10.05.2013 Views

inclusión de la moral en el derecho y otros ensayos de teoría jurídica

inclusión de la moral en el derecho y otros ensayos de teoría jurídica

inclusión de la moral en el derecho y otros ensayos de teoría jurídica

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

INCLUSIÓN DE LA MORAL EN EL<br />

DERECHO Y OTROS ENSAYOS DE<br />

TEORÍA JURÍDICA<br />

YEZID CARRILLO DE LA ROSA<br />

Profesor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Derecho y Ci<strong>en</strong>cias Políticas<br />

Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Facultad <strong>de</strong> Derecho y Ci<strong>en</strong>cias Políticas<br />

Vicerrectoría <strong>de</strong> Investigaciones


La <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>otros</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>jurídica</strong>.<br />

Autor: Yezid Carrillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rosa<br />

Primera edición, diciembre <strong>de</strong> 2010<br />

ISBN: 978-958-9230-69-5<br />

Rector: Germán Arturo Sierra Anaya<br />

Vice-Rector Académico: Edgar Parra Chacón<br />

Vice-Rector <strong>de</strong> Investigación: Alfonso Múnera Cavadía<br />

Vice-Rector Administrativo: Robinson M<strong>en</strong>a Robles<br />

Secretaria G<strong>en</strong>eral: Marly Mardini L<strong>la</strong>mas<br />

Editor: Fredy Badrán Padaüí. Jefe Sección <strong>de</strong> Publicaciones Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a<br />

Diagramación y montaje: Alicia Mora Restrepo<br />

Depósito Legal<br />

Derechos: – Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a<br />

Editorial Universitaria, C<strong>en</strong>tro, Calle <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad, Cra 6, No 36 – 100, Cláustro <strong>de</strong> San Agustín,<br />

primer piso. Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias, 2010.


LA INCLUSIÓN DE LA MORAL EN EL<br />

DERECHO Y OTROS ENSAYOS DE<br />

TEORÍA JURÍDICA


INFORMACIÓN DEL AUTOR<br />

YEZID CARRILLO DE LA ROSA<br />

yezidcarrillo@hotmail.com / yezidcarrillo@gmail.com<br />

Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Derecho y Ci<strong>en</strong>cias Políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a. Candidato a Doctor <strong>en</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Externado <strong>de</strong> Colombia. Magíster <strong>en</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia. Especialista <strong>en</strong> Ética y Filosofía<br />

Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a. Especialista <strong>en</strong> Derecho<br />

Público <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Externado <strong>de</strong> Colombia. Abogado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia. Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Filosofía y Letras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Santo Tomás.


LA INCLUSIÓN DE LA MORAL EN EL<br />

DERECHO Y OTROS ENSAYOS DE<br />

TEORÍA JURÍDICA


INTRODUCCIÓN<br />

Este trabajo se compone <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos que he<br />

publicados algunos <strong>en</strong> revistas ci<strong>en</strong>tíficas, <strong>otros</strong> <strong>en</strong> revistas que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cierto reconocimi<strong>en</strong>to local, nacional e internacional, todos<br />

<strong>el</strong>los ree<strong>la</strong>borados como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica y <strong>la</strong> autocrítica.<br />

Los temas y problemas <strong>en</strong> <strong>el</strong>los tratados se articu<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> temática<br />

que he v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi vincu<strong>la</strong>ción como doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a y que me han acompañado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces.<br />

La problemática <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l carácter ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia juridica,<br />

los problemas re<strong>la</strong>tivos al razonami<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong> racionalidad <strong>jurídica</strong>,<br />

conectados hoy a <strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> los<br />

límites <strong>de</strong> nuestra recionalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

judiciales y, <strong>el</strong> inevitable problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho.<br />

He tratado <strong>de</strong> darle cierta coher<strong>en</strong>cia, no at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al or<strong>de</strong>n<br />

cronológico sino temático. Inicialm<strong>en</strong>te se incluy<strong>en</strong> los trabajos que<br />

versan sobre <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho y que<br />

<strong>de</strong> alguna manera se conectan con los temas tratados a continuación:<br />

<strong>la</strong> discusión sobre <strong>el</strong> estatuto epistemológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales y<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad, y sus límites, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fundam<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales.


CONTENDIO<br />

INTRODUCCIÓN 11<br />

ENSAYO 1 12<br />

PERSPECTIVA Y BALANCE ACTUAL DEL POSITIVISMO<br />

JURIDICO 12<br />

1.1. Positivismo filosófico y positivismo jurídico 13<br />

1.2. Conceptualización y caracterización <strong>de</strong>l positivismo jurídico 13<br />

1.3. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad 16<br />

1.4. La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales 17<br />

1.5. La crisis <strong>de</strong>l positivismo jurídico 18<br />

1.6. Positivismo jurídico excluy<strong>en</strong>te 18<br />

1.7. Razones autoritativas y razones <strong>moral</strong>es 19<br />

1.8. Positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te 21<br />

1.9. Consi<strong>de</strong>raciones Finales 22<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS 23<br />

ENSAYO 2 25<br />

CUATRO PROBLEMAS DE LA TEORIA DEL DERECHO 25<br />

2.1. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 26<br />

2.2. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> discrecionalidad y <strong>la</strong> creación judicial <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho 31<br />

2.3. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong>l positivismo jurídico 34<br />

2.4. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho 38<br />

2.5. Consi<strong>de</strong>raciones finales: crítica a <strong>la</strong>s tesis c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l<br />

positivismo jurídico 41<br />

2.5.1. Crítica a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación 41<br />

2.5.2. Crítica a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales 44<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS 46<br />

ENSAYO 3 50<br />

MARCO ANALÍTICO DE LA TESIS DE LA VINCULACION<br />

Y DE LA TESIS DE LA SEPARACION 50<br />

3.1. Los mundos posibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> 51<br />

3.1.1. El mundo numero uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> 51


3.1.2. El mundo numero dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> 53<br />

3.1.3. El mundo numero tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> 55<br />

3.1.4. El uso <strong>de</strong>l término <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 55<br />

3.2. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción 56<br />

3.3. Algunas interpretaciones o manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vincu<strong>la</strong>ción 58<br />

3.3.1. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ley y justicia 58<br />

3.3.2. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ley injusta y ley corrupta 59<br />

3.3.3. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y razón 59<br />

3.3.4. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> “punto <strong>de</strong> vista interno”<br />

y <strong>el</strong> “punto <strong>de</strong> vista <strong>moral</strong>” 60<br />

3.3.5. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> corrección<br />

y <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z 60<br />

3.3.6. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre principios <strong>moral</strong>es y normas <strong>jurídica</strong> 60<br />

3.4. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción o separación 61<br />

3.5. Algunas interpretaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción<br />

o <strong>la</strong> separación 62<br />

3.5.1. Tesis analítica y normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación 62<br />

3.5.2. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad 62<br />

3.5.3. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión empírica <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> 63<br />

3.5.4. Tesis <strong>de</strong>l valor <strong>moral</strong> conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 63<br />

3.5.5. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> merito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 64<br />

3.5.6. La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> falibilidad <strong>moral</strong> o <strong>de</strong>l todo vale 64<br />

3.6. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo<br />

jurídico actual 65<br />

3.6.1. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo<br />

excluy<strong>en</strong>te 65<br />

3.6.2. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo<br />

incluy<strong>en</strong>te 66<br />

3.7. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

neoconstitucionalismo 66<br />

3.7.1. Neoconstitucionalismo teórico 67<br />

3.7.2. Neoconstitucionalismo i<strong>de</strong>ológico 67<br />

3.7.3. Neoconstitucionalismo metodológico 67<br />

3.8. Consi<strong>de</strong>raciones finales: <strong>el</strong> constitucionalismo actual y <strong>el</strong><br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho 68<br />

REFRENCIAS BIBLIOGRAFICA 71<br />

ENSAYO 4 74<br />

CRITICA AL CONCEPTO DE CIENCIA<br />

Y DE CIENCIA JURIDICA 74<br />

4.1. Consi<strong>de</strong>raciones previas 75<br />

4.2. Paradigmas <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales 76


4.2.1. La tradición aristotélica y <strong>la</strong> tradición galileana <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia 76<br />

4.2.2. El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />

y <strong>la</strong> nueva epistemología 77<br />

4.2.3. La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología positivista 79<br />

4.2.4. La epistemología pospopperiana 82<br />

4.3. Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> 83<br />

4.4. Consi<strong>de</strong>raciones finales: crítica a <strong>la</strong> a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dogmática <strong>jurídica</strong> 85<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS 86<br />

ENSAYO 5 89<br />

PARADIGMAS DE LA CIENCIA JURÍDICA 89<br />

5.1. Consi<strong>de</strong>raciones previas 90<br />

5.2. La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> Roma y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Medioevo 91<br />

5.3. La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>cimonónica 93<br />

5.4. Las corri<strong>en</strong>tes formalistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> 93<br />

5.4.1. La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> según <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> histórica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 93<br />

5.4.2. La jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos: <strong>el</strong> formalismo conceptual 95<br />

5.4.3. La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis: <strong>el</strong> formalismo legal 98<br />

5.4.4. El formalismo jurispru<strong>de</strong>ncial ingles:<br />

<strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia analítica 102<br />

5.5. Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias anti-formalistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> 103<br />

5.5.1. La crítica al formalismo conceptual 103<br />

5.5.2. La crítica al formalismo legal 106<br />

5.5.3. La crítica al formalismo jurispru<strong>de</strong>ncial 107<br />

5.6. El giro hacia <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 107<br />

5.7 La <strong>teoría</strong> pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>l siglo XX 107<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICA 109<br />

ENSAYO 6 113<br />

CRÍTICA A LA CIENTIFICIDAD Y A LA RACIONALIDAD DE LA<br />

CIENCIA JURÍDICA 113<br />

6.1.. El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión y estado <strong>de</strong>l arte<br />

<strong>de</strong>l problema 114<br />

6.2.1. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong>l discurso dogmático<br />

jurídico 114<br />

6.2.2. El i<strong>de</strong>al ci<strong>en</strong>tificista <strong>de</strong>l positivismo 115<br />

6.2.3. La superación <strong>de</strong>l positivismo: <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad<br />

analítica a <strong>la</strong> racionalidad práctica 116<br />

6.2.4. La pregunta por <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> 117<br />

6. 2. El puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> 117<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS 118


ENSAYO 7 121<br />

EL PUESTO DE LA RAZON PRÁCTICA Y SUS LÍMITES EN LA<br />

FUNDAMENTACIÓN DE LAS DECISIONES JUDICIALES 121<br />

7.1. Cuestiones previas 122<br />

7.2. El puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 122<br />

7.2.1. El carácter práctico <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico <strong>en</strong> Roma y <strong>el</strong><br />

Medioevo 122<br />

7.2.2. La irrupción <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to matemático <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho 124<br />

7.2.3. Positivismo jurídico y mo<strong>de</strong>los formalistas,<br />

antiformalistas y <strong>de</strong>cisionistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to jurídico 124<br />

7.2.4. Crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad analítica y <strong>la</strong> rehabilitación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica 127<br />

7.2.5. La tópica y <strong>la</strong> retórica como mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico 128<br />

7.3. Razón práctica y justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales 129<br />

7.4. Los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

y argum<strong>en</strong>tación judicial 129<br />

7.4.1. Arthur Kauffmann: una perspectiva herm<strong>en</strong>éutica 130<br />

7.4.2. Martha C. Nussbaum: <strong>la</strong> justicia poética 131<br />

10


ENSAYO 1<br />

PERSPECTIVA Y BALANCE ACTUAL<br />

DEL POSITIVISMO JURIDICO 1<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Este <strong>en</strong>sayo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> llevar a cabo un acercami<strong>en</strong>to al<br />

positivismo jurídico y a algunos <strong>de</strong> sus cuestiones c<strong>en</strong>trales, como<br />

son su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> positivismo filosófico, su conceptualización, <strong>la</strong>s<br />

tesis c<strong>en</strong>trales que los mas importantes positivistas sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> y sus<br />

versiones actuales.<br />

Abstract<br />

This test tries to carry out an approach to the legal positivism and<br />

to some of its c<strong>en</strong>tral questions, like are its re<strong>la</strong>tion with the philosophical<br />

positivism, its c<strong>en</strong>tral p<strong>la</strong>nning, theses that but the important positivists<br />

maintain and its pres<strong>en</strong>t versions.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves<br />

Positivismo filosófico, escepticismo ético, formalismo jurídico,<br />

positivismo excluy<strong>en</strong>te, conv<strong>en</strong>cionalismo.<br />

1 Los argum<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo fueron pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> I Seminario internacional <strong>de</strong> <strong>teoría</strong><br />

<strong>de</strong>l Daño y responsabilidad civil, llevado a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad San Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura, <strong>en</strong> los días 21 y 22<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias.<br />

1


Key word<br />

Philosophical Positivism, ethical skepticism, legal formalism,<br />

excluding positivismo, conv<strong>en</strong>tionalism.<br />

1.1. Positivismo filosófico y positivismo jurídico<br />

Según Bobbio 2 , <strong>la</strong> locución positivismo jurídico no pue<strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificarse sin más con <strong>el</strong> positivismo filosófico, pues cada una <strong>de</strong> estas<br />

expresiones obe<strong>de</strong>ce a dinámicas históricas difer<strong>en</strong>tes y respon<strong>de</strong>n a<br />

problemas teóricos distintos, no asimi<strong>la</strong>bles. No obstante, K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> ha<br />

seña<strong>la</strong>do, que si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo jurídico <strong>de</strong>be ser distinguido <strong>de</strong>l<br />

positivismo filosófico, es innegable que guarda re<strong>la</strong>ción con éste. 3<br />

El positivismo filosófico fue <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

dominante <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias que se puedan <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> positivismo <strong>de</strong>cimonónico<br />

y <strong>el</strong> positivismo surgido <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, es común a <strong>el</strong>los, al m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y que <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />

<strong>de</strong>l sujeto que conoce es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>de</strong> manera imparcial y objetiva<br />

<strong>la</strong> realidad y no evaluar<strong>la</strong>, <strong>el</strong>lo es, que un ci<strong>en</strong>tífico serio dice que o<br />

como son los objetos y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y no como <strong>de</strong>b<strong>en</strong> o quiere que<br />

sean.<br />

Al igual que <strong>el</strong> positivismo filosófico, <strong>el</strong> positivismo jurídico ha<br />

sido <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho dominante <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y gran parte <strong>de</strong>l<br />

siglo XX, pues a pesar <strong>de</strong> su supuesta crisis, que ha hecho que incluso<br />

algunos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran su muerte y <strong>otros</strong> <strong>la</strong> niegu<strong>en</strong>, sus reformu<strong>la</strong>ciones<br />

lo muestran como un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to vigoroso y actual, aunque ll<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> matices. Y es precisam<strong>en</strong>te esa multiplicidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y<br />

p<strong>en</strong>sadores que converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> su interior, lo que impi<strong>de</strong> que podamos<br />

agrupar bajo <strong>el</strong> mismo marco conceptual y teórico a todas <strong>la</strong>s<br />

expresiones <strong>de</strong>l positivismo.<br />

1.2. Conceptualización y caracterización <strong>de</strong>l positivismo jurídico<br />

Hoy es común <strong>en</strong>contrarnos <strong>en</strong> cualquier texto <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, expresiones tales y como positivismo formalista, positivismo<br />

empirista, positivismo metodológico, positivismo i<strong>de</strong>ológico, formalismo<br />

jurídico, escepticismo ético, positivismo teórico, positivismo excluy<strong>en</strong>te,<br />

2 Bobbio, Norberto. El positivismo jurídico, Editorial Debate, Madrid, 1993, p. 35.<br />

3 Squ<strong>el</strong><strong>la</strong>, Agustín. Positivismo jurídico, <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>rechos humanos. Ediciones distribuciones<br />

Fontamara, México, segunda edición, 1998, p. 11.<br />

1


positivismo incluy<strong>en</strong>te, incorporacionismo, etc. Según Nino, no es fácil<br />

caracterizar <strong>la</strong> concepción positivista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, pues <strong>en</strong> ocasiones<br />

se <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntifica con posiciones que nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con sus<br />

postu<strong>la</strong>dos o con tesis que algunas veces fueron rechazadas por<br />

autores consi<strong>de</strong>rados positivistas, o sost<strong>en</strong>idas por autores positivistas,<br />

pero no como parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> sus <strong>teoría</strong>s 4<br />

En ocasiones mant<strong>en</strong>emos sobre <strong>el</strong> positivismo una i<strong>de</strong>a vil<strong>la</strong>na<br />

que concibe a esta <strong>teoría</strong> como <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te ciega, int<strong>el</strong>ectualm<strong>en</strong>te<br />

retrograda y políticam<strong>en</strong>te opresiva. Esta caricaturización <strong>de</strong>l mismo,<br />

se re<strong>la</strong>ciona con su supuesto a<strong>moral</strong>ismo al exigir obedi<strong>en</strong>cia absoluta<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos y jueces a <strong>la</strong>s leyes in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se su<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>moral</strong> 5 . Según Nino exist<strong>en</strong> algunas tesis que usualm<strong>en</strong>te<br />

son <strong>en</strong>dilgadas al positivismo jurídico, pero que <strong>en</strong> realidad no hac<strong>en</strong><br />

parte <strong>de</strong> su armazón conceptual.<br />

Una primera concepción con <strong>la</strong> que usualm<strong>en</strong>te se i<strong>de</strong>ntifica al<br />

positivismo jurídico es <strong>el</strong> escepticismo ético. Son repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

esta posición, aqu<strong>el</strong>los positivistas que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> tesis según <strong>la</strong> cual<br />

no exist<strong>en</strong> principios <strong>moral</strong>es y <strong>de</strong> justicia universalm<strong>en</strong>te válidos y<br />

cognoscibles por medios racionales y objetivos. Sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> esta posición<br />

autores como K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> y Ross, por ejemplo, para qui<strong>en</strong>es sólo pue<strong>de</strong>n<br />

catalogarse como verda<strong>de</strong>ro o falso los juicios analíticos (matemática)<br />

y los juicios empíricos. Los <strong>en</strong>unciados <strong>moral</strong>es, como los que se hac<strong>en</strong><br />

sobre <strong>la</strong> justicia, al no po<strong>de</strong>r ser contrastados o verificados racional<br />

(juicios analíticos) o fácticam<strong>en</strong>te (juicios empíricos), no pue<strong>de</strong>n ser<br />

evaluados <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> verdad o falsedad y, por consigui<strong>en</strong>te,<br />

no pue<strong>de</strong>n ser fundam<strong>en</strong>tados racionalm<strong>en</strong>te, pues son meras<br />

proyecciones subjetivas y re<strong>la</strong>tivas que simplem<strong>en</strong>te reflejan estados<br />

emocionales <strong>de</strong> individuos 6 . No obstante, esta tesis no es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida<br />

por <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los positivistas; así por ejemplo, B<strong>en</strong>than y Austin<br />

admitían <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> justificar racionalm<strong>en</strong>te un principio <strong>moral</strong><br />

universalm<strong>en</strong>te válido <strong>de</strong>l que puedan ser <strong>de</strong>rivados todos los juicios<br />

valorativos. De igual manera, Hart no consi<strong>de</strong>raba como irracional<br />

<strong>la</strong> discusión <strong>en</strong> torno a los problemas valorativos, y según Nino, si<br />

bi<strong>en</strong> Ross y K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> promuev<strong>en</strong> un escepticismo ético, no i<strong>de</strong>ntifican<br />

esta concepción con su concepción positivista 7 . De lo anterior pue<strong>de</strong><br />

extraerse como coro<strong>la</strong>rio que, esta posición no es es<strong>en</strong>cial al positivismo<br />

y que por <strong>el</strong> contrario, es perfectam<strong>en</strong>te compatible con <strong>el</strong> positivismo<br />

Nino, C. S. introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Ari<strong>el</strong> S. A., Barc<strong>el</strong>ona, 9ª edición, 1999 p. 30<br />

5 Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista DOXA, num. 25 2002, pp. 317.<br />

6 Nino, C. S. p. p. cit. p 31.<br />

7 Ibíd., p 32.<br />

1


jurídico, <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> principios <strong>moral</strong>es y <strong>de</strong> justicia universalm<strong>en</strong>te<br />

válido y racionalm<strong>en</strong>te justificable.<br />

También ha sido i<strong>de</strong>ntificado <strong>el</strong> positivismo jurídico con <strong>el</strong><br />

positivismo i<strong>de</strong>ológico. Según Nino es muy difícil <strong>en</strong>contrar algún<br />

filósofo positivista importante que se adhiera a esta posición. ROSS<br />

l<strong>la</strong>ma a esta posición seudopositivismo. El positivismo i<strong>de</strong>ológico<br />

exige que los jueces asuman una posición <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te neutra y que<br />

se limit<strong>en</strong> a <strong>de</strong>cidir según <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho vig<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, lo que hace<br />

esta concepción es prescribirles a los jueces un principio <strong>moral</strong> que<br />

<strong>de</strong>be ser t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>cisiones y que or<strong>de</strong>na que se<br />

observe todo lo que dispone <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho vig<strong>en</strong>te 8 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, ha sido común i<strong>de</strong>ntificar <strong>el</strong> positivismo jurídico<br />

con <strong>el</strong> formalismo jurídico que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

esta compuesto únicam<strong>en</strong>te por reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter legis<strong>la</strong>tivas<br />

promulgadas por órganos c<strong>en</strong>tralizados, que constituy<strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong><br />

normas coher<strong>en</strong>tes, completas y precisas, <strong>el</strong>lo es sin antinomias, sin<br />

<strong>la</strong>gunas y sin vaguedad o ambigüedad. Esta expresión <strong>de</strong>l positivismo<br />

normalm<strong>en</strong>te se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> anterior, por cuanto aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>el</strong><br />

positivismo i<strong>de</strong>ológico, i<strong>de</strong>ntifica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho con <strong>la</strong>s leyes a <strong>la</strong>s que <strong>el</strong><br />

juez se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sometido sin que le sea posible buscar <strong>la</strong> solución<br />

<strong>de</strong>l caso <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>te distinta a<strong>la</strong> ley. 9 Esta concepción influyó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> (dogmática <strong>jurídica</strong>) <strong>de</strong>cimonónica<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición contin<strong>en</strong>tal europea. Sin<br />

embargo, al igual que <strong>la</strong>s dos tesis anteriores, <strong>en</strong>contramos que exist<strong>en</strong><br />

positivistas como K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, Ross o Hart que no compart<strong>en</strong> esta posición;<br />

por <strong>el</strong> contrario, abiertam<strong>en</strong>te sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico<br />

ésta integrado por otro tipo <strong>de</strong> normas como <strong>la</strong>s consuetudinarias y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> creación jurispru<strong>de</strong>ncial. Por lo <strong>de</strong>más, Hart y Ross han seña<strong>la</strong>do<br />

<strong>el</strong> carácter in<strong>de</strong>terminado y no autosufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> textura<br />

abierta <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma <strong>jurídica</strong>. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> si bi<strong>en</strong> no admite <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>gunas o contradicciones no negó <strong>el</strong> carácter in<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> su<br />

l<strong>en</strong>guaje por lo que <strong>el</strong> juez siempre se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sometidos a varias<br />

alternativas. 10<br />

Ahora, bi<strong>en</strong>, según Hart, existe al m<strong>en</strong>os tres tesis que han sido<br />

o son <strong>de</strong>f<strong>en</strong>didas por los más importantes teóricos <strong>de</strong>l positivismo,<br />

<strong>en</strong>tre los que se cu<strong>en</strong>tan a B<strong>en</strong>than y Austin, esta tesis pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>en</strong>unciarse como: <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

8 Ibíd., p 33.<br />

9 Ibíd., p 36.<br />

10 Ibíd., p 37.<br />

1


discrecionalidad <strong>jurídica</strong>. Por razones metodológicas, <strong>en</strong> este trabajo<br />

sólo me ocuparé <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos primeras, a <strong>la</strong>s que consi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>cisivas<br />

para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to iuspositivista.<br />

1.3. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad<br />

El positivismo jurídico esta asociado usualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> separabilidad, según <strong>la</strong> cual, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> pue<strong>de</strong>n ser<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados y analizados sin t<strong>en</strong>er que recurrir<br />

a refer<strong>en</strong>cias reciprocas 11 o, como Seña<strong>la</strong> Hart, no hay conexión<br />

conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho como es y como <strong>de</strong>be ser<br />

(<strong>moral</strong>) 12 . En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l positivismo jurídico clásico, <strong>la</strong> separación<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> t<strong>en</strong>ía por finalidad construir una disciplina<br />

separada <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia (o <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho) y evitar<br />

que esta última se contaminara <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción. Los<br />

juicios <strong>moral</strong>es que los positivistas clásicos evitaban eran aqu<strong>el</strong>los que<br />

se referían al cont<strong>en</strong>ido a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y no aqu<strong>el</strong>los que se<br />

referían a <strong>la</strong>s razones para comprometerse <strong>en</strong> un estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho libre <strong>de</strong> valores 13 ; esta tesis esta pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los positivistas<br />

franceses, alemanes e ingleses.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, para algunos, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad es una tesis<br />

analítica y no pue<strong>de</strong> confundirse con <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación, según<br />

<strong>la</strong> cual <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os empíricos distintos 14 . Para<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> los positivistas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> interactúan <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad y <strong>en</strong> ocasiones hay una superposición conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />

cont<strong>en</strong>ido y sus funciones sociales. 15 El positivismo no niega que a<br />

pesar que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> constituy<strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que pue<strong>de</strong>n<br />

ser <strong>de</strong>scritos y analizados separadam<strong>en</strong>te, pues, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />

vista empírico pue<strong>de</strong> existir una re<strong>la</strong>ción compleja <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>. Por tanto, reitero, ningún positivista niega que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> interactú<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica social, y que <strong>en</strong><br />

ocasiones se dé una transposición conting<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido y <strong>la</strong>s<br />

funciones sociales que cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

11 Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, Journal urnal o o leal leal tudies, tudies No. 11, 1982, pp. 139.<br />

12 Hart, Herbert. Positivism and the Separation of La La and Morals” En, Harvard Law review, num. 71,<br />

1958, pp. 593-601.<br />

13 Camb<strong>el</strong>l, T. p. cit. pp. 316.<br />

1 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico?, En, Revista DOXA, num. 26 2003, p. 7.<br />

15 Camb<strong>el</strong>l, T. p. cit. pp. 309.<br />

1


Austin y Hart 16 han seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong>s conexiones empíricas que se<br />

dan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, como partes <strong>de</strong>l subsistema social<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma como <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido, y también han <strong>de</strong>scrito los<br />

mecanismos por medio <strong>de</strong> los cuales <strong>la</strong> <strong>moral</strong> positiva y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

positivo pue<strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>ciarse 17 . Hart seña<strong>la</strong> que si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> múltiples<br />

e importantes conexiones o coinci<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> hecho <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

(sistema jurídico) y <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>moral</strong>idad, tales conexiones no<br />

son necesarias lógica ni conceptualm<strong>en</strong>te sino conting<strong>en</strong>te. 18<br />

Lo que permite calificar a Hobbes, B<strong>en</strong>than, Austin, K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>,<br />

Ross y actualm<strong>en</strong>te a muchos autores <strong>de</strong> positivistas, no es que no<br />

t<strong>en</strong>gan cre<strong>en</strong>cias <strong>moral</strong>es, sino <strong>la</strong> separación que hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> éstas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finición y <strong>de</strong>scripciones que realizan <strong>de</strong> lo que es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho. 19<br />

Es muy disi<strong>en</strong>te al respecto <strong>la</strong> famosa frase <strong>de</strong> Austin <strong>de</strong> que: “<strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Derecho es una cosa; su mérito o <strong>de</strong>mérito otra” 20<br />

1.4. La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales sosti<strong>en</strong>e que para que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho exista <strong>de</strong>be darse alguna práctica social que <strong>de</strong>termine<br />

los criterios últimos <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>jurídica</strong> 21 ; por tanto, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> única y exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que hayan sido puestas<br />

o establecidas mediante <strong>de</strong>cisiones humanas. Esta tesis supone que<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho es un hecho observable y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />

que <strong>la</strong>s proposiciones sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una norma <strong>jurídica</strong> o sobre<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema jurídico son proposiciones <strong>de</strong>scriptivas y<br />

veritativas. Aunque como lo reconoce <strong>el</strong> propio Hart, es evi<strong>de</strong>nte que<br />

exist<strong>en</strong> importantes conexiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales<br />

y <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, <strong>la</strong><br />

supuesta crisis <strong>de</strong>l positivismo jurídico, <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales, afecta a<br />

<strong>la</strong> versión fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales. Esta crisis pue<strong>de</strong><br />

remontarse a <strong>la</strong>s críticas que DWORKIN le formu<strong>la</strong>ra a Hart.<br />

16 Hart, H. L. Law, liberty and Morality, 1963, pp. 20 y The Concept o Law, 1961, pp 79-88.<br />

17 Camb<strong>el</strong>l, T. p. cit. p. 310.<br />

18 Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. Traducción, Liborio Hierro, Francisco Laporta y Juan R.<br />

Páramo. riginal inédito, Sistema, núm. 36, Mayo <strong>de</strong> 1980, p. (<strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte p. Cit).<br />

19 Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista DOXA, num. 25 2002, pp. 308.<br />

20 Austin, J. The Province o jurispru<strong>de</strong>nce Determined, 1861, p. 18 .<br />

21 Hart. p. cit. p. .<br />

1


1.5. La crisis <strong>de</strong>l positivismo jurídico<br />

Según Dworkin, <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> positivista dominante no admite <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> individuo pueda t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>rechos anteriores y oponibles al<br />

Estado, pues para los partidarios <strong>de</strong>l positivismo los <strong>de</strong>rechos son sólo<br />

aqu<strong>el</strong>los que han sido establecidos por una autoridad r<strong>el</strong>evante, <strong>de</strong><br />

manera que los individuos o grupos no ti<strong>en</strong>e n <strong>de</strong>rechos distintos a los<br />

que <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ción les otorga 22 , lo que supondría que los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong><br />

vida, a <strong>la</strong> igualdad o a <strong>la</strong> libertad, lo son, porque <strong>el</strong> Estado los reconoce<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones políticas y <strong>de</strong>terminadas formas <strong>jurídica</strong>s y<br />

no porque exista un <strong>de</strong>recho <strong>moral</strong> o natural anterior; <strong>de</strong> manera que,<br />

si <strong>el</strong> Estado no los reconoce no son exigibles.<br />

La tesis <strong>de</strong> Hart es que <strong>en</strong> cada sistema existe una última<br />

reg<strong>la</strong> que establece los criterios y <strong>la</strong>s pruebas que <strong>de</strong>be pasar una<br />

<strong>de</strong>terminada directriz para ser consi<strong>de</strong>rada norma <strong>jurídica</strong> válida. Este<br />

argum<strong>en</strong>to fal<strong>la</strong> para Dworkin <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los principios, que involucran<br />

razonami<strong>en</strong>tos <strong>moral</strong>es, por que estos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acto<br />

<strong>de</strong>liberado <strong>de</strong> algún legis<strong>la</strong>dor sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia<br />

y oportunidad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>en</strong> <strong>el</strong> foro durante<br />

<strong>la</strong>rgos períodos <strong>de</strong> tiempo. El po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los principios,<br />

a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación o<br />

capacidad que éstas t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los problemas <strong>de</strong> cada<br />

período histórico 23 . La conclusión a <strong>la</strong> que arriba Dworkin es que <strong>el</strong><br />

positivismo no pue<strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los principios <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Derecho, pues estos no son validos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a una fu<strong>en</strong>te sino<br />

a su cont<strong>en</strong>ido. Las respuestas actuales <strong>de</strong>l positivismo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verse<br />

como respuestas a estas críticas. 24 Estas respuestas han sido dadas<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te manera por <strong>el</strong> positivismo jurídico duro o excluy<strong>en</strong>te y por<br />

<strong>el</strong> positivismo jurídico b<strong>la</strong>ndo o incluy<strong>en</strong>te.<br />

1.6. Positivismo jurídico excluy<strong>en</strong>te<br />

El l<strong>la</strong>mado positivismo duro o excluy<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por Joseph<br />

Raz, afirma que es conceptualm<strong>en</strong>te incoher<strong>en</strong>te incluir o hacer<br />

refer<strong>en</strong>cia al <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to (fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

reconocidas por los tribunales) <strong>de</strong> un sistema jurídico. 25 Para esta versión<br />

<strong>de</strong>l positivismo hay que excluir cualquier consi<strong>de</strong>ración valorativa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

22 Dorkin, R. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. Ari<strong>el</strong>, Barc<strong>el</strong>ona, 1999. p.36.<br />

23 Dorkin, R. p. cit. p. 83-85.<br />

2 Ro<strong>de</strong>nas. p. cit. pp. 17- 18.<br />

25 Raz, Joseph. The Authority o Law. Essays on Law and Morality, C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979, pp. 50.<br />

1


i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 26 . Aqu<strong>el</strong>lo que<br />

es <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificarse con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>bería<br />

ser, por tanto, <strong>la</strong>s razones basadas <strong>en</strong> juicios <strong>de</strong> valor <strong>moral</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia alguna a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cual es <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho <strong>en</strong> una comunidad. 27 El positivismo excluy<strong>en</strong>te radicaliza<br />

<strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales al sost<strong>en</strong>er que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, exclusivam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> hechos sociales, materializadas <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong><br />

acciones <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>scritos sin<br />

recurrir a <strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad 28 ni a juicio evaluativo alguno. Debe reconocerse,<br />

sin embargo, que <strong>en</strong> sus últimos escritos Raz a int<strong>en</strong>tado matizar los<br />

excesos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis fuerte <strong>de</strong>l positivismo jurídico 29 .<br />

Esta versión dura <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales esta asociada<br />

a otra tesis que Raz <strong>de</strong>nomina razones para <strong>la</strong> acción y según <strong>la</strong> cual, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho proporciona a sus operadores razones que son in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>bido a <strong>el</strong>lo, excluye <strong>la</strong>s <strong>de</strong>liberaciones a<br />

favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción or<strong>de</strong>nada por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

positivo 30 . Raz distingue <strong>en</strong>tre un razonami<strong>en</strong>to para establecer <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y un razonami<strong>en</strong>to con arreglo al <strong>de</strong>recho. En<br />

<strong>el</strong> primero, <strong>el</strong> intérprete <strong>de</strong>be apoyar su razonami<strong>en</strong>to únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ahora bi<strong>en</strong>, es posible que lo que <strong>el</strong> intérprete<br />

concluya <strong>de</strong> ese razonami<strong>en</strong>to, sea <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> discrecionalidad<br />

<strong>de</strong> los jueces para que <strong>de</strong>cidan según consi<strong>de</strong>raciones <strong>moral</strong>es. El<br />

segundo, ocurre cuando <strong>el</strong> juez ti<strong>en</strong>e discrecionalidad para apartarse<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas <strong>jurídica</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas según <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y<br />

aplicar razones <strong>moral</strong>es.<br />

1.7. Razones autoritativas y razones <strong>moral</strong>es<br />

No obstante, exist<strong>en</strong> factores internos a los sistemas jurídicos<br />

que parec<strong>en</strong> poner <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio <strong>la</strong> tesis fuerte <strong>de</strong>l positivismo<br />

que afirma que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />

cont<strong>en</strong>ido. Esas t<strong>en</strong>siones internas ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter dual <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s razones que incorpora <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho actual: razones que se apoyan<br />

<strong>en</strong> criterios autoritativos, fijados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, y que son<br />

26 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. p. Cit. p. 18.<br />

27 Ibíd., p. 17.<br />

28 Hart, Herbert A. “Postscript” a The Concept o Law, 2a ed, xford, xford University Press, 199 .<br />

29 Raz, Joseph. “n the Autonomy of legal reasoning”, En, Ethic in the public domain, xford, xford<br />

University Press, 199 , pp. 310 y ss. Hay traducción <strong>en</strong> español, RAZ, J. “La autonomía <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to<br />

jurídico, En, La Ética <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ámbito <strong>de</strong> lo público. Editorial Gedisa, primera edición, 2001, Barc<strong>el</strong>ona, pp.<br />

3 8 y ss.<br />

30 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. p. cit. p. 17.<br />

0


in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido (razones autoritativas o razones<br />

basadas <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes sociales) y razones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />

(valores <strong>moral</strong>es). 31 Es evi<strong>de</strong>nte que <strong>en</strong> ocasiones, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a partir <strong>de</strong> juicios <strong>de</strong> valor, no es algo contrario a lo que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho exige a los jueces y operadores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, sino algo que<br />

vi<strong>en</strong>e exigido por éste, <strong>en</strong> ese caso, los juicios <strong>de</strong> valor aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ya sea permiti<strong>en</strong>do que algunas normas que<br />

según <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes autoritativos no serían <strong>de</strong>recho, lo sean<br />

<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido o para evaluar y excluir normas que a pesar<br />

<strong>de</strong> ser i<strong>de</strong>ntificadas como <strong>de</strong>recho según <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes autoritativas<br />

resultan inaplicables (inconstitucionales). 32<br />

En <strong>el</strong> primer caso nos hal<strong>la</strong>mos fr<strong>en</strong>te a normas que según <strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes no serian <strong>de</strong>recho, no obstante, resulta aplicables<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> propio <strong>de</strong>recho permite <strong>el</strong> juicio <strong>moral</strong> u otras<br />

consi<strong>de</strong>raciones valorativas para resolver <strong>el</strong> conflicto, o porque <strong>el</strong><br />

propio legis<strong>la</strong>dor remite a criterios extra-jurídicos (valores) para dotar<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y/o condiciones <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>terminada norma 33 . En<br />

<strong>el</strong> segundo caso estamos fr<strong>en</strong>te a normas que según <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes autoritativo son <strong>de</strong>recho, pero inaplicables como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un juicio <strong>de</strong> valor. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> primero, <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones<br />

valorativas operarían como condición sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> juridicidad <strong>en</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> criterios autoritativos fijados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo<br />

los juicios <strong>de</strong> valor serían condición necesaria <strong>de</strong> juridicidad y, por <strong>el</strong>lo,<br />

permite excepcionar y a veces invalidar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho basado <strong>en</strong> criterios<br />

autoritativos 34 .<br />

El positivismo excluy<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e una dificultad adicional <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> common <strong>la</strong>w, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los jueces han jugado<br />

un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y<br />

con <strong>el</strong> auge <strong>de</strong>l constitucionalismo y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> un amplio<br />

catálogos <strong>de</strong> valores fundam<strong>en</strong>tales que obligan a los jueces a realizar<br />

pon<strong>de</strong>raciones (que muchas veces involucran argum<strong>en</strong>tos sustantivos<br />

o <strong>moral</strong>es) 35 , para po<strong>de</strong>r concretar esos valores, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l<br />

31 Ibíd., p. 20 y 5.<br />

32 Ibíd., p. 20.<br />

33 Tal es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l constitucionalismo mo<strong>de</strong>rno <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s normas remit<strong>en</strong> siempre a conceptos<br />

<strong>en</strong> los que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor r<strong>en</strong>uncia a introducir propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scriptivas y <strong>en</strong> su lugar remite a <strong>la</strong>s<br />

conv<strong>en</strong>ciones interpretativas vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado colectivo social. Lo anterior no quiere <strong>de</strong>cir<br />

que <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>n respuesta a todos los casos pero es c<strong>la</strong>ro que siempre habrá un conjunto <strong>de</strong><br />

casos que conformarán casos paradigmáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. (Moreso, José J. “En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te,” En, La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ensayos <strong>de</strong> filosofía <strong>jurídica</strong>, <strong>moral</strong> y<br />

política, editorial Gedisa, 2002, Barc<strong>el</strong>ona, pp. 9 -95.<br />

3 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. p. cit. p. 23.<br />

35 Ibíd., p. 19.<br />

1


juez constitucional colombiano. Todo lo anterior permite concluir que<br />

<strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los sistemas jurídicos mo<strong>de</strong>rnos parec<strong>en</strong> no <strong>en</strong>cajan<br />

con <strong>la</strong> versión fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l positivismo, pues no<br />

siempre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> hacerse <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do<br />

su cont<strong>en</strong>ido.<br />

1.8. Positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te<br />

Las t<strong>en</strong>siones internas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho mo<strong>de</strong>rno y actual pon<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tredicho <strong>la</strong>s tesis c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l positivismo excluy<strong>en</strong>te, pero no al<br />

positivismo incluy<strong>en</strong>te que sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to (tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales) <strong>de</strong> un sistema jurídico pue<strong>de</strong> incluir estándares<br />

<strong>moral</strong>es sin incurrir <strong>en</strong> inconsist<strong>en</strong>cia o contradicción 36 ; ahora bi<strong>en</strong>,<br />

<strong>el</strong> que una práctica social (reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to) por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual se i<strong>de</strong>ntifica al <strong>de</strong>recho pueda incluir criterios <strong>moral</strong>es, no quiere<br />

<strong>de</strong>cir que necesite hacerlo 37 ; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong><br />

positivismo incluy<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> una comunidad<br />

es una cuestión <strong>de</strong> hechos sociales complejos (tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

sociales) que pue<strong>de</strong>n remitir a criterios o razones autoritativas fijados<br />

<strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, como a <strong>de</strong>terminados estándares o razones<br />

<strong>moral</strong>es. Según Waluchow, al admitir este pap<strong>el</strong> y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> política <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>el</strong> positivismo jurídico<br />

incluy<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> corre <strong>el</strong> riego <strong>de</strong> confundirse con <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho natural 38 . No obstante, esta expresión <strong>de</strong>l positivismo jurídico,<br />

a pesar <strong>de</strong> dar cabida a <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones <strong>moral</strong>es, no r<strong>en</strong>uncia a<br />

<strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong>, pues si bi<strong>en</strong> reconoce <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción conceptual <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> esta ti<strong>en</strong>e siempre un carácter conting<strong>en</strong>te y no necesario, como<br />

abiertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> los iusnaturalistas y antipositivistas 39 .<br />

La versión <strong>de</strong>l positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>nominada<br />

incorporacionismo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual Jules Coleman es su más importante<br />

repres<strong>en</strong>tante, comparte con <strong>la</strong>s dos anteriores <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

sociales y sosti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>sechada <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

concibe <strong>el</strong> positivismo excluy<strong>en</strong>te. El incorporacionismo afirma que<br />

<strong>la</strong> versión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales pue<strong>de</strong> ser dividida <strong>en</strong><br />

dos tesis in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. La primera afirma que los criterios para<br />

<strong>de</strong>terminar si una norma es o no parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no ti<strong>en</strong>e que ver<br />

con su valor sino con su fu<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> segunda que los criterios que se<br />

36 Ibíd., p. 5.<br />

37 Raz, Joseph. The Authority o Law. Essays on Law and Morality, C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979, p. 50<br />

38 Walucho, Wilfrid J. Positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te. Ediciones marcial Pons, Madrid, 2007, p. 17.<br />

39 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. p. cit. p. 18.


establezcan para saber si una horma es o no parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho son<br />

conv<strong>en</strong>cionales. 40 De lo anterior se sigue que mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> primera tesis<br />

es verda<strong>de</strong>ra, <strong>la</strong> segunda es conting<strong>en</strong>te, porque perfectam<strong>en</strong>te podría<br />

existir una conv<strong>en</strong>ción que haga <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> carácter jurídico <strong>de</strong> una<br />

norma <strong>de</strong> su valor. Esto le permite admitir a los incorporacionistas,<br />

que <strong>en</strong> sistemas jurídicos constitucionalizados, como los nuestros,<br />

exist<strong>en</strong> normas <strong>moral</strong>es que son parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> su<br />

valor, pero no <strong>de</strong> manera necesaria, sino <strong>de</strong>bido al hecho conting<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> que nuestra practica incluye <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> reconocer<strong>la</strong>s como<br />

<strong>de</strong>recho 41 .<br />

1.9. Consi<strong>de</strong>raciones Finales<br />

El tema que a mi juicio constituye <strong>el</strong> problema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> toda<br />

<strong>teoría</strong> o filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />

<strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia al <strong>de</strong>recho. Sost<strong>en</strong>go que <strong>la</strong> cuestión es<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión iusfilosófica no es, únicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong> saber si se pue<strong>de</strong><br />

o no hacer una <strong>de</strong>scripción confiable <strong>de</strong> nuestras practicas <strong>jurídica</strong>s<br />

(Hart) o si se pue<strong>de</strong>n mostrar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s como <strong>la</strong> mejor imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo<br />

que pue<strong>de</strong>n ser (Dworkin), <strong>el</strong> asunto es explicar y justificar, porque<br />

una norma pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> calificativo <strong>de</strong> jurídico y porque <strong>la</strong><br />

conducta que <strong>el</strong><strong>la</strong> or<strong>de</strong>na se realice se convierte <strong>en</strong> optativa para sus<br />

<strong>de</strong>stinatarios. Calificar <strong>de</strong> <strong>jurídica</strong>m<strong>en</strong>te valida una norma social, <strong>la</strong><br />

convierte <strong>en</strong> Derecho con vocación <strong>de</strong> imponerse legítimam<strong>en</strong>te a su<br />

<strong>de</strong>stinatario, incluso coaccionarlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones sociales<br />

y políticas a que actúe aún <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> su voluntad. Recor<strong>de</strong>mos<br />

que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción clásica, que veía <strong>en</strong> <strong>la</strong> coacción un<br />

medio o instrum<strong>en</strong>to para hacer efectivas <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s, <strong>la</strong> visión<br />

actual <strong>de</strong>l propio positivismo, ve <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho, más bi<strong>en</strong>, un conjunto<br />

<strong>de</strong> normas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza coactiva; <strong>de</strong> allí que<br />

sost<strong>en</strong>ga Bobbio, que <strong>la</strong> coacción, por tanto, no es un instrum<strong>en</strong>to sino<br />

<strong>el</strong> objeto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 42 .<br />

El positivismo jurídico c<strong>en</strong>tra su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> saber si pue<strong>de</strong> o no<br />

hacer una <strong>de</strong>scripción confiable <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong> una sociedad constituye<br />

su reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> mismo Hart admite que<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, no se pue<strong>de</strong> predicar su vali<strong>de</strong>z sino su exist<strong>en</strong>cia, pues <strong>en</strong><br />

últimas <strong>el</strong><strong>la</strong> es una práctica. Una pregunta in<strong>el</strong>udible es <strong>la</strong> <strong>de</strong> saber si<br />

0 Bayón, Juan Carlos. “El cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, <strong>en</strong> V. Zapatero (ed.), Horizontes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l Derecho: Hom<strong>en</strong>aje a Luis García San Migu<strong>el</strong>, Vol. II, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, 2002, p. 69.<br />

1 Ibíd., p. 70.<br />

2 Bobbio. p. cit. p.165.


<strong>de</strong>scribir una practica social <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se indica cuales son lo criterios<br />

o fu<strong>en</strong>tes autoritativas que <strong>en</strong> una sociedad cualquiera son usados<br />

para <strong>de</strong>terminada <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho, es sufici<strong>en</strong>te para explicar y justificar <strong>la</strong><br />

vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

El positivismo jurídico, al asumir <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l ci<strong>en</strong>tíficoobservador,<br />

que int<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>scribir imparcialm<strong>en</strong>te un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, sólo<br />

pue<strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o empírico,<br />

no como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o normativo, pues no pue<strong>de</strong> justificar porque lo que<br />

i<strong>de</strong>ntifica esa práctica <strong>de</strong>be admitirse como <strong>de</strong>recho válido, no pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cir porque esa práctica <strong>de</strong>be obe<strong>de</strong>cerse, sólo que es obe<strong>de</strong>cida;<br />

por consigui<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> gran <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y para<br />

<strong>el</strong> positivismo jurídico <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, es <strong>la</strong> <strong>de</strong> proponer argum<strong>en</strong>tos<br />

convinc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> por que <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada sociedad <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho obliga<br />

<strong>de</strong> una manera autoritativa y, <strong>el</strong>lo es posible, a mi juicio, sólo si se<br />

asume <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> un observador- herm<strong>en</strong>euta, pues es<br />

evi<strong>de</strong>nte que <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los objetos culturales, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho lo es,<br />

<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o no pre-existe al sujeto que estudia, <strong>el</strong> objeto es siempre<br />

una creación <strong>de</strong>l sujeto, es <strong>el</strong> investigador qui<strong>en</strong> lo configura <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sus precompr<strong>en</strong>siones y prejuicios.<br />

El filósofo o teórico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>be y pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong><br />

práctica (exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho), <strong>de</strong>be también explicar <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido que<br />

los participantes (jueces y ciudadanos) le atribuy<strong>en</strong> a esa práctica y a<br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> sus reg<strong>la</strong>s. Mi objeción al positivismo (excluy<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> mayor medida), es que si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> esa práctica se<br />

pue<strong>de</strong> inferir cual es <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> maestra para reconocer <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong><br />

una sociedad, con <strong>el</strong>lo no se da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo fundam<strong>en</strong>tal, esto es,<br />

porque <strong>de</strong>bo obe<strong>de</strong>cer y <strong>en</strong> últimas, porque los criterios que se usan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>be ser aceptados.<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

1. Austin, J. The Province of jurispru<strong>de</strong>nce Determined,.1861.<br />

2. Bobbio, Norberto. El positivismo jurídico. Editorial Debate, Madrid,<br />

1993.<br />

3. Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista<br />

Doxa, num. 25 2002.<br />

4. Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, journal of legal<br />

studies, No. 11, 1982.


5. Dworkin, R. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. Ari<strong>el</strong>, Barc<strong>el</strong>ona, 1999.<br />

6. Hart, H. L.. “Positivism and the Separation of Law and Morals” En,<br />

Harvard <strong>la</strong>w review, num. 71, 1958.<br />

7. Hart, Herbert A. “Postscript”, En, The concept of <strong>la</strong>w, 2a ed, Oxford,<br />

Oxford University Press, 1994.<br />

8. Hart, H. L. Law, liberty and <strong>moral</strong>ity. 1963.<br />

1. Hart, H. L. The Concept of Law. 2a ed, Oxford, Oxford University<br />

Press, 1994.<br />

2. Hart, H. L. El nuevo <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>l positivismo. Traducción, Liborio<br />

HIERRO, Francisco Laporta y Juan R. Páramo. Original inédito,<br />

Sistema, núm. 36, Mayo <strong>de</strong> 1980.<br />

3. Moreso, José J. “En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te,”<br />

En, La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ensayos <strong>de</strong> filosofía <strong>jurídica</strong>, <strong>moral</strong> y<br />

política. Editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 2002.<br />

4. Nino, C. S. introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Ari<strong>el</strong> S. A.,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 9ª edición, 1999.<br />

5. Squ<strong>el</strong><strong>la</strong>, Agustín. Positivismo jurídico, <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>rechos<br />

humanos. Ediciones distribuciones Fontamara, México, segunda<br />

edición, 1998.<br />

6. Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico? En, Revista<br />

DOXA, num. 26 2003.<br />

7. Raz, Joseph. The Authority of Law. Essays on Law and Morality,<br />

C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979.<br />

8. Raz, Joseph. “On the Autonomy of legal reasoning”, En, Ethic in the<br />

public domain, Oxford, Oxford University Press, 1994. Hay traducción<br />

<strong>en</strong> español, RAZ, J. “La autonomía <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico, En, La<br />

Ética <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ámbito <strong>de</strong> lo público. Editorial Gedisa, primera edición,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 2001.<br />

9. Raz, Joseph. The Authority of Law. Essays on Law and Morality,<br />

C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979.<br />

10. Waluchow, Wilfrid J. Positivismo jurídico incluy<strong>en</strong>te. Ediciones<br />

marcial Pons, Madrid, 2007.


ENSAYO 2<br />

CUATRO PROBLEMAS DE LA TEORIA<br />

DEL DERECHO 43<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Este <strong>en</strong>sayo ti<strong>en</strong>e como propósito realizar un acercami<strong>en</strong>to<br />

al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico mo<strong>de</strong>rno y contemporáneo, para <strong>el</strong>lo,<br />

inicialm<strong>en</strong>te se propone una aproximación al positivismo jurídico,<br />

a sus expresiones y críticas más significativas y a sus aspectos<br />

conceptuales más importantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es; (a) luego se<br />

int<strong>en</strong>ta precisar <strong>en</strong> que consiste lo que se ha <strong>de</strong>nominado <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l<br />

positivismo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate que con ocasión <strong>de</strong>l mismo se suscita <strong>en</strong>tre<br />

los partidarios <strong>de</strong>l positivismo y sus críticos; finalm<strong>en</strong>te (b) se formu<strong>la</strong>n<br />

críticas más significativas a <strong>la</strong>s tesis c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l positivismo jurídico.<br />

En <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lo anterior trataremos <strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los<br />

problemas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>rno y contemporáneo: <strong>el</strong><br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discrecionalidad y <strong>la</strong> creación judicial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conceptualización <strong>de</strong>l positivismo jurídico y <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

Abstract<br />

This test must like int<strong>en</strong>tion realise an approach to the mo<strong>de</strong>rn<br />

legal thought and contemporary, for them, initially an approach to the<br />

legal positivism, its more significant expressions and critics and to their<br />

3 ‘<strong>en</strong>sayo fueron publicados originariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista Dialogo <strong>de</strong> Saberes, Julio-Diciembre <strong>de</strong>l 2009,<br />

Págs. 213-229. In<strong>de</strong>xada <strong>en</strong> Colci<strong>en</strong>cias.


more important conceptual aspects sets out from its origins; (a) soon is<br />

tried to need of that it consists what has <strong>de</strong>nominated the crisis of the<br />

positivism and the <strong>de</strong>bate that on the occasion of the same provokes<br />

betwe<strong>en</strong> those in favor of the positivism and their critics; finally (b) more<br />

significant critics to c<strong>en</strong>tral theses of the legal positivism are formu<strong>la</strong>ted.<br />

Dev<strong>el</strong>oping the previous thing we will <strong>de</strong>al with to give account of some<br />

of the c<strong>en</strong>tral problems of the mo<strong>de</strong>rn and contemporary thought: the<br />

problem of obedi<strong>en</strong>ce and the validity of the right, the problem of the<br />

discretion and the judicial creation of the right, the problem of the<br />

p<strong>la</strong>nning of the legal positivism and the problem of the inclusion of the<br />

<strong>moral</strong> in the right.<br />

Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ves<br />

Key word<br />

Positivismo jurídico, discrecionalidad, <strong>moral</strong>, reg<strong>la</strong>s, principios.<br />

Legal positivism, discretion, <strong>moral</strong>, rules, principles.<br />

2.1. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Un aspecto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> positivista es <strong>el</strong> <strong>de</strong> cómo<br />

fundam<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> algo distinto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

bruta, lo que es posible sólo si se pue<strong>de</strong> distinguir <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r.<br />

Con <strong>el</strong> iusnaturalismo <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho estaba<br />

asegurada por refer<strong>en</strong>cia a ciertos valores superiores (razón) o suprahistóricos<br />

(Dios). Al <strong>de</strong>sconectar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho creado históricam<strong>en</strong>te<br />

(positivo) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, <strong>el</strong> positivismo jurídico <strong>de</strong>be hal<strong>la</strong>r fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

vali<strong>de</strong>z <strong>en</strong> un criterio que ya no pue<strong>de</strong> ser un <strong>de</strong>recho i<strong>de</strong>al (natural),<br />

ni pue<strong>de</strong> ser tampoco un criterio meram<strong>en</strong>te fáctico (<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r), sino<br />

jurídico. El positivismo formalista (exégesis francesa y <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> conceptos) había resu<strong>el</strong>to <strong>el</strong> asunto ape<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

soberanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho positivo<br />

no reflejaría <strong>el</strong> capricho y arbitrariedad <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, sino una voluntad<br />

objetiva y justa 44 que se expresa <strong>en</strong> forma c<strong>la</strong>ra y completa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley, <strong>de</strong><br />

allí que lo mejor es someterse al dictado <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad soberana. No<br />

obstante, <strong>la</strong>s críticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones socialistas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que<br />

seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> neutralidad e imparcialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma fr<strong>en</strong>te<br />

a los intereses sociales y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong>s objeciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes sociológicas que seña<strong>la</strong>n no sólo <strong>la</strong> inoperancia y <strong>la</strong><br />

Segura rtega, Manu<strong>el</strong>. La racionalidad <strong>jurídica</strong>. Editorial Tecnos, Madrid, 1998, p.30.


insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad social cambiante, sino <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas y contradicciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho 45 ,<br />

hac<strong>en</strong> insost<strong>en</strong>ible <strong>el</strong> positivismo formalista y dan paso a un positivismo<br />

que se ha <strong>de</strong>nominado sociológico o antiformalista, que si bi<strong>en</strong> sigue<br />

sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es <strong>la</strong> ley (forma) esta es portadora <strong>de</strong> un<br />

cont<strong>en</strong>ido (valores, fines, propósitos) que <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>scubierto por<br />

qui<strong>en</strong> aplica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho; <strong>de</strong> allí que sus consi<strong>de</strong>raciones se c<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> un método jurídico racional que garantice <strong>la</strong> interpretación<br />

correcta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley según <strong>la</strong> voluntad o int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor 46 . Sin<br />

embrago, estas críticas antiformalistas conduc<strong>en</strong> al surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias escépticas (escue<strong>la</strong> libre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>el</strong> realismo jurídico<br />

norteamericano) que <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> <strong>el</strong> aspecto normativo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y,<br />

a otras, que priorizan <strong>el</strong> aspecto fáctico, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

jurispru<strong>de</strong>ncia analítica (B<strong>en</strong>than y Austin) que i<strong>de</strong>ntifica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

con lo que or<strong>de</strong>na <strong>el</strong> soberano. Para Austin, por ejemplo, existe una<br />

obligación si existe una norma y, una norma, si hay un mandato,<br />

si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mandato <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> un soberano que habitualm<strong>en</strong>te es<br />

obe<strong>de</strong>cido y que respalda su querer con una sanción 47 , asimilándose<br />

al caso <strong>de</strong>l asaltante que or<strong>de</strong>na a su víctima <strong>en</strong>tregarle dinero bajo <strong>la</strong><br />

am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> causarle un mal 48 .<br />

La norma fundam<strong>en</strong>tal k<strong>el</strong>s<strong>en</strong>iana pret<strong>en</strong><strong>de</strong> superar esta<br />

dificultad ape<strong>la</strong>ndo a un criterio objetivo y jurídico. Para K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, <strong>la</strong><br />

vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> una norma no pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> un pacto o contrato social,<br />

ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> mera constatación <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que qui<strong>en</strong> emitió <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n es<br />

un soberano, sino <strong>en</strong> otra norma, <strong>el</strong>lo es, <strong>en</strong> un <strong>de</strong>ber ser. El propósito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir los sistemas jurídicos<br />

positivos 49 , in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> toda consi<strong>de</strong>ración axiológica o fáctica;<br />

<strong>de</strong> allí su carácter universal y objetivista 50 . Esta ci<strong>en</strong>cia normativa<br />

<strong>de</strong>be posibilitar <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> una multiplicidad <strong>de</strong> normas heterogéneas<br />

(Constitución, leyes, <strong>de</strong>cretos, etc.), a un sistema jurídico coher<strong>en</strong>te<br />

y unitario 51 . La noción <strong>de</strong> sistema jurídico, por una parte, posibilita <strong>el</strong><br />

5 Carrillo De <strong>la</strong> rosa, Yezid. Temas y problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ediciones doctrina y ley,<br />

Bogotá, 2008, pp. 265-266.<br />

6 Carrillo. p. cit. pp. 71-73.<br />

7 Austin, John, “<strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho”, En, Casanovas, Pompeu y <strong>otros</strong>.<br />

El ámbito <strong>de</strong> lo jurídico, lecturas <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo. Editorial Crítica, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

199 . p. 182.<br />

8 Hart, H. El concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, Traducción <strong>de</strong> G<strong>en</strong>aro R. Carrió, Bu<strong>en</strong>os Aires, Ab<strong>el</strong>edo-Perrot, 200 .<br />

p.8.<br />

9 K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Nov<strong>en</strong>a edición, Traducción<br />

<strong>de</strong> Moisés Nilve. Eu<strong>de</strong>ba editorial universitaria <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1970, p.15.<br />

50 K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Grupo editorial Éxodo, México D. F., 2006, pp. 21 y 108.<br />

51 K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. p. cit., pp.135 y ss.


conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho como un todo unitario, completo y coher<strong>en</strong>te<br />

(dim<strong>en</strong>sión lógico-epistemológica) y, por otra, le otorga vali<strong>de</strong>z a una<br />

norma <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>fine su naturaleza y su estatuto ontológico<br />

(dim<strong>en</strong>sión ontológica). 52 K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> distingue <strong>en</strong>tre sistemas nomoestáticos<br />

y sistemas nomo-dinámicos. En los primeros, <strong>en</strong> los que<br />

incluye <strong>el</strong> iusnaturalismo, <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma vi<strong>en</strong>e dado por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> éstas, que pue<strong>de</strong> subsumirse o <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> otras normas<br />

hasta llegar a <strong>la</strong> norma básica que fundam<strong>en</strong>ta todo <strong>el</strong> sistema; por<br />

<strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> los sistemas normativos dinámicos, como <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho,<br />

<strong>la</strong>s normas pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>moral</strong> que quieran pero val<strong>en</strong><br />

si han sido autorizadas o promulgadas por <strong>el</strong> órgano compet<strong>en</strong>te<br />

conforme a un procedimi<strong>en</strong>to prescrito por una norma superior y<br />

anterior 53 . K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ra, con arreglo a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación anterior que<br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran jerárquicam<strong>en</strong>te subordinadas<br />

<strong>en</strong> torno a una fu<strong>en</strong>te suprema que atribuye directa o indirectam<strong>en</strong>te<br />

carácter jurídico a todo <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> normas y que <strong>el</strong> l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> norma<br />

fundam<strong>en</strong>tal. Ésta no sólo permite otorgarle vali<strong>de</strong>z a <strong>la</strong> primera<br />

norma <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>l sistema (Constitución), sino también, interpretar <strong>la</strong>s<br />

normas como objetivam<strong>en</strong>te válida in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> fuerza explicables causalm<strong>en</strong>te, pues <strong>el</strong><strong>la</strong> no ha sido dictada por<br />

algún legis<strong>la</strong>dor humano o divino, es una hipótesis básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

<strong>de</strong>riva <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más normas. 54 Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

<strong>la</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal tuvo muchas variaciones y muchas críticas 55 ;<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> carácter no normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal,<br />

pues si fuese norma <strong>de</strong>bería estar fundam<strong>en</strong>tada a su vez <strong>en</strong> otra<br />

norma que estaría a su vez fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> otra norma <strong>en</strong> un<br />

regreso al infinito, pero lo que se aprecia es que únicam<strong>en</strong>te si esta<br />

norma ti<strong>en</strong>e un carácter suprapositivo pue<strong>de</strong> operar como punto <strong>de</strong><br />

cierre <strong>de</strong>l sistema jurídico; por tanto, al no estar <strong>la</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal<br />

apoyada <strong>en</strong> ninguna otra instancia se hal<strong>la</strong>ría por fuera <strong>de</strong>l sistema y<br />

no t<strong>en</strong>dría ni <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> norma ni <strong>de</strong> <strong>jurídica</strong>. 56 T<strong>en</strong>emos, <strong>en</strong>tonces,<br />

que <strong>la</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal no es norma ni es <strong>jurídica</strong>, no obstante,<br />

sin <strong>el</strong><strong>la</strong> no operaría <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> los actos subjetivos <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r a<br />

<strong>de</strong>recho, <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera causalidad (ser) a normatividad (<strong>de</strong>ber<br />

52 Carrillo De <strong>la</strong> rosa, Y. p. cit. pp. 270 y ss.<br />

53 Soriano, Ramón. Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ari<strong>el</strong> Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 2ª edición, 1993,<br />

p. 122. y Martínez Roldan, Luis y otro. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodoloía <strong>jurídica</strong>, editorial Ari<strong>el</strong>,<br />

S. A. 199 , p. 87 y K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. p. cit., pp. 109-110.<br />

5 K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. p. cit., p. 111-112 y ss.<br />

55 Carrillo De <strong>la</strong> rosa, Y. p. cit., pp.<br />

56 Bastida Freixedo, Xacobe. El sil<strong>en</strong>cio <strong>de</strong>l emperador. Ediciones Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia,<br />

Bogota, D. C. 2001. p. 87.


ser) y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> transmutación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>scarnada a <strong>la</strong><br />

racionalidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. 57<br />

En realidad, K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> nunca pudo dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esta última norma<br />

fundam<strong>en</strong>tal que cierra y dota <strong>de</strong> unidad al sistema y da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas que lo compon<strong>en</strong>. Será <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> Hart <strong>la</strong><br />

que resu<strong>el</strong>va este problema para <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho (sistema<br />

jurídico) según <strong>el</strong> positivismo jurídico. Para Hart, es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> metáfora<br />

<strong>de</strong>l asaltante y <strong>el</strong> asaltado no permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> obligación,<br />

pues qui<strong>en</strong> acce<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l asaltante “se vio obligado” a<br />

<strong>el</strong>lo, pero no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que “t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> obligación 58 ; para que se pueda<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> obligación es fundam<strong>en</strong>tal que se hable <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s sociales,<br />

porque es <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s que un comportami<strong>en</strong>to es asumido como<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> conducta y hace que un caso particu<strong>la</strong>r que<strong>de</strong> cobijado por<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> 59 . Las reg<strong>la</strong>s se caracterizan porque, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los mandatos,<br />

pue<strong>de</strong>n ser advertidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> por un observador que no <strong>la</strong>s acepta<br />

(punto <strong>de</strong> vista externo) o por un miembro <strong>de</strong>l grupo (participante) que<br />

<strong>la</strong>s acepta y <strong>la</strong>s usa como guía <strong>de</strong> conducta (punto <strong>de</strong> vista interno);<br />

los <strong>en</strong>unciados que realice <strong>el</strong> observador se <strong>de</strong>nominan <strong>en</strong>unciados<br />

externos y los que realice <strong>el</strong> participante <strong>en</strong>unciados internos 60 .<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, para Hart, no es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sistema jurídico<br />

si sólo hay normas que impon<strong>en</strong> <strong>de</strong>beres u obligaciones (reg<strong>la</strong>s<br />

primarias). Una sociedad primitiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sólo existan reg<strong>la</strong>s primarias<br />

adolecería <strong>de</strong> varios <strong>de</strong>fectos: uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los sería <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> certeza<br />

respecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho válido 61 ; otro <strong>de</strong>fecto sería <strong>el</strong> <strong>de</strong>l carácter estático<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>bido a que no habría posibilidad <strong>de</strong> llevar a cabo un<br />

cambio <strong>de</strong>liberado <strong>de</strong> tales reg<strong>la</strong>s 62 ; finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> ineficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas (difusa presión social), pues <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> éstas no<br />

habría manera <strong>de</strong> resolver <strong>la</strong>s disputas 63 . La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema<br />

jurídico mo<strong>de</strong>rno presupone <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia no sólo <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s primarias,<br />

sino también <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s secundarias. Las primarias se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones que los individuos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> o no ejecutar; <strong>la</strong>s secundarias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s primarias y cumpl<strong>en</strong> respecto <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s funciones básicas: <strong>de</strong><br />

cambio, <strong>de</strong> adjudicación y <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to 64 . Las reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cambio<br />

permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s a <strong>la</strong> realidad social,<br />

57 Ibíd., p. 96.<br />

58 Hart. p. cit. p. 102.<br />

59 Ibíd., p. 106.<br />

60 Ibíd., p. 111.<br />

61 Ibíd., p. 11 -115.<br />

62 Ibíd., p. 115.<br />

63 Ibíd., p. 116.<br />

6 Ibíd., p. 117.<br />

0


pues <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se indica <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to que permite conocer cómo<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>el</strong>iminarse, <strong>de</strong>rogarse o introducirse nuevas reg<strong>la</strong>s primarias al<br />

sistema jurídico 65 ; <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> adjudicación permit<strong>en</strong> fundar <strong>de</strong> manera<br />

incuestionable un juicio que establezca cuándo una reg<strong>la</strong> primaria ha<br />

sido vio<strong>la</strong>da o no y aplicar <strong>la</strong> sanción instituida 66 ; finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to, que cumple <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> norma fundam<strong>en</strong>tal, garantiza<br />

<strong>la</strong> unidad <strong>de</strong>l sistema y criterio último <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z, a partir <strong>de</strong>l cual<br />

po<strong>de</strong>mos i<strong>de</strong>ntificar y reconocer una norma como válida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

sistema jurídico. La reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Hart no es presupuesta<br />

como <strong>en</strong> K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, sino que forma parte <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico; no<br />

es un presupuesto o una ficción, es un hecho que pue<strong>de</strong> asumir <strong>la</strong>s<br />

formas más diversas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s: <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a un texto revestido <strong>de</strong><br />

autoridad; a una sanción legis<strong>la</strong>tiva; a una práctica consuetudinaria; a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> personas específicas; o a <strong>de</strong>cisiones<br />

judiciales pasadas, dictadas <strong>en</strong> casos particu<strong>la</strong>res. En los sistemas<br />

jurídicos mo<strong>de</strong>rnos <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to es más compleja 67 ,<br />

por que no es sólo un hecho, es también una reg<strong>la</strong> consuetudinaria<br />

que se expresa <strong>en</strong> una práctica converg<strong>en</strong>te 68 . Es un hecho que<br />

pue<strong>de</strong> advertirse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista externo y expresarse <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>unciados externos, tal y como lo haría un observador que no se<br />

si<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do ni obligado por <strong>el</strong><strong>la</strong> (ejemplo: “<strong>en</strong> Colombia <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

dispone que...”) y, es <strong>de</strong>recho, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista interno<br />

es reconocida y aplicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica por los tribunales y funcionarios<br />

que utilizan los criterios previstos <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> para i<strong>de</strong>ntificar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y apreciar críticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones propias y aj<strong>en</strong>as; estos<br />

tribunales al referirse a <strong>el</strong><strong>la</strong> utilizan un l<strong>en</strong>guaje que se expresa con<br />

<strong>en</strong>unciados internos, tal y como suce<strong>de</strong> con qui<strong>en</strong>es aceptan <strong>la</strong> reg<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to (Ejemplo: “El <strong>de</strong>recho dispone que...”) 69 .<br />

2.2. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> discrecionalidad y <strong>la</strong> creación judicial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Sin lugar a dudas, Hart resu<strong>el</strong>ve para <strong>el</strong> positivismo jurídico<br />

<strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> obligación <strong>jurídica</strong> sin<br />

necesidad <strong>de</strong> recurrir a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> o al po<strong>de</strong>r; no obstante, su <strong>teoría</strong><br />

abre una nueva fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> discusión. Hart reconoce que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s no son siempre sufici<strong>en</strong>tes para resolver los conflictos<br />

sociales, pues al servirse <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> conceptos c<strong>la</strong>sificatorios<br />

g<strong>en</strong>erales, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser aplicados a hechos concretos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

65 Ibíd., p. 118.<br />

66 Ibíd., p. 120.<br />

67 Ibíd., p. 126.<br />

68 Ibíd., p.136-137.<br />

69 Hart. p. cit. pp. 128-129.<br />

1


formu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>en</strong> ocasiones aparece como in<strong>de</strong>terminado 70 ;<br />

por tanto, cualquiera sea <strong>la</strong> técnica usada para comunicar pautas <strong>de</strong><br />

conductas g<strong>en</strong>erales (prece<strong>de</strong>nte o legis<strong>la</strong>ción) <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to, al<br />

ser aplicadas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los casos no obvios, se <strong>en</strong>contrarán<br />

in<strong>de</strong>terminadas <strong>de</strong>bido a lo que se ha <strong>de</strong>nominado <strong>la</strong> textura abierta,<br />

que es una característica inher<strong>en</strong>te a los l<strong>en</strong>guajes naturales 71 ; por<br />

ejemplo, es indiscutible que un automóvil es un vehículo, pero no<br />

parece tan c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una bicicleta 72 . En casos como éste, si<br />

<strong>el</strong> juez no quiere inhibirse <strong>de</strong>be usar su discrecionalidad y ejercer su<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> creación buscando razones fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley (extralegales) 73 ;<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, este po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> creación no es equiparable al <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor,<br />

sobre todo porque los po<strong>de</strong>res conferidos al juez son intersticiales, para<br />

un caso particu<strong>la</strong>r, y no pue<strong>de</strong>n ser usados para proponer reformas <strong>de</strong><br />

gran alcance.<br />

Dworkin consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> Hart es mucho más refinada<br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong> Austin 74 , pero no acepta esta tesis, pues, para él, <strong>en</strong> los<br />

casos difíciles los juristas y jueces hac<strong>en</strong> uso no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

sino <strong>de</strong> principios, directrices políticas y <strong>otros</strong> tipos <strong>de</strong> pautas 75 ; <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> tesis positivista <strong>de</strong> <strong>la</strong> discrecionalidad judicial no<br />

pue<strong>de</strong> ser aceptada, <strong>de</strong>bido a que cuando <strong>la</strong>s normas positivas (reg<strong>la</strong>s)<br />

son insufici<strong>en</strong>tes <strong>el</strong> juez <strong>de</strong>be guiarse por los principios para tomar<br />

sus <strong>de</strong>cisiones. Para Dworkin, <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> positivista<br />

radica <strong>en</strong> que no pue<strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los principios, pues a difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> éstos no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> una reg<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia y oportunidad<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>en</strong> <strong>el</strong> foro durante <strong>la</strong>rgos períodos<br />

<strong>de</strong> tiempo, <strong>de</strong> allí que su po<strong>de</strong>r y vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

a<strong>de</strong>cuación pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong> cada período histórico 76 .<br />

70 Soriano, Ramón. Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ari<strong>el</strong> Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 2ª edición, 1993,<br />

p. 122, y Martínez Roldán, Luis y otro. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodoloía <strong>jurídica</strong>., Editorial Ari<strong>el</strong>,<br />

S. A. 199 . Hart, H. “El ci<strong>el</strong>o <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> Ihering y <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia analítica mo<strong>de</strong>rna”, En,<br />

Casanovas, Pompeu y Moreso, José J. p. cit. pp. 118-119).<br />

71 Hart, H. El concepto <strong>de</strong> Derecho. p. cit. p. 159.<br />

72 Hart, H. El concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. p. cit. p. 158.<br />

73 Bayón, Juan Carlos. “<strong>de</strong>recho, conv<strong>en</strong>cionalismo y controversia”, <strong>en</strong>, Navarro, Pablo E. y Redondo,<br />

María C. (comp.) La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ensayos <strong>de</strong> filosofía <strong>jurídica</strong>, <strong>moral</strong> y política. Editorial<br />

Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 2002, p. 61.<br />

7 Dorkin, Ronald. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. Editorial Ari<strong>el</strong> S. A., Barc<strong>el</strong>ona, ª reimpresión, 1999, p. 68<br />

y ss.<br />

75 Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocido caso Ris v. Palmer, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que un nieto asesina a su abu<strong>el</strong>o para po<strong>de</strong>r heredarlo<br />

y a pesar <strong>de</strong> estar <strong>de</strong> por medio un testam<strong>en</strong>to válido y conforme a ley <strong>el</strong> tribunal le niega <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

heredar apoyándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> que nadie pue<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> su propia culpa o dolo. (Ibíd., p.<br />

72-73).<br />

76 Ibíd., pp. 83-85.


Los principios constituy<strong>en</strong> estándares al igual que <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s, pero a<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas últimas no son aplicables <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> disyuntivas,<br />

a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> todo o nada, pues no establec<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>jurídica</strong>s que sobrev<strong>en</strong>gan cuando no se cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />

previstas por él 77 ; pero a<strong>de</strong>más, los principios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

peso o importancia que está aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s: cuando dos reg<strong>la</strong>s<br />

interfier<strong>en</strong> o chocan, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos es válida, por <strong>el</strong> contrario, cuando<br />

los principios colisionan es al juez al que correspon<strong>de</strong> valorar <strong>el</strong> peso<br />

re<strong>la</strong>tivo que cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso 78 .<br />

Según Alexy, <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s son normas que, dadas <strong>de</strong>terminadas<br />

condiciones, or<strong>de</strong>nan, prohíb<strong>en</strong>, permit<strong>en</strong> u otorgan un po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

manera <strong>de</strong>finitiva; <strong>de</strong> ahí que comúnm<strong>en</strong>te se i<strong>de</strong>ntifican como<br />

mandatos <strong>de</strong>finitivos o <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>finitivos; los principios, <strong>en</strong> cambio,<br />

son mandatos <strong>de</strong> optimización que or<strong>de</strong>nan se realice algo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayor medida fáctica y Jurídicam<strong>en</strong>te posible, <strong>de</strong> allí que puedan<br />

ser cumplidos <strong>en</strong> diversos grados, pues su cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

sus posibilida<strong>de</strong>s fácticas y <strong>jurídica</strong>s cuyo campo está <strong>de</strong>terminado<br />

por otras reg<strong>la</strong>s y <strong>otros</strong> principios opuestos. 79 Esta distinción <strong>en</strong>tre<br />

reg<strong>la</strong>s y principios 80 ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />

y justificación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos, <strong>de</strong>bido a que mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s son<br />

aplicables <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> todo o nada, los principios no 81 ; si se da<br />

un supuesto <strong>de</strong> hecho y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> se consi<strong>de</strong>ra válida se aplica, <strong>de</strong> lo<br />

contrario no se aplica, los principios no <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> esta<br />

forma; éstos exig<strong>en</strong> pon<strong>de</strong>ración 82 . Los principios se parec<strong>en</strong> a los<br />

valores 83 y así como no es posible establecer un or<strong>de</strong>n jerárquico y<br />

<strong>de</strong> prioridad <strong>en</strong>tre los valores, que nos conduzca con certeza <strong>en</strong> cada<br />

caso a un resultado correcto, tampoco <strong>el</strong>lo es posible <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong><br />

los principios. Alexy reconoce sin embargo, que es posible establecer<br />

un or<strong>de</strong>n débil que compr<strong>en</strong>da tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos: (a) condiciones <strong>de</strong><br />

prioridad, según <strong>el</strong> cuales posible que una solución dada para un caso<br />

concreto rebase <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>ración y pueda <strong>de</strong>terminarse una<br />

77 Ibíd., pp.7 -75.<br />

78 Ibíd., pp.77-78.<br />

79 Alexy, Robert. <strong>de</strong>recho y razón práctica. Ediciones distribuciones Fontamara, 2ª reimpresión corregida,<br />

México, 2002, pp. 29 y 13.<br />

80 ALEXY, Robert. Teoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos undam<strong>en</strong>tales. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios políticos y constitucionales,<br />

Madrid, 2002, pp. 83-85.<br />

81 Ibíd., pp. 86-87.<br />

82 Alexy, Robert. <strong>de</strong>recho y razón práctica, p. cit., pp. 13 y 30 y 32 y Alexy, Robert. Teoría <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos undam<strong>en</strong>tales, p. cit., pp. 157 y ss.<br />

83 La difer<strong>en</strong>cia estriba, según ALEXY, <strong>en</strong> que <strong>en</strong> los principios se trata <strong>de</strong> lo que es <strong>de</strong>bido te manera<br />

<strong>de</strong>finitiva y los valores <strong>de</strong> los que es <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te mejor. (ALEXY, Robert. <strong>de</strong>recho y razón práctica,<br />

p. cit., p. 1 y Alexy, Robert. Teoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos undam<strong>en</strong>tales, p. cit., p. 1 7).


e<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> prioridad que sirva <strong>de</strong> marco para nuevas pon<strong>de</strong>raciones;<br />

(b) estructuras <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>ración, que exig<strong>en</strong> una realización lo más<br />

completam<strong>en</strong>te posible <strong>de</strong> un principio <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus posibilida<strong>de</strong>s<br />

fácticas (principio <strong>de</strong> proporcionalidad 84 ) y (c) prioridad prima facie,<br />

que establece <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación 85 .<br />

Dworkin, a<strong>de</strong>más, distingue <strong>en</strong>tre argum<strong>en</strong>tos políticos y<br />

argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> principios. Los primeros <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> objetivos y justifican<br />

una <strong>de</strong>cisión política que favorece o protege una <strong>de</strong>terminada meta<br />

colectiva; los argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> principio <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos y justifican<br />

una <strong>de</strong>cisión política, mostrando que <strong>la</strong> misma respeta o asegura<br />

algún <strong>de</strong>recho individual o <strong>de</strong>l grupo 86 . Las críticas al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> creación<br />

judicial que sosti<strong>en</strong>e que este <strong>de</strong>be estar subordinado a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción,<br />

se apoya, por una parte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l gobierno<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayorías y, por otra parte, <strong>en</strong> que si <strong>el</strong> juez legis<strong>la</strong> aplica<br />

retroactivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ley. Dworkin sosti<strong>en</strong>e que si <strong>el</strong> juez se apoya <strong>en</strong><br />

argum<strong>en</strong>tos políticos, <strong>la</strong>s críticas serían correctas, pero no lo son si<br />

<strong>el</strong> juez pue<strong>de</strong> mostrar que su <strong>de</strong>cisión fue tomada con fundam<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> principios 87 ; pues <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong><br />

los jueces están limitadas por <strong>la</strong>s tradiciones <strong>jurídica</strong>s que reflejan<br />

<strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad implícita <strong>de</strong> una masa <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones particu<strong>la</strong>res que<br />

<strong>otros</strong> jueces han ido tomando 88 ; así <strong>la</strong>s cosas no pue<strong>de</strong> afirmarse<br />

que los jueces crean <strong>de</strong>rechos, sino que aplican <strong>de</strong>rechos políticos<br />

preexist<strong>en</strong>tes. Éstos son creaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad, por<br />

eso <strong>la</strong> supuesta t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre creación judicial e historia institucional<br />

se disu<strong>el</strong>ve, porque los jueces, lejos <strong>de</strong> contra<strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

políticas <strong>de</strong>l pasado, <strong>la</strong>s reflejan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s suyas 89 , pues <strong>el</strong> Derecho ti<strong>en</strong>e<br />

una naturaleza interpretativa 90 y <strong>el</strong> proceso judicial es una práctica<br />

interpretativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l estado actual <strong>de</strong> los principios<br />

<strong>en</strong> un período específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica. Los anteriores<br />

argum<strong>en</strong>tos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran asociados a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> Dworkin <strong>de</strong> que<br />

<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> cada caso por los<br />

8 El principio <strong>de</strong> proporcionalidad compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tres subreg<strong>la</strong>s: <strong>la</strong> re<strong>la</strong> <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación, <strong>la</strong> re<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

necesidad y <strong>la</strong> re<strong>la</strong> <strong>de</strong> proporcionalidad <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto. El principio <strong>de</strong> proporcionalidad requiere que<br />

<strong>el</strong> acto realizado por <strong>el</strong> Estado sea a<strong>de</strong>cuado y necesario y exige que se afecte un principio, <strong>el</strong> que se<br />

b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una mayor realización (Alexy, Robert. <strong>de</strong>recho y razón práctica, p. cit., p. 38)<br />

85 Ibíd. pp. 1 -16.<br />

86 Ibíd., pp. 1 8 y 158.<br />

87 Ibíd., pp. 150-151.<br />

88 Dorkin, R. p. cit. p. 153.<br />

89 Ibíd., p. 15 .<br />

90 Arango, Rodolfo. ¿Hay respuestas correctas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho? Siglo <strong>de</strong>l hombre editores, Universidad <strong>de</strong><br />

los An<strong>de</strong>s, Bogotá, 1999, p.7.


jueces, y para <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> interpretar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>otros</strong> jueces, 91 Esta<br />

interpretación ti<strong>en</strong>e una particu<strong>la</strong>ridad, <strong>la</strong> <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> mostrar <strong>el</strong> objeto<br />

que se interpreta bajo su mejor ángulo, tratando <strong>de</strong> resaltar <strong>de</strong> él lo<br />

mejor que <strong>el</strong> mismo pue<strong>de</strong> ser (interpretación constructiva) 92 . El<strong>la</strong> exige<br />

que los jueces <strong>de</strong>cidan los casos difíciles <strong>de</strong> manera coher<strong>en</strong>te con<br />

los principios válidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y <strong>la</strong> historia política, <strong>de</strong> suerte<br />

que se puedan tratar los casos iguales como iguales. Hércules es <strong>la</strong><br />

metáfora que usa Dworkin para ilustrar <strong>la</strong> forma como un juez filósofo,<br />

que asuma su <strong>teoría</strong>, <strong>de</strong>be llegar a sus conclusiones y <strong>de</strong>cisiones 93 .<br />

Según Dworkin, Hércules, para solucionar los casos difíciles, lejos <strong>de</strong><br />

usar su discrecionalidad ree<strong>la</strong>bora los principios inher<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> los que<br />

su sociedad se apoya, para <strong>de</strong>scubrir cuáles son los <strong>de</strong>rechos que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos. 94<br />

2.3. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong>l positivismo jurídico<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s críticas al positivismo jurídico,<br />

sus <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores se dan a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> núcleo básico <strong>de</strong><br />

éste. Así, K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>drá que <strong>el</strong> positivismo jurídico es <strong>la</strong> <strong>teoría</strong><br />

que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> previsibilidad y seguridad <strong>jurídica</strong> son valores<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l sistema jurídico y, a<strong>de</strong>más, que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> constituy<strong>en</strong> ór<strong>de</strong>nes sociales distintos y separados 95 . Bobbio,<br />

por su parte, distingue <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> positivismo jurídico como modo <strong>de</strong><br />

acercarse al estudio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 96 , como una <strong>de</strong>terminada <strong>teoría</strong> o<br />

concepción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y como una <strong>de</strong>terminada i<strong>de</strong>ología 97 . El primero<br />

se caracteriza por distinguir <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho i<strong>de</strong>al (valor-<strong>de</strong>ber ser) y<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho real (hecho-ser), f<strong>en</strong>oménico, y consi<strong>de</strong>rar que sólo esta<br />

última forma merece ser estudiada 98 . En tanto <strong>teoría</strong>, <strong>el</strong> positivismo<br />

jurídico, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que articu<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Estado y <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r soberano<br />

<strong>de</strong> coacción y que, por tanto, i<strong>de</strong>ntifica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho válido con <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

91 Riddall, J. G. Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 2000 p. 1 7.<br />

92 Dorkin, R. El imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia. Editorial Gedisa, segunda reimpresión, BARCELNA, 2005, pp.<br />

19- 0.<br />

93 Dorkin, R. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. p. cit. p. 177.<br />

9 Riddall, J. G. p. cit. p. 1 5.<br />

95 Squ<strong>el</strong><strong>la</strong>, Agustín. Positivismo jurídico, <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>rechos humanos. Ediciones distribuciones<br />

Fontamara, México, segunda edición, 1998. p. 11.<br />

96 A esta primera modalidad <strong>de</strong>l positivismo Bobbio lo <strong>de</strong>nomina “positivismo jurídico metodológico” (Ibíd.<br />

p.13).<br />

97 Bobbio, Norberto. El problema <strong>de</strong>l positivismo jurídico. Ediciones Distribuciones Fontamara, México,<br />

octava reimpresión, 200 , pp. 39- 0.<br />

98 Ibíd. p. 1.


estatal 99 . Finalm<strong>en</strong>te, Bobbio seña<strong>la</strong> cómo <strong>el</strong> positivismo, a pesar <strong>de</strong><br />

querer ser una <strong>teoría</strong> ci<strong>en</strong>tífica no se limita a proponer un esquema<br />

teórico, sino, a<strong>de</strong>más, una <strong>de</strong>terminada forma <strong>de</strong> cómo <strong>de</strong>be ser <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho. Para Bobbio es correcto hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo<br />

jurídico por cuanto esta <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber absoluto e incondicionado<br />

<strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer a <strong>la</strong> ley <strong>en</strong> cuanto tal; no obstante, consi<strong>de</strong>ra más exacto<br />

l<strong>la</strong>mar a esta posición positivismo ético que positivismo i<strong>de</strong>ológico 100 .<br />

Para Nino, uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s problemas <strong>de</strong>l positivismo jurídico<br />

radica <strong>en</strong> que bajo este término se han agrupado <strong>teoría</strong>s diversas e<br />

inconexas que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocasiones nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver<br />

con sus postu<strong>la</strong>dos o que, incluso, algunas veces fueron rechazadas<br />

por autores consi<strong>de</strong>rados positivistas o, sost<strong>en</strong>idas por autores<br />

positivistas, pero no como parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> sus <strong>teoría</strong>s 101 . Entre<br />

estas Nino seña<strong>la</strong> al <strong>de</strong>nominado escepticismo ético, al positivismo<br />

i<strong>de</strong>ológico y al formalismo jurídico, al cual nos referimos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo<br />

anterior (1.2.). A juicio <strong>de</strong> Nino, ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones anteriores<br />

da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l positivismo <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por autores como K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, Ross,<br />

Hart o Bobbio; <strong>la</strong> tesis que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n estos autores, y que los hace<br />

positivistas, es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> positivismo metodológico<br />

o conceptualista y que afirma que <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho no <strong>de</strong>be<br />

e<strong>la</strong>borarse t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos valorativos sino propieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>scriptivas y fácticas verificables (contrastables) empíricam<strong>en</strong>te 102 .<br />

La tesis c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l positivismo metodológico, que Nino i<strong>de</strong>ntifica con<br />

<strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> Hart, se resume <strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> no conexión necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y afirma que<br />

su aceptación o separación marca <strong>la</strong> línea divisoria <strong>en</strong>tre positivistas<br />

y no positivistas 103 .<br />

Hoerster, igual que Nino, sosti<strong>en</strong>e que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tesis<br />

<strong>en</strong>dilgadas al positivismo jurídico no solo son insost<strong>en</strong>ibles, sino que,<br />

a m<strong>en</strong>udo, ni siquiera han sido <strong>de</strong>f<strong>en</strong>didas por positivista alguno; otras,<br />

por <strong>el</strong> contrario, están bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tadas 104 . Detrás <strong>de</strong>l concepto<br />

g<strong>en</strong>érico <strong>de</strong> positivismo jurídico se escon<strong>de</strong>n, según Hoerster, cinco<br />

99 Ibíd. p. 3.<br />

100 Bobbio, Norberto. El positivismo jurídico, Editorial Debate, Madrid, 1993, pp.227-228.<br />

101 Nino, Santiago. Introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Ari<strong>el</strong>., S. A., Barc<strong>el</strong>ona, 9ª edición, 1999,<br />

p. 30.<br />

102 Ibíd., p 37.<br />

103 Alexy, Robert. El concepto y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Traducción <strong>de</strong> Jorge M Seña, editorial Gedisa,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, segunda edición, 1997, p. 13-1 . Y, Bulygin, E. “Is there a conceptual connection bete<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> and <strong>moral</strong>ity?”, En, Aarnio A, Pietilä K Y Uusitalo (eds.) Interests <strong>moral</strong>ity and the <strong>la</strong>w, Tampere,<br />

Research institute for Social Sci<strong>en</strong>ces, 1996, pp. 1 y ss.<br />

10 Hoerster, Norbert. En <strong>de</strong><strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l positivismo jurídico, Barc<strong>el</strong>ona, Gedisa, 1992, p. 9.


tesis difer<strong>en</strong>tes. La primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, que él <strong>de</strong>nomina tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<br />

sosti<strong>en</strong>e que <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho ti<strong>en</strong>e que ser <strong>de</strong>finido a través <strong>de</strong>l<br />

concepto <strong>de</strong> ley; <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad esta tesis no es sost<strong>en</strong>ida por nadie,<br />

hoy es admitido por todos los positivistas que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

legal exist<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho consuetudinario y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho judicial 105 .<br />

Conforme a <strong>la</strong> segunda, l<strong>la</strong>mada tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> neutralidad, <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>finido a partir <strong>de</strong> criterios puram<strong>en</strong>te formales, <strong>el</strong>lo<br />

es, neutros con respecto <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido (positivismo metodológico<br />

o conceptual); esta es, <strong>en</strong> efecto, una tesis positivista; <strong>de</strong> modo que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, este pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

cualquier cont<strong>en</strong>ido por muy injusto que sea, siempre y cuando esté<br />

conforme con los criterios <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l respectivo or<strong>de</strong>n jurídico 106 .<br />

La tercera tesis o tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> subsunción, que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho se realiza siempre mediante una subsunción<br />

<strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> hecho <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma, fue, <strong>en</strong> sus inicios, acogida por<br />

<strong>el</strong> positivismo, pero hoy es consi<strong>de</strong>rada como refutada por los más<br />

importantes teóricos 107 . La tesis cuarta o tesis <strong>de</strong>l subjetivismo afirma<br />

que los criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho recto no son <strong>de</strong> naturaleza objetiva sino<br />

subjetiva (escepticismo ético). Ahora bi<strong>en</strong>, Hoerster afirma que esta<br />

tesis no hace parte <strong>de</strong>l núcleo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l positivismo jurídico; al<br />

igual que Nino, seña<strong>la</strong> que no es contradictorio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

positivista, creer <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> principios objetivos o criterios<br />

válidos <strong>de</strong> lo que es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho recto o correcto, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> lo que<br />

<strong>de</strong>be ser un <strong>de</strong>recho justo o razonable y consi<strong>de</strong>rarlos como parte <strong>de</strong><br />

una ética <strong>jurídica</strong>; lo que no es admisible es consi<strong>de</strong>rarlos criterios<br />

<strong>de</strong>finitorios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho efectivam<strong>en</strong>te vig<strong>en</strong>te 108 . La tesis quinta, tesis<br />

<strong>de</strong>l legalismo, p<strong>la</strong>ntea que <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser obe<strong>de</strong>cidas<br />

<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s circunstancias (positivismo i<strong>de</strong>ológico). Al igual que Nino,<br />

Hoerster reconoce que esta tesis por lo m<strong>en</strong>os no ha sido sost<strong>en</strong>ida<br />

por los más importantes positivistas <strong>en</strong>tre los que se cu<strong>en</strong>tan K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> y<br />

Hart, como ha quedado sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ilustrado 109 .<br />

Como se señaló <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo anterior, para Hart <strong>la</strong> expresión<br />

“positivismo jurídico” no ti<strong>en</strong>e un único significado 110 , pero exist<strong>en</strong>,<br />

al m<strong>en</strong>os, tres tesis que son compartidas por los más importantes<br />

teóricos <strong>de</strong>l positivismo jurídico: <strong>la</strong> primera es <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

separación conceptual <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, <strong>la</strong> segunda es <strong>la</strong><br />

105 Ibíd., p. 11.<br />

106 Ibíd., p. 12.<br />

107 Ibíd., p. 13.<br />

108 Ibíd., p. 15.<br />

109 Ibíd. p. 17.<br />

110 Betegón, jerónimo y <strong>otros</strong>. Lecciones <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ediciones McGra-Hill, Madrid, 1997,<br />

Ediciones McGra-Hill, Madrid, 1997,<br />

pp.78-80.


tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> tercera <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discrecionalidad <strong>jurídica</strong>. La primera tesis usualm<strong>en</strong>te se le <strong>de</strong>nomina<br />

tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad y según <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> pue<strong>de</strong>n ser<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados y analizados 111 o, como Sosti<strong>en</strong>e<br />

Austin 112 y <strong>de</strong>spués Hart, no hay conexión conceptual necesaria <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho que es y <strong>el</strong> que <strong>de</strong>be ser (<strong>moral</strong>) 113 . Como ya se dijo, <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad (tesis analítica) no pue<strong>de</strong> confundirse con <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> separación, según <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

empíricos distintos 114 . La g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> los positivistas, admit<strong>en</strong> que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> interactúan <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad 115 y <strong>de</strong> hecho pue<strong>de</strong><br />

existir una re<strong>la</strong>ción compleja <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista empírico, 116 pero tales conexiones no son necesarias<br />

lógica ni conceptualm<strong>en</strong>te sino conting<strong>en</strong>te 117 . La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

sociales afirma que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

hechos sociales complejos, esto es, <strong>de</strong> una práctica social observable<br />

y verificable, que es <strong>en</strong> últimas <strong>la</strong> que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes últimas o<br />

los criterios (test) últimos <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>jurídica</strong> (uno <strong>de</strong> esos criterios lo<br />

constituye <strong>la</strong>s normas puestas <strong>en</strong> vigor por <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor, pero no es<br />

<strong>la</strong> única, también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluirse <strong>la</strong> costumbre y <strong>el</strong> prece<strong>de</strong>nte) 118 ; <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> los seres<br />

humanos y, por tanto, una realidad conv<strong>en</strong>cional 119 . La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes sociales nos remite a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to que, <strong>en</strong><br />

tanto reg<strong>la</strong> social, supone <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una conducta converg<strong>en</strong>te<br />

aceptada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista interno. 120 La tercera tesis es <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> discrecionalidad; a <strong>el</strong><strong>la</strong> ya hemos hecho alusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo<br />

<strong>de</strong> este escrito y po<strong>de</strong>mos sintetizar<strong>la</strong> dici<strong>en</strong>do que esta afirma que<br />

siempre existirán casos no previstos o no regu<strong>la</strong>dos legalm<strong>en</strong>te y que<br />

<strong>en</strong> esos casos <strong>el</strong> juez <strong>de</strong>be usar su discrecionalidad y crear <strong>de</strong>recho<br />

111 Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, Journal o leal tudies, No. 11, 1982, pp. 139<br />

112 “<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Derecho es una cosa; su mérito o <strong>de</strong>mérito otra” (AUSTIN, J. The Province o<br />

jurispru<strong>de</strong>nce Determined, 1861, 18 ).<br />

113 Herbert, Hart. Positivism and the Separation of La and Morals” En, Harvard Law review, num. 71,<br />

1958, pp. 593-601.<br />

11 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico? En, Revista DOXA, num. 26 2003 p. 7<br />

115 Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista DOXA, num. 25 2002, p. 309<br />

116 Hart, H. L. Law, liberty and Morality, Stanford: Stanford Univ. Press, 1963, p. 20.<br />

117 Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. Traducción, Liborio Hierro, Francisco Laporta y Juan R.<br />

Páramo. riginal inédito, Sistema, núm. 36, Mayo <strong>de</strong> 1980, p. .<br />

118 Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. p. cit. pp. y 6.<br />

119 Bayon, Juan Carlos. “El cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, <strong>en</strong> V. Zapatero (ed.), Horizontes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l Derecho: Hom<strong>en</strong>aje a Luis García San Migu<strong>el</strong>, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Alcalá<br />

<strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, 2002, vol. II, p. 36.<br />

120 Coleman, J. “Second thoughts and other first impressions”, En, BRIAN, Brix (Ed). Analyzin <strong>la</strong>w.<br />

Essays in leal theory. xford: xford University Press, 1998, p. 262.


aunque esa discrecionalidad esté limitada por <strong>el</strong> propio or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico. 121<br />

Hart consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong> Dworkin,<br />

ataca <strong>la</strong>s tres tesis c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l positivismo y no sólo <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discrecionalidad 122 ; sin embargo, para Hart, no hay razón para no admitir<br />

que una reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to pueda prever <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

hercúleo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los criterios que proporciona para i<strong>de</strong>ntificar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho, convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> r<strong>el</strong>evante <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> juicio <strong>moral</strong><br />

para i<strong>de</strong>ntificar este; pero <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los principios <strong>moral</strong>es<br />

constituiría un hecho conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> principios <strong>moral</strong>es<br />

<strong>en</strong> un sistema jurídico y <strong>en</strong> ningún caso necesario 123 . La anterior tesis<br />

es compatible, según Hart, con <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual<br />

necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> (tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad) y <strong>la</strong><br />

tesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y estatus <strong>de</strong> cualquier reg<strong>la</strong> siempre pue<strong>de</strong><br />

ser reconducida a una fu<strong>en</strong>te social (tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>te sociales) 124 .<br />

Esta última consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Hart se convertirá <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida<br />

<strong>de</strong> los positivistas incluy<strong>en</strong>tes actuales.<br />

2.4. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

Al igual que Dworkin, Alexy formu<strong>la</strong> críticas al positivismo y<br />

especialm<strong>en</strong>te a una <strong>de</strong> sus tesis c<strong>en</strong>trales, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción 125 .<br />

Alexy <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> abiertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y,<br />

por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción conceptual necesaria<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> (tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción) 126 . Para Alexy, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

positivismo <strong>de</strong>bemos distinguir <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad y <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> separación. La primera sería <strong>la</strong> tesis débil y sost<strong>en</strong>dría simplem<strong>en</strong>te<br />

que es posible atribuirle al <strong>de</strong>recho cualquier cont<strong>en</strong>ido <strong>moral</strong> y que<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que se <strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> son<br />

121 Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. p. cit. p. y 7.<br />

122 Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo, p. cit., p.10.<br />

123 “Pero a m<strong>en</strong>os que sea verdad que los jueces <strong>en</strong> algún s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>b<strong>en</strong> emplear este método <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> los casos difíciles, continúa si<strong>en</strong>do meram<strong>en</strong>te un rasgo conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que se da<br />

<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s jurisdicciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to establecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica judicial prevé<br />

su uso. En tal caso, <strong>la</strong> conexión <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>idad no sería conceptual sino <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

sociales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que incorporan esa <strong>moral</strong>idad” (Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. p. cit.<br />

p.11).<br />

12 “Sólo si los principios <strong>moral</strong>es fueran r<strong>el</strong>evantes para <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong> proprio viore, es <strong>de</strong>cir,<br />

no por su incorporación conting<strong>en</strong>te, sino por sus cualida<strong>de</strong>s <strong>moral</strong>es o rectitud intrínsecas, su r<strong>el</strong>evancia<br />

refutaría <strong>la</strong> tesis principal <strong>de</strong>l positivismo y establecería <strong>la</strong> conexión conceptual <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong>idad <strong>en</strong> que insiste Dorkin” (Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. p. cit. p.11).<br />

125 Alexy, Robert. “Sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones necesarias <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>”, En: Vásquez, Rodolfo<br />

(comp.), <strong>de</strong>recho y Moral, editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1998. pp. 115-116.<br />

126 Ibíd., pp. 115-116.


meram<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te y no necesarias; <strong>la</strong> segunda, presupone <strong>la</strong><br />

tesis anterior, pero sosti<strong>en</strong>e a<strong>de</strong>más, que exist<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as razones que<br />

justifican <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>moral</strong>es <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. 127 Los no<br />

positivistas, por <strong>el</strong> contrario, compart<strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción o <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be incluir <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>moral</strong>es. La tesis fuerte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción, que niega <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad, sosti<strong>en</strong>e que<br />

es conceptualm<strong>en</strong>te necesario incluir <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>moral</strong>es; <strong>la</strong> tesis débil,<br />

ve <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> como algo preferible o <strong>de</strong>seable, no como<br />

conceptualm<strong>en</strong>te necesaria sino como normativam<strong>en</strong>te necesaria. 128<br />

Alexy sosti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong> admitirse <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación dos<br />

serían los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finitorios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: <strong>la</strong> legalidad conforme al<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> eficacia social. En otro lugar Alexy a sost<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> que dos son <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: <strong>la</strong> coerción o fuerza y <strong>la</strong><br />

corrección o rectitud 129 . El positivismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que sosti<strong>en</strong>e que<br />

los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finitorios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> una <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

autoridad o <strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia social, estaría cercano a <strong>la</strong> primera, mi<strong>en</strong>tras<br />

que los antipositivistas, a <strong>la</strong> segunda. Una interpretación radical <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción sustituiría <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> eficacia social y <strong>la</strong><br />

legalidad conforme al or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> corrección <strong>moral</strong>, lo que <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> práctica conduciría a <strong>la</strong> anarquía; por <strong>el</strong>lo, para Alexy, <strong>la</strong> cuestión no<br />

es si pue<strong>de</strong> sustituirse, sino si se pue<strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> eficacia social y <strong>la</strong><br />

legalidad conforme al or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> corrección <strong>moral</strong> 130 .<br />

La necesidad <strong>de</strong> corrección se reve<strong>la</strong> al mostrar <strong>la</strong> contradicción<br />

performativa que se suscita cuando se afirma que “X es una republica,<br />

soberana, fe<strong>de</strong>ral e injusta” 131 . Alexy imagina un grupo social gobernado<br />

por forajidos que inicialm<strong>en</strong>te conforman un or<strong>de</strong>n sin s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>bido<br />

a que esta constituido por reg<strong>la</strong>s que no reve<strong>la</strong>n <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

sus autores y se muestran contradictorias, y que posteriorm<strong>en</strong>te se<br />

convierte <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n social predatorio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los bandidos se<br />

organizan y al m<strong>en</strong>os se establece <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

jerarquización <strong>de</strong> los bandidos; estos ór<strong>de</strong>nes no podrían consi<strong>de</strong>rarse<br />

todavía sistemas jurídicos por razones conceptuales 132 ; sin embargo,<br />

si <strong>en</strong> una etapa posterior los bandidos se organizan y transforman<br />

127 Alexy, Robert. “Derecho y <strong>moral</strong>. Reflexiones sobre <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

constitucional”, En, Ferrer Mac-gregor, Eduardo (comp.). Interpretación constitucional. Editorial Porrua y<br />

Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, México, 2005, p. 2.<br />

128 Ibíd. p. 3.<br />

129 Alexy, Robert. “La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho”, En, Revista Doxa, No. 26, 2006, pp.155.<br />

130 Alexy, Robert. “Derecho y <strong>moral</strong>. Reflexiones sobre <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

constitucional”. p. cit. p. 3.<br />

131 Alexy, Robert. “La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho”, Op. cit. p. 156.<br />

132 Alexy, robert. “sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones necesarias <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, p. cit., 125-127.<br />

0


<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y, a pesar <strong>de</strong> su injusticia extrema,<br />

tanto los súbditos como los gobernantes lo aceptan apoyados <strong>en</strong><br />

razones superiores, es posible l<strong>la</strong>marle sistema jurídico por razones<br />

conceptuales; Alexy se pregunta cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong>tre<br />

un sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y un sistema <strong>de</strong> forajidos y <strong>la</strong> respuesta <strong>la</strong> hal<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> lo que él <strong>de</strong>nomina pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> corrección. La pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

corrección afirma que <strong>el</strong> sistema jurídico (<strong>la</strong>s normas individuales<br />

e incluso <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>jurídica</strong>s) incorpora, necesariam<strong>en</strong>te, una<br />

pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> rectitud. En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> sistema jurídico t<strong>en</strong>dría un<br />

carácter <strong>de</strong>finitorio, <strong>de</strong> suerte que si esta es <strong>de</strong>sconocida, implícita o<br />

explícitam<strong>en</strong>te, no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse a este como tal; no así <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s individuales y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales,<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión es calificativa, <strong>el</strong>lo es, <strong>la</strong>s trata<br />

simplem<strong>en</strong>te como normas <strong>de</strong>fectuosas. 133 Ahora bi<strong>en</strong>, según Alexy<br />

<strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho resu<strong>el</strong>ve algunos problemas<br />

como <strong>el</strong> <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tación y justificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

corrección <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación y aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> los<br />

límites <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Sin embargo, Alexy es consci<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> origina serios problemas como <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> límites y<br />

<strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos (certeza) <strong>en</strong> <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to <strong>moral</strong>, <strong>de</strong> allí <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones autoritativas que pongan fin a <strong>la</strong>s<br />

discusiones, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> justificación <strong>moral</strong>.<br />

Como lo seña<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo anterior, <strong>el</strong> positivismo actual<br />

ha distinguido <strong>en</strong>tre un positivismo duro o excluy<strong>en</strong>te y un positivismo<br />

b<strong>la</strong>ndo o incluy<strong>en</strong>te como respuesta al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho, sofisticando <strong>de</strong> tal manera sus argum<strong>en</strong>tos que<br />

<strong>en</strong> ocasiones parecies<strong>en</strong> confundirse con los argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los no<br />

positivistas 134 . El positivismo jurídico excluy<strong>en</strong>te o duro (Raz) sosti<strong>en</strong>e<br />

que es conceptualm<strong>en</strong>te incoher<strong>en</strong>te incluir o hacer refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema jurídico 135 y que,<br />

por tanto, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación, exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho nunca<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> <strong>moral</strong>idad o <strong>de</strong> juicios <strong>de</strong> valor <strong>moral</strong><br />

sino <strong>de</strong> hechos sociales exclusivam<strong>en</strong>te 136 . El positivismo incluy<strong>en</strong>te,<br />

admite, por <strong>el</strong> contrario, que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema<br />

133 Ibíd. p. 127.<br />

13 Walucho, Wilfrid J. Positivismo Jurídico Incluy<strong>en</strong>te. Marcial Pons, Madrid, 2007, pp.15-16.<br />

135 Raz, Joseph. The Authority o Law. Essays on Law and Morality, C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979, p. 50. hay<br />

traducción <strong>en</strong> español: La autoridad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. <strong>en</strong>sayos sobre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>. Traducción y notas<br />

<strong>de</strong> Roldando Tamayo y Salmoran, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México. México D. F., segunda<br />

edición, 1985. p. 55 y ss.<br />

136 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico?, En, Revista DOXA, num. 26 2003, p. 18 y<br />

BAYN, Juan Carlos. p. cit. p. 57.<br />

1


jurídico pueda incluir estándares <strong>moral</strong>es sin incurrir <strong>en</strong> inconsist<strong>en</strong>cia<br />

o contradicción 137 , pero si lo hace no es porque <strong>el</strong>lo sea necesario<br />

sino conting<strong>en</strong>te o circunstancial. El positivismo incluy<strong>en</strong>te no afirma,<br />

como si lo hac<strong>en</strong> los antipositivistas, que ciertas normas form<strong>en</strong> parte<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> su valor <strong>moral</strong>, tampoco afirma, y esto lo<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l positivismo excluy<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> una<br />

norma como <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>p<strong>en</strong>da sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ciones;<br />

para esta versión <strong>de</strong>l positivismo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrección <strong>moral</strong> como <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

conv<strong>en</strong>ciones 138 .<br />

2.5. Consi<strong>de</strong>raciones finales: crítica a <strong>la</strong>s tesis c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l positivismo<br />

jurídico<br />

Como ya se ha dicho, <strong>el</strong> positivismo jurídico compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tres<br />

tesis: <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada tesis social o tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales, <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> separación, y <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> discrecionalidad. Ahora bi<strong>en</strong>, lo que<br />

se ha <strong>de</strong>nominado <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l positivismo jurídico <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales<br />

afectas a <strong>la</strong> versión fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales.<br />

2.5.1. Crítica a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación, como ya se ha dicho, se expresa dici<strong>en</strong>do<br />

que una cosa es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y otra su mérito y, por <strong>el</strong>lo,<br />

<strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que algo es <strong>de</strong>recho no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que satisfaga<br />

<strong>de</strong>terminados valores <strong>moral</strong>es universales 139 . Esta última tesis, que<br />

se formuló como antítesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis básica <strong>de</strong>l iusnaturalismo “Lex<br />

injusta non est lex, sed corruptio legis” constituye <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

otras dos tesis. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>scriptivo o normativo.<br />

Ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido meram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriptivo, cuando es <strong>en</strong>unciado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista externo <strong>de</strong> un observador e implica <strong>la</strong> afirmación<br />

<strong>de</strong> que un sistema jurídico no requiere necesariam<strong>en</strong>te estar vincu<strong>la</strong>do<br />

a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> positiva o a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias <strong>moral</strong>es <strong>de</strong> alguna persona o grupo<br />

<strong>de</strong> personas. En este s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> tesis implicaría (a) que pue<strong>de</strong> existir<br />

<strong>en</strong> una sociedad un sistema jurídico que no incluya <strong>en</strong>tre sus normas<br />

cre<strong>en</strong>cias o reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>moral</strong>idad positiva sea <strong>de</strong> una persona o <strong>de</strong> un<br />

137 Ibíd. 5.<br />

138 Bayón, Juan Carlos. El cont<strong>en</strong>ido Mínimo <strong>de</strong>l Positivismo jurídico. p. cit., p. 7.<br />

139 MacCormick, Neil y Weinberger, ta. (1986). An institutional theory o <strong>la</strong>w. New approaches to leal<br />

positivis., D. Reídle Pub. Co. (Kluer), Dordrech, p. 128.


grupo o <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> sociedad, (b) que pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong> una sociedad un<br />

sistema jurídico sin que exista <strong>en</strong> esa sociedad reg<strong>la</strong> <strong>moral</strong> o cre<strong>en</strong>cia<br />

alguna <strong>de</strong> una persona o <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> personas o <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> sociedad<br />

que establezca <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s. Estas<br />

tesis ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter contra-intuitivo, pues parec<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> contra<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia común 140 ; por <strong>el</strong> contrario, para alguno o <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>stinatarios, todos los sistemas jurídicos que conocemos se<br />

caracterizan (a) porque incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus normas gran parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias o reg<strong>la</strong>s que <strong>el</strong>los concib<strong>en</strong> como <strong>moral</strong>es y (b) porque<br />

todos o algunos <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>stinatarios compart<strong>en</strong> una reg<strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>de</strong><br />

obe<strong>de</strong>cer (prima facie o absoluta) <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s o a al m<strong>en</strong>os<br />

gran parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> 141 .<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido ético normativo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> una formu<strong>la</strong>ción hecha por un observador crítico, o por un<br />

participante no-aceptante, qui<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>moral</strong> propio<br />

o crítico, afirma que un sistema jurídico no requiere necesariam<strong>en</strong>te<br />

estar <strong>en</strong> conexidad con algún tipo <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias y/o alguna reg<strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

que él <strong>de</strong>fi<strong>en</strong>da. En este s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no es con <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> positiva o social sino con <strong>la</strong> <strong>moral</strong> crítica e implica (a) que algui<strong>en</strong><br />

pue<strong>de</strong> afirmar sin caer <strong>en</strong> contradicción que existe un sistema jurídico<br />

que no incluye <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus normas ninguna cre<strong>en</strong>cia y/o reg<strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

que <strong>el</strong> acepta o (b) que algui<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> afirmar, sin caer <strong>en</strong> contradicción<br />

que existe un sistema jurídico sin que exista ninguna cre<strong>en</strong>cia o reg<strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> que él acepta que establezca <strong>la</strong> obligación <strong>moral</strong> <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cerlo.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores afirmaciones, estas parec<strong>en</strong> confirmar<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia común 142 . No obstante (a) no parece p<strong>la</strong>usible <strong>de</strong>l todo,<br />

<strong>de</strong>bido a que parece imposible que un sistema jurídico no incluya alguna<br />

norma con <strong>la</strong> que <strong>el</strong> participante no aceptante o <strong>el</strong> observador crítico<br />

no esté <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo, pero <strong>en</strong> este caso, lo r<strong>el</strong>evante es que<br />

<strong>la</strong> tesis sosti<strong>en</strong>e que si se da alguna coinci<strong>de</strong>ncia, esta es meram<strong>en</strong>te<br />

conting<strong>en</strong>te y no conceptualm<strong>en</strong>te necesaria. Por <strong>el</strong> contrario, (b)<br />

parece más p<strong>la</strong>usible, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que tanto <strong>el</strong> observador crítico<br />

como <strong>el</strong> participante no aceptante, pue<strong>de</strong>n reconocer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un sistema jurídico y <strong>la</strong> coercibilidad <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong> sus normas como un<br />

hecho social, a pesar <strong>de</strong> negar legitimidad <strong>moral</strong> a sus autorida<strong>de</strong>s y<br />

obligatoriedad <strong>moral</strong> a sus normas. Con fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> lo anterior,<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación es una tesis es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

axiológica y no ontológica, como comúnm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, y que <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

pue<strong>de</strong> traducirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> conexión o concordancia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s y <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> una <strong>moral</strong> crítica es<br />

1 0 Hierro, Liborio L. “¿Por qué ser positivista?”, En, Revista Doxa 25, 2002. p.281.<br />

1 1 Ibíd., p. 282.<br />

1 2 Ibíd., p. 281.


meram<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te o circunstancial y solo pue<strong>de</strong> establecerse<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>moral</strong> y no jurídico, <strong>de</strong> igual manera, que<br />

<strong>la</strong> obligación <strong>moral</strong> <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer a <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s es asimismo<br />

conting<strong>en</strong>te y sólo pue<strong>de</strong> establecerse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>moral</strong><br />

y no jurídico 143 .<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación se le han p<strong>la</strong>nteado tres<br />

objeciones r<strong>el</strong>evantes. Una primera objeción pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>unciarse a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Hart <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho natural<br />

y que se opone a <strong>la</strong> tesis positivista <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

cualquier cont<strong>en</strong>ido aunque parece que esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Hart no es c<strong>la</strong>ra y<br />

<strong>en</strong> todo caso <strong>el</strong><strong>la</strong> no conduce a inferir una conexión necesaria <strong>en</strong>tre lo<br />

que es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y lo que es <strong>moral</strong>. Una segunda objeción afirma que<br />

cualquier sistema jurídico <strong>de</strong>be satisfacer ciertos principios mínimos<br />

que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> interna <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: g<strong>en</strong>eralidad, publicidad,<br />

no retroactividad, compr<strong>en</strong>sibilidad, no contradictoriedad, posibilidad<br />

<strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to, estabilidad y coher<strong>en</strong>cia institucional (Fuller). De<br />

suerte que un sistema jurídico que cump<strong>la</strong> con estos requisitos y que<br />

al mismo tiempo admita <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong>bería consi<strong>de</strong>rarse un sistema<br />

jurídico válido. La tercera objeción es <strong>la</strong> <strong>de</strong> que los sistemas jurídicos<br />

mo<strong>de</strong>rnos necesariam<strong>en</strong>te incorporan gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad<br />

positiva <strong>de</strong> los pueblos civilizados que coinci<strong>de</strong> con ciertos cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> cualquier <strong>moral</strong> crítica racionalm<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tada y por <strong>el</strong>lo son<br />

candidatos a obedi<strong>en</strong>cia prima facie racionalm<strong>en</strong>te fundada. La tesis<br />

<strong>de</strong> Dworkin, también coinci<strong>de</strong> <strong>en</strong> partes con esta objeción.<br />

2.5.2. Crítica a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales es epistemológica y ontológica. 144<br />

Conforme a <strong>el</strong><strong>la</strong> es positivista toda concepción filosófica que consi<strong>de</strong>re<br />

que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> social y sus fu<strong>en</strong>tes son<br />

conv<strong>en</strong>cionales o <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones humanas 145 (tesis fuerte) y, a<strong>de</strong>más,<br />

qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>re que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema jurídico es un hecho<br />

observable y pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>unciarse con una proposición <strong>de</strong>scriptiva y<br />

veritativa, y qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>re que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una norma <strong>jurídica</strong>, a<br />

pesar <strong>de</strong> no ser un hecho observable, pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>unciarse por medio <strong>de</strong><br />

proposiciones <strong>de</strong>scriptivas y por <strong>el</strong>lo veritativa (tesis débil) 146 .<br />

1 3 Ibíd., p.28 .<br />

1 Hierro, Liborio L. p. cit., p. 279.<br />

1 5 “La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> leyes <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que hayan sido establecidas mediante <strong>de</strong>cisiones<br />

humanas” (MacCormick, Neil y Weinberger, ta. (1986). An Institutional Theory o Law. New Approaches<br />

to Leal Positivis., D. Reídle Pub. Co. (Kluer), Dordrech, p. 129).<br />

1 6 Hierro, Liborio L. p. cit. p.280.


La versión fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse una interpretación radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis hartiana que sosti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong> una comunidad,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> hechos sociales, materializados <strong>en</strong> un<br />

conjunto <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, que pue<strong>de</strong>n ser<br />

<strong>de</strong>scritos sin recurrir a <strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad ni a juicio evaluativo alguno, y que <strong>el</strong><br />

positivismo i<strong>de</strong>ntifica con <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to que se expresa <strong>en</strong><br />

una práctica social. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nuestra forma <strong>de</strong> vida nos hal<strong>la</strong>mos<br />

con formas distintas <strong>de</strong> prácticas sociales, por ejemplo, <strong>la</strong>s prácticas<br />

siquiátricas, medicas, estéticas, etc., cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s regida por un<br />

sin número <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scribirse y reconducirse a criterios<br />

últimos. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> hacerse una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> o<br />

<strong>la</strong>s diversas prácticas converg<strong>en</strong>tes; pero también esa práctica como<br />

cualquier otra práctica pue<strong>de</strong> valorarse con arreglo a principios.<br />

Toda práctica social respon<strong>de</strong> a principios o fines y, por tanto,<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribirse y también evaluarse con arreglo a esos principios,<br />

valores o fines que <strong>la</strong> justifican. Una práctica social es un medio<br />

para alcanzar fines, para realizar valores, una practica social no es<br />

un fin <strong>en</strong> si mismo, siempre quiere alcanzar un estado <strong>de</strong> cosas; <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho es una práctica social pero lo es también <strong>la</strong> <strong>moral</strong>; <strong>de</strong> suerte<br />

que <strong>la</strong> discusión sobre si <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> esa práctica, que permitiría<br />

e<strong>la</strong>borar un concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> si se consi<strong>de</strong>ra<br />

correcta o no (<strong>moral</strong>idad) es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho válido o si <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo con <strong>el</strong> que<br />

se juzga esa práctica social es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho correcto es una discusión<br />

irresoluble porque se está discuti<strong>en</strong>do cuestiones difer<strong>en</strong>tes. En tanto<br />

práctica social, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> un montón <strong>de</strong> circunstancias<br />

históricas y culturales que lo pue<strong>de</strong>n hacer difer<strong>en</strong>te. Al igual que <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> cambiar según <strong>la</strong>s dinámicas sociales, los<br />

hechos políticos, económicos, culturales. La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l estado<br />

actual <strong>de</strong> esa práctica pue<strong>de</strong> hacerse a través <strong>de</strong> una cantidad <strong>de</strong><br />

instrum<strong>en</strong>tos metodológicos y conceptuales y esa <strong>de</strong>scripción pue<strong>de</strong><br />

o no reflejar con cierta efici<strong>en</strong>cia y precisión <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Pero por eso t<strong>en</strong>emos que concluir que ese es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho válido.<br />

La categoría <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z pert<strong>en</strong>ece a un mundo totalm<strong>en</strong>te distinto<br />

<strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> los hechos (K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>) y no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>rivar un <strong>de</strong>ber ser<br />

<strong>de</strong> un ser. El mismo Hart admite que <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to no<br />

se pue<strong>de</strong> predicar vali<strong>de</strong>z porque <strong>el</strong><strong>la</strong> es un hecho es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te; por<br />

consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to lo que hace es <strong>de</strong>scribir una<br />

practica, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>la</strong> forma como <strong>en</strong> una sociedad dada<br />

se i<strong>de</strong>ntifica, se modifica, se interpreta y se aplica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho.


Como se pue<strong>de</strong> inferir, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to no produce <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho, ni establece los criterios para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho válido,<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> es una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> una práctica, pero no te pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir porque<br />

razón <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa práctica <strong>de</strong>terminadas reg<strong>la</strong>s son consi<strong>de</strong>radas<br />

<strong>de</strong>recho. La reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to es establecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

judicial, <strong>el</strong>lo quiere seña<strong>la</strong>r que primero es <strong>la</strong> práctica y <strong>de</strong>spués <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, que no es más que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> esa<br />

práctica; pero como <strong>de</strong> esa <strong>de</strong>scripción se pue<strong>de</strong> inferir <strong>de</strong>beres, <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong> no es <strong>en</strong> realidad un reg<strong>la</strong> por que no prescribe nada, es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> un hecho.<br />

Por otra parte, por mom<strong>en</strong>tos parece que <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> Dworkin y <strong>de</strong><br />

Hart no son tan incompatibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, aunque conceptualm<strong>en</strong>te<br />

apar<strong>en</strong>t<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er muchas difer<strong>en</strong>cias. Por ejemplo, si un juez <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

un caso ape<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> social o a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> liberal porque no<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una respuesta c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico; t<strong>en</strong>dría<br />

importancia para <strong>el</strong> juez o para <strong>el</strong> abogado o para <strong>el</strong> ciudadano que <strong>el</strong><br />

caso se <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong> esa manera y ape<strong>la</strong>ndo a consi<strong>de</strong>raciones <strong>moral</strong>es<br />

porque estas eran conceptualm<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te o necesarias si al fin<br />

y al cabo <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias son <strong>la</strong>s mismas. La Corte Constitucional<br />

colombiana llegaría a consecu<strong>en</strong>cias difer<strong>en</strong>tes si admite que <strong>el</strong> uso<br />

que está haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los principios <strong>moral</strong>es es conting<strong>en</strong>te o no;<br />

realm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>beríamos preguntarnos, qué es lo r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> esta<br />

discusión, pues así p<strong>la</strong>nteada, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual<br />

parece ser una tesis sin s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>bido a que lo r<strong>el</strong>evante no es si<br />

<strong>el</strong> uso que se hace <strong>de</strong> los principios <strong>moral</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los<br />

casos difíciles es conting<strong>en</strong>te o necesario, sino <strong>el</strong> uso mismo y <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> ese uso.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, como ya se ha dicho, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

pue<strong>de</strong> incluir como criterio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a ciertos<br />

principios <strong>moral</strong>es o políticos, pero lo más importante <strong>de</strong> los principios,<br />

como ya se ha visto, no es <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación formal sino su materia<br />

y cont<strong>en</strong>ido. Un antipositivistas podría suscribir todas <strong>la</strong>s tesis <strong>de</strong>l<br />

positivismo incluy<strong>en</strong>te y no ser inconsist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> tal postu<strong>la</strong>do, sin embargo, un positivistas incluy<strong>en</strong>te<br />

si bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> suscribir todas <strong>la</strong>s tesis, no pue<strong>de</strong> ser consist<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que se <strong>de</strong>rivan y es que, <strong>en</strong> últimas, <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones materiales no<br />

preestablecidas, <strong>de</strong> conceptos que ca<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y<br />

política. La discusión <strong>en</strong>tonces no es tanto ¿Qué es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho? es<br />

posible para un antipositivista admitir que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho son <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

positiva, <strong>la</strong> cuestión <strong>en</strong>tonces es ¿por qué <strong>de</strong>bo obe<strong>de</strong>cer al <strong>de</strong>recho<br />

o cuando y <strong>en</strong> que condiciones <strong>de</strong>bo obe<strong>de</strong>cer<strong>la</strong>s? ¿por qué <strong>de</strong>bo


admitir como vincu<strong>la</strong>ntes <strong>la</strong>s normas creadas mediante <strong>de</strong>cisiones<br />

humanas? ¿<strong>de</strong>bo obe<strong>de</strong>cer un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>fectuosos o in<strong>moral</strong>?; por<br />

otra parte, ¿se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sociales <strong>la</strong><br />

obligación <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho o <strong>el</strong><strong>la</strong> es sólo una tesis <strong>de</strong>scriptiva,<br />

no normativa? ¿<strong>de</strong>be <strong>en</strong>tonces distinguirse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, su i<strong>de</strong>ntificación y su vali<strong>de</strong>z y, por <strong>el</strong>lo, pue<strong>de</strong> admitir <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho que no obligue o <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho<br />

que no sea válido o que sea válido pero no obligue?<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

1. Alexy, Robert. Derecho y razón práctica. Ediciones distribuciones<br />

Fontamara, 2ª reimpresión corregida, México, 2002<br />

2. Alexy, Robert. Teoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

estudios políticos y constitucionales, Madrid, 2002<br />

3. Alexy, Robert. “Sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones necesarias <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>”, En: Vásquez, Rodolfo (comp.), <strong>de</strong>recho y Moral, editorial<br />

Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1998<br />

4. Alexy, Robert. El concepto y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Traducción <strong>de</strong><br />

Jorge M Seña, editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, segunda edición, 1997<br />

5. Arango, Rodolfo. ¿Hay respuestas correctas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho? Siglo<br />

<strong>de</strong>l hombre editores, Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, Bogotá, 1999<br />

6. Austin, John, “La <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho”,<br />

En, CASANOVAS, Pompeu y <strong>otros</strong>. El ámbito <strong>de</strong> lo jurídico, lecturas<br />

<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo. Editorial Crítica, 1994<br />

7. Austin, J. The Province of jurispru<strong>de</strong>nce Determined, 1861<br />

8. Bayón, Juan Carlos. “Derecho, conv<strong>en</strong>cionalismo y controversia”,<br />

<strong>en</strong>, Navarro, Pablo E. y Redondo, María C. (comp.) La r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ensayos <strong>de</strong> filosofía <strong>jurídica</strong>, <strong>moral</strong> y política. Editorial<br />

Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 2002<br />

9. Bayón, Juan Carlos. “El cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong>l positivismo jurídico”,<br />

<strong>en</strong> V. Zapatero (ed.), Horizontes <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l Derecho: Hom<strong>en</strong>aje<br />

a Luis García San Migu<strong>el</strong>. Vol. II, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Alcalá<br />

<strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, 2002.<br />

10. Betegón, jerónimo y <strong>otros</strong>. Lecciones <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Ediciones McGraww-Hill, Madrid, 1997


11. Bobbio, Norberto. El problema <strong>de</strong>l positivismo jurídico. Ediciones<br />

Distribuciones Fontamara, México, octava reimpresión, 2004<br />

12. Bobbio, Norberto. El positivismo jurídico, Editorial Debate, Madrid,<br />

1993NINO, Santiago. Introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial<br />

Ari<strong>el</strong>., S. A., Barc<strong>el</strong>ona, 9ª edición, 1999<br />

13. Bulygin, E. “Is There a Conceptual Connection Betwe<strong>en</strong> Law and<br />

Morality?”, En, Aarnio A, Pietilä K y Uusitalo (eds.) Interests Morality<br />

and the Law, Tampere, Research institute for Social Sci<strong>en</strong>ces, 1996.<br />

14. Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista<br />

DOXA, num. 25 2002<br />

15. Carrillo De <strong>la</strong> rosa, Yezid. Temas y problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho. Ediciones Doctrina y Ley, Bogotá D. C., 2008<br />

16. Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, Journal of legal<br />

Studies, No. 11, 1982<br />

17. Coleman, J. “Second Thoughts and Other First Impressions”, En,<br />

BRIAN, Brix (Ed). Analyzing <strong>la</strong>w. Essays in Legal Theory. Oxford:<br />

Oxford University Press, 1998<br />

18. Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, Journal of legal<br />

Studies, No. 11, 1982<br />

19. Dworkin, Ronald. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. Editorial Ari<strong>el</strong> S. A.,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 4ª reimpresión, 1999<br />

20. Dworkin, Ronald. El imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia. Editorial Gedisa, segunda<br />

reimpresión, Barc<strong>el</strong>ona, 2005<br />

21. Hart, H. “El ci<strong>el</strong>o <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> Ihering y <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

analítica mo<strong>de</strong>rna”, En, Casanovas, Pompeu y Moreso, José J. El<br />

ámbito <strong>de</strong> lo jurídico. Editorial Crítica, Barc<strong>el</strong>ona, 1994<br />

22. Hart, H. El concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Traducción <strong>de</strong> G<strong>en</strong>aro R. Carrió,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, Ab<strong>el</strong>edo-Perrot, 2004<br />

23. Hart, H. “Positivism and the Separation of Law and Morals”, En,<br />

Harvard Law review, num. 71, 1958<br />

24. Hart, H. L. Law, liberty and Morality, Stanford: Stanford Univ. Press,<br />

1963


25. Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>l positivismo. Traducción, Liborio<br />

Hierro, Francisco Laporta y Juan R. Páramo. Original inédito, Sistema,<br />

núm. 36, Mayo <strong>de</strong> 1980<br />

26. Hierro, Liborio L. “¿Por qué ser positivista?”, En, Revista Doxa 25,<br />

2002<br />

27. Hoerster, Norbert. En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l positivismo jurídico, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

Gedisa, 1992<br />

28. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho. Nov<strong>en</strong>a edición, Traducción <strong>de</strong> Moisés Nilve. Eu<strong>de</strong>ba editorial<br />

universitaria <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1970<br />

29. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Grupo editorial éxodo, México<br />

D. F., 2006<br />

30. MacCormick, Neil y Weinberger, Ota. An Institutional Theory of<br />

Law. New Approaches to Legal Positivis., D. Reídle Pub. Co. (Kluwer),<br />

Dordrech, 1986.<br />

31. Martínez Roldán, Luis y otro. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y<br />

metodología <strong>jurídica</strong>, editorial Ari<strong>el</strong>, S. A. 1994<br />

32. Raz, Joseph. The Authority of Law. Essays on Law and Morality,<br />

C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979 (traducción <strong>en</strong> español: La autoridad <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho. <strong>en</strong>sayos sobre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>. Traducción y notas <strong>de</strong><br />

Roldando Tamayo y Salmoran, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />

México. México D. F., segunda edición, 1985<br />

33. Raz, Joseph. “On the Autonomy of legal reasoning”, En, Ethic in<br />

the public domain, Oxford, Oxford University Press, 1994, (traducción<br />

<strong>en</strong> español, RAZ, J. “La autonomía <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico, En, La<br />

Ética <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ámbito <strong>de</strong> lo público. Editorial Gedisa, primera edición,<br />

2001, Barc<strong>el</strong>ona)<br />

34. Riddall, J. G. Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

2000<br />

35. Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico? En,<br />

Revista DOXA, num. 26 2003<br />

36. Segura Ortega, Manu<strong>el</strong>. La racionalidad <strong>jurídica</strong>. Editorial Tecnos,<br />

Madrid, 1998


37. Soriano, Ramón. Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ari<strong>el</strong><br />

Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 2ª edición, 1993<br />

38. Squ<strong>el</strong><strong>la</strong>, Agustín. Positivismo jurídico, <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>rechos<br />

humanos. Ediciones distribuciones Fontamara, México, segunda<br />

edición, 1998<br />

39. Waluchow, Wilfrid J. Positivismo Jurídico Incluy<strong>en</strong>te. Marcial Pons,<br />

Madrid, 2007<br />

0


ENSAYO 3<br />

MARCO ANALÍTICO DE LA TESIS DE<br />

LA VINCULACION Y DE LA TESIS DE<br />

LA SEPARACION 147<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Como bi<strong>en</strong> se sabe, <strong>la</strong>s dos gran<strong>de</strong>s tradiciones <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

jurídico, <strong>la</strong> positivista y <strong>la</strong> antipositivistas, cuec<strong>en</strong> habas <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discusión sobre <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación. La<br />

tesis c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l positivismo actual, cuya figura emblemática es Hart,<br />

se resume <strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación conceptual <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y<br />

<strong>la</strong> <strong>moral</strong> y su aceptación o no marca <strong>la</strong> línea divisoria <strong>en</strong>tre positivistas<br />

y no positivistas 148 . Ahora bi<strong>en</strong>, usualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> termino <strong>moral</strong> pue<strong>de</strong><br />

usarse <strong>en</strong> una multiplicidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos sin que nos percatemos<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, lo que <strong>en</strong> ocasiones conduce a que se discuta sobre cosas<br />

difer<strong>en</strong>tes crey<strong>en</strong>do que se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> lo mismo; <strong>de</strong>bido a <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> primer<br />

eje temático <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo está <strong>de</strong>dicado a precisar <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que<br />

es usado <strong>el</strong> término “<strong>moral</strong>” <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Seguidam<strong>en</strong>te, estudiaremos <strong>la</strong>s más importantes manifestaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l positivismo (<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción) y <strong>el</strong> antipositivismo<br />

1 7 Los argum<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo fueron pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> II Congreso Nacional y Quinto<br />

Congreso Nacional <strong>de</strong> Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, argum<strong>en</strong>tación e interpretación, realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Libre Se<strong>de</strong> Bogotá, Colombia.<br />

1 8 Alexy, Robert. El concepto y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Traducción <strong>de</strong> Jorge M Seña, editorial Gedisa,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, segunda edición, 1997, pp. 13 y 1 y Bulygin, E. “Is There a Conceptual Connection Bete<strong>en</strong><br />

La and Morality?”, En, Aarnio A, Pietilä K y Uusitalo (eds.) Interests Morality and the Law, Tampere,<br />

Research institute for Social Sci<strong>en</strong>ces, 1996, pp. 1 y ss.<br />

1


(vincu<strong>la</strong>ción), para luego int<strong>en</strong>tar llevar a cabo una aproximación a <strong>la</strong><br />

problemática que se suscita como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong><br />

estándares <strong>moral</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> constitucionalismo actual.<br />

Abstract<br />

As is w<strong>el</strong>l known, the two great traditions of legal thought, the<br />

positvist and antipositivist, baked beans around the discussion of the<br />

theory of bonding and the theory of separation.The c<strong>en</strong>tral thesis of<br />

curr<strong>en</strong>t positivism, which is emblematic Hart, is summarized in the<br />

thesis of the conceptual separation betwe<strong>en</strong> <strong>la</strong>w and <strong>moral</strong>ity and their<br />

acceptance or otherwise mark the dividing line betwe<strong>en</strong> positivists and<br />

non-positivists. But usually the term <strong>moral</strong> can be used in a multitu<strong>de</strong><br />

of ways without being aware of it, which sometimes leads to differ<strong>en</strong>t<br />

things being discussed on the b<strong>el</strong>ief that talking about the same, as<br />

a result, the first thematic area of This essay is <strong>de</strong>voted to c<strong>la</strong>rify<br />

the s<strong>en</strong>se that it used the term “<strong>moral</strong>” in the context of legal theory.<br />

Next, study the most important manifestations of the c<strong>en</strong>tral thesis of<br />

positivism (<strong>de</strong>coupling) and antipositivism (tie), th<strong>en</strong> try to carry out an<br />

approach to the problem that arises as a result of the inclusion of <strong>moral</strong><br />

standards in the curr<strong>en</strong>t constitutionalism.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves<br />

Positivismo, iusnaturalismo, <strong>moral</strong>, neoconstitucionalismo,<br />

<strong>de</strong>recho.<br />

Key word<br />

Postivism, natural <strong>la</strong>w, neoconstitutionalism, right.<br />

3.1. Los mundos posibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

3.1.1. El mundo numero uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

Para empezar habría que seña<strong>la</strong>r tres usos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

locución “<strong>moral</strong>”. El primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los apunta a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> como un estado<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia o un estado m<strong>en</strong>tal; comúnm<strong>en</strong>te nos referimos a <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

como <strong>la</strong> <strong>moral</strong> subjetiva y hacemos alusión a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

un individuo. Ape<strong>la</strong>ndo a una terminología propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología<br />

popperiana, podríamos <strong>de</strong>nominar a esta forma <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong>, <strong>el</strong> mundo número uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>. En este mundo hal<strong>la</strong>mos


<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias, principios e i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> vida bu<strong>en</strong>a o virtuosa<br />

que han sido interiorizadas por <strong>el</strong> individuo o <strong>la</strong> persona particu<strong>la</strong>r y<br />

que <strong>de</strong>terminan su forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y comportarse socialm<strong>en</strong>te.<br />

Esta esfera numero uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> se caracteriza por <strong>la</strong> pluralidad<br />

y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> vistas que hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> cada ser una<br />

individualidad insustituible. En re<strong>la</strong>ción a esta forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong>, hay que <strong>de</strong>cir c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, que cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

se discute sobre <strong>la</strong> conexidad conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, o se sosti<strong>en</strong>e o se niega que una <strong>de</strong>cisión judicial <strong>de</strong>be<br />

o <strong>de</strong> hecho incorpora un mínimo <strong>de</strong> <strong>moral</strong>idad o una pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

corrección <strong>moral</strong>, <strong>el</strong> termino “<strong>moral</strong>” no se usa <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido que hemos<br />

asignado al mundo numero uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>.<br />

Es necesario reiterarlo porque un argum<strong>en</strong>to al que usualm<strong>en</strong>te<br />

se recurre, para invalidar <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesaria vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, es aqu<strong>el</strong> que manifiesta que no existe un criterio<br />

objetivo para saber cuando un juicio <strong>moral</strong> es correcto o no, pues<br />

lo <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te correcto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> lo que pi<strong>en</strong>se cada sujeto y,<br />

específicam<strong>en</strong>te, cada juez. Como ejemplo <strong>de</strong> lo que se afirma tomo <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>bate que <strong>en</strong> nuestra <strong>teoría</strong> nacional se suscitó <strong>en</strong>tre los profesores<br />

Tamayo Jaramillo y López Medina sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un nuevo <strong>de</strong>recho<br />

<strong>en</strong> Colombia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que parecería que <strong>la</strong> locución <strong>moral</strong> se usa <strong>en</strong><br />

éste s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>moral</strong> subjetiva y personal. Afirma <strong>el</strong> profesor Tamayo<br />

Jaramillo:<br />

“…, <strong>el</strong> profesor López Medina si<strong>en</strong>ta lo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> su<br />

concepción <strong>de</strong>l Derecho <strong>en</strong> su adhesión a <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l nuevo <strong>de</strong>recho<br />

<strong>teoría</strong> que al igual que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l uso alternativo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y otras más<br />

como <strong>el</strong> realismo norteamericano <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes, para dar campo a una aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

basada <strong>en</strong> corazonadas, valores y principios g<strong>en</strong>eralísimo, doctrina<br />

que <strong>de</strong> alguna manera aplica <strong>la</strong> Corte Constitucional <strong>en</strong> sus s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias<br />

modu<strong>la</strong>tivas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to expreso <strong>de</strong> textos constitucionales<br />

absolutam<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ros, lo que hace que <strong>la</strong> Corporación más que ser<br />

un intérprete <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta, sea un nuevo legis<strong>la</strong>dor ilegitimo.” 149 (El<br />

subrayado es nuestro).<br />

Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte seña<strong>la</strong> <strong>el</strong> profesor Tamayo Jaramillo (2008, 148):<br />

“Afirma <strong>el</strong> profesor López Medina que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho tradicional<br />

hace completa separación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, mi<strong>en</strong>tras que<br />

1 9 Tamayo Jaramillo, Javier. “Crítica al nuevo <strong>de</strong>recho y a <strong>la</strong> interpretación constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> corte<br />

constitucional”, En, Goyes Mor<strong>en</strong>o, Isab<strong>el</strong> (comp.). 3er Conreso Nacional y 1er internacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

constitucional. T<strong>en</strong>siones contemporáneas <strong>de</strong>l constitucionalismo. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigaciones y estudios<br />

socio-jurídicos, Pasto-Colombia 2008, p. 1 3.


<strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo <strong>de</strong>recho ambos conceptos se acercan. Esa afirmación es<br />

falsa como está p<strong>la</strong>nteada y resu<strong>el</strong>ta. En efecto, es innegable que los<br />

imperativos <strong>moral</strong>es no pue<strong>de</strong>n ser coercitivos y exteriores al individuo,<br />

como si lo es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho, y que por tanto nadie pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocer<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho positivo vig<strong>en</strong>te so pretexto <strong>de</strong> que su conducta se rige<br />

por sus reg<strong>la</strong>s <strong>moral</strong>es. De igual manera un conflicto <strong>de</strong> intereses<br />

no se pue<strong>de</strong> resolver exclusivam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> principios <strong>moral</strong>es<br />

<strong>de</strong>l juez… (…) De otro <strong>la</strong>do, así <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> se acerqu<strong>en</strong><br />

como lo afirma <strong>el</strong> Doctor López Medina, es imposible que un caso<br />

concreto se resu<strong>el</strong>va <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Derecho, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

reg<strong>la</strong>s <strong>moral</strong>es que <strong>el</strong> juez crea válidas, pues así vayan <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

sus convicciones <strong>moral</strong>es, <strong>el</strong> juez está obligado a aplicar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

vig<strong>en</strong>te. Sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se aplique <strong>el</strong> nuevo <strong>de</strong>recho, <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> <strong>de</strong>l juez sup<strong>la</strong>ntará <strong>la</strong>s normas, y <strong>en</strong>tonces todos los conflictos<br />

<strong>de</strong> intereses se resolverán <strong>de</strong> acuerdo con los principios <strong>moral</strong>es <strong>de</strong>l<br />

juez, pero <strong>en</strong>tonces ya no podremos ha<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Derecho sino<br />

<strong>de</strong> ‘Estado <strong>de</strong> <strong>moral</strong> subjetiva <strong>de</strong> los jueces’, o si se prefiere <strong>de</strong> ‘Estado<br />

<strong>de</strong> Derecho Natural’” 150 (El subrayado es nuestro).<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que si reducimos <strong>la</strong> <strong>moral</strong> a los estados m<strong>en</strong>tales,<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia o corazonadas personales, <strong>la</strong> tesis que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conexidad conceptual <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> no <strong>de</strong>be ser aceptada y<br />

concluir que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te no es bu<strong>en</strong>o incluir <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho,<br />

pero, insistimos <strong>la</strong> aceptabilidad o no <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis que vincu<strong>la</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

a <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no está haci<strong>en</strong>do<br />

alusión a este tipo <strong>de</strong> <strong>moral</strong>. El argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l profesor Tamayo<br />

Jaramillo, sin quererlo, reduce un <strong>de</strong>bate profundo y académico a una<br />

caricatura inaceptable, pues nadie podría sost<strong>en</strong>er que ni <strong>la</strong> Corte<br />

Constitucional, ni <strong>el</strong> profesor López Medina, ni aqu<strong>el</strong>los que exig<strong>en</strong><br />

un mínimo <strong>de</strong> corrección <strong>moral</strong> y <strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s<br />

g<strong>en</strong>erales y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales, se refieran a esta noción <strong>de</strong><br />

<strong>moral</strong> subjetiva y personal.<br />

3.1.2. El mundo numero dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

Un segundo s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que pue<strong>de</strong> ser usado <strong>el</strong> término <strong>moral</strong><br />

hace alusión a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> positiva o <strong>moral</strong> social, esto es, <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

como un hecho fáctico o como un conjunto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales<br />

o culturales que pue<strong>de</strong>n ser objetivado y constatado empíricam<strong>en</strong>te<br />

como cualquier otro objeto social o cultural; a este segundo forma <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>la</strong> po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>signar como <strong>el</strong> mundo número dos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y se concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> principios<br />

150 Ibíd. p. 1 8.


y valores <strong>moral</strong>es compartidos por los miembros <strong>de</strong> un grupo social<br />

(sociedad o un grupo <strong>de</strong> esta) 151 . Des<strong>de</strong> esta perspectiva, es evi<strong>de</strong>nte<br />

que po<strong>de</strong>mos afirmar que <strong>de</strong>terminada sociedad ti<strong>en</strong>e una <strong>moral</strong><br />

más liberal o más tradicional que otra, o que <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada<br />

comunidad <strong>de</strong>terminados valores <strong>moral</strong>es priman sobre <strong>otros</strong>. Como<br />

se ve, <strong>en</strong> contraposición al primero, que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> individuo y<br />

es extremadam<strong>en</strong>te diversa y cambiante, según <strong>el</strong> sujeto, <strong>el</strong> mundo<br />

numero dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y se<br />

muestra re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te más homogénea y estable.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre estos dos mundos se dan una serie <strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones<br />

y re<strong>la</strong>ciones que hac<strong>en</strong> que cada uno sufra modificaciones <strong>de</strong>bido a<br />

esta interacción; por ejemplo, un individuo pue<strong>de</strong> modificar su visión<br />

<strong>moral</strong> al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto con <strong>de</strong>terminada sociedad, o con un sector<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que personalida<strong>de</strong>s muy fuertes pue<strong>de</strong>n<br />

modificar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to colectivo <strong>de</strong> una comunidad <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

positivo o negativo. En este escrito no po<strong>de</strong>mos tratar a profundidad<br />

dichas re<strong>la</strong>ciones, por lo pronto no interesa mostrar, que por lo m<strong>en</strong>os<br />

existe un uso <strong>de</strong>l vocablo <strong>moral</strong> con un significado totalm<strong>en</strong>te diverso<br />

a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a tradicional <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>moral</strong> es subjetiva y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> cada<br />

individuo <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Dicho lo anterior es necesario también <strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong><br />

discusión actual sobre <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> tampoco<br />

hace alusión a este s<strong>en</strong>tido o significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>. En ese s<strong>en</strong>tido<br />

estamos <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> profesor Tamayo Jaramillo cuando sosti<strong>en</strong>e<br />

que : “Un or<strong>de</strong>n jurídico sin una convicción <strong>moral</strong> <strong>de</strong> su obligatoriedad<br />

por parte <strong>de</strong> los súbditos es insost<strong>en</strong>ible a base <strong>de</strong> simple represión y<br />

coacción” 152 . Como ya se dijo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo anterior, para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad<br />

<strong>de</strong> los positivistas y anti-positivistas <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> interactúan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>en</strong> ocasiones hay una superposición conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

su cont<strong>en</strong>ido y sus funciones sociales, habría que <strong>de</strong>cir que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista empírico pue<strong>de</strong> existir una re<strong>la</strong>ción compleja <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>. Ningún positivista niega que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

interactú<strong>en</strong> socialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un grupo social, <strong>de</strong> suerte que <strong>en</strong> ocasiones<br />

<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción o <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales prohíb<strong>en</strong> lo que <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te lo<br />

está y hac<strong>en</strong> obligatorio lo que <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra correcto. 153<br />

151 Vi<strong>la</strong>josana, Josep M. Funciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: un marco conceptual Revista analisi e diritto, 2006, p.<br />

28 .<br />

152 Tamayo Jaramillo. p. cit. p. 1 8.<br />

153 Hart, H. L. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. Traducción, Liborio Hierro, Francisco Laporta y Juan R.<br />

Páramo. riginal inédito, Sistema, núm. 36, Mayo <strong>de</strong> 1980. p.5.


3.1.3. El mundo numero tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

El tercer significado <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l término <strong>moral</strong> hace alusión a<br />

<strong>la</strong> <strong>moral</strong> crítica, para difer<strong>en</strong>ciarlo <strong>de</strong> los <strong>otros</strong> dos, diremos que<br />

este constituye <strong>el</strong> mundo número tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y está compuesto<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por un conjunto <strong>de</strong> principios y valores y por un<br />

conjunto <strong>de</strong> sistemas conceptuales, situaciones problemáticas y<br />

argum<strong>en</strong>tos críticos que permit<strong>en</strong> justificar racionalm<strong>en</strong>te ese conjunto<br />

<strong>de</strong> principios, y también evaluar, criticar o justificar <strong>la</strong> <strong>moral</strong> positiva, <strong>la</strong><br />

<strong>moral</strong> personal, <strong>la</strong>s doctrinas <strong>moral</strong>es y los <strong>de</strong>más sistemas normativos.<br />

Este mundo numero tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

individual <strong>de</strong> cada sujeto (mundo uno) como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> compartida<br />

por un grupo social (mundo dos) y es a <strong>el</strong><strong>la</strong> a <strong>la</strong> que se refiere <strong>la</strong><br />

discusión actual <strong>en</strong>tre positivistas y anti-positivistas. En consecu<strong>en</strong>cia,<br />

cuando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho se discute sobre si existe o no una<br />

conexidad conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, se está<br />

aludi<strong>en</strong>do a este último uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, como <strong>moral</strong> critica.<br />

3.1.4. El uso <strong>de</strong>l término <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Nino (1999) ha sugerido una serie <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos que no reflejan<br />

correctam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s tesis sobre <strong>la</strong>s que discut<strong>en</strong> los positivistas y antipositivistas,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>en</strong>contramos (a) <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to que sosti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be reflejar <strong>la</strong> <strong>moral</strong> social <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> imperante, (b) <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to que afirma que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be ajustarse a los principios <strong>moral</strong>es y <strong>de</strong> justicia validos<br />

universalm<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su aceptación social, (c) <strong>el</strong><br />

argum<strong>en</strong>to que dice que no es posible distinguir conceptualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>jurídica</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>moral</strong>es vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un grupo social<br />

humano y (d) <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to que sosti<strong>en</strong>e que los jueces aplican <strong>de</strong><br />

hecho principios <strong>moral</strong>es <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>cisiones. Estas tesis ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

común que int<strong>en</strong>tan vincu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>moral</strong> social (<strong>el</strong> mundo<br />

numero dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>).<br />

Exist<strong>en</strong>, sin embargo, <strong>otros</strong> argum<strong>en</strong>tos que si están involucrados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre positivistas y anti-positivistas y que se refier<strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> critica, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los seña<strong>la</strong> Nino<br />

(a) <strong>el</strong> que afirma que los jueces <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recurrir, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho positivo no da una solución, a normas y principios <strong>moral</strong>es<br />

para justificar sus <strong>de</strong>cisiones, (b) <strong>el</strong> que sosti<strong>en</strong>e que los jueces <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

negarse a aplicar <strong>la</strong>s normas positivas que contradigan los principios<br />

<strong>moral</strong>es, (c) aqu<strong>el</strong> que dice que si una norma <strong>jurídica</strong> pert<strong>en</strong>ece a un<br />

sistema jurídico ti<strong>en</strong>e fuerza obligatoria y <strong>de</strong>be ser obe<strong>de</strong>cida y aplicada<br />

por los jueces cualquiera sea su orig<strong>en</strong> y cont<strong>en</strong>ido <strong>moral</strong>, (d) aqu<strong>el</strong>


que expresa que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciar principios<br />

<strong>de</strong> justicia aplicables a situaciones concretas y formu<strong>la</strong>r valoraciones<br />

sobre <strong>la</strong> conformidad o no <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo a esos principios, y,<br />

finalm<strong>en</strong>te, (e) <strong>el</strong> que sugiere que para i<strong>de</strong>ntificar un or<strong>de</strong>n normativo<br />

como un sistema jurídico se requiere, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> verificar los criterios<br />

fácticos, formu<strong>la</strong>r juicios <strong>de</strong> valor acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y <strong>moral</strong>idad <strong>de</strong><br />

sus normas 154 .<br />

3.2. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />

El primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> los hombres<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a lo <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te correcto estuvo amparado<br />

por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza física con <strong>la</strong> naturaleza <strong>moral</strong><br />

<strong>de</strong>l hombre. Anaxím<strong>en</strong>es, Pitágoras y Anaximandro, por ejemplo,<br />

articu<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> concepción <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong> legalidad a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> legalidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>el</strong> mundo 155 . Heráclito seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción indisoluble<br />

que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ley que rige <strong>el</strong> Universo <strong>en</strong>tero: <strong>el</strong> logos, y todos los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos terrestres, incluida <strong>en</strong> estos <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes<br />

humanas. 156<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, los sofistas se <strong>en</strong>cargarán <strong>de</strong> mostrar <strong>la</strong><br />

contradicción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s creadas por <strong>el</strong> hombre y <strong>la</strong> leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza física bajo <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> physis 157 , aqu<strong>el</strong>lo que es<br />

por naturaleza y permanece invariable, y <strong>el</strong> nomos, aqu<strong>el</strong>lo que surge<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción o acuerdo, o por <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y se manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> hábito, <strong>la</strong> costumbre o <strong>la</strong> ley 158 . Esta<br />

contraposición también se hace evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> Sófocles<br />

15 Nino, Santiago. Introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Ari<strong>el</strong>., S. A., Barc<strong>el</strong>ona, 9ª edición, 1999,<br />

pp. 16-17 y 27.<br />

155 Werner Jaeger: Pai<strong>de</strong>ia. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica. México. 199 . p. 16 .<br />

156 Kaufmann, Arthur y <strong>otros</strong>. “Panorámica histórica <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho”, En,<br />

P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo. Editorial Debate, Barc<strong>el</strong>ona, 199 . p. 52.<br />

157 La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una physis (naturaleza) estuvo siempre <strong>en</strong> antítesis a <strong>la</strong> <strong>de</strong> nomos, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

propuesta sofística, parece que fue Hipías <strong>el</strong> primero <strong>en</strong> advertir esta contradicción: “Amigos pres<strong>en</strong>tes,<br />

consi<strong>de</strong>ro yo que vos<strong>otros</strong> sois pari<strong>en</strong>tes y familiares y ciudadanos, todos, por naturaleza, no por<br />

condición legal. Pues lo semejante es pari<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su semejante por naturaleza. “Pero <strong>la</strong> ley que es<br />

<strong>el</strong> tirano <strong>de</strong> los hombres, les fuerza a muchas cosas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo natural”. (P<strong>la</strong>tón. Protágoras. En<br />

Diálogos. Vol. II. Editorial Gredos. Madrid. 1982 337c-d.<br />

158 El término nomos tal y como se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura griega, conti<strong>en</strong>e dos significados:<br />

por una parte hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> costumbre o costumbres (nomoi, <strong>en</strong> plural), <strong>en</strong> otro s<strong>en</strong>tido se <strong>de</strong>be<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como “ley”, esto es, <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que <strong>en</strong> <strong>la</strong> polis t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> carácter obligatorio porque eran<br />

sancionadas por <strong>el</strong> hábito, <strong>la</strong> costumbre o <strong>la</strong>s asambleas <strong>de</strong> los hombres. “riginalm<strong>en</strong>te, nomos era <strong>la</strong><br />

costumbre sagrada, <strong>la</strong> que se impone y se consi<strong>de</strong>ra justa <strong>en</strong> <strong>la</strong> polis. Es <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n que lo abarca todo.<br />

Píndaro <strong>el</strong> poeta, dio <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> precisa: nomos basileus panton: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> esta costumbre sagrada<br />

se <strong>de</strong>scribe como lo que lo rige todo y sobre todo” (Friedrich, C. J. La filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica. México 1993. Quinta edición. p. 27.).


(Antígona) <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se contrapone a <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>l Estado a <strong>la</strong>s leyes<br />

eternas <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza 159 .<br />

También es importante resaltar <strong>la</strong> distinción aristotélica <strong>en</strong>tre<br />

justicia según <strong>la</strong> igualdad y justicia según <strong>la</strong> ley. La primera se expresa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> conocida formu<strong>la</strong> lo igual para los iguales y lo <strong>de</strong>sigual para los<br />

<strong>de</strong>siguales (política 1280a) y compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia correctiva aplicable<br />

<strong>en</strong>tre iguales y <strong>la</strong> justicia distributiva aplicable <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>siguales. La<br />

justicia según <strong>la</strong> ley, que es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>la</strong> subdivi<strong>de</strong> a su vez <strong>en</strong><br />

justicia política legal y justicia política natural 160 . Esta última es lo que<br />

<strong>en</strong> todas partes ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misma fuerza y no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación o<br />

<strong>de</strong>saprobación <strong>de</strong>l ser humano; lo legal o conv<strong>en</strong>cional, por <strong>el</strong> contrario,<br />

es lo que <strong>en</strong> un principio es indifer<strong>en</strong>te que sea <strong>de</strong> un modo u otro pero<br />

que una vez constituidas <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser indifer<strong>en</strong>te 161 .<br />

El estoicismo, influ<strong>en</strong>ciado por una nueva ética, que pone <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro a un individuo cosmopolita, no propondrá una ley <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza a <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, sino <strong>de</strong>l Cosmos, no una ética<br />

para <strong>la</strong> polis sino una ética cosmopolita 162 . Para los estoicos <strong>el</strong> logos<br />

aparece como una ley racional universal, una recta razón que da<br />

s<strong>en</strong>tido al Cosmos, a <strong>la</strong> naturaleza y al hombre que forma parte <strong>de</strong> ese<br />

Cosmos. Esa ley universal se expresa o manifiesta como ley natural<br />

o ley universal aplicable a los hombres y esta última se materializa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s leyes positivas creadas por los hombres. 163<br />

3.3. Algunas interpretaciones o manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vincu<strong>la</strong>ción<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción es posible <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>limitan<br />

conceptualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> ley positiva y ley natural y se admite <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> leyes justas y leyes injustas, que para <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

antiguo y estoico era imposible, y <strong>el</strong>lo surge con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l<br />

iusnaturalismo. Con <strong>el</strong> iusnaturalismo <strong>en</strong> sus dos versiones (teológico<br />

y racionalista) se distingue con absoluta c<strong>la</strong>ridad, por una parte, <strong>la</strong><br />

legalidad <strong>moral</strong> (<strong>de</strong>recho natural), <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong>rechos y<br />

159 Riddall, J. G. Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Gedisa, 2000, p. 85.<br />

160 Es importante seña<strong>la</strong>r que para Aristót<strong>el</strong>es hay dos gran<strong>de</strong>s tipos <strong>de</strong> justicia: una forma <strong>de</strong> justicia<br />

según <strong>la</strong> ley y otra según <strong>la</strong> igualdad. Aquí sólo nos referimos a <strong>la</strong> primera, esta última incluye <strong>la</strong> justicia<br />

correctiva y <strong>la</strong> justifica distributiva.<br />

161 Aristót<strong>el</strong>es, Ética a Nicómaco, Ediciones Universales-Bogotá, 1998, Libro V, Capítulo VII, p. 118. Y<br />

Riddall, J. G. p. cit. p. 87.<br />

162 Betegón, Jerónimo y <strong>otros</strong>. Lecciones <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ediciones McGra-Hill, Madrid, 1997,<br />

p. 0.<br />

163 Ruiz, Migu<strong>el</strong>. p. cit, p. 8.


<strong>de</strong>beres (<strong>de</strong>ber ser) que justifican un curso <strong>de</strong> acción, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza, que sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> realidad (ser) y, por otra, se<br />

separa <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho natural (<strong>de</strong>recho i<strong>de</strong>al y justo), que constituye lo<br />

invariable y no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor político y mudable,<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo o conv<strong>en</strong>cional, que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad humana<br />

e histórica <strong>de</strong> los individuos concretos.<br />

De esta dualidad 164 se <strong>de</strong>riva que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong>be presuponer una conexidad o re<strong>la</strong>ción conceptual necesaria<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n jurídico positivo y <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n normativo <strong>moral</strong>, y que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho positivo para ser válido y obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong>be subordinarse al<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>moral</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho natural (vali<strong>de</strong>z <strong>moral</strong>). Según Nino, <strong>el</strong><br />

iusnaturalismo pue<strong>de</strong> caracterizarse porque <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n conjuntam<strong>en</strong>te<br />

dos tesis: (a) que exist<strong>en</strong> principios <strong>de</strong> justicia universalm<strong>en</strong>te validos<br />

y cognoscibles por <strong>la</strong> razón humana y (b) que un sistema <strong>de</strong> normas<br />

o una norma <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r no pue<strong>de</strong>n ser calificadas <strong>de</strong> “<strong>jurídica</strong>s” si<br />

contradic<strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> justicia universalm<strong>en</strong>te válidos 165 . Ahora<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción ha t<strong>en</strong>ido muchas interpretaciones como<br />

lo ha sugerido Garzón Val<strong>de</strong>z (1998). A continuación seña<strong>la</strong>remos<br />

algunas r<strong>el</strong>evantes para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo<br />

3.3.1. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ley y justicia<br />

Una primera interpretación <strong>de</strong>l <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

que equipara <strong>la</strong> ley (<strong>de</strong>recho) y <strong>la</strong> justicia. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />

Agustín, sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> esquema estoico distingue tres manifestaciones<br />

<strong>de</strong> una misma ley que se <strong>de</strong>spliega <strong>en</strong> tres mom<strong>en</strong>tos y objetos<br />

difer<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> ley eterna, <strong>la</strong> ley natural y <strong>la</strong> ley positiva. 166 Esta última,<br />

para ser justa y legítima y exigir obedi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>be estar ajustada a <strong>la</strong><br />

ley eterna, <strong>de</strong> allí <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Agustín <strong>de</strong> que no es ley <strong>la</strong> que no<br />

es justa. Una versión parecida se pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Cicierón y Suarez 167 .<br />

Mo<strong>de</strong>rnam<strong>en</strong>te esta tesis fue retomada por Gustav Rabdruch, qui<strong>en</strong><br />

sostuvo luego <strong>de</strong> los excesos <strong>de</strong>l nacional socialismo que una norma<br />

extremadam<strong>en</strong>te injusta no es <strong>de</strong>recho. Alexy ha citado, <strong>en</strong> ocasiones,<br />

<strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional alemán, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se sosti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>la</strong> justicia y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a disposición <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor<br />

constitucional y, con fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> tribunal <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra inválidas<br />

16 Betegón, Jerónimo y <strong>otros</strong>. p. cit. p. 3 .<br />

165 Nino. p. cit. p. 28.<br />

166 Robles, M. p. cit. p. 58.<br />

167 Garzón Valdés, Ernesto. <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong> En, VÁSQUEZ, Rodolfo (Comp.) <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>, editorial<br />

Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1998. RIDDALL, J. G. p. cit. p.93.


muchas normas <strong>de</strong>l nacionalsocialismo que contradic<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

evi<strong>de</strong>nte principios fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> justicia 168 .<br />

3.3.2. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ley injusta y ley corrupta<br />

Tomás <strong>de</strong> Aquino propone una versión más débil y at<strong>en</strong>uada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis anterior, para él, cuando <strong>la</strong> ley humana vio<strong>la</strong> <strong>la</strong> ley natural<br />

estamos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ley corrompida o corrupta, pero no inválida<br />

o inexist<strong>en</strong>te, una especie <strong>de</strong> leyes imperfectas, pero validas 169 . Estas<br />

leyes pue<strong>de</strong>n ser injustas <strong>de</strong> dos maneras 170 . En primer lugar porque<br />

son contrarias al bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hombre o se opon<strong>en</strong> al fin natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cosas; estas leyes, a pesar <strong>de</strong> su injusticia, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser obe<strong>de</strong>cidas<br />

para evitar <strong>el</strong> escándalo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n. En segundo lugar, <strong>la</strong>s leyes<br />

pue<strong>de</strong>n ser injustas porque se opon<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ley divina, <strong>en</strong> este caso<br />

<strong>de</strong> ningún modo pue<strong>de</strong>n observarse 171 . Finnis cuyo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ha<br />

sido influ<strong>en</strong>ciado por <strong>la</strong> concepción tomista, ha tocado <strong>el</strong> problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley injusta aunque ha sugerido que esta no hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

preocupaciones c<strong>en</strong>trales, pues una <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho natural, a su<br />

juicio, no <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tre sus principales preocupaciones <strong>la</strong> afirmación<br />

<strong>de</strong> que ‘unjust <strong>la</strong>ws not <strong>la</strong>w’ 172 .<br />

3.3.3. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y razón<br />

La secu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong>l mundo y <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón mo<strong>de</strong>rna,<br />

justifica <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los <strong>de</strong>rechos y obligaciones naturales <strong>de</strong> los<br />

individuos surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón. 173 Común a los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

natural racional es <strong>el</strong> estudio y <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza humana,<br />

pero no <strong>la</strong> naturaleza real o histórica, sino una naturaleza e<strong>la</strong>borada<br />

por <strong>la</strong> razón, una naturaleza a-histórica e individual. A partir <strong>de</strong> ese<br />

análisis formu<strong>la</strong>n reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> justicia universales que sirvieran <strong>de</strong> guía a <strong>la</strong><br />

conducta humana. Obviam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los exist<strong>en</strong> matices y difer<strong>en</strong>cias<br />

que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma como se configure esa naturaleza 174 ; sin<br />

embargo, lo significativo <strong>de</strong> esta posición es que i<strong>de</strong>ntifica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

válido con <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho racional o <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón.<br />

168 Alexy, Robert. El concepto y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1997, pp. 15-16.<br />

169 Garzón Valdés, Ernesto. p. p. cit. p. 21.<br />

170 Riddall, J. G. p. cit. p. 96.<br />

171 Betegón, Jerónimo y <strong>otros</strong>. p. cit. p. 8.<br />

172 Finnis, John. Natural Law and natural rihts. C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don press oxford, University xford, 2003, p. 351.<br />

173 Betegón, Jerónimo y <strong>otros</strong>. p. cit. p.53.<br />

17 Ibíd. p.55.<br />

0


3.3.4. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> “punto <strong>de</strong> vista interno” y <strong>el</strong> “punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>moral</strong>”<br />

Garzón Valdés ha sost<strong>en</strong>ido que dado que únicam<strong>en</strong>te se<br />

obe<strong>de</strong>ce <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho por razones pru<strong>de</strong>nciales y <strong>moral</strong>es y que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ‘punto <strong>de</strong> vista externo’ se obe<strong>de</strong>ce al <strong>de</strong>recho por razones<br />

pru<strong>de</strong>nciales, <strong>de</strong>be inferirse que <strong>el</strong> ‘punto <strong>de</strong> vista interno’ presupone<br />

una adhesión al <strong>de</strong>recho por razones <strong>moral</strong>es, por lo que <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> vista interno pue<strong>de</strong> ser traducido al punto <strong>de</strong> vista <strong>moral</strong>. Ahora<br />

bi<strong>en</strong>, si se sosti<strong>en</strong>e que <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista interno (por lo m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s) es una condición necesaria para <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

or<strong>de</strong>n jurídico positivo, <strong>de</strong>be concluirse que todo <strong>en</strong>unciado sobre <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema jurídico presupone un punto <strong>de</strong> vista <strong>moral</strong> y<br />

que hay una re<strong>la</strong>ción necesaria <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong> 175 .<br />

3.3.5. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> corrección y <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

vali<strong>de</strong>z<br />

En <strong>el</strong> ámbito contin<strong>en</strong>tal europeo Alexy ha sost<strong>en</strong>ido que tanto <strong>el</strong><br />

sistema jurídico como <strong>la</strong>s normas individuales e incluso <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

<strong>jurídica</strong>s incorporan, necesariam<strong>en</strong>te, una pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> rectitud o<br />

corrección. En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> sistema jurídico <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> corrección<br />

t<strong>en</strong>dría un carácter <strong>de</strong>finitorio, <strong>de</strong> suerte que si esta es <strong>de</strong>sconocida,<br />

implícita o explícitam<strong>en</strong>te, no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse a un sistema jurídico<br />

como tal; no así <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s individuales y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones judiciales, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

rectitud es calificativa, <strong>el</strong>lo es, trata a <strong>la</strong>s normas individuales y a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones judiciales como normas <strong>de</strong>fectuosas 176 .<br />

3.3.6. Equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre principios <strong>moral</strong>es y normas <strong>jurídica</strong><br />

En <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to norteamericano Dworkin ha i<strong>de</strong>ntificado los<br />

principios <strong>moral</strong>es con <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s vincu<strong>la</strong>ntes. Para él, <strong>en</strong><br />

los casos difíciles los juristas y jueces hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> patrones que<br />

no funcionan como reg<strong>la</strong>s positivas sino <strong>de</strong> principios 177 que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una naturaleza <strong>moral</strong>. Los principios constituy<strong>en</strong> estándares que no<br />

son reg<strong>la</strong>s, y a pesar <strong>de</strong> que ambos permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

particu<strong>la</strong>res, se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> su forma lógica <strong>de</strong> aplicación. La tesis<br />

175 VASQUEZ, Rodolfo (Comp.) <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>, editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1998, p. 22 .<br />

176 Ibíd. pp. 127-128.<br />

177 Dorkin, Ronald. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. Editorial Ari<strong>el</strong> S.A., Barc<strong>el</strong>ona, ª reimpresión,<br />

1999. p. 72.<br />

1


<strong>de</strong> Dworkin es que los principios son vincu<strong>la</strong>ntes para los jueces y, por<br />

tanto, cuando los jueces hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, lo que hac<strong>en</strong> es aplicar<br />

normas <strong>jurídica</strong>s obligatorias, <strong>el</strong>lo es, <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres.<br />

3.4. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción o separación<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación si bi<strong>en</strong> se consolida <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX,<br />

sólo fue posible <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Estado mo<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to codificador y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis,<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología positivista. La aparición<br />

<strong>de</strong>l Estado mo<strong>de</strong>rno secu<strong>la</strong>rizado trae como consecu<strong>en</strong>cias <strong>la</strong><br />

monopolización <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho por <strong>la</strong> comunidad política organizada,<br />

a qui<strong>en</strong> se reconoce como su única fu<strong>en</strong>te, y <strong>la</strong> racionalización <strong>de</strong>l<br />

material jurídico disperso 178 : <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es <strong>el</strong> establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley por<br />

<strong>el</strong> Estado y su obedi<strong>en</strong>cia no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> un fundam<strong>en</strong>to trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

e intemporal sino <strong>de</strong> su positividad, esto es, <strong>de</strong> haber sido puesto por<br />

<strong>el</strong> soberano 179 . Las gran<strong>de</strong>s codificaciones producidas a finales <strong>de</strong>l<br />

siglo XVIII y principios <strong>de</strong>l XIX constituyeron un hecho fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>. El código aparece como <strong>la</strong><br />

vía más simple y breve para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> controversia restándole<br />

protagonismo a <strong>la</strong>s otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, como <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho natural,<br />

pues él era <strong>la</strong> única e insuperable fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Estos postu<strong>la</strong>dos<br />

serán retomados y ree<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis que<br />

v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> código codificación una hechura <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón, completo, sin<br />

<strong>la</strong>gunas, coher<strong>en</strong>te, sin contradicciones y c<strong>la</strong>ra, sin ambigüeda<strong>de</strong>s,<br />

que provee a los individuos <strong>de</strong> criterios seguros y ciertos que les<br />

permite saber, con anticipación, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>jurídica</strong>s <strong>de</strong><br />

su comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> forma como los jueces resolverán sus<br />

controversias. La exégesis, si bi<strong>en</strong> reconoce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

naturales y <strong>moral</strong>es, exige que estos se adapt<strong>en</strong> al espíritu, principios<br />

y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción escrita; <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to básico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción se invierte, ahora <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho natural para<br />

ser válido <strong>de</strong>be estar conforme con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción escrita y no al revés;<br />

lo anterior conduce a <strong>la</strong> monopolización <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

formas legales 180 , que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> norma es justa por <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> ser legal, i<strong>de</strong>ntificando sin más, legitimidad con legalidad. Como se<br />

pue<strong>de</strong> inferir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> exégesis ya están pres<strong>en</strong>te dos rasgos es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong>l positivismo jurídico <strong>de</strong>cimonónico: <strong>el</strong> formalismo jurídico (<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

178 Bastida Freixedo, Xacobe. El sil<strong>en</strong>cio <strong>de</strong>l emperador. Ediciones Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia,<br />

Bogotá, D. C. 2001 p. 19.<br />

179 Ibíd. p. 31.<br />

180 Martínez Roldán, Luis y otro. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodoloía <strong>jurídica</strong>, editorial<br />

Ari<strong>el</strong>, S. A. 199 p. 253.


se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley formar sin importar su cont<strong>en</strong>ido) y <strong>el</strong> positivismo<br />

i<strong>de</strong>ológico (<strong>la</strong> ley es justa y racional como <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor).<br />

3.5. Algunas interpretaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción o <strong>la</strong><br />

separación<br />

3.5.1. Tesis analítica y normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación pue<strong>de</strong> expresarse dici<strong>en</strong>do que no<br />

existe ninguna conexión conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>,<br />

esto es, que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>finido con exclusión <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

<strong>moral</strong>es, <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> tesis ti<strong>en</strong>e carácter analítico; por <strong>el</strong> contrario,<br />

si afirma que <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>moral</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho es necesaria para alcanzar cierta c<strong>la</strong>ridad lógico-conceptual o<br />

que <strong>el</strong><strong>la</strong> garantiza <strong>la</strong> seguridad <strong>jurídica</strong>, <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> tesis ti<strong>en</strong>e carácter<br />

normativo. 181<br />

3.5.2. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad<br />

Algunos autores distingu<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad,<br />

tesis analítica, según <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> pue<strong>de</strong>n ser<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados y analizados sin t<strong>en</strong>er que recurrir<br />

a refer<strong>en</strong>cias reciprocas 182 , y <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación, tesis empírica,<br />

que afirmaría que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os empíricos<br />

distintos. Qui<strong>en</strong>es hac<strong>en</strong> esta distinción convi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> que mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong><br />

primera (tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad) pue<strong>de</strong> ser atribuida a los positivistas,<br />

<strong>la</strong> segunda no haría parte <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l positivismo,<br />

pues <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los positivistas aceptan que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

interactúan <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>en</strong> ocasiones hay una superposición<br />

conting<strong>en</strong>te, <strong>el</strong>lo es, no necesaria, <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido y sus funciones<br />

sociales 183 .<br />

Alexy, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

<strong>de</strong> manera distinta. Para él, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separabilidad, se i<strong>de</strong>ntificaría<br />

con <strong>la</strong> tesis analítica y expresaría, simplem<strong>en</strong>te, que no hay ninguna<br />

conexión conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y que,<br />

por tanto, es posible incorporar al <strong>de</strong>recho cualquier cont<strong>en</strong>ido<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> justicia, <strong>de</strong> suerte que si existe<br />

una influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>moral</strong>es <strong>en</strong> un <strong>de</strong>recho esta se da como<br />

181 Alexy, Robert. El concepto y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1997,pp.27-28.<br />

182 Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, Journal o leal tudies, No. 11, 1982, pp. 139.<br />

183 Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista DOXA, num. 25 2002, p. 309.


una cuestión <strong>de</strong> hecho y meram<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te, nunca <strong>de</strong> manera<br />

necesaria, para Alexy, esta repres<strong>en</strong>taría una versión débil <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción. La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación, por <strong>el</strong> contrario,<br />

repres<strong>en</strong>taría una versión fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción y se<br />

i<strong>de</strong>ntificaría con <strong>la</strong> tesis normativa. Esta sost<strong>en</strong>dría que exist<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as<br />

razones para <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho sin incorporar <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>moral</strong>es. 184<br />

3.5.3. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión empírica <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

En todo caso, como se afirmó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> positivismo<br />

sosti<strong>en</strong>e que a pesar que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> constituy<strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>scritos y analizados separadam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista empírico pue<strong>de</strong> existir una re<strong>la</strong>ción compleja <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>. Ningún positivista niega que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

interactú<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y que <strong>en</strong> ocasiones se dé una transposición<br />

conting<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido y <strong>la</strong>s funciones sociales que cada uno<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad; <strong>en</strong> ocasiones, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción ha<br />

prohibido lo que <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te lo está y ha hecho obligatorio lo que<br />

<strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra obligatorio 185 .<br />

3.5.4. Tesis <strong>de</strong>l valor <strong>moral</strong> conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, según Hart, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación (separabilidad)<br />

es compatible con un sistema jurídico que incluya y dote <strong>de</strong> status<br />

jurídicos a ciertas pautas <strong>moral</strong>es, tanto g<strong>en</strong>erales como específicas.<br />

De hecho es común hal<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> los diversos sistemas jurídicos actuales,<br />

catálogos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales y liberta<strong>de</strong>s individuales, que<br />

son reconocidos por los tribunales como criterios <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>jurídica</strong>,<br />

pudi<strong>en</strong>do incluso invalidar los actos <strong>de</strong> los legis<strong>la</strong>dores que no estén<br />

conforme a tales principios. Esta incorporación <strong>de</strong> pautas <strong>moral</strong>es al<br />

test <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>jurídica</strong> pue<strong>de</strong> hacerse mediante una ley fundam<strong>en</strong>tal<br />

o una <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da como <strong>en</strong> los EE. U, o por <strong>la</strong> práctica sistemática <strong>de</strong><br />

los tribunales o incluso porque una Constitución particu<strong>la</strong>r exija a los<br />

tribunales que ciertas controversias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>cidirse según un principio<br />

<strong>de</strong> justicia. Pero <strong>en</strong> todos estos casos, afirma HART, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>jurídica</strong> <strong>de</strong> los principios <strong>moral</strong>es es algo conting<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

que <strong>de</strong> hecho hayan sido incorporadas <strong>en</strong> un sistema jurídico por<br />

cualquiera <strong>de</strong> los medios establecidos y no <strong>de</strong> que sean <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te<br />

18 Alexy, Robert. “Derecho y <strong>moral</strong>. Reflexiones sobre <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

constitucional”, En, Ferrer Mac-Gregor, Eduardo. Interpretación constitucional. Tomo I. Editorial Porrúa y<br />

Universidad Autónoma <strong>de</strong> México, 2005, 1-2.<br />

185 Hart, H. El nuevo <strong>de</strong>saío <strong>de</strong>l positivismo. p. Cit. p.5.


correctos o aceptables. 186 Bayón sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> no conexión i<strong>de</strong>ntificatoria<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, presupone <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada tesis <strong>de</strong>l valor<br />

<strong>moral</strong> conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho según <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> valor <strong>moral</strong> <strong>de</strong> éste es<br />

circunstancial y ev<strong>en</strong>tual. 187<br />

3.5.5. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> merito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

es que exige distinguir <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho que es y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho que <strong>de</strong>be<br />

ser. Qui<strong>en</strong>es sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación afirman que una cosa<br />

es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y otra su mérito y, por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> afirmación<br />

<strong>de</strong> que algo es <strong>de</strong>recho no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que satisfaga <strong>de</strong>terminados<br />

valores <strong>moral</strong>es universales 188 , <strong>de</strong> suerte que, lo que permite a calificar<br />

a muchos autores como positivistas no es que no t<strong>en</strong>gan cre<strong>en</strong>cias<br />

<strong>moral</strong>es sino <strong>la</strong> separación que hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> estas cre<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>finición y <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> lo que es <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho. 189 Basta recordar <strong>la</strong><br />

citada frase <strong>de</strong> AUSTIN <strong>de</strong> que: “<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Derecho es una cosa;<br />

su mérito o <strong>de</strong>mérito otra” 190 o <strong>la</strong> <strong>de</strong> HART <strong>de</strong> que no hay conexión<br />

necesaria <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho como es y cómo <strong>de</strong>be ser (<strong>moral</strong>) 191 .<br />

3.5.6. La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> falibilidad <strong>moral</strong> o <strong>de</strong>l todo vale<br />

La tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación también se expresa dici<strong>en</strong>do que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te falible o con <strong>la</strong> formu<strong>la</strong> <strong>de</strong> que cualquier<br />

cont<strong>en</strong>ido pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>recho; esto es, nada es <strong>de</strong>recho simplem<strong>en</strong>te<br />

porque sea justo o nada <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>recho simplem<strong>en</strong>te porque sea<br />

injusto 192 .<br />

186 Ibíd. p.5-6.<br />

187 Bayón, Juan Carlos. “El cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, <strong>en</strong> V. Zapatero (ed.), Horizontes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l Derecho: Hom<strong>en</strong>aje a Luis García San Migu<strong>el</strong>. Vol. II, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, 2002, p.38.<br />

188 MacCormick, Neil y Weinberger, ta. (1986). An Institutional Theory o Law. New Approaches to Leal<br />

Positivis., D. Reídle Pub. Co. (Kluer), Dordrech, p. 128.<br />

189 Camb<strong>el</strong>l, Tom. p, Cit. p. 308.<br />

190 Austin, J. The Province o jurispru<strong>de</strong>nce Determined, 1861, pp. 18 .<br />

191 Hart, H. A. Positivism and the Separation of La and Morals” En, Harvard Law review, num. 71, 1958,<br />

pp. 593-601.<br />

192 Bayón, J. C. p. cit. p. 38.


3.6. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo jurídico<br />

actual<br />

Según Waluchow <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>jurídica</strong> se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> un estado que<br />

causa perplejidad, <strong>de</strong>bido a que los límites tradicionales <strong>en</strong>tre puntos<br />

<strong>de</strong> vista rivales se han <strong>de</strong>sdibujado. Los positivistas afirman que es<br />

compatible con su perspectiva <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho ti<strong>en</strong>e algún<br />

valor <strong>moral</strong>, y algunos reconocidos iusnaturalistas sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que nunca<br />

fue una pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l iusnaturalismo negar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong> una<br />

ley injusta. Esta perplejidad reve<strong>la</strong> que hoy <strong>la</strong>s posiciones <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> separación o vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> se han estrechado<br />

<strong>de</strong> suerte que es muy difícil sost<strong>en</strong>er sin caer <strong>en</strong> contradicción o ser<br />

inconsist<strong>en</strong>te una tesis radical como solía suce<strong>de</strong>r hace poco tiempo<br />

A continuación expondremos algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interpretaciones actuales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong><br />

3.6.1. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo<br />

excluy<strong>en</strong>te<br />

Para <strong>el</strong> positivismo excluy<strong>en</strong>te lo que sea <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión i<strong>de</strong>ntificatoria <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>, aqu<strong>el</strong>lo que es<br />

<strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificarse con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>be ser, por<br />

consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s razones basadas <strong>en</strong> juicios <strong>de</strong> valor <strong>moral</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia alguna <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> una<br />

comunidad 193 , por <strong>el</strong>lo, sosti<strong>en</strong>e que es conceptualm<strong>en</strong>te incoher<strong>en</strong>te<br />

incluir o hacer refer<strong>en</strong>cia al <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to (fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho reconocidas por los tribunales) <strong>de</strong> un sistema jurídico. 194<br />

Esta versión fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación parece <strong>en</strong>cajar mejor<br />

<strong>en</strong> los sistemas jurídicos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho legis<strong>la</strong>do constituye<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes ordinarias y no <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los jueces<br />

han jugado un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho (common <strong>la</strong>w) o <strong>en</strong> países como EE. UU. don<strong>de</strong> los jueces<br />

son más dados a admitir como proposiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho argum<strong>en</strong>tos<br />

sustantivistas. No obstante, <strong>el</strong> gran <strong>de</strong>safío para <strong>el</strong> positivismo<br />

excluy<strong>en</strong>te lo constituye <strong>el</strong> constitucionalismo actual <strong>de</strong> los estados<br />

mo<strong>de</strong>rno que ha permitido <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> un amplio catálogos<br />

<strong>de</strong> valores fundam<strong>en</strong>tales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomados <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta por los<br />

jueces al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tomar una <strong>de</strong>cisión y obligan a este a realizar<br />

pon<strong>de</strong>raciones para po<strong>de</strong>r concretar esos valores. 195<br />

193 Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico? En, Revista Doxa, num. 26 2003 p. 17.<br />

19 Raz, Joseph. The Authority o Law. Essays on Law and Morality, C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979, pp. 50.<br />

195 Ro<strong>de</strong>nas. p. cit. p. 19.


3.6.2. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo<br />

incluy<strong>en</strong>te<br />

El positivismo incluy<strong>en</strong>te quiere respon<strong>de</strong>r a este <strong>de</strong>safío<br />

propuesto por <strong>el</strong> constitucionalismo actual <strong>de</strong>recho mo<strong>de</strong>rno y<br />

sosti<strong>en</strong>e, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l excluy<strong>en</strong>te, que una reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

pue<strong>de</strong> incluir criterios <strong>moral</strong>es sin r<strong>en</strong>unciar a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

conceptual <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> 196 , pues <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> un grupo social pue<strong>de</strong> bi<strong>en</strong> remitir<br />

a criterios autoritativos, fijados <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, o a <strong>la</strong><br />

satisfacción <strong>de</strong> ciertas exig<strong>en</strong>cias <strong>moral</strong>es aunque esta condición<br />

sería meram<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te (Waluchow, 2007, 96).<br />

3.7. Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

neoconstitucionalismo<br />

Según Ferrajoli lo que se <strong>de</strong>nomina hoy neoconstitucionalismo<br />

nos remite a un nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho que se concreta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

nuevo paradigma <strong>de</strong>l “Estado constitucional <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Usualm<strong>en</strong>te<br />

está asociado: al surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> constituciones<br />

rematerializadas que incluy<strong>en</strong> pautas <strong>de</strong> carácter <strong>moral</strong> (principios<br />

y valores) con fuerza vincu<strong>la</strong>nte para todos los po<strong>de</strong>res públicos; al<br />

cambio <strong>de</strong> paradigma interpretativo y <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

judiciales <strong>en</strong> los tribunales y cortes constitucionales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> valores y principios ocupa un lugar c<strong>en</strong>tral; y, a un<br />

nuevo <strong>en</strong>foque teórico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 197 .<br />

Actualm<strong>en</strong>te su<strong>el</strong>e distinguirse tres perspectivas <strong>de</strong> análisis<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> neoconstitucionalismo: una perspectiva teórica, a <strong>la</strong> que se<br />

<strong>de</strong>nomina neoconstitucionalismo teórico, una perspectiva i<strong>de</strong>ológica,<br />

i<strong>de</strong>ntificada como neoconstitucionalismo i<strong>de</strong>ológico y una perspectiva<br />

metodológica o neoconstitucionalismo metodológico.<br />

3.7.1. Neoconstitucionalismo teórico<br />

El neoconstitucionalismo como <strong>teoría</strong> (neoconstitucionalismo<br />

teórico), constituye <strong>la</strong> versión opuesta <strong>de</strong>l positivismo teórico. Se<br />

caracterizaría por int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>scribir o reconstruir <strong>el</strong> sistema jurídico tal y<br />

como surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los sistemas jurídicos luego<br />

196 Ibíd. p. 18.<br />

197 CARBNELL, Migu<strong>el</strong>.“El neoconstitucionalismos <strong>en</strong> su <strong>la</strong>berinto”, En, CARBNELL, Migu<strong>el</strong>. Teoría<br />

<strong>de</strong>l neoconstitucionalismo. Editorial Trotta-Instituto <strong>de</strong> investigaciones <strong>jurídica</strong>s UNAM, Madrid, 2007,<br />

pp. 9-11.


<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial. El neoconstitucionalismo teórico sería<br />

perfectam<strong>en</strong>te compatible con <strong>el</strong> positivismo actual, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />

que sólo acepta, al igual que <strong>el</strong> positivismo metodológico, <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conexidad conting<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>. El neoconstitucionalismo<br />

teórico reconoce <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para dar<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l sistema jurídico contemporáneo, admiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>otros</strong> estándares como los principios; igualm<strong>en</strong>te reconoce <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración para <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y, por<br />

tanto, <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> subsunción <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Expon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esta versión serian autores como, Ferrajoli, Pietro<br />

Sanchis y <strong>el</strong> propio Comanducci, <strong>en</strong>tre <strong>otros</strong>, aunque es evi<strong>de</strong>nte que<br />

sus <strong>teoría</strong>s no puedan reducirse unas a otras.<br />

3.7.2. Neoconstitucionalismo i<strong>de</strong>ológico<br />

El neoconstitucionalismo pue<strong>de</strong> ser analizado como una i<strong>de</strong>ología<br />

(neoconstitucionalismo i<strong>de</strong>ológico) y constituiría <strong>la</strong> versión normativa<br />

<strong>de</strong>l positivismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> neoconstitucionalismo, pues a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión conceptual necesaria <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>, <strong>la</strong><br />

valora como algo positivo (tesis normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción), <strong>de</strong>rivando<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>tre otras, que <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los<br />

sistemas jurídicos excluye <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia ciega al <strong>de</strong>recho legis<strong>la</strong>do<br />

(antiformalista y antilegalista); por <strong>el</strong> contrario, que existe una<br />

obligación <strong>moral</strong> <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> constitución y <strong>la</strong>s normas conforme<br />

a <strong>el</strong><strong>la</strong> 198 . Comanducci seña<strong>la</strong> a<strong>de</strong>más como una característica<br />

<strong>de</strong>l neoconstitucionalismo i<strong>de</strong>ológico, <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> realizar una<br />

interpretación y lectura <strong>moral</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución. Expon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esta<br />

versión son Zagreb<strong>el</strong>sky, Alexy y Dworkin, <strong>en</strong>tre <strong>otros</strong>, aunque, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, sus <strong>teoría</strong>s no pue<strong>de</strong>n reducirse unas a otras.<br />

3.7.3. Neoconstitucionalismo metodológico<br />

El neoconstitucionalismo presupone una posición metodológica<br />

(neoconstitucionalismo metodológico) que niega <strong>la</strong> tesis c<strong>en</strong>trales<br />

<strong>de</strong>l positivismo metodológico y, contrario a éste <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis<br />

analítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción o tesis i<strong>de</strong>ntificativa <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y <strong>moral</strong>,<br />

que sosti<strong>en</strong>e, como lo vimos anteriorm<strong>en</strong>te, que existe una conexión<br />

conceptual necesaria, no conting<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y<br />

que esta se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> principios constitucionales y<br />

<strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas cartas constitucionales. Los<br />

neoconstitucionalistas metodológico pue<strong>de</strong>n a su vez subdividirse<br />

<strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que propon<strong>en</strong> una <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> alcance g<strong>en</strong>eral, un<br />

198 García Figueroa, Alonso. Criaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad. Editorial Trotta, 2009, p. 18.


neoconstitucionalismo metodológico fuerte, como sería <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

Alexy, que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> inferir conclusiones g<strong>en</strong>erales sobre <strong>el</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, y un neoconstitucionalismo metodológico débil, como <strong>el</strong><br />

propuesto por Dworkin que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su <strong>teoría</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta un<br />

contexto particu<strong>la</strong>r y, por tanto, limitando sus conclusiones al Derecho<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos y Gran Bretaña. Como po<strong>de</strong>mos observar, hoy<br />

conviv<strong>en</strong> dos formas <strong>de</strong> neoconstitucionalismo uno positivista (teórico)<br />

y otro antipositivista (i<strong>de</strong>ológico y metodológico).<br />

3.8. Consi<strong>de</strong>raciones finales: <strong>el</strong> constitucionalismo actual y <strong>el</strong> problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

La <strong>inclusión</strong> <strong>de</strong> razones <strong>moral</strong>es (principios y <strong>de</strong>rechos<br />

fundam<strong>en</strong>tales) <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación y aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l auge <strong>de</strong>l constitucionalismo contemporáneo, r<strong>en</strong>ueva<br />

<strong>la</strong> discusión sobre <strong>la</strong> conexidad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, pero <strong>de</strong><br />

una manera difer<strong>en</strong>te, pues ya no se trata <strong>de</strong> poner <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te que<br />

<strong>la</strong> <strong>moral</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho constituy<strong>en</strong> dos ór<strong>de</strong>nes difer<strong>en</strong>ciados, como se<br />

propuso <strong>el</strong> primer positivismo, o <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> subordinación <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n<br />

positivo a <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, como lo <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>el</strong> iusnaturalismo (teológico y<br />

racionalista); <strong>la</strong> discusión actual parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>moral</strong> ha <strong>de</strong>jado<br />

<strong>de</strong> ser una esfera indifer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho para integrarse, Ferrajoli,<br />

ha reconocido que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho mo<strong>de</strong>rno a positivizado gran parte <strong>de</strong><br />

los principios <strong>moral</strong>es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>didos por <strong>el</strong> iusnaturalismo racionalista<br />

como <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales 199 . Habermas, por sus parte, ha<br />

seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad, para establecerse un <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to mutuo<br />

que hace que <strong>la</strong> <strong>moral</strong>idad <strong>de</strong>je <strong>de</strong> ser externa o flote sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho,<br />

como lo p<strong>en</strong>só <strong>el</strong> iusnaturalismo racionalista, y emigre al ámbito interno<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo como <strong>moral</strong> procedim<strong>en</strong>talizada 200 . De suerte que<br />

<strong>el</strong> juicio <strong>moral</strong>, que anteriorm<strong>en</strong>te se constituía <strong>en</strong> patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

filosofía <strong>moral</strong> y se expresaba <strong>en</strong> un juicio sobre <strong>la</strong> legitimidad externa<br />

o justicia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo, hoy se transforma <strong>en</strong> un problema <strong>de</strong><br />

vali<strong>de</strong>z interna, r<strong>el</strong>egando <strong>la</strong>s discusiones <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tación <strong>moral</strong> al<br />

<strong>de</strong>bate constituy<strong>en</strong>te 201 .<br />

199 Ferrajoli, Luigi. “Derechos fundam<strong>en</strong>tales”, En, Ferrajoli, Luigi. Los undam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

undam<strong>en</strong>tales. Editorial Trotta, Madrid, 2001, p. 53.<br />

200 Habermas, J. Escritos sobre <strong>moral</strong>idad y eticidad. Ediciones paidos, Barc<strong>el</strong>ona, 1991, p.<br />

168.<br />

201 Prieto Sanchís, Luis. “ Derecho y <strong>moral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l constitucionalismo”, En, Revista brasileira <strong>de</strong><br />

direitto Constitucional. Julio 10 <strong>de</strong> 2007, p. 67.


E<strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho colombiana no ha sido aj<strong>en</strong>a a este<br />

<strong>de</strong>bate. Es evi<strong>de</strong>nte, que <strong>la</strong> autocompresión que jueces, abogados,<br />

académicos, ciudadanos y <strong>de</strong>más operadores t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong><br />

Colombia se ha modificado luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

Política <strong>de</strong> 1991 y su <strong>de</strong>sarrollo jurispru<strong>de</strong>ncial posterior, que ha hecho<br />

que mi<strong>en</strong>tras sus <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores afirm<strong>en</strong> que estamos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un nuevo <strong>de</strong>recho más dinámico y acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong> realidad social y a <strong>la</strong><br />

justicia 202 , sus críticos 203 nos alert<strong>en</strong> por <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> seguridad <strong>jurídica</strong><br />

que existía <strong>en</strong> <strong>el</strong> país bajo <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo y paradigma anterior. Bernal<br />

Pulido, sugiere que <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva carta constitucional<br />

<strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> Colombia <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l neoconstitucionalismo, algunos<br />

<strong>otros</strong> han <strong>de</strong>nominado ha este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o “<strong>el</strong> nuevo <strong>de</strong>recho”, <strong>otros</strong>,<br />

simplem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ordinario; este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que no es ni nuevo ni única y exclusivam<strong>en</strong>te colombiano,<br />

se caracteriza, principalm<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción o <strong>el</strong> acercami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, repres<strong>en</strong>tada esta ultima por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia con<br />

fuerza vincu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva unidad<br />

y p<strong>en</strong>etración mutua <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho constitucional, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

privado y <strong>la</strong> filosofía práctica, <strong>la</strong> aplicación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución<br />

y <strong>la</strong> superior jerarquía <strong>de</strong> ésta, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> un razonami<strong>en</strong>to retórico o<br />

tópico a<strong>de</strong>cuado al ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> razones y a <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>,<br />

<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estándares normativos distintos a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

positivas como los principios, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> prepon<strong>de</strong>rante <strong>de</strong>l juez y <strong>de</strong>l<br />

estado como realizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia material o sustantiva y ya no<br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>jurídica</strong> 204 .<br />

Esta situación ha g<strong>en</strong>erado varios <strong>de</strong>bates uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los a<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado a qui<strong>en</strong>es se consi<strong>de</strong>raban partidarios <strong>de</strong> un nuevo <strong>de</strong>recho<br />

más justo y dinámico y aqu<strong>el</strong>los que advertían <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> seguridad<br />

<strong>jurídica</strong>, usualm<strong>en</strong>te los primeros se auto<strong>de</strong>nominaban anti-formalistas<br />

y a los segundos formalista, es por todos conocidos <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate que<br />

se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong>tre López Medina y Tamayo Jaramillo. Un segundo<br />

foco <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate se ha suscitado <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> creación<br />

judicial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho como algo novedoso y positivo y qui<strong>en</strong>es v<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>lo una extralimitación <strong>de</strong>l juez constitucional; usualm<strong>en</strong>te qui<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> creación judicial están <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> prece<strong>de</strong>nte como<br />

202 Uprimny Yepes, Rodrigo. (1997). “Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong>cisión judicial correcta: un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

recapitu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> interpretación <strong>jurídica</strong>”, En, Herm<strong>en</strong>éutica <strong>jurídica</strong>. Hom<strong>en</strong>aje<br />

al maestro Darío Echandía. Santafé <strong>de</strong> Bogotá: Ediciones Rosaristas, p. 11 .<br />

203 Tamayo Jaramillo, Javier. (2008). “Crítica al nuevo <strong>de</strong>recho y a <strong>la</strong> interpretación constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corte constitucional”, En, Goyes Mor<strong>en</strong>o, Isab<strong>el</strong> (comp.). (2008) 3er Conreso Nacional y 1er internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho constitucional. T<strong>en</strong>siones contemporáneas <strong>de</strong>l constitucionalismo. Pasto-Colombia: C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> investigaciones y estudios socio-jurídicos, p. 139 y ss.<br />

20 López Medina, Diego E. Derecho <strong>de</strong> los jueces. Legis, Bogotá, 2000, pp. 191-192.<br />

0


fu<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, sea a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

fundam<strong>en</strong>tales innominados o <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s adscritas, y<br />

qui<strong>en</strong>es compart<strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo argum<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>ran que <strong>el</strong> prece<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong>be servir solo <strong>de</strong> criterio auxiliar, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> lo dispuesto por <strong>el</strong> artículo<br />

230 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política <strong>de</strong> Colombia. A manera <strong>de</strong> ejemplo,<br />

sobre este <strong>de</strong>bate pue<strong>de</strong> revisarse <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre Carlos Bernal<br />

y Alexei Julio. Un tercer foco se ha dado <strong>en</strong>tre justicia constitucional<br />

(constitucionalismo) y <strong>de</strong>mocracia. Los partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n un control fuerte <strong>de</strong> constitucionalidad y una limitación a los<br />

po<strong>de</strong>res públicos, que se manifiesta fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> control<br />

<strong>de</strong> constitucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes y <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> excepción y <strong>el</strong> amparo<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales, y qui<strong>en</strong>es v<strong>en</strong> <strong>en</strong> lo anterior una<br />

vulneración <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong>mocrático, que se expresa particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayorías. Sobre este <strong>de</strong>bate pue<strong>de</strong> revisarse los<br />

aportes <strong>de</strong> Gloria Patricia Lopera. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre constitucionalismo<br />

y <strong>de</strong>mocracia se ha manifestado <strong>en</strong> Colombia también <strong>en</strong> lo que se<br />

ha v<strong>en</strong>ido a l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> judicialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, que se manifiesta<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que muchas <strong>de</strong>cisiones judiciales afectan aspectos<br />

importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera política <strong>en</strong> especial <strong>de</strong>b<strong>en</strong> resaltarse los<br />

aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los grupos minoritarios y<br />

<strong>la</strong> autonomía individual, y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> protección judicial <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos sociales (véase los aportes <strong>de</strong><br />

Rodrigo Uprimny y Rodolfo Arango).<br />

REFRENCIAS BIBLIOGRAFICA<br />

1. Alexy, Robert. El concepto y <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Traducción <strong>de</strong><br />

Jorge M Seña, editorial Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, segunda edición, 1997.<br />

2. ALEXY, Robert. “Derecho y <strong>moral</strong>. Reflexiones sobre <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación constitucional”, En, FERRER MAC-<br />

GREGOR, Eduardo. Interpretación constitucional. Tomo I. Editorial<br />

Porrúa y Universidad Autónoma <strong>de</strong> México, 2005<br />

3. Aristót<strong>el</strong>es, Ética a Nicómaco, Ediciones Universales-Bogotá,<br />

1998.<br />

4. AUSTIN, J. The Province of jurispru<strong>de</strong>nce Determined, 1861<br />

5. Bayón, Juan Carlos. “El cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong>l positivismo jurídico”,<br />

<strong>en</strong> V. Zapatero (ed.), Horizontes <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l Derecho: Hom<strong>en</strong>aje<br />

a Luis García San Migu<strong>el</strong>. Vol. II, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Alcalá<br />

<strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, 2002<br />

1


6. Bastida Freixedo, Xacobe. El sil<strong>en</strong>cio <strong>de</strong>l emperador. Ediciones<br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia, Bogotá, D. C. 2001<br />

7. Betegón, Jerónimo y <strong>otros</strong>. Lecciones <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Ediciones McGraw-Hill, Madrid, 1997.<br />

8. Bulygin, E. “Is There a Conceptual Connection Betwe<strong>en</strong> Law and<br />

Morality?”, En, Aarnio A, Pietilä K y Uusitalo (eds.) Interests Morality<br />

and the Law, Tampere, Research institute for Social Sci<strong>en</strong>ces, 1996.<br />

9. Camb<strong>el</strong>l, Tom. “El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l positivismo jurídico”, En, Revista<br />

DOXA, num. 25 2002<br />

10. Carbon<strong>el</strong>l, Migu<strong>el</strong>.“El neoconstitucionalismos <strong>en</strong> su <strong>la</strong>berinto”,<br />

En, CARBONELL, Migu<strong>el</strong>. Teoría <strong>de</strong>l neoconstitucionalismo. Editorial<br />

Trotta-Instituto <strong>de</strong> investigaciones <strong>jurídica</strong>s UNAM, Madrid, 2007.<br />

11. Coleman, J. “Negative and positive positivism”, En, Journal of legal<br />

Studies, No. 11, 1982<br />

12. Dworkin, Ronald. Los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> serio. Editorial Ari<strong>el</strong> S. A.,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 4ª reimpresión, 1999<br />

13. Ferrajoli, Luigi. “Sobre los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales”, En,<br />

CARBONELL, Migu<strong>el</strong>. Teoría <strong>de</strong>l neoconstitucionalismo. Editorial<br />

Trotta-Instituto <strong>de</strong> investigaciones <strong>jurídica</strong>s UNAM, Madrid, 2007.<br />

14. Ferrajoli, Luigi. “Derechos fundam<strong>en</strong>tales”, En, Ferrajoli, Luigi. Los<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales. Editorial Trotta, Madris,<br />

2001.<br />

15. Friedrich, C. J. La filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />

Económica. México 1993<br />

16. Habermas, J. Escritos sobre <strong>moral</strong>idad y eticidad. Ediciones paisod,<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 1991<br />

17. Hart, H. L. El nuevo <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>l positivismo. Traducción, Liborio<br />

HIERRO, Francisco Laporta y Juan R. Páramo. Original inédito,<br />

Sistema, núm. 36, Mayo <strong>de</strong> 1980.<br />

18. Hart, H, L Positivism and the Separation of Law and Morals” En,<br />

Harvard Law review, num. 71, 1958<br />

19. Jaeger, Werner. Pai<strong>de</strong>ia, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica. México.<br />

1994.


20. Kaufmann, Arthur y <strong>otros</strong>. “Panorámica histórica <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho”, En, P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo.<br />

Editorial Debate, Barc<strong>el</strong>ona, 1994<br />

21. López Medina, Diego E. (2000). Derecho <strong>de</strong> los jueces. Legis,<br />

Bogotá, 2000<br />

22. MacCormick, Neil y Weinberger, Ota. (1986). An Institutional<br />

Theory of Law. New Approaches to Legal Positivis., D. Reídle Pub.<br />

Co. (Kluwer), Dordrech<br />

23. Martínez Roldán, Luis y otro. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y<br />

metodología <strong>jurídica</strong>, editorial Ari<strong>el</strong>, S. A. 1994<br />

24. Tamayo Jaramillo, Javier. “Crítica al nuevo <strong>de</strong>recho y a <strong>la</strong><br />

interpretación constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> corte constitucional”, En, Goyes<br />

Mor<strong>en</strong>o, Isab<strong>el</strong> (comp.). 3er Congreso Nacional y 1er internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho constitucional. T<strong>en</strong>siones contemporáneas <strong>de</strong>l<br />

constitucionalismo. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigaciones y estudios sociojurídicos,<br />

Pasto-Colombia 2008<br />

25. P<strong>la</strong>tón. Protágoras. En Diálogos. Vol. II. Editorial Gredos. Madrid.<br />

26. RAZ, Joseph. The Authority of Law. Essays on Law and Morality,<br />

C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1979<br />

27. Riddall, J. G. Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Gedisa, 2000<br />

28. Ro<strong>de</strong>nas Áng<strong>el</strong>es. ¿Qué queda <strong>de</strong>l positivismo jurídico? En,<br />

Revista DOXA, num. 26 2003<br />

29. Uprimny Yepes, Rodrigo. “Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong>cisión<br />

judicial correcta: un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recapitu<strong>la</strong>ión <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> interpretación <strong>jurídica</strong>”, En, Herm<strong>en</strong>éutica <strong>jurídica</strong>.Hom<strong>en</strong>aje al<br />

maestro Darío Echandía. Santafé <strong>de</strong> Bogotá: Ediciones Rosaristas,<br />

1997.<br />

30. Vi<strong>la</strong>josana, Josep M. Funciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: un marco conceptual<br />

Revista analisi e diritto, 2006.


ENSAYO 4<br />

CRITICA AL CONCEPTO DE CIENCIA Y<br />

DE CIENCIA JURIDICA 205<br />

Resum<strong>en</strong><br />

La primera parte <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo int<strong>en</strong>ta llevar a cabo un registro<br />

<strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> sus problemas más r<strong>el</strong>evantes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y filosófico, <strong>el</strong>lo nos permitirá<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su inv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> Grecia hasta nuestros días. La segunda parte está<br />

<strong>de</strong>dicada al estudio <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>nomina <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia o dogmática<br />

<strong>jurídica</strong>; para <strong>el</strong>lo se hace inicialm<strong>en</strong>te un análisis histórico <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Roma y su ulterior <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> medioevo y <strong>el</strong><br />

mundo mo<strong>de</strong>rno, <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l positivismo jurídico <strong>de</strong>cimonónico<br />

y los giros operados <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y XX, <strong>el</strong>lo con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong> manera integral y holística, lo que ha sido <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> un fundam<strong>en</strong>to teórico y metodológico para <strong>el</strong><strong>la</strong>; seguidam<strong>en</strong>te,<br />

se hace una conceptualización respecto <strong>de</strong> los problemas que<br />

surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho como son <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

su conceptualización, <strong>el</strong> <strong>de</strong> su ci<strong>en</strong>tificidad y racionalidad, y <strong>el</strong> <strong>de</strong> los<br />

principios o reg<strong>la</strong>s que rig<strong>en</strong> su actividad, para concluir con una crítica<br />

a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> y a una nueva pregunta que es <strong>la</strong><br />

que guía actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong>l grupo y que ti<strong>en</strong>e que ver<br />

con <strong>el</strong> puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>.<br />

205 Los argum<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo fueron publicado originariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista Diálogo <strong>de</strong><br />

saberes, No. 29, julio- diciembre <strong>de</strong> 2008, pp. 239-25 . In<strong>de</strong>xada Colci<strong>en</strong>cias.


Abstract<br />

The first part of this test tries to carry out a search of the concept<br />

of sci<strong>en</strong>ce and one of its most important problems in the history of<br />

sci<strong>en</strong>tific thought and philosophy, it will h<strong>el</strong>p us un<strong>de</strong>rstand the<br />

problems of sci<strong>en</strong>tific knowledge since its inv<strong>en</strong>tion in Greece until our<br />

days. The second part is <strong>de</strong>voted to studying what is called sci<strong>en</strong>ce<br />

or dogmatic legal for someone initially becomes a historical analysis<br />

from its origins in Rome and its further <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t in the Middle Ages<br />

and the mo<strong>de</strong>rn world, the rise of legal positivism and ninete<strong>en</strong>th turns<br />

operated in the ninete<strong>en</strong>th and tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>turies, which are int<strong>en</strong><strong>de</strong>d<br />

to un<strong>de</strong>rstand, compreh<strong>en</strong>sive and holistic manner, which has be<strong>en</strong><br />

seeking a theoretical and methodological foundation for it, th<strong>en</strong>,<br />

becomes a conceptualization of the problems that arise the exist<strong>en</strong>ce<br />

of a sci<strong>en</strong>ce of <strong>la</strong>w such as its conceptualization, its sci<strong>en</strong>tificity and<br />

rationality, and of the principles or rules governing their activities,<br />

concluding with a criticism of sci<strong>en</strong>tists and a new legal question that is<br />

the one that now gui<strong>de</strong> the research group and that has to do with the<br />

post of reason practiced in legal sci<strong>en</strong>ce.<br />

Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ves<br />

Ci<strong>en</strong>cia, tradición galileana, positivismo, neokantismo,<br />

falsacionismo, Juegos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, Anarquismo epistemológico,<br />

positivismo jurídico, ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, positivismo sociológico.<br />

Key Words<br />

Sci<strong>en</strong>ce, galilean tradition, positivism, neokantismo, falsacionismo<br />

Games <strong>la</strong>nguage, Anarchism epistemological, legal positivism, legal<br />

sci<strong>en</strong>ce, sociological positivism.<br />

4.1. Consi<strong>de</strong>raciones previas<br />

El pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>sayo es resultado <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación<br />

titu<strong>la</strong>do Problemas y paradigmas <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, <strong>el</strong> mismo se inscribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong><br />

investigación mucha más amplia <strong>de</strong>nominada interpretación,<br />

argum<strong>en</strong>tación y racionalidad <strong>jurídica</strong>. Como se dijo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto, <strong>la</strong><br />

pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación no es <strong>la</strong> <strong>de</strong> resolver o dar una respuesta<br />

<strong>de</strong>finitiva a esta problemática; reconoce por <strong>el</strong> contrario dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> torno al mismo, dificulta<strong>de</strong>s que se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación misma<br />

<strong>de</strong>l problema, <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> una posible pregunta respecto <strong>de</strong> lo


que po<strong>de</strong>mos l<strong>la</strong>mar ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>; <strong>de</strong> allí que <strong>en</strong> principio se trate<br />

<strong>de</strong> reor<strong>de</strong>nar un refer<strong>en</strong>te teórico sobre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> los saberes,<br />

lo que nos permitió abordar <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong> y <strong>de</strong> los problemas que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> su constitución.<br />

El problema c<strong>en</strong>tral que ori<strong>en</strong>tó nuestra investigación pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>unciarse <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: ¿En qué medida<br />

po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> una verda<strong>de</strong>ra ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y qué<br />

problemas surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> su constitución? resolver éste interrogante exigió<br />

dar respuesta previa a <strong>otros</strong> interrogantes como ¿a qué po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>de</strong>nominar o calificar <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tífico? o más concretam<strong>en</strong>te, ¿a qué<br />

po<strong>de</strong>mos l<strong>la</strong>mar ci<strong>en</strong>cia? Un segundo interrogante conexo con <strong>el</strong><br />

anterior apunta a <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, pues<br />

<strong>en</strong> últimas <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> los saberes es<br />

una cuestión <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> los diversos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> racionalidad. Estos<br />

problemas guiaron nuestra primera parte <strong>de</strong>l trabajo y son es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

problemas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n epistemológico. Un tercer problema consiste <strong>en</strong><br />

saber <strong>en</strong> que medida po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, lo que<br />

exige p<strong>la</strong>ntearse problemas re<strong>la</strong>tivos a su <strong>de</strong>sarrollo histórico, los<br />

diversos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, así como<br />

los problemas que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> su constitución.<br />

4.2. Paradigmas <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />

En esta primera parte se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá un registro <strong>de</strong>l concepto<br />

<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> sus problemas más r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y filosófico. Primeram<strong>en</strong>te se contrapone <strong>la</strong><br />

tradición aristotélica a <strong>la</strong> tradición galileana <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, seguidam<strong>en</strong>te<br />

nos situamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate ulterior que se suce<strong>de</strong> hasta nuestros días <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con su estatuto epistemológico.<br />

4.2.1. La tradición aristotélica y <strong>la</strong> tradición galileana <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

La <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad estuvo influ<strong>en</strong>ciada<br />

por <strong>el</strong> racionalismo absoluto <strong>de</strong> los presocráticos, según <strong>el</strong> cual lo real se<br />

hal<strong>la</strong>ba subordinado a un or<strong>de</strong>n (logos) que podía expresarse <strong>en</strong> leyes<br />

(nomos) o <strong>en</strong>unciados y, por <strong>la</strong> visión t<strong>el</strong>eológica <strong>de</strong> Aristót<strong>el</strong>es, que<br />

suponía que <strong>la</strong> naturaleza (physis) se ori<strong>en</strong>taba por fines racionales,<br />

<strong>de</strong> suerte que todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> universo t<strong>en</strong>ía un s<strong>en</strong>tido o fin que constituía<br />

su naturaleza. De lo anterior se infería que <strong>el</strong> mundo no se hal<strong>la</strong>ba al<br />

arbitrio o al azar, sino gobernado por un or<strong>de</strong>n racional absoluto que<br />

se expresaba <strong>en</strong> leyes inexorables y racionales.


En contraposición al mo<strong>de</strong>lo aristotélico, <strong>la</strong> visión mo<strong>de</strong>rna,<br />

copernicano-cartesiana es mecánica, pragmática y funcional. El mundo<br />

es asimi<strong>la</strong>do a una máquina al arbitrio <strong>de</strong> un dios dotado a su vez <strong>de</strong><br />

propieda<strong>de</strong>s mecánicas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que ya no hay que <strong>de</strong>scubrir es<strong>en</strong>cias,<br />

sino establecer su estructura y funcionami<strong>en</strong>to (Margot, 1995, 12).<br />

El mo<strong>de</strong>lo cartesiano y copernicano rescata <strong>la</strong> tradición pitagóricaarquimédica<br />

y p<strong>la</strong>tónica, que afirmaba que <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza<br />

está escrito <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guaje matemático, que <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad es<br />

numérica y que, <strong>en</strong> últimas, todo <strong>el</strong> vasto y complejo universo podía<br />

reducirse a una formu<strong>la</strong> numérica. De suerte que es <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> matemática, como l<strong>en</strong>guaje universal <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, lo que hace<br />

tan difer<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s e<strong>la</strong>boradas explicaciones cualitativas <strong>de</strong> Aristót<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados cuantitativos y matemáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna.<br />

Este será <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo que <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rá y profundizará Descartes. 206<br />

4.2.2. El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y <strong>la</strong> nueva epistemología<br />

El siglo XIX es <strong>la</strong> época <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tificismo, actitud que va a nutrir<br />

y a influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te positivista, que reduce <strong>la</strong><br />

racionalidad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> racionalidad físico-matemática, o lógicomatemática,<br />

y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />

Para <strong>el</strong> positivismo sólo aqu<strong>el</strong> <strong>en</strong>unciado que sea susceptible <strong>de</strong><br />

verificación racional (verda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón) o empírica (verda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> hecho) pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse válido. Todos aqu<strong>el</strong>los saberes que<br />

no pue<strong>de</strong>n reducirse a un esquema matemático o que no pue<strong>de</strong>n<br />

verificarse son <strong>de</strong>sterrados al ámbito <strong>de</strong> lo irracional y subjetivo. Su<br />

posición anti-metafísica, conduce a que se excluyan <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> racionalidad cualquier refer<strong>en</strong>cia a los valores, pues estos no son<br />

susceptibles <strong>de</strong> matematización, ni <strong>de</strong> verificación según <strong>el</strong> método <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.<br />

Fr<strong>en</strong>te a esta primera propuesta, se g<strong>en</strong>eró <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te<br />

int<strong>el</strong>ectual alemán, una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia contraria que distingue <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

Erklär<strong>en</strong> (explicar) <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia natural y <strong>el</strong> Versteh<strong>en</strong> (compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r)<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias históricas. Dilthey, por ejemplo, resalta <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión (Versteh<strong>en</strong>) <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación que se da <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sujeto<br />

206 El mo<strong>de</strong>lo cartesiano profundizará, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo matemático,<br />

para <strong>el</strong>lo partirá <strong>de</strong> dos premisas, <strong>la</strong> primera afirma que existe <strong>la</strong> res ext<strong>en</strong>sa y que es totalm<strong>en</strong>te racional,<br />

es <strong>de</strong>cir matematizable. Ésta es algo que ti<strong>en</strong>e ext<strong>en</strong>sión, y por tanto, reducible a una medida, a una<br />

cantidad matemática. La segunda afirma que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> res ext<strong>en</strong>sa existe también <strong>la</strong> res p<strong>en</strong>sante o<br />

razón humana, que posee todo ser humano, y garantiza <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. En Descartes <strong>la</strong><br />

garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad vi<strong>en</strong>e dada a priori por <strong>el</strong> circulo homogéneo: Ext<strong>en</strong>sión matematizable, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

matemático, método matemático, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Descartes es <strong>la</strong> <strong>de</strong> matematizar todo <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, que<br />

exigiría una matemática universal aplicable a cualquier objeto. (Descartes, 1967, 51 y ss).


y <strong>el</strong> objeto, esto es, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> investigador y su mundo histórico y social,<br />

por <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión se hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

(Dilthey, 1986, 48 y ss.). Rickert, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> distinguir <strong>en</strong>tre naturaleza<br />

y espíritu distingue <strong>en</strong>tre naturaleza y cultura (Rickert, 1965, 38 –39);<br />

<strong>la</strong>s primeras emplean un método g<strong>en</strong>eralizador y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como finalidad<br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong>s segundas, ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura,<br />

a <strong>la</strong>s que no i<strong>de</strong>ntifica con <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu (Rickert, 1965, 41-<br />

42), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objeto <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y los valores<br />

culturales (Rickert, 1965, 46).<br />

Weber, igualm<strong>en</strong>te, admite que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias culturales<br />

estudian objetos que repres<strong>en</strong>tan una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> valor, esto es, una<br />

significacitividad que es aj<strong>en</strong>a a los objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales<br />

(Weber, 1986, 48); como Ricker, aceptó <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> método<br />

g<strong>en</strong>eralizante y <strong>el</strong> individualizador, pero negó que <strong>la</strong> individualidad<br />

<strong>de</strong>l objeto histórico pert<strong>en</strong>ezca a <strong>la</strong> sustancia <strong>de</strong>l objeto que se<br />

investiga, para él, <strong>el</strong>lo es más bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección que<br />

realiza <strong>el</strong> investigador, cuando aís<strong>la</strong> <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más que no son<br />

consi<strong>de</strong>rados significativos (Weber, 1986, 52).<br />

Para Weber, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia es <strong>de</strong>scribir y explicar, <strong>la</strong>bor<br />

que no es aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias histórico-sociales cuyo propósito <strong>de</strong>be<br />

ser <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir y explicar configuraciones históricas<br />

individuales; cuantificar y medir no es un objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia sino<br />

meros instrum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad. Las ci<strong>en</strong>cias<br />

histórico-sociales, al igual que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> producir<br />

explicaciones causales (Weber, 1986, 52 y ss.) que son a su vez,<br />

explicaciones fragm<strong>en</strong>tarias y parciales, esto es finitas, <strong>de</strong> una realidad<br />

infinita 207 .<br />

Al finalizar <strong>el</strong> siglo XIX <strong>en</strong>contramos por una parte a Durkhein 208<br />

insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición galileana, para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociología (<strong>en</strong> ese<br />

<strong>en</strong>tonces paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación social) <strong>de</strong>bía partir <strong>de</strong> los<br />

207 En <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Weber hal<strong>la</strong>mos hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to kantiano, una <strong>de</strong> esas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s hace<br />

refer<strong>en</strong>cia a los límites <strong>de</strong> nuestro conocimi<strong>en</strong>to cuya condición primera es su finitud, fr<strong>en</strong>te a un universo<br />

infinito. (Weber, 1986, 42 y 50)<br />

208 “Y sin embargo los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales son cosas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tratados como tales (...) En efecto, es<br />

cosa todo lo que esta dado, todo lo que se ofrece, o más bi<strong>en</strong> se impone a <strong>la</strong> observación. Tratar los<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os como cosas, es tratarlos <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> data que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.<br />

(...) es posible que <strong>la</strong> vida social no sea más que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ciertas i<strong>de</strong>as; pero aún suponi<strong>en</strong>do<br />

que esto último sea válido, estas i<strong>de</strong>as no están dadas inmediatam<strong>en</strong>te, sino sólo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>al que <strong>la</strong>s expresa. (...) Por consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bemos consi<strong>de</strong>rar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales <strong>en</strong> sí<br />

mismo, separados <strong>de</strong> los sujetos consci<strong>en</strong>tes que se los repres<strong>en</strong>tan; es necesario estudiarlos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

afuera, como a cosas exteriores pues con este carácter se pres<strong>en</strong>tan a nos<strong>otros</strong>. (Durkeim, 1979, 51).


hechos observables y medibles y por otra parte, Weber <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología compr<strong>en</strong>siva.<br />

El siglo XX se iniciará con <strong>el</strong> resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l positivismo bajo<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l positivismo lógico. El primer positivismo persiguió <strong>el</strong><br />

saber absoluto, <strong>el</strong> neopositivismo <strong>la</strong> formalización absoluta, <strong>el</strong>lo es,<br />

un sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados exactos, precisos y formalizados, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

no exista ambigüedad, vaguedad y, <strong>en</strong> don<strong>de</strong>, cada signo repres<strong>en</strong>ta<br />

unívocam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realidad. Solo un sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados como este<br />

pue<strong>de</strong> ser verificado y, por tanto, pue<strong>de</strong> ser portador <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te un conjunto <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>unciados significativos y, un <strong>en</strong>unciado es significativo, si y solo si<br />

es verificable. Apoyado <strong>en</strong> esta tesis <strong>el</strong> positivismo lógico o empirismo<br />

lógico concluye que los <strong>en</strong>unciados metafísicos no constituy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>unciados significativos y, por tanto, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> excluirse <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>l discurso racional.<br />

4.2.3. La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología positivista<br />

Esta nueva propuesta <strong>de</strong>l positivismo será criticada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

diversos ámbitos. Popper, por ejemplo, sost<strong>en</strong>drá que una <strong>teoría</strong> es<br />

ci<strong>en</strong>tífica si exist<strong>en</strong> posibles observaciones que permitan, no verificar<strong>la</strong><br />

como p<strong>en</strong>saba <strong>el</strong> neopositivismo sino falsar<strong>la</strong>, esto es, refutar<strong>la</strong>. Para<br />

Popper, <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> <strong>de</strong>marcación propuesto por <strong>la</strong> lógica inductiva<br />

supone que todos los <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia empírica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

<strong>de</strong>cididos <strong>de</strong> forma concluy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su verdad o falsedad, lo que<br />

implica que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er tal forma que permita verificarlos o falsarlos<br />

(Popper, 1996, 39-40); sin embargo, <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> verificar todas<br />

<strong>la</strong>s proposiciones conduce a <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. El principio<br />

<strong>de</strong> inducción se vu<strong>el</strong>ve innecesario cuando se es consi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

falibilidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to humano; esto es, cuando se acepta <strong>el</strong><br />

carácter conjetural <strong>de</strong>l mismo; cuando se admite que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia no es<br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mostradas sino más bi<strong>en</strong> una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

corrección, <strong>de</strong> refutación <strong>de</strong> hipótesis exist<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica y<br />

<strong>de</strong>l método <strong>de</strong> prueba y <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong>l error (Popper, 1997, 117).<br />

También <strong>la</strong> revolución que se opera <strong>en</strong> los supuestos y conceptos<br />

básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> física <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, conducirá a que estas cre<strong>en</strong>cias<br />

positivistas no puedan ser sost<strong>en</strong>ibles ni siquiera <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> física, mostrando <strong>de</strong> paso, que tal i<strong>de</strong>al ha hecho crisis y que <strong>el</strong><br />

paradigma positivista <strong>de</strong> un saber in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sujeto humano<br />

(objetivo) no es más que un espejismo (Heisemberg, 1979, 123 y ss).


Las críticas no sólo atacaron <strong>el</strong> método y los supuestos teóricos<br />

<strong>de</strong>l neopositivismo sino también al l<strong>en</strong>guaje. El neopositivismo se<br />

apoyaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que solo <strong>la</strong>s proposiciones empíricas y verificables<br />

podrían ser consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong>unciados significativos. En <strong>la</strong> práctica <strong>el</strong><br />

neopositivismo consi<strong>de</strong>raba que <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje t<strong>en</strong>ía una so<strong>la</strong> función,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> transmitir p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos o conocimi<strong>en</strong>to. Wittg<strong>en</strong>stein, sin<br />

embrago, mostrará que <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje es siempre un juego <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje<br />

(Wittg<strong>en</strong>stein, 1998, 249 y ss.) y que <strong>la</strong> verdad y <strong>la</strong> objetividad sólo<br />

son posibles al interior <strong>de</strong> este juego <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje; 209 <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong> racionalidad esta supeditada a los diversos juegos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong><br />

los que participaría, y dado que no hay un solo juego sino múltiples<br />

y variados juegos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, es m<strong>en</strong>ester concluir que tampoco<br />

hay una única forma <strong>de</strong> racionalidad sino diversas expresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma (Peña, 1994, 190 y ss).<br />

La crítica al positivismo también fue evi<strong>de</strong>nciada <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to filosófico alemán. La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Frankfurt criticará<br />

duram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reducción que <strong>el</strong> positivismo hizo <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón a mera<br />

racionalidad instrum<strong>en</strong>tal. Para <strong>el</strong>los lo empírico no pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> criterio<br />

último y justificador <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to verda<strong>de</strong>ro, pues <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />

los hechos esta mediado por <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> sujeto <strong>de</strong>spliega<br />

su cotidianidad; por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> percepción, para que sea real y<br />

no mera apari<strong>en</strong>cia, no pue<strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar a percibir <strong>la</strong> totalidad social<br />

<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to histórico <strong>en</strong> que vive (Horkheimer, 1974, 223 –272).<br />

Husserl consi<strong>de</strong>rará que <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l positivismo <strong>de</strong>be verse como<br />

<strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura mo<strong>de</strong>rna y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia europea; no es por tanto<br />

una crisis referida a los aspectos teóricos, metodológicos o prácticos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, es una crisis <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> mismas que se constata<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias han perdido significado e importancia<br />

para <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> subjetividad humana. Husserl consi<strong>de</strong>ra, por<br />

consigui<strong>en</strong>te, que se hace necesario un regreso a <strong>la</strong>s cosas mismas,<br />

un volver al mundo y a <strong>la</strong> forma como los objetos nos son dados <strong>en</strong><br />

él; esto es, un retorno al “mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida” (Husserl, 1991). Este<br />

concepto <strong>de</strong> mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida va a ser retomado por <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Alfred Schutz y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> sus trabajos <strong>en</strong> conexión con <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> intersubjetividad (Schutz. 1974, 71).<br />

En <strong>el</strong> ámbito alemán también habría que rescatar los aportes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong>de</strong> Gadamer y <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción comunicativa <strong>de</strong><br />

209 “...hay innumerables géneros: innumerables géneros difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> todo lo que l<strong>la</strong>mamos<br />

‘signos’, ‘pa<strong>la</strong>bras’, ‘oraciones’. Y esta multiplicidad no es algo fijo, dado <strong>de</strong> una vez por todas; sino<br />

que nuevos tipos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje, nuevos juegos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje, nac<strong>en</strong> y <strong>otros</strong> se <strong>en</strong>vejec<strong>en</strong> y se olvidan....”<br />

((Wittg<strong>en</strong>stein, 1998, 39).<br />

0


Habermas. La primera consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión o <strong>la</strong> interpretación<br />

como un acto mediado por <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje, pues <strong>la</strong> interpretación ti<strong>en</strong>e<br />

siempre lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un dialogo y <strong>el</strong> dialogo nos remite al<br />

l<strong>en</strong>guaje, pero <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje a su vez, sólo es compr<strong>en</strong>sible <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición (Grondin, 1999, 157 y ss.). La herm<strong>en</strong>éutica no sólo<br />

reconsi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad analítica y técnico-instrum<strong>en</strong>tal,<br />

rep<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> neutralidad e imparcialidad y <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>dida<br />

separación sujeto-objeto (Berti, 1994, 31 y ss). Para esta corri<strong>en</strong>te <strong>el</strong>lo<br />

no es posible <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> sujeto está involucrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> acto <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y su pap<strong>el</strong> es más bi<strong>en</strong> productivo y creativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> interpretación. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> círculo herm<strong>en</strong>éutico, al borrar los límites<br />

<strong>en</strong>tre productor, intérprete y texto, seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> separar<br />

<strong>el</strong> objeto y <strong>el</strong> sujeto.<br />

La importancia <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> Habermas, radica <strong>en</strong> que <strong>el</strong>los<br />

conduc<strong>en</strong> a re<strong>de</strong>finir <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> razón y <strong>de</strong> verdad propuesto,<br />

hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, por lo que <strong>el</strong> consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s metafísicas y<br />

<strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s positivistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad. En oposición a estos mo<strong>de</strong>los<br />

Habermas propone <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> cons<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad que sosti<strong>en</strong>e que<br />

ésta se apoya <strong>en</strong> razones o <strong>en</strong>unciados y es intersubjetiva; <strong>la</strong> verdad<br />

surge siempre <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l diálogo, <strong>la</strong> crítica y <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so racional<br />

(Habermas, 1995).<br />

El mo<strong>de</strong>lo cons<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad presupone una situación<br />

i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> caracterizada por que todos los participantes goc<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunidad para argum<strong>en</strong>tar, y por que se rige <strong>en</strong><br />

todas sus instancias por un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad distinto <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

positivista: <strong>la</strong> razón comunicativa o argum<strong>en</strong>tativa (Ati<strong>en</strong>za, 2004, 150-<br />

151).<br />

4.2.4. La epistemología pospopperiana<br />

Thomas S. Kuhn y Paúl K Feyerab<strong>en</strong>d, <strong>en</strong>tre <strong>otros</strong>, conforman<br />

un grupo <strong>de</strong> filósofos postpopperianos que han realizado sus estudios<br />

epistemológicos articu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.<br />

Según Kuhn, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

paradigma y <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia normal. El paradigma constituye <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

que provee a <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> los criterios para s<strong>el</strong>eccionar<br />

problemas o excluirlos y para darles respuesta (Kuhn, 1998, 71);<br />

establecido un paradigma, <strong>la</strong> investigación se ori<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong><br />

problemas <strong>de</strong>finidos por él (Kuhn, 1998, 73); <strong>el</strong> paradigma <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>la</strong><br />

promesa <strong>de</strong> solución al problema, <strong>de</strong> suerte que cuando un problema<br />

no se pue<strong>de</strong> resolver, <strong>la</strong> fal<strong>la</strong> no pue<strong>de</strong> ser atribuible al paradigma sino<br />

1


al investigador (Kuhn, 1998, 133). Ahora bi<strong>en</strong>, todas <strong>la</strong>s crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia normal se inician con <strong>la</strong> confusión <strong>de</strong> paradigmas, y concluy<strong>en</strong>,<br />

con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un nuevo candidato a paradigma que lucha para<br />

que sea aceptado por <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica (Kuhn, 1998, 139) luego<br />

<strong>de</strong> que se opere una revolución ci<strong>en</strong>tífica; <strong>la</strong>s revoluciones ci<strong>en</strong>tíficas<br />

no cambian <strong>el</strong> mundo, sino <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> mundo que t<strong>en</strong>emos y con<br />

<strong>el</strong> cual hemos construido nuestras <strong>teoría</strong>s y conocimi<strong>en</strong>tos (Kuhn,<br />

1998, 176-179.<br />

Un paso más allá <strong>en</strong> <strong>la</strong> crítica a Popper y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición empirista<br />

lo da Paul Feyerab<strong>en</strong>d, qui<strong>en</strong> propone una visión anarquista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

epistemología 210 . Este anarquismo epistemológico reivindica <strong>la</strong> libertad,<br />

<strong>el</strong> pluralismo y los impulsos creadores humanos fr<strong>en</strong>te al racionalismo<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. Feyerab<strong>en</strong>d apuesta por <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l<br />

criterio <strong>de</strong> <strong>de</strong>marcación <strong>en</strong>tre lo ci<strong>en</strong>tífico y lo no ci<strong>en</strong>tífico, para él, <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia coexiste con otras formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> realidad que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo estatus; hasta tal punto, que <strong>en</strong> ocasiones los mitos, <strong>la</strong>s<br />

cosmogonías y <strong>la</strong>s especu<strong>la</strong>ciones metafísicas proporcionan mejores<br />

explicaciones que <strong>la</strong>s propias <strong>teoría</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas. Según él, cada cultura<br />

ti<strong>en</strong>e una racionalidad específica o estilo cognitivo que es históricam<strong>en</strong>te<br />

i<strong>de</strong>ntificable y al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> supuestos, noción <strong>de</strong><br />

verdad, realidad, conocimi<strong>en</strong>tos posibles, criterios <strong>de</strong> validación,<br />

mecanismos <strong>de</strong> adquisición y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información; por<br />

<strong>el</strong>lo se hace necesario una <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l error, cuya finalidad no sea<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> prescribir un conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales o procedimi<strong>en</strong>tos<br />

ya preparados e inalterables, sino reg<strong>la</strong>s extraídas <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

anteriores, suger<strong>en</strong>cias heurísticas, disparates metafísicos, historias,<br />

fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>teoría</strong>s abandonadas que contribuyan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> imaginación y los caracteres individuales (Feyerab<strong>en</strong>d, 1989, 9).<br />

Este reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l error como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia, conduce a Feyerab<strong>en</strong>d a <strong>la</strong> pregunta por <strong>el</strong> método <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia y a criticar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un método fijo o una <strong>teoría</strong> fija <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

racionalidad (hija <strong>de</strong> una visión reductiva y simple <strong>de</strong>l ser humano<br />

y <strong>de</strong> su historicidad). Si se contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> multiplicidad y variedad <strong>de</strong><br />

material proporcionado por <strong>la</strong> historia, y se r<strong>en</strong>uncia a <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> seguridad int<strong>el</strong>ectual que se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ridad, precisión,<br />

objetividad o verdad, se <strong>de</strong>be admitir un solo principio que según<br />

Feyerab<strong>en</strong>d pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido bajo cualquier circunstancia y <strong>en</strong><br />

todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano y que <strong>el</strong> <strong>de</strong>nomina todo vale<br />

(Feyerab<strong>en</strong>d, 1989, 20).<br />

210 “El sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong>sayo ha sido escrito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que <strong>el</strong> anarquismo - que no es quizás <strong>la</strong><br />

filosofía política más atractiva - pue<strong>de</strong> procurar, sin duda una base exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te a <strong>la</strong> epistemoloía y a <strong>la</strong><br />

filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.” (Feyerab<strong>en</strong>d, 1989, 7).


4.3. Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

A <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> también se le <strong>de</strong>nomina, ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>,<br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, ci<strong>en</strong>cia dogmática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho o jurispru<strong>de</strong>ncia.<br />

El<strong>la</strong> hace refer<strong>en</strong>cia a un procedimi<strong>en</strong>to reflexivo, sistemático y crítico<br />

que permite a los operadores jurídicos resolver una hipótesis posible<br />

o real <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y principios propuestos<br />

propuesto por <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico. En torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho surge hoy una multiplicidad <strong>de</strong> problemas. En este <strong>en</strong>sayo<br />

nos referiremos a tres <strong>de</strong> <strong>el</strong>los que resultan <strong>de</strong> capital importancia.<br />

El primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los hace refer<strong>en</strong>cia al hecho <strong>de</strong> que hoy usamos<br />

indistintam<strong>en</strong>te los términos <strong>de</strong> dogmática <strong>jurídica</strong>, ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>,<br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho o jurispru<strong>de</strong>ncia para referirnos a <strong>la</strong> actitud que<br />

llevan a cabo los operadores jurídicos; cada uno <strong>de</strong> esos términos<br />

surgió <strong>en</strong> épocas distintas y respon<strong>de</strong>n a formas distintas <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

dicha actividad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> término jurispru<strong>de</strong>ncia es originario<br />

<strong>de</strong>l mundo romano; <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia dogmática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho o<br />

dogmática <strong>jurídica</strong> es propia <strong>de</strong>l mundo medieval como equival<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> dogmática teológica; finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

como equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna se gesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />

luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución copernicana.<br />

El segundo problema ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong> torno al<br />

carácter ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista y <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />

En torno <strong>de</strong> él se han sugerido algunos obstáculos importantes con<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho (Calsamiglia,<br />

1994, 49 y ss): uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los ti<strong>en</strong>e que ver con La ambigüedad <strong>de</strong>l<br />

término <strong>de</strong>recho, por cuanto <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> expresión Derecho y<br />

Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Derecho <strong>en</strong> ocasiones se presta a confusión. Otro apunta a<br />

<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración social <strong>de</strong>l jurista, <strong>el</strong> que se ha visto con <strong>de</strong>sconfianza<br />

<strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> éste personaje con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. El<br />

tercer obstáculo se refiere a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> crítica <strong>en</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

dogmática, pues se dice que <strong>el</strong> material jurídico le es dado al operador<br />

<strong>en</strong> forma dogmática, sin que él pueda modificar<strong>la</strong> sino interpretar y<br />

sistematizar tal y como lo haría un teólogo con sus dogmas <strong>de</strong> fe, lo que<br />

equipararía <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista más a <strong>la</strong> <strong>de</strong> un dogmático que a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

un ci<strong>en</strong>tífico (Martínez Roldán y <strong>otros</strong>, 1994, 244-245). Asociado a lo<br />

anterior se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico sobre<br />

lo justo o un conocimi<strong>en</strong>to objetivo sobre <strong>la</strong> realidad <strong>moral</strong> o <strong>jurídica</strong><br />

(escepticismo <strong>moral</strong>) por lo que termina i<strong>de</strong>ntificando <strong>la</strong> dogmática<br />

<strong>jurídica</strong> con lo arbitrario. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> carácter conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l objeto<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, (aunque esta polémica está hoy<br />

superada no por <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una importancia <strong>de</strong>cisiva) sobre


<strong>el</strong> cual alguna vez se argum<strong>en</strong>tó que <strong>la</strong>s normas jurídico-positivas<br />

aparec<strong>en</strong> y <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to histórico como resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s confrontaciones i<strong>de</strong>ológicas, <strong>de</strong> los<br />

intereses económicos.<br />

El tercero y último problema ti<strong>en</strong>e que ver con los principios o<br />

reg<strong>la</strong>s que rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>. El primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

se ha <strong>en</strong>unciado como <strong>la</strong> aceptación dogmática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo.<br />

Ello se traduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> as<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to dogmático <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza obligatoria<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo. Este supuesto implícitam<strong>en</strong>te presupone que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho esta cont<strong>en</strong>ido únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley y que por consigui<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina, los prece<strong>de</strong>ntes y los principios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho son meram<strong>en</strong>te subsidiarios (Calsamiglia, 1994, 99-100).<br />

Para <strong>otros</strong> a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>l jurista exige a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> abdicación<br />

valorativa; que exige distinguir <strong>en</strong>tre sus opiniones personales y su<br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción respecto <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico (Calsamiglia,<br />

1994, 93-96). La abdicación valorativa impone al jurista <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estar subordinado a <strong>la</strong> ley por lo que <strong>de</strong>be hacer prevalecer los<br />

valores que impone esta fr<strong>en</strong>te a los suyos. El<strong>la</strong> garantiza <strong>la</strong> objetividad<br />

y neutralidad, y con <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong>. 211<br />

Otra reg<strong>la</strong> v<strong>en</strong>dría dada por <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> racionalidad <strong>de</strong>l<br />

legis<strong>la</strong>dor. Por medio <strong>de</strong> este principio, se le atribuy<strong>en</strong> al legis<strong>la</strong>dor<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sujeto racional y / o se le imputan ciertas propieda<strong>de</strong>s<br />

que garantizan su racionalidad y que por lo g<strong>en</strong>eral no concuerdan<br />

con lo que es <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad La ficción <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor<br />

racional es un recurso al que ape<strong>la</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong>, ya sea para<br />

a<strong>de</strong>cuar y legitimar <strong>la</strong> solución propuesta con respecto <strong>de</strong> ciertos<br />

estándar axiológicos vig<strong>en</strong>tes, ya para <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong>gunas, antinomias,<br />

ambigüeda<strong>de</strong>s etc.<br />

4.4. Consi<strong>de</strong>raciones finales: crítica a <strong>la</strong> a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dogmática <strong>jurídica</strong><br />

Gran parte <strong>de</strong> los problemas que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> confusión que suscita su<br />

calificativo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, pues a pesar <strong>de</strong> su importancia social y<br />

cultural, al confrontar<strong>la</strong> con los saberes reputados como ci<strong>en</strong>tíficos se<br />

<strong>de</strong>scubre que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista no <strong>en</strong>caja. Ello ha influido para<br />

211 “En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> es ci<strong>en</strong>cia si es neutral. La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>. Si quiere ser ci<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong>be tratar hechos o tomarse <strong>la</strong>s normas como si fueran hechos. No <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er funciones valorativas o<br />

prescriptivas porque no trata <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar cómo <strong>de</strong>be ser <strong>el</strong> mundo sino cómo es” (Calsamiglia, 199 ,<br />

95).


que los teóricos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarle un estatuto<br />

epistemológico, hayan ape<strong>la</strong>do, como ya lo vimos, inicialm<strong>en</strong>te al<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias formales (exégesis, conceptualismo, <strong>teoría</strong><br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho), o al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales (sociología<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho). Sin embargo, ninguno <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo<br />

que realm<strong>en</strong>te hace y produce <strong>el</strong> jurista teórico y practico, y no pue<strong>de</strong>n<br />

hacerlo, porque part<strong>en</strong> <strong>de</strong> un presupuesto que nos es cierto, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l jurista respon<strong>de</strong> al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna: que algunos l<strong>la</strong>man técnico o analítico- instrum<strong>en</strong>tal<br />

(razón pura).<br />

Sin embargo, nuestra percepción <strong>de</strong>l problema se modifica<br />

cuando rep<strong>la</strong>nteamos <strong>la</strong> pregunta; cuando ya no nos interesa saber<br />

cuales son los criterios necesarios y sufici<strong>en</strong>tes que nos permit<strong>en</strong><br />

afirmar que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista y los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

son ci<strong>en</strong>tíficos; cuando nos preguntamos porque es importante que<br />

nuestra actividad sea ci<strong>en</strong>tífica, y <strong>de</strong>scubrimos, que hacernos esa<br />

pregunta es caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> trampa <strong>de</strong>l positivismo, que supone que <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia es <strong>el</strong> único o por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> mejor forma <strong>de</strong> saber válido;<br />

cuando admitimos que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su versión más fuerte no es <strong>el</strong><br />

saber más importante ni <strong>el</strong> más legitimo (Feyerab<strong>en</strong>d), y ni siquiera<br />

un saber objetivo (Heisemberg), por lo m<strong>en</strong>os no lo es a <strong>la</strong> manera<br />

como se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo <strong>de</strong>l positivismo, y que al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

se hal<strong>la</strong>n <strong>otros</strong> saberes fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, que gozan <strong>de</strong> igual legitimidad; <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los es fundam<strong>en</strong>tal<br />

seña<strong>la</strong>r <strong>el</strong> saber práctico (phrónesis), que permitía <strong>de</strong>liberar sobre<br />

problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana y pública griega,<br />

problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vida política y <strong>moral</strong> y los asuntos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ley, y que pue<strong>de</strong> proveer <strong>de</strong> una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong>l jurista.<br />

Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> cuestión no es <strong>en</strong>tonces saber si <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong>l jurista es ci<strong>en</strong>tífica sino saber si pue<strong>de</strong> o no ser contro<strong>la</strong>da<br />

por <strong>la</strong> razón, <strong>el</strong>lo es, si pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rara racional. De suerte que<br />

<strong>la</strong> pregunta no es tanto <strong>en</strong> que medida <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> es ci<strong>en</strong>cia<br />

sino ¿cuál es <strong>el</strong> puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> y<br />

cuáles los problemas que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> racionalidad? Interrogantes que como ya dijimos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> convertirse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> una nueva investigación.<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

1. Calsamiglia, A. (1994). Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Ari<strong>el</strong>.


2. Casanovas, P., Moreso, J. J. (1994). El ámbito <strong>de</strong> lo jurídico. Lecturas<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial Crítica.<br />

3. Descartes. “Reg<strong>la</strong>s para <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l espíritu”, En, Obras<br />

escogidas. Vol. IV. Bu<strong>en</strong>os. Aires: Sudamericana<br />

4. Dilthey, W. (1986). Crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón histórica. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />

5. Durkeim, E. (1979). Las reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l método sociológico. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Editorial <strong>la</strong> pleya<strong>de</strong>.<br />

6. Feyerab<strong>en</strong>d, P. K. (1989). Contra <strong>el</strong> método. Esquema <strong>de</strong> una <strong>teoría</strong><br />

anarquista <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial Ari<strong>el</strong>, S.A.<br />

7. Ferrater Mora, J. (2001). Diccionario Filosófico, Editorial Ari<strong>el</strong>,<br />

Barc<strong>el</strong>ona Tomos 1- 4<br />

8. Grondin, J. (1989). Introducción a <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica filosófica. La<br />

herm<strong>en</strong>éutica universal <strong>de</strong> gadamer. Editorial. Her<strong>de</strong>r, Barc<strong>el</strong>ona<br />

1999.<br />

9. Habermas, J. (1997). Teoría y praxis. Madrid: Tecnos.<br />

10. Heisemberg, W. (1979). Encu<strong>en</strong>tros y conversaciones con Einstein<br />

y <strong>otros</strong> <strong>en</strong>sayos. Madrid: Alianza editorial.<br />

11. Horkheimer, M. (1974). Teoría critica, Bu<strong>en</strong>os Aires: Amorrou.<br />

12. Husserl, E. (1991). La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ología<br />

trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal. Barc<strong>el</strong>ona: Critica, 1991.<br />

13. Iglesias, J. (1983). Derecho romano. Barc<strong>el</strong>ona; Ari<strong>el</strong><br />

14. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. (1982). Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. México: UNAM<br />

15. Lakatos I. (1993). La metodología <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> investigación<br />

ci<strong>en</strong>tífica. Madrid: Alianza editorial.<br />

16. Lar<strong>en</strong>z, K. (1994). Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Ari<strong>el</strong> Derecho.<br />

17. López Medina, D. E. (2004). Teoría impura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. La<br />

Transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>jurídica</strong> <strong>la</strong>tinoamericana, Bogotá: Legis.


18. Margot, J. P. (1995). La mo<strong>de</strong>rnidad: una ontología <strong>de</strong> lo<br />

incompr<strong>en</strong>sible, Calí-Colombia: Editorial Universidad <strong>de</strong>l Valle.<br />

19. Martínez Roldan, L., Fernán<strong>de</strong>z Suárez, J. (1994). Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodología <strong>jurídica</strong>. Barc<strong>el</strong>ona: Ari<strong>el</strong> Derecho<br />

20. Muller, D. (1997). Popper escritos s<strong>el</strong>ectos. México: Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica<br />

21. Nino, C. S. Algunos mo<strong>de</strong>los metodológicos <strong>de</strong> “ci<strong>en</strong>cia” <strong>jurídica</strong>,<br />

Fontamara, México. 1999.<br />

22. Per<strong>el</strong>man, Chain. (1993). La lógica <strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> nueva retórica.<br />

Madrid: editorial Civitas.<br />

23. Popper. K. (1997). El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inducción, En, Miller, David.<br />

Escritos s<strong>el</strong>ectos. México: Fondo <strong>de</strong> Cultura económica<br />

24. ______. (1996). La lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica. Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica. México, primera reimpresión. 1996.<br />

25. Rickert, Enrique. (1965). Ci<strong>en</strong>cia cultural y ci<strong>en</strong>cias natural. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Ediciones Espasa Calpe.<br />

26. Schutz, Alfred. (1974). El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Amorrortu<br />

27. Weber, Max. (1986). Sobre <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales.<br />

Barc<strong>el</strong>ona: Ediciones P<strong>la</strong>neta- Agostini.<br />

28. Vattimo, G. (1994). Racionalidad y herm<strong>en</strong>éutica, Bogotá. Editorial<br />

Norma


Resum<strong>en</strong><br />

ENSAYO 5<br />

PARADIGMAS DE LA CIENCIA<br />

JURÍDICA<br />

Este <strong>en</strong>sayo indaga por los diversos paradigmas que han surgido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo histórico t<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Para <strong>el</strong>lo<br />

nos c<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> tres esc<strong>en</strong>arios históricos: <strong>el</strong> antiguo romano, <strong>el</strong><br />

medieval <strong>de</strong> los glosadores y posglosadores, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y <strong>en</strong> <strong>la</strong> contemporaneidad; si bi<strong>en</strong> nos interesa mostrar<br />

<strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong>l paradigma teórico sobre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, haremos énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que <strong>la</strong> misma ha t<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XIX.<br />

Abstract<br />

This essay looks into the various paradigms that have emerged<br />

in the historical <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t tak<strong>en</strong> by the sci<strong>en</strong>ce of <strong>la</strong>w. To do this<br />

we focus on three historical stages: the anci<strong>en</strong>t Roman, medieval<br />

comm<strong>en</strong>tators and posglosadores of the mo<strong>de</strong>rn sci<strong>en</strong>ce in the<br />

ninete<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury and contemporary: while we want to show the<br />

changes in the theoretical paradigm on the sci<strong>en</strong>ce of <strong>la</strong>w, will focus<br />

on <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t that it has be<strong>en</strong> since the ninete<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves<br />

Ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, jurispru<strong>de</strong>ncia, glosas, formalismo,<br />

antiformalismo


Key word<br />

Legal sci<strong>en</strong>ce, jurispru<strong>de</strong>nce, glosses, formalism, antiformalism<br />

5.1. Consi<strong>de</strong>raciones previas<br />

Debemos empezar seña<strong>la</strong>ndo que a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> también<br />

se le <strong>de</strong>nomina dogmática <strong>jurídica</strong>, ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, ci<strong>en</strong>cia<br />

dogmática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho o jurispru<strong>de</strong>ncia. No obstante, a pesar <strong>de</strong> esta<br />

diversidad <strong>de</strong> nombre, cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> estamos<br />

refiri<strong>en</strong>donos a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> actividad que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>el</strong> jurista cuando<br />

interpreta <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y lo aplica, cuando trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir un concepto<br />

jurídico, cuando propone un argum<strong>en</strong>to o contra- argum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> torno<br />

al significado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho válido.<br />

Lo anterior nos conduce a seña<strong>la</strong>r que tomada <strong>en</strong> su aserción<br />

más fuerte, lo que <strong>de</strong>nominamos ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho hace refer<strong>en</strong>cia a<br />

un procedimi<strong>en</strong>to reflexivo, sistemático y crítico, <strong>el</strong>lo es, a una serie <strong>de</strong><br />

operaciones int<strong>el</strong>ectuales (<strong>de</strong>finir, c<strong>la</strong>sificar, sistematizar e interpretar<br />

datos jurídicos) que permite a los jueces, abogados y <strong>de</strong>más operadores<br />

jurídicos resolver una hipótesis posible o real (problema jurídico) <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> un marco <strong>de</strong> principios, valores y reg<strong>la</strong>s que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

jurídico; por consigui<strong>en</strong>te, lo que se l<strong>la</strong>ma ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> o dogmática<br />

<strong>jurídica</strong> es una actividad <strong>en</strong> principio racional, sistemática y metódica<br />

que llevan a cabo sobre todo los juristas prácticos para resolver los<br />

problemas sociales y humanos que ca<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> lo jurídico.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no ha sido siempre <strong>la</strong> misma.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos comunes, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />

básicas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actividad int<strong>el</strong>ectiva que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron por ejemplo los<br />

juristas romanos a <strong>la</strong> que llevaron a cabo los glosadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Media y <strong>la</strong> investigación <strong>jurídica</strong> mo<strong>de</strong>rna; convi<strong>en</strong>e a<strong>de</strong>más distinguir,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones cognitivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>splegada por los<br />

estudiosos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema contin<strong>en</strong>tal europeo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea<br />

llevada a cabo por los juristas <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>l common<br />

<strong>la</strong>w. Miremos a continuación cual ha sido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Roma hasta nuestros días.


5.2. La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> Roma y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Medioevo<br />

Lo que hoy <strong>de</strong>nominamos ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia romana 212 ; sin embargo, <strong>el</strong>lo no quiere <strong>de</strong>cir que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as sobre él sean exclusivam<strong>en</strong>te originarias <strong>de</strong>l<br />

mundo romano, ni que no haya existido <strong>en</strong> otras culturas un saber<br />

sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho. Todas <strong>la</strong>s civilizaciones y culturas crearon formas<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social, pero ninguna <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s conocieron al<br />

jurista, <strong>el</strong>lo es, <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. El jurista es un<br />

inv<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mundo romano. Este no era un operador <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho (juez o<br />

abogado), era qui<strong>en</strong> e<strong>la</strong>boraba los conocimi<strong>en</strong>tos técnicos necesarios<br />

para <strong>la</strong> realización práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, por lo m<strong>en</strong>os, <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong><br />

máximo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia romana, <strong>la</strong> clásica 213 .<br />

Los romanos calificaron <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los juristas como iuris<br />

pru<strong>de</strong>ntia. Algunos lo han interpretado como <strong>el</strong> arte que nos lleva a<br />

alcanzar algunas cosas y a huir <strong>de</strong> otras. 214 En todo caso es, evi<strong>de</strong>nte<br />

que <strong>el</strong> término pru<strong>de</strong>ntia se correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong> phrónesis 215 griega,<br />

212 Ati<strong>en</strong>za, Manu<strong>el</strong>. Introducción al <strong>de</strong>recho. Editorial Distribuciones Fontamara. S. A, Coayacan, México,<br />

segunda edición, 2000, pág. 165<br />

213 En <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia romana pue<strong>de</strong>n distinguirse varios períodos: <strong>el</strong> arcaico,<br />

caracterizado por una jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> tipo pontifical <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por sacerdotes; <strong>el</strong> preclásico, etapa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l jurista no sólo es <strong>la</strong> <strong>de</strong> estudiar e interpretar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho vig<strong>en</strong>te (ius honorarium) sino<br />

también <strong>de</strong> crear y modificarlo; <strong>el</strong> clásico, al que hacemos refer<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

romano obti<strong>en</strong>e su máximo <strong>de</strong>sarrollo. En este período <strong>el</strong> jurista se <strong>de</strong>dica al análisis casuístico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuestiones que los particu<strong>la</strong>res p<strong>la</strong>nteaban, constituy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s soluciones y opiniones dadas a esos casos<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho válido <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad que concedía al príncipe a los juristas<br />

más <strong>de</strong>stacados. El posclásico, que se i<strong>de</strong>ntifica con <strong>la</strong> gran obra codificadora <strong>de</strong> Justiniano.<br />

21 Iglesias, J. Derecho romano, 8.ª edición, Ari<strong>el</strong>, Barc<strong>el</strong>ona, 1983 pp. 102.<br />

215 La pru<strong>de</strong>ntia es <strong>el</strong> término con <strong>el</strong> que los romanos tradujeron <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> phronesis (pru<strong>de</strong>ncia)<br />

originaria <strong>de</strong>l mundo griego. Existe un par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre phrónesis y sophrosyne. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se su<strong>el</strong>e<br />

traducir, esta última, por pru<strong>de</strong>ncia, mesura o s<strong>en</strong>satez, ligada aun i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> medida o pue<strong>de</strong> también<br />

traducirse como: mo<strong>de</strong>ración, temp<strong>la</strong>nza, temperancia, salud <strong>de</strong>l espíritu, autodominio o cordura, por<br />

esta razón se opone a <strong>la</strong> hibrys que equivale a <strong>de</strong>smesura o exceso. En La odisea aparece i<strong>de</strong>ntificada<br />

con <strong>la</strong> mesura y <strong>la</strong> cordura, por boca <strong>de</strong> P<strong>en</strong>élope qui<strong>en</strong> repr<strong>en</strong><strong>de</strong> a su ama cuando esta le anuncia <strong>la</strong><br />

llegada <strong>de</strong> diseo: “Los dioses te han trastornado <strong>el</strong> juicio; que <strong>el</strong>los pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>torpecer al muy discreto<br />

y dar pru<strong>de</strong>ncia [sophrosyne] al simple, y ahora te dañaron a ti, <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>io tan sesudo” [La odisea XXIII,<br />

13]. P<strong>la</strong>tón, por su parte, se refiere a <strong>la</strong> phrónesis como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro virtu<strong>de</strong>s cardinales; y hace<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong>l que es <strong>moral</strong>m<strong>en</strong>te juicioso o sano por oposición a <strong>la</strong> locura. Según Jaeger,<br />

<strong>el</strong> concepto p<strong>la</strong>tónico <strong>de</strong> phrónesis implica para qui<strong>en</strong> lo posee <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y su imperio<br />

sobre <strong>el</strong> alma, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> phrónesis <strong>en</strong> P<strong>la</strong>tón pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como sinónimo<br />

<strong>de</strong> episteme [saber] (Jaeger, Werner. Pai<strong>de</strong>ia. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económico, Segunda Reimpresión,<br />

Colombia, 199 . pp. 5 y 7.) Para Aristót<strong>el</strong>es no es ni conocimi<strong>en</strong>to [episteme]) ni arte [techne], es un<br />

estado o capacidad, es <strong>de</strong>cir, un hábito verda<strong>de</strong>ro y razonado; <strong>la</strong> phronesis permite <strong>la</strong> <strong>de</strong>liberación sobre<br />

lo bu<strong>en</strong>o y lo justo no respecto <strong>de</strong> un hombre <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> polis. La phronesis es<br />

<strong>en</strong> Aristót<strong>el</strong>es, <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía práctica, una sabia compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que no ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones cognitivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> episteme apodíctica, pues su objeto es lo justo. (Habermas, Jürg<strong>en</strong>.<br />

Teoría y praxis. Tecnos, Madrid, tercera edición, 1997. p. 50).<br />

0


por lo que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> éste <strong>de</strong>be inscribirse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que hoy se<br />

<strong>de</strong>nomina saber práctico, una especie <strong>de</strong> arte que se ejerce sobre un<br />

conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y criterios con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> resolver problemas<br />

sociales y humanos. Es un lugar común admitir que <strong>el</strong> jurista romano<br />

dio prioridad a lo práctico sobre lo teórico, a <strong>la</strong> phrónesis sobre <strong>la</strong><br />

episteme, y a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> opiniones, adagios, formu<strong>la</strong>s<br />

y reg<strong>la</strong>s que e<strong>la</strong>boraron serían consi<strong>de</strong>rados más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, primero<br />

por <strong>la</strong> iglesia y luego por los glosadores y pos-glosadores, como <strong>la</strong><br />

razón escrita (ratio scripta). su actividad nunca se ori<strong>en</strong>tó a realizar<br />

una síntesis teórica sino al trato congru<strong>en</strong>te y or<strong>de</strong>nado <strong>de</strong> casos<br />

individuales 216<br />

Para <strong>otros</strong> por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> se inicia con lo<br />

glosadores, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> actitud dogmática que estos imprimieron<br />

a su actividad, rasgo que se <strong>en</strong>contrará pres<strong>en</strong>te 217 , <strong>en</strong> mayor o<br />

m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> mo<strong>de</strong>rna. La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bolonia<br />

consi<strong>de</strong>ró al digesto <strong>de</strong>l corpus iuris como un texto sagrado, imbuido<br />

<strong>de</strong> un principio <strong>de</strong> autoridad indiscutible; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa perspectiva <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>talidad dogmática <strong>de</strong>l jurista medieval contrasta con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l jurista<br />

romano <strong>de</strong> <strong>la</strong> época preclásica y clásica. No obstante, es evi<strong>de</strong>nte que<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l los glosadores no fue meram<strong>en</strong>te reproductiva (cognitiva<br />

y <strong>de</strong>scriptiva) <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho vig<strong>en</strong>te, sino también creativa (normativa y<br />

prescriptiva) por cuanto trataron <strong>de</strong> adaptar ese <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> realidad<br />

exist<strong>en</strong>te. Debe resaltarse, por consigui<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> estos<br />

se materializaba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s glosas buscaba no sólo<br />

explicar <strong>de</strong>terminados pasajes (exégesis) sino también mostraba los<br />

paral<strong>el</strong>ismos y <strong>de</strong>cisiones contradictorias <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong>l corpus juris<br />

proponi<strong>en</strong>do soluciones para <strong>el</strong> mismo. Los glosadores establecieron<br />

distinciones, formaron reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales, p<strong>la</strong>ntearon cuestiones y<br />

e<strong>la</strong>boraron tratados y sumas, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una metodología para <strong>el</strong><br />

análisis y síntesis <strong>de</strong> los textos jurídicos 218 .<br />

216 Véase, Dason, John P. The oracles o the <strong>la</strong>w (Ann Arbor, Mich.,) 1968, Pág. 11 . Citado por Berman<br />

J., Harold. La ormación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte F. C. E., México. pág. 139.<br />

217 Martínez, Roldan y Fernán<strong>de</strong>z Suárez, Jesús. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodoloía <strong>jurídica</strong>. Ari<strong>el</strong><br />

Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 199 , pág. 2 9<br />

218 El programa esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> Bolonia, principal repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to,<br />

contemp<strong>la</strong>ba primero <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong>l digesto por parte <strong>de</strong>l profesor qui<strong>en</strong> aprovechaba para<br />

corregir <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong>l texto manuscrito (lectura), <strong>de</strong>spués éste procedía a interpretarlo pa<strong>la</strong>bra por<br />

pa<strong>la</strong>bra y r<strong>en</strong>glón por r<strong>en</strong>glón, <strong>la</strong>s losas dictadas eran copiadas <strong>en</strong>tre los reglones <strong>de</strong>l texto por los<br />

estudiantes y <strong>en</strong> los márg<strong>en</strong>es. Con <strong>el</strong> tiempo, <strong>la</strong>s Glosas tuvieron tanta autoridad como <strong>el</strong> texto glosado,<br />

así sucedió con <strong>la</strong> Glossa ordinaria <strong>de</strong> Accursio, que <strong>en</strong> 1250 llegó a ser <strong>la</strong> obra autorizada <strong>de</strong>l digesto<br />

<strong>en</strong> conjunto. El profesor llevaba a cabo también <strong>la</strong>s distinciones, que consistía <strong>en</strong> escoger un término<br />

o concepto g<strong>en</strong>eral y subdividirlo y <strong>la</strong>s quaestiones, que t<strong>en</strong>ía como finalidad proponer preguntas para<br />

poner a prueba una vasta doctrina al aplicar<strong>la</strong> a problemas particu<strong>la</strong>res o cuestiones (Cfr. Berman J.,<br />

Harold. p. cit. Pág. 1 0).<br />

1


5.3. La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>cimonónica<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho tal y como <strong>la</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos hoy<br />

se forma <strong>en</strong> Europa <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo XIX. En este período se<br />

suce<strong>de</strong>n una serie <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s cuyo propósito es p<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

como objeto propio y autónomo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to. 219 Sus tres gran<strong>de</strong>s<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo los <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Francia con <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis, Alemania con <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> histórica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>en</strong><br />

Ing<strong>la</strong>terra con <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia analítica. Estas escue<strong>la</strong>s difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

sí <strong>en</strong> diversos aspectos, sin embargo, ti<strong>en</strong>e un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>en</strong> común,<br />

su rechazo a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que existe un <strong>de</strong>recho natural racional y, por<br />

consigui<strong>en</strong>te, su cercanía con <strong>el</strong> iuspositivismo; para estas corri<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es <strong>el</strong> puesto o positivo bi<strong>en</strong> sea por <strong>el</strong> autor<br />

<strong>de</strong> un código (exégesis), por un pueblo (histórica) o por <strong>el</strong> soberano<br />

(analítica).<br />

5.4. Las corri<strong>en</strong>tes formalistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

5.4.1. La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> según <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> histórica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

La escue<strong>la</strong> histórica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho tuvo como principal expon<strong>en</strong>te<br />

C. F. Von Savigny cuyo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to recibió <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

historicismo alemán, 220 t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia esta ligada al romanticismo y<br />

opuesta a <strong>la</strong> ilustración y a su concepto <strong>de</strong> razón como facultad crítica<br />

capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir verda<strong>de</strong>s universales y absolutas; <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> toma<br />

sus categorías básicas y <strong>la</strong>s aplica al análisis <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o jurídico<br />

concluy<strong>en</strong>do 221 que, primero, no existe un <strong>de</strong>recho único ni éste es<br />

219 Casanovas, Pompeu y Moreso, José J. El ámbito <strong>de</strong> lo jurídico. Lecturas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico<br />

contemporáneo, Editorial Crítica, Barc<strong>el</strong>ona, 199 . Pág. 12.<br />

220 En <strong>el</strong> ámbito alemán, <strong>el</strong> historicismo s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> histórica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y constituyó<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias antagonistas más importantes <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to racionalista. El historicismo que<br />

ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> p<strong>en</strong>sadores como Her<strong>de</strong>r, Moser y Montesquieu ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus notas básicas:<br />

1. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una historia diversa inerida <strong>de</strong> <strong>la</strong> multiplicidad humana. Para <strong>el</strong> historicismo no existe <strong>el</strong><br />

Hombre, o si se quiere, una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> hombre que refleje <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s iguales e inalterables <strong>de</strong> lo que<br />

con ese nombre <strong>de</strong>signamos; existe <strong>el</strong> hombre concreto <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad y pluralidad <strong>de</strong> caracteres.<br />

2.El carácter irracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. La historia no se guía por <strong>la</strong> razón como lo cre<strong>en</strong> los racionalistas,<br />

es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sin-razón, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasión y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to humano. 3. El carácter tráico <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

(pesimismo antropológico). En oposición al optimismo ilustrado que p<strong>en</strong>saba que <strong>el</strong> hombre a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> razón podía mejorar <strong>el</strong> mundo, <strong>el</strong> historicismo argum<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> historia es una continua tragedia. .<br />

Amor por <strong>el</strong> pasado y <strong>la</strong> tradición. Contrario a los racionalistas ilustrados que mostraron su <strong>de</strong>sprecio al<br />

pasado y exaltan <strong>la</strong>s luces <strong>de</strong> <strong>la</strong> era mo<strong>de</strong>rna, los historicistas mostraron <strong>el</strong>ogio y amor por <strong>el</strong> pasado y<br />

por <strong>la</strong> tradición, y sus estudios se ori<strong>en</strong>taron a indagar los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

primitivas, o también, <strong>la</strong>s instituciones y costumbres exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y su l<strong>en</strong>to y secu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong>sarrollo. (Bobbio, p. cit. págs. 65-66).<br />

221 Cfr. Bobbio, Norberto (1993): El positivismo jurídico, Editorial Debate, Madrid. pág. 67.


producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón. El <strong>de</strong>recho es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y nace y<br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>; segundo, que este no surge <strong>de</strong> una valoración<br />

o un cálculo racional sino <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> justicia que se expresa a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>jurídica</strong>s primitivas y popu<strong>la</strong>res; tercero, que es<br />

mejor conservar los or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos jurídicos exist<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>sconfiar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas instituciones y <strong>la</strong>s codificaciones, pues <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> lo<br />

que hay son improvisaciones nocivas, y finalm<strong>en</strong>te, que es necesario<br />

<strong>de</strong>sechar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho natural y privilegiar <strong>la</strong> costumbre como fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, pues éstas son <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición, <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

histórico social y <strong>de</strong>l alma <strong>de</strong>l pueblo (Volksgeist). 222<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, este <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l pueblo <strong>de</strong>be manifestarse y no<br />

crearse, sea a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> costumbre, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

esta sea expresión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ya creado por <strong>el</strong> pueblo, o, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> los juristas o <strong>de</strong>recho ci<strong>en</strong>tífico qui<strong>en</strong>es no crean sino pon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>te principios y normas implícitas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho popu<strong>la</strong>r, pues<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es un sistema cuyas partes están unidas <strong>en</strong>tre sí mediante<br />

<strong>de</strong>terminados principios. El <strong>de</strong>recho ci<strong>en</strong>tífico t<strong>en</strong>dría como finalidad<br />

conocer ciertas <strong>de</strong>terminaciones a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>ducirse todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más normas particu<strong>la</strong>res. 223<br />

El problema principal formu<strong>la</strong>do por Savigny <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus escritos<br />

<strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud será <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un método que ayudara a<br />

resolver <strong>la</strong>s controversias concretas y a<strong>de</strong>más, se convirtiera <strong>en</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to 224 teórico global <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías y principios<br />

jurídicos. El <strong>de</strong>recho por una parte es un hecho histórico que se<br />

consuma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales particu<strong>la</strong>res y concretas y por<br />

otra, conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ese hecho por parte <strong>de</strong> los juristas qui<strong>en</strong>es a<br />

través <strong>de</strong> un mítico Volkgeist, e<strong>la</strong>boraban <strong>la</strong>s categorías que permitían<br />

reconfigurar conceptualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se expresaban<br />

y materializaban <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l pueblo alemán. 225<br />

222 Su escrito obre <strong>la</strong> vocación <strong>de</strong> nuestro tiempo para <strong>la</strong> leis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia es una réplica a<br />

<strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l jurista Thibaut, qui<strong>en</strong> apoyado <strong>en</strong> presupuestos iusracionalistas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un código<br />

civil g<strong>en</strong>eral alemán, según Savigny <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho como <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, <strong>la</strong> costumbre o <strong>el</strong> arte es un producto<br />

histórico, producto <strong>de</strong>l espíritu <strong>de</strong>l pueblo, <strong>el</strong>lo es, <strong>de</strong> una fuerza activa interior y no <strong>de</strong>l arbitrio <strong>de</strong> ningún<br />

legis<strong>la</strong>dor racional. (Ati<strong>en</strong>za, p. cit. pág. 175) .<br />

223 Cfr. Ati<strong>en</strong>za. p. cit. pág. 176.<br />

22 La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sistema que aparece ya <strong>en</strong> Savigny y que aparecerá <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

<strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l siglo XIX y <strong>en</strong> K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> fue un legado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho natural, <strong>en</strong> Alemania<br />

estuvo también influ<strong>en</strong>ciada por <strong>la</strong> filosofía i<strong>de</strong>alista alemana (Fichte y Sch<strong>el</strong>ling) que quiso construir un<br />

mundo a partir <strong>de</strong> un punto último y trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal que sirviera <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>to. En Heg<strong>el</strong> sistema significa<br />

<strong>el</strong> único modo posible <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> espíritu cognosc<strong>en</strong>te es capaz <strong>de</strong> asegurar al verdad, <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

racionalidad interna y <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>tica ci<strong>en</strong>tificidad. En g<strong>en</strong>eral los juristas alemanes <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sistema ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se conjugaba <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> unidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> variedad<br />

que permite <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido.<br />

225 Cfr. Pompeu y <strong>otros</strong>. p. cit. pág. 12.


La escue<strong>la</strong> histórica quiere construir una ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> que<br />

organice sistemática y conceptualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho particu<strong>la</strong>r y concreto<br />

<strong>en</strong> tanto realidad histórica dada. Sin embargo, lo paradójico es que<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> hace surgir una especie <strong>de</strong> dogmática formalista y conceptual,<br />

que extrañam<strong>en</strong>te no tuvo como objeto <strong>de</strong> estudio <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho histórico<br />

alemán sino <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho romano simplificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Corpus iuris, s<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> lo que posteriorm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>nominará jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

conceptos. 226<br />

5.4.2. La jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos: <strong>el</strong> formalismo conceptual<br />

Si bi<strong>en</strong> con Savigny se inicia <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos,<br />

fue Puchta su más importante repres<strong>en</strong>tante. El propósito <strong>de</strong> esta<br />

corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar una ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

formalista y logicista que permitiera or<strong>de</strong>nar y repres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

positivo mediante un sistema <strong>de</strong> concepto. Con <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>jurídica</strong><br />

histórica y particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser primordial para <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

pues su aut<strong>en</strong>tico objeto son ahora <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s lógicas que mediante<br />

<strong>la</strong> abstracción se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> 227 .<br />

Para <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia conceptualista <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s lógicas que<br />

se extraían (conceptos) <strong>de</strong>bían permitir inferir consecu<strong>en</strong>cias <strong>jurídica</strong>s,<br />

<strong>de</strong> allí su función productiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Según este conceptualismo, a<br />

partir <strong>de</strong> los principios o conceptos fundam<strong>en</strong>tales que se han extraído<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ducirse 228 nuevos conceptos y nuevas normas particu<strong>la</strong>res<br />

no previstas por <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to pero compatibles con éste. 229<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sistema que aparece ya <strong>en</strong> Savigny y que aparecerá<br />

<strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l siglo XIX (y<br />

es una noción c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>) fue un legado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho natural. En Alemania estuvo también influ<strong>en</strong>ciada por<br />

<strong>la</strong> filosofía i<strong>de</strong>alista alemana (Fichte y Sch<strong>el</strong>ling) que quiso construir<br />

un mundo a partir <strong>de</strong> un punto último y trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal que sirviera <strong>de</strong><br />

fundam<strong>en</strong>to. En Heg<strong>el</strong>, sistema significa <strong>el</strong> único modo posible <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que <strong>el</strong> espíritu cognosc<strong>en</strong>te es capaz <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> verdad, <strong>el</strong> criterio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad interna y <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>tica ci<strong>en</strong>tificidad. En<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida los juristas alemanes <strong>de</strong>l siglo XIX<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sistema ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se conjugaba <strong>la</strong><br />

226 Véase. Martínez, Roldan y Fernán<strong>de</strong>z Suárez, Jesús. p. cit. pág. 2 9.<br />

227 Cfr. Martínez Roldán y <strong>otros</strong>. p. cit. pág. 251.<br />

228 “El cometido <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia es e<strong>la</strong>borar esos conceptos, sistematizarlos, or<strong>de</strong>narlos y, con <strong>la</strong> ayuda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica aristotélica, ir <strong>de</strong>duci<strong>en</strong>do y extray<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>el</strong>los nuevas consecu<strong>en</strong>cias que serían válidas<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te si <strong>la</strong> <strong>de</strong>ducción lógico-forma es correcta” (Martínez Roldan y <strong>otros</strong>. p. cit. pág. 252).<br />

229 Véase. Ati<strong>en</strong>za p. cit. pág. 181.


noción <strong>de</strong> unidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> variedad que permite <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido.<br />

La unidad fue p<strong>en</strong>sada <strong>en</strong> algunas ocasiones como unidad <strong>de</strong> un<br />

organismo, como totalidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido inher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> variedad (Savigny),<br />

también como unidad <strong>de</strong>l concepto g<strong>en</strong>eral abstracto extraído <strong>de</strong> lo<br />

especial (Jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos). 230<br />

Puchta propone una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho como sistema lógico<br />

y conceptual (pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> concepto) a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Savigny que se<br />

sirvió <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sistema orgánico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong>l sistema<br />

esta dada por <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que se establece <strong>en</strong>tre todos los miembros<br />

con <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro. Para <strong>el</strong> conceptualismo <strong>de</strong> Puchta, <strong>el</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> sistema<br />

lógico se consigue cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

un concepto g<strong>en</strong>eral bajo <strong>el</strong> cual es posible subsumir todos los <strong>de</strong>más<br />

conceptos. 231<br />

El concepto supremo es aqu<strong>el</strong> <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>rivan todos los <strong>de</strong>más<br />

y <strong>de</strong>termina <strong>en</strong> sus cont<strong>en</strong>idos a todos los restantes. La construcción<br />

<strong>de</strong>ductiva <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> por consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este concepto<br />

fundam<strong>en</strong>tal cuyo cont<strong>en</strong>ido no es <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho positivo sino<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y que <strong>en</strong> su es<strong>en</strong>cia se i<strong>de</strong>ntifica con <strong>el</strong><br />

concepto kantiano <strong>de</strong> libertad.<br />

La noción <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>jurídica</strong>, funciona por consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma manera que para <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias formales o <strong>de</strong>ductivas; una<br />

norma <strong>jurídica</strong> o un <strong>en</strong>unciado es válida si pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> otro<br />

concepto y su cont<strong>en</strong>ido es compatible con <strong>el</strong> resto <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>unciado (sistema) 232 y con <strong>el</strong> concepto fundam<strong>en</strong>tal. Sólo lo que<br />

pueda subordinarse a él pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> Puchta.<br />

La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> ti<strong>en</strong>e como misión <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>jurídica</strong>s <strong>en</strong> su conexión lógica interna. Para <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>be<br />

reconstruir <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas particu<strong>la</strong>res hasta sus<br />

principios y luego <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta los últimos conceptos. Así, para<br />

Puchta, se posee <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sistemático si se pue<strong>de</strong> seguir <strong>el</strong><br />

rastro hacia arriba y hacia <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cada concepto a través <strong>de</strong> todos<br />

los escalones intermedio que han participado <strong>en</strong> su formación. 233<br />

La jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos t<strong>en</strong>drá su mayor <strong>de</strong>sarrollo con<br />

Ihering y Windscheid. Ihering que posteriorm<strong>en</strong>te será uno <strong>de</strong> los<br />

230 Lar<strong>en</strong>z, Karl. Metodoloía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Ari<strong>el</strong> Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 199 , pág.39<br />

231 Lar<strong>en</strong>z. p. cit. pág. 0.<br />

232 Ati<strong>en</strong>za. p. cit. pág. 181.<br />

233 Lar<strong>en</strong>z. p. cit. pág. 1.


críticos más mordaces <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos acepta <strong>en</strong><br />

un primer período <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia formal <strong>de</strong> Puchta y <strong>la</strong> culmina. 234<br />

Ori<strong>en</strong>tado por <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales <strong>de</strong> su tiempo, Ihering<br />

atribuye al <strong>de</strong>recho <strong>la</strong>s mismas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un producto natural,<br />

<strong>de</strong> allí que lo <strong>de</strong>fina como organismo objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad humana 235 .<br />

Ihering propone para <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho una tarea sistemática:<br />

<strong>de</strong>scomponer los institutos jurídicos particu<strong>la</strong>res y <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s<br />

a <strong>el</strong><strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos lógicos para luego reconstruir<br />

con <strong>el</strong>los, por combinación, no sólo <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s conocidas<br />

sino también otras nuevas. La ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, <strong>en</strong>tonces, mediante<br />

<strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes forma nuevos conceptos y<br />

nuevas normas <strong>jurídica</strong>s. Descomposición y recomposición lógica es<br />

<strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho para obt<strong>en</strong>er no una<br />

cantidad infinita <strong>de</strong> normas <strong>jurídica</strong>s con diversos matices sino un<br />

número c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> normas simples. 236<br />

Ihering compara los conceptos jurídicos fundam<strong>en</strong>tales con <strong>la</strong>s<br />

letras <strong>de</strong>l alfabeto y a <strong>la</strong> Jurispru<strong>de</strong>ncia con <strong>la</strong> química y concluye que<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia sistemática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho es <strong>la</strong> química <strong>jurídica</strong> 237 . Los cuerpos<br />

simples que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> mediante <strong>el</strong> análisis y <strong>la</strong> abstracción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia dada (reg<strong>la</strong>s <strong>jurídica</strong>s), permit<strong>en</strong> <strong>el</strong> paso a un cuerpo jurídico.<br />

Ihering <strong>de</strong>nomina método histórico- natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia al acto<br />

<strong>de</strong> operar con esos cuerpos. 238<br />

Windscheid, sigue igualm<strong>en</strong>te a Puchta aunque influ<strong>en</strong>ciado por<br />

<strong>el</strong> psicologismo <strong>de</strong> su época. El <strong>de</strong>recho para él es algo histórico y<br />

racional y por <strong>el</strong>lo susceptible <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración, no sólo histórica sino<br />

también ci<strong>en</strong>tífica, <strong>el</strong>lo es, sistemática. Sin embargo, <strong>en</strong> Windscheid<br />

<strong>la</strong> razón ya no es una razón objetiva que se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho inman<strong>en</strong>te a los institutos jurídicos, es una razón subjetivizada<br />

que se concreta <strong>en</strong> un hecho histórico-sicológico, <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l<br />

legis<strong>la</strong>dor. En concordancia con <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r <strong>el</strong> método que permita interpretar <strong>la</strong> ley constatando <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong>tido que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor otorgó a <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras por él usadas, para <strong>el</strong>lo<br />

<strong>el</strong> interprete <strong>de</strong>be colocarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor al mom<strong>en</strong>to<br />

23 Ibíd. pág. 6.<br />

235 Ibíd. pág. 5.<br />

236 Ibíd. pág. 6.<br />

237 “En su opinión, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho sería por <strong>en</strong>tero semejante a <strong>la</strong> que efectúan los<br />

gramático con respecto <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje o los químicos con respecto <strong>de</strong> los cuerpos exist<strong>en</strong>tes; <strong>el</strong> jurista<br />

<strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> exponer <strong>el</strong> alfabeto jurídico, <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos primarios cuya combinación<br />

producirá toda <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> instituciones y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> que consiste <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho positivo”. (Ati<strong>en</strong>za, p.<br />

cit. Pág. 185).<br />

238 Lar<strong>en</strong>z, op. cit. pág. 7.


<strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te cual fue <strong>el</strong> fin por <strong>el</strong><br />

perseguido 239 .<br />

La investigación a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntada por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />

Windscheid un carácter histórico, empírico y creativo. Indaga no sólo <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor para poner <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>ras i<strong>de</strong>as<br />

que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los términos que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor a usado, pero no<br />

sólo se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad empírica <strong>de</strong> éste sino<br />

también pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conocer su voluntad racional 240 . Por consigui<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> interpretación no ha <strong>de</strong> corregir únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> expresión incorrecta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor tuvo realm<strong>en</strong>te<br />

pres<strong>en</strong>te al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> promulgar<strong>la</strong>, <strong>de</strong>be a<strong>de</strong>más imaginar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor no p<strong>en</strong>só pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te. 241<br />

5.4.3. La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis: <strong>el</strong> formalismo legal<br />

Para <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis francesa 242 <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho no constituyó un problema como si lo fue para <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho alemana, para <strong>el</strong>los <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho estaba sistematizado y sus<br />

fu<strong>en</strong>tes fijadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Código <strong>de</strong> Napoleón, que constituye, una hechura<br />

perfecta acabada y racional. En ese s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

francesa no necesitaba ni se p<strong>la</strong>nteó nunca <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>splegar<br />

una actividad productora <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Derecho y ley se i<strong>de</strong>ntificaban y<br />

éste es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor. 243<br />

Muchos fueron los hechos que <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong> aparición y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis, sin embargo podríamos<br />

239 Ibíd.. pág 9.<br />

2 0 La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Derecho <strong>de</strong> Windscheid presupone a<strong>de</strong>más para éste, una especie <strong>de</strong> racionalidad<br />

inman<strong>en</strong>te que impi<strong>de</strong> que podamos consi<strong>de</strong>rarlo como una simple suma <strong>de</strong> imperativos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

es una conexión objetiva <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido, un sistema que permite <strong>de</strong>rivar inclusive, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas, <strong>el</strong><br />

es<strong>la</strong>bón intermedio que falta.<br />

2 1 Ibíd. pág. 50.<br />

2 2 Todo parece indicar que <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que se i<strong>de</strong>ntifica hoy como escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exégesis no constituyó un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que tuviera conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> poseer una época, un<br />

estilo o una dirección política. Al parecer, los autores (G<strong>en</strong>y y Bonnecase) que empiezan a i<strong>de</strong>ntificar<br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis, quier<strong>en</strong> sistematizar un cúmulo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>en</strong> ocasiones heterogéneas, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> construir un <strong>en</strong>emigo teórico (López Medina, Diego Eduardo. Teoría impura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. La<br />

Transormación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>jurídica</strong> <strong>la</strong>tinoamericana. Legis, Segunda reimpresión, Bogotá 200 . Pág.<br />

1 9) No obstante lo anterior para efectos <strong>de</strong> este trabajo haremos refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> exégesis como un<br />

cuerpo teórico que pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos comunes que se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>el</strong> formalismo jurídico.<br />

2 3 Ati<strong>en</strong>za. p. cit. pág. 177.


seña<strong>la</strong>r por su r<strong>el</strong>evancia 244 <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> codificación 245 , que hace<br />

<strong>de</strong>l código un manual o prontuario básico y perfecto don<strong>de</strong> <strong>el</strong> jurista y<br />

<strong>de</strong>más operadores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho hal<strong>la</strong>n <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l caso. El código<br />

aparece así como <strong>la</strong> vía más simple y breve para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

controversia restándole protagonismo a <strong>la</strong>s otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autoridad o supremacía <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor;<br />

según este <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor se materializa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley y se<br />

expresa <strong>en</strong> forma c<strong>la</strong>ra y completa, <strong>de</strong> allí que lo mejor es someterse<br />

2 Bobbio. p. cit. págs. 93-96.<br />

2 5 El movimi<strong>en</strong>to codificador europeo quiso or<strong>de</strong>nar <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s heterogéneas, anacrónicas y<br />

contradictorias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to. En este movimi<strong>en</strong>to influyeron varios factores: a) <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

confusión y contradicción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se hal<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho común romano y <strong>la</strong> proliferación sin or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> numerosas fu<strong>en</strong>tes <strong>jurídica</strong>s (<strong>de</strong>recho feudal,<br />

<strong>de</strong>recho justinianeo, estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, etc.), b) <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as liberales<br />

a los textos jurídicos, c) <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los juristas <strong>de</strong> que <strong>el</strong> nuevo <strong>de</strong>recho mo<strong>de</strong>rno <strong>de</strong>bía<br />

apunta<strong>la</strong>rse sobre <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> sistematicidad y coher<strong>en</strong>cia que propuso <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho romano. (Soriano,<br />

Ramón. Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ari<strong>el</strong> Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 2ª edición, 1993 1 5-1 7)<br />

Así <strong>la</strong> codificación permitió, por una parte, <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación y racionalización <strong>de</strong> los materiales normativos<br />

a partir <strong>de</strong> un nuevo or<strong>de</strong>n jerárquico <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te, y por otra, <strong>la</strong> creación reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho que cimi<strong>en</strong>tan<br />

<strong>el</strong> naci<strong>en</strong>te Estado liberal <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> oposición a una tradición <strong>jurídica</strong> conservadora y monárquica.<br />

Este movimi<strong>en</strong>to no tuvo influ<strong>en</strong>cia sólo <strong>en</strong> Francia, así, <strong>en</strong> Alemania Thibaut, escribe <strong>en</strong> 1803 istema<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pan<strong>de</strong>ctas, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

positivo (privado), posteriorm<strong>en</strong>te escribe <strong>en</strong> 181 obre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho civil <strong>en</strong>eral para<br />

Alemania. Según él una bu<strong>en</strong>a legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er, perfección formal, <strong>el</strong>lo es, normas <strong>jurídica</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ras y precisas; y perfección sustancial, por cuanto sus normas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> regu<strong>la</strong>r todas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

sociales. (Bobbio, 1993, 73-75) En Francia <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> codificación <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

filosofía racionalista, <strong>en</strong> <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> un legis<strong>la</strong>dor universal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho s<strong>en</strong>cillo<br />

y unitario. El racionalismo veía <strong>en</strong> <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> arbitrariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Fi<strong>el</strong> al<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ilustrado, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to codificador consi<strong>de</strong>raba que más allá <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>recho histórico, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho f<strong>en</strong>oménico que se da a nuestra experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> forma discontinua y caótica, se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong><br />

verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>recho, un <strong>de</strong>recho fundado <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas y cognoscible por <strong>la</strong> razón humana<br />

(Bobbio, 1993, 81). Los codificadores concibieron <strong>el</strong> código como <strong>la</strong> única fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, pues a<br />

su juicio, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l código, insuperable y completo, cont<strong>en</strong>ía los preceptos jurídicos necesarios<br />

e<strong>la</strong>borados racionalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor, lo que conduce a que no se aceptase otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

que no sea <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>l código y se negara cualquier forma <strong>de</strong> interpretación que no fuera <strong>la</strong> realizada<br />

por <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor. Las codificaciones repres<strong>en</strong>tan, según Bobbio, <strong>la</strong> realización política <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong><br />

omnipot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor. (Bobbio, 1993, 69).


al dictado <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad soberana, 246 <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, qui<strong>en</strong> aplica <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho no ti<strong>en</strong>e necesidad <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tarlo o interpretarlo sino <strong>de</strong><br />

someterse a sus dictados. 247 La <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Montesquieu se convierte <strong>en</strong> <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l Estado mo<strong>de</strong>rno y <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

éste, y según <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> juez es simplem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> boca a través <strong>de</strong>l cual<br />

hab<strong>la</strong> ley. 248 .<br />

La exégesis asimi<strong>la</strong> al <strong>de</strong>recho, que se i<strong>de</strong>ntifica con <strong>el</strong> Código <strong>de</strong><br />

Napoleón (objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to), a un sistema <strong>de</strong>ductivo axiomático<br />

que comparte <strong>la</strong>s mismas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los sistemas axiomáticos y<br />

formalistas como <strong>la</strong> lógica formal o <strong>la</strong> aritmética. Por consigui<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho es visto como completo, sin <strong>la</strong>gunas o vacíos, coher<strong>en</strong>te, sin<br />

2 6 Por medio <strong>de</strong> este argum<strong>en</strong>to, se le atribuy<strong>en</strong> al legis<strong>la</strong>dor <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sujeto racional o se le<br />

imputan ciertas propieda<strong>de</strong>s que garantizan su racionalidad y que por lo g<strong>en</strong>eral no concuerdan con<br />

lo que es <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad; así se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor como único, imperece<strong>de</strong>ro, consci<strong>en</strong>te<br />

y omnisci<strong>en</strong>te, justo, lógico, omnicompr<strong>en</strong>sivo, c<strong>la</strong>ro, etc., <strong>de</strong> manera que, aun cuando <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho sean e<strong>la</strong>boradas por una pluralidad <strong>de</strong> individuos se concibe al legis<strong>la</strong>dor como un ser singu<strong>la</strong>r,<br />

suprapersonal, infalible, s<strong>en</strong>sato, pru<strong>de</strong>nte, serio, sabio, justo, coher<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, que no se contradice<br />

a sí mismo, con conocimi<strong>en</strong>to pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que regu<strong>la</strong>, y con una volunta unívoca y alejada <strong>de</strong><br />

cualquier ambigüedad. La ficción <strong>de</strong>l leis<strong>la</strong>dor racional es un recurso al que ape<strong>la</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong><br />

[<strong>de</strong> carácter positivista], ya sea para a<strong>de</strong>cuar y legitimar <strong>la</strong> solución propuesta con respecto <strong>de</strong> ciertos<br />

estándar axiológicos vig<strong>en</strong>tes, ya para <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong>gunas, antinomias, ambigüeda<strong>de</strong>s etc. (Nino S. C..<br />

Introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ari<strong>el</strong>, 9ª edición, 1999, pág. 328-329). El término leis<strong>la</strong>dor hace<br />

alusión a un sujeto suprahistórico al que hay que someterse y ante <strong>el</strong> que hay que <strong>de</strong>poner nuestras<br />

opiniones personales. La ficción <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor racional cumple con unas funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>. El primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los hace alusión a <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia y respeto que infun<strong>de</strong> al texto<br />

legal <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor, vio<strong>la</strong>r <strong>la</strong> norma no sólo implica un comportami<strong>en</strong>to antijurídico sino también<br />

irracional e injusto. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es un producto racional se facilita <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so<br />

y <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a si como su conservación. La seunda función esta ligada con <strong>la</strong><br />

legitimación <strong>de</strong>l estado mo<strong>de</strong>rno, más específicam<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l estado liberal. Recor<strong>de</strong>mos<br />

que <strong>el</strong> estado liberal se legítima por vía <strong>de</strong> legalidad, pero esta ti<strong>en</strong>e capacidad para hacerlo <strong>en</strong> tanto<br />

<strong>la</strong> legalidad es expresión <strong>de</strong> una voluntad racional que repres<strong>en</strong>ta los intereses sociales y popu<strong>la</strong>res,<br />

<strong>la</strong> legalidad racional y justa se opone a <strong>la</strong> mera fuerza irracional y arbitraria. La tercera función esta<br />

articu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor interpretativa y <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. (Calsamiglia Albert. Introducción a <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, Ari<strong>el</strong>, 199 pág. 98.).<br />

2 7 “...si algún <strong>de</strong>ber político ti<strong>en</strong><strong>en</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s normas es <strong>el</strong> <strong>de</strong> respetar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera más obedi<strong>en</strong>te<br />

posible ya que los magistrados no son creadores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, sino servidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, y por intermedio<br />

<strong>de</strong> esta <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad g<strong>en</strong>eral. Adicionalm<strong>en</strong>te, [...] <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad g<strong>en</strong>eral<br />

garantiza que su cont<strong>en</strong>ido es necesariam<strong>en</strong>te correcto ya que si algo or<strong>de</strong>na, <strong>el</strong>lo es bu<strong>en</strong>o y si algo<br />

prohíbe, malo”. (Diego López Medina, p. cit. pág. 156.).<br />

2 8 Según Per<strong>el</strong>man <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res se liga con una sicología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que voluntad y razón constituy<strong>en</strong> compartimi<strong>en</strong>tos separados; así <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>tivo mediante su voluntad<br />

fija <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r judicial ape<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong> razón lo dice pero no lo crea. (Per<strong>el</strong>man, Chain. La lóica<br />

<strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> nueva retórica, La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exéesis, Editorial Cívitas, reimpresión, 1988, pág. 38).


antinomias, y univoco, <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> ambigüeda<strong>de</strong>s 249 y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong> reducida a mera lógica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho cuya tarea es meram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>scriptiva y reproductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, pues <strong>el</strong> jurista o juez apoyado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to lógico-formal silogístico garantiza que <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

o <strong>de</strong>cisión no sea más que una reproducción minimizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. A<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> le vasta conocer lo prescrito por <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor para<br />

extraer <strong>la</strong>s solución <strong>de</strong>l caso y al juez establecer los hechos para<br />

formu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> silogismo judicial. 250<br />

Como notas distintivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> <strong>la</strong> exégesis se<br />

pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre otras, primero, que limita su objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

al <strong>de</strong>recho positivo 251 establecido por <strong>el</strong> Estado o Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>el</strong>lo es<br />

a <strong>la</strong> ley que se materializaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> código. Segundo, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

no interpreta ni crea <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho; lo aplica al caso concreto mediante<br />

un procedimi<strong>en</strong>to silogístico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> premisa mayor es <strong>la</strong> ley, <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>or es <strong>el</strong> caso y <strong>la</strong> conclusión es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. En los casos <strong>en</strong> que<br />

se permite <strong>la</strong> interpretación esta <strong>de</strong>be hacerse indagando <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor. 252 Tercero, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> ti<strong>en</strong>e un carácter formal<br />

simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias lógico-formales o <strong>de</strong>ductivas matemática,<br />

pues pret<strong>en</strong><strong>de</strong> organizar lógica y sistemáticam<strong>en</strong>te un material (<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho positivo) para facilitar su aplicación. En ese s<strong>en</strong>tido habría<br />

que seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> exégesis más que una <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

2 9 “El artículo <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> Napoleón, al proc<strong>la</strong>mar que <strong>el</strong> juez no pue<strong>de</strong> rehusar fal<strong>la</strong>r so pretexto<br />

<strong>de</strong> oscuridad o insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, obliga a tratar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho como completo, sin <strong>la</strong>gunas,<br />

como coher<strong>en</strong>te, sin antinomias y como c<strong>la</strong>ro, sin ambigüeda<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>n lugar a interpretación difer<strong>en</strong>tes.<br />

Únicam<strong>en</strong>te ante un sistema parecido <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l juez es conforme con <strong>la</strong> misión que se le <strong>en</strong>carga, que<br />

es <strong>la</strong> <strong>de</strong> establecer los hechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa y sacar <strong>de</strong> <strong>el</strong>los unas consecu<strong>en</strong>cias <strong>jurídica</strong>s que se impon<strong>en</strong><br />

sin co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. En esta perspectiva los juristas <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis<br />

se consagraban a su tarea <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> limitar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l juez al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hechos y a <strong>la</strong><br />

subsunción <strong>de</strong> los mismos bajo los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.” (Per<strong>el</strong>man p. cit. Pág. 0) “De acuerdo con esta<br />

ius<strong>teoría</strong> <strong>el</strong> Código Civil es un docum<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ro, completo y coher<strong>en</strong>te. Ello significa, <strong>en</strong> primer lugar, que<br />

todas sus disposiciones conti<strong>en</strong><strong>en</strong> una reg<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra (por oposición a oscura o ambigua); <strong>en</strong> segundo lugar,<br />

se presupone que <strong>el</strong> Código es completo <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que regu<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera total todas <strong>la</strong>s posibles<br />

situaciones que puedan surgir <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida civil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> manera que no hay necesidad mayor<br />

<strong>de</strong> ejercer <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> integración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho; y tercero, dado que <strong>el</strong> Código es coher<strong>en</strong>te, se presupone<br />

que no hay antinomias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas norma c<strong>la</strong>ras que los compon<strong>en</strong>”(Véase también Diego López<br />

Medina, p. cit. pág. 155-156).<br />

250 En <strong>la</strong> concepción silogística y <strong>de</strong>ductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>la</strong> premisa mayor <strong>la</strong> conforma <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong> <strong>jurídica</strong> apropiada, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or los supuestos <strong>de</strong> hecho comprobados y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>la</strong> conclusión.<br />

251 Los partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis no niegan al <strong>de</strong>recho natural, pero reduc<strong>en</strong> su importancia limitando<br />

su significado práctico al mundo privado <strong>de</strong>l jurista o negando su carácter absoluto e inmutable. Para<br />

<strong>la</strong> exégesis si bi<strong>en</strong> existe un <strong>de</strong>recho natural este <strong>de</strong>be adaptarse tal y como lo seña<strong>la</strong> Bonnecase al<br />

espíritu, principios y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción escrita; <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho natural para ser válido<br />

<strong>de</strong>be estar conforme a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción escrita y no al revés. De esta forma <strong>la</strong> exégesis invierte <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

antigua <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho positivo para ser válido <strong>de</strong>bía estar conforme al <strong>de</strong>recho natural.<br />

252 Para Per<strong>el</strong>man <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor es propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s funcionalista y sociológica que <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis. (La lóica <strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> nueva retórica).<br />

100


<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, equiparable a un textualismo herm<strong>en</strong>éutico, es una <strong>teoría</strong> <strong>de</strong><br />

exposición y sistematización <strong>jurídica</strong> que tuvo como propósito exponer<br />

<strong>el</strong> material cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Código Civil. 253<br />

5.4.4. El formalismo jurispru<strong>de</strong>ncial ingles: <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia analítica<br />

El mundo anglosajón tuvo <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad que <strong>de</strong>sarrolló sus<br />

formas <strong>jurídica</strong>s a partir <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho común (Common <strong>la</strong>w) 254 .<br />

Ello facilitó no sólo <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una casta <strong>de</strong> juristas técnica y<br />

culturalm<strong>en</strong>te homogénea sino que le imprimió a <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

un carácter pragmático y casuístico que se rev<strong>el</strong>ó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

recopi<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> casos que constituy<strong>en</strong> prece<strong>de</strong>ntes y que t<strong>en</strong>ían<br />

carácter vincu<strong>la</strong>nte para los jueces según <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l stare <strong>de</strong>cisis. 255<br />

La jurispru<strong>de</strong>ncia analítica se inicia con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Austin,<br />

aunque po<strong>de</strong>mos hal<strong>la</strong>r antece<strong>de</strong>ntes ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> Hobbes y<br />

B<strong>en</strong>than. 256 Austin quería fundar una facultad <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho que hiciera<br />

peso al carácter pragmático que imperaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> B<strong>en</strong>than no consi<strong>de</strong>ró a <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

como un saber pragmático, <strong>el</strong>lo es una simple técnica, por <strong>el</strong> contrario,<br />

p<strong>en</strong>só que si era posible edificar una verda<strong>de</strong>ra ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

253 López M, Diego. p. cit. pág. 157 y 160.<br />

25 Bajo <strong>el</strong> reinado <strong>de</strong> Enrique II se llevó a cabo <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to judicial que s<strong>en</strong>tará <strong>la</strong>s<br />

bases <strong>de</strong>l Common <strong>la</strong>w. Su reforma legal exigía <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inspectores o caballeros itinerantes,<br />

nombrados por <strong>la</strong> corte, <strong>en</strong> todos los procesos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> los tribunales locales. Estos<br />

señores se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que se tomaban <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes juicios permiti<strong>en</strong>do<br />

que con <strong>el</strong> tiempo se configurara un conjunto <strong>de</strong> prece<strong>de</strong>ntes judiciales. El Common <strong>la</strong>w surge así como<br />

un <strong>de</strong>recho consuetudinario; no obstante, lo consuetudinario no hace refer<strong>en</strong>cia aquí al comportami<strong>en</strong>to<br />

popu<strong>la</strong>r, sino al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los jueces.<br />

255 Ati<strong>en</strong>za. p. cit. pág. 171.<br />

256 B<strong>en</strong>than quiere construir una <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que se apoye <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y que <strong>de</strong>scriba <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> hechos sociológicos, por <strong>el</strong>lo limita <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> al <strong>de</strong>recho<br />

positivo. B<strong>en</strong>than distingue <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> expositor y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>sor. Al primero correspon<strong>de</strong> explicar lo que<br />

<strong>la</strong> ley es (jurispru<strong>de</strong>ncia expositiva), tal como se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, al segundo, lo que él cree que <strong>de</strong>be ser<br />

(jurispru<strong>de</strong>ncia c<strong>en</strong>soria). Esta distinción es es<strong>en</strong>cial, pues <strong>en</strong> últimas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es lo que <strong>el</strong> expositor<br />

observa y dice que es, guiado por <strong>la</strong> percepción, <strong>la</strong> memoria y <strong>el</strong> juicio. Es esta <strong>de</strong>limitación llevada a cabo<br />

por B<strong>en</strong>than <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>l sujeto <strong>la</strong> que lo lleva a <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho como<br />

un conjunto <strong>de</strong> mandatos y prohibiciones que emanan <strong>de</strong>l soberano <strong>en</strong> una comunidad. La concepción<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> B<strong>en</strong>than se opone al Common <strong>la</strong>w. Cinco son los <strong>de</strong>fectos que B<strong>en</strong>than seña<strong>la</strong> al <strong>de</strong>recho<br />

común inglés: La alta <strong>de</strong> certeza <strong>de</strong>l Common <strong>la</strong>w, por cuanto no le permite prever al ciudadano <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus acciones. Retroactividad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho común. A juicio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>than, cuando <strong>el</strong> juez<br />

se aparta <strong>de</strong>l prece<strong>de</strong>nte y resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> caso con una norma que <strong>la</strong> crea ex novo, <strong>la</strong> norma que se aplica<br />

al caso ti<strong>en</strong>e una eficacia retroactiva, contrariando <strong>de</strong> esta manera un postu<strong>la</strong>do básico <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

liberal: <strong>la</strong> irretroactividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. El no estar undado <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> utilidad, mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor<br />

crea <strong>la</strong>s normas apoyados <strong>en</strong> <strong>el</strong> principios <strong>de</strong> utilidad, <strong>el</strong> juez se apoya <strong>en</strong> una reg<strong>la</strong> preexist<strong>en</strong>te y no<br />

<strong>en</strong> principios. El pueblo no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho por los jueces, lo que no ocurre<br />

cuando este es creado por <strong>el</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. (Bobbio, p. cit, 110- 112).<br />

101


Hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> problema básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te positivista era <strong>el</strong> <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r un objeto perman<strong>en</strong>te<br />

y constante que permitiera realizar un análisis riguroso y sistemático<br />

como se hacía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ci<strong>en</strong>cias. Austin reconoce eso, por <strong>el</strong>lo, a<br />

pesar <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho como un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>terminado por factores<br />

empíricos (<strong>la</strong> voluntad humana <strong>de</strong>l soberano político 257 ) distingue<br />

por una <strong>la</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> cuanto realidad y singu<strong>la</strong>ridad histórica<br />

conting<strong>en</strong>te y particu<strong>la</strong>r (<strong>de</strong>recho positivo), <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong><br />

abstracto, que constituiría una realidad formal perman<strong>en</strong>te y universal<br />

y que se correspon<strong>de</strong>ría con los principios, nociones y distinciones<br />

(concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>ber, <strong>de</strong> libertad) que son comunes a todos los sistemas<br />

jurídicos particu<strong>la</strong>res y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todo or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong>sable con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido.<br />

Para Austin <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho estudiaría<br />

mediante <strong>la</strong> inducción y <strong>el</strong> análisis lo común <strong>de</strong> los diversos sistemas<br />

jurídicos para extraer <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y sistematizar los principios o conceptos<br />

fundam<strong>en</strong>tales, por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos positivos<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada jurispru<strong>de</strong>ncia nacional o particu<strong>la</strong>r 258 . La<br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho t<strong>en</strong>dría un carácter a posteriori y empírico pues<br />

mediante <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos históricos y particu<strong>la</strong>res extraería<br />

(al igual que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ci<strong>en</strong>cias empíricas) mediante un procedimi<strong>en</strong>to<br />

inductivo y a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia los principios universales 259 .<br />

5.5. Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias anti-formalistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

Lo que se ha <strong>de</strong>nominado también <strong>la</strong> revu<strong>el</strong>ta contra <strong>el</strong><br />

formalismo 260 se gesta <strong>en</strong> tres esc<strong>en</strong>arios distintos: Francia, Alemania<br />

y EEUU, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l Siglo XIX.<br />

5.5.1. La crítica al formalismo conceptual<br />

El anti-formalismo conceptual se opone a <strong>el</strong> formalismo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> histórica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conceptos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

257 Para Austin, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es un conjunto <strong>de</strong> ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> un superior político dirigido a todos aqu<strong>el</strong>los<br />

que se hal<strong>la</strong>n sometidos a él y qui<strong>en</strong>es habitualm<strong>en</strong>te lo obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> o si se quiere, como un conjunto <strong>de</strong><br />

ór<strong>de</strong>nes respaldadas por am<strong>en</strong>azas y habitualm<strong>en</strong>te obe<strong>de</strong>cidas. El soberano que or<strong>de</strong>na, expresa sus<br />

<strong>de</strong>seos al súbdito am<strong>en</strong>azándolo con un mal <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia. No obstante, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> mandato<br />

es <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo, no toda expresión <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo es un mandato, lo que caracteriza <strong>el</strong><br />

mandato es que <strong>la</strong> persona a qui<strong>en</strong> se dirige <strong>el</strong> mismo está expuesta a pa<strong>de</strong>cer algún mal (sanción) por<br />

parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> emite <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no ser satisfecho.<br />

258 Véase también, Ati<strong>en</strong>za, p. cit. pág. 180.<br />

259 Cfr. Martínez Roldan y <strong>otros</strong>, p. cit. pág. 25 .<br />

260 Treves, R<strong>en</strong>ato, Introducción al <strong>la</strong> socioloía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Madrid, Taurus, 1978, pág. 123.<br />

10


analítica o <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho 261 y ti<strong>en</strong>e como su<br />

foco principal <strong>el</strong> ámbito alemán con <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Ihering, que como<br />

ya lo seña<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> su primera etapa fue partidario <strong>de</strong>l formalismo<br />

conceptual jurispru<strong>de</strong>ncial, pero <strong>en</strong> esta segunda etapa arremete<br />

contra <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> histórica <strong>de</strong>l Derecho y contra <strong>el</strong><strong>la</strong> duram<strong>en</strong>te.<br />

Ihering critica <strong>el</strong> culto a lo lógico que quiere <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

a matemática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. En su obra El espíritu <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho romano<br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vida o <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho no exist<strong>en</strong> a causa <strong>de</strong> los<br />

conceptos jurídicos abstractos sino todo lo contrario. Por consigui<strong>en</strong>te,<br />

no suce<strong>de</strong> lo que postu<strong>la</strong> <strong>la</strong> lógica sino lo que postu<strong>la</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong><br />

realidad histórico-social. Si se quiere t<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to cierto<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocerse los factores y motivos prácticos que<br />

incidieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s. 262<br />

Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra anterior había sugerido <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> fin es<br />

creador <strong>de</strong> todo <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong> que no existe una norma <strong>jurídica</strong> que no<br />

<strong>de</strong>ba su orig<strong>en</strong> aun fin o aun motivo práctico; sin embargo, es <strong>en</strong> su<br />

última obra El fin <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho don<strong>de</strong> con mayor éxito <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su tesis<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> fin y <strong>el</strong> interés son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho sin <strong>el</strong><br />

cual éste no pue<strong>de</strong> funcionar; <strong>de</strong> allí que para <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> es<br />

es<strong>en</strong>cial siempre consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> norma <strong>jurídica</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

social y económica.<br />

La obra <strong>de</strong> Ihering constituirá <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida par dos<br />

corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to: La jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> intereses y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

libre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. La primera <strong>en</strong>cabezada por Philipp Heck, rechaza <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia teórica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> contraposición,<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Esta es equiparada a <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia dogmática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y t<strong>en</strong>dría como propósito ofrecer al<br />

juez, a partir <strong>de</strong> una investigación jurídico dogmática, soluciones útiles<br />

para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los casos dudosos o casos resu<strong>el</strong>tos falsam<strong>en</strong>te,<br />

pues <strong>en</strong> últimas, los jueces ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como finalidad resolver los casos<br />

261 <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Teoría g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concepción <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> dividida <strong>en</strong> ramas que se correspon<strong>de</strong>n con los diversos sectores <strong>de</strong>l<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to. El objetivo <strong>de</strong> estos autores (Merk<strong>el</strong> y <strong>otros</strong>) era <strong>el</strong> <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar a través <strong>de</strong> un proceso<br />

inductivo <strong>de</strong> análisis y abstracción una <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que sintetizara, <strong>en</strong> una unidad, los<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que le son comunes a <strong>la</strong> parte g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> esos compartimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se divi<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico. “Surgiría así una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho unitaria y sintética, pero <strong>de</strong> base empírica,<br />

que sin embargo cae ya fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, pues su objeto no es <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho vig<strong>en</strong>te, su función no es tampoco <strong>la</strong> <strong>de</strong> sustituir a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cia(s) <strong>jurídica</strong>(s) sino al [...] <strong>de</strong>recho<br />

natural.” (Ati<strong>en</strong>za. p. cit. pág. 182).<br />

262 Martínez y <strong>otros</strong>. p. cit. pág. 269 y Lar<strong>en</strong>z. p. cit. pág. 67.<br />

10


at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>el</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre los diversos<br />

intereses. 263<br />

Sin embargo, éste propósito no se logra por medio <strong>de</strong> una<br />

operación lógica <strong>de</strong> subsunción <strong>de</strong>l caso <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto jurídico como<br />

lo propuso <strong>el</strong> formalismo jurídico sino mediante <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

esos intereses <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados. El <strong>de</strong>recho no sólo <strong>de</strong>limita intereses sino<br />

que es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> intereses, <strong>la</strong> interpretación, por tanto, <strong>de</strong>be tratar<br />

<strong>de</strong> conocer los intereses reales que han dado orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ley, y que no<br />

son equiparables con los intereses <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor 264 histórico sino con<br />

<strong>la</strong>s fuerzas sociales. Así, <strong>la</strong> actividad interpretativa <strong>de</strong>be retroce<strong>de</strong>r<br />

por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor a los intereses que no son<br />

abstracciones sino hechos y que como tal pue<strong>de</strong>n ser reducidos a<br />

sus causas (físicas, biológicas, históricas); por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley es explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas, es conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los intereses que <strong>la</strong> habitan y <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminan <strong>en</strong> su especificidad 265 .<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> libre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, simboliza <strong>el</strong><br />

giro hacia <strong>el</strong> voluntarismo. Su tesis c<strong>en</strong>tral es que <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia no es<br />

aplicación <strong>de</strong> una norma <strong>jurídica</strong> disponible sino una tarea jurídico<br />

creadora. Para los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> esta corri<strong>en</strong>te todo conflicto judicial<br />

constituye un problema para <strong>el</strong> que <strong>la</strong> ley no conti<strong>en</strong>e todavía una<br />

disposición <strong>jurídica</strong> si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> juez qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> disposición<br />

a<strong>de</strong>cuada.<br />

Eug<strong>en</strong> Ehrlich, uno <strong>de</strong> sus gestores, no admitió <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que<br />

<strong>el</strong> fallo se apoyara <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> arbitrio <strong>de</strong>l juez, a su juicio, <strong>la</strong><br />

resolución <strong>de</strong> un problema jurídico <strong>de</strong>be partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>jurídica</strong> y<br />

aspirar al <strong>de</strong>recho recto, aunque se reconozca que <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

una reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral a un caso particu<strong>la</strong>r es imposible <strong>el</strong>iminar <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> subjetividad <strong>de</strong>l juez. Kantorowice (1906), por <strong>el</strong> contrario, llevará a<br />

cabo <strong>el</strong> giro total hacia <strong>el</strong> subjetivismo; para él, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

estatal hal<strong>la</strong>mos como equival<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho libre creado por <strong>el</strong> juicio<br />

jurídico <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong>l comunidad <strong>jurídica</strong>, por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

judicial y por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. 266<br />

263 Lar<strong>en</strong>z. p. cit. pág. 71. y Ati<strong>en</strong>za. p. cit. pág. 185.<br />

26 El legis<strong>la</strong>dor es una especie <strong>de</strong> transformador <strong>de</strong> los intereses causales.<br />

265 Lar<strong>en</strong>z. p. cit. Pág. 73.<br />

266 Lar<strong>en</strong>z. p. cit. Págs. 82-83. y Martínez Roldan y <strong>otros</strong>. p. cit. Pág. 261.<br />

10


5.5.2. La crítica al formalismo legal<br />

Ti<strong>en</strong>e su más importante <strong>de</strong>sarrollo teórico <strong>en</strong> Francia con<br />

G<strong>en</strong>y qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>nomina <strong>el</strong> fetichismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exégesis 267 <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho positivo no se agota<br />

<strong>en</strong> ésta ni pue<strong>de</strong> tampoco reducirse al <strong>de</strong>recho estatal. En su obra<br />

Método <strong>de</strong> interpretación y fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho civil 268 asevera que<br />

<strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico es incompleto, pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>gunas o vacíos,<br />

<strong>de</strong> allí <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l análisis formal y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una libre<br />

investigación ci<strong>en</strong>tífica para una correcta aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, esta<br />

última pret<strong>en</strong><strong>de</strong>ría conocer los datos y realida<strong>de</strong>s preexist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>jurídica</strong> 269 .<br />

Dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> distinguirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho: lo dado y lo<br />

construido. Lo dado hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hecho que<br />

constituiría <strong>el</strong> auténtico <strong>de</strong>recho por cuanto es manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

social o <strong>el</strong> espíritu popu<strong>la</strong>r y se i<strong>de</strong>ntificaría con los principios g<strong>en</strong>erales<br />

y es<strong>en</strong>ciales. Y lo construido, que sería lo puesto por <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia<br />

humana; obra <strong>de</strong>l ci<strong>en</strong>tífico o jurista al sistematizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho dado<br />

<strong>en</strong> bruto por <strong>la</strong> sociedad. Mi<strong>en</strong>tras que lo construido es un artificio <strong>de</strong>l<br />

jurista lo dado no está disponible para él. 270<br />

El objeto <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> lo constituiría lo dado,<br />

<strong>en</strong> cuanto datos históricos, racionales o i<strong>de</strong>ales que permit<strong>en</strong> construir<br />

<strong>la</strong>s normas <strong>jurídica</strong>s; lo construido <strong>en</strong> cuanto normas establecidas por<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> sería objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>jurídica</strong>. 271 Como se infiere,<br />

para G<strong>en</strong>y <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> t<strong>en</strong>dría un valor exclusivam<strong>en</strong>te<br />

práctico y técnico, no teórico, <strong>de</strong> allí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología,<br />

pues <strong>la</strong> auténtica ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no se limita a <strong>de</strong>scribir lo dado<br />

sino a trasformarlo <strong>en</strong> aut<strong>en</strong>ticas normas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. La jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

no t<strong>en</strong>dría un carácter meram<strong>en</strong>te cognitivo y reproductivo sino<br />

constructivo y productivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

267 “...G<strong>en</strong>y empieza a criticar <strong>el</strong> mito[...] <strong>de</strong> <strong>la</strong> sabiduría <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor; empieza a hab<strong>la</strong>r, no <strong>de</strong> respeto a<br />

<strong>la</strong> ley, sino <strong>de</strong> ‘fetichismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley’; remp<strong>la</strong>za <strong>la</strong> metáfora <strong>de</strong>l juez como boca <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley para poner <strong>en</strong> su<br />

lugar una época <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> judicatura, especialm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura histórica <strong>de</strong>l ‘bu<strong>en</strong> juez<br />

Magnaud’,[...] En g<strong>en</strong>eral, fr<strong>en</strong>te a los méritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis, G<strong>en</strong>y empieza a <strong>de</strong>scribir un ‘jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

mecánica’ ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> sedic<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ducciones ‘lógicas’...” (López Medina, p. cit. Pág. 257).<br />

268 La <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> G<strong>en</strong>y ti<strong>en</strong>e una “parte negativa” que se expresa como crítica al conceptualismo y al<br />

legoc<strong>en</strong>trismo (exégesis), mostrando <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta propuesta para <strong>la</strong> interpretación y aplicación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. <strong>la</strong> “parte propositiva” <strong>de</strong> su <strong>teoría</strong> ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>el</strong> método. (López M, Diego. p. cit.<br />

Pág. 256).<br />

269 Cfr. Martínez Roldan y <strong>otros</strong>, p. cit. Pág. 257 y Ati<strong>en</strong>za, p. cit. Pág. 187.<br />

270 Calsamiglia. p. cit. Pág.<br />

271 Martínez Roldan y <strong>otros</strong>. p. cit. Pág. 257.<br />

10


5.5.3. La crítica al formalismo jurispru<strong>de</strong>ncial<br />

Este se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto anglosajón por oposición a <strong>la</strong><br />

jurispru<strong>de</strong>ncia analítica y también como reacción a <strong>la</strong> petrificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tradición apoyada <strong>en</strong> <strong>el</strong> prece<strong>de</strong>nte que hacía difícil <strong>la</strong> adaptación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a los nuevos intereses sociales. Su iniciador fue Oliver W<br />

Holmes. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tradición, Holmes ape<strong>la</strong> a <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos pragmáticos<br />

y empíricos afirmando que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho no es lógica sino experi<strong>en</strong>cia<br />

jurispru<strong>de</strong>ncial, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho son <strong>la</strong>s predicciones <strong>de</strong> lo que los jueces<br />

harán <strong>de</strong> hecho. Holmes abre <strong>el</strong> camino al análisis sociológico <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho y si<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l realismo jurídico<br />

norteamericano.<br />

5.6. El giro hacia <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Todas <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias formalistas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral apuntan, <strong>en</strong> mayor<br />

o m<strong>en</strong>or medida a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conectar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho con <strong>la</strong> realidad<br />

social. El<strong>la</strong>s permitieron al<strong>la</strong>nar <strong>el</strong> camino al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autores<br />

como Roscoe Pound, León Duguit y Eug<strong>en</strong> Ehrlich cuya concepción<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> hace que reduzcan <strong>el</strong> primero a<br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social y empírico y <strong>la</strong> segunda a mera técnica social <strong>de</strong><br />

base empírica o sociología <strong>jurídica</strong>.<br />

Pound para qui<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es un mero medio <strong>de</strong> control social<br />

int<strong>en</strong>ta construir una jurispru<strong>de</strong>ncia sociológica equiparable a una<br />

ing<strong>en</strong>iería social que ti<strong>en</strong>e como propósito producir un saber <strong>de</strong> tipo<br />

práctico que sirva a ciertos fines sociales, para <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>be hacer uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología. Para León Duguit<br />

<strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>be hal<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad empírica, pues<br />

sólo pue<strong>de</strong> estar constituido por hechos sociales, <strong>de</strong> allí que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>ba convertirse <strong>en</strong> una ci<strong>en</strong>cia social y empírica. Ehrlich, fue<br />

<strong>el</strong> autor <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los primeros textos que usaron expresam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> Sociología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Según él, <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia no es<br />

una ci<strong>en</strong>cia sino un saber práctico o si se quiere una técnica social<br />

que ti<strong>en</strong>e como misión <strong>de</strong> proporcionar al juez mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los casos, <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho es <strong>la</strong><br />

sociología <strong>de</strong>l Derecho. 272<br />

5.7 La <strong>teoría</strong> pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong>l siglo XX<br />

K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, <strong>en</strong> oposición a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> era<br />

una mera tecnología o un medio auxiliar <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia y que<br />

272 Ati<strong>en</strong>za, p. cit. Pág. 188-189.<br />

10


<strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra ci<strong>en</strong>cia era <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, quiere s<strong>en</strong>tar los<br />

presupuestos teóricos que permitan hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong><br />

verda<strong>de</strong>ra. La particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>jurídica</strong> que lo difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus antecesores, ti<strong>en</strong>e que ver con nuevo<br />

marco epistemológico que propone para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong><br />

no se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to como un jurista sino como un<br />

ci<strong>en</strong>tífico, quiere ponerlo a distancia tal y como hace un observador,<br />

suprimir cualquier <strong>de</strong>sliz <strong>de</strong> subjetividad <strong>en</strong> su estudio; su int<strong>en</strong>ción es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> sistematizar y explicar un objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> misma<br />

objetividad y neutralidad con <strong>la</strong> que lo haría un ci<strong>en</strong>tífico.<br />

En cuanto positivista sólo reconoce como ci<strong>en</strong>cia, por una<br />

parte a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales que se apoyan <strong>en</strong> <strong>la</strong> causalidad<br />

(ci<strong>en</strong>cias naturales y sociales), y por otra, a <strong>la</strong> lógica y <strong>la</strong> matemática<br />

que analizan <strong>la</strong>s formas puras <strong>de</strong> los cuerpos y <strong>de</strong> los números; <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medida <strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho no ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> conducta efectiva<br />

<strong>de</strong> los hombres o con f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os síquicos sino con normas <strong>jurídica</strong>s,<br />

sólo podía ser ci<strong>en</strong>cia si se asume como doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas puras<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Por consigui<strong>en</strong>te, para K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

solo <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> cuyo cont<strong>en</strong>ido se han <strong>de</strong> ocupar<br />

<strong>la</strong> sociología y <strong>la</strong>s disciplinas históricas 273 .<br />

La <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> pura se <strong>de</strong>be a que <strong>el</strong><strong>la</strong> busca proscribir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> todos los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que le son extraños 274 .<br />

Para K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, al igual que para Kant, <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, exige <strong>en</strong>contrar un<br />

método específico <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que permita establecer límites<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s otras ci<strong>en</strong>cias. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>puración solo es posible si<br />

por una parte se excluye <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a todo juicio <strong>de</strong> valor (neutralidad<br />

valorativa), que presupone <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong> y<br />

por otra, se distingue <strong>en</strong>tre juicios <strong>de</strong>l ser y juicios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber ser.<br />

K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> realidad modifica <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong>, esta ya no es una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

como lo consi<strong>de</strong>ró <strong>el</strong> anterior positivismo es una <strong>teoría</strong> ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho que <strong>de</strong>be ocuparse <strong>de</strong>l esquema conceptual y metodológico y<br />

no <strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s que también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objeto <strong>de</strong> estudio al<br />

<strong>de</strong>recho, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad interpretativa que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

los jueces y abogados; sin embargo, lo cierto es que más que una<br />

273 Lar<strong>en</strong>z. p. cit. pág. 95.<br />

27 K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría Pura <strong>de</strong>l Derecho. Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Bu<strong>en</strong>os Aires: Eu<strong>de</strong>ba,<br />

1953/1970, pág. 15.<br />

10


<strong>teoría</strong> pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho lo que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> es una <strong>teoría</strong> sobre una<br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> pura 275 .<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICA<br />

1. Aristót<strong>el</strong>es. Metafísica. Editorial Espasa- Calpe, S.A. Madrid. 1975.<br />

2. Arm<strong>en</strong>gol, Rog<strong>el</strong>i. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sócrates y <strong>el</strong> psicoanálisis <strong>de</strong><br />

Freud, ediciones Paidós, Barc<strong>el</strong>ona, 1994.<br />

3. Betegón Jerónimo y <strong>otros</strong>. Lecciones <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho..<br />

McGraw-Hill, Madrid, 1997<br />

4. Calsamiglia Albert. Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong>, Ari<strong>el</strong>, 1994.<br />

5. Combrie, A. C. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia: De San Agustín a Galileo.<br />

Madrid, Alianza, 1974.<br />

6. Cossio Carlos, El <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho judicial, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Editorial Ab<strong>el</strong>edo Perrot, 1967<br />

7. D<strong>el</strong>euze Guille y Guattari Félix. ¿Qué es <strong>la</strong> filosofía?. Editorial<br />

Anagrama. Barc<strong>el</strong>ona. 1994.<br />

8. Duque M. Luz M. “Kepler interprete <strong>de</strong> Dios”, En, Filosofía & Ci<strong>en</strong>cia.<br />

Editorial Universidad <strong>de</strong>l valle. 1996.<br />

9. Ferrater Mora, J. Diccionario <strong>de</strong> filosofía. Tomo I, II, III y IV. Ari<strong>el</strong><br />

Filosofía, Barc<strong>el</strong>ona, 2001.<br />

10. Foucault, Mich<strong>el</strong>. Entreti<strong>en</strong> avec R. B<strong>el</strong>lour. . Libro <strong>de</strong> los <strong>otros</strong>.<br />

Editorial Gallimard. Paris. 1973.<br />

11. Foucault. La Verdad y <strong>la</strong>s formas <strong>jurídica</strong>s Primera confer<strong>en</strong>cia.<br />

Editorial Gedisa. Barc<strong>el</strong>ona, España, 1998.<br />

12. García Amado, Juan A. Escritos sobre filosofía <strong>de</strong>l Ediciones<br />

Rosaristas, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá, D. C. Primera reimpresión. 1999<br />

13. García Villegas, Mauricio. La eficacia simbólica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

ediciones Unian<strong>de</strong>s, 1993<br />

14. García Mor<strong>en</strong>te, Manu<strong>el</strong>. Lecciones pr<strong>el</strong>iminares <strong>de</strong> filosofía,<br />

editorial Porrúa, México, 1994.<br />

275 Nino. p. cit. p. 20.<br />

10


15. Giraldo Áng<strong>el</strong>, Jaime. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación socio<strong>jurídica</strong>.<br />

Legis editores. 1998<br />

16. Gregorio Robles Morchón. Introducción a <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Editorial Debate, tercera reimpresión, Madrid, 1993.<br />

17. Habermas, Jürg<strong>en</strong>. Teoría y praxis. Tecnos, Madrid, tercera<br />

edición, 1997.<br />

18. Herrera Jaramillo, Francisco José. Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Pontificia<br />

Universidad Javeriana. Santa fe <strong>de</strong> Bogotá.<br />

19. Iglesias, J. Derecho Romano, 8.ª edición, Ari<strong>el</strong>, Barc<strong>el</strong>ona, 1983<br />

20. Isaac Asimov. Historia <strong>de</strong>l t<strong>el</strong>escopio, Alianza editorial, Madrid,<br />

1986.<br />

21. Jaeger, Werner. Pai<strong>de</strong>ia. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económico, Segunda<br />

Reimpresión, Colombia, 1994.<br />

22. Kaufmann, Arthur y <strong>otros</strong>. Panorámica histórica <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, y Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

dogmática <strong>jurídica</strong> <strong>en</strong> P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo. Editorial<br />

Debate, Barc<strong>el</strong>ona, 1994.<br />

23. Kaufmann, Arthur. Filosofía <strong>de</strong>l Derecho. Universidad Externado<br />

<strong>de</strong> Colombia, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá. 1999.<br />

24. Kirchmann, J. La jurispru<strong>de</strong>ncia no es ci<strong>en</strong>cia. Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Políticos, Madrid, 1961.<br />

25. Koyre Alexandre. Estudios <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />

Galileo y P<strong>la</strong>tón México, Siglo XXI, 1978.<br />

26. Lar<strong>en</strong>z, Karl. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Derecho. Ari<strong>el</strong> Derecho.<br />

Barc<strong>el</strong>ona. 1994<br />

27. Margot, Jean Paul. La mo<strong>de</strong>rnidad: una ontología <strong>de</strong> lo<br />

incompr<strong>en</strong>sible, Editorial Universidad <strong>de</strong>l Valle, 1995.<br />

28. Martínez Roldan, Luis y Fernán<strong>de</strong>z Suárez, Jesús. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodología <strong>jurídica</strong>. Ari<strong>el</strong> Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 1994<br />

29. Medina, Manu<strong>el</strong> y <strong>otros</strong>. Ci<strong>en</strong>cia- tecnología-cultura <strong>de</strong>l siglo XX<br />

al XXI. En Ci<strong>en</strong>cia, tecnología / naturaleza, cultura <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI.<br />

Anthropos. 2000.<br />

10


30. Mercado D. Aproximación al concepto <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y al <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong>. Revista Mario A<strong>la</strong>rio D’Filipo. No. 2, Facultad <strong>de</strong> Derecho y<br />

Ci<strong>en</strong>cias Políticas, Universidad <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a, Cartag<strong>en</strong>a-Colombia,<br />

1998<br />

31. Moreau, J. Aristót<strong>el</strong>es y su escue<strong>la</strong>, Bs. As. Eu<strong>de</strong>ba 1972<br />

32. Nietzsche, Escritos póstumos 1884-1885. Editorial Gallimara.<br />

1980.<br />

33. Nino, S, C. Introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ari<strong>el</strong>, 9ª edición,<br />

1999<br />

34. P<strong>la</strong>tón, Apología <strong>de</strong> Sócrates. En Diálogos, Panamericana editorial,<br />

1993.<br />

35. Per<strong>el</strong>man, Chain. La lógica <strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> nueva retórica. Editorial<br />

Civitas.1993<br />

36. Popper, K. R. “los Comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l racionalismo”, En, Miller, David.<br />

escritos S<strong>el</strong>ectos. Fondo <strong>de</strong> Cultura económica, México 1997<br />

37. Randall, J. La formación <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>rno. Historia<br />

int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> nuestra época. Bs. As. Nova. 1952.<br />

38. Recas<strong>en</strong>s Siches, Luis. Tratado <strong>de</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica. 1990<br />

39. Rodríguez-Adrados, F. La <strong>de</strong>mocracia at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>se. Alianza Editorial,<br />

Madrid, 1983.<br />

40. Rodríguez-Arias, Lino. Filosofía y filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Editorial<br />

Temis, Bogotá – Colombia, 1985.<br />

41. Wihweg, Theodoro. Tópica y filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Gedisa editorial,<br />

Primera edición, Barc<strong>el</strong>ona, 1991<br />

110


ENSAYO 6<br />

CRÍTICA A LA CIENTIFICIDAD Y A<br />

LA RACIONALIDAD DE LA CIENCIA<br />

JURÍDICA 276<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El propósito <strong>de</strong> este trabajo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> discutir <strong>el</strong> problema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong>l discurso dogmático jurídico y<br />

más específicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

adjudicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Abstract<br />

The int<strong>en</strong>tion of this work is the one more specifically to discuss<br />

the problem of the ci<strong>en</strong>tificidad and the rationality of the legal dogmatic<br />

speech and to the position of the practical reason in the process of<br />

awarding of the right.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve<br />

Razonami<strong>en</strong>to práctico, neopositivismo, juego <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje,<br />

mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to tópico y retórico<br />

Key words<br />

276 Los argum<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo fueron publicado originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Revista t<strong>el</strong>emática <strong>de</strong><br />

filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Nº 11, 2007/2008, pp. 335-3 8.<br />

111


Practical reasoning, neopositivism, game of the <strong>la</strong>nguage, world<br />

of the life, topical and rhetorical thought<br />

6.1.. El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión y estado <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong>l problema<br />

Gran parte <strong>de</strong> los problemas que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l discurso dogmático jurídico 277 , ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> confusión que se produce al usar <strong>el</strong> término ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> para<br />

referirse a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que habitualm<strong>en</strong>te realizan jueces y juristas, cuando<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> interpretación y aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, y <strong>el</strong>lo,<br />

porque habitualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> término ci<strong>en</strong>cia remite a procedimi<strong>en</strong>tos<br />

guiados por <strong>la</strong> fría int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sligado <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos emocionales<br />

o afectivos, que ordinariam<strong>en</strong>te se i<strong>de</strong>ntifican a lo subjetivo.<br />

Calificar <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>l jurista como ci<strong>en</strong>tífica no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser<br />

problemático pues su <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor difiere sustancialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s que normalm<strong>en</strong>te han ost<strong>en</strong>tado tal calificativo, y <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>bido<br />

a que mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> ci<strong>en</strong>tífico explica o <strong>de</strong>scribe f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os o <strong>de</strong>scubre<br />

una cualidad o una ley escondida <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, <strong>el</strong><br />

jurista interpreta y prescribe, atribuye a un s<strong>en</strong>tido o significado a un<br />

término, un concepto o una reg<strong>la</strong>.<br />

6.2.1. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong>l discurso dogmático jurídico<br />

Los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> construir un discurso jurídico a imag<strong>en</strong><br />

y semejanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna se dio <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI con <strong>la</strong><br />

<strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho natural racionalista que p<strong>en</strong>só hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho una ci<strong>en</strong>cia natural <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y que influ<strong>en</strong>ciada por<br />

<strong>el</strong> concepto racionalista <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, int<strong>en</strong>tó conocer <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho justo<br />

o correcto asumi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naci<strong>en</strong>tes<br />

ci<strong>en</strong>cias. No obstante, <strong>el</strong> iusnaturalismo racionalista, nunca se interrogó<br />

por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l jurista, todo lo contrario, dio por cierto<br />

que existía una ci<strong>en</strong>cia natural <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y que era posible conocer<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho natural y metafísico como se conocían los objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realidad.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> si es posible o no hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea<br />

<strong>de</strong>l juez o <strong>de</strong>l jurista una ci<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> matemática o <strong>la</strong> lógica, o que<br />

pueda funcionar con los mismos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> certeza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />

naturales, es propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad positivista que se gesta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIX. Así, bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l positivismo jurídico formalista: <strong>la</strong><br />

277 Para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación, este término pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como sinónimo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong>, ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho o jurispru<strong>de</strong>ncia.<br />

11


exégesis y <strong>el</strong> conceptualismo alemán construy<strong>en</strong> muy bu<strong>en</strong>os ejemplos<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo.<br />

También <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que surgió a mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho k<strong>el</strong>s<strong>en</strong>iana es una<br />

fi<strong>el</strong> expresión, quiso, apoyado <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica tradicional, construir una<br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> formal <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada dogmática <strong>jurídica</strong>.<br />

Hoy <strong>en</strong> día se admite, que <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no da cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista teórico o prático, quedando<br />

reducidad a una forma <strong>de</strong> análisis filosófico. 278<br />

Como reacción a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia formalista surge al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corri<strong>en</strong>te positivista una postura que quiso equiparar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l juez y<br />

<strong>el</strong> jurista al <strong>de</strong>l sociólogo cuyo mo<strong>de</strong>lo epistemológico lo constituían <strong>la</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>cias sociales o culturales. Ello sin embargo no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> traer serios<br />

inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. El primero ti<strong>en</strong>e que ver con que <strong>la</strong> igua<strong>la</strong>ción no da<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad concreta <strong>de</strong>l jurista; por<br />

tanto, i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l investigador social, es<br />

<strong>de</strong> alguna manera, <strong>de</strong>snaturalizar <strong>la</strong> actividad o dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una<br />

actividad que no es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l jurista propiam<strong>en</strong>te dicha sino a lo sumo <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>l sociólogo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

6.2.2. El i<strong>de</strong>al ci<strong>en</strong>tificista <strong>de</strong>l positivismo<br />

Podríamos preguntarnos sin embargo ¿por qué es importante<br />

que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista sea ci<strong>en</strong>tífica? y <strong>la</strong> respuesta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, época <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia emerge como <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to cierto y valido. Recor<strong>de</strong>mos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es <strong>la</strong><br />

filosofía y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia eran una so<strong>la</strong>, nadie cuestionaba si <strong>la</strong> filosofía era<br />

ci<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong><strong>la</strong> era <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia primera. Es con posterioridad a <strong>la</strong> revolución<br />

copernicana que se opera una escisión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna surge atada a <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> que<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>otros</strong> saberes, produce un conocimi<strong>en</strong>to objetivo<br />

y necesario y <strong>de</strong> que sus juicios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter concluy<strong>en</strong>tes y<br />

convinc<strong>en</strong>tes y por <strong>el</strong>lo gozan <strong>de</strong> legitimidad, <strong>el</strong>lo hac<strong>en</strong> que <strong>de</strong>ban<br />

aceptarse in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que lo que <strong>de</strong>seemos o queramos;<br />

278 García Amado, Juan A. Escritos sobre filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho La filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y sus temas.<br />

Ediciones Rosaristas, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá, D. C. Primera reimpresión. 1999. pp. 62. La <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, es una posición epistemológica que tuvo orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX, que t<strong>en</strong>ía como finalidad <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

construir una <strong>teoría</strong> g<strong>en</strong>eral que agrupara todas <strong>la</strong>s disciplinas y conceptos jurídicos. Hija <strong>de</strong>l positivismo<br />

<strong>de</strong> su época, niega <strong>la</strong> exiast<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho natural, por lo que va a ori<strong>en</strong>tar sus preocupaciones<br />

cognitivas no a los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia sino a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> conceptos sobre él. (Véase. Rodriguez-Arias, Lino. Filosofía y filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Editorial Temis,<br />

Bogotá – Colombia, 1985.. Pp. 113.).<br />

11


así <strong>la</strong>s cosas, pres<strong>en</strong>tar una afirmación cualquiera calificada <strong>de</strong><br />

ci<strong>en</strong>tífica conlleva consigo una carga <strong>de</strong> autoridad incuestionable, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medida que lo que se <strong>de</strong>cía no surgía <strong>de</strong> <strong>la</strong> arbitrio individual o <strong>de</strong><br />

ciertas prefer<strong>en</strong>cias subjetivas sino como algo objetivo y racional.<br />

Si nos preguntamos sobre ¿qué era lo que hacía que todos los<br />

estudios y formas <strong>de</strong> análisis quisieran parecerse a <strong>la</strong> gran ci<strong>en</strong>cia?<br />

<strong>en</strong>contramos que a lucha por <strong>el</strong> calificativo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX,<br />

se explica, por <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> legitimidad para los nuevos saberes:<br />

<strong>la</strong> sociología, <strong>la</strong> psicología y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, todas <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />

necesitaban <strong>de</strong> ese calificativo para justificar ciertas posiciones que<br />

<strong>de</strong> no serlo se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rían como meras opiniones subjetivas. Al igual<br />

que <strong>la</strong>s naci<strong>en</strong>tes disciplinas sobre <strong>el</strong> hombre, <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong><br />

y <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia int<strong>en</strong>taron hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> legitimidad 279 <strong>de</strong> sus saberes<br />

equiparándose a uno <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia admitido.<br />

El positivismo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral redujo lo racional a lo ci<strong>en</strong>tífico, esto<br />

es, redujo <strong>la</strong> racionalidad humana a racionalidad matemática; <strong>de</strong><br />

manera que discutir los problemas re<strong>la</strong>tivos a valores era, según esta<br />

corri<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>ntrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo subjetivo, y por consigui<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> lo irracional. Objetividad y racionalidad son para <strong>el</strong> positivismo una<br />

misma cosa indisoluble, <strong>de</strong> allí que si se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una se implica a <strong>la</strong><br />

otra.<br />

6.2.3. La superación <strong>de</strong>l positivismo: <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad analítica a <strong>la</strong><br />

racionalidad práctica<br />

Nuestro trabajo está ori<strong>en</strong>tado a mostrar que al p<strong>la</strong>ntearnos <strong>el</strong><br />

problema <strong>de</strong>l discurso dogmático jurídico <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tificidad,<br />

caemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> trampa propuesta por <strong>el</strong> positivismo, que no es otra que<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> dar por s<strong>en</strong>tado que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia es <strong>el</strong> único, o por lo m<strong>en</strong>os, <strong>el</strong> mejor<br />

mo<strong>de</strong>lo discursivo o argum<strong>en</strong>tativo por su rigurosidad y objetividad, y<br />

que si por <strong>el</strong> contrario, admitimos, como ya es común, que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia,<br />

por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> su versión mas fuerte, no es <strong>el</strong> saber más importante<br />

ni <strong>el</strong> más legítimo, y ni siquiera un saber objetivo; y que al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>otros</strong> saberes fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad que pue<strong>de</strong>n gozar <strong>de</strong> igual legitimidad, nuestra percepción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática se modifica. Entre esos conocimi<strong>en</strong>tos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>el</strong> saber práctico que los griegos l<strong>la</strong>maros phrónesis.<br />

La <strong>teoría</strong> epistemológica <strong>de</strong>l siglo XX y <strong>la</strong> actual <strong>teoría</strong> social, está<br />

<strong>en</strong>caminada a mostrar que <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> racionalidad rebasa los límites<br />

279 Esa legitimidad, fue <strong>la</strong> que permitió que a muchos los <strong>en</strong>cerraran como lo ha mostrado Foucault <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

“Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> locura” y <strong>en</strong> “Vigi<strong>la</strong>r y castigar”.<br />

11


<strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad analítica instrum<strong>en</strong>tal que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>el</strong> positivismo, y<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>bemos incluir <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad práctica, que no<br />

ti<strong>en</strong>e como objeto realizar <strong>de</strong>mostraciones ni establecer conclusiones<br />

apodícticas, sino guiar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>liberaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s controversias, facilitar<br />

<strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos no necesarios que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

carácter persuasivo, no <strong>de</strong>mostrativo, y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Des<strong>de</strong><br />

esta perspectiva <strong>la</strong> importante no es interrogarse si <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />

jurista es ci<strong>en</strong>tífica o no sino saber si pue<strong>de</strong> o no ser contro<strong>la</strong>da por<br />

<strong>la</strong> razón, <strong>el</strong>lo es, si pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rara racional, a pesar que no<br />

funcione <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera como lo hace <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia normal.<br />

6.2.4. La pregunta por <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong><br />

Durante gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong><br />

Occi<strong>de</strong>nte, nadie cuestionó <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong>l discurso jurídico, al que<br />

se veía como proyección <strong>de</strong> los diversos sistemas filosóficos, así lo<br />

vieron los romanos y así se concibió <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo medieval por los<br />

glosadores y los posglosadores y si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los inicios <strong>de</strong>l positivismo<br />

se p<strong>la</strong>nteó <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad este surge atado al problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad, si se resu<strong>el</strong>ve <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad se<br />

resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad.<br />

Es <strong>el</strong> siglo XX, luego <strong>de</strong> ser cuestionados los supuestos<br />

<strong>de</strong>l positivismo que los teóricos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho se cuestionaron con<br />

acuciosidad por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

interpretación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>el</strong> resultado final pue<strong>de</strong> ser sometido a algún<br />

esquema <strong>de</strong> control por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón que nos permita valorar esa<br />

<strong>de</strong>cisión como racional, o por <strong>el</strong> contrario, al proponerse una forma <strong>de</strong><br />

interpretar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho o <strong>el</strong>egir una premisa o <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s partes o <strong>de</strong> ninguna lo hace guiado por <strong>la</strong> intuición, <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo o los<br />

simples intereses personales.<br />

La respuesta que se ha dado sobre todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna <strong>teoría</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>, es que no sólo pue<strong>de</strong> sino que <strong>de</strong>be<br />

ser vista como una actividad racional (PERELMAN, Viehweg, Alexy,<br />

Pecz<strong>en</strong>ik, Aarnio, MacCormick, Ati<strong>en</strong>za). De suerte que <strong>la</strong> pregunta<br />

no es tanto <strong>en</strong> que medida <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> es ci<strong>en</strong>cia sino ¿Cuál<br />

es <strong>el</strong> puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón practica <strong>en</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong>? ¿Cuáles<br />

los problemas que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

racionalidad? y finalm<strong>en</strong>te ¿Cuáles son sus límites?.<br />

6. 2. El puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong><br />

11


El puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>jurídica</strong> se <strong>de</strong>riva<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza práctica <strong>de</strong> ésta, pues <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es<br />

y durante gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho occi<strong>de</strong>ntal, <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong>l jurista se ori<strong>en</strong>tó a resolver problemas prácticos como ya se ha<br />

seña<strong>la</strong>do, fue <strong>en</strong> los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad influ<strong>en</strong>ciado por <strong>el</strong><br />

nuevo espíritu matemático y ci<strong>en</strong>tificista, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l jurista cada<br />

vez más se va pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r asimi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>rno ci<strong>en</strong>tífico. 280<br />

Fueron <strong>la</strong>s críticas surgidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito teórico a principios <strong>de</strong>l siglo<br />

XX <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición positivista dominante y <strong>la</strong>s circunstancias<br />

políticas y sociales luego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Segunda Guerra Mundial y <strong>la</strong>s<br />

atrocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ausschwitz, que resurg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho un inusitado interés por <strong>el</strong> problema <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to<br />

jurídico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión judicial 281 y <strong>la</strong> importancia que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces<br />

se le da a los tópicos, máximas y principios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

razonami<strong>en</strong>to jurídico contin<strong>en</strong>tal. Es <strong>en</strong> este esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> posguerra<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que surge los estudios sobre tópica <strong>de</strong> Teodoro Viehweg y <strong>de</strong><br />

Per<strong>el</strong>man sobre <strong>la</strong> nueva retórica que dan orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s actuales <strong>teoría</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> más conocida para nos<strong>otros</strong> es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> Robert Alexy cuya <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l discurso racional se ha convertido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>.<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

1. ALEXY, Robert. Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. La <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l<br />

discurso racional como <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Estudios Constitucionales, traducción <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Ati<strong>en</strong>za e Isab<strong>el</strong><br />

Espejo, Madrid, 1997<br />

2. Ati<strong>en</strong>za, Manu<strong>el</strong>. Introducción al <strong>de</strong>recho, editorial Distribuciones<br />

Fontamara. S. A, Coayacán, México, segunda edición, 2000.<br />

3. Ati<strong>en</strong>za, Manu<strong>el</strong>. Las razones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México.<br />

México, 2004<br />

4. Berman J., Harold. La Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong><br />

occi<strong>de</strong>nte, Capítulo III El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>jurídica</strong> occi<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s europeas. F. C. E., México. 1996.<br />

280 Legaz y Lacambra, Luis. Filosoía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Editorial Bosch, Barc<strong>el</strong>ona, 5ª edición, 1979. Pág. 9.<br />

281 Entre esas <strong>teoría</strong>s, se resalta <strong>la</strong> <strong>de</strong>l profesor J. Esser, qui<strong>en</strong> sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> interpretación<br />

y aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los textos como <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r una<br />

solución justa conforme al problema.<br />

11


5. Betegón, Jerónimo y <strong>otros</strong>. Lecciones <strong>de</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Ediciones McGraw-Hill, Madrid, 1997.<br />

6. García Amado, Juan A. Escritos sobre filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ediciones<br />

Rosaristas, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá, D. C. Primera reimpresión. 1999<br />

7. García Amado, J. A. Tópica, <strong>de</strong>recho y método jurídico, Revista<br />

Doxa Nº 4, <strong>en</strong> 1987.<br />

8. Grondin, Jean. Introducción a <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica filosófica. La<br />

Herm<strong>en</strong>éutica Universal <strong>de</strong> Gadamer, Editorial. Her<strong>de</strong>r, Barc<strong>el</strong>ona<br />

1999.<br />

9. Habermas, Jurg<strong>en</strong>. Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción comunicativa. 2º Tomo,<br />

editorial Taurus, Madrid, 1995<br />

10. Habermas, Jürg<strong>en</strong>. Teoría y praxis. Tecnos, Madrid, tercera<br />

edición, 1997<br />

11. Kaufmann, Arthur y <strong>otros</strong>. Panorámica histórica <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, y Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

dogmática <strong>jurídica</strong> <strong>en</strong> P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to jurídico contemporáneo. Editorial<br />

Debate, Barc<strong>el</strong>ona, 1994.<br />

12. Kaufmann, Arthur. Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Universidad Externado<br />

<strong>de</strong> Colombia, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá. 1999.<br />

13. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, H. Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. UNAM, México. 1982<br />

14. López Medina, Diego Eduardo. Teoría impura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. La<br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>jurídica</strong> <strong>la</strong>tinoamericana, Legis, Segunda<br />

reimpresión, Bogotá 2004.<br />

15. Martínez Roldan, Luis y Fernán<strong>de</strong>z Suárez, Jesús. Curso <strong>de</strong> <strong>teoría</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodología <strong>jurídica</strong>, Ari<strong>el</strong> Derecho, Barc<strong>el</strong>ona, 1994<br />

16. Muller, David. Popper Escritos S<strong>el</strong>ectos, Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />

Económica. México.1997.<br />

17. Nino, S, C. Introducción al análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, Ari<strong>el</strong>, 9ª edición,<br />

1999ª<br />

18. Peña Ayazo, Jairo Iván. Wittg<strong>en</strong>stein y <strong>la</strong> crítica a <strong>la</strong> racionalidad.<br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia, Ecoe ediciones 1994.<br />

11


19. Per<strong>el</strong>man, Ch. y L. Olbrechts-tyteca. Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación.<br />

La nueva retórica. Biblioteca Románica Hispánica, editorial Gredos,<br />

traducción españo<strong>la</strong> Julia Sevil<strong>la</strong> Muños, 1ª reimpresión, Madrid 1994<br />

20. ………. El imperio retórico. Retórica y argum<strong>en</strong>tación, editorial<br />

Norma, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá, Colombia, 1997.<br />

21. ……….. La lógica <strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> nueva retórica. Editorial<br />

Civitas.1993.<br />

22. Popper, Karl. La Lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica. Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica. México, primera reimpresión. 1996<br />

23. Recas<strong>en</strong>s Siches, Luis. Nueva filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho. editorial Porrúa, México, 1980.<br />

24. Vattimo, Gianni y <strong>otros</strong>, Racionalidad y herm<strong>en</strong>éutica, editorial<br />

Norma, Bogota D. C. 1994.<br />

25. Viehweg, Teodoro. Tópica y jurispru<strong>de</strong>ncia. Editorial Gedisa,<br />

primera edición, Barc<strong>el</strong>ona, 1991<br />

26. Werner Heisemberg, Encu<strong>en</strong>tros y conversaciones con Einstein y<br />

<strong>otros</strong> <strong>en</strong>sayos, Alianza, Madrid, 1979<br />

27. Wittg<strong>en</strong>stein, Ludwig. Investigaciones filosóficas. Traducción <strong>de</strong><br />

Alfonso García Suárez y Ulises Moulines, Editorial Crítica, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

1988.<br />

11


Resum<strong>en</strong><br />

ENSAYO 7<br />

EL PUESTO DE LA RAZON<br />

PRÁCTICA Y SUS LÍMITES EN<br />

LA FUNDAMENTACIÓN DE LAS<br />

DECISIONES JUDICIALES 282<br />

Este trabajo constituye <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l proyecto<br />

<strong>de</strong> investigación “<strong>teoría</strong>s, forma y limites <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interpretación y argum<strong>en</strong>tación judicial”, cuyo informe final fue<br />

publicado por <strong>la</strong> editorial Doctrina y ley (2009) bajo <strong>el</strong> titulo “Teorías <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico”. El mismo <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tesis <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> interpretación y argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>,<br />

si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> razón juega un pap<strong>el</strong> necesario, no es sufici<strong>en</strong>te para<br />

<strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> su integridad todo <strong>el</strong> proceso y que hay un espacio que<br />

no pue<strong>de</strong> ser contro<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> razón, es allí don<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>mos los límites<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales.<br />

Abstract<br />

This work constitutes the report of investigation finished of<br />

the project “theories, it forms and you limit of the rationality in the<br />

interpretation and judicial argum<strong>en</strong>tation and that was published by<br />

the publishing doctrine and <strong>la</strong>w (2009) un<strong>de</strong>r the title “Theories of the<br />

argum<strong>en</strong>tation and the legal reasoning”. The same <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ds the thesis<br />

that in the interpretation process and legal argum<strong>en</strong>tation, although<br />

the reason p<strong>la</strong>ys a necessary role, it is not suffici<strong>en</strong>t to <strong>de</strong>termine in his<br />

integrity all the process and that is a space that cannot be controlled for<br />

282 Publicado originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista Jurídicas, <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigaciones Sociojuridicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Caldas Vol. 6 No. 1 <strong>en</strong>ero-junio, 2009. In<strong>de</strong>xada Colci<strong>en</strong>cias.<br />

11


the reason, is there where we found of the rationality in the founding of<br />

the judicial <strong>de</strong>cisions<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves<br />

Razonami<strong>en</strong>to práctico, Positivismo jurídico, emociones,<br />

precompr<strong>en</strong>siones, jurispru<strong>de</strong>ncia.<br />

Keywords<br />

Practical reasoning, legal positivism, emotions, preun<strong>de</strong>rstandings,<br />

jurispru<strong>de</strong>nce<br />

7.1. Cuestiones previas<br />

El problema c<strong>en</strong>tral que ori<strong>en</strong>tó esta investigación pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>unciarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: ¿cuál es <strong>el</strong> puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> interpretación, argum<strong>en</strong>tación y aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

y cuales sus límites? La tesis que se <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> afirma que si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>el</strong> jurista como <strong>la</strong> práctica judicial son activida<strong>de</strong>s<br />

racionales, no obstante, al indagar por los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso constatamos que este dominio no es total y absoluto.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, al ser un trabajo inscrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, <strong>el</strong> mismo ti<strong>en</strong>e un carácter analítico y normativo, <strong>de</strong> allí que<br />

nos hayamos apoyado <strong>en</strong> una estrategia cualitativa y argum<strong>en</strong>tativa<br />

que se apoya <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos históricos y filosóficos que <strong>de</strong>muestran<br />

y justifican nuestra (s) tesi (s).<br />

7.2. El puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

7.2.1. El carácter práctico <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico <strong>en</strong> Roma y <strong>el</strong><br />

Medioevo<br />

El término jurispru<strong>de</strong>ncia surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones<br />

iuris y pru<strong>de</strong>ntia (Iglesias, 983: 102), término este último con que los<br />

romanos tradujeron <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> phrónesis, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua Grecia<br />

remitía al saber práctico: una especie <strong>de</strong> arte que se ejercía sobre un<br />

conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y criterios con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> resolver problemas<br />

prácticos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> polis (Jaeger, 1994: 445- 447), <strong>de</strong> allí<br />

que se consi<strong>de</strong>re una herrami<strong>en</strong>ta al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía práctica<br />

1 0


que permite <strong>la</strong> sabia compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> una situación humana <strong>de</strong>bido a<br />

que su objeto es lo justo (Habermas: 1997: 50).<br />

En <strong>el</strong> mundo griego <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho (ley) formaba parte <strong>de</strong>l dominio<br />

phrónesis y por <strong>el</strong>lo estaba empar<strong>en</strong>tada con <strong>la</strong> tópica y <strong>la</strong> dialéctica.<br />

(Viehweg, 1991: 71-72) y así fue introducida <strong>en</strong> Roma por los estoicos,<br />

por eso <strong>el</strong> carácter práctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia romana. Este carácter<br />

pue<strong>de</strong> colegirse, primeram<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma como <strong>el</strong> jurista <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba<br />

su actividad, que siempre estuvo ori<strong>en</strong>tada al trato congru<strong>en</strong>te y<br />

or<strong>de</strong>nado <strong>de</strong> casos individuales <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución correcta<br />

(Berman, 1996: 139), pero a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma como se preparaba<br />

a los futuros jurisconsultos a qui<strong>en</strong>es siempre se les exhortaba a<br />

respon<strong>de</strong>r sobre lo que <strong>de</strong>bía hacerse <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con unos hechos<br />

dados (Berman, 1996: 146).<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho medieval lo constituyó<br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los glosadores. Éstos se caracterizaron por <strong>el</strong> uso que<br />

hicieron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s glosas <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l texto jurídico, mediante los<br />

cuales se ac<strong>la</strong>raba y/o explicaba su significado, hasta llegar a una<br />

interpretación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> éste y por <strong>el</strong> uso que hicieron <strong>de</strong>l método<br />

escolástico <strong>de</strong> análisis y síntesis (dialéctico) que presuponía <strong>la</strong><br />

incuestionable autoridad <strong>de</strong> libro interpretado, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong>l<br />

Corpus iuris civiles (Berman, 1996: 142). Ahora bi<strong>en</strong>, a pesar que <strong>el</strong><br />

razonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los juristas <strong>de</strong>l siglo XII presupuso una transformación<br />

<strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to dialéctico griego y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho romano clásico y<br />

posclásico, 283 <strong>el</strong> jurista medieval consi<strong>de</strong>ró su actividad como una<br />

actividad práctica y ligada a procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter dialéctico.<br />

A mediados <strong>de</strong>l siglo XIII, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> incertidumbre<br />

reinante como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> glosas y glosadores<br />

aparece <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los prácticos o posglosadores, qui<strong>en</strong>es buscaron<br />

e<strong>la</strong>borar una metodología <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho que fuese válida<br />

no sólo para <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes romanas sino para cualquier sistema jurídico.<br />

Los posglosadores tuvieron una actitud más crítica que los glosadores<br />

y gozaron <strong>de</strong> mucha más libertad con respecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho romano,<br />

al que se propusieron ree<strong>la</strong>borar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r a fin <strong>de</strong> construir<br />

una ci<strong>en</strong>cia racional (Ati<strong>en</strong>za, 2000: 169). No obstante, al igual que<br />

sus pre<strong>de</strong>cesores Viehweg, los com<strong>en</strong>taristas asumieron <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />

283 Por <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> abstracción al que llevaron <strong>la</strong> dialéctica griega que distó mucho <strong>de</strong> lo que previó <strong>el</strong><br />

jurista romano (Berman, 1996, 150); porque a<strong>de</strong>más trataron <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar principios g<strong>en</strong>erales a partir<br />

<strong>de</strong> casos o ejemplos particu<strong>la</strong>res, lo que era extraño al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to romano y, finalm<strong>en</strong>te, porque <strong>el</strong><br />

jurista escolástico uso <strong>la</strong> dialéctica aristotélica con un fin distinto al previsto por este. Para Aristót<strong>el</strong>es, <strong>la</strong><br />

dialéctica servía para discutir problemas prácticos, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to<br />

analítico servía para probar <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> una premisa. El jurista medieval uso <strong>la</strong> dialéctica para <strong>de</strong>mostrar<br />

tanto lo que es verda<strong>de</strong>ro como lo que es justo. (J. Berman, 1996: 151).<br />

1 1


jurispru<strong>de</strong>ncial como una técnica para solucionar casos prácticos, lo<br />

que <strong>de</strong>mostraría su familiaridad con <strong>la</strong> tópica (Viehweg, 1991: 87-88)<br />

El posglosador se ori<strong>en</strong>ta siempre hacia <strong>el</strong> problema, y estos remitían<br />

al ars inv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>di y a <strong>la</strong> tópica. 284<br />

7.2.2. La irrupción <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to matemático <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

En los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> humanismo<br />

italiano criticó <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los posglosadores y propuso <strong>en</strong> su lugar<br />

<strong>el</strong> mos italicus, <strong>el</strong> humanismo francés propuso <strong>el</strong> mos gallicus que<br />

pret<strong>en</strong>dió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un estudio sistemático <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho apoyado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> filología. Estos últimos, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los primeros,<br />

se <strong>en</strong>contraban más cercanos a los posglosadores. Ahora bi<strong>en</strong>, al<br />

tomar partido <strong>la</strong> Iglesia a favor <strong>de</strong>l mos italicus, los fundadores <strong>de</strong>l mos<br />

gallicus se vincu<strong>la</strong>ron al protestantismo, dando orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

los cultos o jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>el</strong>egante, que quiso construir una ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>jurídica</strong> racional, sistemática y antidogmática, cuya forma <strong>de</strong> razonar<br />

no era ya <strong>el</strong> esquema aristotélico-escolástico sino <strong>la</strong> naci<strong>en</strong>te lógica<br />

<strong>de</strong>l R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to; <strong>el</strong>lo trajo como consecu<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII <strong>la</strong><br />

jurispru<strong>de</strong>ncia se re<strong>la</strong>cione cada vez más con <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

mo<strong>de</strong>rno (Legaz y Lacambra, 1979: 9).<br />

Lo que es evi<strong>de</strong>nte, es que ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad romana ni <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Medioevo, <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho constituyó un problema, este es un interrogante propio <strong>de</strong>l<br />

i<strong>de</strong>al positivista y ci<strong>en</strong>tificista <strong>de</strong>l siglo XIX que i<strong>de</strong>ntificó racionalidad<br />

con ci<strong>en</strong>tificidad y cuyo paradigma lo constituían <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>cias naturales surgidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI (Koyre, 1978: 150 y ss.).<br />

Como recordaremos, <strong>el</strong> positivismo se caracteriza porque reduce <strong>la</strong><br />

racionalidad a razón físico-matemática (verda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hecho) o lógicomatemática<br />

(verda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón) y porque excluye lo metafísico y los<br />

valores <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to válido.<br />

7.2.3. Positivismo jurídico y mo<strong>de</strong>los formalistas, antiformalistas y<br />

<strong>de</strong>cisionistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to jurídico<br />

Influ<strong>en</strong>ciada por <strong>el</strong> positivismo, <strong>la</strong> racionalidad <strong>jurídica</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIX osci<strong>la</strong>rá <strong>en</strong>tre una visión formalista que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> una concepción<br />

<strong>de</strong>ductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad y una concepción anti-formalista que,<br />

influ<strong>en</strong>ciada por <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales ape<strong>la</strong> a <strong>la</strong> racionalidad inductiva,<br />

28 Según Viehweg los problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media eran: ¿Qué<br />

hay que hacer cuando los textos se contradic<strong>en</strong>? y ¿cómo pue<strong>de</strong> establecerse una a<strong>de</strong>cuada corre<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> situaciones? (T. Vieheg, 1991: 92).<br />

1


culminando con un giro hacia <strong>el</strong> voluntarismo o <strong>de</strong>cisionismo que niega<br />

que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión judicial pueda ser gobernado por <strong>la</strong> razón.<br />

Dos corri<strong>en</strong>tes serán paradigmas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad<br />

formalista: <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exégesis y <strong>la</strong> Jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> concepto.<br />

La primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se caracteriza porque le asigna al <strong>de</strong>recho <strong>la</strong>s<br />

mismas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los sistemas axiomáticos como <strong>la</strong> geometría y<br />

<strong>la</strong> matemática: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho es completo (sin <strong>la</strong>gunas o vacíos), coher<strong>en</strong>te<br />

(sin antinomias) y univoco (sin ambigüeda<strong>de</strong>s) y <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l operador<br />

jurídico es meram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y no valorativa, bastándole<br />

ape<strong>la</strong>r a un procedimi<strong>en</strong>to lógico-formal silogístico para producir <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia (López Medina, 2004: 155-156). La segunda, asumió <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lógica formal que propone una visión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho piramidal<br />

y al igual que <strong>la</strong> anterior preserva <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>ductiva y silogística <strong>de</strong>l<br />

razonami<strong>en</strong>to judicial (Lar<strong>en</strong>z, 1994, 40 y 41).<br />

Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias anti-formalistas rechazan <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>ductivo<br />

como forma básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, operándose un giro<br />

hacia una visión más funcional <strong>de</strong>l mismo que ve <strong>en</strong> éste una herrami<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se sirve <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor para alcanzar ciertos fines y promover<br />

algunos valores; por tanto, <strong>el</strong> juez <strong>de</strong>be int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor pres<strong>en</strong>te al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borara <strong>la</strong> ley o interpretar<br />

<strong>el</strong> texto conforme a <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> a fin <strong>de</strong> conocer <strong>el</strong> espíritu<br />

o <strong>el</strong> fin perseguido por su creador; <strong>de</strong> allí que se recomi<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cia sociales y <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo inductivo que éstas propon<strong>en</strong><br />

(Per<strong>el</strong>man, 1993, 74-75). El anti-formalismo legal esta repres<strong>en</strong>tado<br />

por G<strong>en</strong>y <strong>en</strong> Francia que sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>be buscar<br />

<strong>el</strong> propósito <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor y <strong>el</strong>lo requiere conocer <strong>la</strong>s circunstancias<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>en</strong> que se formuló <strong>la</strong> ley (López Medina, 2004,<br />

257 y Recas<strong>en</strong>s, 1980, 46) El anti-formalismo conceptual (Alemania)<br />

t<strong>en</strong>drá como máximo expon<strong>en</strong>te a Ihering, qui<strong>en</strong> cuestiona <strong>el</strong> excesivo<br />

culto al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to lógico que quiere <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia a<br />

matemática; <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Ihering constituirá <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nominada escue<strong>la</strong> libre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, que simboliza <strong>el</strong> giro hacia <strong>el</strong><br />

voluntarismo y <strong>la</strong> Jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Intereses, que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia práctica <strong>de</strong>l Derecho (Lar<strong>en</strong>z, 1994, 71 y Ati<strong>en</strong>za,<br />

2000, 185). En <strong>el</strong> ámbito anglosajón (anti-formalismo jurispru<strong>de</strong>ncial)<br />

<strong>de</strong>bemos hacer alusión a <strong>la</strong>s críticas hechas por Oliver W<strong>en</strong><strong>de</strong>ll<br />

Holmes, qui<strong>en</strong> no admite que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho pueda analizarse como si<br />

fuera un conjunto <strong>de</strong> axiomas matemáticos, pues tanto <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> concretización pue<strong>de</strong>n advertirse razones que<br />

exce<strong>de</strong>n <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica tradicional y <strong>el</strong> esquema matemático<br />

(Recas<strong>en</strong>s, 1980, 43). Las reflexiones <strong>de</strong> Holmes si<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s bases<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia sociológica que consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l jurista,<br />

1


<strong>de</strong>l juez y <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor no pue<strong>de</strong> limitarse única y exclusivam<strong>en</strong>te a lo<br />

lógico sino también a lo sociológico (Recas<strong>en</strong>s, 1980, 70-75).<br />

El giro hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>cisionismo marca <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> inflexión <strong>de</strong>l<br />

logicismo y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón como categoría para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> adjudicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Algunos <strong>de</strong> los más reconocidos<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> esta posición serán <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> libre <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, <strong>el</strong> Realismo jurídico norteamericano y Hans K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>.<br />

La tesis c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> libre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho es que todo<br />

conflicto judicial constituye un problema para <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> sistema jurídico<br />

no siempre dispone una norma o solución, por tanto, le correspon<strong>de</strong><br />

al juez mediante una tarea jurídico creadora <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> disposición<br />

a<strong>de</strong>cuada (Recas<strong>en</strong>s, 1980, 49, Lar<strong>en</strong>z, 1994, 63-64 y Martínez Roldán<br />

y <strong>otros</strong>, 1994, 261). Para <strong>el</strong> Realismo jurídico, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho real es <strong>el</strong><br />

que dictan los órganos judiciales <strong>en</strong> cada caso concreto 285 , <strong>de</strong>bido a<br />

que antes que <strong>la</strong> ley sea interpretada y aplicada por los tribunales<br />

no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong>recho (Recas<strong>en</strong>s, 1980, 95 y Bo<strong>de</strong>nheimer,<br />

1974, 9). El Realismo jurídico tampoco admite <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción<br />

mecánica y silogística <strong>de</strong> <strong>la</strong> función judicial y a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión<br />

funcionalista y sociológica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, no admite que <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

judicial pueda ser objeto <strong>de</strong> lógica alguna, lo es<strong>en</strong>cial no es lo que <strong>el</strong><br />

juez dice <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, sino lo que éste hace <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

efectivam<strong>en</strong>te. (Riddall, 2000: 220).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> que K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> una concepción<br />

racionalista y ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong>l mismo manti<strong>en</strong>e una posición cercana al <strong>de</strong>cisionismo<br />

y al voluntarismo. Para él, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión judicial es siempre un acto <strong>de</strong><br />

voluntad que no ti<strong>en</strong>e nada que ver con <strong>la</strong> razón y que escapa a todo<br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, 1970,163). La <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> asume<br />

que <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho presupone <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> un <strong>en</strong>unciado<br />

g<strong>en</strong>eral y abstracto a un <strong>en</strong>unciado individual y concreto, pero <strong>en</strong> este<br />

proceso existe cierto grado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>bido a que no hay<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema una reg<strong>la</strong> que pre<strong>de</strong>termine <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido o s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

norma inferior sino todo lo contrario; <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma <strong>la</strong><br />

lleva a cabo <strong>el</strong> juez a partir <strong>de</strong> su voluntad y su discrecionalidad, lo que<br />

supondría, que <strong>el</strong> mismo no es un acto cognitivo y racional sino volitivo<br />

y <strong>de</strong>cisorio (K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, 1970: 164-166) y, por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

interpreta <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho con autoridad (juez) nunca pue<strong>de</strong> ser racional<br />

sino más bi<strong>en</strong> irracional; <strong>el</strong><strong>la</strong> es <strong>el</strong> resultado se sus prefer<strong>en</strong>cias<br />

285 “Lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do por <strong>de</strong>recho son <strong>la</strong>s profecías <strong>de</strong> lo que van a hacer <strong>en</strong> realidad los tribunales- y<br />

no hay nada más pret<strong>en</strong>cioso que esas profecías.” (E. Bo<strong>de</strong>nheimer, Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, 9 (Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica, 197 ).<br />

1


emotivas y <strong>de</strong> sus intuiciones, <strong>de</strong> allí que K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, a pesar <strong>de</strong> proponer<br />

una <strong>teoría</strong> ci<strong>en</strong>tífica y racional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su propuesta<br />

<strong>de</strong> adjudicación <strong>de</strong>be ubicárs<strong>el</strong>e <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s <strong>de</strong>cisionistas e<br />

irracionalistas.<br />

Tanto <strong>el</strong> realismo jurídico como K<strong>el</strong>s<strong>en</strong> son <strong>de</strong>udores <strong>de</strong>l<br />

positivismo ci<strong>en</strong>tífico y, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l neopositivismo, que al<br />

consi<strong>de</strong>rar que única y exclusivam<strong>en</strong>te se podía predicar vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l<br />

l<strong>en</strong>guaje ci<strong>en</strong>tífico, excluyó <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad al discurso<br />

sobre los valores o que incluyera valoraciones. El neopositivismo, al<br />

igual que <strong>el</strong> primer positivismo (<strong>de</strong>cimonónico), reduce <strong>la</strong> racionalidad<br />

a racionalidad analítico-instrum<strong>en</strong>tal, excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> razón práctica,<br />

pero a esto llega por una vía difer<strong>en</strong>te, que ya no es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l método sino<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />

7.2.4. Crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad analítica y <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón<br />

práctica<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, luego <strong>de</strong> que Popper seña<strong>la</strong>ra <strong>el</strong> carácter falible y<br />

conjetural <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to humano y ci<strong>en</strong>tífico (Popper, 1997: 117 y<br />

Popper, 1996: 39-40), que Heisemberg afirma que <strong>la</strong> realidad se ha<br />

evaporado y que nuestro conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral esta gobernado por<br />

<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> in<strong>de</strong>terminación y por <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> incertidumbre<br />

(Heisemberg, 1979, 123 y ss), que <strong>la</strong> Teoría crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

objetara <strong>la</strong> reducción que <strong>el</strong> positivismo hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón a mera<br />

racionalidad instrum<strong>en</strong>tal (Horkheimer, 1974, 223 –272), que Husserl,<br />

exigiera <strong>el</strong> retorno al “mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida” (Husserl, 1991), que Gadamer<br />

situara al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lingüístico como eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión, pues <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo real es primordialm<strong>en</strong>te una<br />

experi<strong>en</strong>cia lingüística (Robles, 1998, 133-149 y Grondin, 1999,<br />

157-200) y que propusiera <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica, que<br />

Wittg<strong>en</strong>stein mostrara que <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje no ti<strong>en</strong>e como función primordial<br />

transmitir p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos como lo consi<strong>de</strong>ró <strong>el</strong> positivismo (Wittg<strong>en</strong>stein,<br />

1988, 249) y que por tanto compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje exige <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que<br />

éste funciona a partir <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje (Wittg<strong>en</strong>stein, 1988, 27 y<br />

39) que no son racionales ni irracionales y que como <strong>la</strong> vida están allí<br />

(Peña, 1994: 168), que Habermas distinguiera <strong>en</strong>tre discurso teórico<br />

o ci<strong>en</strong>tífico que respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> verdad y<br />

discurso práctico o comunicativo, que respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> <strong>de</strong> ser correcto o<br />

incorrecto (Ati<strong>en</strong>za, 2004, 150-151) y que <strong>la</strong> humanidad experim<strong>en</strong>tara<br />

<strong>el</strong> horror <strong>de</strong> Ausschwitz y los posteriores juicios <strong>de</strong> Nuremberg,<br />

hicieron insost<strong>en</strong>ible <strong>el</strong> paradigma positivista y exigieron rep<strong>la</strong>ntear <strong>el</strong><br />

lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>en</strong> los problemas re<strong>la</strong>tivos a lo justo y lo <strong>moral</strong><br />

(Per<strong>el</strong>man, 1993, 97). Los estudios sobre tópica y retórica antiguo,<br />

1


que empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n Viehweg y <strong>de</strong> Per<strong>el</strong>man, se proponer precisam<strong>en</strong>te<br />

reformu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> lo justo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y<br />

dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico<br />

7.2.5. La tópica y <strong>la</strong> retórica como mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico<br />

La caracterización que Viehweg hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> tópica es <strong>la</strong> <strong>de</strong> una<br />

técnica <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to problemático, cuyo propósito es <strong>la</strong> <strong>de</strong> resolver<br />

un tipo problemas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una salida única sino que admite<br />

varias soluciones (Viehweg, 1991: 50) y que él <strong>de</strong>nomina aporía,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que son problemas que versan sobre cuestiones<br />

acuciantes e in<strong>el</strong>udibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> que no po<strong>de</strong>mos apartarnos y ante <strong>la</strong><br />

cual no hay un camino <strong>de</strong>spejado (Viehweg, 1991: 49). Un aporte<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Viehweg <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> problemática que nos concierne<br />

es <strong>la</strong> distinción que hace <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to problemático (tópico)<br />

y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to sistemático o <strong>de</strong>ductivo (Ati<strong>en</strong>za, 2004:35 y García<br />

Amado, 1987, 16). Según Viehweg, cuando <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to se pone <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

problema, se hace necesario s<strong>el</strong>eccionar un sistema (s) que permita<br />

obt<strong>en</strong>er su solución, por <strong>el</strong> contrario, si <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to se pone <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema,<br />

es <strong>el</strong> sistema <strong>el</strong> que s<strong>el</strong>ecciona <strong>el</strong> problema (s), <strong>de</strong> suerte que lo que<br />

no caiga <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema se <strong>de</strong>ja al marg<strong>en</strong> y sin solución, pues se<br />

consi<strong>de</strong>ra que es una cuestión falsam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nteada (Viehweg, 199,<br />

51 y ss). Al no constituir <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia una disciplina sistematizable,<br />

<strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse como una disciplina que se ori<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong><br />

problemas y, por tanto, tópica cuya aporía fundam<strong>en</strong>tal es <strong>la</strong> cuestión<br />

<strong>de</strong> lo justo aquí y ahora (Viehweg, 199, 129).<br />

Las investigaciones <strong>de</strong> Per<strong>el</strong>man, por su parte, lo llevan a<br />

re<strong>de</strong>scubrir un conjunto <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

antigüedad griega t<strong>en</strong>ían como propósito guiar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>liberaciones<br />

y controversias, no respecto <strong>de</strong> lo verda<strong>de</strong>ro, sino <strong>de</strong> lo que se<br />

consi<strong>de</strong>raba verosímil (Per<strong>el</strong>man, 1994, 33 y Per<strong>el</strong>man 1997, 11).<br />

Las consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> Per<strong>el</strong>man constituy<strong>en</strong> una ruptura con <strong>el</strong><br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to cartesiano que había influido <strong>en</strong> los lógicos y teóricos<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>rno (Per<strong>el</strong>man, 1994, 30); <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concepción dominante, Per<strong>el</strong>man sugiere que no es <strong>la</strong> lógica formal <strong>la</strong><br />

que permite <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s controversias <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

ni éstas giran <strong>en</strong> torno a problemas lógico formales, según él, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho presupone controversias y argum<strong>en</strong>tos dialécticos que, como<br />

<strong>en</strong> los diálogos p<strong>la</strong>tónicos, buscan criticar y refutar los argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> contraparte mostrando que no son r<strong>el</strong>evantes u oportunos o justos<br />

(Per<strong>el</strong>man, 1993, 13).<br />

1


7.3. Razón práctica y justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales<br />

Luego <strong>de</strong> que aparecieran los trabajos <strong>de</strong> Per<strong>el</strong>man y Viehweg<br />

surg<strong>en</strong> a finales <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta un conjunto <strong>de</strong> autores cuyos<br />

trabajos giran <strong>en</strong> torno al problema <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión judicial. De estos autores <strong>el</strong> más conocido<br />

para nos<strong>otros</strong> es sin lugar a dudas Robert Alexy (1997), qui<strong>en</strong> sosti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong> versa<br />

sobre cuestiones prácticas, pues ambas presupon<strong>en</strong> corrección <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>unciados normativos y, por tanto, ambos son portadores <strong>de</strong> una<br />

pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> corrección, <strong>de</strong> allí que <strong>de</strong>ba consi<strong>de</strong>rarse al discurso<br />

jurídico como un caso especial <strong>de</strong>l discurso práctico g<strong>en</strong>eral (Alexy,<br />

1997, 35). El aporte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Alexy <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong> radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción que lleva a cabo <strong>de</strong><br />

un sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s que permita establecer <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

racionalidad <strong>de</strong>l proceso discursivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito judicial, reg<strong>la</strong>s que<br />

<strong>de</strong> ser seguidas permitirían, no <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> respuesta correcta, sino<br />

discutir problemas práctico-jurídicos <strong>de</strong> manera racional.<br />

Conjuntam<strong>en</strong>te con Alexy, coexist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> autores<br />

que han <strong>de</strong>dicado gran parte <strong>de</strong> su obra a discutir <strong>el</strong> problema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> racionalidad, <strong>en</strong>tre <strong>otros</strong>, Neil MacCormick, Alexan<strong>de</strong>r Pecz<strong>en</strong>ik y<br />

Aulis Aarnio. D<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> éste último resalta <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

<strong>jurídica</strong>s son formu<strong>la</strong>ciones lingüísticas <strong>de</strong> allí que para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

una reg<strong>la</strong> sea necesario <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> ciertas expresiones<br />

lingüísticas (Aarnio, 1995: 11- 19); <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>jurídica</strong> se caracteriza porque <strong>el</strong><strong>la</strong> siempre ape<strong>la</strong> a fundam<strong>en</strong>tos con<br />

autoridad (norma positiva), porque no hay una única interpretación<br />

razonable sino múltiples interpretaciones sistemáticam<strong>en</strong>te posible<br />

<strong>de</strong> suerte que no se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una única respuesta correcta<br />

(Aarnio, 1997, 19 – 23 y ss) y porque su ejercicio conlleva efectos<br />

sociales <strong>de</strong>cisivos al articu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> discurso al po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> suerte que se<br />

hace necesario garantizar <strong>la</strong> pre<strong>de</strong>cibilidad y certeza <strong>jurídica</strong> (Aarnio,<br />

1987, 109 y ss); finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

racionalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación vi<strong>en</strong>e dada por <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l discurso<br />

racional (Habermas).<br />

7.4. Los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación y argum<strong>en</strong>tación judicial<br />

Como lo seña<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción, este escrito pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

abordar <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong>l puesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación y argum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>jurídica</strong>. Este apartado está <strong>de</strong>dicado a tal propósito y para <strong>el</strong>lo nos<br />

apoyaremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> dos autores: Arthur Kauffmann y<br />

1


Martha Nussbaum, qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> sus acercami<strong>en</strong>tos al razonami<strong>en</strong>to<br />

jurídico int<strong>en</strong>tan seña<strong>la</strong>r los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad humana y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

razón práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones judiciales.<br />

7.4.1. Arthur Kauffmann: una perspectiva herm<strong>en</strong>éutica<br />

Kauffmann comparte con <strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s contemporáneas sobre<br />

<strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to jurídico que <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no pue<strong>de</strong> ser<br />

asimi<strong>la</strong>da a un silogismo, ni que <strong>el</strong> juez al <strong>de</strong>cidir un caso se comporte<br />

como un autómata que subsume hechos <strong>en</strong> normas; a<strong>de</strong>más parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico pres<strong>en</strong>ta vacíos y que<br />

al juez le está prohibido <strong>de</strong>negar justicia, <strong>de</strong> allí que <strong>de</strong>ba reconocerse<br />

<strong>la</strong> tarea creadora <strong>de</strong>l juez para ll<strong>en</strong>ar esas <strong>la</strong>gunas (Kauffman, 1999,<br />

115).<br />

Apoyado <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos que <strong>el</strong> tribunal Fe<strong>de</strong>ral<br />

<strong>de</strong> Justicia alemana invoca para justificar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> un caso <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> que se con<strong>de</strong>na a unas mujeres, con cierto grado <strong>de</strong> importancia<br />

social, por bloquear una calle, se sugiere que dicho veredicto se funda<br />

<strong>en</strong> criterios objetivos y se hal<strong>la</strong> libre <strong>de</strong> valoraciones (Kauffman, 1999,<br />

116); para Kauffmann, sin embargo, <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación<br />

invocada pue<strong>de</strong> constatarse que <strong>en</strong> realidad, al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los jueces, t<strong>en</strong>ían una i<strong>de</strong>a preconcebida antes <strong>de</strong> llegar al proceso que<br />

habría influido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión final (Kauffman, 1999, 118). Kauffmann<br />

no critica <strong>el</strong> resultado material <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia sino <strong>el</strong> método que se<br />

uso para fundam<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>, pues al contrario <strong>de</strong> lo que se dice, lo que es<br />

evi<strong>de</strong>nte, es que los jueces tuvieron un prejuicio o una precompr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido propuesto por <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong>de</strong> Gadamer, lo que<br />

tampoco es reprochable, pues toda compr<strong>en</strong>sión se inicia con una<br />

precompr<strong>en</strong>sión, lo cuestionable es que no se evi<strong>de</strong>ncie y se introduzca<br />

como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación (Kauffman, 1999, 119), pues, según<br />

él, invocar <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación los motivos y convicciones<br />

personales no afecta <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias, a m<strong>en</strong>os que se<br />

parta <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos positivistas que separa <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong>l sujeto <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y que propugna por un juez objetivo.<br />

Para Kauffmann no es posible hal<strong>la</strong>r un criterio <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tificidad<br />

que permita valorar como objetivo una <strong>de</strong>cisión judicial (Kauffmann,<br />

2007, 104-106), especialm<strong>en</strong>te, cuando nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>taciones sobre conceptos jurídicos in<strong>de</strong>terminados o<br />

cláusu<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión gira <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> opiniones<br />

(Kauffmann, 1999, 121-123), cuando es imposible t<strong>en</strong>er certeza<br />

respecto <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos, fijar un or<strong>de</strong>n racional jerárquico<br />

1


o i<strong>de</strong>ntificar un método que impida llegar a resultados difer<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong><br />

ocasiones contradictorios.<br />

Lo que <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica permite es integrar lo no-racional con<br />

lo racional, esc<strong>la</strong>reci<strong>en</strong>do aqu<strong>el</strong>los proceso que no son <strong>de</strong>l todo<br />

racional como <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, que alguna vez<br />

propuso G. Radbruch, y que Kauffmann <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como <strong>el</strong> arte <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

precompr<strong>en</strong>siones correctas. En <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>la</strong>s precompr<strong>en</strong>siones<br />

introduc<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to humano y hac<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong>s razones<br />

subyac<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l mismo (Kauffmann, 1999, 127-128).<br />

Esta forma <strong>de</strong> aplicar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho ti<strong>en</strong>e, según Kauffmann un carácter<br />

positivo si <strong>la</strong> anticipación <strong>de</strong>l resultado se ve como una hipótesis<br />

provisional o precompr<strong>en</strong>sión herm<strong>en</strong>éutica (Kauffmann, 1999, 124-<br />

125).<br />

7.4.2. Martha C. Nussbaum: <strong>la</strong> justicia poética<br />

Nussbaum int<strong>en</strong>ta también como Kauffmann, integrar lo racional<br />

con lo que no lo es estrictam<strong>en</strong>te, que para <strong>el</strong><strong>la</strong> son <strong>la</strong>s emociones.<br />

Su trabajo se ori<strong>en</strong>ta mostrar <strong>la</strong> manera como <strong>la</strong> imaginación literaria<br />

pue<strong>de</strong> ser usada <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso publico y <strong>la</strong>s funciones que esta pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeñar, suponi<strong>en</strong>do que ésta no se opone a <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación<br />

racional, sino todo lo contrario, pue<strong>de</strong> aportar al mismo <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

fundam<strong>en</strong>tales y contribuir a promover una cultura humanista y<br />

pluralista <strong>en</strong> oposición a <strong>la</strong> cultura ci<strong>en</strong>tificista (Nussbaum, 1997,<br />

15-17). No se trata <strong>de</strong> sustituir <strong>la</strong> racionalidad pública y sus reg<strong>la</strong>s<br />

por <strong>la</strong> imaginación literaria, ni que esta última excluye <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos formalizados, sino <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>el</strong><strong>la</strong> es un ingredi<strong>en</strong>te<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to <strong>moral</strong> y ético que promueve <strong>el</strong> interés por <strong>el</strong><br />

otro (Nussbaum, 1997, 18).<br />

La literatura, según Nussbaum, ti<strong>en</strong>e un carácter subversivo,<br />

<strong>de</strong>bido a que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> una manera incompatible con <strong>la</strong><br />

visión que propone <strong>el</strong> racionalismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política y por que<br />

estimu<strong>la</strong> y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> activida<strong>de</strong>s anti-económicas como imaginar,<br />

s<strong>en</strong>tir o <strong>de</strong>sear (Nussbaum, 1997, 25). Habitualm<strong>en</strong>te vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

literatura una actividad auxiliar o sin re<strong>la</strong>ción alguna con <strong>el</strong> ámbito<br />

político, económico o judicial, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rigor ci<strong>en</strong>tífico;<br />

una actividad que a lo sumo pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> nuestra vida individual<br />

y privada, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> narrativa también pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse un s<strong>en</strong>tido<br />

normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida que induce con frecu<strong>en</strong>cia a los lectores a asumir<br />

actitu<strong>de</strong>s y a educar sus emociones, y pue<strong>de</strong> ayudar a mejorar nuestra<br />

vida pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que sirve para guiar los razonami<strong>en</strong>tos y<br />

1


dictám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> políticos, legis<strong>la</strong>dores y jueces (Nussbaum, 1997, 26-<br />

28).<br />

Las obras literarias nos permit<strong>en</strong> ponernos <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> personas<br />

diversas y <strong>de</strong> apropiarnos <strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias, suscitando <strong>en</strong> nos<strong>otros</strong><br />

po<strong>de</strong>rosas emociones y obligándonos a veces a confrontaciones<br />

dolorosas y perturbadoras (Nussbaum, 1997, 60-62); a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s obras históricas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales (Nussbaum, 1997, 30) <strong>la</strong><br />

nove<strong>la</strong> muestra una forma <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to ético que reve<strong>la</strong> como una<br />

i<strong>de</strong>a universal se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> una situación concreta imaginada es,<br />

por consigui<strong>en</strong>te, una valiosa forma <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to público <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una perspectiva intracultural como intercultural (Nussbaum, 1997,<br />

33).<br />

La nove<strong>la</strong> no <strong>de</strong>sprecia <strong>la</strong> razón ni <strong>la</strong> búsqueda ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> verdad, nos insta más bi<strong>en</strong> a llegar a <strong>el</strong><strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> fantasía,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do esta última como una facultad creativa y veraz; <strong>la</strong> nove<strong>la</strong><br />

nos <strong>en</strong>seña que los estudios políticos y económicos son importantes<br />

cuando ofrec<strong>en</strong> una visión <strong>de</strong>l ser humano con <strong>la</strong> misma riqueza con<br />

que lo hace <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>, nos ayuda a ver que cada ciudadano ti<strong>en</strong>e<br />

una historia particu<strong>la</strong>r y compleja, y que cada uno repres<strong>en</strong>ta una<br />

individualidad que lo hace difer<strong>en</strong>te cualitativam<strong>en</strong>te (Nussbaum,<br />

1997, 74).<br />

Las nove<strong>la</strong>s no sólo trabajan con <strong>la</strong>s emociones incorporándo<strong>la</strong>s<br />

a su estructura, sino que también <strong>la</strong>s suscita <strong>en</strong> <strong>el</strong> lector; esta fue <strong>la</strong><br />

percepción que tuvo P<strong>la</strong>tón <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> tragedia y que influyó<br />

<strong>en</strong> su aversión hacia los poetas <strong>de</strong> <strong>la</strong> república. Una <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones <strong>en</strong> <strong>la</strong> racionalidad pública, <strong>de</strong>be tratar<br />

<strong>de</strong> superar <strong>la</strong> concepción que ve una contradicción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> emoción y<br />

<strong>la</strong> razón (Nussbaum, 1997, 85-86).<br />

Según Nussbaum, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva normativa se ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido<br />

<strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s emociones son irracionales y, por tanto, ina<strong>de</strong>cuadas<br />

para guiar una <strong>de</strong>liberación practica; para <strong>el</strong>lo se han invocado varias<br />

objeciones a <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones. La primera<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s afirma que <strong>la</strong>s emociones son fuerzas ciegas e irracionales,<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos no humanos <strong>de</strong> nuestra naturaleza animal que no ti<strong>en</strong>e nada<br />

que ver con nuestro juicio ni con <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> ahí su inutilidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to público (Nussbaum, 1997, 88-89); esta<br />

tesis sin embargo, no es compartida por <strong>la</strong>s más importantes obras <strong>de</strong><br />

los filósofos anti-emotivistas (Nussbaum, 1997, 93), qui<strong>en</strong>es, por <strong>el</strong><br />

contrario, consi<strong>de</strong>raron que <strong>la</strong>s emociones se hal<strong>la</strong>ban estrecham<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionadas con los juicios o <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos se i<strong>de</strong>ntificaban<br />

1 0


con <strong>el</strong>los; <strong>el</strong> problemas, por tanto, no es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> juicio sino que éstas,<br />

<strong>la</strong>s emociones se consi<strong>de</strong>raban e<strong>la</strong>boraciones falsas (Nussbaum,<br />

1997, 89). Supon<strong>en</strong> estos autores que emociones como <strong>el</strong> miedo, <strong>la</strong><br />

piedad, <strong>la</strong> cólera, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a o <strong>la</strong> esperanza lo que hac<strong>en</strong> es mostrar <strong>la</strong><br />

vida como necesitada o incompleta o como presa <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortuna; esta<br />

segunda objeción se apoya <strong>en</strong> parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis primera, al consi<strong>de</strong>rar<br />

que un bu<strong>en</strong> juez y sabio es un individuo estable y no algui<strong>en</strong> que<br />

cambia con sus emociones según los vi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortuna y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

moda (Nussbaum, 1997, 90).<br />

La tercera objeción consi<strong>de</strong>ra que, al c<strong>en</strong>trarse <strong>la</strong>s emociones <strong>en</strong><br />

los objetos y personas concretas cercanas al yo, pue<strong>de</strong>n jugar un pap<strong>el</strong><br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida privada pero no así <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>liberación pública.<br />

Esta posición supone que <strong>la</strong>s emociones vincu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> imaginación<br />

<strong>moral</strong> a los particu<strong>la</strong>res que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cercanos <strong>de</strong>l yo, <strong>de</strong> ahí<br />

que impidan contemp<strong>la</strong>r los problemas humanos <strong>de</strong> manera imparcial<br />

(Nussbaum, 1997, 91); re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> anterior se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong><br />

última objeción, que sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong>s emociones se interesan por lo<br />

singu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s sociales más gran<strong>de</strong>s como <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses, <strong>el</strong> marxismo es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s (Nussbaum, 1997,<br />

92).<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> primera objeción, Nussbaum, afirma que filósofos<br />

como P<strong>la</strong>tón o Espinoza distingu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s emociones como <strong>la</strong> cólera o<br />

<strong>la</strong> piedad <strong>de</strong> los impulsos vitales como <strong>el</strong> hambre y <strong>la</strong> sed, <strong>de</strong>bido a<br />

que <strong>la</strong>s emociones están diseccionadas o dirigidas hacia un objeto y<br />

no pue<strong>de</strong>n ser vistas como meros impulsos irracionales; pero a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s son formas <strong>de</strong> percibir y presupon<strong>en</strong> ciertas cre<strong>en</strong>cias que se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acerca <strong>de</strong>l objeto (Nussbaum, 1997, 93-94 y 96).<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> segunda objeción, que concibe <strong>la</strong>s emociones<br />

como reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias, supone Nussbaum, que se apoya<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> ser humano sólo requiere para su realización<br />

c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> su mundo interior y sus virtu<strong>de</strong>s y que liberarse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cre<strong>en</strong>cia falsa <strong>de</strong> que <strong>el</strong> individuo necesita <strong>de</strong>l mundo haría más<br />

satisfactoria su vida (NUSSBAUM, 1997: 97-98). Al rechazar <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>sechar los argum<strong>en</strong>tos que niegan<br />

<strong>la</strong> emoción y, aceptar, como lo hace <strong>la</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición<br />

filosófica, que muchas respuestas emocionales reve<strong>la</strong>n percepciones<br />

<strong>de</strong> valor correctas, <strong>el</strong>lo es, cre<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> ciertos<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria, <strong>de</strong> suerte que si no se admite <strong>la</strong><br />

emoción, tampoco existe cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l todo ni racionalidad social<br />

(Nussbaum, 1997, 99 y 101).<br />

1 1


En contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera objeción, que se opone a <strong>la</strong> emoción<br />

por prejuiciosa y reivindica <strong>la</strong> imparcialidad <strong>de</strong>l int<strong>el</strong>ecto calcu<strong>la</strong>dor<br />

y su capacidad <strong>de</strong> proveernos <strong>de</strong> un criterio <strong>de</strong> justicia riguroso <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ámbito público, Nussbaum afirma <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ese int<strong>el</strong>ecto<br />

calcu<strong>la</strong>dor para acercarse humanam<strong>en</strong>te a los problemas vitales y<br />

tratar <strong>la</strong>s situaciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> manera razonable, <strong>de</strong> ahí que<br />

proponga una concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones como parte <strong>de</strong> esa visión<br />

abarcadora (Nussbaum, 1997, 102).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta objeción, afirma Nussbaum<br />

que es evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> literatura se interesa por <strong>el</strong> individuo <strong>en</strong> su<br />

singu<strong>la</strong>ridad y no por <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, quizás por eso todos los movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> masas fracasan <strong>en</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>, pero contrario a lo que pueda<br />

consi<strong>de</strong>rarse, <strong>en</strong> esta singu<strong>la</strong>ridad radica <strong>el</strong> gran pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong><br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> economía, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ese tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones particu<strong>la</strong>res contribuye a pres<strong>en</strong>tarnos un mundo<br />

integral y pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te humano (Nussbaum, 1997, 105-107).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, no basta con afirmar que <strong>la</strong>s emociones pue<strong>de</strong>n ser<br />

racionales, pues no todas <strong>la</strong>s emociones son dignas <strong>de</strong> ser tomadas<br />

<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, se requiere precisar que emociones lo son y cuáles<br />

no; para <strong>el</strong>lo Nussbaum ape<strong>la</strong> a Adam Smith qui<strong>en</strong> no consi<strong>de</strong>raba<br />

que <strong>la</strong> racionalidad estuviera <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> emoción, sino por <strong>el</strong><br />

contrario, que esta última constituía un ingredi<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma (Nussbaum, 1997, 107) y qui<strong>en</strong> propuso <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l espectador<br />

juicioso, personaje que se constituye <strong>en</strong> paradigma <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

racionalidad pública, tanto para <strong>el</strong> dirig<strong>en</strong>te como para <strong>el</strong> ciudadano<br />

común. La figura <strong>de</strong>l espectador juicioso se ori<strong>en</strong>ta a mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

individuo su condición <strong>moral</strong> para que sólo puedan t<strong>en</strong>er lugar <strong>en</strong><br />

éste p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y fantasías que form<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva racional <strong>de</strong>l mundo. El espectador juicioso es aqu<strong>el</strong> que<br />

a pesar <strong>de</strong> no participar personalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los hechos que pres<strong>en</strong>cia<br />

porque su seguridad y f<strong>el</strong>icidad no están comprometidas, se muestra<br />

interesado como un amigo preocupado, <strong>de</strong> allí que pueda mostrarse<br />

imparcial y tomar distancia ante <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a que analiza a <strong>la</strong> vez que<br />

pue<strong>de</strong> utilizar trozos <strong>de</strong> su historia personal, t<strong>en</strong>er s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to o po<strong>de</strong>r<br />

imaginar con certeza <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s personas<br />

cuya situación imagina, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los sucesos o interpretarlos<br />

con mayor confianza (Nussbaum, 1997, 108).<br />

Nussbaum consi<strong>de</strong>ra que cultivar <strong>la</strong>s emociones a<strong>de</strong>cuadas<br />

pue<strong>de</strong> ser útil y v<strong>en</strong>tajoso para <strong>la</strong> vida ciudadana (Nussbaum, 1997,<br />

109); ahora bi<strong>en</strong>, para que <strong>la</strong> emoción pueda ser consi<strong>de</strong>rada como una<br />

bu<strong>en</strong>a guía <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>liberación <strong>de</strong>be estar informada verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

1


<strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong>, <strong>de</strong> allí que requiera <strong>de</strong> una evaluación pon<strong>de</strong>rada<br />

que permita saber si los participantes han compr<strong>en</strong>dido correctam<strong>en</strong>te<br />

y han reaccionado razonablem<strong>en</strong>te; pero a<strong>de</strong>más, se necesita que <strong>la</strong><br />

emoción sea no <strong>la</strong> <strong>de</strong> un participante sino <strong>la</strong> <strong>de</strong> un espectador que<br />

<strong>de</strong>scartar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s emociones que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> su interés personal y<br />

que están re<strong>la</strong>cionadas con su yo (Nussbaum, 1997, 110).<br />

Nussbaum sugiere, apoyado <strong>en</strong> Whitman, que <strong>el</strong> poeta <strong>en</strong>carna<br />

al hombre ecuánime y equilibrado y constituye por <strong>el</strong>lo <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

perfecto <strong>de</strong> juez (poeta-juez); <strong>el</strong> poeta es aqu<strong>el</strong> que aprecia justam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ahí que pueda otorgar a cada<br />

objeto o cualidad su justa proporción. (Nussbaum, 1997, 116, 128 y<br />

130). El poeta se caracteriza por que propone juicios ecuánimes que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> manera integral <strong>la</strong> historia particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una vida<br />

humana, si bi<strong>en</strong> no <strong>de</strong>secha <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones formales, su visión<br />

dista mucho <strong>de</strong> ser o correspon<strong>de</strong>rse con <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to abstracto y<br />

seudo-matemático. Esta mirada <strong>de</strong>l poeta como juez que se a<strong>de</strong>cua<br />

a lo particu<strong>la</strong>r y concreto y que busca igua<strong>la</strong>r lo diverso, empar<strong>en</strong>taría<br />

<strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> Whitman con <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> aristotélica <strong>de</strong>l arquitecto que se<br />

curva para a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra. (Nussbaum, 1997, 117<br />

-118).<br />

No obstante lo anterior, Nussbaum no <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> su totalidad<br />

<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> Whitman, pues a su juicio, <strong>el</strong> juez no pue<strong>de</strong><br />

ser un simple poeta u hombre ecuánime aristotélico, que no t<strong>en</strong>ga<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias y obligaciones institucionales, para <strong>el</strong><strong>la</strong> por<br />

<strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to técnico legal, <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<br />

y los prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>sempeñan un pap<strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> bu<strong>en</strong><br />

juicio, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, los aspectos literarios que Nussbaum consi<strong>de</strong>ra<br />

imprescindible para su mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> juez constituy<strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as una faceta<br />

<strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. (Nussbaum, 1997, 118 y 138).<br />

Fr<strong>en</strong>te al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l juez literario exist<strong>en</strong> <strong>otros</strong> mo<strong>de</strong>los: <strong>el</strong> juez<br />

escéptico, <strong>el</strong> juez ci<strong>en</strong>tífico y <strong>el</strong> juez neutral. Contrario al juez literario<br />

que le conmuev<strong>en</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res vidas humanas que conoce, como<br />

lo haría un lector común fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los personajes, <strong>el</strong> escéptico<br />

cultiva una especie <strong>de</strong> distanciami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> indifer<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

suerte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vidas particu<strong>la</strong>res que conoce. Nussbaum afirma, que<br />

al leer una nove<strong>la</strong> nos convertimos <strong>en</strong> jueces, siempre y cuando los<br />

personajes nos import<strong>en</strong>, <strong>de</strong> allí que podamos discutir acerca <strong>de</strong> lo<br />

que consi<strong>de</strong>ramos correcto o incorrecto sin que p<strong>en</strong>semos que <strong>la</strong>s<br />

actuaciones <strong>de</strong> un personaje o sus juicios son un juego vano, sino todo<br />

lo contrario (Nussbaum, 1997, 119 y 120).<br />

1


El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l juez literario también se opone al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l juez<br />

que quiere <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> ley según <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales<br />

(juez ci<strong>en</strong>tífico). Este mo<strong>de</strong>lo consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho adquiere cierta<br />

dignidad int<strong>el</strong>ectual si pue<strong>de</strong> ser calificado <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tífico, pero tal visión<br />

<strong>de</strong>ja a un <strong>la</strong>do <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ley es un campo humanista a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tífico, un campo que como lo había seña<strong>la</strong>do Aristót<strong>el</strong>es cae <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética y <strong>la</strong> política, que no es <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ducciones<br />

sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón práctica (Nussbaum, 1997, 121-122).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, contrario al juez neutral, para <strong>el</strong> juez literario los<br />

datos sociales e históricos son una fu<strong>en</strong>te invaluable que <strong>de</strong>be tratar<br />

<strong>de</strong> conocer <strong>en</strong> todos sus <strong>de</strong>talles y particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los afectados, sin que por <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>ba sucumbir a<br />

inclinaciones personales o <strong>de</strong>jarse influir por <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias y presiones<br />

<strong>de</strong> los grupos sociales (Nussbaum, 1997: 123). El juez literario indaga<br />

por esas realida<strong>de</strong>s permiti<strong>en</strong>do que surjan, incluso, <strong>la</strong>s emociones<br />

propias <strong>de</strong> un espectador juicioso o <strong>de</strong> su sustituto, <strong>el</strong> lector <strong>de</strong><br />

nove<strong>la</strong>s, advirti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s emociones <strong>de</strong> un espectador juicioso no<br />

se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>la</strong> <strong>de</strong> los actores ni son emociones que surjan <strong>de</strong> sus<br />

intereses personales <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso concreto. El juez literario trasci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> simple empatía como lo hace <strong>el</strong> espectador juicioso, y evalúa <strong>la</strong>s<br />

particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y sufrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los afectados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su punto <strong>de</strong><br />

vista (Nussbaum, 1997: 127).<br />

7.5. Conclusiones<br />

Como hemos visto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Roma <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

tuvo un carácter práctico que <strong>la</strong> empar<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> phrónesis (saber<br />

práctico), con <strong>la</strong> tópica (retórica) y <strong>la</strong> dialéctica griega. Este carácter<br />

práctico también está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> jurista medieval hasta los inicios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, cuando influ<strong>en</strong>ciado por <strong>el</strong> espíritu matemático<br />

galileano y cartesiano empieza a re<strong>la</strong>cionarse <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

con <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido mo<strong>de</strong>rno. En <strong>el</strong> siglo XIX, influ<strong>en</strong>ciado<br />

por <strong>el</strong> paradigma positivista, <strong>la</strong> racionalidad <strong>jurídica</strong> osci<strong>la</strong>rá <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> concepción formalista que <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rá un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad<br />

analítica-<strong>de</strong>ductiva (exégesis, jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> concepto) y <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

antiformalista, que asume <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />

sociales, culminado con un giro hacia <strong>el</strong> voluntarismo o <strong>de</strong>cisionismo<br />

judicial que rechazan <strong>la</strong> concepción mecánica, <strong>de</strong>ductiva y formalista<br />

<strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico y <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> interpretación<br />

y aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho no es un proceso lógico ni racional sino un<br />

acto <strong>de</strong> voluntad y, por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l juez es <strong>de</strong> carácter creativo y<br />

productivo.<br />

1


En los inicios <strong>de</strong>l siglo XX <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo dominante <strong>de</strong> racionalidad<br />

era <strong>el</strong> neopositivista, sin embrago, <strong>la</strong>s críticas a éste (Popper,<br />

Wittg<strong>en</strong>stein, Gadamer y Habermas <strong>en</strong>tre <strong>otros</strong>), los hechos históricos<br />

y políticos (Ausschwitz y Nuremberg) muestran <strong>la</strong> inviabilidad <strong>de</strong>l<br />

paradigma positivista y permit<strong>en</strong> <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>teoría</strong>s<br />

que modifican <strong>el</strong> estatuto <strong>de</strong> racionalidad <strong>de</strong> lo justo y lo <strong>moral</strong>, <strong>de</strong> allí<br />

que se empiece a reconocer principios <strong>de</strong> justicia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

fuerza normativa que <strong>la</strong>s normas positivas emanadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad<br />

política compet<strong>en</strong>te, lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica equivaldría a aceptar <strong>la</strong><br />

conexidad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>moral</strong>, esto es, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> discurso jurídico<br />

y <strong>el</strong> discurso práctico <strong>moral</strong> g<strong>en</strong>eral. Viehweg y Per<strong>el</strong>man, inicialm<strong>en</strong>te<br />

y luego <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas <strong>teoría</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación admitirán que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho es un discurso especial <strong>de</strong>l discurso práctico g<strong>en</strong>eral y por<br />

<strong>el</strong>lo <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho queda empar<strong>en</strong>tado con <strong>la</strong> razón práctica (phrónesis)<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, lo que es evi<strong>de</strong>nte es que a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

racionalidad juega un pap<strong>el</strong> básico <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones judiciales es evi<strong>de</strong>nte que existe un espacio que no pue<strong>de</strong><br />

ser contro<strong>la</strong>do por <strong>el</strong><strong>la</strong>; para Kauffmann ese ámbito correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s<br />

precompr<strong>en</strong>siones y prejuicios que lejos <strong>de</strong> ser una <strong>de</strong>bilidad pue<strong>de</strong>n<br />

ser una fortaleza <strong>en</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. Para Nussbaum,<br />

ese es <strong>el</strong> ámbito propio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones y <strong>la</strong> fantasía, por tanto, a<br />

pesar <strong>de</strong> reconocer <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que cumple <strong>la</strong> racionalidad práctica, es<br />

importante reconocer <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación y <strong>la</strong> fantasía y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l juez.<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

1. Aarnio, Aulis. (1995) “Derecho y l<strong>en</strong>guaje”. En Derecho, racionalidad<br />

y comunicación social, Distribuciones Fontamara, México<br />

2. Aarnio, Aulis. (1987) “Sobre <strong>la</strong> ambigüedad semántica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>jurídica</strong>”. En: Revista Doxa No. 4.<br />

3. Aarnio, Aulis. (1990). “Tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> única respuesta correcta y <strong>el</strong><br />

principio regu<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to jurídico”. En Revista Doxa No 8.<br />

4. Aarnio, Aulis. (1997). “Las reg<strong>la</strong>s <strong>en</strong> serio”. En La normatividad <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial Gedisa,<br />

5. Alexy, Robert. Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. La <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l<br />

discurso racional como <strong>teoría</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. Madrid:<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios constitucionales<br />

1


6. Ati<strong>en</strong>za, Manu<strong>el</strong>. (2004) Las razones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación <strong>jurídica</strong>. México: Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />

México<br />

7. Ati<strong>en</strong>za, Manu<strong>el</strong>. (2000). Introducción al <strong>de</strong>recho. México: Editorial<br />

Distribuciones Fontamara. S. A,<br />

8. Berman, J. (1996). La Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>jurídica</strong> <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />

México: Fondo <strong>de</strong> Cultura económica<br />

9. García Amado, J. A. (1987) Tópica, <strong>de</strong>recho y método jurídico, Doxa<br />

Nº 4<br />

10. Grondin, Jean. (1999) Introducción a <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica filosófica. La<br />

herm<strong>en</strong>éutica universal <strong>de</strong> Gadamer. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial Her<strong>de</strong>r<br />

11. Habermas, Jürg<strong>en</strong> (1997). Teoría y praxis. Madrid: Tecnos<br />

12. Heisemberg, W. (1979). Encu<strong>en</strong>tros y conversaciones con Einstein<br />

y <strong>otros</strong> <strong>en</strong>sayos Madrid: Alianza editorial.<br />

13. Horkheimer, M. (1974). Teoría crítica. Bu<strong>en</strong>os Aires: Amorrortu<br />

editores<br />

14. Husserl, Edmundo. La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ología<br />

Trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal. Barc<strong>el</strong>ona: Crítica<br />

15. Iglesias, J. (1983) Derecho romano. Barc<strong>el</strong>ona: Ari<strong>el</strong><br />

16. Jaeger, Werner. (1933/1994). Pai<strong>de</strong>ia. México: Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />

Económico<br />

17. Kauffmann, Arturh. (1999) Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Bogotá: Editorial<br />

Universidad Externado <strong>de</strong> Colombia<br />

18. Kauffmann, Arthur (2007). Herm<strong>en</strong>éutica y <strong>de</strong>recho. Granada:<br />

Editorial Comares.<br />

19. K<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, Hans. (1953/1970) Teoría pura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Introducción<br />

a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Bu<strong>en</strong>os Aires: eu<strong>de</strong>ba editorial universitaria,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires,)<br />

20. Koyre. (1978) Estudios <strong>de</strong> historia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

México: Siglo XXI<br />

1


21. Legaz y Lacambra, L. (1979) Filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Editorial Bosch<br />

22. López Medina, Diego E. (2004) Teoría impura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. La<br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>jurídica</strong> <strong>la</strong>tinoamericana. Bogotá: Legis<br />

23. Martínez Roldan L. y Fernán<strong>de</strong>z Suárez, Jesús (1994). Curso <strong>de</strong><br />

<strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y metodología <strong>jurídica</strong>. Barc<strong>el</strong>ona: Ari<strong>el</strong> Derecho<br />

24. Nussbaum, Martha. Justicia poética. La imaginación literaria y <strong>la</strong><br />

vida pública. Traducción Carlos Gardini, editorial Andrés B<strong>el</strong>lo, 1997,<br />

Barc<strong>el</strong>ona<br />

25. Peña, Jairo I. (1994). Wittg<strong>en</strong>stein y <strong>la</strong> crítica a <strong>la</strong> racionalidad.<br />

Bogotá: Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />

26. Per<strong>el</strong>man, Chaim. (1993) La lógica <strong>jurídica</strong> y <strong>la</strong> nueva retórica.<br />

Madrid: editorial Civitas.<br />

27. Per<strong>el</strong>man, Chaim. y OLBRECHTS-TYTECA, L. (1994). Tratado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación. La nueva retórica. Madrid: Biblioteca Románica<br />

Hispánica, editorial Gredos<br />

28. Per<strong>el</strong>man, Chaim. (1997) El imperio retórico. Retórica y<br />

argum<strong>en</strong>tación. Bogotá: Editorial Norma.<br />

29. Popper, Karl R. (1997). El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inducción, En, MILLER,<br />

David. Escritos S<strong>el</strong>ectos. México: Fondo <strong>de</strong> Cultura económica<br />

30. Popper, Karl R. (1996). La Lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica.<br />

México: Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica<br />

31. Recas<strong>en</strong>s siches, Luis. (1980). Nueva filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho México: Editorial Porrúa<br />

32. Riddall, J. G. (2000). Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial<br />

Gedisa<br />

33. Robles Morchon, G. (1998). Introducción a <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Madrid: Editorial Debate.<br />

34. Viehweg, T. (1991) Tópica y jurispru<strong>de</strong>ncia. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa.<br />

35. Wittg<strong>en</strong>stein, L. (1998) Investigaciones filosóficas. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Editorial Crítica<br />

1

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!