «esencia<br />
humana» como «conxunto <strong>da</strong>s relacións sociais dos seres humanos» —tal e como o<br />
entendía Marx—, debemos arrumbar por completo o concepto rousseauniano do «home»<br />
como «ser natural» e ficar instalados na pura «sociabili<strong>da</strong>de» e «historici<strong>da</strong>de» dos seres<br />
humanos como construtores revolucionarios <strong>da</strong> súa propia historia, <strong>da</strong> súa propia vi<strong>da</strong> e,<br />
polo tanto, <strong>da</strong> súa ver<strong>da</strong>deira esencia e única naturaleza realmente cognoscible e posible.<br />
Pero tamén aí —aín<strong>da</strong> que coas limitacións apunta<strong>da</strong>s— Rousseau tan moitas cousas<br />
que dicir. Cousas que atopamos no Discurso, no Contrato e no Emilio. Cousas que<br />
afectan to<strong>da</strong>s elas ó resto dos elementos de cadea Socie<strong>da</strong>de-Nación (Patria)-Estado-<br />
Educación.<br />
Emilio<br />
«Todo o que non temos ó nacer e do que non podemos privarnos fóisenos <strong>da</strong>do pola<br />
educación». 1 Subliñamos iso: «e do que non podemos privarnos» (porque deixaríamos de<br />
ser nós mesmos). Educación como sinónimo de circunstancias, medio ou entorno. Máis<br />
tarde, Robert Owen insistirá nesa especie de «asulagamento nas circunstancias». E Marx,<br />
nunha <strong>da</strong>s teses sobre Feuerbach, matizará: somos un produto <strong>da</strong>s circunstancias, pero as<br />
circunstancias tamén son produci<strong>da</strong>s por nós. Os educadores tamén deberán ser educados.<br />
E anos despois, Ortega y Gasset: «yo soy yo y mi circunstancia». Volta a Rousseau. O<br />
home e a circunstancia. Separación antidialéctica. Conservación dunha liber<strong>da</strong>de ilusoria.<br />
O home dominante ás circunstancias («yo soy yo», en primeiro lugar). O home como «produtor»,<br />
pero xa non tan claramente como «produto». O home —en tanto que individuo—<br />
como detentador <strong>da</strong> última vontade e a última palabra. En definitiva, en Ortega —como en<br />
Rousseau—, o home soberana e ilusoriamente libre.<br />
Fala despois o noso autor de tres clases de educación: a educación «<strong>da</strong> natureza», a<br />
educación «dos homes» e a educación «<strong>da</strong>s cousas». Educación «natural» determina<strong>da</strong><br />
polas características específicas de ca<strong>da</strong> quen (arrancando sempre desa imposible «esencia<br />
natural eterna», desa quimera na que aín<strong>da</strong> está sumido o idealismo pe<strong>da</strong>góxico que<br />
nos invade); educación que recibimos en contacto cos demais (vicia<strong>da</strong> polo secuestro,<br />
reclusión e infantilización <strong>da</strong> infancia, en que caerán tó<strong>da</strong>las correntes pe<strong>da</strong>góxicas neorrousseaunianas);<br />
por último, educación «técnica» de habili<strong>da</strong>des e destrezas. Chegará un<br />
momento —di Rousseau— en que a harmonización destes tres tipos de educación non é<br />
posible. E temos que escoller:<br />
¿Que podemos facer cando [as tres clases de educación] son opostas e en vez de educar<br />
a un home para si propio quéreno educar para os demais? A harmonía, <strong>da</strong>quela, resulta<br />
imposible, e forzados a opoñernos á natureza ou ás institucións sociais, é preciso escoller<br />
1 Citamos <strong>da</strong> antoloxía de Emilio o de la educación, Fontanella, Barcelona, 1973, prepara<strong>da</strong> en francés por H.<br />
Wallon e J.L. Lecercle e traduci<strong>da</strong> ó español por Antonio G. Valiente.<br />
<strong>15</strong>8 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. <strong>15</strong>7-166
Educación e construción nacional en Rousseau. Arredor do Emilio e <strong>da</strong>s consideracións sobre o goberno de Polonia<br />
entre formar a un home ou un ci<strong>da</strong>dán, pero non podemos facer a un e outro ó mesmo<br />
tempo. 2 [Os subliñados son nosos].<br />
Rousseau formula aquí a dicotomía home/ci<strong>da</strong>dán (ser natural/ser social) no contexto<br />
específico e concreto do Antigo Réxime e <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de do seu tempo. A súa mensaxe é:<br />
nesta socie<strong>da</strong>de, con estas características nacionais e con tal estrutura estatal, non pode<br />
haber harmonía entre unha educación «natural» auténtica e unha educación cívica racional.<br />
En consecuencia, será preciso cambiar a socie<strong>da</strong>de, a forma de goberno e o Estado,<br />
para conseguir así mellores resultados na obra educativa. Ou o que é o mesmo: sen un<br />
novo contrato social que liquide tódolos elementos corruptores do progreso (liqui<strong>da</strong>ción<br />
<strong>da</strong>s desigual<strong>da</strong>des históricas orixina<strong>da</strong>s coa aparición <strong>da</strong> propie<strong>da</strong>de priva<strong>da</strong> —Discurso—),<br />
non poderá implantarse un novo tipo de educación.<br />
Jean-Jacques entende a educación como un acto creativo, como a forma par excellence<br />
<strong>da</strong> rehumanización dos homes, como a conquista <strong>da</strong>s máis altas cotas de liber<strong>da</strong>de<br />
(aín<strong>da</strong> que só conseguirá meternos máis no fondo do círculo maldito e recorrente<br />
<strong>da</strong> represión/liberación, como diría Lerena), como un acto de produción cultural, como a<br />
quintaesencia do entorno e as circunstancias. Aparentemente, considera o cambio social<br />
—a revolución, para ser máis precisos— como primeira fase á hora de implantar o seu<br />
novo concepto de educación. Pero como era un pensador decidi<strong>da</strong>mente dialéctico —recordemos<br />
as observacións de Engels sobre o Discurso en tanto que precursor <strong>da</strong> dialéctica<br />
hegeliana—, sabe que non hai fases nidiamente diferencia<strong>da</strong>s no tempo e no espazo.<br />
Sabe que non hai propiamente nestes cambios un «antes» e un «despois», senón pura<br />
simultanei<strong>da</strong>de. (Non hai transformación social e política posible se non vai acompaña<strong>da</strong><br />
dunha transformación educativa. E viceversa...).<br />
Insensiblemente, Rousseau pasa desta consideración teórica <strong>da</strong> educación como importantísima<br />
práctica técnica e científica a unha consideración <strong>da</strong> educación como aparato<br />
ideolóxico ó servizo do Estado (recordemos a L. Althusser: «O aparato ideolóxico escolar<br />
do Estado como aparato dominante»...). Ademais de «práctica técnica», a educación é<br />
unha «práctica social». Técnica e ciencia, si, pero tamén ideoloxía. Inseparables unha <strong>da</strong><br />
outra. Dúas caras <strong>da</strong> mesma moe<strong>da</strong>.<br />
Insensiblemente, pero inexorablemente, Rousseau transita <strong>da</strong> súa concepción pe<strong>da</strong>góxica<br />
«naturalista», «humanista», etc. á cuestión capital <strong>da</strong> educación como aparato de<br />
Estado. O tema fica «enigmaticamente» enunciado no Emilio e firmemente abocetado nun<br />
dos seus últimos escritos: Consideracións sobre o goberno de Polonia. E, para facelo,<br />
Rousseau recorre á abor<strong>da</strong>xe —a unha primeira abor<strong>da</strong>xe— <strong>da</strong> cuestión nacional, do sentimento<br />
patriótico, <strong>da</strong> estrutura do novo Estado e <strong>da</strong>s relacións nación-Estado. O filósofo de<br />
Xenebra ten, pois, cousas que dicir sobre educación e instrución pública, aín<strong>da</strong> que case<br />
sempre o diga entre liñas (parece que a pe<strong>da</strong>goxía priváballe máis que a política educativa<br />
de Estado; era máis un «doctrinario» —como di Aníbal Ponce— que un pe<strong>da</strong>gogo «metido»<br />
en política). La Chalotais, por exemplo, escribirá o seu Ensaio de educación nacional<br />
2 Ibídem, p. 97.<br />
Sarmiento<br />
<strong>15</strong>9
Herminio Barreiro<br />
e plan de estudios para a xuventude cunha formulación máis explicitamente política, pero<br />
manténdose no ámbito de reforma e sen o calado revolucionario <strong>da</strong> obra de Rousseau.<br />
Porque é con Rousseau con quen aparece o tema de fondo que dá título a este traballo:<br />
a educación e a construción nacional. Helvétius non faría máis que perfilar a proposta<br />
rousseuniana: a educación como asunto constitucional dos Estados. A Revolución de 1789<br />
faría o resto...<br />
Pero volvamos ó Emilio... Inmediatamente despois <strong>da</strong> cita anterior, di Rousseau:<br />
To<strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de parcial, cando está estreitamente uni<strong>da</strong>, afástase do grande. Todo patriota<br />
é duro cos estranxeiros; eles non son máis ca homes e non valen na<strong>da</strong> ó seu modo de ver.<br />
Este inconveniente é inevitable, pero ten pouca importancia. O esencial está en ser bo coas<br />
xentes con que vive. De murallas afora, o espartano era ambicioso, avaro, inicuo, pero o<br />
desinterese, a equi<strong>da</strong>de e a concordia reinaban dentro dos seus muros. Non vos fiedes dos<br />
cosmopolitas que van lonxe buscar nos seus libros deberes que non se dignan cumprir en<br />
torno deles. Esta filosofía practícana os tártaros, sen importarlles o ben dos seus veciños. 3<br />
[Subliñados nosos].<br />
Reparemos no inicio desta cita: «to<strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de parcial, cando está estreitamente<br />
uni<strong>da</strong>, afástase do grande». O referente é, neste caso, a teoría platónica do Estado: é máis<br />
fácil ordenar e gobernar un Estado pequeno que un Estado grande. Son varia<strong>da</strong>s as alusións<br />
de Rousseau a este tema en distintos lugares <strong>da</strong> súa obra (pensemos, por exemplo,<br />
no agarimo con que Rousseau fala <strong>da</strong> súa patria pequena, do seu lugar, <strong>da</strong> República<br />
de Xenebra). O noso filósofo é non só o cumio do pensamento contractualista moderno,<br />
senón tamén un igualitarista avant la lettre. Rousseau é o teórico apoloxeta do pequeno:<br />
pequenos Estados, pequenas propie<strong>da</strong>des, pequenos negocios, traballos miúdos... ¡pequena<br />
burguesía! Mesmo adoraba as casas pequenas e os espazos pequenos («nunca vin<br />
tantas plantas en tan pouca terra», díxolle un día Bernardin de Saint-Pierre ó contemplar<br />
os testos florais que tiña na súa casa <strong>da</strong>s aforas de París...).<br />
«Todo patriota é duro cos estranxeiros»... Expresión enigmática (?) que Rousseau<br />
matizaría nun párrafo que tería sido incluído na primeira edición, despois suprimido e logo<br />
reposto como nota a pé de páxina:<br />
... Por iso as guerras <strong>da</strong>s repúblicas son máis crueis que as <strong>da</strong>s monarquías. Pero se a<br />
guerra dos Reis é modera<strong>da</strong>, a súa paz é terrible, e é mellor ser o seu inimigo que o seu<br />
vasallo. 4<br />
Velaí unha incitación á rebelión contra as formas de goberno do Antigo Réxime, unha<br />
exhortación revolucionaria. É mellor a guerra contra a tiranía que esa «paz terrible» <strong>da</strong><br />
servidume. Non parece raro que, poucos anos despois, un dos «dereitos do home e do<br />
ci<strong>da</strong>dán» fose o dereito a rebelarse contra a opresión...<br />
3 Ibídem.<br />
4 Ibídem.<br />
160 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. <strong>15</strong>7-166
Educación e construción nacional en Rousseau. Arredor do Emilio e <strong>da</strong>s consideracións sobre o goberno de Polonia<br />
«O esencial está en ser bo coas xentes con quen vive»... Isto é, non só en ser un bo<br />
patriota —de portas afora— senón un bo compatriota —para cos seus—. Unha vez máis,<br />
estamos diante dunha débe<strong>da</strong> de Rousseau coa teoría platónica do Estado: que os nosos<br />
gardiáns sexan feros e implacables cos nosos inimigos, pero mansos e doces con nós<br />
mesmos —así como son os cans cos seus amos...—. Referencia directa a Esparta, que<br />
se repite en Rousseau (¡cantas voltas <strong>da</strong>ría ó longo <strong>da</strong> Historia este papel que deberían<br />
xogar os aparatos represivos do Estado!). De calquera maneira, «non vos fiedes dos cosmopolitas»...<br />
Pouco máis adiante, «navegando» no seu imposible dualismo ser natural/ser social,<br />
dirá:<br />
As boas institucións sociais son aquelas que posúen o medio de desnaturalizar ó home,<br />
quitarlle a súa existencia absoluta para reemprazala por outra relativa e transportar o eu<br />
dentro <strong>da</strong> uni<strong>da</strong>de común; de tal maneira que ca<strong>da</strong> particular non se crea un, senón parte<br />
<strong>da</strong> uni<strong>da</strong>de común e sexa sensible somentes no todo. 5 [Subliñados nosos].<br />
Como vemos, o ci<strong>da</strong>dán imponse ó home natural. E Rousseau exemplifica:<br />
Un ci<strong>da</strong>dán de Roma non era nin Caio nin Lucio; era un romano que amaba exclusivamente<br />
á súa patria por ser a súa... Me parece que esto non ten moita relación cos homes que<br />
coñecemos...<br />
O lacedemonio Paderetes presentouse para ser admitido no Consello dos Trescentos e,<br />
rexeitado, volveuse á súa casa contento de que houbera en Esparta trescentos homes que<br />
o avantaxaban en mérito... Velaí o ci<strong>da</strong>dán.<br />
Unha espartana tiña cinco fillos no exército e agar<strong>da</strong>ba noticias <strong>da</strong> batalla. Chega un ilota.<br />
Ela pregúntalle tremendo. Dille el: «os vosos cinco fillos morreron». Responde ela: «Vil<br />
escravo, ¿preguntaba eu iso?» «Fomos nós os que conseguimos a vitoria...». A nai corre<br />
cara o templo a <strong>da</strong>rlle gracias ós deuses. Velaí a ci<strong>da</strong>dá...<br />
Aquel que na orde civil quere conservar a primacía dos sentimentos naturais, non sabe o<br />
que quere. Sempre en contradición consigo e flutuando entre as súas inclinacións e os seus<br />
deberes, non será nunca nin home nin ci<strong>da</strong>dán, nin será bo para el nin para os demais.<br />
Será un dos homes dos nosos días, un francés, un inglés, un burgués; non será na<strong>da</strong>. 6<br />
[Subliñados nosos].<br />
Cita longa e importantísima para o tema que nos ocupa. Rousseau pugna esforza<strong>da</strong>mente<br />
por vencellar «educación» e «construción nacional». Sabe que o sentimento<br />
nacional está en crise como consecuencia <strong>da</strong> crise social do absolutismo. E sabe que<br />
non é posible unha solución por separado. Apela a Plutarco nos exemplos citados como<br />
lección suprema de humil<strong>da</strong>de e de sacrificio pola patria (sacrificio que sería brutalmente<br />
instrumentalizado en moitos episodios bélicos e de opresión política, ó longo <strong>da</strong> Historia).<br />
Considera inviable a posta en marcha dun novo programa educativo se non se acomete<br />
5 Ibídem, p. 98.<br />
6 Ibídem, pp. 98-99.<br />
Sarmiento<br />
161
Herminio Barreiro<br />
unha transformación radical <strong>da</strong> estrutura do Estado e unha revitalización do sentimento<br />
nacional e do patriotismo.<br />
Por iso:<br />
Se queredes formarvos unha idea <strong>da</strong> educación pública, lede A República de Platón. Non é<br />
unha obra de política, como pensan os que xulgan os libros polo seu título, senón que é o<br />
máis excelente tratado de educación que se teña escrito. 7<br />
E cando afirma decidido que «to<strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de parcial, cando está estreitamente uni<strong>da</strong>,<br />
afástase do grande», está a avanzar, consciente ou inconscientemente, a necesi<strong>da</strong>de de<br />
que o Estado sexa a institución suprema de ca<strong>da</strong> nación. Non só vemos aquí ó Rousseau<br />
ideólogo <strong>da</strong> pequena burguesía, senón tamén ó Rousseau <strong>da</strong>s pequenas nacións, <strong>da</strong>s<br />
pequenas patrias, dos pequenos Estados... Por iso di: «Onde non hai patria, non pode<br />
haber ci<strong>da</strong>dáns».<br />
Do anterior, dedúcese que, para Rousseau, nin os franceses se estaban a «comportar»<br />
como auténticos franceses, nin os ingleses como auténticos ingleses, nin ningún outro<br />
europeo aparecía, antes que como europeo, como ci<strong>da</strong>dán do seu propio país. Na<strong>da</strong> novo<br />
hoxe, por outra parte. Entre outros, xa Xosé Stalin, no seu famoso libriño O marxismo e a<br />
cuestión nacional, deixou dito:<br />
A nación non é simplemente unha categoría histórica, senón unha categoría histórica<br />
dunha determina<strong>da</strong> época, a época do capitalismo ascendente. O proceso de liqui<strong>da</strong>ción do<br />
feu<strong>da</strong>lismo e do desenvolvemento do capitalismo é, ó mesmo tempo, o proceso en que os<br />
homes se constitúen en nacións.<br />
Por outra parte, a sensibili<strong>da</strong>de de Rousseau para a cuestión nacional aparece con<br />
certa frecuencia na súa obra. Sensibili<strong>da</strong>de e agudo sentido de observación do problema.<br />
Escribirá un día —trátase tamén dun dos seus escritos políticos últimos— un Projet de<br />
constitution pour la Corse, no que se recrea na descrición detalla<strong>da</strong> de Córcega e en<br />
como ordenar aquel Estado. (Pasarían despois moitas cousas para que o xoven Napoleón<br />
Bonaparte, lector apaixonado de Rousseau na súa moci<strong>da</strong>de, cortara radicalmente coas<br />
súas raíces meridionais e decidira mesmo renegar <strong>da</strong>s súas orixes italianas: Buonaparte...<br />
Albert Manfred explica polo miúdo os porqués, na súa formi<strong>da</strong>ble biografía do célebre corso...<br />
O pequeno capitán moreno e cetrino quería ser máis branco de pel e vivir no Norte.<br />
¿Podería falarse xa de tensión Norte/Sul?).<br />
Nalgún lugar <strong>da</strong>s Confesións, cando Rousseau fala do seu amigo español Manuel<br />
Ignacio de Altuna —vasco, de Azkoitia—, asómbrase de que sexa «alto, louro e de ollos<br />
claros»; e de que non teña a «violencia interior» que se supón nos españois; e de que fora<br />
«apaixonado, pero non vingativo nin rencoroso...» De ter feito Jean-Jacques aquel frustrado<br />
viaxe a Azkoitia é seguro que descubriría o feito diferencial vasco...<br />
7 Ibídem.<br />
162 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. <strong>15</strong>7-166
Educación e construción nacional en Rousseau. Arredor do Emilio e <strong>da</strong>s consideracións sobre o goberno de Polonia<br />
Tamén nas Confesións aparecen, aquí e acolá, referencias ós costumes nacionais<br />
suízos, franceses, italianos. Apreciacións, feitas sempre con deleitación, sobre gustos,<br />
aspectos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> de ca<strong>da</strong> día, similitudes, diferencias... En calquera caso, con empeño<br />
especial en establecer riscos definidores <strong>da</strong>s identi<strong>da</strong>des nacionais. Parece que estaba<br />
claro, en Rousseau, que non podía ser posible a europei<strong>da</strong>de se antes non se pasaba por<br />
ser auténtica e xenuinamente francés, inglés ou alemán. Cousa por demais estraña nun<br />
século tan uniformizador, centralizador e despreocupado por eses temas como é o XVIII<br />
europeo. Fenómeno, en cambio, que se expande arroladoramente no XIX. Dá a impresión<br />
de que Rousseau escribía —polo menos neste caso— para o futuro (Jean-Jacques cáseque<br />
sempre está a anunciar o XIX...).<br />
Pierre Vilar, na súa maxistral Historia de España, apunta o fenómeno invertido, no caso<br />
de España. Descentralización no XVIII e centralismo forzado no XIX (época dos nacionalismos<br />
europeos). Tamén Marx, na súa España revolucionaria, fala dese poder esmigallado<br />
do XIX español, contra o que combate a duras penas o centralismo (o que el chama poderes<br />
«municipais, «comarcais» e «provinciais», herdeiros desa descentralización do noso<br />
XVIII e, sobre todo, <strong>da</strong>s «peculiari<strong>da</strong>des do absolutismo español»).<br />
Consideracións...<br />
Cando Rousseau escribe as Considérations sur le gouvernement de la Pologne (en<br />
xuño/xullo de 1771, 8 con algúns retoques en abril de 1772), está xa nos anos finais <strong>da</strong><br />
súa vi<strong>da</strong>. Nesta pequena obra, tan madura, tan plena e tan matiza<strong>da</strong>, Rousseau aquilata<br />
ó máximo cáseque todo o que di. Vacila xa no mesmo título do escrito. ¿«Goberno»?<br />
¿«Constitución»? ¿«República»? 9 E asómbrase de que os polacos, arrinconados naquel<br />
momento nun pequeno territorio —como el di—, sexan, moral e politicamente, tan ambiciosos<br />
e tan ousados como para pretender poñer en marcha un proceso constitucional e<br />
unha reestruturación do Estado, que lle encargan a el con decisión, con apremio e mesmo<br />
con ansie<strong>da</strong>de.<br />
A obra ten varias partes: «estado <strong>da</strong> cuestión» (e «cuestión de Estado», si...), «espírito<br />
<strong>da</strong>s vellas institucións», «educación», «ordes estamentais», «constitución», «sobre o<br />
Rei», «sistema económico», «sistema militar», «leis», «administración» e, por último, un<br />
proxecto de posta en marcha.<br />
Para o caso que nos ocupa, interésanos agora particularmente a «cuestión educativa».<br />
Entre outras razóns de método (véxase o título deste traballo), porque é, paréceme, a<br />
única obra na que Jean-Jacques se ocupa practicamente <strong>da</strong> educación como asunto de<br />
Estado. Trátase de apenas un esbozo, como o mesmo Rousseau di. Pero nese pequeno<br />
capítulo <strong>da</strong> pequena obra rousseauniana está todo o seu pensamento de fondo sobre a<br />
educación pública.<br />
8 Vid. Michel Launay, «Presentation, Notes et Dictionnaire politique et Philosophique de Rousseau», en Oeuvres<br />
Complètes, París, Seuil, 1967-71, vol. 3, p. 527.<br />
9 Ibídem.<br />
Sarmiento<br />
163
Herminio Barreiro<br />
C’est ici l’article important, empeza dicindo. A educación como asunto principal para<br />
a transformación do Estado e para a reprodución dos sinais de identi<strong>da</strong>de nacionais. 10<br />
«É a educación a que debe <strong>da</strong>r ás almas a forma nacional» —di. Explicación rotun<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
educación como xeradora e inculcadora <strong>da</strong> ideoloxía e <strong>da</strong> conciencia nacional («forma<br />
nacional»). E engade: «para que sexan patriotas por inclinación, por paixón, por necesi<strong>da</strong>de».<br />
Educación <strong>da</strong> sensibili<strong>da</strong>de, educación dos sentimentos, que Rousseau relaciona<br />
inmediatamente coas formas concretas e prácticas <strong>da</strong> existencia cívica e política:<br />
Todo ver<strong>da</strong>deiro republicano mamou, co leite <strong>da</strong> súa nai, o amor pola súa patria, isto é, o<br />
amor polas leis e pola liber<strong>da</strong>de. 11<br />
Así pois, «a educación nacional só corresponde ós homes libres». Primeiro deseño<br />
<strong>da</strong>s primeiras formas de educación nacional que corresponderían a un Estado de novo tipo<br />
(oposto ó Estado absolutista).<br />
E insiste no tema xa apuntado no Emilio: «Un francés, un inglés, un español, un italiano,<br />
un ruso, son todos, máis ou menos, o mesmo home [falta dunha clara conciencia nacional].<br />
Ós vinte anos, un polaco debe ser... un polaco. E debe ter por mestres só polacos». E<br />
pouco máis adiante: «Tratade por tódolos medios de non converter o estado de pe<strong>da</strong>gogo<br />
nun oficio. Todo home público en Polonia non debe ter máis estado permanente que o de<br />
ci<strong>da</strong>dán» (a división do traballo e a profesionalización non <strong>da</strong>ban para máis...).<br />
En reali<strong>da</strong>de, Rousseau amósanos eiquí o verde que estaba <strong>da</strong>quela a cuestión nacional<br />
en Europa. Federico Engels, un século despois e nunha carta a Kautsky do 7 de<br />
febreiro de 1882, diría —a propósito <strong>da</strong> independencia de Polonia—: «O movemento internacional<br />
do proletariado só é posible a priori entre nacións independentes»... Ou: «A<br />
colaboración internacional só é posible entre iguais»... «Mentres Polonia estea dividi<strong>da</strong> e<br />
someti<strong>da</strong>, non pode desenvolverse ningún partido socialista importante no país». E, máis<br />
adiante, engade: «Así pois, na miña opinión, hai dúas nacións en Europa que teñen non<br />
somente o dereito senón o deber de ser nacionais antes que internacionais: os irlandeses<br />
e os polacos. Canto máis nacionais sexan, máis internacionais serán»... O que coincide<br />
cos planteamentos de Rousseau: non hai Europa posible se antes non se consoli<strong>da</strong>n e<br />
afianzan os Estados que deben conformala. (Aín<strong>da</strong> que hoxe, para esa conformación, os<br />
Estados deban ceder parte <strong>da</strong> súa soberanía).<br />
Razón para que na base do pensamento rousseauniano apareza reitera<strong>da</strong>mente a<br />
cuestión <strong>da</strong> conciencia cívica e política nacional: «Se todos son iguais pola constitución<br />
do Estado, deben ser educados xuntos e <strong>da</strong> mesma maneira; e se non se pode establecer<br />
unha educación pública totalmente gratuita, polo menos haberá que poñela a un prezo que<br />
os pobres poi<strong>da</strong>n pagar...». E refírese despois a un sistema de axu<strong>da</strong>s ó estudio. Axu<strong>da</strong>s<br />
«ás que os franceses —di— chaman bourses». Os que ocuparían estas prazas na educación<br />
nacional serían chamados nenos do Estado (sistema de gratui<strong>da</strong>de que, por outra<br />
10 Considérations sur le gouvernement de la Pologne, en Oeuvres Complètes, cit. pp. 527-569, [Artigo «Education»,<br />
pp. 533-535].<br />
11 Ibídem, p. 533.<br />
164 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. <strong>15</strong>7-166
Educación e construción nacional en Rousseau. Arredor do Emilio e <strong>da</strong>s consideracións sobre o goberno de Polonia<br />
parte, abor<strong>da</strong> tamén informalmente en certos pasaxes <strong>da</strong>s Confesións e a propósito dos<br />
seus propios fillos, internados en centros de acolli<strong>da</strong> do Estado).<br />
Pero o máis significativo desta pasaxe consiste en que serviría de inspiración e modelo<br />
para o Rapport sobre educación, elaborado por Lepelletier de Saint-Fargeau e defendido<br />
entusiasticamente por Robespierre na Asemblea Nacional, nos días álxidos <strong>da</strong> Revolución.<br />
O Tributo a Esparta neste Rapport é evidente, pero a filosofía igualitarista e rousseauniana<br />
de fondo é o máis importante. Desde aquela, o peso do Estado nos sistemas educativos<br />
será ca<strong>da</strong> vez maior (a pesares <strong>da</strong>s amargas críticas de Marx).<br />
Sempre a cabalo entre a revolución e a reforma, entre o desexable e o posible, Rousseau,<br />
consciente <strong>da</strong>s limitacións <strong>da</strong> maquinaria <strong>da</strong>quel Estado que debía nacer, fala despois<br />
<strong>da</strong> necesi<strong>da</strong>de e conveniencia <strong>da</strong> posta en marcha de «centros de convivencia» que<br />
aten<strong>da</strong>n á formación de nenos e mozos en espazos públicos:<br />
Non se debe permitir que [os rapaces e os mozos] xoguen por separado, senón todos<br />
xuntos e en público, de maneira que exista sempre un obxectivo común ó que todos aspiren<br />
e que exista a concorrencia e a emulación. Os pais que prefiran a educación doméstica...<br />
deben, sen embargo, man<strong>da</strong>los a estes exercicios. A súa instrución pode ser doméstica ou<br />
particular, pero os seus xogos deben ser sempre públicos e comúns a todos. 12<br />
Distinción conxuntural entre o público e o privado, mentras se produce a transición do<br />
vello Estado ó Estado novo. Isto é, mentras se establecen e se consoli<strong>da</strong>n as novas características<br />
nacionais. Rousseau limítase a dibuxar os trazos grosos do sistema educativo<br />
polaco, pero non deixa de suliñar as características e a importancia <strong>da</strong>s institucións e dos<br />
cargos directivos do novo sistema:<br />
Sexa cal sexa a forma que se lle dea á educación pública —e <strong>da</strong> que non entro en detalles—,<br />
convén que exista un órgano supremo de administración e goberno, con centros educativos<br />
e cargos elixibles —por méritos— e sempre revocables. 13<br />
E remata:<br />
Como destes establecementos depende a esperanza <strong>da</strong> república, a gloria e o destino <strong>da</strong><br />
nación, a min parécenme dunha importancia tal que estou sorprendido de que ninguén se<br />
teña ocupado disto en ningunha parte. 14<br />
Como colofón xurídico-político <strong>da</strong> importancia que el lle concede ó funcionamento do<br />
sistema educativo, engade:<br />
12 Ibídem, p. 534.<br />
13 Ibídem, p. 535.<br />
14 Ibídem.<br />
<strong>15</strong> Ibídem.<br />
Sen estes requisitos [c’ést ici l’article important], non agardedes na<strong>da</strong> <strong>da</strong>s vosas leis; por<br />
moi prudentes e previsoras que poi<strong>da</strong>n ser, resultarán inútiles. <strong>15</strong><br />
Sarmiento<br />
165
Herminio Barreiro<br />
O breve e condensado artigo sobre «Educación» conclúe: Voilà des preliminaires que<br />
j’ai cru indispensables... Unha aperta<strong>da</strong> lección de socioloxía histórica do filósofo de Xenebra.<br />
Post-Scriptum<br />
¿Sería hoxe unha extrapolación abusiva do pensamento de Rousseau afirmar que sen<br />
a consoli<strong>da</strong>ción e o dereito á autodeterminación <strong>da</strong>s nacións europeas sen Estado —as<br />
pequenas e grandes patrias— e sen a reestruturación sobre novas bases dos Estados<br />
afectados, non é posible a solución <strong>da</strong> cuestión nacional, nin <strong>da</strong> cuestión social que a ela<br />
subxace, nin tampouco unha hipotética construción de Europa?<br />
(Publicado n’A Trave de Ouro, núm. 25, 1996, páxs. 27-36.)<br />
166 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. <strong>15</strong>7-166
ISSN: 1138 - 5863<br />
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799)<br />
Apuntes sobre los orígenes de la educación pública<br />
contemporánea<br />
Dos citas<br />
«Con el movimiento iluminista, escuela y educación se constituyen en objeto de<br />
enfrentamiento ideológico y de lucha política. Y esto en unos términos que resultan muy<br />
fáciles de reconocer actualmente. No en vano se sabe que, en no importa qué campo,<br />
el pensamiento contemporáneo es here<strong>da</strong>do de la gran corriente ilustra<strong>da</strong>, cuyas<br />
figuras más significativas son, asimismo, fáciles de identificar: por de pronto, Condorcet,<br />
D’Alambert, Voltaire, Montesquieu, Rousseau. Como conjunto, estos pensadores entre<br />
otros representan la respuesta ideológica coherente a la crisis abierta por la socie<strong>da</strong>d del<br />
antiguo régimen. Esta crisis, como es también sabido, encuentra su desembocadura en la<br />
revolución francesa y en la revolución industrial, en cuyo contexto, y come si se tratase de<br />
un ver<strong>da</strong>dero período constituyente, se estructuran las grandes corrientes del pensamiento<br />
contemporáneo, desde el liberalismo al socialismo utópico, desde la filosofía idealista al<br />
marxismo, pasando por la sociología positiva» (p. 47).<br />
«Cuando termina el siglo, tanto en el campo de las ideologías pe<strong>da</strong>gógicas, como en<br />
el de la política escolar, casi todo lo esencial se ha dicho, y casi todo lo significativo ha<br />
sucedido ya. Básicamente, con esos materiales ideológicos es con los que trabaja todo el<br />
siglo diecinueve. Dentro del ámbito de las concepciones educativas, se asiste a los intentos<br />
de revalorización de la escuela del trabajo (socialismo utópico) y, fun<strong>da</strong>mentalmente, a<br />
una vuelta, pura y simple, a Rousseau. Con una importante nove<strong>da</strong>d: la aparición de la<br />
sociología positiva de la educación. Por otra parte, la política escolar gira en torno a las<br />
realizaciones de la revolución francesa, y en nuestro país en torno a los proyectos de las<br />
Cortes de Cádiz» (p. 65).<br />
(Lerena, Carlos: «Escuela e Ilustración: la doble raíz de las teorías de la educación<br />
contemporánea», en Materiales de sociología de la educación y de la cultura. Madrid, Zero,<br />
1985, pp. 47-66).<br />
He aquí las raíces históricas del pensamiento sociológico de Carlos Lerena. Se encuentran<br />
en una parte del enunciado de nuestro trabajo y pueden tener una primera expresión<br />
en esas dos citas. La primera, sobre la Ilustración y su significado histórico. La segun<strong>da</strong>,<br />
sobre el programa histórico-pe<strong>da</strong>gógico del siglo XIX, en tanto que materialización de<br />
las ideas ilustra<strong>da</strong>s y revolucionarias.<br />
Sarmiento<br />
167
Herminio Barreiro<br />
El positivismo y el socialismo utópico perfilan aún más, histórico-genéticamente, el<br />
pensamiento de nuestro homenajeado. En particular, Durkheim y Saint-Simon. Vendrá luego<br />
la influencia hon<strong>da</strong> y definitiva de Marx. En otra y distinta medi<strong>da</strong>, Freud. Y, más recientemente,<br />
Foucault y Bourdieu. Esta es la razón -en el 1º sentido rousseauniano- de Carlos<br />
Lerena. Su sentimiento, en cambio, estaba en Berceo. En Berceo y en Gonzalo de Berceo;<br />
en su lectura bastante durkheimniana de nuestra E<strong>da</strong>d Media y, sobre todo, en el mensaje<br />
explícito y oculto -que se fue adensando más y más con el tiempo- de la literatura española<br />
medieval. Literatura vista y estudia<strong>da</strong> por él ca<strong>da</strong> vez más de cerca. Reprimir y liberar era<br />
ya, en parte, una primera síntesis. El binomio educación/cultura estaba en el centro de sus<br />
preocupaciones. Por ahí debería haber caminado su nueva obra...<br />
Los origenes<br />
Parece evidente que los orígenes textuales de la educación pública contemporánea<br />
están en los Rapports. Pero los orígenes teóricos estaban ya en Platón. A través de su<br />
filosofía de la polis, Platón descubre la importancia de la educación para el buen funcionamiento<br />
del Estado. En La República esboza un modelo de inserción del sistema educativo<br />
en la estructura del Estado. Será él quien logre entender primero el carácter reproductor de<br />
la educación y el primero en concluir que la educación actúa como elemento perpetuador<br />
de determinados valores e intereses sociales. A partir de entonces, podrá hablarse ya de<br />
la educación como una cuestión de Estado...<br />
Y si los orígenes teóricos de la educación pública están en la Atenas clásica, los institucionales<br />
se encuentran en las prácticas escolares medievales, como muy bien señala<br />
Durkheim 1 . Es aquí donde la educación se convierte en sistema, aunque no se trate precisamente<br />
de un sistema al servicio del Estado, sino al servicio de la superestructura política<br />
dominante en la E<strong>da</strong>d Media: La Iglesia 2 .<br />
Por su parte, y a partir de 1730 aproxima<strong>da</strong>mente, el movimiento de la Ilustración<br />
construirá la teoría textual de lo que será la educación pública contemporánea en las<br />
socie<strong>da</strong>des capitalistas. Poco después, los Cahiers de doléances de la Asamblea Nacional<br />
se convertirán en la expresión más desgarradora de las necesi<strong>da</strong>des populares que ya<br />
habían sido apunta<strong>da</strong>s por los ilustrados. Por último, y en particular entre 1789 y 1794, los<br />
1 DURKHEIM, E.: Historia de la educación y de las doctrinas pe<strong>da</strong>gógicas. Madrid, La Piqueta, 1982, pp. 56-59.<br />
2 ALTHUSSER, Louis, en su célebre artículo «El apartado ideológico escolar del Estado como aparato<br />
dominante», se referirá, en este caso, a la Iglesia como «aparato ideológico». Mariano Fernández Enguita<br />
establecerá una corrección al discurso althusseriano, señalando que también producen ideología «las relaciones<br />
de producción y cambio, inverti<strong>da</strong>s en la reali<strong>da</strong>d» (Véase «La escuela y la socialización para el trabajo», en I<br />
Simposium sobre el proceso de socialización. Ponencias y comunicaciones. Universi<strong>da</strong>d de Santiago, 1988, pp.<br />
145-161). En cualquier caso, parece obvio que es entonces cuando la educación se constituye definitivamente<br />
como sistema, con unas funciones claras de inculcación ideológica y de reproducción de las condiciones de<br />
producción. Julia Varela hablará de modos de educación (Cfr. Julia VARELA: Modos de educación en la España<br />
de la Contrarreforma. Madrid, La Piqueta, 1984). Los planteamientos de la socióloga de Chanta<strong>da</strong> y su análisis<br />
detallado nos llevarían ahora demasiado lejos.<br />
168 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) Apuntes sobre los orígenes de la educación pública contemporánea<br />
Rapports vendrán a ser la síntesis práctica más llamativa que recoge esa teoría y esas<br />
necesi<strong>da</strong>des.<br />
Es completamente secun<strong>da</strong>rio que los Rapports caigan a veces en las utopías más<br />
desarofa<strong>da</strong>s. Históricamente, importa mucho más el trasfondo que reflejan que lo que realmente<br />
dicen. La lectura utópica de los Rapports que hace por ejemplo Bronislaw Baczko 3<br />
es puro diversionismo. Porque no siempre interesa el mensaje explícito, sino el contenido<br />
latente, la actitud, el espíritu. Y está claro que, con los Rapports, la educación se consagra<br />
como un aparato ideológico del Estado de primer orden, como un poder auténtico, que dirá<br />
Talleyrand. La educación es ya un medio insustituible de reproducción de las estructuras<br />
de los Estados contemporáneos.<br />
La educación conserva también otra dimensión: reproduce, cierto, pero produce a un<br />
tiempo. La educación es producción, saber, creación de cultura, capaci<strong>da</strong>d transformadora.<br />
André Petitat, en un trabajo de 1982 4 , afirma que las teorías sociológicas reproductoras<br />
<strong>da</strong>n cuenta de reali<strong>da</strong>des importantes, pero son incapaces de explicar el movimiento histórico<br />
en su conjunto. Según ellas —dicen— «la enseñanza se presenta siempre como<br />
un freno, una fuerza de conservación, un obstáculo al cambio. La evolución se produce a<br />
pesar del sistema de enseñanza. Ahora bien, tal afirmación contiene sólo una parte de la<br />
ver<strong>da</strong>d. La reali<strong>da</strong>d es contradictoria y. múltiple. Por una parte, la escuela reproduce y, por<br />
otra, alimenta el movimiento que trata de abolir la situación existente» 5 .<br />
Más adelante, añade:<br />
«En suivant ce cheminement, mon travail s’est alors orienté vers une remise en cause<br />
explicite des théories de la reproduction en éducation. Ces théories restent muettes devant<br />
le mouvement de l’histoire, même si leurs problématiques sont incompréhensibles en<br />
dehors de lui. L’école ne participe-t-elle pas en permanence à la définition de nouvelles<br />
distinctions culturelles? A chaque révolution religieuse ou politique, n ’a-t-elle pas diffusé<br />
et étendue les nouveaux credos? A l’occasion, et contre toute attente, n’a-t-elle pas trahi<br />
la confianse que ses dirigeants fon<strong>da</strong>ient en elle? Comment peut-on faire abstraction de<br />
l’école <strong>da</strong>ns l’unification culturelle et linguistique des Etats-nations? L’écriture, instrument<br />
de domination, généralisée par l’école d’Etat, n’a-t-elle pas joué un rôle important <strong>da</strong>ns la<br />
formation et la diffusion d’une conscience de classe parmi les nouveux prolétaires de la<br />
révolution industrielle? 6 »<br />
3 BACZKO, B.: Une éducation pour la démocratie. Textes et projets de l ’époque révolutionnaire. Paris, Gamier,<br />
1982. Además de la antología de Baczko, una edición más completa, sin ser exhaustiva, de los Rapports es la<br />
de HIPPEAU, C.: L ’instruction publique en France pen<strong>da</strong>nt la Révolution. Paris, Didier et Cie. Libraires-Editeurs,<br />
1881.<br />
4 PETITAT, A: Production de l’école-Production de la société. Analyse socio-historique dequelques moments<br />
décisifs de l’évolution scolaire en Occident. Geneve, Droz, 1982<br />
5 Ibidem, p. 12.<br />
6 Ibidem, p.13 [ siguiendo esta orientación mi trabajo se convirtió en un cuestionamiento explícito de las teorías<br />
de la reproducción en educación. Estas teorías permanecen mu<strong>da</strong>s ante el movimiento de la historia, incluso si<br />
sus problemáticas son incomprensibles al margen de ellas. ¿Acaso la escuela no participa permanentemente en<br />
la definición de nuevas distinciones culturales? ¿Acaso no ha difundido y extendido las nuevas doctrinas en ca<strong>da</strong><br />
Sarmiento<br />
169
Herminio Barreiro<br />
Petitat plantea aquí, en otros téminos, el esquema de funcionamiento de la lucha de<br />
clases en el interior mismo del sistema educativo. O, si se quiere, abor<strong>da</strong> el viejo tema<br />
de la doble dimensionali<strong>da</strong>d del fenómeno educativo: a) la educación como saber, como<br />
«práctica técnica», como creación cultural —técnica y ciencia—, y b) la educación como<br />
«práctica social», como sistema y como reproducción —ideología— 7 .<br />
Ilustracion/Revolucion<br />
La Ilustración es la razón necesaria, pero no suficiente de la Revolución de 1789, dijo<br />
un día Pierre Vilar. Sin la teoría política y pe<strong>da</strong>gógica de los ilustrados, la Revolución no<br />
hubiera sido posible. Existe una íntima relación dialéctica entre los textos de Montesquieu,<br />
Voltaire, Rousseau, Diderot, Helvétius, D’Holbach, los Cahiers de doléances de 1789 y los<br />
Rapports de 1789-1799, si pensamos sobre todo en la revolución que se produce en el<br />
ámbito de la educación.<br />
Ese grupo de intelectuales modernos que son los ilustrados franceses, en tanto que<br />
abanderados de una clase burguesa con poder económico y en ascenso social imparable,<br />
van a preparar un nuevo modelo teórico-práctico de Estado, un Estado de nuevo tipo;<br />
en definitiva, el Estado que necesita la burguesía. Será Montesquieu el primer arquitecto<br />
que trabaje en la construcción de ese Estado. A él le corresponde, partiendo de Locke, la<br />
cimentación y el diseño de la estructura del gran edificio. El Espíritu de las leyes es el armazón<br />
de ese nuevo Estado y el anuncio de la caí<strong>da</strong> del Estado esclerotizado del Antiguo<br />
Régimen.<br />
Es claro, como decíamos, que la Ilustración no es razón suficiente para esa revolución<br />
que abre la época contemporánea. En el fondo, estaban las razones económicas y<br />
sociales, las condiciones objetivas que la propiciaron: la explosión demográfica del XVIII,<br />
el crecimiento de las ciu<strong>da</strong>des, la crisis ideológica de la Iglesia y sus relaciones corruptas<br />
con el viejo Estado, etc. No obstante, son los ilustrados quienes elaboran el diseño teórico<br />
de ese proceso, la teoría que se necesitaba para la acción política desea<strong>da</strong> por todo el<br />
Tercer Estado.<br />
Se trataba, pues, de perfilar un nuevo Estado (Montesquieu), con una organización política<br />
de nuevo tipo (Voltaire, Diderot, Rousseau), con una educación y una cultura nuevas<br />
(Diderot, Rousseau, Helvétius, D’Holbach y, más tarde, Condorcet y Talleyrand) y del que<br />
surgiría un nuevo tipo de ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no y un hombre nuevo (Diderot, Rousseau).<br />
revolución religiosa o política? Y en este caso, ¿no ha traicionado, contra lo que se esperaba, la confianza que<br />
sus dirigentes depositaban en ella? ¿Cómo se puede hacer abstracción de la escuela en la unificación cultural<br />
y lingüística de los Estados-nación? ¿Acaso la escritura, como instrumento de dominación generalizado por la<br />
Escuela del Estado, no ha jugado un papel importante en la formación y la difusión de una conciencia de clase<br />
entre los nuevos proletarios de la revolución industrial?]<br />
7 A propósito de la doble dimensionali<strong>da</strong>d científica e ideológica de la educación, y en el contexto de las<br />
relaciones ciencias sociales/ideología, es bueno remitir al lector a un viejo pero clarividente y magistral trabajo<br />
de SANCHEZ VAZQUEZ, Adolfo: «La ideología de la “neutrali<strong>da</strong>d ideológica” en las ciencias sociales», en Zona<br />
Abierta, n.° 7, 1976.<br />
170 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) Apuntes sobre los orígenes de la educación pública contemporánea<br />
Con este esquema, los ilustrados generan to<strong>da</strong> una revolución teórica utilizando las<br />
armas de la crítica filosófica, científica, política e ideológica. Crítica multiforme y polifacética<br />
basa<strong>da</strong> en la teoría del progreso social y en el uso de la razón como método de análisis<br />
de la reali<strong>da</strong>d. Esa crítica omnia de los ilustrados, su actitud de subversión radical de la<br />
concepción del mundo dominante y el sello de philosophes que se imponen, <strong>da</strong>rán lugar al<br />
nacimiento de una nueva conciencia social, en determinados sectores de la socie<strong>da</strong>d, que<br />
hará irreversible el proceso histórico que se avecina.<br />
Asistimos así al nacimiento de la primera conciencia contemporánea de lo que será la<br />
educación pública. Se trataría de construir un sistema educativo adecuado a las necesi<strong>da</strong>des<br />
que se prevén para el nuevo Estado. En definitiva, un sistema educativo al servicio del<br />
nuevo Estado. Los ilustrados van tomando progresivamente conciencia de la importancia<br />
capital de la educación para la implantación y mantenimiento del Estado burgués que<br />
querían poner en pie. Y llegarán a concluir incluso que no hay revolución política posible si<br />
no va acompaña<strong>da</strong> de una revolución educativa paralela. Consideran a la educación como<br />
una palanca de transformación social de primer orden.<br />
Rousseau, en el Emilio, elabora los principios de la educación nueva que el nuevo<br />
ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no del Estado nuevo necesitaba. Con esa educación creía Rousseau que encontraríamos<br />
al fin al hombre universal, al hombre reconciliado con su ver<strong>da</strong>dera naturaleza<br />
y renacido de su historia auténtica. El concepto clave que utiliza Rousseau en su trabajo<br />
será el concepto de libertad: libertad natural, civil y moral, en tres estadios progresivos en<br />
los que la libertad se perfecciona sucesivamente y que responden a una concepción de<br />
la Historia y del Estado esbozados pormenoriza<strong>da</strong>mente en el Discurso y en el Contrato.<br />
Libertad no en cuanto «conciencia de la necesi<strong>da</strong>d» como dirá Engels, sino en un sentido<br />
igualitarista y pequeño-burgués 8 . Libertad para hacerse con una propie<strong>da</strong>d... (Más tarde,<br />
libertad de empresa, libertad de enseñanza...). A partir de 1789: libertad, igual<strong>da</strong>d, fraterni<strong>da</strong>d.<br />
Poco después, igualad, libertad, fraterni<strong>da</strong>d... En este orden. Porque sin igual<strong>da</strong>d<br />
no puede haber auténtica libertad. Y porque sin una libertad de iguales es imposible la<br />
fraterni<strong>da</strong>d (socialistas utópicos, Marx).<br />
En la práctica, La Chalotais abor<strong>da</strong> la reforma del sistema educativo en su Ensayo<br />
de educación nacional, obra que Voltaire salu<strong>da</strong> con alborozo y que aparece sólo un año<br />
después del Emilio (en 1763). Y Helvétius llega más lejos que ellos a la hora de considerar<br />
a la educación como asunto de Estado. Para Helvétius {De L’ Esprit), no es únicamente<br />
una cuestión fun<strong>da</strong>mental de Estado, sino que la educación debe figurar en la Constitución.<br />
Es ya más que un servicio. Es un derecho constitucional 9 . Y debe serlo porque, para<br />
Helvétius (y también para Rousseau), «todo lo que no recibamos al nacer, se lo debemos<br />
a la educación». En un análisis típicamente mecanicista, para Helvétius, «educación» es<br />
sinónimo de «circunstancias». Su punto de parti<strong>da</strong> es maximalista y reduccionista a un<br />
8 Sobre este aspecto del pensamiento de Rousseau, vid. DELLA VOLPE, G.: Rousseau y Marx. Barcelona,<br />
Martínez Roca, 1975, pp. 13-100.<br />
9 Lorenzo LUZURIAGA, en abril de 1931, publicará un artículo en la Revista de Pe<strong>da</strong>gogía que se titulará<br />
precisamente, «Ideas para una reforma constitucional de la educación pública»<br />
Sarmiento<br />
171
Herminio Barreiro<br />
tiempo, pero tiene un efecto muy sano y liberador en aquel momento: objetivamente se<br />
oponía a la sacrosanta desigual<strong>da</strong>d consagra<strong>da</strong> por la Iglesia. Para Helvétius todos «nacemos<br />
iguales». Luego, las desigual<strong>da</strong>des sociales, nacionales, culturales, sexuales, etc.,<br />
son el producto de una educación discriminatoria e injusta. Por eso, «la formación del<br />
hombre está tan estrechamente liga<strong>da</strong> a la forma de gobierno, que no es posible hacer<br />
ningún cambio importante en la educación pública si no se cambia también la constitución<br />
misma de los Estados» 10 .<br />
Diderot, el gran trabajador, el organizador, ei hombre polifacético de la Ilustración, es<br />
también el hombre de las ciencias y de las nuevas letras críticas. El es el teórico de la<br />
cultura científica ilustra<strong>da</strong>, el gran animador de la Enciclopedia. Es la síntesis personifica<strong>da</strong><br />
del movimiento iluminista. Pondrá el acento en el carácter cívico y moral de la nueva educación<br />
pública y, sobre todo, en su papel de forjadora del nuevo «espíritu nacional» que se<br />
necesitaba. Espíritu que estaba en franca oposición con la atmósfera sectaria, confesional<br />
y priva<strong>da</strong> de la «educación doméstica, religiosa y particular».<br />
Las aportaciones de Rousseau, Helvétius y Diderot al análisis de las características y<br />
la función del fenómeno educativo, convierten a la educación en uno de los grandes protagonistas<br />
del movimiento de las luces. Para todos los ilustrados, el Estado será la máxima<br />
autori<strong>da</strong>d responsable en materia de educación. Según eso, el sistema educativo debe ser<br />
un sistema unificado y controlado por el Estado. Ello implica una centralización de la educación.<br />
Educación que deberá tener, además, un carácter público y opuesto a la priva<strong>da</strong>.<br />
Pero decir «pública» quiere decir «colectiva». Y una educación «colectiva» no podrá ser<br />
otra cosa, en el nuevo Estado, sino «nacional».<br />
Los cahiers<br />
Durante el año 1789, los Estados Generales van recogiendo quejas en los cuadernos<br />
de sesiones. Los célebres Cahiers de doléances se convertirán así en fuente de primera<br />
mano para analizar las inquietudes políticas del momento, el cambio cualitativo que se<br />
observa en el concepto mismo de educación y, sobre todo, en el papel que ésta debería<br />
jugar en el nuevo Estado que se vislumbra.<br />
Antoine León, en un viejo pero sustancioso trabajo de 1970 11 , traza un bosquejo del<br />
lugar que ocupa la pe<strong>da</strong>gogía en los Cahiers. Más que un estudio en profundi<strong>da</strong>d del<br />
significado histórico-pe<strong>da</strong>gógico de los Cuadernos, se trata del enunciado de ciertos problemas<br />
de método a la hora de la crítica, de algunos extractos valiosos y de las tesis más<br />
importantes existentes hasta entonces en orden a su interpretación.<br />
A su juicio, tres son las corrientes interpretativas principales: a) los Cahiers expresan<br />
opiniones comunes típicas del Antiguo Régimen (E. Allain); b) las doléances prefiguran<br />
el contenido de los proyectos revolucionarios (L. Bourrilly); c) los Cuadernos reflejan el<br />
10 HELVETIUS: De L’Esprit. París, ed. sociales, 1968, p. 181<br />
11 «La pé<strong>da</strong>gogie au temps des révolutions», en Bulletin de Psychologie, 286, 1970, pp. 1082-1098.<br />
172 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) Apuntes sobre los orígenes de la educación pública contemporánea<br />
estado de ánimo colectivo típico de los años inmediatamente anteriores a la Revolución<br />
(D. Monet) 12 .<br />
Esas tres corrientes sólo en apariencia pueden ser considera<strong>da</strong>s como antagónicas.<br />
Aunque, en reali<strong>da</strong>d, la corriente b) es la que apunta directamente al sentido de la Historia<br />
y la que muestra la íntima relación de causa/efecto entre Ilustración/Cahiers/Rapports y, en<br />
general, la que explica la sucesión de acontecimientos de los procesos de escolarización<br />
del XIX, también es cierto que en los Cahiers se expresan opiniones típicas del Antiguo<br />
Régimen —a)— y se refleja el estado de ánimo colectivo de la época prerrevolucionaria<br />
—c). La distancia «teórica» entre el Ensayo de La Chaloíais (1763) y los Cahiers (1789)<br />
no es muy grande, pero la distancia práctica es enorme. Se estaba pasando de una teoría<br />
sin anclaje social concreto a la expresión de las más apremiantes necesi<strong>da</strong>des populares<br />
o, en todo caso, a la expresión de ciertas necesi<strong>da</strong>des de clase, en un momento en que la<br />
gran batalla se había puesto en marcha y era ya irreversible. Desde el 5 de mayo de 1789,<br />
los Estados Generales estaban en pie de guerra.<br />
Los Cahiers son documentos históricos que recogen las vacilaciones políticas y la<br />
inestabili<strong>da</strong>d social del momento. Con el peso real del Antiguo Régimen en los talones,<br />
pero ya con el horizonte del Nuevo Régimen a la vista... Conviene subrayar lo que A. León<br />
también apunta en su artículo: sólo una pequeña parte de los Cuadernos está dedica<strong>da</strong><br />
a cuestiones de política educativa. No debemos olvi<strong>da</strong>r que «los Estados generales se<br />
reunieron, no para resolver un problema de educación (...), sino para poner fin al conflicto<br />
rey/aristrocracia» 13 . Aunque también es cierto que, día a día, los objetivos políticos de los<br />
Estados Generales se fueron ensanchando y radicalizando más y más.<br />
Pero lo importante es que a la hora de <strong>da</strong>r sali<strong>da</strong> «a las preocupaciones políticas,<br />
económicas y sociales más generales», se abor<strong>da</strong>n «problemas de organización de la<br />
enseñanza» 14 . Esto quiere decir que, consciente o inconscientemente, la educación es ya<br />
considera<strong>da</strong>, en la práctica, como un instrumento político de primer orden.<br />
Si nos atenemos a la cuantificación de fuentes disponibles, A. León apunta 1.240 cuadernos<br />
publicados integramente en los archivos parlamentarios, 1.103 extractos publicados<br />
por E. Allain y relacionados exclusivamente con cuestiones educativas, 417 extractos<br />
publicados por L. Bourrilly y consagrados también a esos problemas y una antología de<br />
textos publica<strong>da</strong> por P. Goubert <strong>15</strong> .<br />
Los Cahiers son, por tanto, documentos históricos que recogen las inquietudes políticas<br />
y pe<strong>da</strong>gógicas de un tiempo que se mueve entre la reforma y la revolución. En algunos<br />
12 Ibidem, p. 1090.<br />
13 Ibidem.<br />
14 Ibidem.<br />
<strong>15</strong> Ibidem, p. 1090. La bibliografía a la que Antoine León remite en su artículo comprende, entre otras, obras de<br />
ALLAIN, E.: La question d ’enseignement en France d ’après les Cahiers. Paris, Renouard, 1886; BOURRILLY<br />
L.. Les Cahiers de l ’instruction publique en 1789. Paris, Delograve, 1901; GOUBERT, P. y DENIS, M.: 1789. Les<br />
Français ont la parole. Paris, Julliard, 1964, y MORNET, D.: Les origines intellectuelles de la Révolution Française<br />
(17<strong>15</strong>- 1787). Paris, A. Collin, 1938.<br />
Sarmiento<br />
173
Herminio Barreiro<br />
casos, atienden preferentemente a aspectos de simple mejora del sistema educativo. En<br />
otros, en cambio, evidencian una voluntad clara de transformar profun<strong>da</strong>mente el sistema<br />
educativo. Como veremos, existe una considerable distancia teórica y práctica entre lo que<br />
expresan los Cuadernos de 1789 y lo que serán las iniciativas concretas de los legisladores<br />
de la Revolución. Esta ambigüe<strong>da</strong>d de los Cahiers de doléances es una consecuencia<br />
directa de la inestabili<strong>da</strong>d del poder político y de los intereses contrapuestos de la Nobleza,<br />
el Clero y el Tercer Estado.<br />
Parece, pues, evidente que, en vísperas de la Revolución, to<strong>da</strong>vía no se plantea con<br />
clari<strong>da</strong>d y decisión el tema de la generalización educativa. La opinión pública y los primeros<br />
representantes del pueblo tienen un cierto temor a una generalización de la enseñanza sin<br />
límites precisos. Lo más corriente es que se hable de una instrucción elemental y técnica<br />
para el pueblo y de una enseñanza secun<strong>da</strong>ria y superior para los sectores sociales más<br />
influyentes. Es decir, más o menos en la línea del reformismo ilustrado de La Chalotais.<br />
Los re<strong>da</strong>ctores de los Cuadernos oscilan, pues, como decíamos, entre la reforma y la<br />
revolución. En los textos parlamentarios, se contempla ya un diseño que anuncia la futura<br />
e inexorable división de lo que debería ser la escuela única. Lo que entonces era un paso<br />
adelante, se convertirá muy pronto en un paso atrás. Las dos redes de escolari<strong>da</strong>d estudia<strong>da</strong>s<br />
por Baudelot y Establet estaban ya presentes en el nacimiento mismo de la escuela<br />
contemporánea. La escuela contemporánea nacía, pues, como una escuela de clase. Era<br />
la anticipación de la uni<strong>da</strong>d precaria y la falta de cohesión del Tercer Estado. La última vez<br />
que proletarios y burgueses iban a combatir juntos —dirá Marx— sería en el último acto de<br />
la Revolución: exactamente en 1848. 1871 será el epílogo de la Revolución burguesa y el<br />
prólogo de la Revolución socialista.<br />
La Revolucion. Los Rapports<br />
Será a partir del 14 de julio de 1789 cuando se empiece a hablar del problema educativo<br />
sin equívocos. Ca<strong>da</strong> una de las clases sociales en liza va a defender encarniza<strong>da</strong>mente<br />
sus posiciones, presentando, sucesiva o simultáneamente, planes, programas, informes<br />
o anteproyectos de ley sobre educación, que serán acalora<strong>da</strong>mente discutidos. Como<br />
dice Lorenzo Luzuriaga, en su Historia de la Educación Pública16 , «con la Revolución, la<br />
educación nacional francesa comienza a convertirse ver<strong>da</strong>deramente en algo práctico y<br />
operativo». El trabajo teórico de los ilustrados se convierte en práctica concreta y en una<br />
posibili<strong>da</strong>d histórica real.<br />
Ca<strong>da</strong> uno de los elementos culminantes del proceso revolucionario (Asamblea Constituyente,<br />
Asamblea Legislativa, Convención, Directorio, época napoleónica) trata de llevar a<br />
la práctica sus ideas sobre la educa ción nacional. Figuras clave que intervienen, en esos<br />
momentos, en asuntos educativos serán, entre otros, Mirabeau, Talleyrand, Condorcet,<br />
Romme, Lepeletier. Y, en casi todos los casos, su éxito no será inmediato, pero sus aportaciones<br />
serán irreversibles. Francia tendrá muy pronto un «sistema estatal de educación<br />
16 LUZURIAGA, L.: Historia de la educación pública. Buenos Aires, Losa<strong>da</strong>, 1964, cuarta edición, p. 47 y ss.<br />
174 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) Apuntes sobre los orígenes de la educación pública contemporánea<br />
nacional», tal y como habían soñado los ilustrados, aunque con las inevitables correciones<br />
introduci<strong>da</strong>s por la historia real de los acontecimientos.<br />
En su obra Lire et écrire, Furet y Ozouf sostienen una tesis a contracorriente. Afirman<br />
que la Revolución francesa, en contra de lo que se piensa, no ha significado un salto<br />
cualitativo espectacular en la alfabetización y escolarización de los franceses. Argumentan<br />
su posición en base al análisis comparativo —muy minucioso y documentado— de la<br />
situación revolucionaria con la alfabetización y escolarización del Antiguo Régimen. Hasta<br />
aquí no habría na<strong>da</strong> que objetar. Lo erróneo de la tesis de Furet y Ozout radica justamente<br />
en la elección del subsistema educativo primario como elemento pe<strong>da</strong>gógico angular del<br />
proceso revolucionario.<br />
No es en la primaria donde reside la importancia de los cambios, sino en la secun<strong>da</strong>ria<br />
y en la superior. La preocupación de la burguesía finisecular, siguiendo los preceptos de<br />
los ilustrados que se preocupaban en particular de la educación como cuestión de Estado,<br />
se centrará en la formación de élites dirigentes cualifica<strong>da</strong>s. Napoleón recoge ese man<strong>da</strong>to<br />
de clase y se propone como objetivo principal la constitución de una importantísima<br />
red de Lycées y la reorganización total de las <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>s. La primaria —la educación<br />
popular— será la gran batalla del XIX, con Pestalozzi al principio y Férry al final de la<br />
centuria. To<strong>da</strong>vía era pronto para lograr la unificación de todos los subsistemas educativos.<br />
El Estado recién formado tenía que elegir y conceder priori<strong>da</strong>des y sus intereses de clase<br />
eran claros y reflejaban con precisión la correlación de fuerzas en el país. La educación,<br />
sin du<strong>da</strong>, empezaba a ser ya un gran aparato...<br />
Bronislaw Baczko, en la obra ya cita<strong>da</strong>, hace, como decíamos al principio, una lectura<br />
utópica de los Rapports. Se empeña en analizar lo desmesurado de sus objetivos, su<br />
carácter utópico clásico, cuando, en reali<strong>da</strong>d, debería haber reparado más, mucho más,<br />
en lo que los Rapports anuncian... Porque los Informes revolucionarios serán los textos<br />
sobre los que se va a discutir durante más de cien años en la Historia de la Educación. No<br />
interesa, pues, en absoluto, situarlos en el tiempo breve y concreto en que se producen.<br />
Al contrario, deben ser proyectados en el ancho futuro en que <strong>da</strong>rán todos sus frutos. La<br />
escuela de hoy, o mejor, el sistema educativo actual de los países capitalistas no es más<br />
que una variante de los Rapports 17 , recortados en su dimensión revolucionaria inmediata<br />
y troceados en virtud de los procesos históricos ulteriores, en los que la burguesía y las<br />
clases dominantes se atrincheraron en el poder y pretendieron por todos los medios frenar<br />
el despliegue liberador y las potenciali<strong>da</strong>des creativas que contenían. Y eso no es utopía,<br />
sino corrección histórica en función de los intereses de clase. Lo «utópico» ya no lo es<br />
tanto en el transcurso de los procesos revolucionarios socialistas contemporáneos.<br />
En su libro Une éducation pour la démocratie, el profesor Baczko se limita a una introducción,<br />
con el análisis de fondo que acabamos de apuntar. Es una revisión de la Revolución<br />
francesa en su vertiente pe<strong>da</strong>gógica —o mejor, escolar—, en la línea de la obra de<br />
Furet/Ozouf. Revisión, en mi opinión, típicamente academicista y excesivamente centra<strong>da</strong><br />
17 Vid. BACZKO, B.: Op. cit., p. 69.<br />
Sarmiento<br />
175
Herminio Barreiro<br />
en ios problemas de la alfabetización y la escolarización primaria. La misma antología de<br />
Rapports —incompletos— que nos presenta resulta demasiado sesga<strong>da</strong>. Y aún así es<br />
perfectamente posible hacer una lectura muy distinta de su misma muestra antològica.<br />
Existen demasiados indicios de que la antología de Baczko es un intento más de desactivar<br />
los efectos de la Revolución francesa, de minimizarla o incluso de negarla. Bajo el<br />
pretexto de la desmitificación, se esconde la reacción. De la misma forma que Furet ataca<br />
frontalmente el carácter de la Revolución en Pensar la Revolución francesa, Baczko hace<br />
lo propio con los grandes proyectos educativos de 1789-1799. Toma por utopía aquello que<br />
la burguesía no quiso poner en práctica, sencillamente porque iba contra sus intereses.<br />
De Mirabeau (1749-1791) nos que<strong>da</strong>n algunas notas de discursos importantes. En uno<br />
de esos discursos [Sobre la Instrucción Pública y la organización del cuerpo de enseñanza],<br />
Mirabeau defiende el principio de la libertad de enseñanza. A partir de entonces, éste<br />
será ya un tema recurrente en la Historia contemporánea de la educación pública y estará<br />
en boca de los principales artífices de las políticas educativas de nuestro tiempo, aunque<br />
con las intenciones más diversas. El discurso de Mirabeau a que aludimos es una dura<br />
diatriba contra el Estado del Antiguo Régimen.<br />
En un primer momento, Mirabeau —un reformista— no es parti<strong>da</strong>rio del intervencionismo<br />
absoluto del Estado en cuestiones educativas. Pero, a pesar de sus reservas teóricas y<br />
de principios, y teniendo en cuenta el estado lamentable de la educación priva<strong>da</strong>, cree que<br />
la Asamblea debería elaborar un proyecto de organización de la enseñanza pública que<br />
garantice una efectiva libertad de enseñanza.<br />
Teniendo en cuenta la situación política del momento, para Mirabeau, sólo el Estado<br />
podía garantizar esa libertad. Considera que hay que poner en marcha un plan «para comprometer<br />
a los maestros en la nueva tarea y que sea capaz de apoderarse del espíritu de<br />
la juventud» 18 . Tendrá que ser la Asamblea la que deci<strong>da</strong> qué escuelas serán sosteni<strong>da</strong>s<br />
y fomenta<strong>da</strong>s por el Estado y qué tipo de instrucción deberán seguir en ellas los alumnos.<br />
Por su parte, Talleyrand (1758-1838) es autor de un Rapport sur l’Instruction publique,<br />
presentado en la Asamblea en 1791. En él, Talleyrand considera a la educación como un<br />
poder, puesto que actúa: 1) sobre el perfeccionamiento del «cuerpo político» y 2) sobre<br />
la «prosperi<strong>da</strong>d general». Momento históricamente importantísimo y consideración cualitativamente<br />
nueva de la educación. Al ser entendi<strong>da</strong> como un poder; la educación se<br />
convierte objetivamente en un aparato del Estado. Su incidencia en el perfeccionamiento<br />
del «cuerpo político» la transforma en un excepcional vehículo transmisor e inculcador de<br />
ideología. Por otra parte, la influencia de la educación en la «prosperi<strong>da</strong>d general» pone<br />
sobre el tapete el tema capital de su acción directa en la economía y en el sistema productivo.<br />
Que<strong>da</strong>n así plantea<strong>da</strong>s en la práctica las correlaciones sistema político/sistema<br />
educativo y sistema educativo/sistema productivo.<br />
Pero, oigamos al propio Talleyrand:<br />
18 LUZURIAGA, L.: Op. cit, p. 50.<br />
176 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) Apuntes sobre los orígenes de la educación pública contemporánea<br />
«Les pouvoirs publics sont organisés: la liberté, l’égalité existent sous la garde toutepuissante<br />
des lois; la propriété a retrouvé ses véritables bases; et pourtant la Constitution<br />
pourrait sembler incomplète, si l’on n ’y attachait enfin, comme partie conservatrice et<br />
vivifiante, l’instruction publique, que sans doute on aurait le droit d’appeler un pouvoir<br />
[cursiva en el texto], puisque’elle embrasse un ordre de fonctions distinctes qui doivent agir<br />
sans relâche sur le perfectionnement du corps politique et sur la prospérité générale». 19<br />
Para Talleyrand, la educación es, además, pieza importantísima para la feliz implantación<br />
de la nueva Constitución, como ya significara Helvétius y como recogerán más<br />
tarde muchos pe<strong>da</strong>gogos del XIX y del XX. «La instrucción —dice— ensancha la libertad<br />
civil y ésta, a su vez, la libertad política». Y la libertad política «impide la aparición del<br />
despotismo» 20 .<br />
La única instrucción que el Estado debe ofrecer con la mayor gratui<strong>da</strong>d (repárese en<br />
el posibilismo) «es la esencialmente común a todos, por ser necesaria para todos» 21 . Se<br />
trata, evidentemente, de la educación elemental tal y como sería entendi<strong>da</strong> por las burguesías<br />
nacionales de nuestra época. La finali<strong>da</strong>d esencial de esa educación es «enseñar a<br />
los niños a que lleguen a ser un día buenos ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos» 22 . Coincidencia total con las concepciones<br />
expuestas por Diderot en su Plan de una Universi<strong>da</strong>d para el gobierno de Rusia.<br />
Diderot llamaba aquí la atención sobre el papel de la educación como agente principal del<br />
cambio de mentali<strong>da</strong>d y sobre su función de ajuste entre lo que él llamaba «ley natural»<br />
y «ley civil», indispensable para el buen funcionamiento de la socie<strong>da</strong>d y del Estado. Sólo<br />
que aquí, Talleyrand, consciente de los recursos aún limitados del nuevo Estado, cree que<br />
la educación debe ofrecerse, pero no «imponerse». Esa «imposición» implicaría la gratui<strong>da</strong>d<br />
y la obligatorie<strong>da</strong>d y este nuevo «salto» en la evolución del sistema educativo sólo se<br />
produciría «teóricamente» con el Rapport Condorcet. Talleyrand interpreta to<strong>da</strong>vía la educación<br />
como un servicio, pero no como un derecho, aunque ya dejara de ser un privilegio...<br />
(En reali<strong>da</strong>d, habría que recorrer aún un largo camino...).<br />
Sobre el carácter constitucional de la Instrucción Pública 23 , dice Talleyrand:<br />
«La première instruction serait placée <strong>da</strong>ns chaqué canton, ou, plus exactement, <strong>da</strong>ns<br />
chaqué division qui renferme une assemblée primaire (...)<br />
...Il faut que l’instruction s’allie le plus possible au nouvel état des choses, et qu’elle présente,<br />
<strong>da</strong>ns ces diverses gra<strong>da</strong>tions, des rapports avec la nouvelle Constitution [cursiva nuestra]» 24 .<br />
19 BACZKO, B.: Op.cit.,p.109 [Los poderes públicos están organizados: la libertad, la igual<strong>da</strong>d existen bajo la<br />
vigilancia todopoderosa de las leyes; la propie<strong>da</strong>d ha encontrado de nuevo sus ver<strong>da</strong>deras bases; sin embargo,<br />
la constitución podría que<strong>da</strong>r incompleta, si no se le añade, como parte conservadora y vivificante, la instrucción<br />
pública, a la que sin du<strong>da</strong> debemos llamar un poder, ya que abarca un orden de funciones distintas que deben<br />
actuar constantemente en el perfecccionamiento del cuerpo político y en la prosperi<strong>da</strong>d general]<br />
20 Cit. por LUZURIAGA: ibídem, pp. 50-51.<br />
21 Ibídem, p. 51.<br />
22 Ibídem.<br />
23 Véase HELVETIUS: Op. cit, passim, y LUZURIAGA, L. nota 9.<br />
24 BACZKO, B.: op. cit., p. 119.<br />
Sarmiento<br />
177
Herminio Barreiro<br />
Parece fuera de to<strong>da</strong> du<strong>da</strong> que las cinco Memorias de Condorcet sobre educación y,<br />
particularmente, su Rapport et projet de décret sur l’organisation générale de l’instruction<br />
publique (abril-diciembre, 1792) son el elemento definitivo que catapulta a la educación<br />
como tarea primordial del nuevo Estado y que la convierte en palanca de transformación<br />
social de primer orden. Desde ese momento, los políticos saben ya que no puede haber<br />
revolución política posible si no va acompaña<strong>da</strong> de una revolución educativa paralela. El<br />
Rapport Condorcet vendrá a ser el alfa y el omega de to<strong>da</strong> reforma educativa importante<br />
y el punto de referencia inevitable de las políticas educativas que se pondrán en marcha a<br />
lo largo del XIX y aún en el primer tercio del XX.<br />
Para Condorcet, la educación significa: 1) ofrecer a todos los individuos los medios de<br />
proveer a sus necesi<strong>da</strong>des; 2) asegurar el bienestar; 3) conocer y ejercer sus derechos y<br />
comprender y cumplir sus deberes; 4) capacitar y cualificar al individuo para el desarrollo<br />
de sus capaci<strong>da</strong>des naturales y garantizar la igual<strong>da</strong>d de hecho entre los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos. He<br />
aquí el resumen más expresivo del programa educativo de la burguesía a lo largo del siglo<br />
XIX. Como dice Carlos Lerena, en la segun<strong>da</strong> cita que encabeza este trabajo, «cuando<br />
termina el siglo, tanto en el campo de las ideologías pe<strong>da</strong>gógicas, como en el de la política<br />
escolar, casi todo lo esencial se ha dicho, y casi todo lo significativo ha sucedido ya. Básicamente,<br />
con esos materiales ideológicos es con los que trabaja todo el siglo diecinueve».<br />
Condorcet <strong>da</strong> un paso más que Talleyrand. La instrucción pública es un deber de justicia<br />
para los poderes públicos. Elabora después un detallado programa educativo en el que<br />
introduce con clari<strong>da</strong>d el principio del laicismo. Cree necesario separar la moral —ética<br />
civil— de los dogmas religiosos. La moral religiosa debe ser sustitui<strong>da</strong> por la moral civil.<br />
Jules Férry libraría, en Francia, la batalla decisiva por el laicismo.<br />
Esta nueva forma de la conciencia social, a la que contribuyó de manera decisiva Condorcet,<br />
<strong>da</strong>rá lugar a que se imponga paulatinamente una nueva mentali<strong>da</strong>d en el pueblo<br />
francés. Y esa nueva mentali<strong>da</strong>d se deberá, en buena medi<strong>da</strong>, a la presencia creciente de<br />
la instruction civique en los establecimientos escolares. Se producirá así un giro radical en<br />
lo que Louis Althusser denominará las ideologías prácticas.<br />
En el Informe de Condorcet, las ciencias ocupan el lugar preeminente que ocupaban<br />
las letras. La cultura científica era considera<strong>da</strong> ya, en amplios círculos—la aportación ilustra<strong>da</strong><br />
había sido fun<strong>da</strong>mental—, como la cultura de vanguardia. Es un adelanto de lo que<br />
será el positivismo. También aquí, Condorcet resume y sintetiza las aspiraciones de la<br />
burguesía: espíritu científico, positivo y práctico.<br />
Libertad de conciencia, libertad de enseñanza; libertad de doctrinas. Trini<strong>da</strong>d burguesa<br />
y rousseauniana que desarrolla Condorcet. Libertad de conciencia para poder combatir la<br />
religión. Libertad de enseñanza porque el Estado no tiene to<strong>da</strong>vía los medios de subvenir<br />
a las necesi<strong>da</strong>des sociales en materia de educación ni era «to<strong>da</strong>vía» el Estado que pretendía<br />
la burguesía, libertad de doctrinas para que desaparezcan las trabas que se oponen al<br />
progreso científico. Como se ve, efectivamente, aquí ya está casi todo...<br />
178 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) Apuntes sobre los orígenes de la educación pública contemporánea<br />
G. Romme, en su Rapport sur l’instruction publique, presentado por Lanthenas en la<br />
Convención, en diciembre de 1792, retoma las ideas de Condorcet, «acentuando sin embargo<br />
su orientación laica» 25 y, desviándose de la línea condorcetiana, trata de aprovechar<br />
la coyuntura política, tan agita<strong>da</strong>, de aquel final de año, para modificar algunos aspectos<br />
importantes del Rapport Condorcet. Al mismo tiempo, el diputado Romme se interna en su<br />
Informe en to<strong>da</strong> una serie de consideraciones teóricas sobre los conceptos de instrucción<br />
y educación. Ello era prueba indu<strong>da</strong>ble de que el pensamiento político-educativo se había<br />
ido adensando en los últimos tiempos y, en esta nueva fase de la Revolución, cerca ya<br />
de su momento álgido, la instrucción pública (o, lo que es lo mismo, la educación como<br />
asunto vital para el Estado) era un tema apasionante y absorbente para los diputados de<br />
la Convención.<br />
Véase el enfoque de G. Romme a través de estas citas sueltas, correspondientes a la<br />
Seconde Question de su Informe y bajo el epígrafe Que doit être l’instruction publique?, a<br />
propósito de instrucción y educación:<br />
«L’instruction éclaire l’esprit, exerce toutes les facultés intellectuelles, étend la domaine de<br />
la pensée.<br />
L’éducation développe le caractère, imprime à l’àme una impulsion salutaire, dirige la<br />
volonté...<br />
L’instruction recueille les fruits de l’experience et des méditations...<br />
L’éducation en fait un choix...<br />
L’instruction, sans léducation, donne les talents et de l’orgueil, des moyens et de la jactance...<br />
L’éducation sans l’ instruction ne peut former que des habitudes et conduire à tous les<br />
préjugés...» (Cursiva nuestra) 26 .<br />
El 13 de julio de 1793. Maximilien Robespierre presenta en la Convención Nacional el<br />
Plan d ’éducation nationale de Lepeletier. En su discurso, Robespierre dijo, entre otras cosas:<br />
«Avec la mémoire de ses vertus, Michel Lepeletier a légué à la patrie un plan d’éducation<br />
publique, que le génie de l’humanité semble avoir tracé» 27 .<br />
El Plan de Lepeletier es considerado como la obra más radical y au<strong>da</strong>z de los Rapports<br />
sobre educación debatidos en Francira durante este período revolucionario. Luzuriaga afirma<br />
al respecto:<br />
«El proyecto es una mezcla de ideas utópicas, inspira<strong>da</strong>s en la educación espartana y de<br />
ideas originales, entre ellas, por primera vez, la de la obligación escolar» 28 .<br />
El Plan de Lepeletier es quizá el trabajo más profundo de los presentados a debate. A<br />
pesar del contenido utópico que en él late —tal y como subrayan Luzuriaga y Baczko—,<br />
25 BACZKO, B.: Ibidem, p. 263. Bronislaw Baczko nos proporciona una detalla<strong>da</strong> Notice de ca<strong>da</strong> uno de los<br />
autores de los Rapports.<br />
26 Ibidem, p. 272.<br />
27 Ibidem, p. 347.<br />
28 LUZURIAGA, L.: op. cit., p. 55<br />
Sarmiento<br />
179
Herminio Barreiro<br />
lleva muy lejos los objetivos revolucionarios en materia educativa y sintetiza espléndi<strong>da</strong>mente<br />
lo mejor de las teorías existentes de tipo pe<strong>da</strong>gógico y el proyecto político jacobino.<br />
He aquí algunas muestras:<br />
«La Convention nationale doit trois monuments à l’histoire: la constitution, le code des lois<br />
civiles, l’éducation publique» (p. 348).<br />
«Former des hommes, propager les connaissances humaines; telles sont les deux parties<br />
du problème que nous avons a résoudre. La première constitue l’éducation, la seconde,<br />
l’instruction» (p. 348).<br />
«Prolonger l’instruction publique jusqu’à l’adolescence est un beau songe; quelquefois nous<br />
l’avons rêvé délicieusement avec Platon; quelquefois nous l’avons lu avec enthousiasme,<br />
réalisé <strong>da</strong>ns les fastes de Lacédémone: quelquefois nous en avons rétrouvé l’insipide<br />
caricature <strong>da</strong>ns nos collèges»...(p. 353) 29 .<br />
Están presentes, en las citas anteriores, los problemas más agudos y serios de la educación<br />
revolucionaria: la relación constitución/legislación/educación pública, la distinción<br />
educación/instrucción 30 y la necesi<strong>da</strong>d política de la generalización educativa.<br />
Ilustración, Cahiers y Rapports son, pues, los elementos angulares para la constitución<br />
de los sistemas educativos contemporáneos. Sin ellos, la educación pública de nuestros<br />
días no puede ser entendi<strong>da</strong> ni explica<strong>da</strong>.<br />
(Publicado en Socie<strong>da</strong>d, Cultura y Educación. Homenaje a la memoria de Carlos Lerena<br />
Alesón; Madrid, Centro de Investigación y Documentación Educativa, Universi<strong>da</strong>d<br />
Complutense, 1991, pp.<strong>15</strong>5-170.)<br />
29 BACZKO, B.: Op. cit., pp. 348-353.<br />
30 En un trabajo conjunto con Narciso de Gabriel, en fase de preparación, ahon<strong>da</strong>mos en esta distinción, así<br />
como también en otros aspectos importantes de los Rapports. En él, tratamos de hacer un análisis de contenido<br />
y de la proyección histórica de los Informes, abor<strong>da</strong>ndo igualmente las consecuencias de las reformas educativas<br />
napoleónicas.<br />
180 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 167-180
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong><br />
(1889-1959)<br />
1. La ruptura de la guerra civil y el exilio (1936-1959)<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
1936 será ya siempre, para los pueblos de España, la raya de demarcación que trunca<br />
irreversiblemente la vi<strong>da</strong> de sus gentes en el siglo XX. Ya na<strong>da</strong> volverá a ser igual para casi<br />
nadie. En reali<strong>da</strong>d, el punto de inflexión ver<strong>da</strong>dero había tenido lugar el 14 de abril de 1931,<br />
pero la sublevación militar del 36 y la liqui<strong>da</strong>ción criminal de la experiencia republicana en<br />
los años siguientes, graban a sangre y fuego esa fecha —1936— en la conciencia traumatiza<strong>da</strong><br />
de la mayoría de los españoles.<br />
Nuestro personaje, el pe<strong>da</strong>gogo Lorenzo Luzuriaga Medina, un manchego de Valdepeñas,<br />
nacido en 1889 y con sangre vasconavarra y castellana en sus venas, fue también<br />
uno de aquellos españoles “del éxodo y del llanto” que abandonaron el país en aquel otoño<br />
para muchos “apocalíptico” de 1936 en Madrid, como consecuencia de los virulentos combates<br />
desatados en las afueras de la capital, ya en plena guerra civil.<br />
Luzuriaga es, pues, para la historia, uno más de la larga lista de exiliados que dejan<br />
España, entre la incertidumbre y la desolación, poco tiempo después de iniciarse la<br />
contien<strong>da</strong>. En 1936 comenzará ya para él, el siempre duro exilio, aunque algunos hayan<br />
podido hablar, en ciertos casos y con no poca ironía, del “dorado exilio”…<br />
José Luis Abellán, en su obra La cultura en España, habla de una emigración en masa<br />
de profesores, pensadores, escritores y artistas. Entre ellos, Américo Castro, Rafael Alberti,<br />
Rafael Altamira, León Felipe, Luis Cernu<strong>da</strong>, Arturo Barea, Max Aub, Juan Marichal,<br />
Lorenzo Luzuriaga, José Castillejo, Joaquín Xirau, Arturo Duperier, Emilio Mira y López,<br />
María Zambrano, Wenceslao Roces, etc. etc.<br />
Sobre tan alto número de intelectuales cayó, durante los años del franquismo, en España,<br />
una espesa niebla de silencio, calumnias y rencores. Todos ellos desaparecieron,<br />
hasta tiempos muy recientes, de los escaparates de la cultura. Para los que aquí que<strong>da</strong>ron,<br />
para el pueblo español en general, era como si efectivamente hubieran muerto. O peor<br />
aún, como si nunca hubieran existido.<br />
Ingente es la canti<strong>da</strong>d de estudios realizados sobre esta gran odisea contemporánea.<br />
Grande fue la soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>d que despertó en el mundo. Y será también, sin du<strong>da</strong> alguna,<br />
fuente de inspiración de primera mano para gran número de escritores y artistas. Y si el<br />
exilio era para ellos lo más parecido a la na<strong>da</strong>, España será para muchos un infierno… El<br />
apogeo del fascismo en Alemania e Italia coincide con el final de la guerra civil. Ese mismo<br />
año, las tropas hitlerianas inician la invasión de Europa y el exterminio de pueblos enteros.<br />
Sarmiento<br />
181
Herminio Barreiro<br />
Será la guerra más feroz. Será la IIª guerra mundial… En España seguiría desencadenándose<br />
una fortísima represión.<br />
Así pues, 1939 será para muchos un punto sin retorno. Na<strong>da</strong> podrá seguir siendo<br />
igual para ellos. Porque otra —o incluso muy otra— será la reali<strong>da</strong>d del extranjero, por<br />
muy próxima que la sintamos a nuestra propia cultura. Otros son los problemas en tierras<br />
extrañas, otras las inquietudes y muy distintas las razones de la actuación personal de<br />
ca<strong>da</strong> uno.<br />
Por eso, Luzuriaga, que ya dejaba una obra cuaja<strong>da</strong> en España, tendrá sus du<strong>da</strong>s y<br />
vacilaciones en el exilio. Difícilmente podía haber una línea de continui<strong>da</strong>d investigadora<br />
—sobre todo en el ámbito de las ciencias sociales, tan en el corazón de nuestra propia<br />
vi<strong>da</strong>— después de haber vivido unos acontecimientos tan duros. Una derrota como aquella<br />
transforma cualquier proyecto personal de vi<strong>da</strong> —como diría Ortega—. Por esa razón, la<br />
producción pe<strong>da</strong>gógica de Luzuriaga en el exilio continúa, aparentemente, en idéntica<br />
progresión que en España —o incluso se acelera—, pero será en reali<strong>da</strong>d una producción<br />
sustancialmente distinta. Le faltará el contacto con la reali<strong>da</strong>d práctica conoci<strong>da</strong> y propia.<br />
Le faltarán los nutrientes naturales. Le faltará alma. Le faltará vi<strong>da</strong>.<br />
La guerra civil de 1936-1939 seguía tercamente presente… Como un puñal, como una<br />
<strong>da</strong>ga. 1936 era, efectivamente, un punto sin retorno. Tan es así que Luzuriaga, en el exilio,<br />
tar<strong>da</strong>rá un poco en volver, por ejemplo, sobre los temas históricos. Y tar<strong>da</strong> un poco en<br />
reflexionar en voz alta sobre España. Pero lo hará un día. Y lo hará con hondura —aunque<br />
algo se haya desgarrado para siempre—. En cambio, su maestro y amigo Ortega y Gasset,<br />
que lo había prometido reitera<strong>da</strong>mente, no lo hará nunca. El silencio será su juicio sobre el<br />
gran drama bélico de la España contemporánea.<br />
Quien sí lo hará —y muy pronto— será su admirado amigo José Castillejo, que escribe,<br />
en el exilio, na<strong>da</strong> menos que una síntesis de la historia de la educación en España,<br />
con este título, no se sabe si provocador, retador, indignado o conclusivo: War of ideas in<br />
Spain, que publica primero en inglés y en Londres. Más tarde, años después de su muerte,<br />
en 1976, aparecerá la versión española en las Publicaciones de la Revista de Occidente,<br />
con ese mismo título: Guerra de ideas en España. Los institucionistas querían dejar oír su<br />
voz. Y lo hacían, como se ve, con energía. En cierta carta dirigi<strong>da</strong> a Castillejo, Luzuriaga<br />
le mostrará su reconocimiento y su emoción cuando le cuente sus sentimientos al oír su<br />
voz en la distancia (se refiere a las famosas charlas de José Castillejo en la BBC de Londres,<br />
en los años de la IIª guerra mundial —por cierto, recientemente edita<strong>da</strong>s por Rafael<br />
Martínez Na<strong>da</strong>l, en la editorial Casariego—). En relación con José Castillejo, el otro gran<br />
manchego, no debería dejar de leerse el hermoso libro escrito por su mujer, Irene Claremont,<br />
en inglés, y primorosamente traducido por Jacinta Castillejo, su hija, al español, en<br />
Cátedra, con este título: Respal<strong>da</strong><strong>da</strong> por el viento.<br />
Cuando Luzuriaga publique, en Buenos Aires (a donde llegaría después de breves<br />
estancias en Londres, Glasgow y Tucumán), su célebre Antología pe<strong>da</strong>gógica, su Historia<br />
de la Educación y de la Pe<strong>da</strong>gogía y su Historia de la Educación pública, entre otras obras<br />
182 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 181-190
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959)<br />
conoci<strong>da</strong>s, tendrá ya la sensación de que su obra en España que<strong>da</strong>ba muy atrás. Y empezará<br />
entonces a tomar conciencia de que, probablemente, podría ser ya para siempre<br />
un exiliado…<br />
Como muy bien dice Adolfo Sánchez Vázquez —y afirma también y reafirma desde el<br />
hálito poético más puro Emilio Prados— (dos malagueños inexorablemente prendidos por<br />
el amor de su tierra), a partir de un determinado momento, el hecho de ser exiliado deja de<br />
ser tal y se convierte en un estado. Llegados a este punto, empezarán a tener la certeza<br />
de que, en cualquier parte, en España o en América, ellos, los hombres y mujeres de la<br />
España peregrina serán ya para siempre extraños —se sentirán extrañados— en una u<br />
otra orilla del Atlántico… Y esa especie de tristeza inmensa o de nostalgia infinita que tal<br />
estado conllevaba, esa especie de sau<strong>da</strong>de <strong>da</strong> sau<strong>da</strong>de —como dice en uno de sus fados<br />
María Teresa de Noronha—, creo yo que ha impregnado la obra de todos ellos en América.<br />
Y, por supuesto, también la obra de Lorenzo Luzuriaga…<br />
2. Años de formación de Lorenzo Luzuriaga (1904-1914)<br />
Lorenzo Luzuriaga Medina había nacido en Valdepeñas (Ciu<strong>da</strong>d Real) el 29 de octubre<br />
de 1889. Era hijo de un maestro de Murrieta (Navarra), Santiago Luzuriaga, y de Ángeles<br />
Medina, de Socuéllamos. En una nota autobiográfica él mismo rememora sus orígenes y<br />
habla de su padre como director de una escuela en Valdepeñas, y de su madre, hermana<br />
de un maestro de la misma escuela. Y añade: “Tanto mi padre como mi madre se casaron<br />
en segun<strong>da</strong>s nupcias, teniendo mi padre un hijo, Fermín, y mi madre otro, Recaredo, que<br />
ya eran maestros. Así pues, he tenido padre maestro, dos tíos maestros y dos hermanos<br />
maestros; no se puede pedir más pe<strong>da</strong>gogía…”.<br />
Decía esto Luzuriaga en un boletín de la editorial Losa<strong>da</strong>, Negro sobre Blanco, en<br />
el que, en 1961, se glosaba su vi<strong>da</strong>, sólo dos años después de su muerte. Era el primer<br />
homenaje de la editorial a su responsable máximo en publicaciones pe<strong>da</strong>gógicas. Su hijo<br />
mayor, Jorge Luzuriaga Navarro, recientemente fallecido en Buenos Aires, nos decía en<br />
una carta de 29 de octubre de 1978: “Cuando nació mi padre, el suyo tenía ya 60 años y<br />
su madre alrededor de 40. De ahí que al casarse mis abuelos, tuviese ya ca<strong>da</strong> uno un hijo<br />
maestro…”.<br />
Y en la misma carta, Jorge Luzuriaga aclaraba: “Mi abuelo terminó su carrera como<br />
director del importante grupo escolar bilbaíno llamado o conocido —no estoy seguro de<br />
que éste fuera su nombre oficial— Escuelas de Alvia”. Como vemos, el padre de D. Lorenzo<br />
se trasla<strong>da</strong> pues a Bilbao y allí muere al poco tiempo. El pequeño Lorenzo —o Narciso<br />
Eladio Lorenzo, tal y como reza su parti<strong>da</strong> de nacimiento— se va con su madre a Aravaca<br />
(Madrid) al amparo de uno de sus hermanos mayores —Recaredo—. Y con la ayu<strong>da</strong> económica<br />
de éste estudia Magisterio en la Escuela Normal Central de Madrid. El período<br />
escolar primario lo había pasado en Valdepeñas y Aravaca. Sus estudios normalistas los<br />
realiza entre 1904 y 1908.<br />
Sarmiento<br />
183
Herminio Barreiro<br />
El año 1909 ingresa en la Escuela Superior del Magisterio, después de conseguir una<br />
beca que había solicitado por falta de recursos económicos. En esa época, y mientras<br />
preparaba su ingreso en la Escuela Superior, acude a la biblioteca del Museo Pe<strong>da</strong>gógico<br />
Nacional. “Allí acudía —dice en sus notas autobiográficas inéditas— para mis lecturas, que<br />
eran muchas”. Y allí conoció a Manuel Bartolomé Cossío, que le presentó a Giner. “Este<br />
fue —dice— el encuentro decisivo de mi vi<strong>da</strong>”. D. Francisco le hizo entrar en la Institución<br />
Libre de Enseñanza, en la que fue a la vez alumno y maestro desde 1908 a 1912.<br />
Jorge Luzuriaga, en la carta cita<strong>da</strong>, nos dice: “Cuando Cossío le presentó a D. Francisco<br />
mi padre le pidió una beca para ir a Alemania. D. Francisco ante su extrema<strong>da</strong> juventud<br />
—tenía entonces 17 años— le ofreció en cambio que se que<strong>da</strong>se en la ILE como maestro<br />
y alumno a la vez”. Durante estos años, Luzuriaga fue profesor de las colonias escolares<br />
de vacaciones organiza<strong>da</strong>s por el Museo Pe<strong>da</strong>gógico Nacional. En 1908 va como lector<br />
de español a la Normal de Montpellier. Y en 1909 recibe una pensión para estudiar en<br />
Alemania durante 10 meses.<br />
Los años 1908 y 1909 suponen, por tanto, para Luzuriaga el primer contacto con la<br />
ILE y con la Escuela Superior de Estudios del Magisterio. Es decir, con las instituciones<br />
—y personas— que van a determinar la trayectoria intelectual de to<strong>da</strong> su vi<strong>da</strong>. Si en la ILE<br />
estaban Giner y Cossío, en la Escuela se encontrará con Ortega, que acababa de llegar<br />
de Marburgo. Y junto a ellos, repartidos en ambas instituciones, Simarro, A. Buylla, Luis de<br />
Zulueta, etc. Se acercan para Luzuriaga años de formación que serán decisivos en su vi<strong>da</strong>.<br />
A estos encuentros habrá que añadir otros que, en conjunción, irán trazando el perfil intelectual,<br />
la ideología política, la formación científica y el talante humano del joven Luzuriaga.<br />
Como decíamos, tras su entra<strong>da</strong> en la ILE, en 1909 hace el ingreso en la Escuela<br />
Superior del Magisterio. En el curso 1909-10 se presentan 74 varones y 110 mujeres. Irá<br />
aprobando curso a curso sin problemas y se licenciará en1912 con el número 4 de su promoción.<br />
En ese mismo año es nombrado ya Inspector de Primera Enseñanza de la zona de<br />
Xinzo de Limia (Ourense) y se casa con María Luisa Navarro, a quien había conocido en la<br />
Escuela. Este matrimonio fortalecerá la línea intelectual e ideológica futura de Luzuriaga.<br />
Cambiará su destino y le <strong>da</strong>rá otro “tono” social a su vi<strong>da</strong>. En sus notas autobiográficas<br />
dice, hablando de la Escuela: “Y lo que es más importante, allí conozco a Maruja, con<br />
quien me caso apenas terminamos nuestros estudios en 1912”.<br />
María Luisa Navarro pertenecía a una familia aristocrática de Cádiz, con numerosos<br />
marinos de guerra entre sus antepasados. A pesar de su origen aristocrático, el padre de<br />
María Luisa fue un apasionado republicano y tuvo que permanecer varios años en el exilio.<br />
Allí nació María Luisa, en Sète (Francia). En la carta cita<strong>da</strong>, Jorge Luzuriaga decía: “Mi<br />
madre, pues, nació y murió en el destierro político. ¡Qué historia la de la España contemporánea!”…<br />
Efectivamente, María Luisa Navarro moriría en Buenos Aires en 1947. (Todos<br />
los <strong>da</strong>tos referidos a la esposa de Lorenzo Luzuriaga podrán verse muy pronto en la tesis<br />
doctoral que sobre ella está realizando Dolores Cotelo Guerra y en la que se ponen de<br />
relieve los numerosos aspectos en los que fue un personaje clave de la familia, además de<br />
184 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 181-190
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959)<br />
una destaca<strong>da</strong> profesora del Colegio Nacional de Sordomudos y mujer de una vi<strong>da</strong> social<br />
muy intensa dentro de una cierta tradición cultural republicana).<br />
Después de su destino como Inspector en Xinzo de Limia, Luzuriaga es nombrado<br />
para el mismo cargo en Gua<strong>da</strong>lajara. Y como resultado de su primera, aunque corta estancia<br />
en Alemania, publicará Direcciones actuales de la Pe<strong>da</strong>gogía en Alemania, su primer<br />
libro. 1913 será un año singularmente prolífico para el “curriculum” de Lorenzo Luzuriaga.<br />
En él, además de la intensa activi<strong>da</strong>d del momento, recoge los frutos primeros del trabajo<br />
realizado entre 1908 y 1912. Y puede materializar así to<strong>da</strong> una serie de proyectos profesionales:<br />
primeras traducciones del alemán, artículos en el Boletín de la Institución Libre<br />
de Enseñanza —y en otras revistas, como La Inspección de Primera Enseñanza—, así<br />
como un cierto número de estudios preliminares en varias obras clásicas de la historia de<br />
la educación.<br />
Durante el curso 1913-14 estudia en Jena y Berlín con los profesores Münch y Rein.<br />
Hasta allí se desplaza con su mujer y su primer hijo, Jorge. Al finalizar el curso, regresa a<br />
España y comienza su etapa de funcionario, profesor y publicista, que sólo interrumpirá<br />
esporádicamente con sus visitas al extranjero para <strong>da</strong>r conferencias, asistir a congresos<br />
o realizar esa puesta al día cultural y científica que será una característica común a todos<br />
los hombres de la generación del 14. 1914 es el año —el de su generación, que él mismo<br />
bautizó— en el que comienza la tarea densa, continua<strong>da</strong> y estable de creación intelectual.<br />
Como se ve, muy en la línea de lo que pretendía, por ejemplo, José Castillejo, al frente de<br />
la Junta de Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas: ir a Europa, aprender,<br />
regresar y ponerse manos a lo obra…<br />
Si recapitulamos un poco estos veinte y tantos años de la vi<strong>da</strong> de Lorenzo Luzuriaga,<br />
que de alguna manera marcan su destino, pensamos que, sin du<strong>da</strong>, el ambiente familiar<br />
—tan “cargado de pe<strong>da</strong>gogía”, como él mismo dice con cierta ironía— ha debido de pesar<br />
lo suyo en ese proyecto personal de vi<strong>da</strong> que es la vocación. Respira los problemas de la<br />
enseñanza desde niño. Todos los problemas. Y lo hace en un lugar manchego, Valdepeñas,<br />
donde su madre hunde sus raíces ancestrales.<br />
El primer escenario del niño Narciso Eladio Lorenzo será la Castilla austera y cervantina<br />
que redescubriría más tarde en las preocupaciones de los hombres del 98. Preocupaciones<br />
que iban a culminar en la mitificación de esa tierra y de su pasa<strong>da</strong> grandeur.<br />
Preocupaciones, en definitiva, que obnubilarían muchas conciencias a la hora de intentar<br />
la reorganización de un Estado en ruinas.<br />
Ese enraizamiento de Luzuriaga en Castilla se intensificará más tarde cuando se traslade<br />
a Aravaca, cerca de Madrid. Y de Madrid ya sólo se moverá esporádicamente. Sus<br />
raíces humanas no pueden ser por tanto más castellanas. Podremos comprobarlo más<br />
tarde, cuando pi<strong>da</strong> su primer destino como inspector. Obsérvese el orden de preferencia:<br />
Madrid, Toledo, Gua<strong>da</strong>lajara, Avila, Segovia… Madrid será pronto su destino definitivo. No<br />
volverá a Valdepeñas, “donde ya no nos que<strong>da</strong>ban sino parientes muy lejanos”, como él<br />
mismo dice.<br />
Sarmiento<br />
185
Herminio Barreiro<br />
Vocación de maestro, estirpe castellana, hombre de ciu<strong>da</strong>d: he aquí las primeras características<br />
humanas que se pueden observar en nuestro autor. De ellas derivarán, entre<br />
otras, sus preocupaciones permanentes por todo lo relacionado con la educación y la<br />
enseñanza; su estilo austero, sobrio; su seque<strong>da</strong>d en el trato, su cosmopolitismo —a un<br />
tiempo— y el deseo de hallarse siempre cerca de los centros de decisión y de poder.<br />
El joven Luzuriaga debía ir todos los días a clase, desde Aravaca a Madrid, a pie. Lo<br />
hacía en zapatillas, para no gastar los zapatos —nos cuenta—. Sabemos así de su pobreza<br />
de medios… Junto a la vocación por la enseñanza, vivió muy de cerca la estrechez<br />
económica y la precarie<strong>da</strong>d que eran comunes al magisterio de entonces. Por eso, más<br />
tarde, cuando en sus artículos de El Sol hable de los desposeídos, no du<strong>da</strong>rá en incluir entre<br />
ellos a los maestros —los “rebeldes del magisterio”, como él les llama—. De ahí deben<br />
provenir buena parte de sus inclinaciones socialistas y el radicalismo de su juventud. Un<br />
pequeño burgués con dificultades suele ser un rebelde radicalizado. Todo eso se verá muy<br />
claro en las posiciones políticas que va a adoptar a partir de 1914… (Muy lejos por cierto<br />
de la “inocencia liberal” de la guerra civil y de la posguerra a las que se refiere sin demasiado<br />
fun<strong>da</strong>mento Christopher H. Cobb en su artículo de la revista Historia Contemporánea,<br />
17, “Lorenzo Luzuriaga: el camino del exilio, de Glasgow a Tucumán. La desilusión de un<br />
liberal “[1998]).<br />
Y no se olvide que el ambiente con que primero conecta Luzuriaga es precisamente<br />
el de la Institución. No elige en principio lo “oficial” o lo “práctico”; elige la renovación y la<br />
vanguardia. Elige el ambiente reformador, regeneracionista, contestatario. Todo un síntoma…<br />
Y encuentra allí esa atmósfera intelectual que buscaba, lejos del conformismo y de<br />
la rutina. De “institución difusa” califica María Dolores Gómez Molle<strong>da</strong> a la ILE. Ascetismo<br />
y rigor moral. Austeri<strong>da</strong>d muy a tono con los más íntimos deseos de renovación moral,<br />
social y política.<br />
Con Giner, descubre Luzuriaga una nueva concepción de la educación y de la pe<strong>da</strong>gogía.<br />
Y descubre también el papel de los grandes educadores en la formación de cuadros.<br />
Aprende de Giner la tolerancia y la concordia como método de convivencia para fomentar<br />
el espíritu creativo, virtudes que también encuentra en un Cossío o en un Castillejo. Luzuriaga<br />
se empapa de esa atmósfera educativa activa, por un lado, difusa en ocasiones,<br />
pero, en todo caso, permanente, de la Institución y de su animador principal. Da clases a<br />
los pequeños de la Institución y contempla en vivo la acción pe<strong>da</strong>gógica cotidiana de Giner.<br />
Allí aprenderá Luzuriaga el principio práctico del activismo pe<strong>da</strong>gógico, sobre el que<br />
luego teorizaría. Como recor<strong>da</strong>rá más tarde, en su libro La Institución Libre de Enseñanza<br />
y la educación en España (1957) —auténtico testamento pe<strong>da</strong>gógico del educador de<br />
Valdepeñas—, la ILE “se adelanta a las ideas de la educación nueva”.<br />
A partir de 19<strong>15</strong> —después de la muerte de Giner— Luzuriaga trabajará regularmente<br />
con Cossío, sin du<strong>da</strong> la gran autori<strong>da</strong>d pe<strong>da</strong>gógica en España durante el primer tercio del<br />
siglo XX. Y lo hará con idéntica devoción. Así pues, Giner y Cossío son las dos primeras<br />
influencias armónicas, poderosas y determinantes en el joven Luzuriaga. Si de Giner he-<br />
186 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 181-190
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959)<br />
re<strong>da</strong> la tolerancia, el espíritu crítico, el rigor científico, el amor por la obra de la educación,<br />
de Cossío here<strong>da</strong>rá un modelo para esa acción pe<strong>da</strong>gógica concreta. Modelo a cuyo lado<br />
se forma durante varios años decisivos. Y si Giner es para él el precursor de lo que será<br />
más tarde la educación nueva, Cossío será el inspirador del proceso de renovación interna<br />
conocido como escuela activa y el animador del proceso de renovación externa de la<br />
escuela unifica<strong>da</strong> (concepto este último importado del alemán Einheitschule por el propio<br />
Luzuriaga).<br />
A estas influencias y a estas inquietudes, se suma, en 1909, el primer encuentro de<br />
Luzuriaga con Ortega. Las clases de Ortega en la Escuela de Estudios Superiores del<br />
Magisterio son las que descubren a Luzuriaga el mundo de la filosofía. A partir de ese<br />
momento, la influencia de Ortega en Luzuriaga será constante, aunque también será coyuntural,<br />
intermitente. La atracción que Ortega ejercía sobre Luzuriaga era una atracción<br />
de brillo intelectual, de prestigio, de cultura sofistica<strong>da</strong>. Pero el instinto político y la posición<br />
de clase de Luzuriaga sigue, en aquellos años, otros derroteros. Su relación mutua, ya en<br />
un plano de mayor igual<strong>da</strong>d, se va a intensificar, sobre todo, a partir de 1914. Es entonces<br />
cuando va a aparecer el Ortega teórico de la educación y especialmente preocupado por<br />
los problemas pe<strong>da</strong>gógicos. Y junto a él, el Luzuriaga más comprometido y radical.<br />
3. Evolución ideológica y política (1914-1931)<br />
A su regreso de Alemania, Luzuriaga se reinstala definitivamente en Madrid. “Manos a<br />
la obra” es una especie de consigna de la generación del 14 para ponerse inmediatamente<br />
a la acción. Todos tratan de “hacer precisión” en sus quehaceres científicos, en su profesión,<br />
pero todos tendrán que simultanearlos con la dedicación política, tal y como exigía<br />
Ortega —y tal y como nos recuer<strong>da</strong> Juan Marichal en su obra La vocación de Manuel<br />
Azaña—. Está lanza<strong>da</strong> entonces la Liga de Educación política. Se está gestando España.<br />
Semanario de la vi<strong>da</strong> nacional, auténtica plataforma de los “nietos de Giner”, que pronto<br />
serían gestores de la magna experiencia republicana de 1931-1936. Se inicia pues la renovación<br />
política y se abre también una época de renovación pe<strong>da</strong>gógica. Entramos en una<br />
nueva etapa de lucha por el cambio social.<br />
Luzuriaga sabía muy bien que la educación —o determina<strong>da</strong> concepción de los fines<br />
educativos— está siempre en función de un determinado proyecto político. Porque,<br />
¿dónde deben separarse —si es que deben— educación, cultura y política? Luzuriaga se<br />
planteará este problema, reitera<strong>da</strong> y contradictoriamente, a lo largo de su obra en España<br />
y en el exilio. Tratará de salvaguar<strong>da</strong>r su libertad individual, su independencia y la independencia<br />
de sus obras de creación (defenderá siempre encarniza<strong>da</strong>mente su Revista de<br />
Pe<strong>da</strong>gogía, que aparecerá ininterrumpi<strong>da</strong>mente entre 1922 y 1936), aunque no por eso va<br />
a renunciar a la lucha por unos ideales claros de progreso, que le van a llevar desde las<br />
posiciones socialistas más radicales a un republicanismo también muy militante, aunque<br />
de más amplio espectro… Luzuriaga va a pasar del radicalismo de la época de sus colaboraciones<br />
en el semanario España (19<strong>15</strong>-16) y el diario El Sol (1917-21) a la prudencia<br />
Sarmiento<br />
187
Herminio Barreiro<br />
política de los primeros tiempos de la Revista de Pe<strong>da</strong>gogía, y del radicalismo republicano<br />
al desconcierto del exilio y de la “guerra fría”.<br />
La lectura ideológica y política de sus escritos de entonces nos ofrece la imagen de<br />
un Luzuriaga muy dentro de las posiciones socialistas más avanza<strong>da</strong>s, elaborando ya los<br />
primeros elementos de la escuela única —concepto con el que sustituye el de escuela<br />
unifica<strong>da</strong>, sin du<strong>da</strong> por la influencia de París—, divulgando cuestiones básicas de organización<br />
escolar, presentando en España a autores, teorías y movimientos pe<strong>da</strong>gógicos<br />
de vanguardia, etc. En suma, Luzuriaga es un claro ejemplo de las estrechas relaciones<br />
históricas existentes entonces entre la “fun<strong>da</strong>ción” de Giner de los Ríos y la “fun<strong>da</strong>ción” de<br />
Pablo Iglesias.<br />
Se configuran así las tres influencias principales en el joven Luzuriaga: institucionismo,<br />
orteguismo y socialismo. Las tres, en distinta proporción y en momentos también distintos<br />
y siempre en función de la coyuntura sociopolítica española. Convendría señalar, no obstante,<br />
que sus preocupaciones políticas terminarían cediendo ante las profesionales. El<br />
pe<strong>da</strong>gogo de Valdepeñas sabía que la política tenía un peso decisivo en su profesión, pero<br />
su dedicación principal seguiría siendo una dedicación pe<strong>da</strong>gógica y técnica.<br />
Publica Luzuriaga en estos años decisivos obras tan significativas como Documentos<br />
para la historia escolar de España, materiales indispensables para la reconstrucción de la<br />
escuela en España; La preparación de los maestros, un manual para los normalistas; El<br />
analfabetismo en España, un estudio sobre nuestra reali<strong>da</strong>d socioeducativa de entonces;<br />
o la serie, inscrita en el movimiento internacional de renovación pe<strong>da</strong>gógica de la Escuela<br />
Nueva, La escuela unifica<strong>da</strong>, Las escuelas nuevas y Escuelas de ensayo y reforma. Y<br />
re<strong>da</strong>cta igualmente las Bases para un programa de instrucción pública, que presenta en<br />
un Congreso del PSOE (1918).<br />
4. Militancia republicana y reconocimiento internacional (1931-1959)<br />
En 1931, cuando se proclama la República, Luzuriaga es un hombre política y profesionalmente<br />
ya muy instalado. No obstante, su militancia republicana será sumamente<br />
entusiasta desde el primer momento. Y lo será en to<strong>da</strong>s las vicisitudes de la República,<br />
con el Bienio Negro, el Frente Popular o la guerra civil. Luzuriaga era un republicano de la<br />
cabeza a los pies.<br />
Ya en 1930 —año de transición, en casi todos los aspectos—, el pe<strong>da</strong>gogo manchego<br />
es, por ejemplo, un destacado miembro del movimiento internacional de la Escuela Nueva.<br />
Y su revista, la Revista de Pe<strong>da</strong>gogía, que él había fun<strong>da</strong>do, en unión de su mujer, María<br />
Luisa Navarro, y que dirigió siempre, desde 1922 hasta el mismo julio de 1936 —estamos<br />
hablando de una revista que ejerció una notable influencia en la vanguardia educativa española<br />
de los años 20 y 30—, era portavoz de ese movimiento en el que militaba lo mejor<br />
de la pe<strong>da</strong>gogía internacional, desde A. Ferrière hasta el propio Luzuriaga. Luzuriaga era<br />
nombrado entonces Delegado del Gobierno en la Oficina Internacional de Educación de<br />
188 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 181-190
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959)<br />
Ginebra, presidía la Liga española de Educación Nueva, asistía a varios Congresos internacionales<br />
relacionados con la educación, etc.<br />
En 1931 será nombrado miembro del Consejo Nacional de Cultura. Colabora en Crisol,<br />
donde publicará un artículo célebre: Al servicio de la República: llama<strong>da</strong> al Magisterio, en<br />
el que dirá, entre otras cosas: “Estamos ante un proceso profundo. No basta con la simple<br />
adhesión… Hay que educar republicanamente… Los maestros serán ejes principales de<br />
nuestra República…”. En mayo de ese mismo año, aparecerá otro artículo del propio Luzuriaga<br />
titulado La República Española; se trata de un análisis político y una glosa sobre la<br />
proclamación republicana. Y en el número de septiembre de su revista, publicará las Bases<br />
para un Anteproyecto de Ley de Instrucción Pública inspira<strong>da</strong>s en la idea de la escuela única,<br />
borrador de lo que pudiera haber sido una Ley General de Educación, que el país tanto<br />
necesitaba. Ya antes, en abril, había publicado también sus útiles Ideas para una reforma<br />
constitucional de la Educación Pública, un clásico hoy día en materia de política educativa<br />
curricular. Como se ve, el compromiso de Luzuriaga con la República era total.<br />
Su carrera pe<strong>da</strong>gógica se consoli<strong>da</strong>rá meses después, cuando inicie sus tareas como<br />
profesor de Organización escolar en la recién crea<strong>da</strong> Sección de Pe<strong>da</strong>gogía de la Universi<strong>da</strong>d<br />
Complutense de Madrid y cuando sea nombrado Secretario Técnico en el Ministerio<br />
de Instrucción Pública y Bellas Artes, cargo que desempeñará hasta tiempo después de<br />
encontrarse ya en el exilio —1937, en Londres—.<br />
En su obra La Nueva Escuela Pública (1931) desarrolla Luzuriaga su concepto de educación,<br />
su concepto de escuela y las características que debería tener la nueva escuela<br />
pública —tal y como indica el mismo título de la obra—. Abor<strong>da</strong> también el problema de los<br />
métodos de esta escuela y el de los procedimientos técnicos que le pueden servir.<br />
En La escuela única, también de 1931, expone su idea de la unificación escolar, que<br />
desembocará un día en la célebre cuatrimembración de escuela única, activa, pública<br />
y laica. Es decir, única y no dividi<strong>da</strong>, para todos y no para unos cuantos —renovación<br />
externa y problema principal de la educación contemporánea—; activa y no pasiva —metodológicamente<br />
renova<strong>da</strong> y renovadora—; pública y no priva<strong>da</strong>, o sea, estatal, aunque lo<br />
privado que<strong>da</strong> para la experimentación pe<strong>da</strong>gógica y la búsque<strong>da</strong> de más cali<strong>da</strong>d —que<br />
era a lo que se podía aspirar entonces—; y laica o no confesional, marcando el acento de<br />
la particular historia de la educación en España, es decir, la oposición entre pública-laica<br />
y priva<strong>da</strong>-confesional.<br />
Así pues, su compromiso político-profesional de 1931-1936 es la consecuencia de<br />
aquella toma de conciencia de la generación del 14 y también de los acontecimientos<br />
de 1917. El Luzuriaga socialista era el resultado, por ejemplo, de su trabajo en la Liga de<br />
Educación política (con Ortega y Azaña, a quienes tanto admiraba), pero sobre todo de<br />
su militancia en la Escuela Nueva de Núñez de Arenas, que tenía el mismo nombre del<br />
movimiento pe<strong>da</strong>gógico internacional de renovación, pero que, sin embargo, na<strong>da</strong> tenía<br />
que ver con él desde el punto de vista organizativo o doctrinal. La Escuela de Núñez de<br />
Arenas era una institución típicamente socialista, en la que se buscaba la mejor síntesis y<br />
Sarmiento<br />
189
Herminio Barreiro<br />
la más estrecha convivencia entre trabajadores manuales e intelectuales (las páginas de<br />
Tuñón de Lara son muy elocuentes al respecto…).<br />
A partir de 1935 —año de la muerte de Cossío—, Castillejo y Luzuriaga, los dos pe<strong>da</strong>gogos<br />
manchegos, que<strong>da</strong>rán como la referencia indiscutible de la hon<strong>da</strong> y magna experiencia<br />
educativa que fue la Institución Libre de Enseñanza. Ellos son los herederos del<br />
viejo espíritu institucionista. Luzuriaga se halla muy próximo entonces a hombres como<br />
Américo Castro, Jiménez de Asúa y otros. Con todos ellos convivirá y mantendrá una<br />
estrecha relación. (Puede encontrarse una amplia información al respecto en mi artículo<br />
“Lorenzo Luzuriaga y el movimiento de la Escuela Única en España. De la renovación<br />
educativa al exilio (1913-1959)”, publicado en la Revista de Educación, 289, 1989, Madrid,<br />
así como, para todo lo relacionado con la vi<strong>da</strong> y obra de Lorenzo Luzuriaga en España,<br />
en mi libro Lorenzo Luzuriaga y la renovación educativa en España 1889-1936 (Ediciós do<br />
Castro), Sa<strong>da</strong>-A <strong>Coruña</strong>, 1989, 355 págs).<br />
El reconocimiento internacional de la obra pe<strong>da</strong>gógica de Lorenzo Luzuriaga no llegaría<br />
hasta que inicia su etapa como publicista en la Editorial Losa<strong>da</strong> y como profesor en<br />
la Universi<strong>da</strong>d de Buenos Aires. Sus obras del exilio argentino son las que le <strong>da</strong>n populari<strong>da</strong>d<br />
en España a partir de los años 60. Por ellas empezará a ser conocido, aunque, en<br />
un primer momento, en círculos más bien restringidos y en ámbitos casi exclusivamente<br />
universitarios. A partir de los 70 y, sobre todo, de los 80, su populari<strong>da</strong>d como teórico de la<br />
pe<strong>da</strong>gogía o de la educación social, irá en aumento.<br />
Además de las obras cita<strong>da</strong>s al principio de estas notas biográficas, en los años argentinos<br />
publica Luzuriaga varias obras sobre la situación de la escuela primaria en Europa y<br />
en Hispanoamérica. Y abor<strong>da</strong> los nuevos grandes temas de la pe<strong>da</strong>gogía contemporánea.<br />
Títulos suyos en Losa<strong>da</strong> serán, por ejemplo, La educación nueva, La pe<strong>da</strong>gogía contemporánea,<br />
Pe<strong>da</strong>gogía social y política o La educación de nuestro tiempo. Como publicación<br />
póstuma y en homenaje, aparecerá en 1960 su Diccionario de Pe<strong>da</strong>gogía.<br />
Lorenzo Luzuriaga sólo volvería a España en una ocasión, en 1956. La impresión que<br />
recibe en aquel viaje es muy penosa. En algunas de sus cartas de los últimos años de<br />
su vi<strong>da</strong> —moriría en Buenos Aires de una trombosis en 1959— se recoge su tristeza al<br />
comprobar a qué había que<strong>da</strong>do reducido, por ejemplo, el Museo Pe<strong>da</strong>gógico Nacional o<br />
los propios locales de la ILE. Pero, sobre todo, se lamentaba amargamente del ambiente<br />
intelectualmente tan pobre que había encontrado. Efectivamente, una cosa es su obra en<br />
España —vital, plena, entusiasta— y otra, su trabajo en el exilio —pulcro, aseado…, melancólico—.<br />
En definitiva, un caso más entre los miles de la España peregrina…<br />
(Publicado en J. A. Díaz (coord.), Castellanos sin mancha: exiliados castellano-manchegos<br />
tras la guerra civil, Madrid, Celeste, 1999, páxs. 31-42.)<br />
190 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 181-190
ISSN: 1138 - 5863<br />
El legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República<br />
1. Antecedentes históricos<br />
Hace ya mucho tiempo que, entre nosotros, decir república es decir educación. Así<br />
se ha venido sintiendo y así lo sentimos hoy. República es sinónimo de educación, sinónimo<br />
de cultura, sinónimo de progreso. En reali<strong>da</strong>d, la historia de la educación pública<br />
contemporánea va siempre íntimamente uni<strong>da</strong> a la historia de la República como modelo<br />
de Estado. Aunque no puede establecerse una correlación unívoca y determinante entre<br />
‘sistema de educación pública’ y ‘sistema político republicano’, no cabe du<strong>da</strong> que los momentos<br />
mejores y más felices de nuestras socie<strong>da</strong>des contemporáneas —particularmente<br />
en Europa y en todo lo que concierne a la educación pública— han sido siempre momentos<br />
republicanos.<br />
Así había sido ya en la Antigüe<strong>da</strong>d clásica, cuando Platón establecía hace ya dos mil<br />
quinientos años los principios básicos y teóricos de la educación pública en su obra inmortal<br />
titula<strong>da</strong> precisamente así: La República. Platón será el primero en entender el carácter<br />
reproductor de la educación y el primero en concluir que la educación actúa como principal<br />
elemento perpetuador de determinados valores e intereses sociales. A partir de entonces<br />
ya podrá hablarse sin equívocos de la educación como una de las tareas primordiales del<br />
Estado (aunque la estructura del Estado, tal y como hoy la concebimos, no aparezca hasta<br />
muchos siglos después).<br />
Por su parte (y también en aquella época), Aristóteles diseña a grandes rasgos lo que<br />
debe ser el ‘curriculum’ en la Grecia clásica y las características del sistema educativo<br />
en la Ciu<strong>da</strong>d-Estado. Y lo hace en su célebre obra titula<strong>da</strong> Política, con lo que subraya<br />
de una manera definitiva el carácter eminentemente político de la educación y extrae las<br />
primeras conclusiones sociológicas contundentes de la división social del trabajo. En algunos<br />
capítulos de esa obra, Aristóteles abor<strong>da</strong> las diferencias sustanciales en aquella<br />
socie<strong>da</strong>d entre los propietarios de esclavos y los esclavos mismos, entre los artesanos y<br />
los hombres libres, entre las disciplinas ‘útiles’ y las disciplinas ‘sublimes’, entre el ‘ocio’ de<br />
los hombres libres y el ‘negocio’ de los que ganan el pan con sus manos —como se diría<br />
tiempo después—. Como puede verse, resulta relativamente sencillo aplicar las teorías<br />
platónicas y aristotélicas a los tiempos actuales…<br />
Y si los orígenes ‘teóricos’ de la educación pública están en la Grecia clásica, los orígenes<br />
‘institucionales’ estarán, en Europa occidental, en los establecimientos eclesiásticos<br />
medievales —como dice Émile Durkheim—. Es aquí donde la educación se convierte en<br />
‘sistema’ propiamente dicho, aunque no se trate en este caso de un sistema al servicio del<br />
Sarmiento<br />
191
Herminio Barreiro<br />
Estado, sino de un sistema al servicio de la superestructura dominante en aquel entonces,<br />
que no era otra sino la Iglesia.<br />
Pero los orígenes ‘textuales’ que <strong>da</strong>rían lugar al nacimiento de la educación pública<br />
de nuestro tiempo, aparecerán en el proceso revolucionario más completo de la época<br />
contemporánea: la Revolución Francesa de 1789, particularmente en las teorías de los<br />
ilustrados que la inspiraron (y en especial en algunos textos de Diderot, Helvétius y, sobre<br />
todo, de Rousseau) y explícitamente en los famosos Rapports revolucionarios. Con un<br />
paradigma indiscutible: el Rapport o Informe de Condorcet, de 1792.<br />
Vendría después la larga lucha del siglo XIX europeo por la generalización y universalización<br />
de la escuela ‘gratuita’, ‘obligatoria’ y ‘laica’. Y en ese contexto socioeducativo<br />
emergería con fuerza a principios del siglo XX la llama<strong>da</strong> ‘escuela unifica<strong>da</strong>’ o ‘escuela<br />
única’, que constituiría el núcleo esencial de los movimientos de renovación pe<strong>da</strong>gógica<br />
y el gran boom de la educación republicana de los años 30, ya en pleno siglo XX. A todo<br />
eso habría que añadir los efectos de to<strong>da</strong>s las experiencias emana<strong>da</strong>s de la Revolución de<br />
Octubre de 1917 en Rusia, así como las consecuencias políticas, culturales y educativas<br />
de la Revolución China de 1949, que <strong>da</strong>rían lugar a un vuelco en la geopolítica asiática y<br />
planetaria, o la Revolución Cubana de 1959, que generaría un buen número de movimientos<br />
sociales en América Latina.<br />
2. Una educación republicana<br />
El 14 de abril de 1931 provoca en los pueblos de España una quiebra social y política<br />
irreversible. A partir de ese día existirá ya para siempre entre nosotros la conciencia social<br />
de que el Antiguo Régimen ha caído. Los pueblos de España están dispuestos a no volver<br />
a la servidumbre nunca más. Por eso la Segun<strong>da</strong> República simboliza la modernización y<br />
la ruptura por excelencia. Modernización política y ruptura con el Antiguo Régimen y con<br />
el tardofeu<strong>da</strong>lismo. Modernización económica que que<strong>da</strong>ría trunca<strong>da</strong> por la resaca de la<br />
crisis mundial de 1929. Y modernización educativa y ruptura pe<strong>da</strong>gógica con el monopolio<br />
que en el mundo de la enseñanza ejercía la Iglesia. “España ha dejado de ser católica”,<br />
diría con alivio Manuel Azaña. La separación entre la Iglesia y el Estado que Francia,<br />
por ejemplo, había materializado en 1881 con las Leyes Férry sobre la escuela gratuita,<br />
obligatoria y laica, se <strong>da</strong>ba en España, con la Segun<strong>da</strong> República, sólo en el papel. Hoy<br />
podríamos decir que aquellos polvos trajeron estos lodos…<br />
Pero la línea a seguir estaba marca<strong>da</strong>. Las tareas estaban bien delimita<strong>da</strong>s. El trabajo<br />
durante aquellos años de república y guerra civil fue intenso y profundo. El sistema educativo<br />
republicano prendió en la conciencia de to<strong>da</strong>s las gentes. Por eso el legado educativo<br />
republicano sigue estando vivo. Si el pasado es el único referente para construir nuestro<br />
futuro, no cabe du<strong>da</strong> que nuestro mejor pasado es aquel pasado republicano tan añorado,<br />
tan querido y tan vulnerado. Porque el torrente pe<strong>da</strong>gógico republicano siguió corriendo<br />
como un río subterráneo y clandestino, mientras vivíamos la pesadilla de aquellos años<br />
duros y sórdidos de la dictadura franquista.<br />
192 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 191-196
El legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República<br />
Entre los grandes problemas abor<strong>da</strong>dos por la República en su primer bienio, el de<br />
la escuela se encuentra sin du<strong>da</strong> en lugar especialmente destacado. Hoy más que nunca<br />
podemos afirmar que, entre 1931 y 1936, la historia conoció no sólo una ‘República de<br />
trabajadores de to<strong>da</strong>s las clases’, tal y como rezaba su Constitución y sobre la que ironizaba<br />
Ilya Ehremburg en un libro muy conocido, sino una auténtica República de ‘maestros<br />
y trabajadores’ que laboraron durante cinco años de una manera entusiasta y deno<strong>da</strong><strong>da</strong>.<br />
Por eso la guerra civil de 1936-39 fue el castigo que les impusieron los terratenientes, una<br />
parte de las Fuerzas Arma<strong>da</strong>s y casi todo el clero. Fue una guerra de maestros contra curas,<br />
como dice Thomas. Y fueron los maestros y los trabajadores los que fueron atacados,<br />
fusilados, paseados, humillados y ofendidos.<br />
Lo cierto es que el sistema educativo republicano iba a ser reestructurado de arriba<br />
abajo. La educación sufrió un cambio radical en sus planteamientos, tanto en extensión<br />
como en profundi<strong>da</strong>d, tanto en términos de ‘escuela única’ como en términos de ‘escuela<br />
activa’, podríamos decir. La famosa cuatrimembración pe<strong>da</strong>gógica republicana de una escuela<br />
única, activa, pública y laica iniciaba su an<strong>da</strong>dura. Una escuela única y no dividi<strong>da</strong>.<br />
Una escuela activa y no pasiva. Una escuela pública y no priva<strong>da</strong>. Y una escuela laica y no<br />
confesional. Ese era el objetivo.<br />
Y todo ello a partir del debate constitucional. Por esa razón José Bullejos, un clásico<br />
de la historiografía republicana, pudo decir en su obra España en la IIª República: “El<br />
Gobierno provisional apreció con atinado criterio la magnitud de la trascendental obra<br />
que iba a emprender y por eso llevó al Ministerio de Instrucción Pública a un grupo de<br />
hombres —Marcelino Domingo, Fernando de los Ríos, Domingo Barnés, Rodolfo Llopis<br />
y otros— que se inspiraban en las formas más modernas y progresistas del pensamiento<br />
pe<strong>da</strong>gógico. Discípulos todos de Giner de los Ríos y Bartolomé Cossío, aunaban el ideal<br />
de estos grandes maestros con el sentido humanista del socialismo”.<br />
Con la IIª República la educación pasa a ser definitivamente una cuestión fun<strong>da</strong>mental<br />
del Estado, tal y como querían los clásicos. El viejo problema que se debate en Europa<br />
durante el siglo XIX, se prolonga aquí en España en el XX. El régimen republicano decide<br />
sobre esta cuestión en abierta pugna con intereses privados, principalmente eclesiásticos.<br />
La educación estatal es para la República no sólo un asunto de Estado sino también un<br />
asunto ‘de urgencia’.<br />
En sus reitera<strong>da</strong>s formulaciones políticas de principios, los hombres del nuevo Estado<br />
saben que no puede haber reforma política si no va acompaña<strong>da</strong> de una reforma educativa.<br />
O, como dice Rodolfo Llopis en un lenguaje más radical, “no hay revolución política sin<br />
revolución educativa”. En su obra La revolución en la escuela afirma: “En to<strong>da</strong>s partes, la<br />
escuela ha sido el arma ideológica de la revolución. Por eso no hay revolución que no lleve<br />
en sus entrañas una reforma pe<strong>da</strong>gógica”. Y por eso también, “todo revolucionario es, en el<br />
fondo, un maestro y todo educador auténtico tiene espíritu revolucionario”, concluye Llopis.<br />
El período decisivo para acelerar el cambio educativo republicano fue sin du<strong>da</strong> el primer<br />
bienio. Observándolo de cerca, podemos conocer los distintos pasos de la reforma<br />
Sarmiento<br />
193
Herminio Barreiro<br />
educativa: en las Cortes y en el Ministerio, en la base y en la cúspide, en las nacionali<strong>da</strong>des<br />
y en el Estado, en los partidos y en otras instituciones. En fin, en los distintos niveles<br />
del sistema educativo, particularmente en la primaria. La República hará un esfuerzo notable<br />
para rescatar al pueblo de las garras del analfabetismo y de la ignorancia.<br />
3. Sobre la preparación del profesorado<br />
Lorenzo Luzuriaga Medina (1889-1959), un discípulo de Giner y Ortega y un hombre<br />
del partido socialista (ejemplo, pues, de la estrecha relación existente entre institucionistas<br />
y socialistas como agentes clave de la modernización educativa), es quizá el pe<strong>da</strong>gogo<br />
de aquel tiempo que recoge con más detalle el perfil que, en su opinión, debe tener un<br />
maestro, un profesor.<br />
El pe<strong>da</strong>gogo manchego parte del supuesto de que sin reformadores no hay reforma<br />
posible. Por eso pone siempre muchísimo cui<strong>da</strong>do en todo lo referente a la formación del<br />
profesorado, muy en la línea de las preocupaciones institucionistas, por cierto. Ya en 1918<br />
había publicado un libro con un título así: La preparación de los maestros. Y en 1920 publicará,<br />
en su página de Pe<strong>da</strong>gogía del diario El Sol, un artículo sobre la necesi<strong>da</strong>d de la<br />
preparación universitaria del Magisterio. Más: en mayo de 1931 aparecerá en la Revista de<br />
Pe<strong>da</strong>gogía, que él dirigía, un artículo desbor<strong>da</strong>nte de pasión republicana: “Al servicio de la<br />
República: llama<strong>da</strong> al Magisterio”, en el que trata de definir la conjunción que debe <strong>da</strong>rse<br />
entre los aspectos técnicos y los aspectos políticos en la formación y en las actitudes del<br />
profesorado. En ese trabajo tan coyuntural dice por ejemplo: “Estamos ante un proceso<br />
profundo. No basta con la simple adhesión… Hay que educar republicanamente… Los<br />
maestros serán ejes principales de nuestra República”.<br />
El movimiento de renovación pe<strong>da</strong>gógica de la ‘escuela nueva’ tomó diversas medi<strong>da</strong>s<br />
que trataban de aclarar las finali<strong>da</strong>des nuevas de la educación renova<strong>da</strong> en todo lo que<br />
se relacionaba con la preparación de los maestros. Se trataba igualmente de resaltar los<br />
principales elementos que incidían en el hecho educativo (descubrimientos sociológicos y<br />
psicológicos, hallazgos históricos, etc.). Y se trataba también de inventariar los obstáculos<br />
que se interponían en este camino, así como de recalcar la necesi<strong>da</strong>d de unos estudios<br />
ca<strong>da</strong> vez más cualificados para los futuros miembros del Magisterio.<br />
Los teóricos de la ‘educación nueva’ —maestros, inspectores, filósofos o psicólogos—<br />
tomaron la preparación del Magisterio como una condición indispensable de la reforma. Más<br />
aún: una de las facetas de la renovación educativa era la renovación de los educadores.<br />
Renovación técnica y cultural y también política e ideológica. La educación nueva pretendía<br />
modificar radicalmente no sólo la actitud profesional de los maestros sino su misma concepción<br />
del mundo. La mayoritariamente entusiasta participación de los maestros y sus ansias<br />
renovadoras posibilitaron los éxitos de la reforma. De los maestros y de gran número de<br />
intelectuales, habría que añadir (las Misiones Pe<strong>da</strong>gógicas son un magnífico ejemplo).<br />
La preparación de los profesores debe estar en función de las necesi<strong>da</strong>des evolutivas<br />
del educando, pero requerirá idéntico nivel de conocimientos (aunque de distinto signo y<br />
contenido) para to<strong>da</strong>s las e<strong>da</strong>des. La discriminación se consideraba el fruto de circunstan-<br />
194 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 191-196
El legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República<br />
cias históricas que ya no tenían razón de ser. La equiparación debía ser, pues, pe<strong>da</strong>gógica,<br />
social y económica. De este modo, la conjunción de la ‘precisión técnica’ y la ‘precisión<br />
política’ —utilizando la conoci<strong>da</strong> expresión orteguiana— que<strong>da</strong> níti<strong>da</strong>mente recogi<strong>da</strong> en<br />
diversos escritos publicísticos y programáticos de Lorenzo Luzuriaga que se convertirían,<br />
en muchos casos, en un modelo a seguir.<br />
4. Ideas pe<strong>da</strong>gógicas reformadoras<br />
Tal es el caso de un opúsculo de título enormemente significativo: Ideas para una<br />
reforma constitucional de la educación pública, que aparecerá ya en abril de 1931. Su<br />
título mismo ya era una declaración de intenciones y se inscribía claramente en el debate<br />
constitucional. Será el primer intento serio de implantar en la España republicana un ‘sistema<br />
de educación pública estatal’. Las Ideas de Luzuriaga eran un auténtico manifiesto<br />
pe<strong>da</strong>gógico republicano que pretendía sentar las bases para una muy desea<strong>da</strong> Ley de<br />
Educación que la República no tuvo tiempo de promulgar. En aquella vertiginosa sucesión<br />
de acontecimientos políticos y sociales de to<strong>da</strong>s clases que fueron surgiendo entre 1931<br />
y 1936, no hubo ni un momento de respiro para echar a an<strong>da</strong>r una ley tan necesaria. Y<br />
habría que esperar ¡a 1970! para que la Ley General de Educación o Ley Villar (una ley<br />
ya más fuera que dentro del franquismo) diera por finiquita<strong>da</strong> la antediluviana Ley Moyano<br />
de 1857.<br />
Esas Ideas que apuntaban a una reforma de la educación pública que pudiese ser<br />
acogi<strong>da</strong> y recogi<strong>da</strong> por la Constitución republicana, son una apreta<strong>da</strong> síntesis en 13 puntos<br />
que resume el estado de la cuestión educativa y los proyectos pe<strong>da</strong>gógicos más avanzados<br />
de aquel momento. Así, en el primero de ellos, se dice por ejemplo: “La educación,<br />
en todos sus grados y manifestaciones, es una función eminentemente pública. El Estado,<br />
como representante máximo de la vi<strong>da</strong> nacional, es el llamado a realizarla. Corresponde,<br />
pues, al Parlamento la legislación de la enseñanza, y a los órganos y funcionarios del<br />
Estado su dirección, inspección y administración”.<br />
Se trata, como podemos observar, de afirmaciones diáfanas y sin paliativos. En el punto<br />
5 se dice: “La educación pública ha de tener en cuenta sólo las capaci<strong>da</strong>des y aptitudes<br />
del ser a educar”. Y se extiende después en todo tipo de consideraciones socioeconómicas<br />
para que no se pier<strong>da</strong> ningún talento. Y todo eso —recuérdese— en aquella España eminentemente<br />
agraria y pobre de los años 30. ¡Qué decir ahora de todo eso en este mundo<br />
de macroeconómica abun<strong>da</strong>ncia y del más disparatado despilfarro!<br />
Como ejemplo de vanguardismo pe<strong>da</strong>gógico y de la vigencia de aquellos planteamientos<br />
hay que señalar los puntos 6 y 12. En el punto 6 se abor<strong>da</strong> la cuestión tan bien estudia<strong>da</strong>,<br />
por otra parte, por José Castillejo en su libro Guerra de ideas en España, y tan debati<strong>da</strong><br />
y matiza<strong>da</strong> por los hombres de la Institución Libre de Enseñanza, sobre la necesi<strong>da</strong>d de la<br />
fusión de la primaria y la secun<strong>da</strong>ria, es decir, sobre la gratui<strong>da</strong>d y la obligatorie<strong>da</strong>d escolar<br />
desde los tres hasta los dieciocho años. Estamos hablando, naturalmente, de un pensamiento<br />
pe<strong>da</strong>gógico au<strong>da</strong>z y vanguardista cien por cien, que sienta ya las bases inamovibles<br />
de lo que serán las enseñanzas comprensivas y la escuela democrática y antifascista.<br />
Sarmiento<br />
195
Herminio Barreiro<br />
Y en el punto 12 se recogen ¡a comienzos de los años 30! muchas de las reivindicaciones<br />
¡de ahora mismo! en lo que se refiere al cuerpo único de enseñantes, a la carrera del<br />
personal docente e investigador universitario que se está modificando en ese sentido con<br />
la remodelación de la LOU ¡en 2007! o a la cuestión del cambio de grado para el personal<br />
docente y que hoy denominamos cambio de nivel. Au<strong>da</strong>cias pe<strong>da</strong>gógicas to<strong>da</strong>s ellas que<br />
deberían servir de ejemplo para la más completa modernización y dinamización de nuestro<br />
sistema educativo actual.<br />
Estas y otras muchas cosas son las que pueden decirse hoy mismo, en los primeros<br />
meses del 2008, sobre el legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República.<br />
(Publicado en Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, núm. 378, 2008, páxs. 78-81.)<br />
196 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 191-196
A educación galega hoxe: consideracións<br />
históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Hoxe, cando xa corre —ou galopa— o ano 2000, non é posible falar dun sistema educativo<br />
galego sen pensar en Europa. Si, en cambio, poderíase falar dun sistema educativo<br />
galego, pensando nunha estrutura diferente do Estado, en España. Naturalmente, estamos<br />
partindo do suposto de que o sistema educativo é un sistema de Estado, por tanto, parte<br />
inseparable e irrenunciable <strong>da</strong> estrutura estatal.<br />
A escola como institución, segue a ser un dos máis importantes aparatos ideolóxicos<br />
do Estado, como, de maneira tan clarividente, dixera un día o filósofo francés Louis Althusser,<br />
no memorable artigo titulado O aparato ideolóxico escolar do Estado como aparato<br />
dominante, que, como se sabe, revolucionou a metodoloxía e a orientación xeral <strong>da</strong> investigación<br />
sociolóxico-educativa e tamén, en boa medi<strong>da</strong>, a historia <strong>da</strong> educación, principalmente<br />
en todo o que se relaciona coa “historia dos sistemas educativos”.<br />
En reali<strong>da</strong>de, xa tiña sido así desde os tempos lonxanos e case míticos <strong>da</strong> Grecia<br />
clásica. Para Platón, era inconcibible un Estado ben construído sen un poderoso sistema<br />
educativo ó seu servizo. Máis aín<strong>da</strong>: o sistema educativo era a mellor garantía <strong>da</strong> perdurabili<strong>da</strong>de<br />
do Estado. E tamén a mellor garantía do bo goberno e <strong>da</strong> máis coi<strong>da</strong><strong>da</strong> selección<br />
dos seus gardiáns, como el dicía. (Hoxe, nunha linguaxe moito máis burocratiza<strong>da</strong>, falaríamos<br />
máis ben de funcionarios do Estado). Estábase a referir Platón ó papel cohesionador<br />
e unificador <strong>da</strong> educación na Ci<strong>da</strong>de-Estado, á súa función de control dos ideólogos e dos<br />
gardiáns armados (a célebre trimembración platónica: sabedoría para os filósofos —os<br />
políticos <strong>da</strong>s Ci<strong>da</strong>des—, forza para os guerreiros e prudencia para os traballadores) e, en<br />
xeral, ó rol insubstituíble <strong>da</strong> educación na estrutura estatal. Non pode haber Estado sen<br />
Educación nin Educación sen Estado, dicía Platón.<br />
Como se ve, estamos a asistir ás orixes teóricas <strong>da</strong> educación en tanto que sistema ó<br />
servizo do Estado —institución suprema <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de—. Por iso, moitos anos despois, xa<br />
en pleno século XVIII, Jean-Jacques Rousseau, na au<strong>da</strong>z e revolucionaria síntese políticope<strong>da</strong>góxica<br />
que leva a cabo no Emilio e no Contrato Social, afirma con resolución que A<br />
República —unha <strong>da</strong>s obras máis importantes de Platón— non é unha obra de política<br />
—como pensan os que len os libros só polos seus títulos—, senón “o máis fermoso tratado<br />
de educación que se teña escrito nunca”.<br />
Non hai dúbi<strong>da</strong> de que foi Platón o fun<strong>da</strong>dor, en Atenas, <strong>da</strong> teoría educativa, en tanto<br />
que reflexión profun<strong>da</strong> sobre o papel <strong>da</strong> educación na socie<strong>da</strong>de e no individuo —tal e<br />
como sinala na súa famosa Antoloxía o pe<strong>da</strong>gogo institucionista Lorenzo Luzuriaga—.<br />
A través <strong>da</strong> súa filosofía <strong>da</strong> polis, Platón descobre a importancia <strong>da</strong> educación para o<br />
Sarmiento<br />
197
Herminio Barreiro<br />
bo funcionamento do Estado. E na República amosa un modelo de inserción do sistema<br />
educativo na estrutura estatal. Será el o primeiro en entender o carácter reprodutor <strong>da</strong><br />
educación e o primeiro en concluír que a educación actúa como elemento perpetuador de<br />
certos valores e intereses sociais.<br />
A súa tan cita<strong>da</strong> trimembración (sabedoría para os filósofos e gobernantes, fortaleza<br />
para os guerreiros e prudencia para os traballadores) recóllese na metáfora dos ci<strong>da</strong>dáns<br />
de ouro, prata e bronce. Metáfora que conlevaba case sempre unha mobili<strong>da</strong>de social descendente,<br />
pero case nunca ascendente e que se inspiraba no sistema social de castas do<br />
antigo Exipto. Os ci<strong>da</strong>dáns de ouro que non saiban estar a altura <strong>da</strong>s esixencias do Estado,<br />
poderán seren “degra<strong>da</strong>dos” a prata ou bronce, pero non ó revés… Porque se hai bronce<br />
ou prata onde debe haber ouro, periga a seguri<strong>da</strong>de do Estado… Como poden ver, a lección<br />
sociolóxica actual <strong>da</strong> teoría platónica <strong>da</strong> educación e do Estado é ben fácil de sacar.<br />
Nunha vertente moito máis práctica, Aristóteles vai profundizar na sistematización teórica<br />
do seu mestre. Pensa tamén que a educación é unha tarefa esencial do Estado, aín<strong>da</strong><br />
que —máis pragmático el— buscará un acomodo do sistema educativo á forma de goberno<br />
do Estado. Na Política atopamos páxinas modélicas sobre a función <strong>da</strong> educación no<br />
Estado así como consideracións profundísimas sobre a pega<strong>da</strong> <strong>da</strong> educación no individuo.<br />
Aristóteles distingue por exemplo entre educación, como política educativa do Estado, e<br />
habituación, en tanto que inculcación de normas e modelación interna <strong>da</strong> persoa. Isto é,<br />
distingue entre educación como política educativa (educación <strong>da</strong> polis) e educación como<br />
formación individual.<br />
A denominación mesma dos respectivos centros de ensino dos dous grandes filósofos<br />
gregos —a Academia de Platón e o Liceo de Aristóteles— e o “éxito” pe<strong>da</strong>góxico e<br />
institucional que terían ó longo <strong>da</strong> Historia, <strong>da</strong>nnos unha pista sobre a sóli<strong>da</strong> base teóricoeducativa<br />
lega<strong>da</strong> polos dous grandes clásicos <strong>da</strong> cultura helénica.<br />
As consideracións aristotélicas sobre as clases de educación, en función <strong>da</strong>s clases<br />
sociais e <strong>da</strong> división social do traballo, seguen a ser un referente ó que se remitirán os<br />
autores do Renacemento, os ilustrados do século XVIII ou os pensadores socialistas do<br />
XIX e o XX. As “distincións” entre “os traballos dos homes libres e os servís” marcaron un<br />
fito aín<strong>da</strong> non superado na análise sociolóxica. As “cuestións de clase” seguen a ter idéntica<br />
consideración, aín<strong>da</strong> que tamiza<strong>da</strong>s —e matiza<strong>da</strong>s— polas conquistas <strong>da</strong> revolución<br />
científico-técnica nas súas distintas fases e pola superación <strong>da</strong>lgunhas <strong>da</strong>s características<br />
que separaban o traballo manual do traballo intelectual.<br />
1. Unha aproximación crítica<br />
En 1978, aparecía en Galicia un libro que tería un destino singular… Galicia. Reali<strong>da</strong>de<br />
económica e conflicto social foi unha publicación auspicia<strong>da</strong> polo Banco de Bilbao<br />
e coordina<strong>da</strong> por José Antonio Durán Iglesias. Na<strong>da</strong> máis saír do prelo, foi “secuestra<strong>da</strong>”<br />
polo propio Servizo de Estudos do Banco. Libro editado en galego e castelán, resulta hoxe<br />
practicamente inencontrable; circula só un reducidísimo número de exemplares. Investi-<br />
198 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
gación aberta —como di Durán na Presentación—, acadou certa sona no seu tempo por<br />
algunhas “au<strong>da</strong>cias” críticas. Publícase no período inicial <strong>da</strong> chama<strong>da</strong> “transición democrática”<br />
e abrangue bo número de aspectos socioeconómicos, laborais, artísticos, culturais e<br />
educativos sobre a reali<strong>da</strong>de galega <strong>da</strong>queles anos.<br />
No traballo encol <strong>da</strong> educación, acometido por Antón Costa e por min mesmo, na obra<br />
colectiva cita<strong>da</strong>, establécese unha primeira aproximación crítica á “problemática educacional”<br />
galega dos anos 70. E vese ben o subdesenvolvemento educativo e cultural do noso país.<br />
Galicia estaba <strong>da</strong>quela por debaixo <strong>da</strong> media estatal en case todos os indicadores escolares<br />
importantes. Por suposto, en todos os niveis —preescolar (como se dicía entón), primaria,<br />
secun<strong>da</strong>ria, profesional e superior—. Chamaba a atención a pobreza extrema á hora dunha<br />
análise cualitativa; e non digamos xa se reparamos nas estatísticas. Por poñer un exemplo, o<br />
“preescolar” estaba <strong>da</strong>quela algo máis de 10 puntos por debaixo <strong>da</strong> media estatal.<br />
Curiosamente, fora Galicia un banco de probas para a publicación do Libro Blanco<br />
(1969), no que se basearía a “Ley General de Educación” de 1970. Lei que vén ser, anos<br />
despois, un referente inescusable para entender o estado actual do sistema educativo<br />
español e as súas posibles reestruturacións futuras, sempre en estreita correlación co modelo<br />
de Estado que se preten<strong>da</strong>. En calquera tipo de análise macroeducativa, sempre será<br />
unha constante a correlación entre sistema produtivo e sistema educativo, así como entre<br />
sistema educativo e sistema político. Isto é, de tal sistema socioeconómico, tal modelo<br />
educativo e con tal réxime político, tal tipo de educación —como, <strong>da</strong>lgunha forma, xa dera<br />
a entender o propio Aristóteles—. Por iso, falar de educación supón case sempre falar de<br />
economía e de política. (A non ser que esteamos a diluci<strong>da</strong>r simples cuestións técnicas,<br />
metodolóxicas ou estritamente didácticas, isto é, intraescolares). Do mesmo xeito, falar<br />
<strong>da</strong> educación con adxectivos, supón igualmente abor<strong>da</strong>r cuestións socioeconómicas ou<br />
políticas. No caso do noso país, se cavilamos en termos de educación nacional-popular<br />
—como diría Gramsci— deberemos perfilar ese concepto sobre o fondo escuro, denso e<br />
constante do sistema social; ou referilo ó fondo máis cambiante, colorista e inmediato do<br />
sistema político.<br />
¿Que significou ver<strong>da</strong>deiramente a “Ley General de Educación” de 1970, a chama<strong>da</strong><br />
popularmente “Ley Villar” —recor<strong>da</strong>ndo ó ministro que a asinou— no desenvolvemento<br />
pe<strong>da</strong>góxico-político español? Se houbese que propoñer <strong>da</strong>tas concretas para un estudo<br />
cabal do sistema educativo franquista, o acoutamento cronolóxico primeiro sería 1938-<br />
1970. Desde o punto de vista político-pe<strong>da</strong>góxico, iso é o que dura o franquismo. Arrinca<br />
en Burgos, en plena guerra civil, coa famosa Lei <strong>da</strong> xefatura do Estado “golpista” de 20 de<br />
setembro de 1938 (a Lei do Bacharelato “dos sete anos”, inspira<strong>da</strong> polo ministro monárquico<br />
Pedro Sáinz Rodríguez —o “Plan do 38”—) e culmina xustamente en 1970 coa Lei Xeral<br />
de Educación á que nos referimos, xa máis fóra que dentro do franquismo…<br />
As dúas leis, que se sitúan ó principio e ó final <strong>da</strong> Ditadura, van afectar fon<strong>da</strong>mente<br />
a todo o entramado educativo español e a Galicia en particular. Curiosamente —e paradoxalmente—<br />
son ámbalas dúas as disposicións legais que deron lugar á máis fon<strong>da</strong><br />
Sarmiento<br />
199
Herminio Barreiro<br />
renovación educativa do franquismo, e, desde logo, as dúas leis educativas de maior éxito,<br />
as que chegaron máis lonxe, as que removeron a estrutura social española ata o fondo.<br />
A primeira, de 1938, foi a que propiciou a formación de tódolos cadros medios do<br />
país ata 1959. ¿Que pretendía con aquela lei o réxime de Franco? O obxectivo era claro:<br />
tratábase de crear a infraestrutura educativa necesaria para formar ideolóxica, cultural e<br />
politicamente, os cadros dirixentes que ía necesitar o réxime para implantarse socialmente.<br />
É dicir, tratábase de “captar” —ou “capturar” máis ben— as clases medias. O réxime<br />
buscaba o seu apoio social “natural”… Con este fin, deseñaron un bacharelato de sete<br />
anos que ensanchaba enormemente a secun<strong>da</strong>ria, que arrincaba as futuras elites (era un<br />
plan claramente elitista) <strong>da</strong> escola primaria antes de tempo, para pasalas ós institutos de<br />
ensino medio (e, sobre todo, ós colexios privados relixiosos), que abandonaba á súa sorte<br />
a primaria (como castigo ás clases populares —fieis á República— e como primeiro paso<br />
para o desmantelamento do sistema educativo republicano) e que preparaba o terreo para<br />
a reorganización dos estudos universitarios.<br />
Este novo bacharelato supoñía unha hábil manobra política do réxime de Franco, que<br />
tería moito éxito social. En reali<strong>da</strong>de, foi, durante moitos anos, a plataforma máis sóli<strong>da</strong><br />
para a formación de cadros medios e, sen discusión, a gran baza pe<strong>da</strong>góxica do réxime<br />
ata os anos sesenta. Era o equivalente do que hoxe pode ser un diplomado universitario;<br />
posuía un gran valor en si mesmo; era un medio, pero tamén un fin. O seu contido ideolóxico<br />
era claro, con relixión, latín e matemáticas en tódolos cursos. É dicir, era un típico bacharelato<br />
de corte “napoleónico”, pensado —como dicimos— para a captación <strong>da</strong>s clases<br />
medias. Nel coincidían as “ciencias”, as “letras” e a ideoloxía política “necesaria”, desde o<br />
nacional-sindicalismo ó nacional-catolicismo. Nunha palabra, foi un auténtico golpe de inspiración<br />
para os obxectivos do réxime. Nos anos sesenta, o dobre bacharelato (elemental<br />
e superior) tecnificaría moito máis os estudos medios, que pasarían a ter un carácter máis<br />
propedéutico, máis preuniversitario.<br />
E se así foi coa Lei do 38, coa segun<strong>da</strong> <strong>da</strong>s grandes leis educativas do franquismo, a Lei<br />
Xeral de 1970, pasaría outro tanto, pero con consecuencias distintas que foron quizais aín<strong>da</strong><br />
máis lonxe… A “Ley Villar” <strong>da</strong>ría lugar a grandes discusións no interior mesmo do “sistema”<br />
e levantaría ronchas entre os distintos sectores sociais, políticos e económicos do réxime.<br />
E cumpriría engadir axiña que a oposición política democrática <strong>da</strong>quel tempo nunca soubo<br />
calibrar moi ben o calado ver<strong>da</strong>deiro <strong>da</strong> Lei, que ía moito máis alá do que se pensaba.<br />
Convén rememorar todo isto para entender a situación actual do sistema educativo en<br />
Galicia. Como ben di Pierre Vilar, a historia trata de “comprender o pasado para mellor coñecer<br />
o presente e, <strong>da</strong>lgún xeito, anticipar o futuro”. No fondo, a historia é unha ciencia do<br />
futuro, máis que do pasado. Caricaturizando a situación, case poderíamos dicir, pois, que<br />
canto mellor “compren<strong>da</strong>mos” a LXE, de 1970, mellor “coñeceremos” a LOGSE, de 1990.<br />
Ou, canto máis saibamos de Rousseau, mellor entenderemos ó Ministro de Educación de<br />
turno. E, por suposto, canto máis a fondo “entremos” en Xoán Vicente Viqueira, máis críticos<br />
seremos co Conselleiro de Educación… A ver<strong>da</strong>deira historia non consiste en recrearse<br />
no pasado senón en revirarse momentaneamente e mirar atrás, para saber cara onde<br />
200 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
tirar despois. In<strong>da</strong>gamos para orientarnos. As pesquisas teñen sempre unha intención de<br />
futuro. O que ver<strong>da</strong>deiramente nos desacouga é o porvir. O pasado vivo —porque tamén<br />
hai un pasado morto— serve só para explicar, para interpretar, para aclarar. Por iso é bo<br />
que non teñamos que lamentarnos diante do que xa está inevitablemente consumado…<br />
Así pois, a partir de 1968 <strong>da</strong>nse tó<strong>da</strong>las condicións para proceder a unha reestruturación<br />
total do sistema educativo español. Os anos sesenta supuxeran un crecemento<br />
económico considerable; a saí<strong>da</strong> de emigrantes a Europa e a entra<strong>da</strong> de España no gran<br />
desenvolvemento capitalista europeo deixaba o país xa maduro para acometer unha reforma<br />
profun<strong>da</strong> <strong>da</strong> educación, buscando, xustamente, a mellor adecuación entre o seu<br />
sistema produtivo e o sistema educativo.<br />
A experiencia republicana —tan fon<strong>da</strong>, tan rica, tan curta— ficaba lonxe xa. A lembranza<br />
e a señar<strong>da</strong>de eran sentimentos inmarcesibles de 1931 ou 1936. “Nunca habíamos<br />
estado tan contentos juntos, porque nunca estuvimos contentos y muy pocas veces, juntos”,<br />
diría María Zambrano falando <strong>da</strong> España republicana. “España ha muerto”, escribiría<br />
María Teresa León rememorando a Luis Cernu<strong>da</strong> e o sentimento de tantas e tantos combatentes<br />
republicanos, despois <strong>da</strong> amarguísima derrota na guerra civil. Idea esta sobre<br />
a que retorna unha e outra vez María Teresa en Memoria de la melancolía, insistindo no<br />
apoio <strong>da</strong>s nacionali<strong>da</strong>des históricas á República. Por iso Manuel Azaña puido gritar un día<br />
en Barcelona “¡Viva España!”; por iso o PNV apostou pola República ata o final; e por iso<br />
Galicia aprobou maioritariamente o Estatuto. ¡Tempos aqueles en que todo era sumar!,<br />
como tamén dicía María Zambrano…<br />
Con Franco, todo iría a peor. A actitude fascista de forzar unha uni<strong>da</strong>de artificial de<br />
España, tivo exactamente o efecto contrario: rompeuna por dentro. E xa nunca máis se<br />
puido recompoñer. Falar hoxe desa España, <strong>da</strong> idea franquista de España —en Euskalherría,<br />
en Cataluña ou en Galicia— é buscar sentimentos tronzados hai tempo, sentimentos<br />
imposibles para unha boa parte deses pobos e que hoxe son a her<strong>da</strong>nza <strong>da</strong> dereita máis<br />
cerra<strong>da</strong>. Foi o franquismo o que nos legou unha “cuestión nacional” envelena<strong>da</strong> polo odio<br />
e o resentimento. A remodelación do Estado é hoxe unha necesi<strong>da</strong>de apremiante para<br />
restañar dunha vez as vellas feri<strong>da</strong>s…<br />
Por tanto, a LXE, de 1970, supón unha reformulación radical do sistema educativo<br />
español. Tan completa é que non sería esaxerado cualificala de auténtica ruptura pe<strong>da</strong>góxica.<br />
Nunha olla<strong>da</strong> de conxunto ós últimos setenta anos <strong>da</strong> historia de España, non<br />
é desatinado situar en 1931 —coa proclamación <strong>da</strong> IIª República— a caí<strong>da</strong> do “antigo<br />
réxime” ou “réxime de servidume” (polo menos, na conciencia social <strong>da</strong>s xentes). A partir<br />
<strong>da</strong>quel momento, na<strong>da</strong> podía ser igual ca antes. E na<strong>da</strong> foi, efectivamente, igual ca antes.<br />
Nin sequera durante os corenta anos de ditadura franquista. A República tivo o mesmo<br />
efecto sobre as conciencias que a Revolución de 1789 en Francia ou a de 1848 no resto<br />
de Europa.<br />
Unha persoa tan pouco sospeitosa hoxe de esquerdismo como Ramón Tamames, sitúa<br />
a ver<strong>da</strong>deira ruptura política —expresión, por certo, abondosamente emprega<strong>da</strong> nos<br />
últimos anos setenta— <strong>da</strong> España do noso tempo, é dicir, a creba do vello Estado, xusta-<br />
Sarmiento<br />
201
Herminio Barreiro<br />
mente nese ano. Iso é o que di no seu xa vello libro La República. La era de Franco. E, nesa<br />
mesma obra, sitúa igualmente a ruptura económica —inicio <strong>da</strong> modernización material de<br />
España— en 1959. Idea por certo que non comparten Nicolás Sartorius nin Javier Alfaya<br />
no seu libro La memoria insumisa, no que, ademais de desenvolver un durísimo alegato<br />
contra a ditadura franquista desde tódolos puntos de vista, sosteñen que a modernización<br />
económica e material de España <strong>da</strong>ta tamén <strong>da</strong> época <strong>da</strong> República, sendo o franquismo<br />
unha época histórica reaccionaria e criminal <strong>da</strong> que non salvan absolutamente na<strong>da</strong>. De<br />
tódolos xeitos, seguindo agora o razoamento de Tamames, non sería —coido— ningún<br />
disparate situar a ruptura pe<strong>da</strong>góxica en 1970.<br />
Non é cousa agora de entrarmos en disquisicións sobre o fondo <strong>da</strong> “Ley”. Xa<br />
existen estudos meritorios sobre a mesma. Noustante, cómpre salientar o magnífico<br />
ensaio —sempre tan luci<strong>da</strong>mente crítico e tan analítico— de Carlos Lerena “Acerca de las<br />
funciones ideológicas del sistema de enseñanza tecnocrático en la España de los setenta”,<br />
que, como se sabe, aparece incluído na segun<strong>da</strong> edición <strong>da</strong> súa obra Escuela, ideología y<br />
clases sociales en España, de 1986.<br />
O certo é que España —e Galicia con ela— non tiña unha lei de educación dende<br />
a case “prehistórica” Lei Moyano (1857). Lei aquela puramente “administrativista” —por<br />
iso serviu tanto tempo—. De facto, a celeri<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s reformas republicanas sobordou con<br />
moito os marcos legais, aín<strong>da</strong> que nin sequera tivo tempo nin acougo para promulgar unha<br />
lei de educación que tanto se necesitaba. Lorenzo Luzuriaga, o pe<strong>da</strong>gogo institucionista<br />
e socialista máis dedicado ás tarefas prácticas en materia de política educativa, publicou<br />
unha pequena monografía que levaba este título tan explícito: Ideas para una reforma<br />
constitucional de la educación pública, que, como se ve, vén sendo un auténtico borrador<br />
de “lei de educación”. Como di Pierre Vilar, a República plantexou tódolos problemas, pero<br />
non puido resolver perdurablemente ningún. A encrucilla<strong>da</strong> internacional non podía ser<br />
peor, pero ninguén era quen de negar o carácter ver<strong>da</strong>deiramente auroral <strong>da</strong>queles anos<br />
inmortais (“un sentir, unha memoria, un futuro”…).<br />
Pola súa ban<strong>da</strong>, o franquismo, ata que se sentiu economicamente consoli<strong>da</strong>do, xa<br />
na déca<strong>da</strong> dos sesenta (e malia a súa obxectiva precarie<strong>da</strong>de política), non se propuxo<br />
tampouco unha lei desa envergadura. Ata que, por fin, en 1970, tó<strong>da</strong>las expectativas dos<br />
profesionais <strong>da</strong> educación e <strong>da</strong> enteira poboación escolar parecían cumprirse. Pero, visto<br />
máis de preto, a cousa xa non está tan clara. Había contradicións entre distintos sectores<br />
do “sistema” político. Axiña chegaría a crise do petróleo —1973—. Xurdiron rapi<strong>da</strong>mente<br />
problemas de financiación. Moi pronto, o que empezou sendo a “reforma Villar Palasí” ía<br />
converterse na “contrarreforma Martínez Esteruelas” —o ministro seguinte—. O financiamento<br />
foi a talón de Aquiles <strong>da</strong> reforma. ¡Curioso! Parece un sino. Os problemas <strong>da</strong> LOG-<br />
SE, vinte anos despois (1990), ían ser os mesmos —crise económica de 1992—.<br />
2. Galicia hoxe<br />
Hoxe (11 de febreiro do ano 2000), en que isto escribo, puiden ler, na primeira páxina<br />
do diario O Correo Galego, este titular: “Galicia está entre as tres rexións europeas máis<br />
202 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
optimistas para o ano 2000”… ¡Que alegría! ¡Está a cambiar acelera<strong>da</strong>mente o carácter<br />
do noso pobo! —pensei—. ¿Será posible que, en aberta caí<strong>da</strong> demográfica e en plena<br />
crise socioeconómica estrutural, os galegos se sintan tan optimistas? É certo, si, que todo<br />
depende dos indicadores económicos que se consulten. É ver<strong>da</strong>de tamén que existe innovación<br />
e creativi<strong>da</strong>de en varios sectores <strong>da</strong> produción. Hai logros evidentes nalgunhas<br />
reconversións… Pero tampouco parece que sexa como para tirar foguetes. Pronto saín de<br />
dúbi<strong>da</strong>s: o titular en cuestión referíase a unha enquisa leva<strong>da</strong> a cabo entre empresarios.<br />
¡Son eles os optimistas! Parece que se trata de ir “facendo ambiente” con vistas ó inicio <strong>da</strong><br />
campaña electoral, que se anuncia quente e intensa…<br />
Os cambios políticos de 1996, cunha recuperación substancial <strong>da</strong>s magnitudes macroeconómicas,<br />
deron lugar igualmente a certas modificacións macroeducativas. En plena<br />
euforia internacional <strong>da</strong> “globalización neoliberal”, todo se foi reducindo a un retorno involutivo<br />
camiño <strong>da</strong> privatización. ¿Será posible desan<strong>da</strong>r o camiño mal an<strong>da</strong>do? ¿Será posible<br />
superar algún día e dunha vez por to<strong>da</strong>s o vello dilema escola pública/escola priva<strong>da</strong>?<br />
Porque se chegamos á conclusión de que a educación é cousa de todos, acábase o problema.<br />
Poderemos aceptar tó<strong>da</strong>las innovacións, experiencias e aportacións priva<strong>da</strong>s que<br />
se queira, pero o básico e o fun<strong>da</strong>mental (unha escola plural, si, pero pública e laica) debe<br />
estar cuberto polo que é de todos, isto é, polos presupostos xerais do Estado. E Galicia<br />
debería entrar no novo milenio con competencias soberanas en materia de educación.<br />
Temos que avanzar no camiño <strong>da</strong> “normalización” do noso país, tal e como apuntaba,<br />
hai xa máis de dez anos, Xosé Manuel Beiras, no seu libro de conversas con Fernán-<br />
Vello e Pillado Mayor A nación incesante. Beiras —que naceu co Frente Popular, como el<br />
di— afirmaba: “coido que existe xa unha avenza de reflexión, de pensamento e de cristalización<br />
en coordena<strong>da</strong>s de teoría política (…), como alicerces do nacionalismo, e non xa<br />
na actuali<strong>da</strong>de, senón desde hai certo tempo; concretamente, desde a fase histórica do<br />
nacionalismo na Segun<strong>da</strong> República Española, nos anos 30”. ¡Outra vez a República como<br />
forma de Estado incesante!…<br />
Habería que perfilar un modelo de Educación para o modelo de Estado que queremos<br />
(¿camiñamos inexorablemente cara a un modelo de Estado federal?). Modelo de<br />
educación que debería partir, en calquera caso, como acabamos de dicir, dunha escola<br />
plural, pública e laica —insisto—. Plural, porque a reali<strong>da</strong>de galega é xa —e serao ca<strong>da</strong><br />
día máis— unha reali<strong>da</strong>de social e culturalmente diversa. A demografía vai impor a súa lei.<br />
A mestizaxe será pronto unha nova reali<strong>da</strong>de. Pero a conciencia <strong>da</strong> identi<strong>da</strong>de nacional<br />
seguirá a pesar, namentres pesen a lingua, a cultura e o novo tipo de educación que se<br />
necesita. Os componentes sensibles e emocionais —como di Beiras— seguirán tendo un<br />
papel importante, aín<strong>da</strong> que se desenvolva a fondo o “movemento político organizado” e o<br />
que poderíamos chamar “corpus teórico nacionalista”.<br />
Escola pública, isto é, educación común e de todos, fronte ós estreitos intereses privados<br />
e minoritarios. Non se trata de excluír, senón de incluír ós exclusores. Escola laica,<br />
ou o que é o mesmo, o contrario <strong>da</strong> escola confesional, priva<strong>da</strong> e particular. Unha reivindicación<br />
tan vella como as revolucións burguesas contemporáneas. A consecuencia natural<br />
<strong>da</strong> separación Igrexa/Estado.<br />
Sarmiento<br />
203
Herminio Barreiro<br />
Neste ano do seu centenario —e nunca en mellor sitio ca este, tan vencellado desde<br />
o inicio ó seu nome— vén a conto, a propósito dos nosos sentimentos e <strong>da</strong> situación do<br />
mundo en que nos tocou vivir, unha fermosa cita de Castelao en Sempre en Galiza: “Por<br />
qué no desterro a verba ‘patria’ é, para nós, máis emotiva que a verba ‘nación’?¿Será que<br />
a patria emerxe do puro sentimento e a nación non pasa de ser unha reali<strong>da</strong>de obxetiva?<br />
Dende logo, a patria sentímola dentro de nós mesmos e acompáñanos no desterro; pero<br />
a nación está na terra lonxana, nas rexións do recordo e a espranza. A nación é o obxeto<br />
amado; a patria é o amor que a nación nos infunde. De tal modo, que sen a concencia<br />
nacional non se comprende o sentimento patriótico”.<br />
Velaí un exemplo de conceptualización política a partires do sentimento máis depurado.<br />
Cita definidora e pletórica de lirismo e de poder evocador. Amor e precisión. Lonxe,<br />
moi lonxe <strong>da</strong> frial<strong>da</strong>de socioloxista con que hoxe se analiza, ás veces, a cuestión nacional,<br />
como simple reacción identitaria fronte ás distintas formas de globalización. O sentimento<br />
e a conciencia nacional debe ser algo máis ca un refuxio, tal e como apunta Manuel Castells<br />
no seu libro La era de la información.<br />
No seu vasto estudo sociolóxico —e no volume IIº, titulado xustamente El poder de<br />
la identi<strong>da</strong>d—, M. Castells, dentro dun capítulo que reza Paraísos comunales: identi<strong>da</strong>d y<br />
sentido en la socie<strong>da</strong>d red, afirma: “La identi<strong>da</strong>d es la fuente de sentido y experiencia para<br />
la gente”. E engade —citando a Calhoun—: “No conocemos gente sin nombre, ni lenguas<br />
o culturas en las que no se establezcan de alguna manera distinciones entre yo y el otro,<br />
nosotros y ellos”. E segue: “Por identi<strong>da</strong>d, en lo referente a los actores sociales, entiendo<br />
el proceso de construcción del sentido atendiendo a un atributo cultural”. Despois dunha<br />
análise moi polo miúdo do papel xogado polas nacións que a compoñían na desintegración<br />
<strong>da</strong> Unión Soviética, abor<strong>da</strong> o tema <strong>da</strong>s nacións sen Estado, exemplificado en Catalunya.<br />
Un pouco máis adiante, no epígrafe “Las naciones de la era de la información”, afirma:<br />
“Nuestra digresión sobre los dos extremos opuestos de Europa aporta algún conocimiento<br />
sobre la nueva función de las naciones y el nacionalismo como fuente de significado en la<br />
era de la información”. A partir <strong>da</strong>í, e xa no ámbito do máis discutible, entra a fondo na<strong>da</strong><br />
menos que nun intento de redefinición do concepto de nación, que poi<strong>da</strong> ser de utili<strong>da</strong>de<br />
no mundo <strong>da</strong> ‘era <strong>da</strong> información’…<br />
Imposible, pois, en calquera caso, separar o sentimento nacional, a conciencia nacional,<br />
a idea de patria —que tan fermosamente definía Castelao en Sempre en Galiza, en<br />
momentos especialmente amargos para a patria e para el mesmo— <strong>da</strong>s características<br />
que deben ter os distintos instrumentos políticos —e por suposto o sistema educativo,<br />
aín<strong>da</strong> que non sexa propio (problema sempre difícil, delicado e de recuperación política<br />
reivindicativa permanente, nas nacións sen Estado).<br />
Un pouco máis abaixo —e no epígrafe citado antes— Castells insiste: “Los atributos<br />
que refuerzan la identi<strong>da</strong>d nacional… varían, aunque, en todos los casos, presuponen una<br />
historia comparti<strong>da</strong> a lo largo del tiempo. Sin embargo, plantearía la hipótesis de que la<br />
lengua, sobre todo una plenamente desarrolla<strong>da</strong>, es un atributo fun<strong>da</strong>mental de autorreconocimiento<br />
y para el establecimiento de una frontera nacional invisible menos arbitraria<br />
204 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
que la territoriali<strong>da</strong>d y menos exclusiva que la etnici<strong>da</strong>d. Ello se debe, en una perspectiva<br />
histórica, a que proporciona el vínculo entre la esfera pública y la esfera priva<strong>da</strong>, y entre<br />
el pasado y el presente, prescindiendo del reconocimiento real de una comuni<strong>da</strong>d cultural<br />
por parte de las instituciones del estado (…) Si el nacionalismo es frecuentemente una<br />
reacción contra una identi<strong>da</strong>d autónoma amenaza<strong>da</strong>, en un mundo sometido a la homogeneización<br />
cultural por la ideología de la modernización y el poder de los medios de<br />
comunicación globales, la lengua, como expresión directa de la cultura, se convierte en la<br />
trinchera de la resistencia cultural, el último bastión del autocontrol, el refugio del significado<br />
identificable”. Cita longa, pero ben explicativa de algo que nos afecta…<br />
A cuestión <strong>da</strong> lingua foi un dos camiños para a recuperación <strong>da</strong> nación galega despois<br />
<strong>da</strong> guerra civil. A lingua e a cultura sostiveron a loita nos días <strong>da</strong> represión e <strong>da</strong> “longa noite<br />
de pedra” —tan emotivamente canta<strong>da</strong> por Celso Emilio Ferreiro—. Ano este do 2000, de<br />
fronteiras, “misterios”, “cataclismos”, pero tamén de conmemoracións. A lingua e a cultura,<br />
a economía e as comunicacións e, como non, os intercambios educativos —ca<strong>da</strong> día máis<br />
intensos— poden axu<strong>da</strong>rnos a “borrar” as fronteiras co Portugal irmán, para construír un<br />
auténtico “eixo atlántico”, un novo mundo no occidente de Iberia. Por iso convén avanzar<br />
nos mínimos <strong>da</strong> lingua e nos máximos <strong>da</strong> cultura. Por iso convén confraternizar…<br />
Cen anos de Castelao —diciamos antes—. Pero tamén (a polémica case sempre está<br />
servi<strong>da</strong>…), cincuenta anos de Galaxia. Xosé Manuel Beiras, en A nación incesante, falando<br />
de si propio, dirá: “O meu contacto establece-se sobre todo a partir xa do intre en que<br />
entro na universi<strong>da</strong>de, un contacto constante, no senso en que o grupo de Galaxia operaba<br />
e funcionaba levando a formación destas novas xeracións e tentando levá-las cara o rego<br />
dunha estratéxia política”. E, un pouco máis adiante, explicando a súa colaboración con<br />
Galaxia, dirá o Beiras: “Nós comezamos a ter unha participación activa, insisto, aín<strong>da</strong> sendo<br />
estu<strong>da</strong>ntes, através de traballos que se nos encomen<strong>da</strong>n. É cando Xaime Isla Couto<br />
acor<strong>da</strong> promover e financiar el mesmo unha colección dentro <strong>da</strong> Editorial Galaxia, que vai<br />
ser onde se van expresar ‘os novos’, onde se vai publicar a produción dos novos (…) Outra<br />
cousa é xa a miña colaboración posterior con Galaxia nos anos sesenta, cando eu me<br />
encarrego <strong>da</strong> Revista de Economía de Galicia”, remata Beiras.<br />
Pouco a pouco, irán aparecendo, ó longo diste ano, os traballos conmemorativos e,<br />
como apuntabamos máis arriba, as distintas perspectivas críticas. En Galaxia aparecería<br />
por exemplo, en 1969, unha <strong>da</strong>s primeiras publicacións en galego en materia de educación:<br />
Educación e desenrolo, de Xesús Cambre Mariño. A revista Grial segue a ser aín<strong>da</strong><br />
hoxe —e, ultimamente, dunha maneira máis decidi<strong>da</strong>— o referente histórico <strong>da</strong> editorial.<br />
3. Cara a un novo sistema<br />
Un país, unha fala, un sistema educativo. ¿Cal debería ser o deseño dunha escola<br />
galega no eixo do terceiro milenio? Temos que insistir: unha escola gratuíta, obrigatoria,<br />
pública, laica e plural. No “antigo réxime”, a educación era un privilexio. Ó alborear a época<br />
contemporánea, pasou a ser un servizo. A partires <strong>da</strong> Revolución Francesa de 1789, foi<br />
reivindica<strong>da</strong>, polos países máis avanzados, como un dereito.<br />
Sarmiento<br />
205
Herminio Barreiro<br />
A escasa cultura política democrática dos pobos de España, na súa historia máis recente,<br />
déixase sentir nesa falta de “conciencia nacional” á hora de defender eses dereitos,<br />
sobre todo, o dereito á educación —e en Galicia, dun xeito particular—. Mentres os<br />
franceses defenden a súa escola pública, republicana e laica en todo momento e en todo<br />
lugar, como unha auténtica riqueza nacional —como os árabes defenden o petróleo, por<br />
exemplo—, aquí non temos para na<strong>da</strong> a convicción de que a mellor maneira de avanzar<br />
sexa investindo en educación. Sábese por experiencia que é máis difícil saír do subdesenvolvemento<br />
cultural que do subdesenvolvemento material. Porque coa educación pasa<br />
como coa liber<strong>da</strong>de: só se bota en falta cando non se ten. Ser cultos para ser libres, dicía<br />
José Martí. A educación é o poder máis grande. Máis que o poder económico e máis que o<br />
poder político… A educación é o poder <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de e o achegamento máximo ás respostas<br />
<strong>da</strong>s preguntas últimas.<br />
Escola gratuíta para facela extensiva ó conxunto <strong>da</strong> poboación, dende i<strong>da</strong>des moi temperás<br />
ata máis alá <strong>da</strong> adolescencia. Escola gratuíta para poder facela ver<strong>da</strong>deiramente<br />
obrigatoria e, polo tanto, universal. Vella, vellísima reivindicación política revolucionaria,<br />
que sempre quixo facer <strong>da</strong> educación unha panca de transformación social. Reclamación<br />
<strong>da</strong> pe<strong>da</strong>goxía reformadora máis clásica e máis senti<strong>da</strong>mente social. Pero, non o esquezamos,<br />
o que nalgún tempo parecía pensamento utópico —simple “utopismo pe<strong>da</strong>góxico”—,<br />
no mundo de hoxe convértese en pura necesi<strong>da</strong>de económica (“capital humano”,<br />
en expresión non moi afortuna<strong>da</strong> dos teóricos), ideolóxica e cultural. Ou, como diría<br />
Louis Althusser, “práctica técnica” —saber, aprendizaxe, técnica, ciencia— e “práctica<br />
social” —ideoloxía, sistema, aparato ideolóxico de Estado—.<br />
Escola obrigatoria, como xa o viña sendo, sobre o papel, en Europa, desde os tempos<br />
lonxanos do Informe Condorcet (en 1792, en pleno proceso revolucionario francés)<br />
e, lexislativamente, a partires <strong>da</strong> promulgación <strong>da</strong>s “Leis Férry” (1881), sobre gratui<strong>da</strong>de,<br />
obrigatorie<strong>da</strong>de e laici<strong>da</strong>de escolar, que marcaron un fito na configuración dos sistemas<br />
educativos europeos.<br />
En reali<strong>da</strong>de, se, tal e como diciamos ó principio, as orixes teóricas <strong>da</strong> educación pública<br />
están na Atenas clásica dos séculos V e IV antes <strong>da</strong> nosa era, as orixes institucionais<br />
atópanse nas prácticas escolares medievais, como moi ben sinala Emile Durkheim na súa<br />
obra Historia de la educación y de las doctrinas pe<strong>da</strong>gógicas. É entón cando a educación<br />
se converte en sistema, aín<strong>da</strong> que non se trate precisamente dun sistema ó servizo do<br />
Estado, senón ó servizo <strong>da</strong> superestrutura política dominante na I<strong>da</strong>de Media: a Igrexa.<br />
Pola súa parte, e a partires de 1730 aproxima<strong>da</strong>mente, o movemento <strong>da</strong> Ilustración<br />
construirá a teoría textual do que será a educación pública contemporánea nas socie<strong>da</strong>des<br />
capitalistas. Pouco despois, os Cahiers de doléances, os populares Cadernos de queixas,<br />
elaborados polos representantes populares reunidos en Versalles, en vésperas <strong>da</strong> Revolución<br />
(maio de 1789), converteranse na expresión máis esgazadora <strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong>des<br />
populares, que xa viñan de seren apunta<strong>da</strong>s polos ilustrados. Pensemos, por exemplo,<br />
nas páxinas maxistrais de Rousseau, encol <strong>da</strong> educación pública, no seu Discurso sobre<br />
a economía política, no capítulo primeiro do Emilio ou na pequena obriña Consideracións<br />
206 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
sobre o goberno de Polonia. Nelas, Rousseau, inspirándose nos clásicos, senta as bases<br />
para a configuración dos sistemas educativos a partir <strong>da</strong> construción nacional. Hoxe, en<br />
cambio, a Unión Europea, supón certas cesións de soberanía a cambio dunha mellor defensa<br />
dos intereses comúns. De to<strong>da</strong>s formas, convén non perder de vista que unha cousa<br />
é a Europa do capital e outra ben distinta a Europa do traballo, a Europa <strong>da</strong>s clases populares.<br />
Naturalmente, Rousseau estaba a traballar <strong>da</strong>quela —mesmo sen sabelo— para as<br />
burguesías nacionais de Europa.<br />
Outro tanto cabería dicir de Diderot. Na súa obra de encargo Plan dunha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong><br />
para o goberno de Rusia, o director <strong>da</strong> Enciclopedia e gran animador e organizador dos<br />
círculos ilustrados, expón as súas teorías sobre as relacións entre política e educación<br />
e sobre o papel especialmente delicado <strong>da</strong> educación en tanto que xeradora <strong>da</strong> mellor<br />
atmósfera social para o bo funcionamento <strong>da</strong>s leis. A educación é a auténtica gardiá <strong>da</strong>s<br />
leis e dos bos costumes, e non a relixión, como pensaba Voltaire. A educación, cohesiona.<br />
A educación suaviza as tensións. A educación é un bálsamo social. Como se ve, Diderot<br />
repara, neste caso, na función meramente reprodutora <strong>da</strong> educación. Pero sabía —e sabía<br />
ben— que a educación tamén é produtora de cultura e fonte permanente de crítica.<br />
Pola súa ban<strong>da</strong>, e para completar a tría<strong>da</strong> que pode exemplificar mellor este salto cualitativo<br />
<strong>da</strong> educación como aparato de Estado, Helvétius —un materialista ilustrado coas<br />
ideas moi claras— chega á conclusión de que a educación debe figurar “na constitución<br />
mesma dos Estados”. Isto é, plantea, pola primeira vez, na súa obra De l’Esprit, que a educación<br />
debería ser un dereito constitucional. Lección que, como xa vimos, aprenderá moi<br />
ben Lorenzo Luzuriaga, no proceso republicano español, tal e como se ve no título mesmo<br />
do seu opúsculo Ideas para una reforma constitucional de la educación pública.<br />
Por último, e en particular entre 1789 e 1794, os Rapports, os célebres Informes sobre<br />
educación do proceso revolucionario francés que marca o cambio de século —do XVIII<br />
para o XIX—, virán a ser a síntese práctica máis rechamante que recolle esa teoría textual<br />
ilustra<strong>da</strong> á que nos referimos e esas necesi<strong>da</strong>des populares que aparecen tan apremiantemente<br />
formula<strong>da</strong>s nos Cahiers. Non importa que os Rapports caian ás veces nas utopías<br />
máis desafora<strong>da</strong>s. Historicamente, importa moito máis o transfondo que reflicten que o<br />
que realmente din. Non sempre interesa a mensaxe explícita, senón o contido latente, a<br />
actitude, o espírito. E está claro que, cos Rapports —e, sobre todo, co máis completo e<br />
máis famoso de todos eles: o Informe sobre a organización xeral <strong>da</strong> instrución pública,<br />
de Condorcet—, a educación conságrase como un aparato de Estado de primeira orde,<br />
como un poder auténtico, que dirá Talleyrand. A educación xa empezaba a ser <strong>da</strong>quela un<br />
medio insubstituíble de reprodución <strong>da</strong>s estruturas dos Estados contemporáneos. Aín<strong>da</strong><br />
que non deberiamos esquecer que, ademais <strong>da</strong> súa capaci<strong>da</strong>de reprodutora, a educación<br />
pode tamén producir cultura e está en posesión dun considerable potencial transformador<br />
e crítico, como acabamos de dicir.<br />
Escola pública, por tanto. A escola como un especialísimo asunto público. Unha escola<br />
—pública— que se foi reducindo perigosamente nos seus horizontes e se foi facendo ca<strong>da</strong><br />
vez máis primaria, máis profesional e máis de pobres, como diría —no século XIX— o pe-<br />
Sarmiento<br />
207
Herminio Barreiro<br />
<strong>da</strong>gogo suízo Juan Enrique Pestalozzi, tan no centro do que hoxe se chama a “educación<br />
social”. Así se foron configurando historicamente as dúas redes de escolari<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s que<br />
falaron hai tempo os sociólogos franceses Baudelot e Establet: a PP (Primaria/Profesional)<br />
e a SS (Secun<strong>da</strong>ria/Superior). Pirámide escolar que eles deseñan na súa obra La escuela<br />
capitalista en Francia e na que aparecen os escolares que non pasarán <strong>da</strong> primaria e <strong>da</strong><br />
profesional e os que poderán escalar ata o cumio <strong>da</strong> pirámide na secun<strong>da</strong>ria e na superior.<br />
É dicir, a escola foise dividindo máis e máis. Canto máis única a pretendían os pe<strong>da</strong>gogos,<br />
máis dividi<strong>da</strong> estaba. E, paralelamente, o sistema educativo, no seu conxunto, foise<br />
escindindo tamén máis e máis. O transvase de alumnos <strong>da</strong> PP á SS era practicamente<br />
inexistente.<br />
Escola laica e plural. Unha escola que recolla a necesaria separación dos poderes<br />
públicos e os poderes eclesiásticos e que impoña dunha vez por to<strong>da</strong>s o carácter civil do<br />
ensino. Xa o dixera Condorcet: a relixión, nas igrexas; na escola, a moral civil. Así pois,<br />
escola laica fronte a escola confesional. E unha escola que recolla tódolos elementos<br />
positivos do proceso histórico contemporáneo, ensanchando os horizontes <strong>da</strong> vella escola<br />
única republicana, incapaz hoxe de abranguer unha reali<strong>da</strong>de tan complexa como a nosa.<br />
Ó mesmo tempo, unha escola activa, é dicir, unha escola non pasiva, unha escola metodoloxicamente<br />
innovadora e creativa; nunha palabra, unha escola inconformista.<br />
4. ¿Que futuro?<br />
O sistema educativo estatal español atópase, neste cambio de época, nunha encrucilla<strong>da</strong>.<br />
En reali<strong>da</strong>de, é todo o sistema social, no seu conxunto, o que está en crise. Porque<br />
a situación mundial mesma é unha situación crítica. Como di Manuel Castells, en La era<br />
de la información: “Los cambios sociales son tan espectaculares como los procesos de<br />
transformación tecnológicos y económicos (…) En buena parte del mundo, las relaciones<br />
de género se han convertido en un dominio contestado, en vez de ser una esfera de reproducción<br />
cultural. De ahí se deduce una redefinición fun<strong>da</strong>mental de las relaciones entre<br />
mujeres, hombres y niños y, de este modo, de la familia, la sexuali<strong>da</strong>d y la personali<strong>da</strong>d.<br />
La conciencia medioambiental ha calado las instituciones de la socie<strong>da</strong>d y sus valores han<br />
ganado atractivo político al precio de ser falseados y manipulados en la práctica cotidiana<br />
de las grandes empresas y las burocracias. Los sistemas políticos están sumidos en una<br />
crisis estructural de legitimi<strong>da</strong>d (…) Los movimientos sociales tienden a ser fragmentados,<br />
localistas, orientados a un único tema y efímeros (…) En un mundo de flujos globales de<br />
riqueza, poder e imágenes, la búsque<strong>da</strong> de la identi<strong>da</strong>d… se convierte en la fuente fun<strong>da</strong>mental<br />
de significado social (…) Es ca<strong>da</strong> vez más habitual que la gente no organice su<br />
significado en torno a lo que hace, sino por lo que es o cree ser” —afirma—.<br />
Na “presentación” do seu libro —que vimos citando— La red y el yo, Castells segue<br />
dicindo: “…Mientras que, por otra parte, las redes globales de intercambios instrumentales<br />
conectan o desconectan de forma selectiva individuos, grupos, regiones o incluso países<br />
según su importancia para cumplir las metas procesa<strong>da</strong>s en la red, en una corriente incesante<br />
de decisiones estratégicas. De ello se sigue una división fun<strong>da</strong>mental entre el ins-<br />
208 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
trumentalismo abstracto y universal, y las identi<strong>da</strong>des particularistas de raíces históricas”.<br />
E conclúe: “Nuestras socie<strong>da</strong>des se estructuran ca<strong>da</strong> vez más en torno a una posición<br />
bipolar entre la red y el yo”.<br />
Pola súa ban<strong>da</strong>, a coñeci<strong>da</strong> socióloga chilena Marta Harnecker —que pasou non hai<br />
moito por estas Aulas—, no seu último libro La izquier<strong>da</strong> en el umbral del siglo XXI. Haciendo<br />
posible lo imposible, que vén de aparecer, faise cargo igualmente <strong>da</strong> situación de<br />
cambio revolucionario —nesta última fase <strong>da</strong> revolución científico-técnica, que está a pasar—<br />
e trata de deseñar unha estratexia, desde posicións ideolóxico-políticas netamente<br />
de esquer<strong>da</strong>s, en América Latina. Á hora de definir a nova terminoloxía, tan abondosamente<br />
emprega<strong>da</strong>, fala de globalización como un novo concepto en economía, de neoliberalismo<br />
como concepto último no dominio <strong>da</strong> política e de pensamento único como a ideoloxía<br />
dominante neste cambio de milenio.<br />
Nun estudo titulado Déficits del sistema educativo, que aparece no libro colectivo Educación<br />
y socie<strong>da</strong>d de la información —publicado polo ICE <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago, en<br />
1999—, José Manuel Touriñán López correlaciona os valores educativos con tres acontecementos:<br />
a socie<strong>da</strong>de <strong>da</strong> información, a mundialización e a civilización científico-técnica.<br />
E considera que, nesta socie<strong>da</strong>de global, a educación, a investigación, o desenvolvemento<br />
tecnolóxico, a innovación e as redes de información e comunicación xogan un papel especialmente<br />
significativo. Parte igualmente do suposto de que teñen afini<strong>da</strong>de entre si as que<br />
el chama distintas globalizacións —económica, política, cultural e socioeducativa—, que<br />
nunca serán explicables unhas polas outras, senón ca<strong>da</strong> unha por si mesma e to<strong>da</strong>s, en<br />
mutua interdependencia —afirma—.<br />
Visto isto, parece claro que o sistema educativo galego do futuro deberá ser ca<strong>da</strong> vez<br />
máis ancho e máis longo. Abranguerá tramos longos de i<strong>da</strong>de e comprenderá sectores<br />
ca<strong>da</strong> vez máis anchos <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de en novas tarefas de educación de adultos, educación<br />
permanente e formación continua. Son ca<strong>da</strong> día máis abun<strong>da</strong>ntes as aportacións de todo<br />
tipo nestes campos do saber pe<strong>da</strong>góxico. O que para Condorcet era unha esixencia <strong>da</strong>s<br />
“luces” —alfabetizar adultos para crear riqueza cultural e material na socie<strong>da</strong>de— é hoxe<br />
unha necesi<strong>da</strong>de apremiante como consecuencia <strong>da</strong> celeri<strong>da</strong>de <strong>da</strong> revolución tecnolóxica.<br />
Teremos que educarnos e formarnos continua e permanentemente durante to<strong>da</strong> a vi<strong>da</strong>.<br />
A paideia platónica, o curriculum na Academia en Atenas, dicíase que duraba ata os cincuenta<br />
anos… Hoxe, non ten límites.<br />
Pero en educación, naturalmente, tamén hai que normalizar país. Debemos ser máis<br />
nós que nunca, pero é preciso estar máis que nunca en Europa e no mundo. “Globalización”<br />
e “nación-identi<strong>da</strong>de” necesítanse mutuamente. Deberemos prepararnos para<br />
domeñar e dominar o que parece inevitable. E todo iso, só poderemos conseguilo tendo<br />
sempre presente ese concepto de historia como proceso ó que me refería máis arriba.<br />
Marta Harnecker, no libro antes citado, identifícase coa afirmación althusseriana de que<br />
o gran aporte de Marx foi xustamente o de ter fun<strong>da</strong>do a ciencia <strong>da</strong> historia, “uno de los<br />
más grandes acontecimientos de la historia del conocimiento humano” —di—. Para Louis<br />
Althusser —afirma M. Harnecker— Marx sería o descubridor dun novo continente científi-<br />
Sarmiento<br />
209
Herminio Barreiro<br />
co, “de la misma manera que, con anteriori<strong>da</strong>d, Tales había fun<strong>da</strong>do el de las Matemáticas<br />
y Galileo el de la Física”.<br />
Como é sabido, corren tempos difíciles para unha axeita<strong>da</strong> inserción do sistema educativo<br />
na estrutura do Estado. Porque o propio Estado español necesita urxentemente<br />
unha remodelación. Remodelación que, en todo caso, pasa necesariamente polo camiño<br />
que leva ó noso dereito de autodeterminación. E desa remodelación —do seu alcance e<br />
<strong>da</strong>s súas características— dependerán os cambios no propio sistema educativo ou nos<br />
distintos sistemas educativos dese Estado ¿federal? De calquera xeito, a entra<strong>da</strong> en Europa<br />
está a condicionar globalmente a nosa situación como país, incluí<strong>da</strong>, loxicamente, a<br />
educación.<br />
Hoxe mesmo, xa, a situación de conxunto en tódolos pobos de España —cos desaxustes<br />
que se queira, é ver<strong>da</strong>de, e con tó<strong>da</strong>las diferencias históricas de desenvolvemento—<br />
permite albiscar unha reestruturación profun<strong>da</strong> do sistema educativo. A crise curricular e<br />
de organización do profesorado ou os cambios en materia de política educativa propiciados<br />
pola LOGSE, a partir de 1990, están a crear, obxectivamente, unha nova reali<strong>da</strong>de<br />
escolar. E están a provocar —tamén é ver<strong>da</strong>de— situacións de tensión e desconcerto nos<br />
distintos sectores do ensino, que deberán seren corrixidos rapi<strong>da</strong>mente.<br />
Preséntese a necesi<strong>da</strong>de dun “alongamento”, na escola gratuíta e obrigatoria, ó principio<br />
e ó final. A escolari<strong>da</strong>de deberá abranguer —á volta de moi pouco tempo— dende os 3<br />
ata os 18 anos, ensanchando o curriculum por abaixo e por arriba. Todo iso debería facerse<br />
nun só ciclo de ensino, sen solución de continui<strong>da</strong>de entre a primaria e a secun<strong>da</strong>ria, que<br />
desaparecerían como tales. Habería un só tipo de centros de formación e un profesorado<br />
especializado nos distintos tramos de i<strong>da</strong>de. Unha boa planificación e un só tipo de formación<br />
do profesorado, con distintas especializacións, facilitarían ese novo tipo de educación<br />
que inevitablemente se ía desenvolver. Todo apunta a iso, se o que se pretende é unha mellora<br />
substancial nesa nova educación —plural, intercultural— que está a piques de nacer.<br />
E aín<strong>da</strong> que todo isto soe forte, non se trata de ningunha revolución. Xa a finais do<br />
século XIX, os homes <strong>da</strong> Institución Libre de Enseñanza, en Madrid, puxeran en práctica<br />
un ciclo único que tiña exactamente esa acoutación: dos 3 ós 18 anos. Naturalmente, eran<br />
pioneiros e avanzados <strong>da</strong> renovación pe<strong>da</strong>góxica <strong>da</strong>quel tempo. Eran auténticos revolucionarios<br />
e innovadores na metodoloxía didáctica. Por iso, o que eles fixeron entón sérvenos<br />
hoxe a nós. E moi a propósito por certo.<br />
Polo que respecta á <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, resultan evidentes as transformacións destes últimos<br />
anos. Pero non interesa agora se esa institución responde ou non ás esixencias <strong>da</strong><br />
época. Queremos coñecer máis ben a súa nova función social. No século XIX, en Europa,<br />
contábase cunha universi<strong>da</strong>de en ca<strong>da</strong> rexión, cun liceo, ximnasio ou instituto —segundo o<br />
país que tomemos como referencia— en ca<strong>da</strong> capital de provincia ou departamento e cunha<br />
escola en ca<strong>da</strong> lugar, vila ou aldea. Hoxe, cen anos despois, contamos cun complexo<br />
escolar, unha gradua<strong>da</strong>, un colexio nacional —ou chámase como se queira— en ca<strong>da</strong> vila.<br />
E en ca<strong>da</strong> vila tamén un instituto. Duplicación de servizos educativos que convén unificar<br />
210 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 197-212
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas<br />
(por iso diciamos máis arriba ciclo único e unificación de primaria e secun<strong>da</strong>ria). E, en ca<strong>da</strong><br />
capital de provincia ou ci<strong>da</strong>de importante, unha <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>. Isto é, as tarefas de socialización<br />
que antes desempeñaban os establecementos de secun<strong>da</strong>ria, son desenvolvi<strong>da</strong>s<br />
agora pola propia educación superior, que pasa a ser así un nivel do sistema educativo<br />
con novas funcións docentes e sociais, ademais <strong>da</strong> súa activi<strong>da</strong>de investigadora e cultural,<br />
máis alá, por tanto, do que, por exemplo, planteaba Ortega y Gasset na súa célebre obra<br />
Misión de la Universi<strong>da</strong>d.<br />
Seguramente, a cualificación, preparación e formación profesional terá lugar, ademais<br />
de na propia <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, noutras instancias máis específicas. A educación técnica foi<br />
sempre, historicamente, un dominio moi cambiante, en flutuación continua, e en función,<br />
como é natural, do progreso material e técnico e do proceso de división social do traballo.<br />
Para ilustrar esta situación, abón<strong>da</strong>nos con botarlle unha olla<strong>da</strong> ó panorama universitario<br />
galego de agora mesmo: Santiago de Compostela, Lugo, Vigo, Ourense, Pontevedra,<br />
<strong>Coruña</strong>, Ferrol… Ci<strong>da</strong>des to<strong>da</strong>s que teñen algo que dicir no que se refire á educación<br />
universitaria. De momento, non hai outro futuro…<br />
Por conseguinte, en todo o que se relaciona co porvir do noso país, tanto desde o punto<br />
de vista social, como económico, político, lingüístico, cultural ou educativo, só podemos<br />
dicir, recor<strong>da</strong>ndo ós filósofos <strong>da</strong> moderni<strong>da</strong>de: ¡temos o deber cívico e moral de ser felices<br />
e optimistas! E, con Uxío Novoneyra, dende o corazón de Os Eidos, dicir agora, pensando<br />
en Galicia e nos galegos: “sabemos que ti podes ser outra cousa / sabemos que o home<br />
pode ser outra cousa”.<br />
(Publicado en Aula Castelao de Filosofia (comp.), Globalización e cambio de milenio,<br />
Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2001, páxs. 201-217.)<br />
Sarmiento<br />
211
ISSN: 1138 - 5863<br />
Lembranzas de infancia na escola de Meilide<br />
Non pretendo contar nin unha historia grande, e polo miúdo dos miúdos, nin tampouco<br />
unha historia especialmente significativa. Quero simplemente lembrar, evocar, facer unha<br />
reconstrución minimalista dunha pequena escola do rural galego na posguerra. Trátase de<br />
renderlles homenaxe a aquelas xentes nosas que tiveron que vivir e sufrir una experiencia<br />
singularmente dura e difícil, con dúas únicas posibili<strong>da</strong>des: a miseria ou a emigración.<br />
Escribir sobre a infancia é como volver vivir. É máis que unha lembranza. É revivir,<br />
sentir de novo na distancia, máis aló do tempo, fóra xa do lugar. Escribir sobre a infancia é,<br />
ás veces, pura nostalxia, dor punxente do tempo pasado, escuro presentimento, intento de<br />
reconstruír a pequena historia de ca<strong>da</strong> un.<br />
Nos últimos tempos téñense feito cousas fermosísimas sobre a historia <strong>da</strong> infancia.<br />
Aquí, na nosa coi<strong>da</strong><strong>da</strong> biblioteca <strong>da</strong> USC, temos algúns primores, dende as obras clásicas<br />
de De Mause ou Philippe Ariès até libros de título tan suxestivo como Être enfant à Rome<br />
ou L´enfant à l´ombre des cathédrales. Cómpre recor<strong>da</strong>r, por exemplo, respecto á atención<br />
e aos coi<strong>da</strong>dos pola historia <strong>da</strong> infancia, esa exquisitez literaria que son as Memorias dun<br />
neno labrego de Xosé Neira Vilas. Relato paradigmático <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> dun rapaz no rural galego<br />
a mediados do século XX. Contribución decisiva para a caracterización <strong>da</strong> historia contemporánea<br />
<strong>da</strong> infancia en Galicia, que arranca <strong>da</strong> obra plástica e narrativa de Castelao, dos<br />
seus debuxos de nenos. Caricaturas antolóxicas e definidoras dos nosos rapaces e, por<br />
tanto, de nós mesmos.<br />
Recordo incesante<br />
Sempre levarei comigo no fío <strong>da</strong> memoria a lembranza <strong>da</strong> miña escola. Experiencia<br />
intensa e ver<strong>da</strong>deira sempre. Experiencia con certa carga dramática... No meu caso, o<br />
drama estaba no contorno. O drama acababa de pasar e estaba pasando.<br />
Debía ter eu tres anos —outubro de 1940— cando cheguei a Meilide, unha aldeíña de<br />
Cerdedo, en Terra de Montes, entre Pontevedra e Ourense. Alá cheguei, como nun soño,<br />
unha noite de choiva, vento e tronos. Unha desas noites negras e case infin<strong>da</strong>s do noso<br />
inverno. Un pouco an<strong>da</strong>ndo, outro pouco nos brazos <strong>da</strong> miña nai, pero, sobre todo, ás cabaliñas<br />
<strong>da</strong>lgún rexo veciño <strong>da</strong> aldea que nos viñera agar<strong>da</strong>r a Cerdedo para indicarnos o<br />
camiño. Un camiño sen luces, tenebroso e neboento, os camiños e as corredoiras <strong>da</strong> nosa<br />
terra... que ían alumando aqueles candís que como pequenos fachos <strong>da</strong> Santa Compaña<br />
levaban os nosos acompañantes.<br />
Aín<strong>da</strong> teño gravado o son algareiro <strong>da</strong> auga que corría polas beiras dos camiños e<br />
a ben máis barullenta e emocionante do río Piñoa ao atravesar a ponte entre Cerdedo e<br />
Sarmiento<br />
213
Herminio Barreiro<br />
Meilide. Aquela ponte chea de engado dende a que, moitas veces e durante anos, puiden<br />
ver as troitas relucentes de cores, entre os remuíños dunha auga cristalina que baixaba<br />
precipita<strong>da</strong>mente dende o alto <strong>da</strong>queles montes.<br />
Esa debe ser unha <strong>da</strong>s vivencias infantís máis intensas <strong>da</strong>s que eu teño recordo. Unha<br />
vivencia que me acompañaría to<strong>da</strong> a vi<strong>da</strong> e en to<strong>da</strong>s as partes. Unha emoción e un tremor<br />
que me faría vibrar sempre con case to<strong>da</strong>s as formas extremas de manifestación <strong>da</strong> natureza:<br />
o vento tempestuoso e zoante, a choiva escura e torrencial inacabable, os lóstregos<br />
e a trona<strong>da</strong> horrísona, a noite fecha.<br />
Pero vaiamos á escola... unha pequena escola de aldea que pode resumir a conciencia<br />
educativa dunha época e o peso decisivo do rural na historia máis recente de Galicia... que<br />
parece que se acaba, pero que se quere salvar. De onde saían as escolas rurais unitarias<br />
<strong>da</strong>quel tempo? Saían <strong>da</strong> desfeita <strong>da</strong> guerra civil. Da morte por fusilamento <strong>da</strong> vibrante escola<br />
republicana. Saían <strong>da</strong> emigración forzosa do campo á ci<strong>da</strong>de ou do traballo temporal<br />
lonxe <strong>da</strong> casa. Saían <strong>da</strong> pobreza e <strong>da</strong> fame en non poucos casos. E aquela escola unitaria<br />
rural de Meilide, en Cerdedo, típica de posguerra, foi a miña escola entre 1940 e 1946. Xa<br />
sei que Antonio Molero, Agustín Escolano, Antonio Viñao e outros colegas teñen estu<strong>da</strong>do<br />
ben ese tipo de escola xalundes. E mesmo que a seguen a estu<strong>da</strong>r. Pero esta experiencia<br />
persoal propia é quizais a mellor maneira que eu teño para <strong>da</strong>r a coñecer por dentro a<br />
escola rural galega <strong>da</strong>quel tempo. Neste intento de tirar conclusións histórico-educativas<br />
ou histórico-pe<strong>da</strong>góxicas dun caso singular, é imprescindible o testemuño persoal.<br />
Eu nacín á vi<strong>da</strong> naquela escola<br />
Son as servidumes de ser fillo de mestres... A miña primeira e máis afasta<strong>da</strong> memoria<br />
persoal comeza naquela casa-escola <strong>da</strong> montaña galega, nun segundo an<strong>da</strong>r e sobre un<br />
almacén repleto de aveños e ferramentas dos oficios. Un único cuarto con retrete, nun<br />
extremo <strong>da</strong> casa, e no outro a cociña, cun balcón que miraba cara a unha encrucilla<strong>da</strong> de<br />
camiños e cara a unha fonte que estaba un pouco máis aló. E no medio e medio, o templo<br />
escolar: unha sucesión de mesas e bancos fixos, un corredor central, tres ventás dun lado<br />
e unha do outro, a mesa <strong>da</strong> mestra, un reloxo, os mapas, o gran encerado e os retratos de<br />
Franco e a Purísima Concepción... E a bandeira vermella e amarela un pouco aparta<strong>da</strong>...<br />
Lémbrome ben. Na<strong>da</strong> máis erguerme <strong>da</strong> cama, atravesaba correndo a escola para ir á<br />
cociña tomar o almorzo: leite de vaca fresco con pan de millo e un pouco de azucre. To<strong>da</strong> a<br />
miña vi<strong>da</strong> ficaría xa engaiolado polo leite como alimento; nunca me cansei del. Saía coma<br />
un lóstrego á rúa para xogar coas miñas compañeiras e cos meus compañeiros, que me<br />
agar<strong>da</strong>ban nos campos próximos. Alí non había estra<strong>da</strong>s, nin coches, nin luz eléctrica. Só<br />
había candís, velas e luz de carburo o día <strong>da</strong> festa ou <strong>da</strong>lgún convite.<br />
Escola marabillosamente mixta forza<strong>da</strong> pola necesi<strong>da</strong>de, pola pobreza e polas circunstancias.<br />
Coeducación auténtica, pletórica e espontánea. Convivencia de nenos e nenas<br />
dentro e fóra <strong>da</strong> escola. Pero seguramente tamén —teño algunhas lembranzas diso— a<br />
presenza dun machismo moitas veces brutal que dominaba to<strong>da</strong>s as relacións entre nenos<br />
e nenas.<br />
214 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 213-220
Lembranzas de infancia na escola de Meilide<br />
Despois, subiamos todos xuntos armando un gran balbordo cos duros e resistentes<br />
zocos con chatolas, petando con forza nas escaleiras de madeira. Comezaba así a sesión<br />
<strong>da</strong> mañá. Pero non para min! Aín<strong>da</strong> tiña catro ou cinco anos e non estaba en i<strong>da</strong>de escolar,<br />
por moito que a escola estivese na miña casa. A ver<strong>da</strong>de é que que<strong>da</strong>ba alí enre<strong>da</strong>ndo<br />
un pouco, xogando como que escribía ao ditado, paseando por to<strong>da</strong>s as partes. Un mal<br />
exemplo de fillo <strong>da</strong> mestra. Parece que non tiña présa por aprender a ler. Os estímulos e o<br />
ambiente levábanme por outro lado. Prefería o campo, a liber<strong>da</strong>de, os xogos ao aire libre,<br />
ir coas xentes que me levaban ás leiras, chamar as vacas, tornar a auga nos distintos campos<br />
e campelos, apañar cereixas, amorodos ou patacas, correr polas corredoiras, escoitar<br />
os paxaros ou coller bolboretas.<br />
Para<strong>da</strong> para comer —na cociña <strong>da</strong> casa-escola ou na casa <strong>da</strong>lgún veciño— e volta a<br />
empezar. As comi<strong>da</strong>s en casas alleas. Que privilexio ser o fillo <strong>da</strong> mestra! Canta emoción<br />
me suscita aín<strong>da</strong> o recordo intenso do caldo renovado, dese particular doce de entroido<br />
que era a bica —ou bincha, como dicían alí—, <strong>da</strong>s castañas asa<strong>da</strong>s na lareira ou do fígado<br />
con patacas e as filloas de sangue o día <strong>da</strong> matanza. E, que espectáculo o <strong>da</strong> matanza!<br />
Que partidos de fútbol coa vexiga do porco ben infla<strong>da</strong> que tanto axu<strong>da</strong>ba a limpar os<br />
zocos!<br />
Os xogos<br />
Nos meus anos que poderiamos chamar preescolares, agar<strong>da</strong>ba fóra <strong>da</strong> escola o final<br />
<strong>da</strong> sesión <strong>da</strong> tarde dos meus compañeiros e compañeiras e comezaban os xogos no<br />
monte, no val ou xunto ao río Piñoa, un afluente do Lérez, co que se xunta alí mesmo en<br />
Cerdedo e onde, por certo, meren<strong>da</strong>ban de cando en vez Graham Greene e Leopoldo Durán,<br />
o crego especialista na literatura e no ensarillado mundo relixioso do autor de O poder<br />
e a gloria ou O factor humano. Xogos longos, infinitos, con esa asombrosa flexibili<strong>da</strong>de do<br />
tempo infantil. Xogos máxicos permanentemente recor<strong>da</strong>dos.<br />
Xogabamos ás vacas, ás carreiras, a esvarar polas ladeiras <strong>da</strong>s laxes sentados sobre<br />
pedras planas. Xogabamos aos niños —coma paxaros en liber<strong>da</strong>de—, imitando o seu<br />
canto; aos cregos, arreme<strong>da</strong>ndo casoiros e tratando moi a miúdo de reproducir cerimonias<br />
sexuais iniciáticas con todo realismo, pola observación inevitable <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> dos animais, tan<br />
cerca <strong>da</strong>s persoas, tan próximos sempre, tan “humanizados”...<br />
O campo e o aire libre eran unha beizón. Eran a nosa ver<strong>da</strong>deira liberación. Afirmación<br />
de vi<strong>da</strong>, fronte á represión institucionaliza<strong>da</strong>. Así, por San Martiño, trompos ao camiño.<br />
En Dorrón e Raxó, pouco tempo despois, cos trompos e coas subelas, xogabamos ao<br />
rodo (un gran círculo riscado en terra chá) e aos anicazos —aos anicasos, dicíase alí polo<br />
seseo—.<br />
O xogo <strong>da</strong> billar<strong>da</strong> —o vai, como lle chamaban en Cambados— tan espectacular e<br />
variado, con tantísima historia, un xogo practicamente medieval. A primavera era a época<br />
do risco, unha variante <strong>da</strong> rayuela de Cortázar, que se debuxaba na terra, riscando —de aí<br />
o seu nome—, ou ben na propia vía pública, pintado cun anaco de tella ou algo parecido.<br />
Xogo de precisión e fantasía, de tento e cálculo. O xogo <strong>da</strong> cor<strong>da</strong> ou comba, tan socorrido,<br />
Sarmiento<br />
2<strong>15</strong>
Herminio Barreiro<br />
tan atlético, tan ximnástico, tan mixto e coeducativo, pero, <strong>da</strong>quela, máis propio <strong>da</strong>s rapazas.<br />
Elas eran auténticas virtuosas e podían sempre con nós.<br />
As bólas, unha paixón. Potencia e precisión dixital, con caí<strong>da</strong> <strong>da</strong> unlla do dedo gordo<br />
moitas veces. O guá tan celebrado. Xogos magníficos todos, que non cito agora por extenso,<br />
porque xa están ben recollidos nos estudos do Xocas e doutros investigadores.<br />
Os escolinos<br />
Así lles chaman no Courel aos alumnos <strong>da</strong> escola infantil e primaria: escolinos. Debeu<br />
ser máis ben aos sete que aos seis anos cando chegou o momento de que sentase con<br />
máis serie<strong>da</strong>de naqueles bancos escolares, nos que estabamos de dous en dous. Homes<br />
nunha ringleira e mulleres noutra. Nenos con nenos e nenas con nenas, pero preto uns<br />
dos outros. Eramos entre 40 e 50. Os máis pequenos, sentados en bancos corridos, nos<br />
laterais <strong>da</strong>s paredes <strong>da</strong> escola. E os maiores —ou os que sabían máis—, nos bancos<br />
centrais, por parellas.<br />
Pero, quen eran aqueles escolinos <strong>da</strong> posguerra e <strong>da</strong> montaña galega? Quen eran<br />
aqueles rapaces <strong>da</strong> Galicia triste y pura como la lluvia, sala<strong>da</strong> para siempre por las lágrimas,<br />
como dixera un día Pablo Neru<strong>da</strong> —como mo recor<strong>da</strong>ría anos despois en Madrid,<br />
entre chato e chato polos bares de Argüelles, o meu querido amigo e profesor Santiago<br />
Montero Díaz?<br />
Aqueles escolinos agarimosos que ficarán para sempre na miña memoria, eran fillos<br />
de labregos na súa inmensa maioría. De labregos e tamén de traballadores dos oficios<br />
—carpinteiros, ferreiros...—. De nais labregas e de pais emigrados. Salvo conta<strong>da</strong>s excepcións,<br />
gobernaban alí, a partes iguais, a pobreza e a emigración...<br />
Era, por tanto, aquela, unha escola que loitaba e pelexaba, contra vento e marea, por<br />
alfabetizar aquel contexto socioeconomicamente deprimido, politicamente derrotado por<br />
unha guerra civil criminal e culturalmente humillado pola persecución sistemática <strong>da</strong> lingua<br />
propia, <strong>da</strong> lingua galega. Isto é, un contexto desculturizado e profun<strong>da</strong>mente desmoralizado.<br />
A pelexa era, pois, contra todo e contra todos —incluídos os inspectores e inspectoras<br />
do franquismo—. Unha tarefa imposible? Pois digamos que case raiaba o imposible…<br />
Así era o ambiente social <strong>da</strong>quela escola de Meilide. Os escolinos aprendían. Si que<br />
aprendían. Aprendían a aprender. E aprenderon con miras de futuro. Souberon investir en<br />
educación e converter todo o seu traballo en cualificación e revalorización. Algúns, mesmo<br />
conseguiron saír <strong>da</strong> pobreza. Aín<strong>da</strong> que á maior parte non lle quedou máis remedio que<br />
emigrar. Ás veces, para ben. Outras —as máis—, para mal. Sobre pobreza, emigración. E<br />
sobre emigración, fracaso...<br />
Estabamos sentados por i<strong>da</strong>des e graos, manexando aquelas vellas ou vellísimas enciclopedias<br />
—grao elemental, grao medio e, en contadísimos casos, grao superior—. Pero<br />
a maioría <strong>da</strong> clase non pasaba do coñecido Rayas ou que<strong>da</strong>ba nas Lecciones de cosas.<br />
Agora vexo todo aquilo como unha especie de reencarnación xa dexenera<strong>da</strong> e, sobre<br />
216 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 213-220
Lembranzas de infancia na escola de Meilide<br />
todo, converti<strong>da</strong> en pura retórica, do célebre slogan comeniano: texto único, método único<br />
e mestre único.<br />
Ese slogan de Jon Amós Comenio estaba metodoloxicamente vivo, pero perdera o<br />
sentido do momento histórico no que nacera. O mundo xa era outra cousa, é certo. Pero<br />
na España <strong>da</strong> posguerra —e aín<strong>da</strong> máis en Galicia— dérase de novo un salto atrás. To<strong>da</strong><br />
a modernización gaña<strong>da</strong> coa República, perdíase día a día. Era un retorno material ao<br />
antigo réxime e ao tardofeu<strong>da</strong>lismo, que caeran de facto no período republicano —polo<br />
menos, na conciencia social <strong>da</strong> xente, dábanse por liqui<strong>da</strong>dos—. Pero, malia todo —e<br />
como moi ben sabemos—, aquela vi<strong>da</strong> nova chea de pulo e de creativi<strong>da</strong>de dos anos 30<br />
seguía correndo coma un río soterrado e impetuoso...<br />
Na escola de Meilide, Comenio seguía ritualmente vivo nas enciclopedias. Impúñase o<br />
texto único co que el soñara para unificar, recoller e resumir o saber último <strong>da</strong> súa época e<br />
contrarrestar así os erros e supersticións medievais con base no racionalismo máis estrito<br />
e cartesiano. El, un crego protestante! dubi<strong>da</strong>ndo de todo para demostralo todo, como<br />
quería Descartes.<br />
E ese racionalismo sistemático era o alicerce do seu método único. E para impoñelo a<br />
figura do mestre ou <strong>da</strong> mestra. Velaí o mestre único do que el nos fala. O mestre como guía<br />
e como modelo. O mestre ou a mestra como referentes. Pero onde quizais estivese máis<br />
vivo e fose máis actual o pe<strong>da</strong>gogo checo sería nas ilustracións <strong>da</strong>s leccións de cousas<br />
—“As cousas e non as palabras, que son a sombra <strong>da</strong>s cousas”, dicía— e nos mapas.<br />
Recordemos as súas ilustracións marabillosas do seu Orbis pictus, o mundo ilustrado!, o<br />
cómic por excelencia do seu tempo, o mundo <strong>da</strong>s cores na escola, a ledicia <strong>da</strong>s cousas,<br />
aín<strong>da</strong> que sexan pinta<strong>da</strong>s...<br />
Ás veces, naquela escola miña, os maiores tomábanlles a lección aos máis pequenos<br />
—primeiros soletreos, primeiros balbucidos <strong>da</strong> escolari<strong>da</strong>de tradicional—, arreme<strong>da</strong>ndo<br />
así, nun apretado labor e case espontaneamente, os métodos do sistema monitorial. Escenificando,<br />
en definitiva, en pequena escala, os procedementos <strong>da</strong>s escolas mutuas de<br />
Bell e Lancaster. Unha repetición <strong>da</strong> experiencia <strong>da</strong> escola <strong>da</strong> revolución industrial —nas<br />
grandes urbes e en grandes espazos— mais, esta vez, no rural...<br />
Así pois, na escola de Meilide, en Cerdedo, activi<strong>da</strong>de, rebulicio, tensión... Lectura en<br />
voz alta, case sempre; e mesmo, ás veces, lectura a puro berro. Lectura rítmica e compasa<strong>da</strong>,<br />
de dous en dous. Exercicio permanente de declamación e memorización. Mirando<br />
o libro e sen mirar o libro. Lendo e cantando como beben e cantan as galiñas. Mestura de<br />
traballo físico e intelectual, de xogo e traballo.<br />
E como se facía o que poderiamos chamar división do traballo na escola? Volvía saír<br />
Comenio ao escenario. Máis de trescentos anos despois <strong>da</strong> súa existencia, o horario<br />
matutino na pequena escola de Meilide, era a mellor homenaxe ao pe<strong>da</strong>gogo checo: os<br />
luns, Gramática; os martes, Aritmética; os mércores, Historia Natural; os xoves, Xeografía;<br />
os venres, Xeometría; e os sábados —tiñamos libres os xoves pola tarde— Historia<br />
Sagra<strong>da</strong>.<br />
Sarmiento<br />
217
Herminio Barreiro<br />
E despois de <strong>da</strong>r a lección, a táboa! A táboa de multiplicar. Cantabamos a táboa.<br />
Seguiamos a cantar. Como se ve, non hai na<strong>da</strong> coma o canto para calquera forma de<br />
aprendizaxe infantil. E cantabamos todos os números. Pero sentiamos predilección polos<br />
máis fáciles. Sobre todo, polo 2 e polo 5. Que ben nos saían! Que rítmicos eran o 2 e o 5!<br />
Que fáciles! En ocasións, os cánticos ían acompañados de percusión (petando nas mesas<br />
ou no chan). Cantas evocacións literarias se teñen feito co cantar infantil <strong>da</strong>s escolas!...<br />
E o mapa!... Saír ao mapa en grupo e cantar (outra vez cantar!), agora en voz baixiña, a<br />
xeografía física <strong>da</strong> Península Ibérica: os límites, os montes, os ríos, as provincias... Cunha<br />
vara que era coma un vimbio —ás veces faciamos buratos no mapa, todo hai que dicilo— e<br />
en grupos pequenos: España limita al Norte con el mar Cantábrico y los montes Pirineos<br />
que la separan de Francia. Efectivamente, en poucos momentos <strong>da</strong> historia estivemos tan<br />
afastados de Francia coma neses anos de posguerra. Cantabamos con moita forza e a<br />
demasia<strong>da</strong> veloci<strong>da</strong>de. Miña nai pedíanos que fósemos máis amodo.<br />
Os montes... Os montes e os seus picachos: O Aneto, O Mulhacén, O Teide. Pero non<br />
facía falta ir tan lonxe. Alí mesmo, na Galgareta ou no Castro, en pleno corazón <strong>da</strong> Terra de<br />
Montes podíase ver a neve no inverno, sentir o canto dos carros subindo o vello camiño <strong>da</strong><br />
montaña e mollando o eixe na fervenza de Covaladróns, escoitar pola noite o ouvear dos<br />
lobos. Aquilo si que era emocionante!<br />
Os ríos. O mellor, o Miño, o noso, o pai Miño, que nacía <strong>da</strong>quela en Fomiñá, pero hoxe<br />
—os nosos xeógrafos xa o determinaron hai tempo, como nos conta Estro Montaña no seu<br />
fermosísimo libro Polos vieiros do vello Miño— arranca xa do Pedregal de Irimia, no alto<br />
<strong>da</strong> Serra de Meira. A auga clara e silandeira que abrolla en Fomiñá é tan plena e cristalina,<br />
tan rotun<strong>da</strong>, tan fon<strong>da</strong>, que alí deben estar sen dúbi<strong>da</strong> os máis ricos mananciais que fan<br />
do Miño o rei dos nosos ríos.<br />
E, naquel cantar imparable, as provincias!: Extremadura dos, Cáceres y Ba<strong>da</strong>joz. Ba<strong>da</strong>xoz!<br />
A ci<strong>da</strong>de dunha <strong>da</strong>s grandes masacres do exército fascista de Franco na guerra<br />
civil. A ci<strong>da</strong>de do “ceo tan alto” de Castelao no desterro... Galicia, catro: <strong>Coruña</strong>, Lugo,<br />
Orense y Pontevedra, diciamos nós naquela escola tan ferreamente españoliza<strong>da</strong>. Anos<br />
despois, cos meus amigos de Brais Pinto en Madrid, cantabamos aquilo de “Viva <strong>Coruña</strong>,<br />
viva Lugo, viva Ourense e Pontevedra, viva a nosa nai Galicia, viva sempre a nosa terra”.<br />
Patiño metíalle moita marcha á canción e dáballe unha énfase inconfundible.<br />
Pero para vehemencia a <strong>da</strong>queloutra que dicía: “Ai, Armórica, Cornubria e Cambriá,<br />
Escocia, Eirín, Galicia e mais a Illa de Man; son as sete nacións celtas, fillas do pai Breogán;<br />
para ti, miña terra, nos beizos un cantar, nos peitos a ledicia <strong>da</strong> nosa mocedá”. A<br />
Reimundo Patiño gustáballe introducir unha variante: despois de Galicia, engadía Valonia<br />
e falaba entón <strong>da</strong>s “oito nacións celtas”. No ano 2006, o “ano <strong>da</strong> memoria histórica”, nunha<br />
homenaxe a Ramón Valenzuela, o sempre recor<strong>da</strong>do amigo e compañeiro, nas súas terras<br />
do Deza, cantou esta canción con moito garbo, como unha canción dos seus tempos,<br />
Avelino Pousa Antelo, 92 anos!<br />
218 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 213-220
Lembranzas de infancia na escola de Meilide<br />
A ver<strong>da</strong>de é que aquela escola era todo un espectáculo... Era, a un tempo, teatro<br />
e aprendizaxe. Aprendizaxe coral, colectiva, soli<strong>da</strong>ria. Non había sitio para a individualización<br />
e menos para a aprendizaxe solitaria. Porque eramos moitos e estabamos moi<br />
apretados. Corpo con corpo, mente con mente. Mirar e mirarse nos outros. Sentir e apalpar<br />
ás veces o meco e o coi<strong>da</strong>do posto polas casas <strong>da</strong> aldea nas roupas e nos peiteados dos<br />
seus pequechos e as súas pequechas. Pero sentir e apalpar moi a miúdo a miseria e as<br />
necesi<strong>da</strong>des máis elementais dos meus amiguiños e as miñas amiguiñas. Alá ficaron,<br />
colgados no tempo a miña queridísima Maruxiña, as miñas admira<strong>da</strong>s Carmiña, María,<br />
Éli<strong>da</strong>, Xuliña. Alá quedou Pepiño. E alá que<strong>da</strong>ron Xerardo, Luis, Xosé, Monsito e tantos e<br />
tantos outros.<br />
Porque aquela escola non era só unha escola do rural. Era o rural no tempo terrible <strong>da</strong><br />
represión e <strong>da</strong> posguerra! Terror sobre miseria. Miseria sobre humillación. Tempos aqueles<br />
de tanto desasosego que eu aín<strong>da</strong> tremo lembrando as caras de pavor <strong>da</strong>s xentes en<br />
moitas situacións vivi<strong>da</strong>s.<br />
Lembro un día no autobús. Aqueles autobuses con gasóxeno e de marcha lentísima<br />
que nos levaban de Pontevedra a Cerdedo, parando nun descampado fronte aos fusís <strong>da</strong><br />
gar<strong>da</strong> civil, en busca de guerrilleiros. No medio <strong>da</strong> néboa. Case de noite. Recordo hoxe<br />
aquela escena como se fose unha imaxe de guerra <strong>da</strong>s moitísimas películas bélicas que<br />
vería anos despois.<br />
As tardes<br />
Ai, as tardes mornas e lentas <strong>da</strong> escola de Meilide! Aquelas lecturas en ro<strong>da</strong> <strong>da</strong>s<br />
an<strong>da</strong>nzas de don Quixote e Sancho Panza! Que aventura a de ler entre todos aquelas<br />
an<strong>da</strong>nzas! Había os típicos tropezos, os erros. Quen se trabucaba, quen lía con graza.<br />
Perdiámonos ás veces, pero estabamos sempre atentos para saber cando lle tocaba a<br />
ca<strong>da</strong> un... E dona Concha, mu<strong>da</strong>ndo a orde na lectura para cacharnos nas patacas.<br />
O catecismo inefable. O catecismo do P. Astete. O “Pastete” como lle chamaba algún.<br />
Por la señal de la santa cruz, dicía eu: pero que quererá dicir porla?... Como se fose unha<br />
palabra soa... Que abstraccións! Que cousas tan abstrusas!... En las entrañas de la Virgen<br />
María... O misterio <strong>da</strong> Encarnación, ou o misterio <strong>da</strong> Santísima Trin<strong>da</strong>de.<br />
Tardes de inverno na escola, coa neve fóra. Pero tardes de abril e maio, <strong>da</strong>ndo clase<br />
no campo, á sombra dunha vella e inmensa cerdeira. Aquela árbore era unha metáfora <strong>da</strong><br />
árbore <strong>da</strong> que falaba Manuel Bartolomé Cossío citando a Rousseau: el mejor lugar para<br />
una escuela es la sombra de un árbol...<br />
Lavando aqueles marabillosos encerados de man na fonte ou afiando o lapis de lousa<br />
nunha pedra de seixo. Momentos únicos nos que si era posible evadirse do contorno e a<br />
presión ambiental sempre presente —en Galicia os nenos empezan a ser explotados na<strong>da</strong><br />
máis botar a an<strong>da</strong>r, conta en ¡Basta!, nas súas memorias, Enrique Líster— e soñar na<br />
soi<strong>da</strong>de do campo, á sombra dunha cerdeira, en primavera. Ten razón Cossío. Porque alí<br />
está o aire, alí está a auga e alí está to<strong>da</strong> a luz...<br />
Sarmiento<br />
219
Herminio Barreiro<br />
E de Meilide, a Dorrón, nas vacacións. Outra vez o mar. O mar que eu esquecía na<br />
montaña. Os amigos olvi<strong>da</strong>dos. Os avós. A casa. A outra casa... Algún <strong>da</strong>queles anos,<br />
por un tempiño, fiquei aló, en Dorrón, durante o curso escolar. Xa sabía ler bastante<br />
ben —acórdome—. E fun á escola. Con medo, pero fun á escola. A outra escola. Con ese<br />
nó no estómago, que xa non se nos quita nunca, pero fun á escola. E tiña razón en ir con<br />
medo! Ver<strong>da</strong>deiramente, aquela escola metía medo...<br />
Coido que eramos máis de sesenta. Non era pequeno o local. Pero o mestre, ai!, aquel<br />
mestre infame era criminal. Zorregaba unhas labaza<strong>da</strong>s bestiais, zapateando os nenos<br />
contra o chan —non había nenas—. Era o terror! Vin a moitos dos meus amigos e compañeiros<br />
sangrando polas orellas —as fatídicas frieiras— ou polo nariz. Eu íame librando.<br />
Sabía que estaba protexido pola relación que a miña familia tiña con el. Pero, aín<strong>da</strong> así,<br />
tremía... Un espanto.<br />
Quédome coa memoria <strong>da</strong> miña escola de Meilide. Talvez teñamos que recuperar materialmente<br />
un día aqueles vellos camiños do auténtico. Quizabes teñamos que recuperar<br />
aquelas alame<strong>da</strong>s que nos situaban deseguido en harmonía plena coa natureza. Eu recor<strong>da</strong>reinas<br />
sempre así: como alame<strong>da</strong>s <strong>da</strong> miña vi<strong>da</strong> infantil, como aveni<strong>da</strong>s dos meus<br />
soños, como sen<strong>da</strong>s do paraíso. Debe ser certo. Aquela pequena unitaria estaba situa<strong>da</strong><br />
no centro mesmo dunha encrucilla<strong>da</strong> <strong>da</strong> que, probablemente, xa non sairei nunca máis.<br />
(Publicado na Revista Galega do Ensino, núm. 50, 2007, páxs. 56-62.)<br />
220 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 213-220
Brais Pinto como autoaprendizaxe 1<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Nunca mellor defini<strong>da</strong> a nosa vi<strong>da</strong> común naquel grupo de madrigalegos dos últimos<br />
anos 50 e primeiros 60. Efectivamente, Brais Pinto como autoaprendizaxe. Brais Pinto<br />
como un colectivo de traballadores e estu<strong>da</strong>ntes galegos en Madrid que convivían para<br />
aprender, para formarse, para incidir na vi<strong>da</strong> política e cultural e na<strong>da</strong> menos que para<br />
cambiar o mundo. Así pois, entre a reali<strong>da</strong>de e a utopía. Era aquel, por tanto, un colectivo<br />
cunha praxe que viña a ser unha autoaprendizaxe permanente.<br />
Hoxe, 50 anos despois, os braispintos sentimos a necesi<strong>da</strong>de de rememorar aqueles<br />
tempos e de xuntarnos de novo. Xa a sentimos hai algún tempo. Por iso nos xuntamos de<br />
cando en cando. Témonos reunido con ocasión do 25 aniversario, do 30, do 40 e, hai poucos<br />
días, na <strong>Coruña</strong>, con ocasión do 50. Somos, uns para os outros, a mellor conciencia<br />
do paso do tempo. E, co paso dos anos, é como se gañara consistencia e cohesión aquel<br />
grupo noso que naceu case por azar. Pero que non por azar entrou en acción de distintas<br />
maneiras e con variados obxectivos.<br />
¿Como nace, se forma e se constitúe ese grupo? ¿Como se vai poñer a funcionar? A<br />
xuntanza <strong>da</strong>queles primeiros oito amigos (cinco traballadores: César Arias, Xosé Femández<br />
Ferreiro, Bautista Álvarez, Reimundo Patiño e Alexandre Cribeiro e tres estu<strong>da</strong>ntes:<br />
Xosé Luís Méndez Ferrín, Ramón Lorenzo e Bernardino Graña) ten lugar promediado o<br />
curso 1957-58 en Madrid, tal e como sinala Ana Acuña, a atentísima historiadora dos círculos<br />
literarios madrigalegos. Eu incorpórome un pouco máis tarde, no outono dese mesmo<br />
ano, cando eles se afanaban xa en empaquetar e enviar a to<strong>da</strong> Galicia a Bocarribeira<br />
de Otero Pedrayo, con quen fixeran unha foto moi de grupo e moi de inaugurar unha nova<br />
xeira co gran mestre de Trasalba...<br />
En reali<strong>da</strong>de, eu levaba xa tempo sabendo deles, <strong>da</strong> súa presenza no Centro Galego<br />
—naquel pequeno local <strong>da</strong> Praza de Oriente— onde eu ía diariamente calmar a sede <strong>da</strong><br />
miña sau<strong>da</strong>de (sen chegar a esa «metafísica <strong>da</strong> sau<strong>da</strong>de» <strong>da</strong> que falaba Ramón Piñeiro e<br />
que tanto xenio lle dá a Ferrín, pero bastante entusiasmado, si, pola miña parte, coa obra<br />
de Rof Carballo Mito e reali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> Terra Nai, por exemplo). Mirábaos e reparaba neles.<br />
Trataba de escoitar as súas conversas. Xa coñecía do Instituto de Pontevedra a Cribeiro e<br />
a Ferrín. De Bernardino Graña oíralle eu falar ao meu amigo Carlos Baliñas...<br />
Pero como resulta que eu son moi tímido, tardei un pouco en relacionarme con eles.<br />
Non sei se fun eu ou se foi algún deles quen falou primeiro. As ganas de facer algo que<br />
rompera aquela reali<strong>da</strong>de grisallenta que nos envolvía fixo o resto. Ao pouco tempo xa<br />
1 Este texto corresponde á intervención de Herminio Barreiro na conferencia que deu con motivo <strong>da</strong> Exposición<br />
«Brais Pinto. O afiador revolucionario», o día 19 de abril do 2010 no Museo de Pontevedra.<br />
Sarmiento<br />
221
Herminio Barreiro<br />
estaba eu con todos empaquetando o libro de Don Ramón e proporcionándolles novos<br />
subscritores e subscritoras dos libros de poesía deles mesmos xa programados para saír:<br />
Graña, Ferreiro, Lorenzo, Cribeiro (Poema do home que quixo vivir, A Noite, O que se foi<br />
perdendo, Acoitelado na espera).<br />
¿Que era o que eu levaba a Brais Pinto? Unha tendencia política de esquer<strong>da</strong>s que era<br />
unha mestura <strong>da</strong> miña herencia familiar en clave de memoria republicana e dun certo autodi<strong>da</strong>ctismo<br />
comunista collido de aquí e de acolá, pero unha moi feble conciencia nacionalista.<br />
O meu galeguismo reducíase <strong>da</strong>quela a unha ou dúas conferencias deslumbrantes<br />
de Otero Pedrayo, ao poema de Cabanillas na morte de Castelao, a algún libro mercado na<br />
librería de Luis Martínez e a certas referencias pontevedresas e de familias pontevedresas<br />
republicanas e galeguistas. Moi pouca cousa. A nivel persoal, pensando en Galicia como<br />
centro do noso mundo, Brais Pinto foi quen de axu<strong>da</strong>rme a configurar con to<strong>da</strong> precisión a<br />
miña patria e foi formándome e conformándome, primeiro pouco a pouco e despois máis<br />
acelera<strong>da</strong>mente. Se non houbera coñecido os meus colegas do Brais, a miña vi<strong>da</strong> tería<br />
sen dúbi<strong>da</strong> discorrido por outros camiños. Pero diso só son consciente agora.<br />
Brais Pinto era pois unha autoaprendizaxe permanente. Autoaprendizaxe que tiña lugar<br />
para todos e por parte de todos. Nun arco político-ideolóxico que podería ir dende o<br />
centro á esquer<strong>da</strong> e mesmo cunha certa despolitización nalgún caso. Por exemplo, Ferreiro.<br />
El mesmo fala diso nun libro que vai saír e do que xa me pasou un orixinal (De Xente<br />
Nova a Brais Pinto é o seu título provisional. É a historia de dous colectivos de mozos<br />
de Ourense e Madrid. Non esquezamos que Fernández Ferreiro é o inventor do nome<br />
Brais Pinto, un afiador de Nogueira de Ramuín —de onde el mesmo é— que deu a volta<br />
ó mundo cunha ro<strong>da</strong> de afiar). Por outra parte, a Lorenzo e a César Arias tampouco os<br />
entusiasma a política.<br />
En fin, as diferenzas, an<strong>da</strong>ndo o tempo, faríanse máis fon<strong>da</strong>s, pero só dende un punto<br />
de vista que poderiamos chamar táctico ou estratéxico, pero sempre cunha coincidencia<br />
grande nas cuestións de principios. ¿Que era o que nos unía? ¿Acaso non había tamén<br />
grupos dese estilo noutros sitios? Probablemente si. Pero en Brais Pinto falábase do feito<br />
diferencial galego en termos de Galicia nacionali<strong>da</strong>de ou de Galicia nación. Falábase de<br />
autodeterminación. Falábase dos textos de Lenin. Falábase de como coordinar os conceptos<br />
de cultura e política dentro dunha praxe política inconformista e transformadora. Nunha<br />
palabra: non se deixaba ir a cultura por un lado e a política por outro. Aquel colectivo era,<br />
polo menos, un colectivo antifranquista e antifascista. Cousa que se deixaría sentir en<br />
certas liortas que se viviron nos primeiros anos 60.<br />
Brais Pinto era iso. E se hoxe falamos de novo de todo iso e do que de innovación podía<br />
ter tal cousa naquel tempo é porque estamos a pensar, sobre todo, nos continuadores e<br />
no que veu despois. A historia, como dicía Pierre Vilar, é unha ciencia do futuro máis que<br />
do pasado. O pasado só interesa en tanto que comprensión duns feitos que explican o<br />
presente e configuran o futuro. Queremos saber do pasado para saber por onde tirar. Pero<br />
o que máis nos importa é o que vai vir. Esa é a nosa preocupación. Porque o pasado xa<br />
pasou.<br />
222 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 221-228
Brais Pinto como autoaprendizaxe<br />
Así pois Brais Pinto actuará, sobre todo, no Madrid de 1959, 60, 61 e, xa un pouco<br />
menos —nesta súa primeira fase— no 62. Habería despois —tal e como pode verse na Exposición<br />
que aquí se ofrece— unha segun<strong>da</strong> fase nos últimos 60 e primeiros 70, impulsa<strong>da</strong><br />
por César Arias e Reimundo Patiño. Como di o Ferrín, tiñamos unha vi<strong>da</strong> común bastante<br />
intensa. Sempre nos barrios do centro de Madrid. Sempre por San Bernardo, Pez, Puebla,<br />
Ballesta, Infantas, Carretas, Sol, Recoletos, Cibeles...<br />
Faladoiros no Centro Galego e no Café dos Mariscos, visitas continuas ás tascas madrileñas,<br />
asistencia a Bibliotecas e Exposicións, tardes nos cines <strong>da</strong> Gran Vía, visitas á<br />
periferia tan degra<strong>da</strong><strong>da</strong> <strong>da</strong> gran metrópole (o Pozo do Tío Raimundo, unha ba<strong>da</strong>la<strong>da</strong> na<br />
conciencia), ceas na «Región Gallega» e convivencia <strong>da</strong>lgúns de nós en pensións diversas<br />
do Madrid <strong>da</strong> época. Todos xuntos nas sesións de traballo editorial dirixi<strong>da</strong>s por César<br />
Arias (sempre man<strong>da</strong>ndo e co «látigo» disposto a asubiar no aire..., no vello Centro Galego<br />
e no que se ía inaugurar en Carretas). Ou parte do grupo facendo unhas e outras cousas...<br />
Unha vi<strong>da</strong> común, como digo, pero tamén unha vi<strong>da</strong> pública propia de ca<strong>da</strong> un, unha vi<strong>da</strong><br />
priva<strong>da</strong> e mesmo unha vi<strong>da</strong> secreta e pensa<strong>da</strong> en termos dunha certa clandestini<strong>da</strong>de.<br />
Non había alternativa.<br />
¿Como era aquel Madrid que eu atopara xa no 55 na miña primeira visita á capital e<br />
que apenas cambiara agora, no outono do 58, cando eu chegaba alí para estu<strong>da</strong>r e para<br />
ficar nel por longo tempo? Era —téñoo dito outras veces— un Madrid pobre e mal vestido,<br />
coas feri<strong>da</strong>s <strong>da</strong> guerra aín<strong>da</strong> á vista. Coa pega<strong>da</strong> <strong>da</strong>s balas no Palacio de Oriente por<br />
exemplo. Pero tamén a ci<strong>da</strong>de combativa na que aín<strong>da</strong> resoaba gloriosamente o eco duro<br />
e metálico <strong>da</strong> voz de Pasionaria nos seus mitins. Cando un an<strong>da</strong>ba por Cuatro Caminos,<br />
por Atocha ou por Vallecas tiña a impresión de que percibía o ruído xordo dos motores <strong>da</strong><br />
aviación fascista ametrallando o pobo. E ca<strong>da</strong> día podiamos imaxinar, na Ci<strong>da</strong>de Universitaria,<br />
a presenza dos sacos terreiros e os libros furados, parapetos insólitos do Madrid<br />
resistente na biblioteca <strong>da</strong> facultade de Filosofía e Letras. E pensabamos e imaxinabamos<br />
conversas de Neru<strong>da</strong> con Miguel Hernández na Casa de las Flores. Ou sentiamos un certo<br />
tremor e unha certa mágoa pola morte de Durruti alí preto.<br />
Era aquel noso Madrid un Madrid dun ceo azul, esplendente e velazqueño, con aquel<br />
aire transparente tan famoso. Pero tamén un Madrid pintureiro, ruidoso e fascistizante que<br />
nos aturdía. Recor<strong>da</strong>ndo cunha certa dor aqueles días, pensamos hoxe que, malia todo,<br />
por enriba <strong>da</strong> miseria suburbial e entre os caracois, as «cañitas» de cervexa, a auga impoluta<br />
do Lozoya e as patacas bravas, sempre atopabamos un oco para soñar.<br />
Polo menos, na miña memoria sempre ficará aquel Madrid único e irrepetible. Gris ás<br />
veces. Ou azul. Tibio ou resplandecente, apaixonado ou deprimido, estrañamente calmo<br />
ou vertixinoso. Ci<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s mil cores, con olor e sabor a multitude ou a patio de vecin<strong>da</strong>de.<br />
Ci<strong>da</strong>de que cingue, perfila e define as nosas lembranzas e que é capaz de absorbelas con<br />
voraci<strong>da</strong>de. Ci<strong>da</strong>de que deixa de ser «lugar» e se converte de súpeto en protagonista <strong>da</strong><br />
nosa vi<strong>da</strong>. Paisaxe tan humaniza<strong>da</strong> que non parece unha paisaxe natural. Así era aquel<br />
Madrid pobre e celtíbero, pero sempre chulo e retrechero.<br />
Sarmiento<br />
223
Herminio Barreiro<br />
¿Como funcionaba Brais Pinto?... De mil maneiras. O método non era o noso punto<br />
forte. Quen ordenaba, man<strong>da</strong>ba e dispuña o traballo editorial (¡sempre a poesía na historia<br />
contemporánea de Galicia!) era César Arias, de San Clodio, un traballador cualificado de<br />
Dragados, un carácter forte, un gran corazón, un amante sempre enfervorizado <strong>da</strong> nosa<br />
terra. Era el a alma <strong>da</strong>s relacións públicas do grupo. Sempre o foi. Era el o artífice principal<br />
á hora de crear infraestrutura. César, sempre tan dominante e asoballador, era o grande<br />
animador e impulsor do grupo. Un traballador en todos os sentidos <strong>da</strong> palabra. César Arias<br />
e Xosé Fernández Ferreiro son os decanos do grupo.<br />
Despois do Poema do home que quixo vivir, ¡tan existencialista e tan de Saint-Germain-des-Près!,<br />
de Bernardino Graña, aparecería A Noite, de Fernández Ferreiro. O ulcismo<br />
era o concepto surrealista que empregaba Ferreiro para cualificar un certo tipo de<br />
poesía. Ferreiro, que traballaba en Suevia Films e adoraba o cine, dedicaríase despois,<br />
sobre todo, ao xornalismo —traballou moitos anos en La Voz de Galicia—, a viaxar e a<br />
escribir novelas. Agosto do 36 reflicte moi ben o moito que lle gustaban —e lle seguen a<br />
gustar— os westerns. Tanto nesa novela como en Tempo de centeo hai un serio compromiso<br />
político-moral por parte deste braispinto que se autopretende «apolítico» —como el<br />
nos recor<strong>da</strong> moitas veces.<br />
Pero naqueles anos e na nosa tertulia «marisqueira», Ferreiro era un tipo ocorrente,<br />
moi amigo dos seus amigos, sempre con bromas co Patiño. E Patiño sempre de broma con<br />
el: «Ferreiro, este é o derradeiro reduto <strong>da</strong> cultura occidental», repetía sempre Reimundo<br />
cando viñamos de xantar <strong>da</strong> «Región Gallega» e pasabamos preto dunha igrexa protestante,<br />
á beira de San Bernardo. Repetíao tres veces. Era un ritual. E mesmo de fronte<br />
había unha ten<strong>da</strong> desas enxebres de Madrid na que se vendían linguas de vaca e sesos.<br />
En fin, unha «casquería». Pero que tiña un letreiro que dicía: «filología y trepanaciones».<br />
Chamoulle moitísimo a atención a Ferrín cando se enterou de semellante cousa.<br />
Durante a comi<strong>da</strong> —case sempre cea—, Ferreiro coi<strong>da</strong>ba con mimo de que Patiño comese<br />
un pouco máis. Eu nunca vin ninguén tan lento no xeito de comer nin que comese tan<br />
pouco. Patiño enre<strong>da</strong>ba e enre<strong>da</strong>ba tempo e tempo diante dun prato de polbo con cachelos<br />
ou non <strong>da</strong>ba acabado un anaco de lacón. Picaba co garfo e falaba, falaba e falaba. Comi<strong>da</strong>s<br />
eternas aquelas, pero sempre cunha conversa marabillosa. Os dous eran clientes fixos<br />
<strong>da</strong>quela mestura de cociña galega e de bar madrileño que levaban Ramón e a súa nai.<br />
Reimundo Patiño era un tipo excepcional. Foi un dos membros de Brais Pinto co que<br />
eu convivín máis. An<strong>da</strong>bamos xuntos moitas noites e tiñamos intensísimas conversas sobre<br />
a relación entre a política e as artes en xeral, en particular, entre a política e as artes<br />
plásticas. ¡Cantos cubatas temos bebido xuntos e canto temos falado sobre as relacións<br />
ideais que deberían existir nun Estado socialista entre a política e as artes!<br />
A pintura foi sempre a súa dedicación absorbente e total. Eu nunca coñecín a ninguén<br />
que vivira tan intensamente a súa vocación. Para Patiño, traballar nun banco medio día<br />
era un tormento. Nunca lle chegaba a hora de marchar para o Kilombo (nome dun famoso<br />
estudio que tiña na rúa <strong>da</strong> Ilustración) a gravar, a debuxar e a pintar, mentres escoitaba<br />
música clásica, bebía tragos de viño peleón e fumaba tabaco negro. Resúltame aín<strong>da</strong><br />
224 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 221-228
Brais Pinto como autoaprendizaxe<br />
hoxe difícil imaxinar a alguén que domine a teoría <strong>da</strong> pintura como a dominaba el. Era un<br />
erudito de primeiro nivel en materia de pintura abstracta. E tiña unha habili<strong>da</strong>de única para<br />
atopar novi<strong>da</strong>des bibliográficas rigorosamente vangardistas no eido <strong>da</strong> literatura e <strong>da</strong>s<br />
artes plásticas.<br />
Ramón Lorenzo publicaría O que se foi perdendo, poesía escura, atormenta<strong>da</strong>, quizais<br />
un pouco <strong>da</strong>masiana. Porque Dámaso Alonso foi o seu profesor-titor, podiamos dicir,<br />
dende o primeiro momento. Foi el o que levou a Lorenzo polo camiño <strong>da</strong> investigación.<br />
Mantiveron unha relación estreita sempre. Ramón é hoxe unha autori<strong>da</strong>de no mundo <strong>da</strong><br />
filoloxía. Todo un carácter, Ramón. Segue a ter os mesmos folgos que os que tiña naquel<br />
tempo. Ten moita poesía inédita gar<strong>da</strong><strong>da</strong>. Non hai quen lla faga publicar. Di que, como el<br />
é investigador, non pode mostrar o seu mundo poético, seguro que especialmente escuro,<br />
pechado, hermético —penso eu.<br />
Bautista Álvarez sempre foi un pouco enigmático. Cun discurso moi armado e recorrente,<br />
era difícil discutir con el. Enormemente apaixonado, nunca <strong>da</strong>ba o brazo a torcer. Pero,<br />
ao mesmo tempo, tiña habili<strong>da</strong>de para «a análise concreta <strong>da</strong> situación concreta», como<br />
diría Lenin. Foi sempre un nacionalista radical. Galicia sempre foi para el o substantivo. Moi<br />
estudoso, traballador e sistemático, puxo empeño en prepararse no eido <strong>da</strong> teoría política,<br />
pero, co paso do tempo, converteríase principalmente nun político moi pragmático, que<br />
non tardou en aca<strong>da</strong>r a máis alta responsabili<strong>da</strong>de de dirección no Bloque Nacional Galego.<br />
Foi el, con Ferrín, Patiño, «Foz», Arxona, Queizán..., un dos fun<strong>da</strong>dores <strong>da</strong> UPG. Brais<br />
Pinto está por tanto moi na historia do nacionalismo galego deste tempo noso.<br />
Bernardino Graña era o noso poeta querido, agarimoso e un pouco consentido. Dinito,<br />
como lle chamaba o Críber, que, para a xente de Cangas, tampouco era Cribeiro,<br />
nin Alexandre, senón Pepiño, porque o seu nome completo era Xosé Alexandre. Graña<br />
an<strong>da</strong>ba sempre ocupado e preocupado coi<strong>da</strong>ndo a cohesión do grupo. An<strong>da</strong>ba sempre á<br />
procura de consensos. Era o gran conciliador. Hoxe mesmo teima por recuperar a memoria<br />
do noso grupo durante aqueles anos e an<strong>da</strong> a voltas agora mesmo co seu discurso de<br />
ingreso na Academia que xa dirixe o máis ilustre e ilustrado dos braispintos: Xosé Luís<br />
Méndez Ferrín. Dende un punto de vista eminentemente artístico e poético, Bernardino<br />
Graña quixo ser un innovador e un rompedor. E gustáballe sorprender. Aín<strong>da</strong> hoxe é así.<br />
Alexandre Cribeiro era amigo e compañeiro dende os tempos remotos do Bacharelato<br />
no Instituto de Pontevedra. ¡Tempos marabillosos aqueles do Instituto, fronte á Alame<strong>da</strong><br />
tan queri<strong>da</strong>! E Cribeiro sempre con bromas e asustándonos a todos con todo tipo de trolas<br />
sobre os terribles exames e sobre os profesores. Soñar a vi<strong>da</strong> con Cribeiro, camara<strong>da</strong> de<br />
tantas cousas. O cine era a súa mira<strong>da</strong> permanente e a poesía o seu soño profundo. Acoitelado<br />
na espera era o seu primeiro libro de poemas. Cribeiro, dirixindo a TVE en Galicia.<br />
O gran acontecemento do retorno de Castelao, con Uxío Novoneyra no recitado e María<br />
Teresa Navaza na narración. E o Críber entregando o seu posto aos vermes... Tempos<br />
duros ían chegar. A señar<strong>da</strong>de no puño. Xosé Alexandre Cribeiro. Amigos en Galicia e por<br />
Galicia. E amigos en Madrid e por Madrid. Compañeiros no Brais e camara<strong>da</strong>s de política<br />
Sarmiento<br />
225
Herminio Barreiro<br />
parti<strong>da</strong>ria. Irmáns en tantas cousas... Pero Alexandre, tamén, cheo de misterio e de silencio.<br />
O Alexandre dunha certa tristeza indefinible. Alexandre o noso.<br />
E Ferrín. Con Ferrín xa en Pontevedra, nos primeiros 50, con gravata de lazo pola<br />
Alame<strong>da</strong>. Voce na néboa, un agoiro <strong>da</strong> nova galegui<strong>da</strong>de. ¡O galego, lingua literaria! ¡Si<br />
señor!..., como diría Ánxel Fole. Pronto aparecería Percival, un acontecemento. X. L. Méndez<br />
Ferrín. Así asinaba. Hai un bicho ao que lle chaman «non sei que méndezferrini». Unha<br />
vella afección que procede dos seus vellos relatos. Ou viceversa. ¿Será a pega<strong>da</strong> <strong>da</strong>quelas<br />
vitrinas con bichos de to<strong>da</strong>s clases conservados en formol, que tiña Don Mariano, o<br />
profesor de Ciencias Naturais no Instituto de Pontevedra? Todo pode ser.<br />
E Ferrín en Madrid (e a súa sombra en Compostela. Anos máis tarde: No ventre do<br />
silencio). Con Ferrín na Biblioteca Nacional. «Mañá teño un exame de Lingüística Románica<br />
e non sei na<strong>da</strong>», dicíame. Sentaba no butacón mentres eu desfiaba aquela Xeografía<br />
de Melón de Gordejuela, na que había que situar e saber todo o relativo ao cénit e o nadir<br />
<strong>da</strong> esfera celeste e as coordena<strong>da</strong>s con relación aos polos e ao ecuador celeste... Ao<br />
pouco tempo, achegábase Ferrín. «Non aguanto máis. ¿Vés ao cine?». E para alá iamos<br />
os dous...<br />
Ferrín era o visionario de Brais Pinto. A síntese permanente de case todo. O intérprete<br />
<strong>da</strong> ver<strong>da</strong>deira historia de Galicia. Sempre recor<strong>da</strong>rei un dos nosos paseos subindo do vello<br />
Centro Galego cara á Ópera e Santo Domingo. Con Bautista e con Patiño. Abor<strong>da</strong>ndo a<br />
fondo a cuestión dos acontecementos de 1956 en Hungría. Ben, tan a fondo como podiamos<br />
(eu aín<strong>da</strong> lin hai ben pouco o formi<strong>da</strong>ble ensaio de Sartre sobre o tema...).<br />
O Ferrín <strong>da</strong>queles anos era a nosa mellor conexión Galicia/Europa. Xosé Luís amosábase<br />
normalmente bastante escéptico sobre todo o que poderiamos chamar «realismo<br />
crítico hispánico». Porque tamén el buscaba o seu mundo propio. E o seu mundo estaba<br />
lonxe <strong>da</strong> paisaxe celtibérica e moi no corazón <strong>da</strong> Europa <strong>da</strong>s resistencias e <strong>da</strong>s vangar<strong>da</strong>s.<br />
El era, en fin, o guía intelectual <strong>da</strong>quel grupo.<br />
Ferrín era, pois, a mellor conexión Galicia/Europa. E tamén a mellor conexión Galicia/<br />
América. Conexións tendi<strong>da</strong>s neste caso dende Madrid. Porque en Galicia había curtocircuítos<br />
do galeguismo establecido cos comunistas do exilio. Penso en particular en Luís<br />
Seoane, en Lorenzo Varela e en Luís Soto. Relacións con albricias e bombas artificiais son<br />
as que establecemos en Madrid con Luís Seoane e con Luís Soto. Abríasenos un mundo<br />
novo cheo de promesas. O mundo do mellor pasado para o mellor futuro. Un mundo republicano<br />
e de esquer<strong>da</strong>s fronte ao fascismo. Tiñamos que enlazar con ese pasado para<br />
atopar o vieiro xusto cara ao porvir.<br />
Dentro desas posicións políticas mínimas e máximas, Brais Pinto era un grupo aberto.<br />
Ás activi<strong>da</strong>des que algúns dos membros do Brais despregaron nos últimos anos 60 e primeiros<br />
70 no mesmo Madrid, en Galicia e no estranxeiro, incorporaríase axiña Luís González<br />
Blasco «Foz», sempre preocupado pola batalla de ideas, e Camilo Suárez-Llanos,<br />
escritor e amigo <strong>da</strong>queles anos.<br />
226 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 221-228
Brais Pinto como autoaprendizaxe<br />
O grupo tería relacións sempre privilexia<strong>da</strong>s con Manuel María e con Xosé Manuel Beiras,<br />
figuras eminentes <strong>da</strong> historia galega contemporánea, que seguirían desenvolvéndose<br />
tempo despois con todos os membros do grupo, xa espallado un pouco por to<strong>da</strong>s partes.<br />
E polos «Mariscos» irían tamén compañeiros e amigos de Ferreiro e Patiño (Mariano, Pla,<br />
Zamorano). Costa Clavell, amigo de todos, pero moi especialmente de Ferreiro, de Ferrín<br />
e de Patiño. Filgueira, xornalista no diario Ya. Requeixo, un lugués divertidísimo. Carlos de<br />
Mondoñedo, que non era de Mondoñedo senón de Riotorto.<br />
No meu libro de «lembranzas escolares e universitarias» Recor<strong>da</strong>r doe, recollo así a<br />
nosa conexión con Uxío Novoneyra... «Pero a “bomba” para Brais Pinto foi a presenza en<br />
Madrid de Uxío Novoneyra. Con el chegaba a cau<strong>da</strong>losa Galicia <strong>da</strong> que falara Neru<strong>da</strong>. Con<br />
el chegaban Os Eidos. Eu diría: con el chegou por fin a fusión <strong>da</strong> poesía, a literatura, a<br />
pintura e a política. E con el chegaron tamén os que el chamaba “os mozos de Pontevedra”,<br />
a nova xeración xa máis politiza<strong>da</strong> nuns casos e máis moderna e marchosa noutros: Luís<br />
Cochón, Daniel Pino, Manolo Portas. Coa presenza sénior de Manolo Domínguez, que<br />
preparaba a súa oposición (por certo, nun <strong>da</strong>queles veráns, en Pontevedra, Manuel presentaríame<br />
a Xosé Fortes, vestido co seu uniforme <strong>da</strong>s forzas arma<strong>da</strong>s ¡e facendo unha<br />
crítica radical do Réxime! Eu non sabía onde meterme...). E, pouco despois, Manuel Coia,<br />
o escultor, que acababa de triunfar en Vigo cunha exposición sorprendente. Uxío iría tamén<br />
polos Mariscos, con Carlos Oroza, que nos recitaba Se prohibe el paso, un poema incendiario<br />
que era unha auténtica declaración de guerra. Era coma un himno novo que soaba<br />
a to<strong>da</strong>s horas nos Mariscos, no Café Gijón ou nas beirarrúas <strong>da</strong> Gran Vía. Unha arma<br />
carga<strong>da</strong> de futuro. Porque xa na<strong>da</strong> ía ser igual... Latexaba entre nós unha nova conciencia<br />
colectiva. Era o agoiro dos anos 60, do que sempre falou Uxío e que el mesmo rememora<br />
nos seus Soños teimosos»...<br />
Remataban así aqueles anos de autoaprendizaxe en Brais Pinto...<br />
(Publicado n’A Trabe de Ouro, núm. 86, <strong>2011</strong>, páxs. 255-261.)<br />
Compostela, abril, 2010<br />
Sarmiento<br />
227
Herminio Barreiro<br />
La Educación como diálogo<br />
[Entrevista]<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Gena BORRAJO<br />
Es profesor de universi<strong>da</strong>d desde hace muchos años, pero nunca ha abandonado su<br />
vocación de maestro, profesión que ejerció en la primera etapa de su carrera. Concibe la<br />
educación como un poder capaz de cambiar el mundo. En el día a día posee una habili<strong>da</strong>d<br />
especial para comunicarse con sus alumnos y hace del diálogo su principal instrumento de<br />
enseñanza. Quienes han pasado por sus aulas dicen de él que es una persona próxima<br />
y afectuosa.<br />
¿Cuál es su secreto para conectar tan bien con los alumnos?<br />
Supongo que es una cuestión de carácter, de temperamento; o de talante, como se<br />
dice ahora. Para mí la pe<strong>da</strong>gogía debe revestirse de amor, de pasión y de entusiasmo. El<br />
alumno no puede resultarle indiferente al profesor porque es necesario establecer una<br />
comunicación con él. Siempre me he planteado la educación como diálogo, no como imposición.<br />
En educación no se puede imponer na<strong>da</strong>. Por eso tampoco creo en un sistema<br />
de premios y castigos, y aún menos sólo de castigos. Creo que, de aplicar algo deberían<br />
ser sólo premios, y destinados a los que se animan al estudio, a los alumnos se les debe<br />
enseñar a sentir la satisfacción del obstáculo superado y del deber cumplido.<br />
De obstáculos, usted sabe mucho. Curso 2003-2004: una matrícula de casi mil chicos<br />
y chicas y una experiencia que usted ha calificado como la más gratificante to<strong>da</strong> su<br />
vi<strong>da</strong> académica.<br />
[Su cara se ilumina] Sí, se trataba de una asignatura de libre configuración. Fue un<br />
ver<strong>da</strong>dero aluvión. Desde primeros de septiembre mi despacho se llenaba de alumnos a<br />
to<strong>da</strong>s horas. Era como <strong>da</strong>r clase to<strong>da</strong> la mañana y to<strong>da</strong> la tarde. Llegó octubre y !a marea<br />
estudiantil no paraba. Me puse en contacto con el departamento de matrículas y me explicaron<br />
que se había producido un boom y que no podían pararlo porque la asignatura<br />
figuraba “sin límite de plazas”. Sé que en ello tuvieron mucho que ver los móviles y el<br />
hecho de que la comunicación entre los jóvenes estaba aún muy viva, tras el movimiento<br />
estudiantil de protesta contra la LOU. El mensaje que se transmitían, era el siguiente: “En<br />
Ciencias de la Educación hay un profesor que no suspende y que si no puedes ir a clase,<br />
te atiende a otra hora”. La noticia corrió como la pólvora a través de to<strong>da</strong>s las Facultades y<br />
así fue como llegaron estudiantes de to<strong>da</strong>s las carreras.<br />
Sarmiento<br />
229
Gena Borrajo<br />
¿Cómo pudo atenderlos a todos?<br />
Ante todo manteniendo la calma y asumiendo que tenía que responder a los alumnos<br />
de la mejor manera posible. En septiembre ya había atendido a quinientos. A los que que<strong>da</strong>ban<br />
-aIrededor de cuatrocientos- los convoqué a una asamblea y Ies ofrecí un programa<br />
diversificado. Incluso hicimos alguno personalizado para estudiantes que solicitaban un<br />
trabajo que conectara su disciplina con la Historia de la Educación. Ca<strong>da</strong> uno eligió la<br />
opción que más se acomo<strong>da</strong>ba a sus intereses. Para el seguimiento combiné sesiones<br />
presenciales con consultas a distancia. Esto supuso atenderlos todos los días de la semana<br />
durante cuatro meses y sin dedicarme a otra cosa. A partir del 11 de enero, fecha de<br />
entrega de los trabajos, me pasé dos meses leyendo. Luego, llegó el momento de pasar<br />
las notas, que resultó to<strong>da</strong> una aventura por el volumen que alcanzaba el tema. Na<strong>da</strong> más<br />
acabar, me enfrasqué en la re<strong>da</strong>cción de una memoria que luego distribuí entre todos los<br />
alumnos y alumnas. En ella recogía los <strong>da</strong>tos y observaciones de una experiencia única e<br />
irrepetible porque ahora la asignatura ya figura con límite de plazas.<br />
“¡Aleluya! Hay un profesor que quiere escuchar mis pensamientos”, son las palabras<br />
de una de estas alumnas. ¿Cree que los universitarios hablan poco en las aulas?<br />
[Sonríe] Esto lo dijo una alumna de periodismo. Sí, hablan poco y creo que hablarían<br />
más, si se les escuchara. Los profesores deberíamos replantearnos el currículum. Pienso<br />
que las lecciones magistrales son necesarias para <strong>da</strong>r una información condensa<strong>da</strong> sobre<br />
aspectos del saber que los alumnos por sí solos no pueden encontrar, o que tar<strong>da</strong>rían<br />
mucho en recopilar. Sin embargo, las clases magistrales deberían ocupar menos tiempo.<br />
A los estudiantes universitarios tendríamos que proporcionarles una enseñanza activa, lo<br />
que significa rodearles de un entorno en el que escuchen menos y tengan la oportuni<strong>da</strong>d<br />
de hablar más.<br />
Y las emociones, ¿entran en las aulas?<br />
Creo que en los últimos tiempos las cosas están cambiando. Desde que aparecen<br />
tratados sobre inteligencia emocional o a partir de una teoría de los sentimientos, que diría<br />
Carlos Castilla del Pino, empieza a haber una educación sentimental complementaria de la<br />
intelectual. La ciencia pura y dura se va aligerando gracias a esta corriente de emociones<br />
y afectivi<strong>da</strong>d que se debe tener siempre presente en la docencia, a cualquier nivel, inclui<strong>da</strong><br />
la propia universi<strong>da</strong>d. Un estudiante que se aburre, aprende poco. Los alumnos aprenden<br />
más cuando están motivados y la motivación es una cuestión intelectual, pero también<br />
emocional.<br />
Usted propuso a sus alumnos un trabajo de análisis del sistema educativo a partir<br />
de sus propias vivencias. El sistema no sale bien parado en este envite. ¿Dónde<br />
centran las mayores críticas los estudiantes?<br />
El trabajo era sobre Primaria y Secun<strong>da</strong>ria. En general fueron más duros con Secun<strong>da</strong>ria.<br />
Critican el excesivo autoritarismo, la falta de sintonía y comunicación del profesorado<br />
con los alumnos, la falta de sensibili<strong>da</strong>d hacia su problemática general y los métodos de<br />
enseñanza. Incluso detectan falta de preparación de los docentes. Hay que destacar que<br />
230 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 229-236
Herminio Barreiro. La Educación como diálogo. Entrevista.<br />
el trabajo era voluntario y que los que participaron era gente que lo pasó muy mal o que<br />
lo pasó muy bien, gente muy quema<strong>da</strong> o muy satisfecha. Entre los muy quemados salen<br />
críticas durísimas hacia la enseñanza en centros religiosos. Bien es ver<strong>da</strong>d que entre ellos<br />
también hay un sector que reconoce la utili<strong>da</strong>d de los hábitos adquiridos en estos centros,<br />
pero la mayoría vierten críticas muy fuertes. Con respecto a la enseñanza laica lo que más<br />
se critica es la sensación de abandono y, como dije, la poco cui<strong>da</strong><strong>da</strong> relación personal.<br />
Siempre ha reivindicado la importancia del maestro en la formación de las personas.<br />
¿No cree que en la actuali<strong>da</strong>d el maestro ha perdido peso como educador? ¿Cuál<br />
es el problema?<br />
El papel del maestro ha cambiado. Piaget habla de la conveniencia de que los maestros<br />
sean orientadores y críticos del saber. Y creo que la labor de orientación y de crítica<br />
son dos cometidos determinantes que hoy aparecen muy difuminados. El alumnado recibe<br />
ingentes canti<strong>da</strong>des de información por vías diferentes a la escuela y ésta no ha sabido<br />
a<strong>da</strong>ptarse a la nueva reali<strong>da</strong>d. Da la impresión de que el sistema educativo compite con<br />
los medios de comunicación, y este no es el camino. La escuela deberá considerar la<br />
actual reali<strong>da</strong>d social y actuar como filtro. Es ver<strong>da</strong>d que sería necesario perfilar bien este<br />
cometido en la carrera docente de los maestros. El curriculum actual es excesivamente<br />
rancio y había que a<strong>da</strong>ptarlo al nuevo escenario. Los maestros deberían ejercer con mayor<br />
contundencia la crítica a to<strong>da</strong> esa información y enseñar a los alumnos a ser críticos.<br />
¿Cree usted que la Universi<strong>da</strong>d debería educar más?<br />
Sin du<strong>da</strong>. Creo que el papel formador de la Universi<strong>da</strong>d es importantísimo. Ortega y<br />
Gasset habla de la misión de la Universi<strong>da</strong>d como fuente de investigación, como difusora<br />
de cultura, como creadora de valores y como voz ética de la socie<strong>da</strong>d. Sin du<strong>da</strong> esos son<br />
cometidos ineludibles, pero hay otro importantísimo que no debería descui<strong>da</strong>rse: la educación<br />
de sus alumnos. Los estudiantes no llegan a su plena madurez hasta los 21 años<br />
aproxima<strong>da</strong>mente, y esto se produce en tercero de carrera. Hasta ese momento los chicos<br />
y las chicas no divisan el horizonte con clari<strong>da</strong>d y necesitan apoyo. Son unos años muy<br />
importantes para lograr su plena madurez. ¡Ni nos imaginamos cuánto puede <strong>da</strong>r de sí una<br />
persona durante los tres primeros años de Universi<strong>da</strong>d!<br />
Entre el conjunto de tareas propias de la Universi<strong>da</strong>d, que propugnaba Ortega y<br />
Gasset, y que usted retoma ¿dónde situaría la atención a los alumnos?<br />
En un primerísimo lugar, porque los alumnos son la esencia misma de la Universi<strong>da</strong>d.<br />
Cuando Giner de los Ríos habla del origen de las <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>s dice que puede haber<br />
Universi<strong>da</strong>d sin edificio, sin bibliotecas, incluso sin profesores, pero que no puede haber<br />
Universi<strong>da</strong>d sin estudiantes. Y esto no es ninguna metáfora. Tenemos un ejemplo en la<br />
“Corporación de Estudiantes de la Universi<strong>da</strong>d de Bolonia”, que nació como Universi<strong>da</strong>d<br />
sólo de estudiantes. Allí los alumnos se organizaban en cooperativa por medio de lo que<br />
se llamaría, más tarde, enseñanza mutua. Era un sistema casi autodi<strong>da</strong>cta. Creo sinceramente<br />
que los alumnos son lo más importante y que deben ser respetados y queridos.<br />
Sarmiento<br />
231
Gena Borrajo<br />
¿Qué les diría a los que creen que la juventud de hoy no está comprometi<strong>da</strong>, no tiene<br />
valores, no se esfuerza,..?<br />
Que tenemos una tendencia a juzgar a la juventud con un rasero adulto. La juventud<br />
casi siempre tiene razón, porque responde a lo que le <strong>da</strong>n y refleja la socie<strong>da</strong>d en la que<br />
vivimos. Cuando se muestra indiferente es porque no hay na<strong>da</strong> que merezca su atención.<br />
Tiene que <strong>da</strong>rse una circunstancia que la mueva a mostrar su enorme capaci<strong>da</strong>d crítica.<br />
“Una sola chispa puede encender la pradera”, que diría Mao Tsé-Tung. Prueba de ello<br />
es lo que ha pasado en los últimos tiempos.. Después de un largo período de pasivi<strong>da</strong>d<br />
juvenil, se <strong>da</strong>n circunstancias como la LOU, el Prestige o la guerra, y la juventud sale a la<br />
calle mostrando su lado más romántico e idealista. Es, sin du<strong>da</strong>, la etapa del ser humano<br />
en la que los ideales están más presentes. Por eso el romanticismo se identifica tanto con<br />
los jóvenes. La doble moral rara vez está presente en sus vi<strong>da</strong>s, porque son más puros,<br />
más diáfanos, más directos e idealistas. Son, en definitiva, los amos del futuro y a ellos<br />
corresponde imaginar lo mejor de lo mejor.<br />
¿En que momento descubre usted su vocación por la enseñanza<br />
Yo he vivido en una familia de educadores. Mi padre fue maestro de la República, y<br />
por ello, sancionado y apartado de la docencia durante mucho tiempo. Mi madre también<br />
es maestra, y aún hoy con 96 años sigue <strong>da</strong>ndo lecciones a sus hijos, ya mayores. Puede<br />
decirse que he vivido la pe<strong>da</strong>gogía desde niño y en casa. Empecé a <strong>da</strong>r clases desde muy<br />
joven, pero mi vocación ha ido creciendo con el paso de los años. Al principio quería ser<br />
profesor, pero también periodista. De hecho simultaneaba la escritura con las clases. Sin<br />
embargo, el ejercicio docente, con sus obstáculos y sus gratificaciones ha ido fraguando mi<br />
amor por la enseñanza. Hasta tal punto es así que hoy, al final de mi carrera, puedo decir<br />
que tengo más vocación que cuando empecé.<br />
Dice que quiso ser periodista<br />
Sí. A los dieciséis o diecisiete años ya me apasionaba escribir. Comencé con prosa<br />
poética. Más tarde publiqué artículos en periódicos gallegos, como Litoral, Faro de Vigo o<br />
La Voz de Galicia. Pero, como digo, con el tiempo la docencia me fue absorbiendo y dejé<br />
de hacerlo.<br />
¿Su ideología también se fragua en la familia?<br />
En parte sí. Mi padre tuvo una militancia socialista y republicana muy clara y activa.<br />
Por otro lado, desde muy joven, me aficioné a la radio. Puede decirse que soy producto<br />
de Radio Moscú y Radio La Habana. Comienzo a leer a Marx en la adolescencia. En el<br />
año 56 aparecen los barbudos y Fidel Castro en Sierra Maestra, en Cuba. Por entonces<br />
yo publicaba en el semanario Litoral y en la imprenta me encuentro con un reportaje sobre<br />
Fidel, titulado “La revolución más romántica de la historia”. A partir de ese momento me<br />
quedo enganchado a los barbudos y a la revolución cubana.<br />
232 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 229-236
Herminio Barreiro. La Educación como diálogo. Entrevista.<br />
Se engancha a la revolución cubana en su etapa más romántica. ¿Cuál es su valoración<br />
del país en la actuali<strong>da</strong>d?<br />
Cuba está pasando por una situación de penuria material muy grande, pero dispone<br />
de un capital humano muy culto, muy educado e instruido; y un pueblo que es capaz de<br />
desarrollarse culturalmente, no tiene problemas con lo material. Es más difícil salir de la<br />
indigencia cultural que de la material. Un pueblo instruido sabe salir del subdesarrollo,<br />
mientras que un pueblo no instruido, aun teniendo abun<strong>da</strong>ncia, no tiene posibili<strong>da</strong>des de<br />
mejorar porque lo que hace es despilfarrar lo que tiene. Cuba es un pueblo muy consciente<br />
de su situación, de sus carencias y de cómo abor<strong>da</strong>rlas. Yo estoy convencido de que sabrá<br />
salir adelante.<br />
Usted trabajó en Madrid como profesor de EGB y de Enseñanza Media. ¿qué extrae<br />
de aquella experiencia?<br />
Probablemente replantearme muchas cosas y afianzar mis ideas de la educación<br />
como diálogo. En Madrid trabajé en un contexto complicado. Los alumnos presentaban<br />
problemas derivados de entornos sociales y familiares difíciles. Con frecuencia tenía que<br />
imponerme con rotundi<strong>da</strong>d, lo que me generaba grandes du<strong>da</strong>s y contradicciones. Pero,<br />
al final, la experiencia me proporcionó una enseñanza muy importante: que la relación con<br />
los alumnos debía producirse en un entorno de afectivi<strong>da</strong>d. Aún hoy conservo gratísimos<br />
recuerdos de aquella época y mantengo relaciones de amistad con antiguos alumnos y<br />
compañeros.<br />
¿Qué personas u obras le han influido en su trayectoria profesional?<br />
[Se apresura a responder] Sin du<strong>da</strong> el seguimiento de la Revolución Cubana de 1959<br />
y el trabajo de liderazgo de Fidel Castro. No he encontrado en to<strong>da</strong> mi vi<strong>da</strong> un mejor instrumento<br />
de análisis de la reali<strong>da</strong>d que sus discursos y escritos.<br />
¿Qué le une a Francia?<br />
Una buena relación profesional y de amistad con gente de ese país. Allí trabajé al inicio<br />
de mi carrera como “Lector de Español”. Recuerdo con cariño las conversaciones que<br />
mantenía al atardecer con los alumnos, mientras paseábamos por las calles de Moutluçon<br />
y Avignon. Más tarde fui invitado a colaborar con Radio Pirenaica y a <strong>da</strong>r conferencias. Estos<br />
vínculos se han mantenido to<strong>da</strong> la vi<strong>da</strong> y han significado mucho para mí, pues cuando<br />
me dediqué a estudiar la historia de la educación en Europa entré en una línea erudita de<br />
investigación sobre la cultura que yo había experimentado de una manera muy viva en los<br />
años 60.<br />
De sus líneas de investigación, ¿cuál ha contribuido más a mejorar su trabajo como<br />
docente?<br />
Sin du<strong>da</strong> la dedica<strong>da</strong> a Lorenzo Luzuriaga porque está más relaciona<strong>da</strong> con la tradición<br />
republicana. Es la que me propone una pe<strong>da</strong>gogía, casi como utopía, de la escuela<br />
como razón de ser. Esto me lleva a preocuparme por cuestiones didácticas, por la escuela<br />
activa, y a ver la necesi<strong>da</strong>d de transferir al aula todos los principios de los que me voy<br />
Sarmiento<br />
233
Gena Borrajo<br />
empapando. Mis otras líneas de investigación están más aleja<strong>da</strong>s de las aulas. Se refieren<br />
más bien a cuestiones de macroorganización escolar y de política educativa de los<br />
Estados. Sin du<strong>da</strong>, cuando confluyen de manera más estrecha investigación y docencia<br />
es cuando trabajo sobre Lorenzo Luzuriaga y el institucionismo como filosofía educativa.<br />
¿Qué que<strong>da</strong> del legado educativo republicano?<br />
Las consignas republicanas con respecto a la educación podrían resumirse en la lucha<br />
por una escuela única, una escuela activa, una escuela pública y una escuela laica.<br />
Como bien sabemos, sigue habiendo una escuela profun<strong>da</strong>mente dividi<strong>da</strong> -basta con mirar<br />
las tasas de analfabetismo en distintas partes del mundo-. Sigue existiendo una escuela<br />
pasiva en algunos centros educativos. Existe una escuela priva<strong>da</strong> potencia<strong>da</strong> por ciertos<br />
gobiernos, y una escuela confesional -la batalla por la presencia de la religión en las aulas<br />
es una muestra de ello-. Los principios educativos republicanos están plenamente vigentes<br />
y debemos seguir luchando por ellos.<br />
Desde que La República fija sus consignas para la educación hasta la actuali<strong>da</strong>d<br />
se han ido sucediendo tiempos de avances sustanciales con períodos de grandes<br />
retrocesos. ¿No resulta difícil mantener el optimismo en este escenario?<br />
Es cierto que en cuestiones de tanto calado social los cambios siguen una evolución<br />
muy lenta. También hay que tener en cuenta que España ha pasado por una guerra civil<br />
en la que se quiso liqui<strong>da</strong>r, por ejemplo, la cuestión nacional mediante una represión despia<strong>da</strong><strong>da</strong>.<br />
De hecho, aún hoy, en el año 5 del siglo XXI, aquella España no ha sido capaz<br />
de resucitar y recomponerse. Pero, precisamente por eso, es necesario mantener un nivel<br />
de optimismo que nos permita trabajar hacia el logro de una escuela mejor y para todos.<br />
¿Cree que la escuela de hoy puede contribuir al fortalecimiento de la democracia?<br />
Sin ninguna du<strong>da</strong>. La educación es, por lo menos desde Condorcet, uno de los derechos<br />
fun<strong>da</strong>mentales de la Humani<strong>da</strong>d. Un derecho que contribuye a construir una socie<strong>da</strong>d<br />
más justa e igualitaria. Debe ser también una garantía de igual<strong>da</strong>d social y de defensa<br />
de las diferencias entre hombres y mujeres. Es, en definitiva, un elemento determinante<br />
para la transformación del mundo y para la conquista de la libertad. La educación es una<br />
necesi<strong>da</strong>d vital en este momento histórico, en el bien entendido de que se trata de educar<br />
para ser nosotros mismos. Considera<strong>da</strong> así, la educación se convierte en el poder más<br />
grande, más incluso que el económico y el político, porque la educación es, sencillamente,<br />
el poder de la ver<strong>da</strong>d.<br />
Como estudioso de la institución escolar y de los sistemas educativos, ¿qué cree<br />
que le falta y que le sobra a la escuela de hoy para responder a las necesi<strong>da</strong>des de<br />
la socie<strong>da</strong>d del conocimiento?<br />
Quizá le sobra retórica y le faltan recursos humanos, que dependen de la política educativa<br />
de los Estados. Falta más atención personaliza<strong>da</strong>, que debería llevar consigo una<br />
reducción del número de alumnos por aula. Debería haber más grupos de diversificación y<br />
234 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 229-236
Herminio Barreiro. La Educación como diálogo. Entrevista.<br />
atención pe<strong>da</strong>gógica que compensaran las carencias culturales de los hogares de muchos<br />
alumnos de Primaria, de Secun<strong>da</strong>ria e, incluso, de Educación Universitaria.<br />
Le propongo que imagine al profesor ideal. ¿Cuánto de técnica y cuánto de pasión?<br />
Lo ideal sería un 50% de ca<strong>da</strong> cosa, pero como mínimo debería haber una relación de<br />
70 a 30. El profesor debe tener una buena formación científica y didáctica, sin la cual no<br />
puede instruir a sus alumnos. Pero hay otros aprendizajes que sólo se consiguen a través<br />
de los sentimientos. Para los alumnos el saber debe convertirse en puro deseo. Esto no<br />
se consigue, si el profesor no manifiesta entusiasmo en el desarrollo de su tarea. Por eso<br />
creo que la educación debe producir en el docente una emoción permanente. Sólo así se<br />
conecta con los chicos y se contribuye a su formación.<br />
¿Qué mensaje le gustaría transmitir a la juventud de hoy?<br />
Que sea auténtica, que sea fiel a sí misma. La búsque<strong>da</strong> de la ver<strong>da</strong>d es una cuestión<br />
filosófica, pero también ética. Hoy es difícil no dejarse manipular. En la socie<strong>da</strong>d existen<br />
potentes poderes creadores de opinión de los que debemos defendernos día a día. Pero,<br />
una vez más, apuesto por una juventud romántica, idealista, fuerte y capaz de mejorar el<br />
mundo. Por eso mi mensaje para los jóvenes es que sigan siendo como son.<br />
Perfil biográfico<br />
Herminio Barreiro es un gran conversador. Su discurso, un tanto salpicado de utopías,<br />
se toma realista y alcanzable por la fuerza de sus ideas y el entusiasmo con el que las<br />
defiende. Nace en Dorrón -Sanxenxo- (Pontevedra) en el año 1937. En Pontevedra estudia<br />
Magisterio antes de trasla<strong>da</strong>rse a Madrid en 1958, donde se licencia en Filosofía y Letras<br />
y donde vivirá hasta 1976. En ese tiempo, además de trabajar en la Enseñanza Media y<br />
cursar estudios de Doctorado, se integra en el Grupo Brais Pinto, un colectivo multidisciplinar<br />
formado por escritores, pintores, críticos de cine, etc. En este colectivo, ocupado en<br />
tareas de renovación política y cultural de Galicia, descubre una conciencia nacionalista<br />
que hasta entonces no tenía. En 1971 se va a Cuba a recoger un premio, en La Habana,<br />
con motivo de la conmemoración del X aniversario de la victoria revolucionaria en playa<br />
Girón. Allí pasará un mes recorriendo to<strong>da</strong> la isla. En 1976 se incorpora a la Universi<strong>da</strong>d de<br />
Santiago de Compostela como profesor de la antigua Facultad de Filosofía y Ciencias de<br />
la Educación. En 1978 inicia su tesis doctoral, con una línea de investigación centra<strong>da</strong> en<br />
la renovación pe<strong>da</strong>gógica en el primer tercio del siglo XX. Estudia la figura del pe<strong>da</strong>gogo<br />
institucionista Lorenzo Luzuriaga y en 1982 presenta su tesis, que más tarde publicaría<br />
Edicións do Castro con el título Lorenzo Luzuriaga y la renovación educativa en España<br />
1889-1936. Entre 1989 y 1992 colabora como articulista en La Voz de Galicia al tiempo que<br />
abre dos nuevas vías de investigación: Ilustración, revolución, educación, y La constitución<br />
de los sistemas educativos contemporáneos (S. XIX y XX).<br />
(Entrevista publica<strong>da</strong> en Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, nº 347, 2005, pp. 42-47. La entrevista<br />
original se ilustra con fotos del propio Herminio Barreiro.)<br />
Sarmiento<br />
235
ISSN: 1138 - 5863<br />
Refun<strong>da</strong>r a educación para refun<strong>da</strong>r a esquer<strong>da</strong><br />
Se queremos refun<strong>da</strong>r a esquer<strong>da</strong>, teremos que comezar seguramente por refun<strong>da</strong>r<br />
a educación. Debemos comezar pola base para cambiar esa base. Se queremos unha<br />
esquer<strong>da</strong> nova, plural e concreta haberá que traballar por unha educación nova que nos<br />
una, que nos concite, que nos estimule, que nos agrupe, que nos ilusione. Unha educación<br />
de nación para que Galicia sexa “dona de si e señora de se afirmar ou de se negar”, como<br />
tan expresivamente ten dito Uxío Novoneyra nese canto á autodeterminación que son os<br />
seus “alalás encadeados”.<br />
Precisamos, en fin, unha nova educación que sexa moi creativamente política, moi<br />
crítica, moi innovadora, moi rupturista. Visto que o capitalismo non para de xerar desigual<strong>da</strong>des<br />
e inxustizas. Visto que o capitalismo xa está instalado no roubo, na estafa e na<br />
explotación máis depre<strong>da</strong>dora, precisamos urxentemente unha alternativa rigorosamente<br />
anticapitalista. A esquer<strong>da</strong>, a nova esquer<strong>da</strong> non pode ficar estanca<strong>da</strong>. Terá que inventar.<br />
Deberá inventar. Haberá que ir ao corazón mesmo dos problemas. Teremos que perder o<br />
medo a errar. Teremos que reescribir todo o que deba ser reescrito. Teremos que reformular<br />
todo o que deba ser reformulado.<br />
Nun texto moi breve de 1869, presentado diante do Consello Xeral <strong>da</strong> Asociación Internacional<br />
do Traballo de Xenebra, Carlos Marx, falando sobre temas de educación e<br />
ensino, dicía: “Unha dificultade moi peculiar está liga<strong>da</strong> a esta cuestión. Por unha parte, é<br />
necesario cambiar as condicións sociais para crear un novo sistema de ensino; por outra,<br />
precisamos un sistema de ensino novo para poder cambiar as condicións sociais. En consecuencia,<br />
é necesario partir <strong>da</strong> situación actual”.<br />
Así de sinxelo. Así de simple. Nin ten volta nin nos podemos queixar… Porque non<br />
podemos escoller as condicións en que queremos facer a historia. Temos que partir do que<br />
hai. Temos que cambiar o que hai a partir do que hai. Debemos partir <strong>da</strong> reali<strong>da</strong>de concreta<br />
e axustarnos a ela. Pero sabendo que esa reali<strong>da</strong>de, cando está podre, deberá ser<br />
cambia<strong>da</strong>. A vi<strong>da</strong> nace na podremia, dicía tamén Marx. Teremos pois que actuar sempre<br />
criticamente, radicalmente, revolucionariamente. Porque xa está visto que as reformas,<br />
sen máis, non solucionan os problemas. O reformismo está sendo arrastrado ca<strong>da</strong> día polo<br />
ven<strong>da</strong>val neoliberal. Estámolo a ver.<br />
E como tamén dicía Marx —outra vez Marx, sempre Marx— “a teoría materialista do<br />
cambio <strong>da</strong>s circunstancias e <strong>da</strong> educación esquece que as circunstancias son as persoas<br />
as que as fan cambiar e que o educador tamén necesita ser educado”. Polo tanto, deberemos<br />
volver ás raíces ilustra<strong>da</strong>s <strong>da</strong> educación e <strong>da</strong> cultura. Non nos que<strong>da</strong> outra. Por iso,<br />
a educación e a cultura non só deben ser alicerces para a toma de conciencia política e<br />
moral, senón que deberán ser armas ao servizo do cambio político e <strong>da</strong> revolución.<br />
(Texto escrito en maio de 2010 e lido no acto “Refun<strong>da</strong>r a esquer<strong>da</strong>”, celebrado en<br />
Santiago de Compostela.)<br />
Sarmiento<br />
237
Bibliografía<br />
ISSN: 1138 - 5863<br />
Isabel ÁLVAREZ<br />
Cristina CABADA GIADÁS<br />
Libros<br />
(1982). Aportaciones de Lorenzo Luzuriaga a la renovación educativa en España (1889-<br />
1936) (Tese de doutoramento). Santiago de Compostela: <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
de Compostela. [Dirixi<strong>da</strong> por Julio Ruiz Berrio]<br />
(1982). Aportaciones de Lorenzo Luzuriaga a la renovación educativa en España (1889-<br />
1936) [Resumen de la tesis presenta<strong>da</strong> por Herminio Barreiro…]. Santiago de<br />
Compostela: <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, Facultade de Filosofía e<br />
Ciencias <strong>da</strong> Educación.<br />
(1984). Lorenzo Luzuriaga y la escuela pública en España (1889-1936). Ciu<strong>da</strong>d Real: Diputación<br />
Provincial de Ciu<strong>da</strong>d Real-Biblioteca de Estudios Manchegos.<br />
(1984). Lorenzo Luzuriaga y la escuela pública en España (1889-1936). Santiago de Compostela:<br />
Tórculo.<br />
(1989). Lorenzo Luzuriaga y la renovación educativa en España (1889-1936). Sa<strong>da</strong> (A<br />
<strong>Coruña</strong>): Ediciós do Castro.<br />
(1991). Con Peña Saavedra, V. (coords.). Historia <strong>da</strong> educación. Textos comentados. Santiago<br />
de Compostela: <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, Facultade de Filosofía<br />
e Ciencias <strong>da</strong> Educación, Departamento de Teoría e Historia <strong>da</strong> Educación.<br />
(1992). Retallos para un tempo distinto. Sa<strong>da</strong> (A <strong>Coruña</strong>): Ediciós do Castro.<br />
(1993). Con Peña Saavedra, V. (coords.). Historia <strong>da</strong> educación. Textos comentados. Santiago<br />
de Compostela: Tórculo.<br />
(2002). No solar galego de Camoens. Santiago de Compostela: Nino-Centro de Impresión<br />
Dixital.<br />
(2004). Memoria crítica <strong>da</strong> escola desde a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> (historia mínima dun curso especial<br />
na USC). Santiago de Compostela: Nino-Centro de Impresión Dixital.<br />
(2005). Con Terrón Bañuelos, A. La institución escolar: una creación del estado moderno.<br />
Barcelona: Octaedro-FIES.<br />
(2008). Recor<strong>da</strong>r doe. Lembranzas escolares e universitarias (1940-1965). Vigo: Edicións<br />
Xerais de Galicia.<br />
(<strong>2011</strong>). Memoria crítica <strong>da</strong> escola desde a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>: historia mínima dun curso especial<br />
na USC [reed. en homenaxe ao autor]. Santiago de Compostela: Servizo de<br />
Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago.<br />
Sarmiento<br />
239
Isabel Álvarez • Cristina Caba<strong>da</strong> Giadás<br />
Publicacións en libros colectivos, limiares e estudos introdutorios<br />
(1978). Con Costa Rico, A. “La problemática educativa”. En José Antonio Durán (coord.),<br />
Galicia. Reali<strong>da</strong>d económica y conflicto social (pp. 393-420). A <strong>Coruña</strong>: Servicio de<br />
Publicaciones del Banco de Bilbao.<br />
(1985). Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa: sobre objetivos<br />
y modelos. En <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela, Sección de Pe<strong>da</strong>goxía,<br />
Materiais pe<strong>da</strong>góxicos (pp. 9-13). Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións<br />
<strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago.<br />
(1988) “Esta é a túa poesía ...” En U. Novoneyra, Do Courel a Compostela: 1956-86 [xunta<strong>da</strong>s<br />
verbas de patria e libertade e máis palabra de Uxío Novoneyra, con manuscrita<br />
do autor] (pp.146-147). Barcelona, Sotelo Blanco.<br />
(1991). Enumeración caótica para un poeta irremediablemente noso. En Voz e voto: homenaxe<br />
a Celso Emilio Ferreiro no X aniversario do seu pasamento (pp. 23-25).<br />
Celanova: Patronato Curros Enríquez.<br />
(1991). Ilustración, Cahiers, Rapports (1730-1794): apuntes sobre los orígenes de la educación<br />
pública contemporánea. En Socie<strong>da</strong>d, cultura y educación: homenaje a la<br />
memoria de Carlos Lerena Alesón (pp. <strong>15</strong>5-170). Madrid: Centro de Investigación y<br />
Documentación Educativa-Universi<strong>da</strong>d Complutense de Madrid.<br />
(1992). Tres mujeres “normalistas”, testimonio e interpretación de una experiencia en la<br />
Escuela Normal de Pontevedra (1954-1957). En M. Puga Pereira, Ernestina Otero<br />
Sestelo: pe<strong>da</strong>goga (pp. 97-102). Sa<strong>da</strong> (A <strong>Coruña</strong>): Ediciós do Castro.<br />
(1993). Introducción crítica. En L. Luzuriaga, Pe<strong>da</strong>gogía social y política (pp. 9-25). Madrid:<br />
Cepe.<br />
(1993). José Martí. En José Martí en Galicia. Xorna<strong>da</strong>s galego-cubanas en homenaxe a<br />
José Martí organiza<strong>da</strong>s pola Asociación de Amistade Galego-Cubana “Francisco<br />
Villamil”: Vigo do 7 ó 17 de abril de 1989 (pp. 99-101). Santiago de Compostela:<br />
Asociación de Amistade Galego-Cubana “Francisco Villamil”.<br />
(1994). Lorenzo Luzuriaga. En B. Delgado Criado (coord.), Historia de la educación en España<br />
y América. Vol. 3, La educación en la España Contemporánea (pp. 656-661).<br />
Madrid: Ediciones SM-Morata.<br />
(1995). La Ley Moyano y el debate sobre la escuela en España (1835-1868). En L. Vega Gil<br />
(coord.), Moderantismo y educación en España (pp. 127-<strong>15</strong>0). Zamora: Diputación<br />
de Zamora-Instituto de Estudios Zamoranos Florián de Ocampo.<br />
(1996). Prólogo a la edición española. En C. Freinet, La Escuela moderna francesa: guía<br />
práctica para la organización material, técnica y pe<strong>da</strong>gógica de la escuela popular;<br />
Una pe<strong>da</strong>gogía moderna de sentido común: los dichos de Mateo; Las invariantes<br />
pe<strong>da</strong>gógicas (pp. 11-<strong>15</strong>). Madrid: Morata.<br />
240 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 239-248
Bibliografía<br />
(1996). Limiar: unha historia documental. En M. C. Fariña Casal<strong>da</strong>rnos, O Instituto “Arcebispo<br />
Xelmírez” de Santiago de Compostela: historia documental (1845-1857)<br />
(pp. 7-8). Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de<br />
Santiago.<br />
(1997). A Educación na Europa ilustra<strong>da</strong>. En X. L. Barreiro (coord.), Sonos e soños <strong>da</strong><br />
razón: a Ilustración nas coleccións <strong>da</strong> Biblioteca Universitaria de Santiago de Compostela:<br />
Exposición e Simposio Ilustración e Educación en Galicia (pp. 97-100).<br />
Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago.<br />
(1997). Les Enquêtes menées par Lorenzo Luzuriaga sur le temps scolaire européen<br />
(19<strong>15</strong>-1929). En M-M. Compère (dir.), Histoire du temps scolaire en Europe (pp.<br />
255-266). París: Institut national de recherche pé<strong>da</strong>gogique.<br />
(1997). Una reflexión “desde dentro” sobre el comentario de textos en Historia de la Educación.<br />
En N. de Gabriel e A. Viñao Frago (eds.), La Investigación histórico-educativa<br />
(pp. 241-254). Barcelona: Ronsel.<br />
(1998). De onte a hoxe, presencia galega nunha publicación pe<strong>da</strong>góxica innovadora, a<br />
“Revista de Pe<strong>da</strong>gogía” (1922-1936). En D. Kremer (ed.), Homenaxe a Ramón<br />
Lorenzo (pp. 533-536). Vigo: Galaxia.<br />
(1999). Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959). En J. A. Díaz (coord.),<br />
Castellanos sin mancha: exiliados castellano-manchegos tras la guerra civil (pp.<br />
31-42). Madrid: Celeste.<br />
(1999). Notas sobre educación e política na dictadura franquista (1939-1975). En R. Álvarez<br />
e D. Vilavedra (coords.), Cinguidos por unha arela común: homenaxe ó profesor<br />
Xesús Alonso Montero. Vol. 1 (pp. 1119-1126). Santiago de Compostela: Servizo de<br />
Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago.<br />
(1999). Introducción. En Voltaire, Cándido ou O optimismo (pp. 5-16). Vigo: Edicións Xerais<br />
de Galicia.<br />
(2000). O Sistema educativo franquista (1938-1970). En Centenario do Instituto Otero Pedrayo<br />
(pp. 89-98). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Dirección Xeral de<br />
Política Lingüística.<br />
(2000).“La Pensée” dos anos cincuenta en Francia: elementos para a historia primeira<br />
dunha gran revista. En M. A. Santos Rego (ed.), A Educación en perspectiva: homenaxe<br />
ó profesor Lisardo Doval Salgado (pp. 489-491). Santiago de Compostela:<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela.<br />
(2001) “Soño en principio cunha Galicia libera<strong>da</strong>…” En S. Noia e A. Lopo (Coords.), Soñar<br />
Galicias (p. 44). Santiago de Compostela: Editorial Compostela.<br />
(2001) Edición e introdución de L. Luzuriaga, La escuela única (pp. 11-36). Madrid: Biblioteca<br />
Nueva.<br />
Sarmiento<br />
241
Isabel Álvarez • Cristina Caba<strong>da</strong> Giadás<br />
(2001). A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas. En<br />
Aula Castelao de Filosofia (comp.), Globalización e cambio de milenio (pp. 201-<br />
221). Vigo: Edicións Xerais de Galicia.<br />
(2002). Intrevista a Herminio Barreiro. En C. Coll, J. Bricall, H. Barreiro, A. Torres Queiruga,<br />
C. Almei<strong>da</strong>, La scuola della nuova Spagna: cinque voci a confronto sulla riforma<br />
scolastica: intervista di Olegario Sampedro López (pp. 55-82). Firenze: Libri Liberi.<br />
(2002). As correntes rexeneracionistas de principios de século en “Fomento de la Instrucción<br />
Gallega”. En X. M. Malheiro (coord.), Fomento de la instrucción gallega: órgano<br />
de la Socie<strong>da</strong>d “Pro Escuela en Bandeira” (ed. facs.). Vigo: Ir indo.<br />
(2003). José Martí, sobre educación e cultura popular. En A. G. Seoane et al., Martí, palabra<br />
de liber<strong>da</strong>de (pp. 32-37). Oleiros: Comité Galego de Honra Pro CL aniversario<br />
do nacemento de José Martí.<br />
(2005). La experiencia histórica en los distintos países europeos. En H. Barreiro Rodríguez<br />
e A. Terrón Bañuelos, La institución escolar: una creación del estado moderno (pp.<br />
13-78). Barcelona: Octaedro.<br />
(2005). Amor; Éxodo; Irman<strong>da</strong>de; Liberación; Liber<strong>da</strong>de; Loita; Melancolía; Morte; Pena;<br />
Salvación; Soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong>de; Terror; Tormento; Tortura; Terra; Ver<strong>da</strong>de; Vi<strong>da</strong>; Xustiza.<br />
En C. Bilbao, S. Noia e A. Lopo (Coords.), Trasterrados: dicionario do exilio galego:<br />
homenaxe a Lorenzo Varela. Santiago de Compostela: Editorial Compostela.<br />
(2006). Ramón Valenzuela sempre na memoria. En Ch. Ferreiro e I. Pena (coords.), Homenaxe<br />
a Antón Alonso Ríos e Ramón de Valenzuela: 27, 28 e 29 de outubro e<br />
5 de novembro de 2005 (pp. 93-95). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia,<br />
Dirección Xeral de Creación e Difusión Cultural.<br />
(2006). Últimos cincuenta, primeros sesenta en Madrid. En J. C. Couceiro-Bueno (ed.),<br />
Pensar en tiempos de oscuri<strong>da</strong>d: homenaje al profesor Sergio Vences (pp. 19-21).<br />
A <strong>Coruña</strong>: Servizo de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> <strong>da</strong> <strong>Coruña</strong>.<br />
(2006). Prólogo. En Rousseau, J.-J., Emilio ou <strong>da</strong> educación (pp. 9-47). Santiago de Compostela:<br />
Servizo de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago; Madrid: Fun<strong>da</strong>ción<br />
BBVA.<br />
(2007). Presentación. En X. M. Malheiro Gutiérrez, Nicolás Gutiérrez Campo: o recordo dun<br />
bo mestre, dun home bo (pp. 7-8). A <strong>Coruña</strong>: Tórculo.<br />
(2009). Galicia en pé. En Homenaxe a Uxío Novoneyra: Letras Galegas 2010, V. II, Cartas<br />
a Novoneyra. Pontevedra: Rei Zentolo<br />
(2010). Educación. En J. A. Caride Gómez e F. Trillo Alonso (dirs.), Dicionario galego de<br />
Pe<strong>da</strong>goxía. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia; Vigo: Galaxia.<br />
(<strong>2011</strong>). Ditirambo mínimo para Xosé Luís Barreiro Barreiro. En J. Barcia González (ed.),<br />
Fideli<strong>da</strong>de á terra: estudos dedicados ó profesor Xosé Luís Barreiro Barreiro (pp.<br />
242 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 239-248
Bibliografía<br />
<strong>15</strong>9-160). Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de<br />
Santiago.<br />
Artigos e entrevistas en publicacións periódicas<br />
(1982). Notas sobre el comentario de textos en historia de la educación: (una aproximación<br />
didáctica). Perspectivas Pe<strong>da</strong>gógicas, 50, 309-320.<br />
(1983). Lorenzo Luzuriaga, renovador de la educación en España. Cuadernos de pe<strong>da</strong>gogía,<br />
106, 53-56.<br />
(1983). Repercusiones de la revolución ideológica y científica del último tercio del siglo XIX<br />
en las innovaciones educativas de la Institución Libre de Enseñanza. Historia de la<br />
Educación, 2, 209-2<strong>15</strong>.<br />
(1984) Génesis y evolución del concepto de escuela única en Lorenzo Luzuriaga (1913-<br />
1936). Studia pae<strong>da</strong>gogica, 13, 85-94.<br />
(1984). Hacia una historia de la educación en Galicia: algunas cuestiones de método.<br />
Bordón, 36 (253), 398-403.<br />
(1985). Aqueles anos do Brais con Patiño: (apuntes testimoniais, 1959-1964). Dorna, 9,<br />
23-29.<br />
(1985). Presencia de la política educativa europea en la obra primera de Lorenzo Luzuriaga<br />
(1913-1921). Historia de la Educación, 4, 183-191.<br />
(1987). La Educación como cuestión de Estado: de Platón a la Ilustración francesa. Historia<br />
de la Educación, 6, 161-169.<br />
(1988). Reflexiones actuales en torno al antes y el después de la Revolución de 1789: la<br />
constitución de los sistemas educativos contemporáneos. Historia de la Educación,<br />
7, 19-35.<br />
(1988). Escolarización e laicismo: orixes históricas. Revista Galega de Educación, 7, 62-63.<br />
(1989). Lorenzo Luzuriaga y el movimiento de la “escuela única” en España: de la renovación<br />
educativa al exilio (1913-1959). Revista de Educación, 289, 7-48.<br />
(1989). O Método e o estilo en Carlos Lerena. Revista Galega de Educación, 8, 20.<br />
(1989). Política, educación e cultura no movemento <strong>da</strong> ilustración. Grial, 27 (102), 209-2<strong>15</strong>.<br />
(1990). A revolución de 1789 e o tempo histórico de “longa duración”: constitución dos<br />
sistemas educativos contemporáneos. A Trabe de Ouro, 2, 219-230.<br />
(1991). Memoria breve de Manuel Lueiro. Dorna, 17, 85-87.<br />
(1992). El Comentario de textos en historia de la educación. Innovación educativa, 1, 97-<br />
102.<br />
Sarmiento<br />
243
Isabel Álvarez • Cristina Caba<strong>da</strong> Giadás<br />
(1992). Juan Jacobo Rousseau, entre la ilustración y el romanticismo: (reflexiones al hilo de<br />
una lectura de “Las Confesiones”). Educación y socie<strong>da</strong>d, 10, 65-90.<br />
(1993). A Nación como discurso. A Trabe de Ouro, 14, 291-292.<br />
(1994). Notas sobre política e educación en Rousseau: (pour e contre Jean-Jacques). A<br />
Trabe de Ouro, 19, 25-38.<br />
(1994). O Legado de Rousseau: Relixión, Educación e vaivéns <strong>da</strong> Historia. Revista Galega<br />
do Ensino, 3, 85-91.<br />
(1994). Concepción Arenal: cen anos despois. Revista Galega de educación, 19, 6.<br />
(1995). Soñando con Alexandre Cribeiro. Dorna, 21, 23-24.<br />
(1996). Educación e construcción nacional en Rousseau: Arredor do “Emilio” e <strong>da</strong>s “Consideracións<br />
sobre o goberno de Polonia”. A Trabe de Ouro, 25, 27-36.<br />
(1996). Nacional-catolicismo y educación en la España de posguerra: notas sobre una<br />
antología de textos y un estudio preliminar de A. Mayordomo. Historia de la educación,<br />
14-<strong>15</strong>, 417-432.<br />
(1997). Pequeña historia de una escuela unitaria. Vela Mayor, 11, 23-29.<br />
(1997). Sobre as orixes <strong>da</strong> educación pública contemporánea: de J.J. Rousseau a Napoleón<br />
Bonaparte: ideoloxía, nación, estado. Sarmiento, 1, 181-196.<br />
(1998). Ideas para una reforma constitucional de la educación pública: Lorenzo Luzuriaga<br />
(1931). Sarmiento, 2, 229-230.<br />
(1998). Sobre liber<strong>da</strong>des e dereitos. Tempos novos, 10, 53.<br />
(1999). ¡Aqueles terribles corenta!, ¡aqueles escuros cincuenta! Grial, 37 (144), 691-697.<br />
(1999). A renovación educativa en España durante o século XX. Revista Galega do Ensino,<br />
24, 81-96.<br />
(1999). Educación popular, sistema social, sistema político. Sarmiento, 3, 7-23.<br />
(2001). A Institución Libre de Enseñanza: unha política <strong>da</strong> pe<strong>da</strong>goxía. Sarmiento, 5, 7-20.<br />
(2001). Setenta anos sen república: cinco anos de gloria <strong>da</strong> historia do século XX. Tempos<br />
novos, 48, 58-59.<br />
(2002). A Galicia política e o nacionalismo do BNG. Tempos novos, 59, 24-33<br />
(2002). Reforma e reformadores <strong>da</strong> educación en España: Lorenzo Luzuriaga e o modelo<br />
de profesor na Segun<strong>da</strong> República (1931-1936). Revista Galega do Ensino, 37,<br />
61-74.<br />
(2002). Sobre la ‘Antología pe<strong>da</strong>gógica’ de Lorenzo Luzuriaga. Boletín de la ILE, 2ª ép.,<br />
47, 99-106.<br />
244 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 239-248
Bibliografía<br />
(2003). O legado de Rousseau. Relixión, educación e vaivéns <strong>da</strong> Historia. Revista Galega<br />
do Ensino, 41, 23-29 [Miscelánea].<br />
(2004). Aquil noso tempo. Amastra-N-Gallar, 7, 5-11.<br />
(2004). Memoria crítica <strong>da</strong> escola desde a <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>. Sarmiento, 8, 79-89.<br />
(2005). Educación pública republicana. Sarmiento, 9, 7-14.<br />
(2005). Herminio Barreiro: la educación como diálogo: [entrevista por] Gena Borrajo. Cuadernos<br />
de Pe<strong>da</strong>gogía, 347, 42-47<br />
(2006). Globalización y laicismo. Criterios, 6, 9-14.<br />
(2006). O fío <strong>da</strong> memoria: unha escola <strong>da</strong>quel tempo. Sarmiento, 10, 9-23.<br />
(2007). Lembranzas de infancia na escola de Meilide. Revista Galega do Ensino, 50, 56-62.<br />
(2007). Orixes institucionais <strong>da</strong> educación pública europea. Sarmiento, 11, 117-129.<br />
(2008). El legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República. Cuadernos de Pe<strong>da</strong>gogía, 378, 78-<br />
81.<br />
(2008). Raíces históricas <strong>da</strong> educación para a ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía: notas sobre dous textos de Rousseau<br />
e Condorcet. Sarmiento, 12, 23-34.<br />
(2008). Herminio Barreiro: “A Igrexa está afeita a ter o monopolio <strong>da</strong> doutrina ideolóxica”:<br />
[entrevista por] Iago Martínez. Tempos Novos, 136, 26-31<br />
(<strong>2011</strong>). Brais Pinto como autoaprendizaxe. A Trabe de Ouro, 86, 95-101<br />
Publicacións en libros de actas de congresos<br />
(1983). Las colaboraciones de Lorenzo Luzuriaga en El Sol, como agentes ideológicos<br />
de la escolarización de España (1917-1921). En Escolarización y socie<strong>da</strong>d en la<br />
España contemporánea. 1808-1970: II Coloquio de Historia de la Educación, Valencia,<br />
1983 (pp. 17-25). Valencia: Ediciones Rubio Esteban.<br />
(1984). Condorcet/Quintana. Un micromodelo de cotejo textual. En Educación e Ilustración<br />
en España: III Coloquio de Historia de la Educación (pp. 9-17). Barcelona: Universi<strong>da</strong>d<br />
de Barcelona, Publicaciones del Departamento de Educación Compara<strong>da</strong> e<br />
Historia de la Educación.<br />
(1986). “España ha dejado de ser católica”: glosa a un discurso de Manuel Azaña sobre<br />
las relaciones Iglesia/Estado en la Segun<strong>da</strong> República. En Iglesia y educación en<br />
España: perspectivas históricas: IV Coloquio de Historia de la Educación, Palma,<br />
1986. Vol. 1 (pp. 31-40). Palma de Mallorca: Universitat de les Illes Balears-Sección<br />
de Historia de la Educación de la S.E.P.<br />
(1986). Lorenzo Luzuriaga y la Educación Nueva: la Escuela Única, Activa, Pública y Laica.<br />
En Primeras Jorna<strong>da</strong>s de Educación: “Lorenzo Luzuriaga” y la política educativa<br />
Sarmiento<br />
245
Isabel Álvarez • Cristina Caba<strong>da</strong> Giadás<br />
de su tiempo/ponencias (pp. 189-196). Ciu<strong>da</strong>d Real, Excma. Diputación Provincial<br />
de Ciu<strong>da</strong>d Real-Biblioteca de Autores y Temas Manchegos.<br />
(1988). Lorenzo Luzuriaga: itinerario de un exilio. De Glasgow a Buenos Aires. Notas de<br />
prensa y correspondencia. En Historia de las relaciones educativas entre España<br />
y América: V Coloquio Nacional de Historia de la Educación, Sevilla, 12 al 16 de<br />
septiembre 1988 (pp. 211-218). Sevilla: Departamento de Teoría e Historia de la<br />
Educación-Universi<strong>da</strong>d.<br />
(1990). Tres mujeres normalistas. Testimonio e interpretación de una experiencia en la<br />
Escuela Normal de Pontevedra (1954-1957). En Mujer y educación en España,<br />
1868-1975: [VI Coloquio de Historia de la Educación] (pp. 36-41). Santiago de<br />
Compostela: Departamento de Teoría e Historia <strong>da</strong> Educación <strong>da</strong> <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de<br />
Santiago-Socie<strong>da</strong>d Española de Historia de la Educación.<br />
(1993). Ignacio de Loyola, entre Vives y Comenio. Notas marginales desde una visión generalista<br />
del siglo XVI. En Educación y europeísmo: de Vives a Comenio: Actas<br />
del VII Coloquio Nacional de Historia de la Educación, Málaga, 1993 (pp 51-57).<br />
Málaga: Universi<strong>da</strong>d de Málaga-Socie<strong>da</strong>d Española de Historia de la Educación.<br />
(1995). Concepción Arenal e o educacionismo filantrópico. En IX Xorna<strong>da</strong>s de Historia de<br />
Galicia: A Muller na historia de Galicia (pp. 93-109). Ourense: Servizo de Publicacións<br />
<strong>da</strong> Deputación Provincial.<br />
(1996). De Jean Jacques Rousseau a Napoleón Bonaparte: política, ideología y primeras<br />
bases de los sistemas educativos contemporáneos. En El currículum: historia de<br />
una mediación social y cultural: IX Coloquio de Historia de la Educación, Grana<strong>da</strong>,<br />
23-26 de Septiembre de 1996. Vol. 1 (pp. 197-203). Grana<strong>da</strong>: Ediciones Osuna.<br />
(1998). Tres calas en las teorías de vanguardia sobre la educación superior en España:<br />
Giner de los Ríos, Ortega y Gasset, Carlos Lerena. En La Universi<strong>da</strong>d en el siglo<br />
XX (España e Iberoamérica): X Coloquio de Historia de la Educación (pp. 73-78).<br />
Murcia: Universi<strong>da</strong>d de Murcia, Departamento de Teoría e Historia de la Educación-Socie<strong>da</strong>d<br />
Española de Historia de la Educación.<br />
(1998). Concepción Arenal y el educacionismo filantrópico. En Educación popular: [VIII<br />
Coloquio Nacional de Historia de la Educación, Santa Cruz de Tenerife, Diciembre<br />
1994]. Vol. II (pp. 47-59). La Laguna: Servicio de Publicaciones de la Universi<strong>da</strong>d<br />
de La Laguna.<br />
(2001). Pe<strong>da</strong>gogía, educación social, educación popular, educación pública… breves consideraciones<br />
sobre algunos programas docentes. En La acreditación de saberes<br />
y competencias: perspectiva histórica: XI Coloquio Nacional de Historia de la Educación<br />
(pp. 749-752). Oviedo: Socie<strong>da</strong>d Española de Historia de la Educación-<br />
Departamento de Ciencias de la Educación de la Universi<strong>da</strong>d de Oviedo.<br />
(2007). José Castillejo (1877-1945) y el “puente hacia Europa”: de la creación de la Junta<br />
de Ampliación de Estudios al exilio: pequeña glosa sobre textos de David Castillejo,<br />
246 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 239-248
Bibliografía<br />
Irene Claremont y Rafael Martínez Na<strong>da</strong>l. En Relaciones internacionales en la historia<br />
de la educación: Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas<br />
(1907-2007): XIV Coloquio de Historia de la Educación, Gua<strong>da</strong>lupe (Cáceres)<br />
del 25 al 28 de junio de 2007. Vol 1 (pp.17-24). Cáceres: Socie<strong>da</strong>d Española de<br />
Historia de la Educación-Universi<strong>da</strong>d de Extremadura.<br />
Teses e tesinas dirixi<strong>da</strong>s<br />
Ollero García, M. I. (1983). La “Revista de Pe<strong>da</strong>gogía” como portavoz del movimiento de la<br />
escuela nueva en España: un análisis de contenido y una evaluación de actitudes<br />
(1931-1936). (Memoria de licenciatura). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de<br />
Santiago de Compostela.<br />
Rodríguez Martínez, A. (1984). La Política educativa de la II República Española, a través<br />
de la “Revista de Pe<strong>da</strong>gogía” (1931-1936). (Memoria de licenciatura). Santiago de<br />
Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela.<br />
Fariña Casal<strong>da</strong>rnos, M. C. (1985). La Enseñanza media en Santiago de Compostela: el<br />
Instituto “Arzobispo Gelmírez”: estudio documental (1845-1857). (Memoria de licenciatura).<br />
Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela.<br />
Vázquez Arma<strong>da</strong>, M. F. (1985). La Didáctica en la “Revista de Pe<strong>da</strong>gogía”: (1922-1936).<br />
(Memoria de licenciatura). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de<br />
Compostela.<br />
Cruces Artero, M. C. A. (1986). Institucionalismo e nacionalismo na vi<strong>da</strong> e obra de Xohan<br />
Vicente Viqueira (1885-1924). (Memoria de licenciatura). Santiago de Compostela,<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela.<br />
Míguez Rodríguez, C. (1986). La Educación especial en España a través de la prensa<br />
especializa<strong>da</strong>: (Revista Bordón, Revista de Educación y Revista de Psicología General<br />
y Aplica<strong>da</strong>, 1959-1970). (Memoria de licenciatura). Santiago de Compostela,<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela.<br />
Molares Cabana, T. (1986). Aproximación a la obra pe<strong>da</strong>gógica y social de María Barbeito<br />
y Cerviño (1880/1970). (Memoria de licenciatura). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong><br />
de Santiago de Compostela.<br />
Núñez Mayán, M. T. (1986). Presencia <strong>da</strong> psicoloxía na “Revista de Pe<strong>da</strong>gogía”, 1922-<br />
1936. (Memoria de licenciatura). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago<br />
de Compostela.<br />
Alonso Santamaría, M. del A. (1993). Estudio sobre la reforma de la educación infantil en<br />
España, 1985-1992. (Tese de doutoramento). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong><br />
de Santiago de Compostela. [Dirixi<strong>da</strong> en colaboración con Benjamín Zufiaurre<br />
Goikoetxea]<br />
Sarmiento<br />
247
Isabel Álvarez • Cristina Caba<strong>da</strong> Giadás<br />
Belo, J. M. C. (1994). Subsídios para a compreensâo <strong>da</strong> obra de Delfim Santos pe<strong>da</strong>gogo<br />
(1907-1966): uma pe<strong>da</strong>gogia <strong>da</strong> autentici<strong>da</strong>de e de intençâo formativa. (Tese de<br />
doutoramento). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela.<br />
[Dirixi<strong>da</strong> en colaboración con Antón Costa Rico]<br />
Bulas Cruz, M. G. M. (1994). A Obra educativa de António de Sena Faria de Vasconcelos<br />
(1880-1939): um autor <strong>da</strong> Escola Nova. (Tese de doutoramento). Santiago de Compostela,<br />
<strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela. [Dirixi<strong>da</strong> en colaboración con<br />
Antón Costa Rico]<br />
Gomes Mota, C. A. de M. (1994). A Obra pe<strong>da</strong>gógica de António Sérgio (1883-1969): uma<br />
visâo <strong>da</strong> pe<strong>da</strong>gogia, a cultura e a democracia. (Tese de doutoramento). Santiago<br />
de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela. [Dirixi<strong>da</strong> en colaboración<br />
con Antón Costa Rico]<br />
Blanco Buxán, X. R. (1995). A Muller e o sistema educativo, actitudes sociais, poder político<br />
e ideoloxía dominante: estudio dun caso: concello de A <strong>Coruña</strong> 1970-1985.<br />
(Tese de doutoramento). Santiago de Compostela, <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de<br />
Compostela.<br />
Rivas Barrós, I. (1997). Galeguismo e pensamento pe<strong>da</strong>góxico: (1900-1936). En Teses de<br />
doutoramento... [<strong>da</strong>] <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela = Tesis doctorales...<br />
[de la] <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong> de Santiago de Compostela. 1997, Vol. 1, Humani<strong>da</strong>des e<br />
Ciencias Sociais. Santiago de Compostela: <strong>Universi<strong>da</strong>de</strong>, Servizo de Publicacións<br />
e Intercambio Científico.<br />
248 Sarmiento / Núm. <strong>15</strong> / <strong>2011</strong> / pp. 239-248
ESCOLMA DE TEXTOS DE HERMINIO BARREIRO<br />
Consideraciones en torno a la investigación histórico-educativa.<br />
Sobre objetivos y modelos. ........................................................................................141<br />
Una reflexión “desde dentro” sobre el comentario de textos en historia de la<br />
educación ...................................................................................................................147<br />
Educación e construción nacional en Rousseau. Arredor do Emilio<br />
e <strong>da</strong>s consideracións sobre o goberno de Polonia ......................................................<strong>15</strong>7<br />
Ilustración, cahiers, rapports (1730-1799) ..................................................................167<br />
Lorenzo Luzuriaga: una biografía trunca<strong>da</strong> (1889-1959)...........................................181<br />
El legado educativo de la Segun<strong>da</strong> República ...........................................................191<br />
A educación galega hoxe: consideracións históricas, reali<strong>da</strong>des e perspectivas........197<br />
Lembranzas de infancia na escola de Meilide............................................................213<br />
Brais Pinto como autoaprendizaxe.............................................................................221<br />
Herminio Barreiro. La Educación como diálogo .......................................................229<br />
Entrevista de Gena BORRAj ORRAj ORRA O<br />
Refun<strong>da</strong>r a educación para refun<strong>da</strong>r a esquer<strong>da</strong> ........................................................237<br />
Bibliografía.................................................................................................................239<br />
Isabel ÁLVAREZ, Cristina CABADA GIADÁS<br />
Sarmiento/<strong>15</strong>, <strong>2011</strong><br />
CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN<br />
E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA