10.05.2013 Views

Modulo de Orientación para el manejo de problemas en la infancia ...

Modulo de Orientación para el manejo de problemas en la infancia ...

Modulo de Orientación para el manejo de problemas en la infancia ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

MODULO DE ORIENTACIÓN<br />

PARA EL MANEJO DE<br />

PROBLEMAS EN LA<br />

INFANCIA Y LA PROMOCIÓN<br />

DE LA SALUD FAMILIAR<br />

Silvia Morales Chainé<br />

Fernando Vázquez Pineda<br />

María José Martínez Ruiz


El objetivo <strong>de</strong> este material es compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestros hijos <strong>para</strong><br />

posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

cambio <strong>en</strong> sus conductas.<br />

Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r que situaciones promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta<br />

ina<strong>de</strong>cuada y como cambiar esas situaciones<br />

favorece <strong>la</strong> interacción familiar positiva y <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong> <strong>de</strong> conducta <strong>en</strong> los niños.


Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r porque nuestros hijos se<br />

comportan como lo hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>bemos apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

i<strong>de</strong>ntificar varios aspectos importantes.<br />

Principalm<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que ocurr<strong>en</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> conducta, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conducta problema y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ambi<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas problema:<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias<br />

Lunes<br />

12:15 p.m.<br />

Lunes<br />

12:20 p.m.<br />

Lunes<br />

12:23 p.m.<br />

Existe una<br />

canasta <strong>de</strong> pan<br />

dulce <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mesa. Mamá<br />

p<strong>la</strong>tica con <strong>la</strong><br />

vecina.<br />

Mamá no<br />

voltea ni<br />

respon<strong>de</strong><br />

verbalm<strong>en</strong>te<br />

al niño.<br />

Mamá no<br />

respon<strong>de</strong> y<br />

continúa<br />

p<strong>la</strong>ticando con<br />

<strong>la</strong> vecina.<br />

El niño se<br />

acerca y dice:<br />

“mamá me das<br />

una concha”.<br />

El niño toma <strong>la</strong><br />

falda <strong>de</strong> mamá y<br />

dice: “mamá<br />

dame <strong>la</strong> concha”,<br />

mi<strong>en</strong>tras<br />

gesticu<strong>la</strong> un<br />

int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> l<strong>la</strong>nto.<br />

El niño se tira al<br />

su<strong>el</strong>o, llora,<br />

patea y con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>do seña<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

concha sobre <strong>la</strong><br />

mesa<br />

Mamá no<br />

voltea ni<br />

respon<strong>de</strong><br />

verbalm<strong>en</strong>te<br />

al niño.<br />

Mamá no<br />

respon<strong>de</strong> y<br />

continúa<br />

p<strong>la</strong>ticando con<br />

<strong>la</strong> vecina.<br />

Mamá voltea a<br />

ver al niño y<br />

dice: “que te<br />

pasa, que va a<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong><br />

vecina, toma<br />

<strong>el</strong> pan y vete a<br />

jugar al patio”<br />

Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes<br />

Mamá, niño<br />

y vecina<br />

Mamá, niño<br />

y vecina<br />

Mamá, niño<br />

y vecina


Para completar <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> situaciones problema<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> nuestros hijos, señalemos a que<br />

se refiere <strong>el</strong> contexto, <strong>la</strong> conducta y <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias.<br />

EL CONTEXTO<br />

El contexto es una guía o señal <strong>para</strong> que un<br />

individuo realice ciertas conductas. Por ejemplo, si<br />

observo que mi marido está f<strong>el</strong>iz es más probable<br />

que al pedirle dinero me lo preste, que cuando<br />

está <strong>en</strong>ojado.<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias<br />

No pedirle<br />

dinero<br />

Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes


EL CONTEXTO<br />

Los niños pose<strong>en</strong> una gran capacidad <strong>para</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificar los difer<strong>en</strong>tes contextos y su r<strong>el</strong>ación<br />

con difer<strong>en</strong>tes ganancias o pérdidas.<br />

¡Ah que mi’jo Juan, siempre que vamos al médico<br />

se asusta y llora, porque todas <strong>la</strong>s veces que lo<br />

visitamos es <strong>para</strong> que lo inyecte!<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias<br />

Se asusta y<br />

llora<br />

Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes


LA CONDUCTA<br />

Es importante <strong>de</strong>scribir exactam<strong>en</strong>te cual es <strong>la</strong><br />

conducta problema. Y evitar etiquetar<strong>la</strong>.<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes<br />

Mamá no<br />

respon<strong>de</strong> y<br />

continúa<br />

p<strong>la</strong>ticando con<br />

<strong>la</strong> vecina.<br />

El niño se tira<br />

al su<strong>el</strong>o, llora,<br />

patea y con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>do seña<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

concha sobre<br />

<strong>la</strong> mesa.<br />

EN LUGAR <strong>de</strong> “eres un berrinchudo” o “ahí vas otra<br />

vez ... Ya, ya esta bi<strong>en</strong>”


LA CONDUCTA<br />

La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta nos permite saber<br />

exactam<strong>en</strong>te que esta ocurri<strong>en</strong>do, nos da<br />

información <strong>de</strong> cómo corregir y al niño le <strong>en</strong>seña<br />

como comportarse.<br />

En lugar <strong>de</strong> usar frases como: “es<br />

un <strong>la</strong>toso”, “no obe<strong>de</strong>ce” o “se porta<br />

mal” es recom<strong>en</strong>dable <strong>de</strong>scribir que<br />

ocurrió, <strong>en</strong> terminos <strong>de</strong> lo que se<br />

observa. Por ejemplo:<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes<br />

“Guarda tus<br />

juguetes”<br />

El niño se<br />

salió <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

habitación y y<br />

dijo: “¿por<br />

que yo?. Todo<br />

lo sacó Jorge,<br />

dile a él”<br />

Describir <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong>l niño <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> lo<br />

que se observa nos permitirá <strong>de</strong>cirle al niño que<br />

esta haci<strong>en</strong>do mal y como corregirlo.


LAS CONSECUENCIAS<br />

Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias que nos<br />

permit<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r por que se repit<strong>en</strong> los<br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> conducta.<br />

Las consecu<strong>en</strong>cias agradables o ganancias que<br />

ocurr<strong>en</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta y logran que esta<br />

se repita <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro.<br />

¡Mir<strong>en</strong> como trabaja, y todo se <strong>de</strong>be a esta<br />

recomp<strong>en</strong>sa: <strong>el</strong> dinero!<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes<br />

Trabajar


LAS CONSECUENCIAS<br />

Y <strong>la</strong>s pérdidas o consecu<strong>en</strong>cias negativas que<br />

también ocurr<strong>en</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta pero que<br />

logran que esta NO se repita <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro.<br />

Me si<strong>en</strong>to muy mal, ya que siempre que llora muy<br />

fuerte mi hijo le proporciono una consecu<strong>en</strong>cia<br />

negativa, es <strong>de</strong>cir, cuando llora siempre le grito.<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes<br />

El niño llora<br />

Sin embargo, cuando <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que<br />

consi<strong>de</strong>ramos perdidas o consecu<strong>en</strong>cias negativas<br />

NO logran que <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong>j<strong>en</strong> <strong>de</strong> ocurrir es<br />

probable que sea porque están funcionando como<br />

ganancias.


LAS CONSECUENCIAS<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas o pérdidas<br />

basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> castigo corporal promuev<strong>en</strong> efectos<br />

co<strong>la</strong>terales que se recomi<strong>en</strong>da evitar <strong>en</strong> cualquier<br />

interacción familiar:<br />

El castigo corporal<br />

promueve reacciones<br />

emocionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>ojo<br />

y conducta agresiva<br />

Los niños imitan <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

padres y utilizan <strong>la</strong>s<br />

mismas conductas con<br />

otros niños.<br />

Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conducta su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser<br />

temporales


Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> conducta particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su hijo<br />

<strong>de</strong>be i<strong>de</strong>ntificar los aspectos importantes <strong>de</strong> cada<br />

situación que se le pres<strong>en</strong>te con él.<br />

Hora y fecha Contexto Conducta Consecu<strong>en</strong>cias<br />

Personas<br />

pres<strong>en</strong>tes<br />

Una vez que se i<strong>de</strong>ntifique <strong>el</strong> contexto, <strong>la</strong> conducta<br />

y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s problemáticas <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to con sus hijos, se contará con<br />

herrami<strong>en</strong>tas sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar cambios <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te familiar.


CAMBIO EN LA CONDUCTA<br />

Recuer<strong>de</strong> que al int<strong>en</strong>tar cambiar <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong><br />

su hijo, esta empeorará al principio, a pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo<br />

no <strong>de</strong>sespere ni se preocupe, ya que su hijo se<br />

está adaptando a <strong>la</strong>s nuevas reg<strong>la</strong>s. Recuer<strong>de</strong><br />

siempre ignorar <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> conducta <strong>en</strong>señándole<br />

nuevas formas <strong>de</strong> comportarse a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.<br />

SORPRENDA AL NIÑO SIENDO BUENO<br />

Si <strong>la</strong>s ganancias o consecu<strong>en</strong>cias agradables<br />

aseguran que <strong>la</strong> conducta se repita, <strong>en</strong>tonces es<br />

importante siempre asegurar consecu<strong>en</strong>cias<br />

agradables <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta apropiada <strong>de</strong><br />

nuestros hijos.


SORPRENDA AL NIÑO SIENDO BUENO<br />

Una forma recom<strong>en</strong>dada <strong>de</strong> asegurar ganancias se<br />

refiere a ELOGIAR a los niños por su bu<strong>en</strong>a<br />

conducta, evitando caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> trampa <strong>de</strong> darle<br />

at<strong>en</strong>ción al niño sólo cuando su comportami<strong>en</strong>to es<br />

negativo.<br />

El <strong>el</strong>ogio no es una <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> afecto<br />

simplem<strong>en</strong>te. Se refiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conducta a<strong>de</strong>cuada, tal como apr<strong>en</strong>dimos a<br />

<strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> ina<strong>de</strong>cuada, pero ahora seña<strong>la</strong>ndo<br />

aqu<strong>el</strong>lo que <strong>el</strong> niño realizó a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> lo que se observa.<br />

¡Gracias por recoger tu traste y <strong>la</strong>varlo eso es <strong>de</strong><br />

gran ayuda <strong>para</strong> mí!


SORPRENDA AL NIÑO SIENDO BUENO<br />

Un <strong>el</strong>ogio a<strong>de</strong>cuado consiste <strong>en</strong> mirar al niño a los<br />

ojos, acercarse, tocarlo y <strong>de</strong>scribirle exactam<strong>en</strong>te<br />

que hizo bi<strong>en</strong>.<br />

NO se recomi<strong>en</strong>da usar <strong>el</strong>ogios como “que<br />

int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te eres” o “te quiero mucho”. Este tipo <strong>de</strong><br />

frases <strong>en</strong>vía un m<strong>en</strong>saje con doble s<strong>en</strong>tido. A caso<br />

cuando muestra una conducta inapropiada, ¿es<br />

tonto? ó ¿no lo quiero?<br />

Las muestras <strong>de</strong> afecto y <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l niño, <strong>de</strong>berán ocurrir<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su conducta. Los <strong>el</strong>ogios<br />

consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> una <strong>de</strong>scripción c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<br />

a<strong>de</strong>cuada: “Muy bi<strong>en</strong>, guardaste tus juguetes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cajón, muchas gracias por tu ayuda”


Se requier<strong>en</strong> tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos importantes <strong>para</strong> que<br />

<strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hogar y <strong>la</strong> conducta<br />

<strong>de</strong>l niño ocurran.<br />

TIEMPO DISPONIBLE<br />

Es importante contar con <strong>el</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

aplicar lo apr<strong>en</strong>dido.<br />

¡T<strong>en</strong>go mucho trabajo y ya es<br />

hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicarle tiempo a mi<br />

hijo, mejor susp<strong>en</strong>do lo que<br />

estoy haci<strong>en</strong>do <strong>para</strong> estar con<br />

él!<br />

ESTAR DISPUESTO A CONTAR CON LA<br />

COLABORACIÓN DE OTRAS PERSONAS<br />

“No <strong>de</strong>be pasar <strong>de</strong> hoy sin<br />

que hablemos con <strong>el</strong><br />

abu<strong>el</strong>o <strong>para</strong> que nos<br />

ayu<strong>de</strong> con <strong>el</strong> programa <strong>de</strong><br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong>l<br />

niño”


EXISTEN CAMBIOS QUE SE PUEDEN REALIZAR<br />

EN EL AMBIENTE FISICO DEL HOGAR<br />

Es importante arreg<strong>la</strong>r y cambiar <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te<br />

promovi<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> niño t<strong>en</strong>ga éxito <strong>en</strong> sus<br />

<strong>la</strong>bores cotidianas.<br />

o ¿aqu<strong>el</strong> que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sobre <strong>la</strong><br />

mesa, sin distracciones<br />

y con todos sus útiles<br />

disponibles?<br />

¿Quién funcionará<br />

mejor?, ¿aqu<strong>el</strong> niño<br />

que realiza su tarea<br />

fr<strong>en</strong>te al t<strong>el</strong>evisor,<br />

sobre <strong>el</strong> sofá y sin<br />

todos sus ut<strong>en</strong>silios a<br />

<strong>la</strong> mano?


D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias agradables o ganancias<br />

que son recom<strong>en</strong>dables <strong>en</strong> este programa NO se<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l dinero, los juguetes o <strong>la</strong> comida<br />

car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes. Este tipo <strong>de</strong> recomp<strong>en</strong>sas<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar conductas inapropiadas <strong>en</strong> los niños<br />

como <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> ganancia como<br />

condicionante <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conducta.<br />

Exist<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cias que pue<strong>de</strong>n ser otorgadas<br />

<strong>de</strong> manera natural y que promuev<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

conducta premiada se repita SIN condicionantes <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> futuro.<br />

Alim<strong>en</strong>tos<br />

nutritivos pero<br />

agradables <strong>para</strong><br />

los niños<br />

funcionan<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

como ganancias<br />

por <strong>el</strong> bu<strong>en</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to.<br />

RECOMPENSAS COMESTIBLES


ACTIVIDADES COMO RECOMPENSAS<br />

Inclusive realizar activida<strong>de</strong>s con papá y mamá<br />

han <strong>de</strong>mostrado ser <strong>la</strong>s recomp<strong>en</strong>sas o ganancias<br />

más efectivas <strong>para</strong> los niños.<br />

ELOGIOS<br />

Recuer<strong>de</strong>, <strong>el</strong> <strong>el</strong>ogio siempre <strong>de</strong>be acompañar a <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s como recomp<strong>en</strong>sa o a <strong>la</strong>s recomp<strong>en</strong>sas<br />

comestibles y <strong>de</strong>be realizarse, mirando al niño,<br />

tocándolo, sonriéndole y explicando que fue lo que<br />

hizo bi<strong>en</strong>. ¡Terminaste toda tu tarea correctam<strong>en</strong>te y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo programado, exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te, ahora po<strong>de</strong>mos<br />

ver juntos una p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>!


REGLAS PARA EL USO DE CONSECUENCIAS<br />

AGRADABLES<br />

Exist<strong>en</strong> reg<strong>la</strong>s <strong>para</strong> asegurar que <strong>la</strong>s ganancias<br />

inmediatas a <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conducta sean efectivas:<br />

Consist<strong>en</strong>cia: que <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia o ganancia <strong>de</strong>l<br />

niño obt<strong>en</strong>ida por su bu<strong>en</strong>a conducta no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>da<br />

<strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> animo <strong>de</strong> los padres.<br />

La conducta apropiada <strong>de</strong>l niño<br />

SIEMPRE obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias agradables<br />

recom<strong>en</strong>dadas por <strong>el</strong> programa<br />

Ser inmediato: ¡Se me olvido recomp<strong>en</strong>sar a mi<br />

hijo por su bu<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to y ya paso mucho<br />

tiempo!.<br />

Lograr que <strong>el</strong> niño r<strong>el</strong>acione<br />

<strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias agradables<br />

con su bu<strong>en</strong>a conducta<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmediatez <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> recomp<strong>en</strong>sa


Variar <strong>la</strong>s recomp<strong>en</strong>sas: es importante variar <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s y recomp<strong>en</strong>sas comestibles pero<br />

siempre otorgar consecu<strong>en</strong>cias agradables ante <strong>la</strong><br />

bu<strong>en</strong>a conducta <strong>de</strong>l niño.<br />

Efectividad: <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia agradable o<br />

ganancia <strong>de</strong>be ser algo que realm<strong>en</strong>te le guste al<br />

niño.


INTERACCIÓN SOCIAL<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los padres y los hijos es muy<br />

importante <strong>para</strong> establecer un ambi<strong>en</strong>te que<br />

permita com<strong>para</strong>r aqu<strong>el</strong>los mom<strong>en</strong>tos que son<br />

resultado <strong>de</strong> una conducta <strong>de</strong>seada con aqu<strong>el</strong>los<br />

que son producidos por una conducta ina<strong>de</strong>cuada.<br />

Es <strong>de</strong>cir, <strong>para</strong> <strong>el</strong> niño resultará mas s<strong>en</strong>cillo<br />

i<strong>de</strong>ntificar que se esta comportando<br />

ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, cuando <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias se<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

familiar es positiva <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l tiempo.


En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>el</strong> niño comete un error o<br />

un mal comportami<strong>en</strong>to, bastará con que los<br />

padres modifiqu<strong>en</strong> su tono <strong>de</strong> voz y corrijan <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño, sin necesidad <strong>de</strong> gritarle<br />

o etiquetarlo.<br />

Esto es <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong>l tiempo, los padres ti<strong>en</strong>e una<br />

r<strong>el</strong>ación positiva con <strong>el</strong> niño que<br />

le permite a él, discriminar<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias por su<br />

bu<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s que<br />

son resultado <strong>de</strong> una conducta<br />

ina<strong>de</strong>cuada.<br />

Por ejemplo, cuando Juan le pegue a su hermano,<br />

será sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cir: No, v<strong>en</strong> aquí, no podrás estar<br />

junto con él hasta que cambies tu actitud.


Una razón adicional importante por <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be<br />

existir una ambi<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia es que <strong>la</strong> simple interacción positiva <strong>en</strong>tre<br />

sus miembros promueve <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conducta<br />

a<strong>de</strong>cuada y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> conducta ina<strong>de</strong>cuada<br />

<strong>en</strong> los niños.<br />

¡¡ Des<strong>de</strong> que juego más<br />

con mi hijo, he notado<br />

que se porta mejor !!


Las conductas que permit<strong>en</strong> asegurar que existe<br />

una interacción positiva <strong>en</strong>tre padres e hijos son:<br />

Mirarlo<br />

siempre a<br />

los ojos<br />

Tocarlo<br />

Sonreírle<br />

Reír junto<br />

con él<br />

Hacerlo reír ya sea tocándolo<br />

o contándole historias<br />

Compartir<br />

por<br />

ejemplo:<br />

juegos o<br />

alim<strong>en</strong>tos<br />

P<strong>la</strong>ticar sin<br />

cuestionarlo<br />

Elogiarlo<br />

La situación i<strong>de</strong>al <strong>para</strong> practicar estas conductas es<br />

<strong>el</strong> JUEGO. Procure jugar con los niños <strong>de</strong> manera<br />

rutinaria, tal como hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea o pre<strong>para</strong>n <strong>la</strong> ropa<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> día sigui<strong>en</strong>te.


INSTRUCCIONES CLARAS<br />

Las instrucciones c<strong>la</strong>ras son otra forma <strong>de</strong> asegurar<br />

que los niños t<strong>en</strong>gan éxito <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s<br />

cotidianas <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, <strong>el</strong> hogar y <strong>en</strong> su<br />

comunidad.<br />

A partir <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> conductas que los padres<br />

realizan, se asegura <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los niños <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes esc<strong>en</strong>arios don<strong>de</strong> resulta<br />

indisp<strong>en</strong>sable su participación y co<strong>la</strong>boración.


Una instrucción c<strong>la</strong>ra se refiere a:<br />

Obt<strong>en</strong>er at<strong>en</strong>ción: El adulto se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una brazada <strong>de</strong><br />

distancia <strong>de</strong>l niño, lo l<strong>la</strong>ma por su nombre<br />

y lo mira a los ojos.<br />

Instrucción c<strong>la</strong>ra: La petición es breve<br />

y específica: ¡dame <strong>el</strong> trapo rojo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cocina que esta sobre <strong>la</strong> estufa por<br />

favor!, evitando usar un tono <strong>de</strong><br />

interrogación.<br />

Esperar: El adulto espera <strong>el</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> instrucción por parte<br />

<strong>de</strong>l niño sin respon<strong>de</strong>r a protestas o<br />

quejas durante 10 segundos.<br />

Elogiar: Ante <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

petición, <strong>el</strong> adulto <strong>de</strong>scribe al niño lo que<br />

hizo a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, mirando, sonri<strong>en</strong>do<br />

y tocándolo.


Instrucciones c<strong>la</strong>ras: 2a parte<br />

Cuando <strong>el</strong> niño no obe<strong>de</strong>ce ante <strong>la</strong> primera<br />

petición <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> adulto pue<strong>de</strong>:<br />

Volver a obt<strong>en</strong>er at<strong>en</strong>ción: Vu<strong>el</strong>ve a<br />

l<strong>la</strong>mar al niño por su nombre,<br />

mirándolo a los ojos.<br />

Repetir literalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> instrucción<br />

c<strong>la</strong>ra: ¡Dame <strong>el</strong> trapo rojo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cocina<br />

que esta sobre <strong>la</strong> estufa por favor!,<br />

evitando usar frases como: “que no me<br />

oyes” ó “¿Qué te pedí?<br />

Cambiar <strong>el</strong> tono <strong>de</strong> voz durante <strong>la</strong><br />

repetición <strong>de</strong> <strong>la</strong> instrucción, evitando<br />

gritar o etiquetar al niño.<br />

Esperar <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

instrucción por parte <strong>de</strong>l niño sin<br />

respon<strong>de</strong>r a posibles protestas o quejas<br />

durante 10 segundos.<br />

El adulto pue<strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer <strong>el</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> petición SIN <strong>el</strong>ogiar


Instrucciones c<strong>la</strong>ras: 3a parte<br />

Si <strong>el</strong> niño no obe<strong>de</strong>ció a <strong>la</strong> segunda petición<br />

<strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> adulto pue<strong>de</strong> repetir literalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

instrucción al mismo tiempo que guía<br />

físicam<strong>en</strong>te al niño <strong>para</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

petición.<br />

Es importante que <strong>el</strong> adulto evite ser él qui<strong>en</strong><br />

complete <strong>la</strong> instrucción o acceda ante <strong>la</strong>s<br />

protestas o negativas <strong>de</strong>l niño <strong>para</strong> cumplir<strong>la</strong>.<br />

Utilice instrucciones c<strong>la</strong>ras <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to. Al<br />

principio <strong>el</strong> uso pue<strong>de</strong> parecer mecánico pero <strong>la</strong><br />

práctica constante <strong>de</strong> esta secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s <strong>la</strong><br />

convertirá <strong>en</strong> una habilidad <strong>de</strong> crianza infantil que<br />

ocurrirá <strong>de</strong> forma automática sin necesidad <strong>de</strong><br />

meditar<strong>la</strong>.


INTERACCIÓN ACADÉMICA<br />

La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea es una situación que pue<strong>de</strong> ser<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> discusión <strong>para</strong> muchas familias. Sin<br />

embargo, <strong>el</strong> utilizar <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s apr<strong>en</strong>didas hasta<br />

este mom<strong>en</strong>to, pue<strong>de</strong> resultar b<strong>en</strong>éfico ante <strong>la</strong><br />

interacción a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea.<br />

Utilice <strong>la</strong>s instrucciones c<strong>la</strong>ras:<br />

Obt<strong>en</strong>er at<strong>en</strong>ción<br />

Instrucción c<strong>la</strong>ra<br />

Esperar 10”<br />

Elogiar<br />

Obt<strong>en</strong>er at<strong>en</strong>ción<br />

Repetir instrucción c<strong>la</strong>ra<br />

Tono <strong>de</strong> voz firme<br />

Esperar 10”<br />

Repetir y guiar físicam<strong>en</strong>te<br />

También utilice <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interacción<br />

social:<br />

Mirar, Sonreír, Tocar, Acercarse y <strong>el</strong>ogiar


INTERACCIÓN ACADÉMICA<br />

Exist<strong>en</strong> otra serie <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s necesarias <strong>para</strong><br />

convertir <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>de</strong> interacción positiva.<br />

Corregir: Explicar <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra y especifica cual es<br />

<strong>el</strong> error cometido, dando <strong>la</strong> oportunidad al niño <strong>de</strong><br />

conocer <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> corregirlo.<br />

Proporcionar oportunidad: Esperar cuando se le<br />

da una instrucción al niño; permitir que él realice <strong>la</strong><br />

actividad.<br />

Instigami<strong>en</strong>to verbal: Guiar verbalm<strong>en</strong>te al niño a<br />

proporcionar <strong>la</strong> respuesta correcta<br />

Mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r: Mostrar al niño los conocimi<strong>en</strong>tos cuando<br />

no los ti<strong>en</strong>e.


REGLAS PARA EL USO DE CONSECUENCIAS<br />

NEGATIVAS Y CORRECCIÓN DEL<br />

COMPORTAMIENTO<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias apr<strong>en</strong>didas hasta este<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>para</strong> promover que <strong>el</strong> niño muestre<br />

conducta apropiada exist<strong>en</strong> otras técnicas que nos<br />

permit<strong>en</strong> resolver y corregir conducta inapropiada<br />

ya que ha ocurrido.<br />

Las reg<strong>la</strong>s <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrección son:<br />

1. Ser consist<strong>en</strong>te, que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong><br />

animo <strong>de</strong>l adulto.<br />

2. Ser inmediato.<br />

3. Utilizar correcciones cortas y efectivos: <strong>para</strong><br />

disminuir conducta inapropiada y no <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>sahogar <strong>el</strong> <strong>en</strong>ojo.<br />

4. Dar al niño <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> mostrar<br />

conducta apropiada <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber cumplido<br />

su consecu<strong>en</strong>cia negativa.


IGNORAR COMO UNA TÉCNICA DE MANEJO<br />

CONDUCTUAL<br />

Para <strong>el</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> ciertas conductas, esta es <strong>la</strong><br />

técnica mas a<strong>de</strong>cuada, ya que permite contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s<br />

y disminuir<strong>la</strong>s.<br />

La técnica <strong>de</strong> ignorar<br />

consiste <strong>en</strong> retirar <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción cuando <strong>el</strong> niño ha<br />

pres<strong>en</strong>tado un<br />

comportami<strong>en</strong>to<br />

ina<strong>de</strong>cuado con <strong>la</strong> finalidad<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> adulto lo ati<strong>en</strong>da<br />

o le conceda algo.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r que no todas <strong>la</strong>s conductas<br />

ina<strong>de</strong>cuadas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ignorar, únicam<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como fin l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

No olvi<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r bu<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> forma<br />

que sea c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre obt<strong>en</strong>er at<strong>en</strong>ción<br />

por portarse bi<strong>en</strong> y per<strong>de</strong>r<strong>la</strong> cuando se porta<br />

ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.


ACTIVIDADES PLANEADAS<br />

Siempre es importante prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> conducta<br />

inapropiada.<br />

Exist<strong>en</strong> situaciones particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar o fuera<br />

<strong>de</strong> este, don<strong>de</strong> los niños pue<strong>de</strong>n mostrar ma<strong>la</strong><br />

conducta, <strong>de</strong>bido a que no exist<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

p<strong>la</strong>neadas que permitan prev<strong>en</strong>ir dichas<br />

problemáticas.<br />

Una situación <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong> conducta<br />

inapropiada, es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que no existe cierta<br />

estructura o activida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>neadas, don<strong>de</strong> es muy<br />

probable que <strong>el</strong> niño se aburra y muestre<br />

comportami<strong>en</strong>to ina<strong>de</strong>cuado.


Exist<strong>en</strong> varias maneras <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir que se<br />

pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong> conducta<br />

inapropiada:<br />

Organizar y manejar <strong>el</strong> tiempo<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te promueve que los niños se<br />

mant<strong>en</strong>gan ocupados y con poca probabilidad <strong>de</strong><br />

mostrar conducta inapropiada.<br />

Por ejemplo, po<strong>de</strong>mos evitar programar visitas<br />

<strong>en</strong>tre semana, cuando <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s académicas y<br />

<strong>de</strong> auto-cuidado <strong>de</strong>l niño constituy<strong>en</strong> una prioridad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s rutinas.<br />

Establecer activida<strong>de</strong>s y<br />

rutinas. El establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> horarios <strong>para</strong> cada<br />

actividad académica y <strong>de</strong><br />

auto-cuidado promueve <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ma<strong>la</strong><br />

conducta.


Enseñanza inci<strong>de</strong>ntal<br />

Otra forma <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir que <strong>la</strong> conducta inapropiada<br />

<strong>de</strong> los niños ocurra es <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza inci<strong>de</strong>ntal.<br />

La estrategia consiste <strong>en</strong> aprovechar <strong>el</strong> interés y<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que le p<strong>la</strong>neamos al niño <strong>para</strong><br />

<strong>en</strong>señarle cosas nuevas r<strong>el</strong>acionadas con su ámbito<br />

académico o con sus habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> auto-cuidado.<br />

La <strong>en</strong>señanza inci<strong>de</strong>ntal consiste <strong>en</strong> Mirar, tocar,<br />

acercarse, mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r e instigar verbalm<strong>en</strong>te al niño.<br />

Por ejemplo, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza inci<strong>de</strong>ntal<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>señarle al niño los nombres <strong>de</strong> los<br />

colores, a contar e inclusive hasta pre<strong>para</strong>r<br />

alim<strong>en</strong>tos.


La <strong>en</strong>señanza inci<strong>de</strong>ntal es útil cuando <strong>la</strong> actividad<br />

p<strong>la</strong>neada <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir que <strong>el</strong> niño se aburra<br />

involucra a los adultos.<br />

Pero exist<strong>en</strong> situaciones don<strong>de</strong> <strong>el</strong> adulto organiza<br />

con <strong>el</strong> niño <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que estará<br />

involucrado mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> adulto realiza una actividad<br />

distinta como <strong>la</strong>s compras <strong>en</strong> <strong>el</strong> supermercado, <strong>la</strong>s<br />

visitas al doctor, <strong>la</strong> ceremonia r<strong>el</strong>igiosa, <strong>la</strong><br />

pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida o <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

transportarnos <strong>de</strong> un lugar a otro.


Para esos mom<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s favorece <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad con mayor probabilidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong><br />

niño se porte apropiadam<strong>en</strong>te.<br />

La estrategia consiste <strong>en</strong>:<br />

I<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se van a<br />

involucrar<br />

Establecer <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conducta<br />

Pedirle al niño que <strong>la</strong>s repita verbalm<strong>en</strong>te<br />

Establecer <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia agradable por cumplir<br />

<strong>para</strong> motivarlo<br />

Establecer <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia negativa por romper<br />

<strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

Llevar a cabo <strong>la</strong> situación


Ya iniciada <strong>la</strong> situación es importante:<br />

Recomp<strong>en</strong>sar periódicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s.<br />

Si un una conducta inapropiada ocurre:<br />

Utilice una reprim<strong>en</strong>da so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te. La reprim<strong>en</strong>da<br />

consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> mal comportami<strong>en</strong>to y<br />

establecer los lineami<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> que <strong>el</strong> niño<br />

comi<strong>en</strong>ce a portarse bi<strong>en</strong>


Sí <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reprim<strong>en</strong>da, vu<strong>el</strong>ve a ocurrir una<br />

conducta inapropiada que rompe <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s se<br />

pue<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> estrategia: Pérdida <strong>de</strong><br />

privilegios<br />

La estrategia consiste <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> mal<br />

comportami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>scribirle<br />

al niño cual reg<strong>la</strong> rompió y que<br />

<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia se per<strong>de</strong>rá <strong>el</strong><br />

privilegio seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s.<br />

La pérdida <strong>de</strong> privilegios pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar conducta<br />

inapropiada <strong>en</strong> <strong>el</strong> niño. Es importante iniciar <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> ignorar consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

retirar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y no acce<strong>de</strong>r ante <strong>la</strong>s<br />

protestas y solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l niño por revertir <strong>la</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> privilegios


Una estrategia adicional <strong>para</strong> resolver situaciones<br />

problemáticas con los niños <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia es<br />

<strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>problemas</strong>.<br />

Es recom<strong>en</strong>dable reunir a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia una vez por semana e involucrarlos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong> los <strong>problemas</strong> familiares que se estén<br />

pres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong> semana:<br />

I<strong>de</strong>ntificar <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> lo que se<br />

observa ¿Cuál es <strong>el</strong> problema a<br />

resolver?<br />

Que cada miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

explique ¿Por qué es un problema<br />

<strong>para</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los?<br />

Permitir <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> que todos<br />

pregunt<strong>en</strong> ¿Qué opinan los <strong>de</strong>más?<br />

¿Qué po<strong>de</strong>mos hacer? <strong>para</strong> solucionar <strong>el</strong><br />

problema, también <strong>en</strong> términos muy concretos y<br />

establecer una semana <strong>de</strong> prueba <strong>para</strong> evaluar y<br />

<strong>la</strong> solución <strong>el</strong>egida resolvió <strong>el</strong> problema.


Es recom<strong>en</strong>dable que <strong>en</strong> cada sesión semanal se<br />

revis<strong>en</strong> y fortalezcan aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s soluciones que<br />

funcionaron durante <strong>la</strong> semana y <strong>en</strong> un segundo<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión se señal<strong>en</strong> nuevas<br />

situaciones a resolver.<br />

Este programa <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación a padres es solo una<br />

recom<strong>en</strong>dación profesional <strong>para</strong> <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong><br />

<strong>problemas</strong> <strong>de</strong> conducta <strong>en</strong> niños y <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción familiar positiva. Para mayor<br />

información y apoyo profesional contacte a <strong>la</strong><br />

responsable <strong>de</strong>l programa <strong>en</strong>:<br />

smchaine@servidor.unam.mx o solicite apoyo<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> CONADIC y <strong>la</strong> UNAM.


REFERENCIAS ADICIONALES<br />

Barragán, T. L., Morales, C. S., Barreto, M. E.,<br />

Barragán, T. N. & Aya<strong>la</strong>, V. H. E. (1998). Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

Consejo Marital basado <strong>en</strong> solución <strong>de</strong> conflictos y<br />

reforzami<strong>en</strong>to recíproco. México: Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong><br />

Porrúa.<br />

Morales, C. S., Flores, R. C., Barragán, T. N &<br />

Aya<strong>la</strong>, V. H. E. (1998). Manual <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<br />

padres <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>neadas. México: Migu<strong>el</strong><br />

Áng<strong>el</strong> Porrúa.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!