07.05.2013 Views

Mujeres en el Brasil.pdf

Mujeres en el Brasil.pdf

Mujeres en el Brasil.pdf

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

EL TEMA<br />

- 331 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

MUJERES EN EL BRASIL COLONIAL: EL CASO<br />

DEL RECOGIMIENTO DE LA SANTA CASA DE<br />

LA MISERICORDIA DE BAHIA A TRAVÉS DE LA<br />

DEPOSITADA TERESA DE JESÚS 1 .<br />

Maria de Deus Beites Manso<br />

Dado <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado número de fu<strong>en</strong>tes posibles, hemos s<strong>el</strong>eccionado para<br />

este trabajo <strong>el</strong> núcleo docum<strong>en</strong>tal r<strong>el</strong>acionado con D. Teresa de Jesús María<br />

que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> proceso de divorcio (1751) fue “<strong>en</strong>carc<strong>el</strong>ada” <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

recogimi<strong>en</strong>to de la Santa Casa de la Misericordia, contra su voluntad. Durante<br />

años, aunque <strong>en</strong>carc<strong>el</strong>ada, mantuvo un cont<strong>en</strong>cioso contra su marido y los<br />

poderes locales que la quisieron castigar y alejar de la sociedad <strong>en</strong> la que siempre<br />

había vivido. La docum<strong>en</strong>tación que se produjo, nos permite compr<strong>en</strong>der <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

d<strong>el</strong> recogimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la sociedad colonial hacia la mujer bahiana 2 .<br />

El Recogimi<strong>en</strong>to, espacio físico que sirvió de esc<strong>en</strong>ario a la historia de<br />

Teresa de Jesús, inicio su construcción <strong>en</strong> 1705, <strong>en</strong> 1716 fue inaugurado y cerró<br />

<strong>en</strong> 1859 debido a los problemas disciplinares y administrativos que existían <strong>en</strong><br />

su organización interna 3 . Los bi<strong>en</strong>es que permitieron su construcción y parte<br />

1 Si miramos <strong>el</strong> panorama historiográfi co portugués y brasileño, verifi camos que la inclusión d<strong>el</strong> estudio<br />

sobre las mujeres es reci<strong>en</strong>te, particularm<strong>en</strong>te por los que se refi ere a la subalternidad social fem<strong>en</strong>ina. No<br />

obstante, después de los años 70 d<strong>el</strong> siglo XX se g<strong>en</strong>eró un mayor interés por estos temas. Destacamos las<br />

sigui<strong>en</strong>tes ediciones: ALGRANTI, L. Mezan: Honradas e Devotas: Mulheres da Colónia: condição feminina<br />

nos conv<strong>en</strong>tos e recolhim<strong>en</strong>tos do Sudeste do <strong>Brasil</strong>: 1750-1822, EDunb, Brasília; José Olympio Ed Rio de<br />

Janeiro, 1993. PRIORE, Mª d<strong>el</strong>: Histórias das Mulheres no <strong>Brasil</strong>, Contexto, São Paulo, 1997. FARIA, Sh. de<br />

Castro: A Colónia em movim<strong>en</strong>to: fortuna e família no cotidiano colonial, Nova Fronteira, Rio de Janeiro,1998.<br />

ALMEIDA, S. Cr. Cordeiro de: O Sexo Devoto: normalização e resistência feminina no império português:<br />

Sec.XVI-XVIII, Ed. Universitária/UFPE, Recife, 2005.<br />

2 El trabajo que aquí pres<strong>en</strong>tamos es <strong>el</strong> resultado de la investigación hecha <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Publico d<strong>el</strong> Estado de<br />

Bahía (APEB), <strong>en</strong>tre junio y septiembre de 2005. Nuestra estancia solo fue posible gracias a una beca sabática/<br />

FCT. Queremos agradecer a la Fundación Gulb<strong>en</strong>kian, Servicio Internacional, la concesión de una nueva beca,<br />

que nos permitirá <strong>el</strong> desarrollo de nuevas investigaciones.<br />

3 WOOD, A. J. R. Russ<strong>el</strong>: Fidalgos e Filantropos. A Santa Casa da Misericórdia da Bahia, 1550-1755, Ed.<br />

Universidade de Brasília, Brasília, 1981, p. 27.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

de su sust<strong>en</strong>to, se debieron a la donación de Juan Mattos Aguiar que, después<br />

de su muerte, dejó <strong>en</strong> <strong>el</strong> testam<strong>en</strong>to sus bi<strong>en</strong>es para que se pudiera construir<br />

un Recogimi<strong>en</strong>to destinado, primordialm<strong>en</strong>te, a jóv<strong>en</strong>es de familias de clase<br />

media, <strong>en</strong> edad casadera, cuya honra estuviese am<strong>en</strong>azada. Eran aceptadas<br />

como recogidas o reclusas y cuando se casaban recibían una dote. En <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

se recibían también, como p<strong>en</strong>sionistas, a viudas o solteras de bu<strong>en</strong>a reputación<br />

que pagaban su alojami<strong>en</strong>to y alim<strong>en</strong>tación. Asimismo eran acogidas mujeres<br />

cuyos maridos se aus<strong>en</strong>taban y aqu<strong>el</strong>las abandonadas que se sust<strong>en</strong>taban por la<br />

Misericordia, a través de limosnas y legados piadosos 4 . Pero <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to no<br />

sólo desempeñó una función social, sino que también sirvió para la formación de<br />

la ideología bahiana d<strong>el</strong> siglo XVIII 5 . Tanto los conv<strong>en</strong>tos como los recogimi<strong>en</strong>tos<br />

eran espacios de proyección de los valores de la sociedad, que interaccionaban<br />

con <strong>el</strong>la, y no instituciones “cerradas” y “distintas de lo social” 6 .<br />

El periodo <strong>en</strong> que transcurre <strong>el</strong> proceso de divorcio de doña Teresa es<br />

una época áurea <strong>en</strong> <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to de los recogimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> imperio brasileño.<br />

No eran instituciones nuevas, ya habían surgido <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino luso y <strong>en</strong> otras<br />

regiones de pres<strong>en</strong>cia portuguesa. En este siglo, pasaron a proporcionar a la<br />

mujer “a condição de educadora, ou de realizar alguma actividade de trabalho<br />

no espaço público” 7 . Éstos no pret<strong>en</strong>dían fom<strong>en</strong>tar la vida contemplativa, sino<br />

preparar a la mujer para <strong>el</strong> ejercicio de determinadas funciones, d<strong>en</strong>tro de los<br />

códigos morales que la sociedad imponía.<br />

EL CONTEXTO<br />

De una manera g<strong>en</strong>eral los historiadores han considerado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> de<br />

la mujer d<strong>el</strong> Antiguo Régim<strong>en</strong> como una parte subalterna de la sociedad, un<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to sin exist<strong>en</strong>cia fuera de la infl u<strong>en</strong>cia masculina. Por her<strong>en</strong>cia de la<br />

cultura judeo-cristiana, la mujer era considerada como un ser inferior y sumiso,<br />

cuyo ideal debía ser la Virg<strong>en</strong>; a <strong>el</strong>la le tocaba “…contrapor a paciência aos<br />

4 COSTA, P. da: Ações Sociais da Santa Casa da Misericórdia da Bahia, Contexto e Arte Editorial Ltda,<br />

Salvador, 2001.<br />

5 WOOD, A. J. R. R.: Fidalgos e Filantropos. A Santa Casa da Misericórdia da Bahia, 1550-1755, Ed.<br />

Universidade de Brasília, Brasília, 1981, p. 265.<br />

6 ALGRANTI: Honradas e Devotas..., p. 324.<br />

7 SCHWARTZ, St. B.: Segredos Internos. Eng<strong>en</strong>hos e escravos na sociedade colonial, Companhia das Letras,<br />

São Paulo, 1988, p. 212.<br />

- 332 -


- 333 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

maus modos do marido e até aos seus maus-tratos. Deve considerar isso como<br />

coisa que acontece por ordem de Deus e como uma cruz que lhe é <strong>en</strong>viada por<br />

causa dos seus pecados. Isso não deve impedi-la de se antecipar, em todas as<br />

circunstâncias, faz<strong>en</strong>do tudo quanto possa agradar ao marido e não dev<strong>en</strong>do <strong>el</strong>a<br />

abandoná-lo, a m<strong>en</strong>os que as coisas t<strong>en</strong>ham chegado aos maiores extremos” 8 .<br />

Le correspondía un lugar apartado de la sociedad, siempre bajo la protección d<strong>el</strong><br />

varón. Esta fue la cultura que dominó la m<strong>en</strong>talidad europea y que fue trasladada<br />

por <strong>el</strong> colono luso al <strong>Brasil</strong>; desde su prisma se mod<strong>el</strong>aron las sociedades que<br />

fue construy<strong>en</strong>do 9 , como bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>ta Gilberto Freyre, <strong>en</strong> su Casa-grande y<br />

s<strong>en</strong>zala, donde se nos retrata la idea de una mujer colonial sumisa y reclusa 10 .<br />

Aunque la sociedad impusiera reglas a fi n de construir un ideal<br />

fem<strong>en</strong>ino y, sobretodo, de prev<strong>en</strong>ir desvíos de comportami<strong>en</strong>to, existieron,<br />

ciertam<strong>en</strong>te, mujeres que int<strong>en</strong>taron romper esa barrera normativa, volviéndose<br />

insumisas y desviandose d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o vig<strong>en</strong>te. Si tal actitud se daba <strong>en</strong> la cultura<br />

occid<strong>en</strong>tal, fuera de <strong>el</strong>la la realidad podía, <strong>en</strong> principio, alterarse más fácilm<strong>en</strong>te.<br />

A pesar de existir la preocupación por preservar la tradición occid<strong>en</strong>tal, sabemos<br />

que <strong>el</strong> dinamismo intrínseco a las r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes grupos sociales<br />

que caracterizaba a la sociedad ultramarina, sobre todo a la brasileña, debido a las<br />

uniones tanto <strong>en</strong>tre los europeos, como <strong>en</strong>tre éstos, los autóctonos y los nativos,<br />

permitieron r<strong>el</strong>aciones/casami<strong>en</strong>tos difícilm<strong>en</strong>te aceptables <strong>en</strong> <strong>el</strong> Viejo Mundo.<br />

De hecho, según Leila Mezan Algranti, estudios reci<strong>en</strong>tes dan cu<strong>en</strong>ta de mujeres<br />

que no solo no se sujetaban a la dominación d<strong>el</strong> padre y d<strong>el</strong> marido sino que, <strong>en</strong><br />

muchos casos, asumían <strong>el</strong> liderazgo <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>en</strong> los negocios 11 . De hecho, la<br />

sociedad imponía reglas, pero estaban siempre pres<strong>en</strong>tes, mecanismos de t<strong>en</strong>sión<br />

y reb<strong>el</strong>día 12 .<br />

8 Texto de Pothier, célebre jurisconsulto d<strong>el</strong> siglo XVIII, citado por LEBIGRE, A.: “A longa marcha do<br />

divórcio”, Amor e Sexualidade no Ocid<strong>en</strong>te, Georges Duby (coord.), Terramar, Lisboa, 1992, p. 274.<br />

Sobre este asunto también son de interés: BRUCKER, G.: Giovanni y Lusanna. Amor y matrimonio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, Nerea, Madrid, 1991; BRAGA, I. M<strong>en</strong>des Drumond: Cultura, R<strong>el</strong>igião e Quotidiano, Hugin,<br />

Lisboa, 2005.<br />

9 Ver MATTOSO, K. M. de Queirós: Bahia Século XIX. Uma Província no Império, Ed. Nova Fronteira S.A.,<br />

Rio de Janeiro, 1992; PRIORE, Mª d<strong>el</strong>: Mulheres no <strong>Brasil</strong> Colonial. A mulher no imaginário social. Mãe e<br />

mulher, honra e desordem. R<strong>el</strong>igiosidade e sexualidade, 2ª ed., História Contexto, São Paulo, 2003; JUNIOR,<br />

de J. L. Correia y COSTA, M. R. Nunes (org.): Os Mistérios do Corpo. Uma Leitura Multidisciplinar, INSAF,<br />

Recife, 2004; ALMEIDA, S. Cr. Cordeiro de: O Sexo Devoto: normalização e resistência feminina no império<br />

português: sec.XVI-XVIII, Ed. Universitária/UFPE, Recife, 2005.<br />

10 FREYRE, G.: Casa-grande & S<strong>en</strong>zala: formação da família brasileira sob o regime de economia patriarcal.<br />

Maia & Schmidt, Rio de Janeiro, 1933.<br />

11 ALGRANTI, L. Mezan: Honradas e Devotas Mulheres da Colónia...,p.58.<br />

12ALMEIDA: O Sexo Devoto: normalização e resistência feminina..., p.17.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

La transgresión de algunos principios de la metrópoli puede explicarse<br />

por la escasez de mujeres que partían para <strong>el</strong> Imperio, pero también v<strong>en</strong>ía<br />

favorecida por las oportunidades materiales, conseguidas, <strong>en</strong> ocasiones, por <strong>el</strong><br />

europeo que se dirigía al ámbito brasileño, y que le permitían asc<strong>en</strong>der social y<br />

económicam<strong>en</strong>te, y, una vez establecido, casarse con mujeres pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

un estrato social superior al suyo. A este respecto Katia Mattoso escribió sobre la<br />

sociedad bahiana:<br />

“A organização social baiana <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drou um mod<strong>el</strong>o de sociedade que,<br />

embora inspirado no mod<strong>el</strong>o português, foi adaptado às condições próprias da<br />

Colónia. A estrutura social continuou hierarquizada, mas sob outra base jurídica.<br />

A segm<strong>en</strong>tação nobre — plebeus foi substituída por outra, de modo a que a<br />

dicotomia social do mod<strong>el</strong>o português, embora mantida mudou de natureza. As<br />

facilidades oferecidas no <strong>Brasil</strong> a todos os recém-chegados de além-mar permitiulhes<br />

<strong>en</strong>riquecer p<strong>el</strong>a prática de um ofício ou no comércio, comprar terras ou casar<br />

com a fi lha de um s<strong>en</strong>hor de <strong>en</strong>g<strong>en</strong>ho, até fi nalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrar um lugar no seio<br />

da “nobreza da terra” 13 .<br />

La escasez depoblación europea <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio ultramarino era una<br />

constante y los números ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a bajar cuando los observamos desde <strong>el</strong> punto<br />

de vista fem<strong>en</strong>ino. Ante la falta de mujeres europeas y la difi cultad de acceder,<br />

<strong>en</strong> ocasiones, a la mujer autóctona, fueron diversos los mecanismos usados<br />

para satisfacer las necesidades: <strong>el</strong> <strong>en</strong>vió de las huérfanas d<strong>el</strong> rey 14 , <strong>el</strong> rapto, la<br />

compra, la negociación 15 . En <strong>el</strong> caso de <strong>Brasil</strong>, at<strong>en</strong>diéndo a la especifi cidad de<br />

la colonización portuguesa, se dio lugar a un signifi cativo número de r<strong>el</strong>aciones<br />

de concubinato, aseguradas a partir de la subalternidad social de los segm<strong>en</strong>tos<br />

inferiores de la sociedad: la esclava y la india. Como fruto de muchas de estas<br />

r<strong>el</strong>aciones se g<strong>en</strong>eró una sociedad mixta que rivalizaba, a veces, con <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

europeo. Las “arranjos de colonos com negras e índias, cujas fronteiras passavam<br />

longe do casam<strong>en</strong>to sacram<strong>en</strong>tado; contrariava o projecto normatizador da<br />

Igreja e do Estado em r<strong>el</strong>ação às populações, que via no matrimónio uma forma<br />

de disciplinar a vida dos colonos” 16 .<br />

13 MATTOSO: Bahia Século XIX. Uma Província no Império, pp .588-589.<br />

14 Se d<strong>en</strong>ominaban así a aqu<strong>el</strong>las donc<strong>el</strong>las huérfanas que eran <strong>en</strong>viadas desde Portugal a las difer<strong>en</strong>tes partes<br />

d<strong>el</strong> imperio luso, particularm<strong>en</strong>te para las Indias, para casarse, corri<strong>en</strong>do los gastos a costa de la Corona.<br />

15 Sobre <strong>el</strong> asunto, consultar: COATES, T. J.: Degredados e Órfãs: colonização dirigida p<strong>el</strong>a coroa no império<br />

português. 1550-1755, Comissão Nacional Para as Comemorações Dos Descobrim<strong>en</strong>tos Portugueses, Lisboa,<br />

1998., p. 64.<br />

16 ALGRANTI: Honradas e Devotas Mulheres da Colónia..., p.53.<br />

- 334 -


- 335 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

La docum<strong>en</strong>tación que aquí vamos a analizar, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Publico d<strong>el</strong> Estado de Bahía (<strong>Brasil</strong>) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Histórico<br />

Ultramarino (Lisboa). Se trata de un núcleo docum<strong>en</strong>tal pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al proceso<br />

de divorcio de doña Teresa de Jesús Maria (1751), casada <strong>en</strong> segundas nupcias<br />

con Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva, primo d<strong>el</strong> primer marido y su administrador.<br />

Ésta, después d<strong>el</strong> divorcio, fue primero “depositada” <strong>en</strong> la casa d<strong>el</strong> ciudadano<br />

Gregorio Pereira y, posteriorm<strong>en</strong>te recluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to de la Santa Casa<br />

de Misericordia de Bahía. Aunque había nacido rica y vivido con hogura durante<br />

su primer matrimonio, acabó por ser expoliada, maltratada y humillada por un<br />

hombre más jov<strong>en</strong> y pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a un estrato social y económico inferior al<br />

suyo. Si con su segunda boda quebró reglas sociales, acabó, igualm<strong>en</strong>te, por<br />

contestar la decisión impuesta tanto por su marido, como por los poderes civiles<br />

y r<strong>el</strong>igiosos, y por la sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

A través de este estudio es posible percibir los pasos, las viv<strong>en</strong>cias y<br />

las trayectorias de mujeres que ingresaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to de la Santa Casa<br />

de Misericordia de Bahía (<strong>Brasil</strong>). Aunque se trata d<strong>el</strong> proceso de una mujer<br />

concreta, podemos, a través de él, aproximarnos al pap<strong>el</strong> desempeñado por <strong>el</strong><br />

Recogimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> la sociedad colonial, con respecto a la mujer bahiana. El estudio<br />

de estos grupos fem<strong>en</strong>inos, <strong>en</strong> cuanto a la formación social, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra por<br />

hacer, no si<strong>en</strong>do riguroso un análisis basado exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la subalternidad.<br />

Exist<strong>en</strong> casos <strong>en</strong> que mujeres v<strong>en</strong>idas de situaciones de inferioridad social,<br />

consigu<strong>en</strong> apropiarse de poderes políticos, sociales y simbólicos signifi cativos.<br />

Al mismo tiempo existe también una casuística contraria, de mujeres que <strong>en</strong><br />

situaciones de superioridad social <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> procesos de despromocion y<br />

subalternidad, como <strong>el</strong> caso que aquí tratamos. Hoy no nos interesamos sólo por<br />

aqu<strong>el</strong>las que <strong>el</strong> tiempo vio como arquetipo, indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te de las heroicidad<br />

o de la marginalidad que <strong>el</strong> mundo les aplicó, sino que pret<strong>en</strong>demos conocer los<br />

pap<strong>el</strong>es que las mujeres -<strong>en</strong> plural- desempeñaron, y, particularm<strong>en</strong>te, captar las<br />

“fugas” y los gestos de insumisión ante <strong>el</strong> statu quo establecido, que las r<strong>el</strong>egaba<br />

al dominio d<strong>el</strong> hombre. Será, pues, un argum<strong>en</strong>to para int<strong>en</strong>tar compr<strong>en</strong>der la<br />

evolución de la sociedad bahiana desde <strong>el</strong> punto de vista social y moral, <strong>en</strong> línea<br />

con lo escrito por Maria Odila Díaz:<br />

“Os papéis propriam<strong>en</strong>te históricos das mulheres podem ser captados<br />

nas t<strong>en</strong>ções, mediações, nas r<strong>el</strong>ações propriam<strong>en</strong>te sociais que integram mulheres,<br />

história, processo social, e podem ser resgatados das <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>inhas, das fi ssuras e do<br />

implícito nos docum<strong>en</strong>tos escritos” 17 .<br />

17 DIAS, Maria Odila Leite da Silva, Quotidiano e Poder em S. Paulo no séc. XIX, 2ª ed., Ed. <strong>Brasil</strong>i<strong>en</strong>se, S.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

“EL PECADO” DE DOÑA TERESA DE JESÚS: HISTORIA DE<br />

UNA RELACIÓN<br />

A los veintidós docum<strong>en</strong>tos recogidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Publico d<strong>el</strong> Estado<br />

de Bahia 18 , que compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo docum<strong>en</strong>tal refer<strong>en</strong>te a la lucha que doña<br />

Teresa trabó para salir d<strong>el</strong> recogimi<strong>en</strong>to, donde fue recluida, <strong>en</strong> 1751, contra sus<br />

voluntad, por <strong>el</strong> Arzobispo, con <strong>el</strong> apoyo d<strong>el</strong> Virrey y d<strong>el</strong> marido, t<strong>en</strong>emos que<br />

sumar una dec<strong>en</strong>a de docum<strong>en</strong>tos más que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Histórico<br />

Ultramarino <strong>en</strong> Lisboa 19 , dado que <strong>el</strong> esposo, después d<strong>el</strong> divorcio huyo a<br />

Portugal. 20<br />

Doña Teresa de Jesús Maria, hija de B<strong>en</strong>ito de Souza Guimaraes, natural<br />

de Itapicuru de Cima, exportador de azúcar, tabaco y curtidos a Portugal, casó <strong>en</strong><br />

primeras nupcias con Manu<strong>el</strong> Fernández de Cosa, nacido <strong>en</strong> Itapicuru de Cima,<br />

hombre de negocios, trafi cante de esclavos y sarg<strong>en</strong>to mayor21 ; d<strong>el</strong> matrimonio<br />

nació un hijo, futuro sarg<strong>en</strong>to mayor, y una hija, que se casaría con Juan López<br />

Fiúza. El yerno, aunque había com<strong>en</strong>zado si<strong>en</strong>do administrador22 , apr<strong>en</strong>dió <strong>el</strong><br />

arte d<strong>el</strong> negocio y se volvió “señor de ing<strong>en</strong>io”, llegando a ser promovido al<br />

grado de capitán d<strong>el</strong> distrito de Nuestra Señora de Ayuda, <strong>en</strong> San Salvador 23<br />

grado de capitán d<strong>el</strong> distrito de Nuestra Señora de Ayuda, <strong>en</strong> San Salvador 23<br />

grado de capitán d<strong>el</strong> distrito de Nuestra Señora de Ayuda, <strong>en</strong> San Salvador .<br />

Después de viuda, Teresa, con mas de cincu<strong>en</strong>ta años de edad y un<br />

estado de salud precario 24 , contrajo nuevo matrimonio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1750, con<br />

Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva 25 , primo d<strong>el</strong> primer marido, su administrador, y, al<br />

Paulo, 1995, pp. 50.<br />

18 Arquivo Público do Estado da Bahia (APEB), Ord<strong>en</strong>s Régias, vol. 17, doc.55 a. Queremos agradecer a D.<br />

Marl<strong>en</strong>e e D. Teresa la ayuda <strong>en</strong> las búsquedas realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> APEB y a Josué Cardoso por la colaboración<br />

que me prestó durante las mismas. A pesar de las búsquedas realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo de la Cùria Metropolitana<br />

da Cidade de Salvador, no hemos conseguido localizar <strong>el</strong> proceso de divorcio. Mi agradecimi<strong>en</strong>to a los técnicos<br />

d<strong>el</strong> referido Archivo por su auxilio y por las ue me ofrecieron durante la investigación, especialm<strong>en</strong>te a la Dra.<br />

V<strong>en</strong>etia.<br />

19 Arquivo Histórico Ultramarino (AHU), Cons<strong>el</strong>ho Ultramarino, Docum<strong>en</strong>tos avulsos, Capitania da Bahia,<br />

caixa 3, 4 y 30.<br />

20 La docum<strong>en</strong>tación que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> APEB corre <strong>el</strong> riesgo de perderse, debido al estado de degradación<br />

de la misma.<br />

21 Éste era ya viudo.<br />

22 Tanto <strong>el</strong> segundo marido de Teresa como <strong>el</strong> yerno eran administradores, aunque <strong>el</strong> esposo, tras su huída a<br />

Lisboa, se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> las peticiones <strong>el</strong>evadas al Rey como hombre de negocios. Este hecho evid<strong>en</strong>cia la gran<br />

movilidad social y la capacidad de asimilación que existía <strong>en</strong> la sociedad bahiana. MATTOSO: Bahia Século<br />

XIX. Uma Província no Império..., p. 582.<br />

23 Todos estos datos fueron recogidos d<strong>el</strong> Catálogo G<strong>en</strong>ealógico das principais famílias de Frei António de<br />

Santa Maria Jabotão, CALMON, P. (introdução e notas), vol. II, Empresa Gráfi ca, Salvador da Bahia, 1985,<br />

pp. 624-627.<br />

24 En <strong>el</strong> transcurso d<strong>el</strong> proceso, tanto <strong>el</strong>la, como los testigos, afi rman que estaba <strong>en</strong>ferma de fl ato.<br />

25 Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva era natural de la f<strong>el</strong>igresía de Santa Maria Maior, arzobispado de Braga. Un año<br />

- 336 -


- 337 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

parecer, mucho más jov<strong>en</strong> que <strong>el</strong>la 26 . En 1751 se dio inicio al proceso de divorcio.<br />

Aunque la palabra divorcio sea utilizada <strong>en</strong> la docum<strong>en</strong>tación de la época, no<br />

pasaba de ser una separación, sin derecho a una nueva boda. No existi<strong>en</strong>do<br />

matrimonio civil, sólo <strong>el</strong> sacram<strong>en</strong>to consagraba la unión de los esposos, y sólo<br />

la muerte de uno de los conyuges, podía disolver <strong>el</strong> vínculo establecido <strong>en</strong>tre lso<br />

esposos 27 . En la opinión de Ana Am<strong>el</strong>ia Vieria:<br />

“O divórcio por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ça raram<strong>en</strong>te se concedia. Era, porém,<br />

seguidam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>tado através de petições não som<strong>en</strong>te de divórcio mas de<br />

depósitos e justifi cações de sevícias. Variavam as razões apres<strong>en</strong>tadas para esses<br />

requerim<strong>en</strong>tos. As mais frequ<strong>en</strong>tes eram: sevícias, abandono da esposa, bigamia,<br />

insultos com palavras injuriosas” 28 .<br />

Teresa también fue sometida a malos tratos físicos y of<strong>en</strong>sas injuriosas,<br />

como fue confi rmado por difer<strong>en</strong>tes testimonios. Según los cánones morales y<br />

sociales, <strong>el</strong>la, si<strong>en</strong>do víctima d<strong>el</strong> marido, esto es, incluso t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do justifi cado<br />

los malos tratos, no podía vivir <strong>en</strong> su casa sola, porque se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día que no podía<br />

estar al marg<strong>en</strong> de una autoridad masculina. Esa fue la razón de que, contra<br />

su voluntad, pero con la conniv<strong>en</strong>cia de los poderes eclesiásticos y civiles<br />

locales, fuera “depositada” <strong>en</strong> primer lugar <strong>en</strong> una casa de bu<strong>en</strong>as costumbres,<br />

la pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a Gregorio Pereira <strong>el</strong> 22 de Abril de 1571, que de facto funcionó<br />

como prisión domestica 29 :<br />

“(…) separada da Casa do justifi cado seu marido e depositada em huma<br />

casa grande e honesta com suas joyas, roupa de serviço e escravas sufi ci<strong>en</strong>tes em<br />

numero para a seruirem conforme a qualidade de sua pessoa(…)” 30 .<br />

despuéss estaban divorciados. La docum<strong>en</strong>tación de que disponemos es la g<strong>en</strong>erada por la batalla que Teresa<br />

<strong>en</strong>tabla con las autoridades civiles y r<strong>el</strong>igiosas, y con su marido, para liberarse d<strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to, situación que<br />

quedó resu<strong>el</strong>ta <strong>en</strong> 1757. En una petición de 1752, Teresa dice: “….a induzio hum seo caixeiro Francisco Mano<strong>el</strong><br />

da Sylva para com <strong>el</strong>la cazar segunda vez que emganozamnete condesc<strong>en</strong>deu a suplicante….”: AHU, Cons<strong>el</strong>ho<br />

Ultramarino, Docum<strong>en</strong>tos avulsos, Capitania da Bahia, cx 4, fol. 499.<br />

26 La edad nunca se concreta, aludiéndose a él siempre como a un “homem jovem”. Lo que parece indicar una<br />

clara difer<strong>en</strong>cia de edad con su mujer.<br />

27 LEBRIGE, A.: “A Longa marcha do divórcio”, Amor e Sexualidade no Ocid<strong>en</strong>te, introdução e notas de<br />

DUBY, Georges, Lisboa,Terramar, 1992.<br />

28 NASCIMENTO, A. A. Vieira: Patriarcado e R<strong>el</strong>igião. As Enclausuradas Clarissas do Conv<strong>en</strong>to do Desterro<br />

da Bahia, 1677-1890, Bahia, Cons<strong>el</strong>ho Estadual de Cultura, 1994, p. 20.<br />

29 Aunque la práctica habitual era que la mujer fuera depositada <strong>en</strong> casa de algún familiar, Teresa no fue para<br />

casa de sus hijos, porque al parecer no mant<strong>en</strong>ían r<strong>el</strong>aciones amistosas.<br />

30 APEB, vol. 58, fol. 341.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

Poco después, <strong>el</strong> 27 de abril d<strong>el</strong> mismo año, fue trasladada al<br />

Recogimi<strong>en</strong>to de la Santa Casa de Misericordia, como “porcionista”, sin que <strong>el</strong>la<br />

lo hubiera deseado 31 , d<strong>el</strong> que, aun posey<strong>en</strong>do bi<strong>en</strong>es materiales sufi ci<strong>en</strong>tes para<br />

su sust<strong>en</strong>to, sólo consiguió salir <strong>en</strong> 1761 32 . Para que fuese admitida <strong>en</strong> <strong>el</strong> citado<br />

recogimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> marido se comprometió a pagar una <strong>el</strong>evada dote, compromiso<br />

que no fue cumplido, debido a que éste, después de la división de bi<strong>en</strong>es, huyó a<br />

Portugal, con la colaboración de su hermano, con un total de mil cruzados 33 .<br />

Si <strong>el</strong> proceso pareció seguir la norma, esto es, se aplicó la p<strong>en</strong>a que<br />

se solía imponer a cualquier mujer divorciada, <strong>en</strong> este caso, la decisión no<br />

fue aceptada por Teresa, que desde <strong>el</strong> inicio de su reclusión rechazó residir<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to. Fue esa disconformidad lo que la dó la osadía de <strong>el</strong>evar<br />

una petición al Rey, exponiéndole la injusticia de que había sido victima, la<br />

viol<strong>en</strong>cia a la que había estado sometida y la <strong>el</strong>evada cantidad <strong>en</strong>tregada para su<br />

<strong>en</strong>claustrami<strong>en</strong>to; Se quejaba, <strong>en</strong> su demanda, d<strong>el</strong> estatuto de protección que se<br />

la había impuseto y reclamaba su puesta <strong>en</strong> libertad 34 . Encontrándose ya recogida<br />

por decisión d<strong>el</strong> Arzobispo, d<strong>el</strong> Vicario y d<strong>el</strong> Virrey, <strong>el</strong> Monarca pidió a su<br />

repres<strong>en</strong>tante <strong>el</strong> esclarecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> dictam<strong>en</strong>.<br />

La demandante, lejos de conformarse con la decisión, tomó una actitud<br />

dinámica, legalista, empeñándose <strong>en</strong> demostrar que era víctima de una trama<br />

montada para dejarla sin fortuna. En realidad, todas las certifi caciones aportadas<br />

y basadas <strong>en</strong> las declaraciones de los testigos, e incluso los testimonios de los<br />

presumibles responsables de su prisión, acaban por darle la razón <strong>en</strong> sus quejas,<br />

lo que de hecho se tradujo <strong>en</strong> la salida d<strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to, para ser <strong>en</strong>tregada <strong>en</strong> la<br />

casa de su yerno 35 .<br />

Desgraciadam<strong>en</strong>te la información r<strong>el</strong>ativa a los testigos no es completa;<br />

además d<strong>el</strong> mal estado de conservación de algunos de los folios, que no nos<br />

permit<strong>en</strong> leer todos los datos, <strong>el</strong> Virrey, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a que se trataba de una prueba<br />

31 En Patriarcado e R<strong>el</strong>igião. As Enclausuradas Clarissas do Conv<strong>en</strong>to do Desterro da Bahia, 1677-1890, p. 20,<br />

se lee que ésta era una situación usual. Por la lectura de la docum<strong>en</strong>tación, parece que Teresa aceptó <strong>el</strong> depósito<br />

<strong>en</strong> casa de un particular, pero siempre se negó a ingresar <strong>en</strong> <strong>el</strong> recogimi<strong>en</strong>to o <strong>en</strong> cualquier otra clausura: AHU,<br />

Cons<strong>el</strong>ho Ultramarino: Docum<strong>en</strong>tos Avulsos da Capitania da Bahia, cx 4, fol. 498v.<br />

32 El proceso duró un total de 10 años.<br />

33 Se hizo división de bi<strong>en</strong>es, pero los derechos de <strong>el</strong>la fueron lesionados, porque <strong>el</strong> marido la robó y huyó a<br />

Portugal, con la ayuda de su hermano, <strong>en</strong> <strong>el</strong> navío Lic<strong>en</strong>ça. AHU, cx.4, fol. 499.<br />

34 APEB, vol. 58, fol. 319v.- 320.<br />

35 Más ad<strong>el</strong>ante hablaremos de la docum<strong>en</strong>tación que se <strong>en</strong>contra <strong>en</strong> AHU, sobre todo la refer<strong>en</strong>te a la declaración<br />

d<strong>el</strong> marido y de los testigos aportados por él, <strong>en</strong> las que se da noticia d<strong>el</strong> poco edifi cante comportami<strong>en</strong>to de<br />

Teresa, lo que no impediría que recobrase su libertad.<br />

- 338 -


- 339 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

judicial basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso de divorcio opto, a veces, por la síntesis, a la hora<br />

de recoger los testimonios. Sin embargo, queremos destacar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> ext<strong>en</strong>so<br />

informe que éste <strong>el</strong>aboró, con la justifi cación de muchos testigos, aunque criticó<br />

<strong>el</strong> mal g<strong>en</strong>io y <strong>el</strong> mal ejemplo que Teresa repres<strong>en</strong>taba para la sociedad, nunca la<br />

acusó de adulterio o de otro tipo de “liviandad/ pecado fem<strong>en</strong>ino” 36 .<br />

Tratándose de una mujer rica, consiguió reunir gran número de hombres<br />

con cargos y posición económica y social <strong>el</strong>evada 37 dispuestos a confi rmar <strong>el</strong><br />

robo que <strong>el</strong> marido había hecho. Entre <strong>el</strong>los se contaban: José Vieira Guimaraes<br />

(terrat<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te), Antonio Costa Oliveira y Juan Rodríguez de Almeida (hombres<br />

de negocios), Jerónimo Ferreira (zapatero), Manu<strong>el</strong> Antonio Camp<strong>el</strong>o (mercader)<br />

y Francisco Correia Lima Guzmán (escribano de las ejecuciones de difu<strong>en</strong>tos) 38 .<br />

Aparec<strong>en</strong> también algunas fi guras d<strong>el</strong> foro domestico, área donde <strong>el</strong>la se movía -<br />

esclavos y una mujer viuda-, correspondi<strong>en</strong>do a estos los testimonios más largos 39 .<br />

De los tres esclavos que depusieron, dos eran esclavas: Marc<strong>el</strong>a de<br />

Jesús, mujer negra, esclava d<strong>el</strong> matrimonio, soltera, con cerca de 20 años, que<br />

juró haber visto al marido darle dos bofetones; Eufrasia de Jesús, mujer parda,<br />

esclava igualm<strong>en</strong>te de la pareja, de 35 años, que afi rmó haber visto al hermano<br />

d<strong>el</strong> marido darle dos bofetadas a Teresa, asi como que <strong>el</strong> acusado dormía <strong>en</strong><br />

cama separada y siempre con un cuchillo de punta y catana corta. Por su parte, <strong>el</strong><br />

esclavo Eusebio Fernández da Costa, hombre pardo, de 17 para 18 años, confi rmó<br />

las agresiones físicas por parte d<strong>el</strong> marido y d<strong>el</strong> cuñado, afi rmando que la<br />

demandante t<strong>en</strong>ía mutilados los dedos debido a los golpes que <strong>el</strong> esposo le daba;<br />

declaró, asimismo que había <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los grandes discusiones y que <strong>el</strong> marido la<br />

acusaba de recibir <strong>en</strong> secreto cartas d<strong>el</strong> yerno; por último, reconoció también los<br />

<strong>el</strong>evados gastos que supuso <strong>el</strong> traslado de Teresa al Recogimi<strong>en</strong>to y la huida d<strong>el</strong><br />

esposo a Portugal, llevando consigo “grande cabedal” 40 .<br />

36 APEB, vol. 58, doc. 3, fol. 315.<br />

37 En la información recopilada por <strong>el</strong> Virrey también aparece <strong>el</strong> testimonio de los responsables de su <strong>en</strong>trega<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to: <strong>el</strong> Arzobispo y <strong>el</strong> Vicario G<strong>en</strong>eral. Entre los testigos referidos, destacamos: Manu<strong>el</strong> de<br />

Cuña Enrique, de 46 años, habitante de la casa d<strong>el</strong> Perfecto y de la Junta de Alfand<strong>en</strong>ga, que confi rmó las<br />

acusaciones que <strong>el</strong>la dirige a contra los involucrados; y Juan Santos da Magallanes, hombre soltero, de veinte<br />

años, habitante de S.Paulo <strong>el</strong> Viejo, escribano, <strong>el</strong> cual testifi có que <strong>el</strong> marido huyó para Lisboa <strong>en</strong> la nave<br />

Lic<strong>en</strong>ça: APEB, vol.58, fol.33o. e 335v. Otro ciudadano libre, de ofi cio administrador, Salvador Pereira Santos,<br />

soltero y resid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casa de Rodríguez de Farias. de treinta y seis años testifi có haber visto a Teresa llorar y<br />

que <strong>el</strong> marido había huido <strong>en</strong> la nave Lic<strong>en</strong>ça. fol. 335v.<br />

38 AHU, cx.4, doc. 1, fol. 494. Nº doc. 2, además de algunos hombres de negocios, aparec<strong>en</strong> dos boticarios.<br />

39 Se trata de Maria da Silva, viuda de 52 años, que vivía cerca d<strong>el</strong> Trapiche, confesó haber oído gran “toada de<br />

pancadas e ouvido um grito”.<br />

40 APEB, vol. 58, fols. 331- 334.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

LA BUSQUEDA DE DERECHOS: LAS ALEGACIONES DE<br />

FRANCISCO MANUEL DA SILVA<br />

Pres<strong>en</strong>tándose como hombre de negocios de la ciudad de Bahía,<br />

Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva, <strong>en</strong>vió un ofi cio al Virrey, <strong>en</strong> 1753, cuando estaba ya<br />

residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Lisboa, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual pres<strong>en</strong>taba una queja contra Manu<strong>el</strong> Fernández<br />

da Costa y Juan López Fiuza Barreto, hijo y yerno de Teresa, acusándolos de<br />

querer matarle para quedarse con los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> matrimonio 41 . De esta forma <strong>el</strong><br />

acusado se tranformaba <strong>en</strong> víctima.<br />

En su escrito, acusa a la mujer de “despótica”, exponi<strong>en</strong>do que <strong>el</strong>la no<br />

se hablaba con la familia, desde <strong>el</strong> tiempo que había quedado viuda, debido a<br />

las demandas suscitadas por los bi<strong>en</strong>es 42 . Si bi<strong>en</strong>, reconoce que, después de su<br />

segunda boda, se reconcilió con los hijos, habi<strong>en</strong>do sido éstos los causantes de la<br />

separacion d<strong>el</strong> matrimonio 43 . Según él, por ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> juez eclesiástico, había sido<br />

llevada a casa de Gregorio Pereira Abreu (hombre de negocios), donde estuvo<br />

nueve meses, <strong>en</strong> la posesión y usufructo de todos sus bi<strong>en</strong>es: “Como quem tinha<br />

as chavez de tudo quanto na caza havia com o despótico poder do governo d<strong>el</strong>a<br />

levada” 44 . Añade que, a causa de su mal g<strong>en</strong>io y no habi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la ciudad qui<strong>en</strong><br />

la quisiera acoger, a excepción de su yerno, fue mandada al Recogimi<strong>en</strong>to de la<br />

Santa Casa de Misericordia, por ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> Arzobispo 45 . Para su sust<strong>en</strong>to se le<br />

asignó un ingreso de 600 mil reis, valor que <strong>el</strong> consideró excesivo, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

que Teresa ya se había apropiado de los bi<strong>en</strong>es de la pareja 46 .<br />

Para ratifi car su versión, pres<strong>en</strong>tó cinco testigos, casi todos habitantes<br />

de Portugal: dos hombres de negocios, un cirujano, un marinero y un diácono. Es<br />

curioso que solo uno de estos testigos residiera <strong>en</strong> Bahía, uno de los hombres de<br />

negocios y que <strong>el</strong> marinero prestase servicio de <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo barco, utilizado por<br />

él para su fuga a Lisboa.<br />

41 El afi rma que ya habían int<strong>en</strong>tado, por ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> yerno, matarlo durante la noche.<br />

42 AHU, Cons<strong>el</strong>ho Ultramarino, Docum<strong>en</strong>tos Avulso. <strong>Brasil</strong>-Bahia, cx 3, fol. 363.<br />

43 AHU, cx 3, fol. 362-363.<br />

44 AHU, fol. 357. En la información pres<strong>en</strong>tada por Teresa de Jesus, se dice que <strong>en</strong> esta casa sólo estuvo<br />

depositadas algunos días.<br />

45 AHU, fol. 357. Su mal g<strong>en</strong>io es d<strong>en</strong>unciado tanto por <strong>el</strong> marido como por las autoridades. Se considera a los<br />

familiares de <strong>el</strong>la como los grandes <strong>en</strong>emigos de Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva.<br />

46 AHU, fol. 357v. Esta es una acusación mutua.<br />

- 340 -


- 341 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

EL TESTIMONIO DE LAS AUTORIDADES BAHIANAS<br />

De la sinopsis que <strong>el</strong> Virrey hace de la situación nos quedamos con la<br />

idea de que la actitud tomada tanto por <strong>el</strong> Vicario G<strong>en</strong>eral como por <strong>el</strong> Arzobispo<br />

sobre su <strong>en</strong>claustrami<strong>en</strong>to fue acertada, no solo por causa de su mal g<strong>en</strong>io,<br />

sino también debido al mal ejemplo que D. Teresa dio al casarse con un simple<br />

administrador 47 :<br />

“...os seus costumes sam mal regulados por ter casado com um caixeiro:<br />

inferior em qualidades e merecim<strong>en</strong>tos não se atreveo a sujeitar-se a que <strong>el</strong>la<br />

continuasse nas mesmas desord<strong>en</strong>s que anteced<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te praticava e deste<br />

princípio proveu os desassossegos e inquietações que athe ao pres<strong>en</strong>te se vem<br />

seguindo e como se aum<strong>en</strong>tara muito mais se <strong>el</strong>la sair para fora da clausura em<br />

que esta, v<strong>en</strong>ho por sem duvida que o ser conservada n<strong>el</strong>la he o mais conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

e o mais acertado” 48 .<br />

Se reconoc<strong>en</strong> como ciertas algunas de las acusaciones formuladas<br />

por D.Teresa, como la de estar “presa” <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to, debido al deseo de<br />

b<strong>en</strong>efi ciarse de los 100 mil reis/año, por su condición de p<strong>en</strong>sionista, sin que éstos<br />

se invirties<strong>en</strong> <strong>en</strong> su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to 49 . Parece que esta fue la cuantía que <strong>el</strong> marido<br />

se ofreció a pagar para que fuese aceptada <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro 50 .<br />

De acuerdo con los testimonios y con los cont<strong>en</strong>idos de las certifi caciones<br />

que Teresa aportó, se puede verifi car que <strong>el</strong> proceso no fue claro, es decir, no<br />

siguió los trámites normales. Hubo un objetivo prioritario: int<strong>en</strong>tar aislarla 51 .<br />

Además de otras declaraciones, la d<strong>el</strong> magistrado Juan Eliseo de Souza confi rmó<br />

que su marido, Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva, consiguió d<strong>el</strong> Arzobispo y d<strong>el</strong> Vicario<br />

G<strong>en</strong>eral la autorización para recluir a la mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to, habi<strong>en</strong>do<br />

robado todos los bi<strong>en</strong>es, que asc<strong>en</strong>dían a un total de 200 mil cruzados 52 .<br />

47 Esta observación parece contradecir lo que ya escribimos sobre la movilidad social <strong>en</strong> Bahía y, de hecho, la<br />

vía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>requicimi<strong>en</strong>to a través de un bu<strong>en</strong> matrimonio no era rara, aunque no siempre “la vieja aristocracia”<br />

aceptaba <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o a los recién llegados.<br />

48 APEB, , fols. 315-316, confi rmación de la carta d<strong>el</strong> Virrey, octubre de 1557.<br />

49 Más de una vez, <strong>en</strong> las peticiones pres<strong>en</strong>tadas por D. Teresa manda retira <strong>el</strong> término “p<strong>en</strong>sionista”, condición<br />

que se la impuso contra su voluntad. Argum<strong>en</strong>ta siempre que había sido llevada al claustro <strong>en</strong>gañada y con<br />

viol<strong>en</strong>cia, dbido a la mala fe de los que habían interv<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso.<br />

50 No sólo insistía <strong>en</strong> esta idea doña Teresa, también lo confi rman algunos testimonios, señaladam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> de D.<br />

Mariana da Encarnação de Araújo, pert<strong>en</strong>ci<strong>en</strong>te al Recogimi<strong>en</strong>to, de 32 años de edad.<br />

51 APEB, , 431-432.<br />

52 AHU, cx 4, fol.. 491. Na fol. 498v. El vicario g<strong>en</strong>eral testifi ca que éste era <strong>el</strong> último sitio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong>la quería<br />

quedarse.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

Informe especialm<strong>en</strong>te curioso fue <strong>el</strong> suministrado por <strong>el</strong> Cabildo<br />

de la Catedral de Bahía, <strong>en</strong> una carta dirigida al rey, acerca d<strong>el</strong> requerimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> Proveedor y de los hermanos de la Santa Casa de la Misericordia, para<br />

que Teresa saliese d<strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to y se la trasladase a cuanquier otro lugar:<br />

“…p<strong>el</strong>o gravíssimo, e intoleráv<strong>el</strong> detrim<strong>en</strong>to, que com <strong>el</strong>la padecia a dita<br />

Caza da Misericórdia e permicioso embaraço, que da sua companhia, a mao<br />

exemplo se seguia à educação das mossas donz<strong>el</strong>las, que residem no dito<br />

recolhim<strong>en</strong>to…” 53 . Según <strong>el</strong> Cabildo solo había sido autorizada a residir <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Recogimi<strong>en</strong>to, si <strong>el</strong> marido pagaba la dotación y siempre que no surgiese ningún<br />

tipo de inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 54 . Ahora no sólo se alegaba su falta de salud, sino que se<br />

d<strong>en</strong>unciaba su proceder, pues según un traslado d<strong>el</strong> Proveedor y de los Hermanos<br />

de la Misericordia, esta:<br />

“… além dos notórios escândalos que no mesmo recolhim<strong>en</strong>to<br />

executou, e forão pat<strong>en</strong>tes a esta cidade e os esta continuando com negociações<br />

de ganhadeiras applicadas a v<strong>en</strong>der o desfruto de sua rossa e na falta de<br />

correspondência castigando-as d<strong>en</strong>tro do recolhim<strong>en</strong>to como ultimo rigor<br />

e introduzindo-as a dormir d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong>le s<strong>en</strong>do meretrizes de n<strong>en</strong>huma sorte<br />

admissíveis a sociedade das Donz<strong>el</strong>las do dito Recolhim<strong>en</strong>to; alem de outras<br />

particularidades que por modéstia se não referem (…) e muito m<strong>en</strong>os ser<br />

occazião de que as Donz<strong>el</strong>las sejão mal educadas com sem<strong>el</strong>hante exemplar, e se<br />

fazer, int<strong>el</strong>orav<strong>el</strong> p<strong>el</strong>a sua cond<strong>en</strong>açam acre, acompanhada de vaidade soberba,<br />

por se considerar s<strong>en</strong>hora de cabedaes <strong>en</strong>tre a humildade de Donz<strong>el</strong>las pobres,<br />

e a remédio a tanta inconv<strong>en</strong>iências só se pode conseguir separanda a dita<br />

Porcionista (…)” 55 .<br />

Tomando como base estos testimonios se llegó a un acuerdo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>la<br />

y <strong>el</strong> marido, <strong>en</strong> 1761, por <strong>el</strong> cual se permitía su salida d<strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to, y su<br />

traslado a casa d<strong>el</strong> yerno, se acordaba la división de los bi<strong>en</strong>es de la pareja 56 y<br />

se adoptaba <strong>el</strong> compromiso, por parte de los familiares de doña Teresa, de no<br />

molestar <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro al marido.<br />

53 AHU, cx 30, doc. 5631-5632.<br />

54 Sin especifi car <strong>el</strong> tipo de acuerdo que doña Terese y la familia habían hecho con <strong>el</strong> marido, dice que él ya se<br />

“había compuesto con <strong>el</strong>la” , lo que era una razón añadida para su salida.<br />

55 AHU, cx 30, do. 5631-5632. Lo que escribimos está también testifi cado por una carta d<strong>el</strong> Cabildo de Bahía<br />

dirigida al Rey.<br />

56 El marido que ya residía <strong>en</strong> Portugal, dice estar pobre, pues sólo disponía de unas casa <strong>en</strong> Oporto que r<strong>en</strong>taban<br />

24.000 reis. Teresa se quedó con todo lo que t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong>.<br />

- 342 -


CONSIDERACIONES FINALES<br />

- 343 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

Como ya escribimos, los mod<strong>el</strong>os culturales d<strong>el</strong> colono europeo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Brasil</strong>, ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a alterarse o a adaptarse a las nuevas realidades, sobre todo <strong>en</strong><br />

lo que se refi ere a la jerarquizacion de la sociedad. En línea con Katia Mattoso,<br />

Stuart Schwwartz escribió que “As distinções ess<strong>en</strong>ciais <strong>en</strong>tre fi dalgos e plebeus<br />

t<strong>en</strong>deram a niv<strong>el</strong>ar-se, pois o mar de indíg<strong>en</strong>as que cercava os colonizadores<br />

portugueses tornava tudo europeu, de facto, um g<strong>en</strong>til-homem em pot<strong>en</strong>cial” 57 .<br />

Pero si pudo, efectivam<strong>en</strong>te, haber existido un m<strong>en</strong>or escalonami<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

la sociedad, sobre todo at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a las peculariedades de la colonización<br />

portuguesa, <strong>en</strong> este proceso verifi camos que <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> social pesó tanto <strong>en</strong> su<br />

génesis como <strong>en</strong> su desarrollo.<br />

Por un lado, Teresa fue inicialm<strong>en</strong>te recogida como una forma de<br />

castigo, no solo por haberse unido a algui<strong>en</strong> socialm<strong>en</strong>te inferior y haber roto con<br />

uno de los sacram<strong>en</strong>tos de la iglesia. Por otro lado, aunque mujer y cond<strong>en</strong>ada<br />

por la sociedad, no dejó de pert<strong>en</strong>ecer a la “nobleza”, y como a miembro de la<br />

<strong>el</strong>ite se la trató siempre de doña, lo que para Beatriz Nizza, “É uma difer<strong>en</strong>ça de<br />

condição social, de qualidade. Embora na colónia não houvesse nobreza (duques<br />

e condes) toda a ordem colonial estava baseada na difer<strong>en</strong>ça <strong>en</strong>tre nobre e plebeu<br />

que aqui se constituía (…)” 58 .<br />

Si la distinción social de la victima condicionó la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, también<br />

es verdad que, a lo largo de la discordia, asistimos a un discurso de dominación<br />

masculina, esto es, a la reafi rmación de la autoridad d<strong>el</strong> marido sobre <strong>el</strong>la. Teresa<br />

no existía para la sociedad, indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te de su marido. Fue una lucha<br />

difícil <strong>en</strong>tre la mujer y la autoridad eclesiástica, y la mujer y <strong>el</strong> poder civil, <strong>en</strong> la<br />

que se evid<strong>en</strong>cia la actitud moralista y misógina de los difer<strong>en</strong>tes poderes.<br />

El fundam<strong>en</strong>to que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los discursos de<br />

las autoridades es la superioridad d<strong>el</strong> hombre respecto a la mujer, aquél era <strong>el</strong><br />

responsable de la conducta fem<strong>en</strong>ina, por tanto, a él le tocaba ejercer su autoridad 59 .<br />

Si<strong>en</strong>do más hijas de Eva que de María 60 y, como ya no se fabricaban cinturones de<br />

57 SCHWARTZ, St. B.: Segredos Internos. Eng<strong>en</strong>hos e escravos na sociedade colonial, Companhia das Letras,<br />

São Paulo, 1988, p. 212.<br />

58 NIZZA SILVA, Mª B.: Donas e Plebeias na Sociedade Colonial, Lisboa, Estampa, 2002, pp. 63.<br />

59 ARAÚJO, E.: “A Arte da Sedução: Sexualidade Feminina na Colónia”, História das Mulheres no <strong>Brasil</strong>”,<br />

Mary d<strong>el</strong> Priore (coord.), São Paulo, Ed. Contexto, 2004, pp.44-45.<br />

60 Mulheres no <strong>Brasil</strong> Colonial. A mulher no imaginário social. Mãe e mulher, honra e desordem. R<strong>el</strong>igiosidade<br />

e sexualidade, p. 32.


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

castidad para <strong>el</strong> sosiego d<strong>el</strong> marido aus<strong>en</strong>te, correspondía al Recogimi<strong>en</strong>to v<strong>el</strong>ar<br />

por la conducta de la mujer, controlar la sexualidad y salvaguardar su honra 61 .<br />

Podemos admitir, como repetidam<strong>en</strong>te se afi rma <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso, que<br />

Teresa fue depositada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to a causa de la <strong>el</strong>evada dote que <strong>el</strong><br />

marido se comprometió a pagar, pero es igualm<strong>en</strong>te innegable que <strong>en</strong> la decisión<br />

decididam<strong>en</strong>te la cond<strong>en</strong>a moral y social y <strong>el</strong> deseo de ejemplaridad. La prueba<br />

la t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> <strong>el</strong> des<strong>en</strong>lace d<strong>el</strong> litigio. Es posible que también infl uyes<strong>en</strong> <strong>en</strong> la<br />

liberación de Teresa, su estado de salud, pero lo que resulta innegable es que<br />

se admitió su traslado a casa d<strong>el</strong> yerno, porque esa solución dejaba a salvo la<br />

autoridad masculina –<strong>el</strong>la quedaba bajo control d<strong>el</strong> marido de su hija-, además<br />

de at<strong>en</strong>der al deseo de las autoridades –también masculinas- d<strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to<br />

que querían verse libres de un mujer de la que sólo cabía esperar más escándalos<br />

sociales y un pésimo ejemplo para las otras “doñas” recluidas <strong>en</strong> él.<br />

El recogimi<strong>en</strong>to de la Santa Casa de la Misericordia se rev<strong>el</strong>a, a lo<br />

largo de todo <strong>el</strong> proceso, como un instrum<strong>en</strong>to al servicio d<strong>el</strong> poder y los valores<br />

establecidos, para perpetuar y garantizar la estabilidad de la sociedad bahiana d<strong>el</strong><br />

periodo colonial.<br />

APÉNDICE DOCUMENTAL 62<br />

-1-<br />

Bahia, 17 de Enero de 1753<br />

Ofi cio d<strong>el</strong> virrey Conde de Atouguia, informando acerca d<strong>el</strong><br />

requerimi<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado por Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que expresaba<br />

sus quejas contra Manu<strong>el</strong> Fernandes da Costa y João Lopes Fiúza Barreto, hijo<br />

y yerno de su mujer D. Teresa de Jesús María, casada <strong>en</strong> primeras nupcias con <strong>el</strong><br />

sarg<strong>en</strong>to mayor Manu<strong>el</strong> Fernandes da Costa.<br />

Arquivo Histórico Ultramarino (AHU), Cons<strong>el</strong>ho Ultramarino:<br />

Docum<strong>en</strong>tos avulsos da capitania da Bahia, cx 3 e 4, doc. 357-361<br />

61 A Arte da Sedução: Sexualidade Feminina na Colónia, p.58.<br />

62 Habida cu<strong>en</strong>ta de la cantidad de docum<strong>en</strong>tación, sólo transcribimos algunos fragm<strong>en</strong>tos correspondi<strong>en</strong>tes a<br />

los localizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Arquivo Histórico Ultramarino de Lisboa<br />

- 344 -


- 345 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

“P<strong>el</strong>o auizo de V. Exª do Vereador de Dezembargo do anno passado me<br />

ord<strong>en</strong>ou sua magestade que v<strong>en</strong>do o requerim<strong>en</strong>to de Francisco Mano<strong>el</strong> da Sylva<br />

me informou do contheudo n<strong>el</strong>le, e achando ser verdade, obrigue a seos inimigos<br />

a lhe assignarem termo perante o Ouvidor do crime debaixo das p<strong>en</strong>as mais<br />

rigorozas que me parecer.<br />

(…) avisey ao sobredito Ministro, de sse ir a sua pres<strong>en</strong>ça a João Lopes<br />

Fiúza e Mano<strong>el</strong> Fernandes da Costa obrigue a assignar termo de não off<strong>en</strong>der per<br />

sy nem por outrem ao dito Francisco Mano<strong>el</strong> da Sylva (…)”<br />

-2-<br />

Información sobre <strong>el</strong> proceso de doña Teresa, basada <strong>en</strong> la declaración<br />

efectuada por su marido Francisco da Silva, inserta <strong>en</strong> <strong>el</strong> requerimi<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado<br />

ante <strong>el</strong> virrey Conde de Atouguia<br />

(AHU), Cons<strong>el</strong>ho Ultramarino: Docum<strong>en</strong>tos avulsos da capitania da<br />

Bahia, cx 3 doc. 362-363.<br />

“Diz Francisco Mano<strong>el</strong> da Sylva Homem de negocio da Praça da Cidade<br />

da Bahia natural da villa de vianna casado com Dona Thereza de Jesus Maria<br />

viuva do sarg<strong>en</strong>te mor Mano<strong>el</strong> Fernandes da Costa que tratando-a em o tempo<br />

de anno e meyo que viverão no consorcio com a mayor Estimação de forma que<br />

hera a dita sua mulher quem governaava e despunha de todos os b<strong>en</strong>s do cazal<br />

a seu arbítrio <strong>en</strong>trou a mesma a odiar-se com o supplicante, e a Reconciliar-se<br />

com seu g<strong>en</strong>ro Joam Lopes Fiúza, e seu fi lho Mano<strong>el</strong> Fernandes da Costa com<br />

os quaes se não tractavão nem comonicava por demandas que trazião sobre b<strong>en</strong>s<br />

do casal já desde o tempo de sua viuves, e sito sem mais cauza do que pert<strong>en</strong>der<br />

o supplicante com prudência e p<strong>el</strong>os meyos mais dic<strong>en</strong>tes evitar as jornadas que<br />

fazia quando queria a hua sua faz<strong>en</strong>da que chamão Rossa fora da Cidade onde se<br />

demorava per tempo que lhe parecia, e igualm<strong>en</strong>te ao sahir fora de Caza as horas<br />

que tinha vontade e tudo sem aprovaçam nem cons<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to d<strong>el</strong>le suplicante<br />

por <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der ser esta prohibição conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te ao seu Credito e útil a sua honra.<br />

Desta reconc<strong>el</strong>iação que a dita mulher fez com o dito seu fi lho, e g<strong>en</strong>ro sem<br />

sci<strong>en</strong>cia do supplicante e da ma vontade que a mesma lhe tinha já concebido<br />

p<strong>el</strong>a refferida prohibição e o ódio que o g<strong>en</strong>ro e fi lho da dita sua mulher tinhão<br />

ao suplicante tanto p<strong>el</strong>o cazam<strong>en</strong>to como por seguir afectivam<strong>en</strong>te as demandas<br />

justas que com o cazal trazião faz<strong>en</strong>do manifesta as injustiças d<strong>el</strong>las resultou


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

por induzim<strong>en</strong>tos dos ditos g<strong>en</strong>ro, e fi lho a mulher do supplicante devorciar-se<br />

d<strong>el</strong>le, e com effeito por ordem do juízo Ecclesiastico foy levada por deposito<br />

para casa de Gregório Pereyra de Abreu Homem de negócios da mesma Cidade<br />

com todos os b<strong>en</strong>s que <strong>el</strong>la quis Como quem tinha as chavez de tudo quanto<br />

na caza havia, com o despótico poder do governo d<strong>el</strong>las. Neste deposito esteve<br />

nove mezes e a Requerim<strong>en</strong>to do mesmo depositário fundado no teriv<strong>el</strong> génio, E<br />

condiçam áspera que tem a dita sua mulher de forma que contra diz<strong>en</strong>do-se-lhe<br />

sua vontade faz excessos foy mandada p<strong>el</strong>o Ex.mo Arcebispo daqu<strong>el</strong>la Cidade<br />

pêra o Recolhim<strong>en</strong>to da Mizericorda por não pessoa particular que quizesse<br />

aceytar o novo deposito p<strong>el</strong>la refferida razam do terriv<strong>el</strong>, e insupultav<strong>el</strong> génio da<br />

dita sua mulher.<br />

Deste novo deposito do Recolhim<strong>en</strong>to da Misericordai pert<strong>en</strong>deo a dita<br />

sua mulher ser removida pêra Casa de seo g<strong>en</strong>ro, e por conhecer o supplicante que<br />

vinha a ser o mesmo que estar em sua caza e S<strong>en</strong>hora absoluta de suas Acço<strong>en</strong>s,<br />

e vontade, se oppôs a este requerim<strong>en</strong>to p<strong>el</strong>os meyos judiciaes que indo estam<br />

p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do, não faltando porem nunca em contribuhir-lhe com os seisc<strong>en</strong>tos mil reis<br />

que lhe forão arbitrados p<strong>el</strong>o Juízo Ecclesiastico pêra seus alim<strong>en</strong>tos não obstante<br />

serem excessivos, e exurbitantes, por não ter o Cazal r<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>to per sofrer tam<br />

grande emcargo e não obstante o Cabedal que a dita sua mulher tinha cultado e<br />

mandado ocultam<strong>en</strong>te para fora de Caza, e as chaves de tudo quanto n<strong>el</strong>la havia.<br />

Desta oppocissão que o suplicante fez pêra a dita sua mulher não ser removida<br />

do deposito da Mizericordia pêra a Caza de seus fi lhos se atirou e ac<strong>en</strong>deo maiz<br />

ódio quer todos tinhão ao suplicante de forma que resolverão tirar-lhe a vida<br />

pêra o que procurarão pessoa pêra o fazer promet<strong>en</strong>do –lhe premio avultado, o<br />

que não teve effeito p<strong>el</strong>lo mesmo sujeito o rev<strong>el</strong>lar ao supplicante por direcção de<br />

hum r<strong>el</strong>ligiozo da Companhia de Jesus com quem se confessara. V<strong>en</strong>do a mulher<br />

supplicante e seos fi lhos frustrados este meyo, E outros que solilitarão pêra tirarlhe<br />

a vida cogitarão outro, e foy <strong>en</strong>trasse de noute em caza do supplicante p<strong>el</strong>as<br />

Jan<strong>el</strong>las que caem sobre o mar, e trapixe dos Azeytes por fi car topando o ultimo<br />

guindaste com as ditas Jan<strong>el</strong>las o que assim se ixecutoy em hua das noytes do<br />

mês de Abril deste pres<strong>en</strong>te anno, mais em hora que o supplicante não estava em<br />

Caza e por isso também Livrou da morte: V<strong>en</strong>do o supplicante a sua vida em tam<br />

manefesto perigo Cuydou em Evitallo embarcando no primeiro Navio que veyo<br />

daqu<strong>el</strong>lla Cidade da bahia pêra esta Corte que foy a Nau de Lic<strong>en</strong>ça do contracto<br />

do Tabaco que partio da mesma Cidade em o mez de mayo seguinte do refferido<br />

Cazo, e chegou a esta Corte no fi m de Julho, e isto com aqu<strong>el</strong>le sgredo e caut<strong>el</strong>la<br />

que precizava, o não fazersse publica a sua Retirada e certa por isso a sua morte,<br />

porque <strong>en</strong>tão de dia s<strong>en</strong>do pociv<strong>el</strong> o matarião, com he costume naqu<strong>el</strong>las partes.<br />

- 346 -


- 347 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

Porem o supplicante antes de embarcar pêra esta Corte a buscar remédio a sua<br />

vida, e avechaçoez que esprem<strong>en</strong>tava no Real Poder, e Justiça de V. Magestade<br />

ajustou todas as suas contas pagando tudo quanto devia, e deyxando a sua casa<br />

negocio, e b<strong>en</strong>s no mesmo estado em que pesuhia com todos os Livros, escrituras,<br />

Créditos, escravos, faz<strong>en</strong>das em ser os Navios <strong>en</strong>tregues cayxeiros António<br />

M<strong>en</strong>des do Rego e mano<strong>el</strong> V<strong>en</strong>tura de Souza per tudo administrarem e regerem<br />

bem como o supplicante o fazia, e m<strong>el</strong>hor se fosse pociv<strong>el</strong> e nomeando pêra seos<br />

procuradores, a Furtuoso Vic<strong>en</strong>te Vianna Homem de negócios, e ao sarg<strong>en</strong>to<br />

mor José Ignacio Alvar<strong>en</strong>ga escrivão do Thezoureiro pêra tractarem das suas<br />

dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciads alem do advogado, e solicitador por ser o supplicante Homem de<br />

todo o Credito, e verdade p<strong>el</strong>a tratar sempre com todos e por tal he geralm<strong>en</strong>te<br />

de todos estimado, e havido tanto naqu<strong>el</strong>la Cidade da Bahia, e em todas as partes<br />

de América como nesta Corte onde tem negócios, e correspondências E por ser<br />

Igualm<strong>en</strong>te de génio pacifi co cortes e afab<strong>el</strong> pêra todos sem nunca off<strong>en</strong>der nem<br />

escandalizar a pessoa alguma e m<strong>en</strong>os Cometido d<strong>el</strong>ictos e contrario e g<strong>en</strong>ro<br />

sua mulher Joam Lopes Fiuzas, porque he de génio muyto orgulhoso, e muyto<br />

de mandista e de vida m<strong>en</strong>os ajustada, por haver gastado ilicitam<strong>en</strong>te não so<br />

o cabedal que tinha mais também set<strong>en</strong>ta mil cruzados que lhe derão em dote<br />

de sorte que se acha pobre, e vechado com muytas Execuco<strong>en</strong>s, e he insigne<br />

jugador, e esta mesma vida tem emsinado a seu cunhado Mano<strong>el</strong> Ferandes da<br />

Costa porque o segue em tudo, e por isso ambos capazes de todo excesso, e<br />

absurdo pêra serem s<strong>en</strong>hores de todos os b<strong>en</strong>s que há no Cazal que he todo o seo<br />

objeto. E porque todo o facto exposto consta da s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ça de justifi cação incluza,<br />

e do Real Poder Grandeza e Piedade de V. Magestade he valler e Amparar aos<br />

seos vaçallos que afl itos e prostados aos seos Reaes pés imploram, e supplicam a<br />

seo Remédio, e o seu sucego peret<strong>en</strong>de o supplicante que V. Magestade o protej<br />

pois que de tam Longe, e com tantos perigos vem procurão a sua soberanis e<br />

Regea Porteçam mandando por especial Decreto que Vice Rey daqu<strong>el</strong>le Estado<br />

obrigue aos ditos João Lopes Fiúza e a seo cunhado Mano<strong>el</strong> Fernandes da Costa<br />

e aos mais par<strong>en</strong>tes da dita sua mulher asegurar-lhe a vida com as mais Rigorosas<br />

p<strong>en</strong>as de direyto e que faça Recom<strong>en</strong>dar a dita sua molher no Recolhim<strong>en</strong>to em<br />

que se acha a ordem de V. Magestade e quando suceda estar já fora do mesmo<br />

Recolhim<strong>en</strong>to a faça recolher em contin<strong>en</strong>te pêra que d<strong>el</strong>le mais não saya sem<br />

especial ordem de V. Magestade ou pêra a Companhia do supplicante, e como os<br />

suplicantes por orgulhosas poderão individualm<strong>en</strong>te e por meyos iníquos remeter<br />

pêra esta corte alguma ordem pêra o supplicante ser prezo, pêra este meyo lhe<br />

inhibirem os meyos do seu recurso lhe perder o seu credito, e negocio…”


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

-3-<br />

Bahia, 3 de Outubro de 1761.<br />

Carta d<strong>el</strong> Cabildo da Bahía, dirigida al Rey, <strong>en</strong> la que se informa acerca<br />

d<strong>el</strong> requerimi<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado por <strong>el</strong> provisor y hermanos de la Santa Casa de<br />

Misericordia, solicitando que fuese retirada de ese claustro D. Teresa de Jesús<br />

María, casada con Francisco Manu<strong>el</strong> da Silva, que se hallaba allí depositada tras<br />

su proceso de divorcio.<br />

AHU, cx 30, doc. 5631-5632<br />

“Repres<strong>en</strong>tamos a V. Magestade, que achando-se conservada no<br />

depozito do Recolhim<strong>en</strong>to da administração da casa da Misericórdia desta<br />

cidade D. Theresa de Jesus Maria casada com Francisco Mano<strong>el</strong> da Sylva, em<br />

virtude da ordem de V. Magestade dirigida ao Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>tissimo Arcebispo, que<br />

era desta Metrópole, por carta do Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>tissimo secretario de Estado Diogo da<br />

M<strong>en</strong>donça Corte Real, em data do primeiro de Dezembro de mil settec<strong>en</strong>tos e<br />

cinco<strong>en</strong>ta e dous, nos requererão instantem<strong>en</strong>te o Provedor e irmãos da dita Caza<br />

da Misericórdia por sua petição, instruídos com vários docum<strong>en</strong>tos, de que tudo<br />

com esta remettemos a V. Magestade a copia, que mandássemos transferir do dito<br />

Recolhim<strong>en</strong>to para outra parte a dita D. Thereza de Jesus Maria eplo gravíssimo<br />

e intoleráv<strong>el</strong> detrim<strong>en</strong>to, que com <strong>el</strong>la padecia a dita casa da Misericórdia e<br />

permiciosos embaraço que de sua companhia mão exemplo se seguia à educação<br />

das mossas donz<strong>el</strong>las, que residem no dito recolhim<strong>en</strong>to, fundado principalm<strong>en</strong>te<br />

o seo requerim<strong>en</strong>to, em que a referida ordem de V. Magestade era totalm<strong>en</strong>te<br />

condicional, por quanto n<strong>el</strong>la som<strong>en</strong>te se decretava ao Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>tissimo Arcebispo,<br />

que mandasse conservar a dita D. Thereza naqu<strong>el</strong>le Recolhim<strong>en</strong>to emquanto<br />

seo marido contribuísse com o premio de porcionista, ou não houvesse algum<br />

consideráv<strong>el</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, o que tudo experim<strong>en</strong>tavão p<strong>el</strong>o contrário, pois não<br />

só se lhe não pagava o dito premio, obrigando-os a terem demandas sobre a sua<br />

cobrança, mas também se achavão padec<strong>en</strong>do os gravíssimos inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes ,<br />

que constão de sua referida supplica. Mandamos responder a esta D. Thereza de<br />

Jesus Maria, a qual na sua resposta, instruída também com outros docum<strong>en</strong>tos, do<br />

que tudo na mesma forma remettemos a V. Magestade a copia, nos veyo expondo<br />

as muitas e urg<strong>en</strong>tes razo<strong>en</strong>s, que concorrião para não dever ser retida no referido<br />

Recolhim<strong>en</strong>to, faz<strong>en</strong>do-nos depois em requerim<strong>en</strong>to próprio, e separado tão<br />

repetidas supplicas, authorizadas com certidão do Medico, a respeito de achar-<br />

- 348 -


- 349 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

se gravem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>ferma, e ser-lhe diffi cil curar-se naqu<strong>el</strong>la caza, que lhe damos<br />

despacho, para que podesse sair a curar-se fora d<strong>el</strong>las, debaixo de fi ança a tornar<br />

para o dito Recolhim<strong>en</strong>to m<strong>el</strong>horada, que fosse, graças,que não chegou a ter<br />

effeito. Tambem mandamos responder sobre a materia ao Procurador Bastante<br />

do sobredito Francisco Mano<strong>el</strong> da Sylva mardio da dita D. Thereza de Jesus<br />

Maria, o qual na sua resposta declarou, que <strong>el</strong>le dito marido convinha em que<br />

<strong>el</strong>la saisse do Recolhim<strong>en</strong>to em que se achava por estar assim com <strong>el</strong>la composta<br />

como constava da transacção, que havia feito, Procuração e carta de Ord<strong>en</strong>s, que<br />

aprez<strong>en</strong>tou com a sua resposta, do que tudo da mesma sorte remettemos a V.<br />

Magestade a Copia. Mas sem embargo do que assim o requerim<strong>en</strong>to do Provedor,<br />

e Irmãos da Caza da Misericórdia, como da dita D. Thereza de Jesus Maria, a<br />

cujo favor esta também a resposta do Procurador bastante do m<strong>en</strong>cionado seo<br />

marido, nos parecem muito justos, e tudo se comprova com os docum<strong>en</strong>tos que<br />

por <strong>el</strong>les se aprez<strong>en</strong>tarão, e de que fi <strong>el</strong>m<strong>en</strong>te com esta remettemos a V. Majestade<br />

a copia, e sem embargo, de que pareça, que na referida Ordem de V. Magestade,<br />

a qaul vai copiada a folhas três do Instrum<strong>en</strong>to junto, se requer a satisfação dos<br />

alim<strong>en</strong>tos arbitrados por clausula ess<strong>en</strong>cial, para poder ser a dita D. Thereza<br />

conservada no Recolhim<strong>en</strong>to, com tudo como não devemos interpretar as ord<strong>en</strong>s<br />

de V. Magestade, antes com a obediência cega somos obrigados a dar-lhe inteira<br />

execução, e muito mais quando na de se trata manda V. Magestade que hav<strong>en</strong>do<br />

consideráv<strong>el</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, se lhe reprez<strong>en</strong>te, assim o executamos, pondo tudo<br />

na pres<strong>en</strong>ça de V. Magestade para que lhe mande dar na matéria a privid<strong>en</strong>cia que<br />

muito for servido. Bahia em Meza Capitular e de Outubro trez de mil settec<strong>en</strong>tos<br />

e sess<strong>en</strong>ta e hum.”<br />

-4-<br />

Salvador, 25 de Agosto de 1757.<br />

Instrum<strong>en</strong>to público <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se conti<strong>en</strong><strong>en</strong> las peticiones y<br />

certifi caciones pres<strong>en</strong>tadas por doña Teresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso abierto contra su<br />

reclusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recogimi<strong>en</strong>to de la Santa Casa de la Misericordia <strong>en</strong> 1751, tras<br />

una breve estancia <strong>en</strong> casa de Gregorio Pereira, y los correspondi<strong>en</strong>tes despachos<br />

d<strong>el</strong> Sr. Arzobispo, formalizados ante <strong>el</strong> escribano eclesiástico, padre Bernardo<br />

Bot<strong>el</strong>ho.<br />

AHU, Cx 30, doc. 5631 – 5632, fl . 404


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

“(…) e fugido o ditto marido desta cidade para Portugal no anno de<br />

mil setec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e dous com mais de oyt<strong>en</strong>ta mil cruzados que uzurpou<br />

do casal da supplicante no anno seguinte de mil setec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e três<br />

chegou a vossa Exc<strong>el</strong>ência Carat do Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tíssimo /fol. 405/ Secretario Diogo<br />

de M<strong>en</strong>donça Corte Real na qual insinua que sua Maggestade hera seruido<br />

que vosssa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia mandace conseruar a suplicante no dito Recolhim<strong>en</strong>to<br />

emquanto seu marido comtribuhisse com os alim<strong>en</strong>ttos arbitrados ou nam ouvece<br />

algum inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te de que vossa exc<strong>el</strong>ência daria parte ao ditto s<strong>en</strong>hor e por<br />

que no mesmo anno de mil settec<strong>en</strong>tos na R<strong>el</strong>laçam Eclesiástica desta cidade<br />

julgando-sse diuorcio a supplicante com cuja s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ça fi cou secando o depozitto<br />

e arbítrio dos alim<strong>en</strong>ttos feytos em consequência da causa do mesmo diuorcio,<br />

e a supplicante he huma mulher de mays de sess<strong>en</strong>ta anos de idade p<strong>el</strong>los quais<br />

lhe continuam repettidos achaques principlam<strong>en</strong>te o de hum ou dos causados<br />

de hum fl atto p<strong>el</strong>la qual qual tem estado varias uezes em grande perigo de vida,<br />

como s<strong>en</strong>do necessária pres<strong>en</strong>tar certidam de Medico que lhe tem assistido do<br />

nam pod<strong>en</strong>do <strong>el</strong>la supplicante vallerce na clauzuara em que que /fol.405v./ esta<br />

pos remédios precisos para atalhar aqu<strong>el</strong>le fl ato nas ocazions em que lhe da nem<br />

também fazer a <strong>el</strong>es poziçam do Testam<strong>en</strong>to que pret<strong>en</strong>de é m<strong>en</strong>os reger os b<strong>en</strong>s<br />

de que esta de posse alem do prejuízo que mais lhe segue em estar pagando do<br />

seu cazal cem mil reis cada anno a caza da Mizericordia Inconu<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te bastantte<br />

e att<strong>en</strong>diu<strong>el</strong> para s supplicante se nam poder conseruar no ditto recolhim<strong>en</strong>to e<br />

por nam poder conseruar no ditto recolhim<strong>en</strong>to e por nam poder tambem de lhe<br />

concluhir a Redussam dos mais b<strong>en</strong>s com que se leuantou o ditto seu marido que<br />

se rettirou do Reyno de Portugal para terras do Reyno de Cast<strong>el</strong>la a tittulo de<br />

cayxa ou banqueiro de negocio muytto antes do ttarramotto socedido na cidade<br />

de Lisboa, o que tudo he muyto att<strong>en</strong>diu<strong>el</strong> para vossa Exc<strong>el</strong>ll<strong>en</strong>cia nam mandou<br />

conseruar a supplicante no ditto recolhim<strong>en</strong>to mais premitir passarce d<strong>el</strong>le para<br />

a casa de seu fi lho Mano<strong>el</strong> Fernandes da Costa he casado e uiue com notória<br />

honra// Portanto pede a vosa Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cialhe faça parecer/fol. 406/ Mercê permitir<br />

poderá a supplicante passar-se do dito Recolhim<strong>en</strong>to para a casa do dito seu fi lho<br />

e se lhe nam impressa pêra isto a liberdade visto se nam poder conseruar no ditto<br />

Recolhim<strong>en</strong>to p<strong>el</strong>los motius referidos do que vossa Exc<strong>el</strong>ência pode dar partte a<br />

sua Magestade per que este nam mande per sy sonseruar a supplicante naqu<strong>el</strong>la<br />

clauzulla mais insinua que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia a manda comseruar preced<strong>en</strong>do<br />

correço<strong>en</strong>s Referidas de prestaçam de alim<strong>en</strong>tos e de nam hauer inconu<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tte//<br />

Recebera Mercê<br />

Temos deferido a suplicante huma de muitas vezes”.<br />

- 350 -


- 351 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

Petición que hace la suplicante al rever<strong>en</strong>do Arzobispo para que no le<br />

impida su libertad.<br />

“Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tissiomo e reuer<strong>en</strong>dissimo S<strong>en</strong>hor<br />

Donna Theresa de Jesus Maria que ahando-se a supplicante separada<br />

por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ça de diuorcio e fi cando por isso liberta para poder liurem<strong>en</strong>te uiuer<br />

onde quiser/fol.406v./ por nam ser separaçam feitta por adultério mas por ciuicias<br />

feytas p<strong>el</strong>lo fugido seu marido para m<strong>el</strong>hor lhe usurpar o cabedal e fugir no<br />

anno de mil settec<strong>en</strong>tos e cinco<strong>en</strong>ta e dous com mais de oyt<strong>en</strong>ta mil cuzados<br />

que usurpara da supplicante como he publico nam obstante isso se tornou a<br />

empedir a liberdade a suplicante p<strong>el</strong>lo prouedor e Irmãos da misericórdia desta<br />

cidade de hontem dezasseis de mayo de mil settec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e seis por<br />

hordem de vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia reuer<strong>en</strong>dicima proferida contemplaçam da cartta<br />

do Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tissimo Secretario de Estado faz<strong>en</strong>do Recolher a supplicante por<br />

força <strong>en</strong>trou no Recolhim<strong>en</strong>to da Misericórdia Recom<strong>en</strong>dandoce a portteyra e<br />

portteyro que <strong>en</strong>tam deyxassem usar da liberdade pr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do-sse e injuriando-se<br />

nesta forma a supplicante contras as desposiçõ<strong>en</strong>s do direytto que nam premitte<br />

impedirce a liberdade sem culpas justifi cadas, porque a supplicante as nam tem<br />

para ser assim vexada injuriada /fol 407/ e prejudicada nos seus b<strong>en</strong>s e saúde, sem<br />

a ditta cartta manda impedir a liberdade a supplicante como se lhe tem impedido<br />

e uay impedindo, nem fi nalm<strong>en</strong>te os faça em termos de se fazer obra alguma por<br />

<strong>el</strong>la, estando a supplicante separada por s<strong>en</strong>tt<strong>en</strong>ça de diuorcio e nam receb<strong>en</strong>do<br />

a supplicante alim<strong>en</strong>ttos a pertto de dous annos por iuitar a grande uzurpasam<br />

que com a capa(?) d<strong>el</strong>les se fazia nos seus, nem ultimam<strong>en</strong>te queria a suplicante<br />

estar comseruada no ditto recolhim<strong>en</strong>to p<strong>el</strong>los grandes prejuízos que d<strong>el</strong>le se lhe<br />

segue e achaques que padesia por ser mulher de mais de sess<strong>en</strong>ta annos de Idade//<br />

Porttanto// Pede a vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia como executar d<strong>el</strong>egado ou Comissário da<br />

ditta cartta lhe faça mercê nam impedir a liberdade a suppplicantte nem a mandar<br />

impedir p<strong>el</strong>lo ditto uedor e Irmãos da Misericórdia por nam ser isso prometido<br />

por direito nem p<strong>el</strong>la dita artta que nam conthm desposisam obrigattoria para<br />

se /fol. 407v./ lhe estar empedindo como se empede a liberdade da supplicante<br />

recebera mercê dona Theresa de Jesus Maria.<br />

Despacho do Reuer<strong>en</strong>do Arcebispo em que manda a suplicante recorrer<br />

a sua Magestade.”


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

Despacho<br />

“Rocorra a sua Magestade como por uezes, lhe temos Insinuado, Bahia<br />

Mayo vinte de mil settec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e seis. Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia REuer<strong>en</strong>dissima<br />

Petiçam<br />

Diz Donna Thereza de Jesus Maria que para bem de sua justissa lhe<br />

he necessário que o escriuam deste Juízo o Padre Bernardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre lhe<br />

passe por certidm e treslado de humas pettisso<strong>en</strong>s e depachos de Sua Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia<br />

reuer<strong>en</strong>dissima pede a uossa mercê lhe faça mercê mandar passar a ditta certidam<br />

em modo que faça fee// E recebera mercê.”<br />

Despacho<br />

“Passe nam hauebdo inconu<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tte// Fassam<br />

Certidam<br />

O Padre Bernardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre sacerdotte do habitto de SamPedro<br />

Notário/ fol. 408/ Apostólico de Sua Santidade escriuam do Juízo eclesiástico<br />

e escriuam d<strong>el</strong>le nesta cidade do saluador Bahia de todos os sancttos por sua<br />

Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia Reuer<strong>en</strong>dissima que deos guarde. Certifi co que por parte de donna<br />

Thereza de Jesus me foram appres<strong>en</strong>tadas umas pettisso<strong>en</strong>s com os despachos<br />

s<strong>el</strong>los (?) postos do Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>tissiomo Reuer<strong>en</strong>dissimo s<strong>en</strong>hor Arcebispo<br />

Requer<strong>en</strong>do-me lhe passasse e por certidam o theor das dittas petiço<strong>en</strong>s e<br />

despachos cujo theor de tudo he seguinte.”<br />

Petición<br />

“Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tissiomo e Reuer<strong>en</strong>dissimo s<strong>en</strong>hor// diz Donna Thereza de<br />

Jesus Maria que p<strong>el</strong>lo despacho incluso lhe defere vossa Exc<strong>el</strong>ência que por<br />

ordem fora apres<strong>en</strong>tada onde deuia ser, e que recorresse a suplicante esta a<br />

própria porque trealado de tr<strong>el</strong>ado nam me rsponde e por quantto a supplicante<br />

nam desputta sobre se a ordem mal ou bem apres<strong>en</strong>tada no Juízo da corte amis<br />

so pode uista da copia desta ordem que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia por ter usado e estar<br />

uzando d<strong>el</strong>la p<strong>el</strong>lo// p. 408v./ modo escryto na suplica inclusa nos quaes termos<br />

se deue usar ou negarse direyttam<strong>en</strong>te a ditta vjstta porque de outra maneyra he<br />

deferir fora do pedido nem aqu<strong>el</strong>le juízo da coroa he executtor da ditta ordem<br />

- 352 -


- 353 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

para se poder recorrer a <strong>el</strong>le mais so a vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia a quem veyo comittida<br />

aqu<strong>el</strong>la que tem certa fazer a execussam p<strong>el</strong>la copia que mandou tirar cuja copia<br />

ainda que fosse treslada de treslado nem por isso se deue peruerter (?) a vista<br />

pedida p<strong>el</strong>la supplicante por que assim como vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia acha fee na copia<br />

da referida ordem para a estar executando e vechando a supplicante na prizam<br />

do recolhim<strong>en</strong>to em que a pos sem culpas justifi cadas assim também deue ter<br />

fee para se ouvir a suplicante com seus embargos meterem-se a forma do Alvará<br />

m<strong>en</strong>cionado na referida supplica poys de outra sorte fi ca manifesta avixassam<br />

que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia neste Pede a uossa mercê lhe faça merce mandar passar a<br />

ditta ceridam em modo que faça // E recebera mercê.”<br />

Despacho<br />

“Passe nam hau<strong>en</strong>do inconu<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te// Fassam<br />

Certidão<br />

O Padre Berbardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre sacerdotte do hábito de sam Pedro<br />

Notário/ fol. 408/ Apostólico de Sua Santidade escriuam do jesizo eclesiastico<br />

e escriuão d<strong>el</strong>le nesta cidade do saluador Bahia de todos os sancttos por sua<br />

Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia Reuer<strong>en</strong>dissima que deos guarde. Certifi co que por parte de donna<br />

Theresa de Jesus me foram apres<strong>en</strong>tadas umas pettisso<strong>en</strong>s, com os despachos<br />

s<strong>el</strong>los(?) postos do Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>ticimo Reuer<strong>en</strong>dicimo s<strong>en</strong>hor Arcebispo Requer<strong>en</strong>dome<br />

lhe passesse e por certidam o theor das dittas petiço<strong>en</strong>s e despachos cujo o<br />

theor de tudo e o seguinte.”<br />

Petición<br />

“Petiçam que fés a suplicante ao reuer<strong>en</strong>do Arcebispo Repetindo-lhe<br />

a vista pêra embargos de subresão a ordem de sua Magestade por estar usando<br />

d<strong>el</strong>la.<br />

Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>ticimo e Reuer<strong>en</strong>dicimo s<strong>en</strong>hor// diz Donna Thereza de Jesus<br />

Maria que p<strong>el</strong>lo despacho Incluso lhe defere vossa Exc<strong>el</strong>ência que por ordem<br />

fora apres<strong>en</strong>tada onde deuia ser, e que recorresse a supplicante esta a própria<br />

porque treslado de treslado nam me respondeo(?) e por quanto a supplicante<br />

nam desputta sobre se a ordem mal ou bem apres<strong>en</strong>tada no juízo da corte mais<br />

so pede uista da copia desta ordem que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia por ter uzado e estar<br />

uzando d<strong>el</strong>la p<strong>el</strong>lo /p. 408v./ modo escryto na suplicas inclusa nos quaes termos


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

se deue usar ou negarse direyttam<strong>en</strong>te a ditta vjstta porque de outra maneyra he<br />

def<strong>en</strong>ir fora do pedido nem aqu<strong>el</strong>le Juízo da coroa he executtor da ditta ordem (?)<br />

para se poder recorrer a <strong>el</strong>le mais so a vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia a quem veyo comittida<br />

aqu<strong>el</strong>la que tem certa fazer a execussam p<strong>el</strong>la copia que mandou tirar cuja copia<br />

ainda que fosse treslada de treslado nem por isso se deue peruerter a vista pedida<br />

p<strong>el</strong>la supplicante por que assim como vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia acha fee na copia da<br />

referida ordem para estar a executando e vechando a supplicante na prizam do<br />

recolhim<strong>en</strong>to em que apos sem culpas justifi cadas assim também deue ter fee<br />

para se ouvir a suplicante com seus embargos meterem-se a forma do Alvará<br />

m<strong>en</strong>cionado na referida supplica poys de outra sorte fi ca manifesta avexassam<br />

que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia neste caso quero com a suplicante / p<strong>el</strong>o que pede/ a vossa<br />

Exc<strong>el</strong>ência lhe faça mercê mandar dar vista na forma requerida na supplica<br />

incluza por lhe ser premittida, e se nam deue negar ahinda dos decrettos quanto<br />

mais da copia da ditta ordem que consiste de huma cartta digo em huma carta<br />

de secretario p<strong>el</strong>la qual se não podia nem pode fazer obra alguma// E recebera<br />

mercê// E recebera mercê// Dona Thereza de Jesus Maria //”<br />

Despacho<br />

“Nam há que deferir porque se negarmos dar vista da própria com<br />

muyta mais razam, o deuemos fazer do treslado sem que sirua de fundam<strong>en</strong>to a<br />

supplicante o auermos mostrado a ditta ordem ou treslado ao prouedor da Santta<br />

casa da Misericórdia por assim ser necessário para darmos ynteiro comprim<strong>en</strong>tto<br />

como deuiamos a ordem de sua maggfestade, Bahia Maio dezoytto de mil<br />

settec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e qautro. Arcebispo//”<br />

Petición<br />

“Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>ticimo e reuer<strong>en</strong>dicimo s<strong>en</strong>hor diz Dona Thereza de Jesus<br />

Maria que / fol. 409/ t<strong>en</strong>do notticiado que Vossa Exc<strong>el</strong>ência tinha ordem em que<br />

se dezia ser de sua Magestade para a mandar conseruar prizam do Recolhim<strong>en</strong>to<br />

da Misericordia em que se acha pedio a supplicante visto de sua ordem e de<br />

negando-lhe vossa Exc<strong>el</strong>ência com o pretexto de nam ter uzado nem usar d<strong>el</strong>la<br />

Recorreo a suplicante para a coroa onde se lhe nam deu prouim<strong>en</strong>tto p<strong>el</strong>lo ditto<br />

pretexto que majs se certifi cam com huma ordem que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia Junttou<br />

na resposta do recurso e porque tem a supplicante noticia que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia<br />

antes de essa ordem ao ditto recurso a mandar a copiar pollo escriuam deste<br />

Juízo. O Padre Bernardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre e que mostra a copia da ditta Ordem<br />

aos Prouedores da Mizericordia para lhes imsinuar se comseruem a supplicante a<br />

- 354 -


- 355 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

prizam no Recolhim<strong>en</strong>to digo na prizam do ditto Recolhim<strong>en</strong>to nos quais termos<br />

se uerifi ca ser vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia uzado e estar uzando da ditta ordem e uexando<br />

por <strong>el</strong>la a supplicante com ynjurias e prejizos /fol. 410/ daqu<strong>el</strong>le carsere e assim<br />

se deue dar vista a supplicante da ditta copia da ordem que vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia tem<br />

para embargos de obreçam abraçam e nullidade notória// Portanto// Pede uossa<br />

Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia lhe faça mercê amndar-lhe vista da copia da ditta ordem para formar<br />

os ditos embargos e se remeter a dita sair (?)digo se rremeterema Sacretaria onde<br />

se passou na forma do Alvará de trinta de Outubro de mil settec<strong>en</strong>tos e trinta e<br />

hum e que paresse efeito o ditto escru«iuam o Padre Bernardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre<br />

receber de vossa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>cia a referida copia da ordem que tem da re digo da<br />

ordem que tem para a autuar e continuar a vista pedida// Receberam mercê// Dona<br />

Thereza de Jesus Maria.”<br />

Despacho<br />

“A ditta ordem foy apres<strong>en</strong>tada aonde deuia ser e se acha e assim<br />

recorra onde esta a própria por treslado ainda que a hauer nam merecer fee Bahia<br />

Mayo dezassette de mil settec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e quatro annos. Arcebispo// E nam<br />

se continha mais em as dittas pettições e seus despachos com o Real dos quais/<br />

fl . 410/ fi s passarem e fi <strong>el</strong>m<strong>en</strong>te das próprias que se me apres<strong>en</strong>taram e tornei a<br />

<strong>en</strong>tregar a quem de como as recebeo aqui asignou e com <strong>el</strong>las estauam per que<br />

consertey subscriuy// e asigney em ofi icla da Justissa Commigo nesta sobre ditta<br />

cidade aos vintte e hum dias do mês de Junho de mil settec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e<br />

cinco annos eu o Padre Bernardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre o subscreuy// Padre Bernardo<br />

Bot<strong>el</strong>ho Freyre// consertada por mim escreuam o Padre Bernardo Bot<strong>el</strong>ho Freyre//<br />

e commigo Inquisidor Jerónimo da Rocha Cast<strong>el</strong>lo Branco// António Domingues<br />

Lobajeyra// O qual Instrum<strong>en</strong>to em publica forma eu Francisco Vieyra da Silua<br />

taballiam publico do Judicial e nottas nesta cidade do Saluador Bahia de todos<br />

os santos e seu termo fi s aquy bem e fi <strong>el</strong>m<strong>en</strong>te passar o pres<strong>en</strong>te Instrum<strong>en</strong>to<br />

das próprias petiço<strong>en</strong>s e seus despachos em <strong>el</strong>las proferidas e certidam passada<br />

e pede huma como fi ca ditto no primeiro destte ditto Instrum<strong>en</strong>to que tudo me<br />

foy/ fol. 411/ apres<strong>en</strong>tado aas quais me reportto os torney a <strong>en</strong>tregar a quem me<br />

pares<strong>en</strong>tou que de como o recebeo aqui asignou e com <strong>el</strong>las e hum (...) comigo<br />

abaixo (…) Instrum<strong>en</strong>to e Comfery consertey s<strong>el</strong>os em que asigney de meus<br />

signais públicos e raros seguinttes// Eu Francisco Vieyra da Silua.<br />

Diz D. Thereza de Jesus Maria, que pêra bem bem se sua justiça lhe he<br />

necessário que o escreuão dos feitos da coroa lhe passe a certidão de huns autos da<br />

clausula da suplicante interpor do reuer<strong>en</strong>dissiomo arcebispo sobre lhe de negar


<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

vista para embargos de subreção e nulidade a copia do auizo do sacartario que a<br />

mandava conservar no Recolhim<strong>en</strong>to da Misericorida, porque conste e declare o<br />

dia mês e anno em que se mandar passar carta para virem do juízo ecclesiastico<br />

os papeis em que se dava o dito reuerso, se d<strong>en</strong>egou provim<strong>en</strong>to n<strong>el</strong>le a suplicante<br />

e se condemnou o seu advogado em 100 reis e susp<strong>en</strong>são.”<br />

-5-<br />

1756<br />

Instrum<strong>en</strong>to público de una petición pres<strong>en</strong>tada por doña Teresa de<br />

Jesús a la Santa casa de la Misericordia y certifi caciones expedidas a su favor.<br />

AHU, Cx 30, doc. 5631 – 5632, fl 426<br />

“S<strong>en</strong>hor Prouedor da Casa da Misericórdia// fol. 426// Diz Donna<br />

Thereza de Jesus Maria que para bem de sua justissa lhe he necessário certidão<br />

que contem dias meses e annos em que a mesa recebeu por conta da suplicante em<br />

o anno de mil e setec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e hum e mil e setec<strong>en</strong>tos e sinco<strong>en</strong>ta e dous<br />

a porçam de cem mil reis annual leuada por parte de Francisco Mano<strong>el</strong> da Silua<br />

aos seus procuradores declarando-se a sahida que se tem dado p<strong>el</strong>lo disp<strong>en</strong>seiros<br />

da Misericórdia as porço<strong>en</strong>s dos ditos cem mil reais não gastando a Caza nada<br />

com a suplicante e sust<strong>en</strong>to nem em outra cousa alguma E de vossa mercê lhe faça<br />

mercê mandar passar a dita certidão e amndo que faça fe e recebera mercê.”<br />

Certifi cación (fols. 431v.-432)<br />

“José Aluares da silua Familiar do santo Offi cio e Cidadão desta cidade,<br />

Escriuão/ fl . 432/ actual da Meza da Caza da Santa Misericórdia desta Cidade de<br />

Salvador da Bahia de todos os santos e Hospital de sam cristóuão d<strong>el</strong>la que screuo<br />

<strong>en</strong> o pres<strong>en</strong>te anno certifi co que reu<strong>en</strong>do o Liuro dos Acórdãos desta santa casa<br />

n<strong>el</strong>le a folhas oit<strong>en</strong>ta e duas uerco achej a copia de huma carta que a Meza desta<br />

santa casa escreueoa Exc<strong>el</strong>l<strong>en</strong>tissimo e reuer<strong>en</strong>dissimo s<strong>en</strong>hor Arcebispo Dom<br />

José Bot<strong>el</strong>ho de Matos para se conseruar no Recolhim<strong>en</strong>to d<strong>el</strong>la Donna Theresa<br />

de Jesus Maria docum<strong>en</strong>to do que acompanhaua cujo theor de uerbo aduerbum<br />

he da manejra e forma seguinte s<strong>en</strong>hor Prouedor e mais Irmãos alias ofi ciaes da<br />

Meza da Sancta Caza da Mizericordia sem embargo da ordem audiência uncluzo<br />

- 356 -


- 357 -<br />

<strong>Mujeres</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Brasil</strong> colonial: <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>...<br />

ser notório a esta Meza e Irmãos dessa santa Casa e o hauermos apres<strong>en</strong>tado ao<br />

Prouedor que foi d<strong>el</strong>la José Pires de Carualho(?) e Albuquerque como não fosse<br />

com a deuida formalidade eszames pres<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ponho-a nas mãos de vossas<br />

mercês e nas demais que lhes serue para todod o tempo hey ser pres<strong>en</strong>te O que<br />

sua Magestade declara cujo cumprim<strong>en</strong>to E a parte do dito s<strong>en</strong>hor recom<strong>en</strong>damos<br />

a vossas mercês a quem Deos goarde Bahia quinse de mayo de mil setec<strong>en</strong>tos e<br />

sinco<strong>en</strong>ta e seis// Arcebispo da Bahia.”<br />

Certifi cación (fol. 436)<br />

“António Ribeiro Santos Oliveira prouado e insist<strong>en</strong>te nesta cidade<br />

certifi co em Como Dona Thereza de Jesus Maria Mulher /fol 436v./ de Francisco<br />

Mano<strong>el</strong> da Silua e Recolhida no Recolhim<strong>en</strong>to da Misericórdia padece um (…)<br />

medico Hypocondriaco Mesterio inalterado com frequência insultos defectiuos,<br />

febres, vómitos, anciãs, reegias repetidas clolicas contra mais sempt<strong>en</strong>cas dos<br />

muitos Em que se Reuja a dita queixa, (…) 63 ”.<br />

63 Difi cultades de lectura por <strong>el</strong> mal estado de conservación.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!