07.05.2013 Views

alcances del art. 399 del ncpp en funcion al principio de la tutela ...

alcances del art. 399 del ncpp en funcion al principio de la tutela ...

alcances del art. 399 del ncpp en funcion al principio de la tutela ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ALCANCES DEL ART. <strong>399</strong> DEL NCPP EN FUNCION AL PRINCIPIO DE LA TUTELA<br />

1 2<br />

JUDICIAL EFECTIVA: ALGUNAS PERSPECTIVAS FUTURAS<br />

Lic. Arturo Yañez Cortes 3<br />

___________________________________________________________________SU<br />

MARIO: I. NOTAS PRELIMINARES. II. EL ART. <strong>399</strong> DEL NCPP EN CLAVE<br />

PROCESAL: SUS FUNDAMENTOS IIII.- LAS RAZONES DOCTRINALES. IV. EL<br />

ESTADO ACTUAL DEL TEMA EN LA PRACTICA FORENSE BOLIVIANA V. LAS<br />

PERSPECTIVAS FUTURAS INMEDIATAS. Bibliografía.<br />

El propósito <strong>de</strong> esta pon<strong>en</strong>cia más que proponer respuestas a <strong>la</strong>s múltiples<br />

interrogantes que g<strong>en</strong>era el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong><br />

judici<strong>al</strong> efectiva <strong>en</strong> el ámbito proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> boliviano, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> proponer el inicio <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>bate que <strong>de</strong>biera t<strong>en</strong><strong>de</strong>r hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una doctrina propia aplicable <strong>al</strong><br />

caso boliviano; por ello, aunque <strong>en</strong>sayo <strong>al</strong>gunas propuestas <strong>de</strong> solución a <strong>al</strong>gunos <strong>de</strong><br />

los problemas que se id<strong>en</strong>tifican, advierto que <strong>de</strong>jo también otros sin resolver.<br />

I. NOTAS PRELIMINARES.<br />

El sistema <strong>de</strong> impugnación cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Nº 1970 <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo Código <strong>de</strong><br />

Procedimi<strong>en</strong>to P<strong>en</strong><strong>al</strong> (NCPP <strong>en</strong> a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante) es, sin duda <strong>al</strong>guna, uno <strong>de</strong> los institutos más<br />

complejos que ha g<strong>en</strong>erado el cambio radic<strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> antiguo sistema inquisitivo, por el<br />

actu<strong>al</strong> <strong>de</strong> corte acusatorio or<strong>al</strong>.<br />

La causa <strong>en</strong>tre otras varias, obe<strong>de</strong>ce especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> aplicación –que incluso<br />

todavía pue<strong>de</strong> ser c<strong>al</strong>ificada como re<strong>la</strong>tiva- <strong>de</strong> los <strong>principio</strong>s <strong>de</strong> or<strong>al</strong>idad, inmediación,<br />

conc<strong>en</strong>tración y continuidad, lo que como era previsible, ha g<strong>en</strong>erado <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina<br />

<strong>de</strong>saparición <strong><strong>de</strong>l</strong> tradicion<strong>al</strong> “expedi<strong>en</strong>te” como elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

1<br />

Publicado <strong>en</strong> “DIALOGO JURIDICO” Nº 4/2007. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong><br />

Bolivia; Sucre, noviembre <strong>de</strong> 2007<br />

2<br />

Las opiniones vertidas <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te trabajo, son estrictam<strong>en</strong>te person<strong>al</strong>es y no compromet<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

institución don<strong>de</strong> el autor trabaja actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te.<br />

3<br />

El autor es Responsable <strong>de</strong> Coordinación Interinstitucion<strong>al</strong> y Normativización <strong><strong>de</strong>l</strong> Proyecto <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong><br />

Reforma Proces<strong>al</strong> P<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> GTZ (Cooperación Técnica Alemana).<br />

1


Recor<strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> reforma pret<strong>en</strong><strong>de</strong> –<strong>en</strong>tre otros objetivos- recuperar <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>idad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> juicio p<strong>en</strong><strong>al</strong>, dada su conceptu<strong>al</strong>ización como elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>,<br />

lo que <strong>en</strong>tre otros efectos, acarrea <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong><strong>de</strong>l</strong> expedi<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> el anterior<br />

sistema, había llegado <strong>al</strong> extremo <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zar <strong>al</strong> juicio, esto es <strong>al</strong> <strong>de</strong>bate<br />

contradictorio y público <strong>en</strong>tre dos p<strong>art</strong>es interesadas, fr<strong>en</strong>te a un tercero imparci<strong>al</strong> que,<br />

estaba l<strong>la</strong>mado a adoptar una <strong>de</strong>cisión sobre <strong>la</strong> base exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas<br />

producidas <strong>en</strong> ése ámbito y no <strong>en</strong> otro, lo que antes g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong> vulneración <strong>de</strong> aquellos<br />

<strong>principio</strong>s y <strong>de</strong> otros, incluso <strong>de</strong> raigambre constitucion<strong>al</strong>, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y el juicio<br />

previo por ejemplo.<br />

Este mecanismo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> términos tan simples, p<strong>la</strong>sma <strong>la</strong> lógica <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema<br />

acusatorio <strong>en</strong> actu<strong>al</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> nuestro país. Su aplicación ha g<strong>en</strong>erado cambios <strong>en</strong><br />

múltiples elem<strong>en</strong>tos, muchos <strong>de</strong> los cu<strong>al</strong>es -<strong>al</strong> formar p<strong>art</strong>e <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo proceso todavía<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo- no han terminado <strong>de</strong> consolidarse aún y, requier<strong>en</strong>, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> lo<br />

que d<strong>en</strong>ominaré “doctrina propia”, es <strong>de</strong>cir, doctrina creada por bolivianos para casos<br />

bolivianos.<br />

En lo concerni<strong>en</strong>te a los cambios registrados a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> recursos, estos<br />

fueron <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados a p<strong>art</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong><strong>de</strong>l</strong> tradicion<strong>al</strong> expedi<strong>en</strong>te y el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema proces<strong>al</strong> que posibilite <strong>la</strong> re<strong>al</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>principio</strong>s<br />

antes anotados, obligando así <strong>al</strong> rediseño <strong>de</strong> una p<strong>art</strong>e importante <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>de</strong><br />

impugnación, lo que a su vez ha producido un cambio significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción y<br />

tramitación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes recursos.<br />

Importante será <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> íntima conexión que esta consecu<strong>en</strong>cia<br />

manti<strong>en</strong>e con <strong>la</strong> princip<strong>al</strong> fin<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma proces<strong>al</strong> no sólo boliviana sino<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, cu<strong>al</strong> es rescatar <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>idad <strong><strong>de</strong>l</strong> juicio or<strong>al</strong>, <strong>de</strong> forma que sea <strong>en</strong> éste<br />

ámbito y no <strong>en</strong> otro, don<strong>de</strong> se discuta y <strong>de</strong>fina <strong>la</strong> situación <strong><strong>de</strong>l</strong> imputado.<br />

2


Será útil también consi<strong>de</strong>rar los elem<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina justifican <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sistema <strong>de</strong> recursos, me refiero <strong>al</strong> <strong>principio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ibilidad humana o fundam<strong>en</strong>to<br />

objetivo por un <strong>la</strong>do y, por otro el d<strong>en</strong>ominado elem<strong>en</strong>to subjetivo por el que bastará<br />

que el imputado consi<strong>de</strong>re <strong>en</strong> su fuero interno que <strong>la</strong> resolución es gravosa a sus<br />

intereses para t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>recho a obt<strong>en</strong>er una segunda opinión, <strong>la</strong> que no <strong>de</strong>be quedar<br />

sometida a form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ningún tipo, ya que <strong>de</strong> otro modo ese <strong>de</strong>recho quedaría<br />

completam<strong>en</strong>te anu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica.<br />

De esa manera <strong>en</strong>tre otras varías, <strong>la</strong> doctrina consi<strong>de</strong>ra que se efectiviza el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

acceso a <strong>la</strong> justicia, el que como se verá inmediatam<strong>en</strong>te, ha sido también <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong> el Código Proces<strong>al</strong> P<strong>en</strong><strong>al</strong>, más aún cuando pese a <strong>la</strong> característica subsidiaria <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> justicia mediante el uso <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema recursivo<br />

pue<strong>de</strong> significar <strong>en</strong> muchos casos sino <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> Bolivia, por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> libertad, uno<br />

<strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es más preciados <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano.<br />

II.- EL ART. <strong>399</strong> DEL NCPP EN CLAVE PROCESAL: SUS FUNDAMENTOS.<br />

En <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> recursos, los antiguos medios impugnativos que mayores cambios han<br />

sufrido, son los que g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>mos conceptuarlos como los medios <strong>de</strong><br />

impugnación contra <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, me refiero a los ahora d<strong>en</strong>ominados ape<strong>la</strong>ción<br />

restringida (<strong>al</strong> <strong>de</strong>recho) y <strong>al</strong> recurso <strong>de</strong> casación.<br />

Según <strong>la</strong> lógica impuesta por el NCPP, ambos recursos están limitados <strong>al</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y no <strong>de</strong> hecho (ya que los hechos quedaron intangiblem<strong>en</strong>te<br />

fijados durante <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> juicio). Por ello es que el órgano jurisdiccion<strong>al</strong> l<strong>la</strong>mado<br />

a resolverlos, <strong>de</strong>berá basarse exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el texto <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso –sea el <strong>de</strong><br />

ape<strong>la</strong>ción restringida o casación- más el acta <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> juicio y ev<strong>en</strong>tu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s<br />

adhesiones o <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras p<strong>art</strong>es.<br />

3


Un recurso <strong><strong>de</strong>l</strong>imitado <strong>al</strong> <strong>de</strong>recho y no a los hechos, pue<strong>de</strong> ser objeto <strong>de</strong> ciertas<br />

reservas 4 que <strong>en</strong> nuestro país son resultado <strong>de</strong> varios lustros <strong>de</strong> aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong> antiguo<br />

sistema, <strong>en</strong> el que era factible y leg<strong>al</strong> –aún sin haber t<strong>en</strong>ido el mínimo contacto siquiera<br />

con <strong>la</strong>s pruebas- <strong>de</strong> volver a “v<strong>al</strong>orar<strong>la</strong>s” y cambiar radic<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> princip<strong>al</strong> pieza o<br />

producto proces<strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia.<br />

Hoy como resultado <strong>de</strong> este nuevo panorama impugnaticio, resulta obvio que a p<strong>art</strong>ir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s limitaciones emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> natur<strong>al</strong>eza acusatoria <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo sistema proces<strong>al</strong>, el<br />

<strong>de</strong>recho <strong>al</strong> recurso, consi<strong>de</strong>rado por el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>érica como el <strong>de</strong>recho<br />

que le asiste a <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e proces<strong>al</strong> que cree haber sufrido un agravio para obt<strong>en</strong>er una<br />

resolución o segunda opinión, <strong>al</strong>canza importancia <strong>de</strong>terminante para el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> o lo que es lo mismo, para el <strong>de</strong>bido proceso.<br />

El tema es uniformem<strong>en</strong>te concebido por <strong>la</strong> doctrina d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho g<strong>en</strong>érico <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia, por lo que no ti<strong>en</strong>e <strong><strong>al</strong>cances</strong> simplem<strong>en</strong>te proces<strong>al</strong>es<br />

sino, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra directam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do con <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es. Así, <strong>la</strong> doctrina<br />

extranjera, por ejemplo <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Tribun<strong>al</strong> Constitucion<strong>al</strong> Español, <strong>de</strong>staca su cont<strong>en</strong>ido<br />

complejo, mediante estos elem<strong>en</strong>tos integrantes: a) El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> acceso a los<br />

tribun<strong>al</strong>es; b) El <strong>de</strong>recho a obt<strong>en</strong>er una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia fundada <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho congru<strong>en</strong>te; c) El<br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones judici<strong>al</strong>es; y, d) El <strong>de</strong>recho <strong>al</strong> recurso<br />

leg<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te previsto; es <strong>de</strong>cir, conforme se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra diseñado <strong>en</strong> <strong>la</strong> normativa positiva<br />

respectiva; ya que como todo <strong>de</strong>recho, no es un <strong>de</strong>recho absoluto, si<strong>en</strong>do imposible,<br />

que toda resolución pueda ser objeto <strong>de</strong> recurso, <strong>al</strong> infinito, impidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cosa juzgada.<br />

En <strong>la</strong> doctrina, el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> acceso <strong>al</strong> recurso se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra como el Principio pro<br />

actione o favor actionis, que g<strong>en</strong>era dos consecu<strong>en</strong>cias c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te reflejadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica for<strong>en</strong>se: a) el antiform<strong>al</strong>ismo <strong><strong>de</strong>l</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser resguardados todos los<br />

4 Consúltese por ejemplo, <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> caso Herrera Ulloa Vs. Costa Rica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Interamericana<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>en</strong> http://www.corteidh.or.cr/<br />

4


medios impugnaticios; y, b) <strong>la</strong> posibilidad efectiva que se le otorga a <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e<br />

impugnante, para subsanar los <strong>de</strong>fectos form<strong>al</strong>es que impid<strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> ese<br />

<strong>de</strong>recho. Así, <strong>la</strong> doctrina consi<strong>de</strong>ra que se está asegurando que más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> simples<br />

form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s, el recurr<strong>en</strong>te pueda <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad t<strong>en</strong>er una segunda opinión respecto <strong>de</strong><br />

cu<strong>al</strong>esquier resolución que consi<strong>de</strong>re –incluso <strong>de</strong> manera subjetiva- gravosa para sus<br />

intereses.<br />

En nuestra re<strong>al</strong>idad, toda esa construcción doctrin<strong>al</strong> brevem<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tada, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra taxativam<strong>en</strong>te recogida princip<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te por el <strong>art</strong>. <strong>399</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> NCPP, cuando<br />

señ<strong>al</strong>a: (Rechazo sin trámite). Si existe <strong>de</strong>fecto u omisión <strong>de</strong> forma, el tribun<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>zada lo hará saber <strong>al</strong> recurr<strong>en</strong>te, dándole un término <strong>de</strong> tres días para que lo amplíe o<br />

corrija, bajo apercibimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rechazo…”. Implica que los juzgadores están obligados<br />

a interpretar los requisitos y presupuestos proces<strong>al</strong>es re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> admisión <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso<br />

–no a su resolución-, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más favorable a <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a efectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho a<br />

obt<strong>en</strong>er una resolución sobre el fondo.<br />

En términos g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es, el <strong>principio</strong> obliga <strong>al</strong> juzgador a que antes <strong>de</strong> rechazar una<br />

<strong>de</strong>manda, incid<strong>en</strong>te o recurso <strong>de</strong>fectuoso, <strong>de</strong>ba facilitar efectivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> subsanación o<br />

reparación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>fecto, siempre que no t<strong>en</strong>ga su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> una actividad contumaz o<br />

neglig<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> interesado y no dañe <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad <strong><strong>de</strong>l</strong> procedimi<strong>en</strong>to ni <strong>la</strong> posición<br />

jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra p<strong>art</strong>e; por lo que <strong>la</strong> doctrina concluye que los <strong>de</strong>fectos form<strong>al</strong>es<br />

subsanables no pued<strong>en</strong> convertirse <strong>en</strong> insubsanables por <strong>la</strong> inactividad <strong><strong>de</strong>l</strong> órgano<br />

jurisdiccion<strong>al</strong>, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do éste advertir <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia <strong>al</strong> interesado a efecto <strong>de</strong> que<br />

proceda a subsanarlos.<br />

Como anteced<strong>en</strong>te normativo y ya c<strong>en</strong>trándome <strong>en</strong> los recursos <strong>en</strong> concreto, <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración Univers<strong>al</strong> <strong>de</strong> Derechos Humanos (10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1948) proc<strong>la</strong>ma el<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> toda persona a un recurso efectivo ante los tribun<strong>al</strong>es compet<strong>en</strong>tes (<strong>art</strong>. 8).<br />

El Pacto Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos (Ley Nº 2119 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 2000) consigna el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona a interponer un recurso<br />

efectivo, imponi<strong>en</strong>do a toda autoridad judici<strong>al</strong>, administrativa o legis<strong>la</strong>tiva, <strong>la</strong> obligación<br />

5


<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> todo qui<strong>en</strong> interponga un recurso y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso judici<strong>al</strong>. También, su <strong>art</strong>. 14-5) dispone que toda persona<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada culpable <strong>de</strong> un <strong><strong>de</strong>l</strong>ito t<strong>en</strong>drá <strong>de</strong>recho a que el f<strong>al</strong>lo cond<strong>en</strong>atorio y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a que<br />

se le haya impuesto, sean sometidos a un tribun<strong>al</strong> superior.<br />

La Conv<strong>en</strong>ción Americana <strong>de</strong> Derechos Humanos o Pacto <strong>de</strong> San José <strong>de</strong> Costa Rica<br />

(Ley Nº 1430 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1993), como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Garantías Judici<strong>al</strong>es,<br />

consigna el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> recurrir cu<strong>al</strong>quier f<strong>al</strong>lo ante el juez o tribun<strong>al</strong> superior. En el<br />

rubro <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección judici<strong>al</strong>, consagra el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> toda persona a un recurso rápido<br />

y s<strong>en</strong>cillo o a cu<strong>al</strong>quier otro recurso efectivo ante los jueces o tribun<strong>al</strong>es compet<strong>en</strong>tes.<br />

IV. EL ESTADO ACTUAL DEL TEMA EN LA PRÁCTICA FORENSE BOLIVIANA<br />

La doctrina boliviana ha <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido que si bi<strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>al</strong> recurso no está<br />

taxativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución Política <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado 5 , resulta <strong>de</strong>ducido <strong>de</strong> los<br />

<strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> juicio previo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>art</strong>. 16 – IV, pues nadie pue<strong>de</strong> ser cond<strong>en</strong>ado<br />

a p<strong>en</strong>a <strong>al</strong>guna sin haber sido oída y juzgada previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> proceso leg<strong>al</strong>; ni <strong>la</strong> sufrirá<br />

si no ha sido impuesta por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia ejecutoriada y por autoridad compet<strong>en</strong>te.<br />

En un anterior trabajo <strong>de</strong> mayor amplitud 6 puse <strong>de</strong> relieve que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s características<br />

g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> recursos <strong><strong>de</strong>l</strong> CPP, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los <strong>principio</strong>s <strong>de</strong><br />

interpretación más favorable y el <strong>de</strong> subsanación. El primero, concebido como <strong>la</strong><br />

obligación <strong><strong>de</strong>l</strong> órgano jurisdiccion<strong>al</strong> para interpretar <strong>la</strong>s normas re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong><br />

admisibilidad <strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido que sea más favorable a <strong>la</strong> admisión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

recurso, <strong>de</strong> manera que no toda irregu<strong>la</strong>ridad form<strong>al</strong> pueda ser consi<strong>de</strong>rada como<br />

ins<strong>al</strong>vable para su prosecución, más aún si el legis<strong>la</strong>dor no lo ha exigido <strong>de</strong> manera<br />

expresa. En el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> <strong>de</strong> subsanación, traje a co<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> jurisprud<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Tribun<strong>al</strong> Constitucion<strong>al</strong> Español, cuando señ<strong>al</strong>ó que: “…el rechazo <strong>de</strong> un recurso<br />

<strong>de</strong>fectuosam<strong>en</strong>te preparado o interpuesto no podrá dictarse sin dar antes ocasión a <strong>la</strong><br />

subsanación, cuando ésta, examinada <strong>la</strong> ratio <strong>de</strong> su exig<strong>en</strong>cia proces<strong>al</strong>, sea susceptible<br />

5<br />

La Asamblea Constituy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> actu<strong>al</strong> <strong>de</strong>sarrollo podría incluir ese <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> el nuevo texto<br />

constitucion<strong>al</strong>.<br />

6<br />

“Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Impugnación <strong>en</strong> el Sistema Acusatorio Or<strong>al</strong> Boliviano”; Sucre; 2005.<br />

6


<strong>de</strong> reparación sin m<strong>en</strong>oscabo <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad <strong><strong>de</strong>l</strong> procedimi<strong>en</strong>to y sin daño a <strong>la</strong><br />

posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e adversa, y siempre que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva no sea <strong>de</strong> apreciar una<br />

posición neglig<strong>en</strong>te o contumaz <strong>en</strong> el recurr<strong>en</strong>te, actitu<strong>de</strong>s que no pued<strong>en</strong> presumirse<br />

sólo porque el mismo haya incurrido <strong>en</strong> error”.<br />

Nuestro CPP, el <strong>art</strong>. 394 p<strong>la</strong>sma el “Derecho <strong>de</strong> recurrir”, mandando que <strong>la</strong>s<br />

resoluciones judici<strong>al</strong>es serán recurribles <strong>en</strong> los casos expresam<strong>en</strong>te establecidos por<br />

ese Código y, que le correspon<strong>de</strong>rá a qui<strong>en</strong> le sea expresam<strong>en</strong>te permitido por ley,<br />

incluida <strong>la</strong> víctima aunque no se hubiere constituido <strong>en</strong> querel<strong>la</strong>nte; sin que cont<strong>en</strong>ga<br />

ninguna otra refer<strong>en</strong>cia más <strong>de</strong>t<strong>al</strong><strong>la</strong>da sobre el tema, s<strong>al</strong>vo <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>art</strong>. 1º (ninguna<br />

cond<strong>en</strong>a sin juicio previo y proceso leg<strong>al</strong>) que reiterando el <strong>principio</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el <strong>art</strong>.<br />

16-IV <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPE, aña<strong>de</strong> taxativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>al</strong> juicio previo, <strong>en</strong> que éste haya<br />

sido “….celebrado conforme a <strong>la</strong> Constitución, <strong>la</strong>s Conv<strong>en</strong>ciones y Tratados<br />

Internacion<strong>al</strong>es vig<strong>en</strong>tes…”, lo que nos llevaría a <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones re<strong>al</strong>izadas<br />

previam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> normativa internacion<strong>al</strong>.<br />

En nuestro <strong>de</strong>recho interno no existe una normativa interna específica, como por<br />

ejemplo <strong>la</strong> cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el <strong>art</strong>. 24 –I <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Españo<strong>la</strong>, que dice: “Todas <strong>la</strong>s<br />

personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> efectiva <strong>de</strong> los jueces y tribun<strong>al</strong>es <strong>en</strong> el<br />

ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos e intereses legítimos, sin que, <strong>en</strong> ningún caso, pueda<br />

producirse in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión”; empero, queda c<strong>la</strong>ro a mi juicio que el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> tute<strong>la</strong><br />

judici<strong>al</strong> efectiva, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra innegablem<strong>en</strong>te reconocido por nuestra normativa<br />

interna, tanto por <strong>la</strong> normativa Constitucion<strong>al</strong> citada como por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivaciones <strong>de</strong> los<br />

instrum<strong>en</strong>tos internacion<strong>al</strong>es aprobados por nuestro país.<br />

La normativa internacion<strong>al</strong> incorporada a nuestro <strong>de</strong>recho interno, hace refer<strong>en</strong>cia a dos<br />

elem<strong>en</strong>tos: 1) el <strong>de</strong>recho <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano <strong>al</strong> recurso, como elem<strong>en</strong>to integrante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>bido proceso leg<strong>al</strong> y; 2) que ese <strong>de</strong>recho no <strong>de</strong>be ser tratado <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica judici<strong>al</strong><br />

como una simple form<strong>al</strong>idad, sino, <strong>la</strong> normativa hace refer<strong>en</strong>cia repetidas veces a <strong>la</strong><br />

efectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso, lo que significa que <strong>de</strong>be producir los efectos para los que ha<br />

sido incorporado <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, esto es <strong>de</strong>be producirse el pronunciami<strong>en</strong>to sobre el<br />

mérito <strong>de</strong> lo <strong>al</strong>egado por interesado. De ello se <strong>de</strong>duce el d<strong>en</strong>ominado por <strong>la</strong> doctrina,<br />

7


<strong>principio</strong> pro actione que garantiza a toda persona el acceso a los recursos o medios<br />

impugnativos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, sin que los form<strong>al</strong>ismos o rigorismos excesivos, le impidan<br />

acce<strong>de</strong>r a un pronunciami<strong>en</strong>to expreso respecto <strong>de</strong> sus pret<strong>en</strong>siones o agravios<br />

invocados. Principio que como se dijo reiteradas veces, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra recogido <strong>en</strong> el <strong>art</strong>.<br />

<strong>399</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> NCPP, resultando <strong>de</strong> aplicación a TODOS los recursos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, toda vez<br />

que esa norma se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra inmersa d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es o comunes <strong>al</strong><br />

conjunto <strong>de</strong> recursos.<br />

No obstante, <strong>la</strong>s anteriores concepciones doctrin<strong>al</strong>es y normativas no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido ilimitado o irrestricto, puesto que <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida,<br />

todas <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones a su turno, le impon<strong>en</strong> <strong>al</strong> recurr<strong>en</strong>te <strong>la</strong> observancia <strong>de</strong> cierto tipo<br />

<strong>de</strong> condiciones mínimas que, <strong>de</strong> operar manera contraria, <strong>de</strong>snatur<strong>al</strong>izarían<br />

radic<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te el tratami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> tema. En nuestro Código Proces<strong>al</strong>, esas limitaciones se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a mi juicio <strong>al</strong>go confundidas dado que están regu<strong>la</strong>das sea como requisitos<br />

(por ejemplo el <strong>art</strong>. 417), como exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> proced<strong>en</strong>cia (por ejemplo el <strong>art</strong>. 416) e<br />

incluso, como procedimi<strong>en</strong>to (caso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>art</strong>. 423) 7 . No obstante, sost<strong>en</strong>go que cu<strong>al</strong>quiera<br />

sea <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación que reciban, esos elem<strong>en</strong>tos operan como requisitos para <strong>la</strong><br />

admisión <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso y por tanto, ca<strong>en</strong> bajo <strong>la</strong> cobertura <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> pro actione.<br />

En nuestro <strong>de</strong>recho interno <strong>al</strong>udo por ejemplo a <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> legis<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> interponer<br />

los recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> tiempo y manera; por ejemplo, <strong>en</strong>tre los primeros,<br />

<strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse el cumplimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>la</strong>zo hábil para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso (que<br />

no podrá ser luego jamás subsanado) o <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> manera, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los casos, <strong>de</strong>berá ser necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ducido por escrito.<br />

Entre los caracteres comunes <strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, me permito id<strong>en</strong>tificar dos<br />

órd<strong>en</strong>es <strong>de</strong> requisitos: los subjetivos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> p<strong>art</strong>e <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> lo<br />

interpone; a que el recurso <strong>de</strong>be ser interpuesto ante el órgano compet<strong>en</strong>te para<br />

7 Aunque <strong>en</strong> este caso, tratándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión extraordinaria <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia cond<strong>en</strong>atoria, su natur<strong>al</strong>eza<br />

como “recurso” es sumam<strong>en</strong>te discutible. Para ampliar el tema, pue<strong>de</strong> consultarse el capítulo 11 “El m<strong>al</strong><br />

l<strong>la</strong>mado recurso <strong>de</strong> revisión” <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo citado “Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Impugnación <strong>en</strong> el Sistema Acusatorio Or<strong>al</strong><br />

Boliviano”.<br />

8


esolverlo y, <strong>la</strong> <strong>de</strong>ducción oportuna, esto es que <strong>de</strong>be ser interpuesto d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>la</strong>zo<br />

hábil señ<strong>al</strong>ado para el efecto. Entre los objetivos, el recurso <strong>de</strong>be ser idóneo,<br />

ejemplificando que no podrá <strong>de</strong>ducirse un recurso <strong>de</strong> reposición contra una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

sino contra una provid<strong>en</strong>cia y, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>be ser jurídicam<strong>en</strong>te posible; por ejemplo,<br />

no podrá recurrirse una resolución ya ejecutoriada.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cada recurso <strong>en</strong> p<strong>art</strong>icu<strong>la</strong>r, exist<strong>en</strong> otros requisitos<br />

p<strong>art</strong>icu<strong>la</strong>res o como el NCPP, los d<strong>en</strong>omina, motivos, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>funcion</strong>an<br />

según sost<strong>en</strong>go, como requisitos para <strong>la</strong> admisión <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso.<br />

Así, tratándose <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción restringida, el <strong>art</strong>. 407 señ<strong>al</strong>a que será<br />

interpuesto por inobservancia o errónea aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, <strong>en</strong> cuyo caso, <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e<br />

<strong>de</strong>be haber rec<strong>la</strong>mado oportunam<strong>en</strong>te su saneami<strong>en</strong>to o efectuado reserva <strong>de</strong> recurrir,<br />

s<strong>al</strong>vo se trate <strong>de</strong> nulidad absoluta o constituya vicio <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. A<strong>de</strong>más, el recurso<br />

<strong>de</strong>berá haber sido interpuesto por escrito, d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 15 días <strong>de</strong> notificada <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>biéndose citar concretam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s disposiciones leg<strong>al</strong>es consi<strong>de</strong>radas<br />

vio<strong>la</strong>das o erróneam<strong>en</strong>te aplicadas y expresar cuál es <strong>la</strong> aplicación que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong>;<br />

a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>berá indicarse separadam<strong>en</strong>te cada vio<strong>la</strong>ción con sus fundam<strong>en</strong>tos y<br />

manifestar si el recurr<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tará or<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te su recurso. Fin<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, un aspecto<br />

c<strong>la</strong>ve <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso –que paradójicam<strong>en</strong>te no aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso <strong>de</strong><br />

ape<strong>la</strong>ción restringida (<strong>art</strong>s. 407 y sgtes., sino más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso <strong>de</strong><br />

casación (<strong>art</strong>s. 416 y sgtes- es <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> invocar el preced<strong>en</strong>te contradictorio<br />

cuando fue <strong>de</strong>ducida <strong>la</strong> ape<strong>la</strong>ción restringida.<br />

En el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso <strong>de</strong> casación, <strong>de</strong>be ser interpuesto ante <strong>la</strong> S<strong>al</strong>a cuyo Auto se<br />

impugna, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los cinco días sigui<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> notificación con el Auto <strong>de</strong> Vista;<br />

<strong>de</strong>biéndose señ<strong>al</strong>ar <strong>la</strong> contradicción <strong>en</strong> términos precisos y acompañar copia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

recurso <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción restringida don<strong>de</strong> se invocó el preced<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>terminando el <strong>art</strong>.<br />

417, que el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos requisitos <strong>de</strong>terminará su inadmisibilidad. Más<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, prescribe incluso que <strong>la</strong> S<strong>al</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Suprema establecerá <strong>la</strong><br />

9


concurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los requisitos exigidos, <strong>en</strong> cuyo caso admitirá el recurso y si lo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra<br />

inadmisible, <strong>de</strong>volverá actuados.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, cabe <strong>en</strong>tonces preguntarse ¿Cuáles <strong>de</strong> los anteriores requisitos pued<strong>en</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> forma y cuáles <strong>de</strong> fondo? Obviam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación que se haga<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> gran medida cuáles pued<strong>en</strong> ser subsanables y cuáles no, <strong>en</strong> ambos<br />

casos según los <strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> m<strong>en</strong>cionado <strong>art</strong>. <strong>399</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> NCPP, que como sost<strong>en</strong>go,<br />

resulta <strong>de</strong> aplicación a todos los recursos y tribun<strong>al</strong>es.<br />

Para resolver el problema, sost<strong>en</strong>go que correspon<strong>de</strong> p<strong>art</strong>ir <strong>de</strong> un tema ineludible que,<br />

como se ha visto líneas arriba, constituye el <strong>principio</strong> que <strong>al</strong>umbra el tema, se trata <strong>de</strong><br />

apuntar hacia <strong>la</strong> re<strong>al</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia -proyectado <strong>al</strong><br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> recursos- lo que pasa por asumir <strong>la</strong>s dos consecu<strong>en</strong>cias prácticas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>principio</strong> pro actione; esto es <strong>la</strong> imposibilidad que <strong>la</strong> admisibilidad (que se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración) <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso esté fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el incumplimi<strong>en</strong>to o inobservancia <strong>de</strong><br />

cuestiones <strong>de</strong> forma, por lo que <strong>en</strong> el caso que el recurso pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>fectos que<br />

puedan ser subsanables sin afectar el equilibrio <strong>en</strong>tre p<strong>art</strong>es, correspon<strong>de</strong> permitirse<br />

esa posibilidad, otorgando un p<strong>la</strong>zo razonable para hacerlo.<br />

De ahí que an<strong>al</strong>izando todos los anteriores requisitos, motivos y <strong>de</strong>más<br />

d<strong>en</strong>ominaciones con <strong>la</strong>s que nuestro NCPP <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> los supuestos previos que son <strong>de</strong><br />

análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> órgano jurisdiccion<strong>al</strong> para admitir el recurso (conc<strong>en</strong>tro mi análisis sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ape<strong>la</strong>ción restringida y el recurso <strong>de</strong> casación) no es difícil -aunque si será bastante<br />

novedoso- admitir que <strong>en</strong> conjunto casi todos los requisitos pued<strong>en</strong> ser subsanables,<br />

con <strong>al</strong>gunas pocas excepciones. Adviértase que para mi análisis, <strong>la</strong> posibilidad re<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

subsanación se convierte <strong>en</strong> el elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>cisivo para el tema.<br />

Veamos. En lo que hace a los requisitos comunes, <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> p<strong>art</strong>e <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

interpone el recurso es un aspecto que no podrá ser subsanado jamás <strong>en</strong> el supuesto<br />

que qui<strong>en</strong> in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te interpuso el recurso, no goza <strong><strong>de</strong>l</strong> estatus <strong>de</strong> p<strong>art</strong>e <strong>en</strong> el pleito.<br />

De ser así, por mucho que se le d<strong>en</strong> uno o varios <strong>la</strong>psos para subsanar ese aspecto,<br />

10


jamás podría hacerlo, por lo que éste caso, constituye a mi juicio un aspecto <strong>de</strong> fondo <strong>al</strong><br />

que no aplica el <strong>principio</strong> com<strong>en</strong>tado.<br />

En re<strong>la</strong>ción a los sigui<strong>en</strong>tes requisitos, es <strong>de</strong>cir, que el recurso <strong>de</strong>be ser oportunam<strong>en</strong>te<br />

interpuesto ante <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te para resolverlo (por ser ambos requisitos a mi<br />

juicio inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes uno <strong><strong>de</strong>l</strong> otro, los consi<strong>de</strong>ro conjuntam<strong>en</strong>te), consi<strong>de</strong>ro que dada<br />

su íntima conexión, si el recurso es interpuesto fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>la</strong>zo previsto por ley, resulta<br />

imposible retroce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el tiempo para permitir <strong>la</strong> subsanación <strong>de</strong> tan neglig<strong>en</strong>te<br />

proce<strong>de</strong>r, tardanza que es por sí misma insubsanable dado el inexorable transcurrir <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

tiempo.<br />

En el caso que el recurso haya sido interpuesto ante otra autoridad que no sea <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>te para recibirlo, cab<strong>en</strong> varios supuestos, aunque se me ocurr<strong>en</strong> dos<br />

princip<strong>al</strong>es: el primero que esta disponga se remita ante <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te –el<br />

<strong>de</strong>fecto ya habría sido subsanado casi inmediatam<strong>en</strong>te- o, que ésta reconoci<strong>en</strong>do su<br />

incompet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>vuelva el memori<strong>al</strong> a <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e, pudi<strong>en</strong>do esta pres<strong>en</strong>tarlo ante <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>te si está d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zo hábil, ya que <strong>de</strong> lo contrario aplicaría el<br />

razonami<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>do para el v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>la</strong>zo. En este caso, como se advertirá,<br />

el error es subsanable casi inmediatam<strong>en</strong>te; caso contrario, habiéndose v<strong>en</strong>cido los<br />

p<strong>la</strong>zos, el caso se subsume <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior caus<strong>al</strong> que, como sostuve, no pue<strong>de</strong> ser<br />

subsanada <strong>de</strong>bido <strong>al</strong> transcurso <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo.<br />

En re<strong>la</strong>ción <strong>al</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los requisitos d<strong>en</strong>ominados objetivos, esto es que el<br />

recurso sea idóneo y jurídicam<strong>en</strong>te posible, consi<strong>de</strong>ro también que no pued<strong>en</strong> ser<br />

subsanables a posteriori lo que no afecta a <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> pro actione, puesto<br />

que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no haberse usado el recurso el recurso que es el jurídicam<strong>en</strong>te indicado<br />

para recurrir <strong>de</strong> esa resolución, si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zo hábil el recurr<strong>en</strong>te<br />

podrá todavía <strong>de</strong>ducirlo recurri<strong>en</strong>do <strong>al</strong> medio idóneo, pero, si no existe recurso contra<br />

esa <strong>de</strong>cisión, por mucho que le d<strong>en</strong> varios p<strong>la</strong>zos para subsanar, esa imposibilidad será<br />

siempre insubsanable. Por ello, t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> nuestra legis<strong>la</strong>ción el <strong>art</strong>. 394 <strong><strong>de</strong>l</strong> NCPP,<br />

que limita <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> recurrir a los casos expresam<strong>en</strong>te señ<strong>al</strong>ados por el Código,<br />

11


pues, como todo <strong>de</strong>recho, el <strong>de</strong>recho a recurrir admite también límites, incluso con el<br />

<strong>principio</strong> pro actione.<br />

Ya ingresando a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias o requisitos puntu<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los dos recursos an<strong>al</strong>izados,<br />

voy a <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erme <strong>en</strong> <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia que formu<strong>la</strong> el <strong>art</strong>. 407 respecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to que durante <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> juicio, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser rec<strong>la</strong>mados para<br />

saneami<strong>en</strong>to y/o efectuar reserva <strong>de</strong> recurrir expresa. Ese aspecto, ¿podrá ser<br />

consi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> forma o <strong>de</strong> fondo a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática an<strong>al</strong>izada? A mi juicio, se<br />

trata <strong>de</strong> un aspecto <strong>de</strong> fondo que no pue<strong>de</strong> ser subsanado, ya que si <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e no ha<br />

consi<strong>de</strong>rado gravosa <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión asumida durante <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia y por tanto no pidió <strong>en</strong> su<br />

mom<strong>en</strong>to su subsanación, m<strong>al</strong> podría luego aparecer –posteriorm<strong>en</strong>te- rec<strong>la</strong>mándo<strong>la</strong>.<br />

Adviértase que los <strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> <strong>en</strong> cuestión, no pued<strong>en</strong> prestarse para corregir<br />

<strong>la</strong> manifiesta neglig<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong>sinterés <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e, como ocurre con el v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>zo o <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>de</strong>fectos que <strong>de</strong>bieron ser oportunam<strong>en</strong>te observados si se<br />

consi<strong>de</strong>raban gravosos (vean que nuevam<strong>en</strong>te aparece el tema <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo y <strong>la</strong><br />

oportunidad, como factores que impid<strong>en</strong> <strong>la</strong> subsanación).<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> citar <strong>la</strong>s disposiciones leg<strong>al</strong>es vio<strong>la</strong>das o erróneam<strong>en</strong>te<br />

aplicadas y expresar <strong>la</strong> aplicación pret<strong>en</strong>dida, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> indicarse por separado cada<br />

vio<strong>la</strong>ción con su fundam<strong>en</strong>to (<strong>art</strong>. 408 para ape<strong>la</strong>ción restringida) y, tratándose <strong>de</strong><br />

casación, señ<strong>al</strong>ar <strong>la</strong> contradicción <strong>en</strong> términos precisos <strong>en</strong>tre el Auto <strong>de</strong> Vista<br />

impugnado y los preced<strong>en</strong>tes invocados (<strong>art</strong>s. 416 y 417) sost<strong>en</strong>go que si bi<strong>en</strong> podrían<br />

parecer a primera vista requisitos <strong>de</strong> fondo, sost<strong>en</strong>go que se trata <strong>de</strong> aspectos <strong>de</strong><br />

forma, <strong>de</strong>bido a que bi<strong>en</strong> pued<strong>en</strong> ser subsanados mediante <strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración o<br />

puntu<strong>al</strong>ización <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo razonable <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos extrañados ya que a difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los anteriores casos consi<strong>de</strong>rados insubsanables, <strong>en</strong> estos, el recurso idóneo ha<br />

sido oportunam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ducido ante <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te y, simplem<strong>en</strong>te se requiere<br />

<strong>de</strong> ac<strong>la</strong>raciones o puntu<strong>al</strong>izaciones para mejor resolver que no implican retroce<strong>de</strong>r<br />

hacia trámites ya precluídos. Nuevam<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mo <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que el elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>terminante para consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> forma o <strong>de</strong> fondo el elem<strong>en</strong>to, es <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

subsanación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>fecto u error.<br />

12


Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> invocación <strong><strong>de</strong>l</strong> preced<strong>en</strong>te contradictorio, que constituye <strong>la</strong><br />

caus<strong>al</strong> más utilizada para inadmitir el recurso <strong>de</strong> casación, <strong>la</strong> situación es sumam<strong>en</strong>te<br />

compleja. Por un <strong>la</strong>do bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado un requisito <strong>de</strong> fondo toda vez que<br />

es sobre <strong>la</strong> base <strong><strong>de</strong>l</strong> preced<strong>en</strong>te contradictorio (que conti<strong>en</strong>e una interpretación<br />

difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución impugnada) respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> <strong>la</strong> Corte<br />

Suprema <strong>de</strong>berá uniformar <strong>la</strong> jurisprud<strong>en</strong>cia estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> doctrina leg<strong>al</strong> aplicable<br />

que, pone fin a <strong>la</strong>s interpretaciones disímiles; por tanto, si no existe preced<strong>en</strong>te<br />

contradictorio, por muchas oportunida<strong>de</strong>s que se d<strong>en</strong> para invocarlo, su omisión no<br />

podrá ser subsanada. ¿Afecta esto <strong>al</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> pro actione? ¿Queda <strong>la</strong><br />

p<strong>art</strong>e sin el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> recibir una segunda opinión <strong>de</strong> su caso? ¿Es justo que por <strong>la</strong><br />

inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to aj<strong>en</strong>o a su actividad, no se resuelva su recurso? 8<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interrogantes anotadas, como un elem<strong>en</strong>to para com<strong>en</strong>zar a resolver<br />

esos problemas es preciso traer a co<strong>la</strong>ción los <strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea jurisprud<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Tribun<strong>al</strong> Constitucion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Bolivia, inaugurada por <strong>la</strong> SC Nº 1401 <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong> 2003, que <strong>en</strong> criterio <strong>de</strong> muchos, nos está dici<strong>en</strong>do que ante <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

preced<strong>en</strong>te contradictorio estaríamos fr<strong>en</strong>te a una exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>al</strong>ización imposible, lo<br />

que impediría <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización materi<strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso <strong>de</strong> casación.<br />

Empero, ¿qué ocurre si el preced<strong>en</strong>te existe pero no fue invocado <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to por<br />

<strong>la</strong> p<strong>art</strong>e? En este caso, <strong>la</strong> respuesta pareciera ser <strong>al</strong>go m<strong>en</strong>os difícil que <strong>en</strong> el anterior<br />

supuesto, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a que <strong>en</strong> uso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>art</strong>. <strong>399</strong>, pueda otorgársele el p<strong>la</strong>zo pertin<strong>en</strong>te<br />

para subsanar esa omisión. No obstante, cabe advertir por cuestiones prácticas que<br />

sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestro procedimi<strong>en</strong>to actu<strong>al</strong>, esa observación <strong>de</strong>biera<br />

re<strong>al</strong>izárse<strong>la</strong> <strong>en</strong> ocasión <strong><strong>de</strong>l</strong> trámite <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción restringida ante <strong>la</strong> Corte<br />

Superior y no luego, ante <strong>la</strong> Corte Suprema. Obviam<strong>en</strong>te queda <strong>la</strong> interrogante si <strong>la</strong><br />

Corte Superior está <strong>en</strong> condiciones materi<strong>al</strong>es <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> preced<strong>en</strong>te<br />

8 Para ampliar el tema respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones doctrin<strong>al</strong>es respecto <strong>de</strong> los <strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong><br />

ape<strong>la</strong>ción y casación, pue<strong>de</strong> consultarse el capítulo 8 “Alcances doctrín<strong>al</strong>es y <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho comparado <strong>de</strong><br />

los recursos…”, <strong>en</strong> mi obra citada “Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Impugnación <strong>en</strong> el Sistema Acusatorio Or<strong>al</strong> Boliviano”.<br />

13


para todos los casos que le son <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, no por f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

Voc<strong>al</strong>es, sino por imposibilida<strong>de</strong>s prácticas.<br />

Como verán, este es un tema que requiere <strong>de</strong> mayor razonami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>bate; ahora sólo<br />

me he limitado a poner <strong>al</strong>gunos ingredi<strong>en</strong>tes para ello.<br />

V. LAS PERSPECTIVAS FUTURAS INMEDIATAS.<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> línea doctrin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia <strong>al</strong> respecto, fue<br />

establecida por <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces única S<strong>al</strong>a P<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia fundadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea jurisprud<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> dictó el Auto Supremo Nº 599 <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2003,<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos: “DOCTRINA LEGAL APLICABLE. Que<br />

el espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva normativa proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> consonancia con <strong>la</strong> doctrina<br />

contemporánea sobre <strong>la</strong> ape<strong>la</strong>ción restringida que constituye el único medio para<br />

impugnar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>señan que el propósito <strong>de</strong> los requisitos <strong>de</strong> forma exigidos por<br />

los <strong>art</strong>s. 407 y 408 <strong><strong>de</strong>l</strong> Código <strong>de</strong> Procedimi<strong>en</strong>to P<strong>en</strong><strong>al</strong> radican <strong>en</strong> facilitar a <strong>la</strong> autoridad<br />

el conocimi<strong>en</strong>to cab<strong>al</strong> y objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión impugnatoria <strong><strong>de</strong>l</strong> recurr<strong>en</strong>te, por lo que<br />

para lograr ese propósito, el <strong>art</strong>. <strong>399</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Código <strong>de</strong> Procedimi<strong>en</strong>to P<strong>en</strong><strong>al</strong> obliga <strong>al</strong><br />

Tribun<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>al</strong>zada a conminar <strong>al</strong> recurr<strong>en</strong>te para que subsane los <strong>de</strong>fectos u omisiones<br />

<strong>de</strong> forma que conti<strong>en</strong>e su recurso, bajo apercibimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rechazo; por lo que <strong>en</strong> ningún<br />

caso el Tribun<strong>al</strong> está facultado a rechazar el recurso así formu<strong>la</strong>do in limine, es <strong>de</strong>cir,<br />

sin haberle previam<strong>en</strong>te dado <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> subsanar <strong>la</strong>s form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s extrañadas.<br />

Lo contrario, implicaría vulnerar <strong>la</strong>s normas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>bido proceso, <strong>en</strong> sus compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong>recho a obt<strong>en</strong>er tute<strong>la</strong> judici<strong>al</strong> efectiva, <strong>en</strong> el caso,<br />

mediante un f<strong>al</strong>lo o segunda opinión que resuelva su pret<strong>en</strong>sión impugnatoria”. 9 .<br />

Es más <strong>de</strong> una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina leg<strong>al</strong> aplicable votada hasta el mom<strong>en</strong>to, se<br />

pue<strong>de</strong> advertir fácilm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> mayoría, si <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones don<strong>de</strong> ese<br />

establece doctrina leg<strong>al</strong> aplicable están referidas <strong>al</strong> <strong>art</strong>. <strong>399</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> NCPP, concretam<strong>en</strong>te a<br />

9 Habrá que precisar que <strong>la</strong> línea jurisprud<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> respecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>principio</strong> pro actione fue inaugurada por el<br />

Tribun<strong>al</strong> Constitucion<strong>al</strong> mediante SC Nº 1044/03-R <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio.<br />

14


<strong>la</strong> omisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cortes Superiores <strong>de</strong> Distrito a otorgar el p<strong>la</strong>zo para subsanación <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong> forma, aunque, todavía no se ha ingresado <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le a disgregar cu<strong>al</strong>es<br />

son estos <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le o cu<strong>al</strong>es no. 10<br />

No obstante, <strong><strong>de</strong>l</strong> análisis <strong>de</strong> los Autos Supremos restantes, se advierte también que<br />

sigui<strong>en</strong>do una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que también se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cortes Superiores, se suele<br />

inadmitir los recursos <strong>de</strong> casación acusando <strong>la</strong> omisión <strong>de</strong> varios <strong>de</strong> los <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong><br />

forma así consi<strong>de</strong>rados según <strong>la</strong> postura <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> este trabajo. Así por ejemplo,<br />

se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra inadmisible cuando no se invocó oportunam<strong>en</strong>te el preced<strong>en</strong>te contradictorio<br />

–no se precisa si existía o no, por razones obvias- y lo que es también frecu<strong>en</strong>te,<br />

cuando <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e recurr<strong>en</strong>te no estableció <strong>en</strong> términos precisos <strong>en</strong> que consiste <strong>la</strong><br />

contradicción.<br />

Con ese anteced<strong>en</strong>te, cabe preguntarse <strong>en</strong>tonces ¿Cuáles son <strong>la</strong>s perspectivas futuras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina boliviana <strong>en</strong> este tema? Creo que <strong>en</strong> el inmediato futuro, <strong>la</strong> Corte t<strong>en</strong>drá<br />

que no sólo limitarse a disponer el cumplimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>art</strong>. <strong>399</strong> por <strong>la</strong>s Cortes Superiores<br />

<strong>de</strong> Distrito <strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> doctrina leg<strong>al</strong> aplicable, sino también, <strong>la</strong> propia Corte Suprema<br />

ampliará los <strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong>de</strong> esa doctrina a los casos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> su<br />

conocimi<strong>en</strong>to cuando <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> pronunciarse respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> admisión <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso<br />

<strong>de</strong> casación (<strong>art</strong>. 418) advierta que los <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong> forma que el recurso an<strong>al</strong>izado<br />

adolece, pued<strong>en</strong> ser también subsanados por <strong>la</strong> p<strong>art</strong>e incluso durante esa etapa<br />

proces<strong>al</strong>.<br />

No puedo terminar sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia a que actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> doctrina<br />

extranjera que aborda el tema <strong><strong>de</strong>l</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia, discute respecto <strong>de</strong> los <strong><strong>al</strong>cances</strong><br />

<strong>de</strong> los recursos como los que nos ocupan, con base a que <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>, es <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar resolver conflictos –<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te viol<strong>en</strong>tos- mediante medios pacíficos, lo cu<strong>al</strong>, será muy difícil <strong>de</strong> lograr<br />

si el último pronunciami<strong>en</strong>to a cargo <strong><strong>de</strong>l</strong> máximo tribun<strong>al</strong> <strong>de</strong> justicia ordinaria <strong>de</strong> un país,<br />

10 Pued<strong>en</strong> consultarse <strong>la</strong>s SSCC Nº s. 1075/03-R <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio y <strong>la</strong> 1146/03, que abordan el tema <strong>de</strong> los<br />

requisitos <strong>de</strong> fondo y forma, aunque <strong>en</strong> una perspectiva difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> que ahora propugno.<br />

15


queda limitado por el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> requisitos form<strong>al</strong>es que pued<strong>en</strong> ser<br />

subsanados.<br />

Los <strong><strong>al</strong>cances</strong> <strong>de</strong> esta nueva doctrina gravitaran a mi juicio <strong>de</strong> manera significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

concepción <strong>de</strong> los medios impugnaticios y especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera que el <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia quedará configurado <strong>en</strong> el inmediato futuro, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do<br />

aquel<strong>la</strong> concepción meram<strong>en</strong>te form<strong>al</strong>ista que impregnó el tratami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> antiguo<br />

sistema e incluso, como se ha visto, los inicios <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo, aunque <strong>en</strong> éste caso, es<br />

obvio que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una doctrina boliviana <strong>en</strong> el tema, será resultado <strong>de</strong> varios<br />

años <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Nº 1970.<br />

Sucre, CAPITAL <strong>de</strong> <strong>la</strong> república <strong>de</strong> Bolivia, abril <strong>de</strong> 2007<br />

BIBLIOGRAFIA:<br />

ESPARZA LEIBAR, Iñaki. “El Principio <strong><strong>de</strong>l</strong> Proceso Debido”. José María Bosch Editor S.A.<br />

Barcelona, 1995.<br />

PICO I JUNOY, Joan. “Las Garantías Constitucion<strong>al</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> Proceso”. José María Bosch Editor<br />

S.A. Barcelona, 1997.<br />

YAÑEZ CORTES, Arturo. “Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Impugnación <strong>en</strong> el Sistema Acusatorio Or<strong>al</strong> Boliviano”.<br />

Impr<strong>en</strong>ta Gaviota <strong><strong>de</strong>l</strong> Sur; Sucre; <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2005.<br />

YAÑEZ CORTES, Arturo. “Ratio Decid<strong>en</strong>di” Impr<strong>en</strong>ta Gaviota <strong><strong>de</strong>l</strong> Sur; Sucre, marzo <strong>de</strong> 2007.<br />

www.ratio<strong>de</strong>cid<strong>en</strong>di.info<br />

www.<strong>ncpp</strong><strong>en</strong><strong>al</strong>bo-gtz.org<br />

http://suprema.po<strong>de</strong>rjudici<strong>al</strong>.gob.bo<br />

http://www.corteidh.or.cr/<br />

16

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!