Rol de la universidad en el siglo XXI - Universidad Iberoamericana

Rol de la universidad en el siglo XXI - Universidad Iberoamericana Rol de la universidad en el siglo XXI - Universidad Iberoamericana

07.05.2013 Views

DIDAC 55 NUEVA ÉPOC A / PRIMAVERA 2010 / UNIVERSIDAD IBEROAMERIC ANA ROL DE LA UNIVERSIDAD EN EL SIGLO XXI José López Salgado Privatización de la educación superior Patricia Esperanza Alvarado Tovar Rankings mundiales universitarios Miguel Ángel Sánchez Carrión Humanismo de inspiración cristiana en la UIA Lea F. Vezub Competencia proyectual en diseño Mª del Pilar Martínez Agut Profesionales de la educación infantil Carlos Kerbel Lifshitz Sara Lucía Camargo-Ricalde Ignacio López y Celis José Morales Orozco Carlos Gómez Camarena Se siente, se piensa… y se aprende Rol de la universidad en el siglo XXI

DIDAC<br />

55<br />

NUEVA ÉPOC A / PRIMAVERA 2010 / UNIVERSIDAD IBEROAMERIC ANA<br />

ROL DE LA UNIVERSIDAD EN EL SIGLO <strong>XXI</strong><br />

José López Salgado Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior<br />

Patricia Esperanza<br />

Alvarado Tovar<br />

Rankings mundiales<br />

universitarios<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión Humanismo <strong>de</strong> inspiración<br />

cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> UIA<br />

Lea F. Vezub Compet<strong>en</strong>cia proyectual<br />

<strong>en</strong> diseño<br />

Mª <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

infantil<br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz<br />

Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong><br />

Ignacio López y C<strong>el</strong>is<br />

José Morales Orozco<br />

Carlos Gómez Camar<strong>en</strong>a<br />

Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa…<br />

y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>XXI</strong>


Rector<br />

José morales orozco, S. J.<br />

Vicerrector Académico<br />

Javier prado Galán, S. J.<br />

DIDAC<br />

Nueva época ⁄ Número 55 / prImavera 2010<br />

Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación Integral<br />

José ramón ulloa Herrero<br />

Programa <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Académicos<br />

ma. Luisa crispín Bernardo<br />

Comité Editorial<br />

merce<strong>de</strong>s <strong>de</strong> agüero Servín<br />

arac<strong>el</strong>i D<strong>el</strong>gado Fresán<br />

pablo Gaitán rossi<br />

Luis Héctor Inclán ci<strong>en</strong>fuegos<br />

Luis migu<strong>el</strong> martínez cervantes<br />

marta Soledad morales Soto<br />

Yo<strong>la</strong>nda rico ramírez<br />

mariana Sánchez Saldaña<br />

Editora<br />

Teresita Gómez Fernán<strong>de</strong>z<br />

Diseño<br />

Gerardo m<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z<br />

Corrección <strong>de</strong> estilo<br />

mauro chávez<br />

Ilustraciones<br />

portada: T. Gómez<br />

Interiores: Lucía cristerna aragón<br />

DIDac / <strong>universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong>, a. c.<br />

Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación Integral, primavera 2010<br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxI<br />

v.12.28 cm. Semestral<br />

prol. paseo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma 880<br />

Lomas <strong>de</strong> Santa Fe, D<strong>el</strong>eg. Álvaro obregón<br />

méxico, D. F., c.p. 01219<br />

T<strong>el</strong>s.: 59-50-40-00 (ext. 4919)<br />

Fax: 59-50-43-31<br />

publica@uia.mx<br />

http://www.didac.uia.mx<br />

Producción<br />

Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación Integral<br />

<strong>universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong>, a. c.<br />

1. educación – publicaciones periódicas<br />

2. <strong>en</strong>señanza – publicaciones periódicas<br />

3. méxico (ciudad) <strong>universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong>, a. c.<br />

Impreso por<br />

oak-editorial, S.a. <strong>de</strong> c.v. cerrada <strong>de</strong> veracruz 110, c-302,<br />

Jesús <strong>de</strong>l monte, Huixquilucan, edo. <strong>de</strong> méx.<br />

Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación Integral II T. 500 ejemp<strong>la</strong>res.<br />

ISSN 0185-3872, reserva <strong>de</strong> título ante <strong>el</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> Derecho<br />

<strong>de</strong> autor No. 04-2003-052712372000-102, certificado <strong>de</strong> Licitud<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido No. 1748 y certificado <strong>de</strong> Licitud <strong>de</strong> Título No. 2731,<br />

otorgados por <strong>la</strong> comisión calificadora <strong>de</strong> publicaciones y revistas Ilustradas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Gobernación.<br />

Todo artículo firmado es responsabilidad <strong>de</strong> su autor<br />

Revista No. 55, Primavera 2010<br />

(Publicación Semestral)<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación Integral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong>, A.C.


DIDAC<br />

NUEVA ÉPOCA / NÚMERO 55 / PRiMAVERA 2010 / UNiVERSiDAD iBEROAMERiCANA<br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi<br />

Sumario<br />

Teresita Gómez Fernán<strong>de</strong>z 2 Una pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> <strong>la</strong> editora<br />

Artículos<br />

José López Salgado 4 Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior:<br />

am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México<br />

Patricia Esperanza Alvarado Tovar 11 Los rankings mundiales universitarios.<br />

Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión 16 Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración<br />

cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana<br />

Lea F. Vezub 24 La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut 32 Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

Archivos pedagógicos<br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz 41 Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong><br />

Ignacio López y C<strong>el</strong>is<br />

¿Qué se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> UiA?<br />

José Morales Orozco 48 <strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi<br />

Carlos Gómez Camar<strong>en</strong>a 52 Seminario <strong>Universidad</strong> sin Condición.<br />

Una pres<strong>en</strong>tación


Una pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> <strong>la</strong> editora<br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi<br />

Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l “rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi”<br />

implica hacerlo <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> para dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este <strong>siglo</strong> que, dicho sea <strong>de</strong> paso,<br />

lleva ya una década <strong>de</strong> camino. Sin embargo, <strong>de</strong>finir<br />

cuáles son <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s no es una tarea fácil, pues<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> persona y <strong>de</strong> sociedad<br />

<strong>de</strong> los que se parte como principales factores, <strong>de</strong><br />

tal modo que una <strong>de</strong>terminada característica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad actual pue<strong>de</strong> resultar <strong>de</strong>seable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

óptica, pero problemática <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra. Asimismo,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> lo que <strong>la</strong>s instituciones educativas<br />

pue<strong>de</strong>n hacer al respecto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l concepto que<br />

se t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> educación. Esta situación lejos <strong>de</strong> limitar<br />

<strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>la</strong> fortalece, pues provoca<br />

una necesaria discusión <strong>en</strong> torno a estos temas,<br />

haciéndo<strong>la</strong> más dinámica, plural, crítica, libre. En<br />

una pa<strong>la</strong>bra: más viva.<br />

Pero estos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos no son nuevos. Éste<br />

ha sido consi<strong>de</strong>rado, con más o m<strong>en</strong>os ímpetu, <strong>el</strong><br />

espíritu tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>. El s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>en</strong>tonces, <strong>de</strong> ofrecer <strong>en</strong> didac un número <strong>de</strong>dicado<br />

a este tema ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> pregunta acerca<br />

<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que si bi<strong>en</strong> han sido gestados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> convulsionado <strong>siglo</strong> xx, han irrumpido <strong>en</strong> este<br />

<strong>siglo</strong> con características particu<strong>la</strong>res, como <strong>la</strong> globalización,<br />

que acompaña a <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

propuesta por Cast<strong>el</strong>ls y cuyas implicaciones culturales,<br />

psicológicas, políticas, filosóficas, económicas<br />

y técnicas, por m<strong>en</strong>cionar algunas, habrán <strong>de</strong> ser<br />

2 • Una pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> <strong>la</strong> editora<br />

Teresita Gómez Fernán<strong>de</strong>z. Didac 55 (2010): 2-3<br />

materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre los actores re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>la</strong> <strong>universidad</strong>.<br />

Así, <strong>en</strong> este número pres<strong>en</strong>tamos muy diversos<br />

trabajos <strong>en</strong> torno al tema. José López Salgado trata un<br />

importante <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> política educativa, re<strong>la</strong>cionado<br />

con <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior. D<strong>en</strong>uncia<br />

lo que l<strong>la</strong>ma un creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Estado por <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, tanto a niv<strong>el</strong><br />

mundial como nacional, y advierte <strong>de</strong> los posibles<br />

p<strong>el</strong>igros <strong>de</strong> esta política, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado<br />

con <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones.<br />

Patricia Alvarado Tovar da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

importancia que han cobrado <strong>en</strong>tre diversos actores<br />

los rankings universitarios y explica cómo ha aum<strong>en</strong>tado<br />

su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong><br />

distintos niv<strong>el</strong>es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l alumnado hasta <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> los gobiernos al <strong>de</strong>finir sus políticas educativas.<br />

En <strong>el</strong> t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía que pue<strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tar<br />

una <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> este <strong>siglo</strong>, Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez<br />

Carrión pres<strong>en</strong>ta un <strong>en</strong>sayo sobre <strong>el</strong> humanismo<br />

integral <strong>de</strong> inspiración cristiana que caracteriza a <strong>la</strong><br />

educación impartida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana.<br />

Lea Vezub aborda un caso concreto <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia<br />

educativa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que ya hablábamos: <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación<br />

<strong>de</strong> estrategias, l<strong>en</strong>guajes y prácticas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />

los estudiantes que ingresan a <strong>la</strong>s diversas carreras<br />

<strong>de</strong> arquitectura y diseño, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r<br />

compet<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas sociales y <strong>de</strong><br />

mercado <strong>la</strong>boral. Nos pres<strong>en</strong>ta los resultados <strong>de</strong> una


experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> innovación didáctica llevada a cabo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires con este propósito.<br />

En <strong>la</strong> misma línea, María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez<br />

Agut <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> profesionalización <strong>de</strong>l<br />

profesorado <strong>de</strong> educación infantil <strong>en</strong> España.<br />

En <strong>la</strong> sección Archivos Pedagógicos, Carlos<br />

Kerb<strong>el</strong>, Sara Lucía Camargo e ignacio López y C<strong>el</strong>is<br />

nos re<strong>la</strong>tan <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una propuesta<br />

didáctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se promueve <strong>la</strong> estimu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> afectividad y <strong>la</strong> curiosidad, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos comúnm<strong>en</strong>te<br />

rezagados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza universitaria, para<br />

g<strong>en</strong>erar un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico y un apr<strong>en</strong>dizaje<br />

más efectivo.<br />

En <strong>la</strong> sección ¿Qué se Está Haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> uia?,<br />

José Morales Orozco SJ, Rector <strong>de</strong> esta <strong>Universidad</strong>,<br />

nos ofrece su visión sobre <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> una<br />

<strong>universidad</strong> confiada a <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús (como<br />

es <strong>la</strong> ibero), <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma-<br />

ción integral <strong>de</strong> alumnos y profesores, así como <strong>la</strong><br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia académica e institucional. Subraya que,<br />

ante <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> formación<br />

humanista y <strong>en</strong> valores va <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad académica, su convicción es que <strong>la</strong> calidad<br />

académica es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> integralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación.<br />

Por su parte, Carlos Gómez Camar<strong>en</strong>a nos<br />

sintetiza <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l seminario <strong>Universidad</strong><br />

sin Condición, que ha sido un foro <strong>de</strong> discusión <strong>en</strong><br />

torno al rol y <strong>la</strong>s vicisitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>.<br />

Como colofón, <strong>la</strong>s ilustraciones <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

número son una serie <strong>de</strong> grabados e<strong>la</strong>borados por<br />

Lucia Cristerna Aragón, estudiante <strong>de</strong> diseño gráfico<br />

<strong>de</strong> esta <strong>universidad</strong>.<br />

Teresita Gómez Fernán<strong>de</strong>z<br />

Primavera <strong>de</strong> 2010<br />

Una pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> <strong>la</strong> editora • 3<br />

Teresita Gómez Fernán<strong>de</strong>z. Didac 55 (2010): 2-3


Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior:<br />

am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México<br />

José López Salgado*<br />

Profesor-investigador<br />

Facultad <strong>de</strong> Psicología, <strong>Universidad</strong> Autónoma <strong>de</strong> Querétaro<br />

4 • Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior: am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México<br />

José López Salgado. Didac 55 (2010): 4-10<br />

❂<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El proceso creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación media superior y superior <strong>en</strong> México y<br />

<strong>el</strong> mundo, como resultado <strong>de</strong>l gradual y sost<strong>en</strong>ido proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong><br />

materia económica, política y social, constituye uno <strong>de</strong> los mayores riesgos para <strong>la</strong> soberanía<br />

nacional. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México se empeora aún más con <strong>la</strong> política <strong>de</strong> exclusión educativa<br />

y <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, ya que sólo 23 <strong>de</strong> cada 100 jóv<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a <strong>la</strong> educación<br />

superior <strong>en</strong> nuestro país.<br />

La exclusión social <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es no sólo es una f<strong>la</strong>grante vio<strong>la</strong>ción a sus <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, sino que constituye también <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación y<br />

<strong>la</strong> soberanía nacional, lo que pue<strong>de</strong> revertirse si se aprovecha a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominado<br />

bono <strong>de</strong>mográfico.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: privatización, educación pública, Estado, juv<strong>en</strong>tud<br />

AbstrAct<br />

The rec<strong>en</strong>t process of high school and university education becoming a part of the private sector in<br />

Mexico and <strong>el</strong>sewhere in the world, as a result of a gradual and sustained none involvem<strong>en</strong>t of the<br />

state in economic, political and social matters, constitutes one of the major risks concerning national<br />

autonomy of countries. For Mexico, the case wors<strong>en</strong>s with a political and <strong>la</strong>bor system that promotes<br />

exclusion of youths, since only 23 out of 100 stu<strong>de</strong>nts have access to university education.<br />

This exclusion is not only a clear vio<strong>la</strong>tion of young people’s human rights, but also becomes<br />

an obstacle to assure the auto <strong>de</strong>termination and autonomy of a nation. This situation could be<br />

reverted if what is so called a <strong>de</strong>mographic bonus could be a<strong>de</strong>quat<strong>el</strong>y used.<br />

Key words: private sector, public education, State, youth<br />

La <strong>universidad</strong> pública <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> historia<br />

Como institución educativa que forma a <strong>la</strong>s nuevas<br />

g<strong>en</strong>eraciones para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar propositivam<strong>en</strong>te los<br />

retos que ofrece <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> una época <strong>de</strong>terminada,<br />

<strong>la</strong> <strong>universidad</strong> pública ti<strong>en</strong>e como característica<br />

*Correo <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong>l autor: jolosa@uaq.mx<br />

fundam<strong>en</strong>tal ser un sujeto social <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración.<br />

Su estructura, fines y funcionami<strong>en</strong>to manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> naturaleza y <strong>la</strong>s<br />

transformaciones <strong>de</strong> otro sujeto social, también<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rga vida, <strong>de</strong> vida histórica: <strong>el</strong> Estado. Esto<br />

sin negar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisiva influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los intereses<br />

que acompañan —también <strong>en</strong> esa mirada históri-


ca— a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales y sus luchas perman<strong>en</strong>tes,<br />

que se <strong>de</strong>jan s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> <strong>la</strong> cotidianeidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

institucional.<br />

En esta perspectiva, <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> pública ha<br />

asumido <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas que le han sido<br />

impuestas a su tarea, así como <strong>la</strong>s que <strong>el</strong><strong>la</strong> misma,<br />

<strong>de</strong> acuerdo con sus posibilida<strong>de</strong>s, ha establecido <strong>de</strong><br />

manera incisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real y Pontificia <strong>Universidad</strong> hasta<br />

los tiempos actuales, <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> ha transitado<br />

por distintas fases <strong>en</strong> su expresión social (Aboites,<br />

1996). Lo que ha cambiado es <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> asignación<br />

o resist<strong>en</strong>cia que ha jugado ante <strong>la</strong>s diversas<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los actores sociales (locales, nacionales<br />

e internacionales).<br />

Hoy, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>siglo</strong> xxi, y ante <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> nuevos esc<strong>en</strong>arios sociales, económicos, políticos<br />

y culturales, que com<strong>en</strong>zaron a dibujarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

principios <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> pasado, <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong> pública se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> palestra ante<br />

<strong>la</strong> presión <strong>de</strong> los interlocutores, que exig<strong>en</strong> su pronta<br />

transformación (cepal, 1992; tlc, 1994; bm, 1995;<br />

oc<strong>de</strong>, 1996).<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas condiciones que configuran<br />

<strong>la</strong> globalización, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión unipo<strong>la</strong>r que<br />

hoy <strong>la</strong> promueve, y bajo <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>l mercado con su<br />

indisociable signo económico, <strong>el</strong> Estado está sufri<strong>en</strong>do<br />

un proceso <strong>de</strong> transformación estructural que se<br />

manifiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> pérdida progresiva <strong>de</strong> su capacidad<br />

para <strong>la</strong> conducción económica <strong>de</strong>l país, así como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cada vez más aus<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong><br />

nación, lo que <strong>de</strong>bilita <strong>en</strong> grado extremo <strong>el</strong> ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía y <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación.<br />

En este esc<strong>en</strong>ario, <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> pública, al<br />

igual que otras instituciones <strong>de</strong> carácter social, es<br />

<strong>el</strong> acusado predilecto <strong>de</strong> los nuevos protagonistas<br />

<strong>de</strong>l ejercicio económico y político (nacionales y<br />

extranjeros), <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>l<br />

Estado son disfuncionales para los requerimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> inserción internacional que rec<strong>la</strong>man <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong> pública su función <strong>de</strong> formación para<br />

<strong>el</strong> trabajo. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l Estado<br />

—a <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> los sectores más conservadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y <strong>de</strong> los organismos internacionales— sólo<br />

será completa <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que sus instituciones,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> al nuevo esquema<br />

privatista, que <strong>de</strong>sdibuja <strong>la</strong> función social que les<br />

dio orig<strong>en</strong>.<br />

Nadie lo pue<strong>de</strong> negar. La privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da neoliberal a<br />

esca<strong>la</strong> mundial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> 25 años, impulsada<br />

por los organismos financieros multi<strong>la</strong>terales, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> Banco Mundial (bm), <strong>el</strong> Fondo<br />

Monetario internacional (fmi) y <strong>el</strong> Banco interamericano<br />

<strong>de</strong> Desarrollo (bid) <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> nuestra<br />

región (Gran<strong>de</strong>, 2007).<br />

La privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública superior<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s constantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> los organismos<br />

financieros internacionales es <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

a favorecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />

los niv<strong>el</strong>es medio superior y superior. En <strong>el</strong> mismo<br />

s<strong>en</strong>tido se advierte <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia al Estado, por organismos<br />

multi<strong>la</strong>terales, <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er (restringir) <strong>la</strong><br />

matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s públicas, así como <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>evar los requisitos para <strong>el</strong> acceso a recursos extraordinarios<br />

por concurso a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes programas<br />

especiales, 1 lo que lleva al Estado a sustraerse<br />

gradualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los rubros que<br />

vayan más allá <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios y gastos <strong>de</strong> operación “para<br />

crear y ampliar <strong>el</strong> sistema privatizado <strong>de</strong> educación<br />

postsecundaria. La mayor parte <strong>de</strong>l futuro aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> terciario será absorbida<br />

por estas instituciones (bm, 1995: 100).<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior no sólo toca a <strong>la</strong> organización y estructura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, sino al <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los recursos<br />

públicos <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l sector<br />

productivo. La privatización está asociada al:<br />

Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior: am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México • 5<br />

José López Salgado. Didac 55 (2010): 4-10


proceso <strong>de</strong> mercantilización, (…) que busca que<br />

<strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>de</strong>fina sus acciones <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l mercado, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> comprav<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> productos universitarios. Privatización y<br />

mercantilización son los rasgos es<strong>en</strong>ciales a partir<br />

<strong>de</strong> los cuales se <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> México y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

(Ordorika, 2002).<br />

La privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública superior,<br />

al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercantilización que los organismos<br />

financieros multi<strong>la</strong>terales están promovi<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

nuestro país, es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que atraviesa difer<strong>en</strong>tes<br />

acciones <strong>en</strong> forma simultánea. Sobre <strong>la</strong><br />

privatización se <strong>de</strong>staca:<br />

• Sustitución <strong>de</strong>l subsidio público por fondos<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> privado, a través <strong>de</strong>: <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong>l subsidio, increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones<br />

familiares mediante cuotas <strong>de</strong> inscripción o<br />

colegiaturas, exám<strong>en</strong>es, cobro <strong>de</strong> inscripción<br />

por pasantía (uaq, 2007: 5).<br />

• Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta educativa. Algunos<br />

datos que marcan esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nos indican<br />

que <strong>de</strong> 1989 a 1999 aum<strong>en</strong>tó 250% <strong>la</strong><br />

matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> educación superior <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

privado y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo periodo <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

universida<strong>de</strong>s privadas aum<strong>en</strong>tó 160%.<br />

• Concesión <strong>de</strong> servicios —aunque incipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

México— <strong>de</strong> algunas activida<strong>de</strong>s (librerías,<br />

cafeterías, vigi<strong>la</strong>ncia, limpieza, etcétera). En<br />

otros países <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s transfier<strong>en</strong><br />

operaciones completas, como <strong>la</strong> educación<br />

propedéutica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> idiomas o<br />

algunas más (Ordorika, 2002).<br />

Algunos <strong>de</strong> los indicadores que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública como<br />

am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México se apoyan <strong>en</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes datos: 2<br />

• 50% <strong>de</strong> los habitantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> país ap<strong>en</strong>as<br />

sobrevive con ingresos <strong>de</strong> hasta un sa<strong>la</strong>rio<br />

mínimo y sin prestaciones.<br />

6 • Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior: am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México<br />

José López Salgado. Didac 55 (2010): 4-10<br />

• 60% <strong>de</strong> los espacios <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s públicas<br />

y privadas son ocupados por hijos <strong>de</strong> familias<br />

ricas, <strong>en</strong> contraste con 5% que alcanzan los<br />

estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias más pobres.<br />

• 40% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>serta <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

porque se v<strong>en</strong> obligados a incorporarse al<br />

campo <strong>la</strong>boral. Una vez fuera, son pocos los<br />

que regresan. A los 20 años, dos <strong>de</strong> cada tres<br />

jóv<strong>en</strong>es abandonan sus estudios (Mil<strong>en</strong>io<br />

Diario, 27 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007).<br />

• Más <strong>de</strong> 30% <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 19 años<br />

abandonan los estudios por falta <strong>de</strong> recursos<br />

y se v<strong>en</strong> obligados a trabajar, mi<strong>en</strong>tras que<br />

más <strong>de</strong> 40% <strong>de</strong> 15 y 16 años y más <strong>de</strong> 30%<br />

<strong>de</strong> 17 a 19 años <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> estudiar (Ibid.).<br />

• A finales <strong>de</strong>l año 2000 había 1,129 instituciones,<br />

y <strong>de</strong> éstas 747 eran privadas y 382<br />

públicas. Para finales <strong>de</strong> 2005 <strong>el</strong> número<br />

se increm<strong>en</strong>tó a 1,459, que incluían 955<br />

privadas y 464 públicas.<br />

• Las universida<strong>de</strong>s privadas ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n 33% <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> nacional <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>ciatura; es <strong>de</strong>cir,<br />

poco más <strong>de</strong> 640 mil jóv<strong>en</strong>es. De continuar<br />

con esta tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 2010 at<strong>en</strong><strong>de</strong>rán<br />

40%.<br />

• En México, ante <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso<br />

a <strong>la</strong> educación pública superior, muchos<br />

jóv<strong>en</strong>es optan por universida<strong>de</strong>s privadas <strong>de</strong><br />

poca calidad, a <strong>la</strong>s que muchos l<strong>la</strong>man patito<br />

o <strong>de</strong> garaje.<br />

• Las universida<strong>de</strong>s patito ofrec<strong>en</strong> a miles <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es carreras técnicas y lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> baja<br />

inversión y altam<strong>en</strong>te saturadas que se<br />

cursan <strong>en</strong> tres años.<br />

• Las instituciones conocidas como universida<strong>de</strong>s<br />

patito no sólo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un mercado<br />

floreci<strong>en</strong>te, también carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> un verda<strong>de</strong>ro<br />

marco regu<strong>la</strong>torio 3 que certifique <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación que ofrec<strong>en</strong>.<br />

• El diagnóstico <strong>de</strong> 33 países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector arroja los sigui<strong>en</strong>tes datos: muy<br />

pocos países son los que superan <strong>la</strong> media<br />

regional <strong>de</strong> 28.5% <strong>en</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> 20 a 24 años, contra una media <strong>de</strong> 55%


<strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. México ap<strong>en</strong>as<br />

alcanza <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> 23% (La Jornada, 17<br />

<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2007).<br />

• En cuanto a los recortes al presupuesto<br />

<strong>de</strong>stinado a educación pública superior y a<br />

ci<strong>en</strong>cia y tecnología, <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer caso cayó,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Presupuesto <strong>de</strong> Egresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />

2009, <strong>de</strong> 0.59% <strong>de</strong>l pib <strong>en</strong> 2008 a 0.55%<br />

<strong>de</strong>l pib <strong>en</strong> 2009, <strong>en</strong> tanto que para ci<strong>en</strong>cia<br />

y tecnología se redujo <strong>de</strong> 0.39% <strong>en</strong> 2003 a<br />

0.33% <strong>en</strong> 2009.<br />

El abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación por parte <strong>de</strong>l Estado<br />

no es acci<strong>de</strong>ntal, sino que obe<strong>de</strong>ce a un proyecto <strong>de</strong><br />

privatización <strong>de</strong>l sistema educativo y <strong>de</strong> subordinación<br />

al mercado. Lo anterior no sólo pone <strong>en</strong> riesgo<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública, sino que pone<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho <strong>la</strong> naturaleza social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

pública mexicana, por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proyecto<br />

educativo y <strong>de</strong> nación <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance.<br />

Esto ha sido seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> diversos foros; uno<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los fue <strong>el</strong> Primer Congreso Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, reunido <strong>en</strong> Harare,<br />

Zimbabwe, <strong>de</strong>l 19 al 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1995, <strong>en</strong> don<strong>de</strong>,<br />

sobre los p<strong>el</strong>igros <strong>de</strong> <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

pública, se seña<strong>la</strong>:<br />

• Nota que <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> varios gobiernos<br />

e instituciones financieras internacionales,<br />

se vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, una<br />

fuerte t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong><br />

ciertos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica que<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te formaban parte <strong>de</strong>l sector<br />

público.<br />

• Nota que este movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> privatización,<br />

a m<strong>en</strong>udo justificado por <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er mejores resultados económicos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia internacional, no siempre ha<br />

r<strong>en</strong>dido los frutos que se esperaban, y no<br />

ha evitado que empeore <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo<br />

ni que se increm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> marginación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleado, incluy<strong>en</strong>do los jóv<strong>en</strong>es.<br />

• Nota que algunos gobiernos y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s instituciones financieras internacionales<br />

<strong>de</strong>sean ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r ahora estas políticas <strong>de</strong> privatización<br />

a los sectores <strong>de</strong> servicios sociales,<br />

tales como <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación juv<strong>en</strong>il y <strong>la</strong><br />

formación para adultos, creando estructuras<br />

competitivas y mecanismos <strong>de</strong> mercado con<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

servicios; pero que suscitan una profunda<br />

interrogación a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los personales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación y sus sindicatos.<br />

Y se acuerda lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

[La internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong>be] Continuar<br />

ejerci<strong>en</strong>do presión a todos los niv<strong>el</strong>es para <strong>de</strong>mostrar<br />

que los servicios <strong>de</strong> educación pública son a m<strong>en</strong>udo<br />

más efectivos, al contrario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s afirmaciones que<br />

predican numerosos foros <strong>de</strong> gobiernos y empleadores<br />

Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior: am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México • 7<br />

José López Salgado. Didac 55 (2010): 4-10


e instituciones financieras internacionales, y que su<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to sólo pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tarse por medio<br />

<strong>de</strong> políticas sistemáticas <strong>de</strong> asociación a niv<strong>el</strong> internacional,<br />

nacional, regional y local (internacional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Educación, 1995: 1-2).<br />

Los jóv<strong>en</strong>es y sus oportunida<strong>de</strong>s educativas<br />

<strong>en</strong> Querétaro 4<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia pob<strong>la</strong>cional <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> Querétaro<br />

manti<strong>en</strong>e una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to por <strong>en</strong>cima<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> media nacional (inegi, 2005). Según datos<br />

<strong>de</strong>l instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística, Geografía e<br />

informática (inegi), para <strong>el</strong> periodo 1990-2000, <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad fue <strong>de</strong> 2.9%, <strong>en</strong> tanto que<br />

<strong>la</strong> media nacional fue <strong>de</strong> 1.8% <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo periodo<br />

(Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Querétaro, 2004-2009).<br />

En 2005, conforme a los grupos quinqu<strong>en</strong>ales <strong>de</strong><br />

edad, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es,<br />

com<strong>en</strong>zando a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> grupos pob<strong>la</strong>cionales<br />

<strong>de</strong> 45 años <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte (véase <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1).<br />

En esta <strong>en</strong>tidad, conforme a <strong>la</strong>s proyecciones<br />

hechas al 2030, <strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> natalidad <strong>en</strong>tre<br />

1990 y 2030 pasará <strong>de</strong> 29.35% a 13.94%; esto es,<br />

<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> natalidad <strong>de</strong>crecerá más <strong>de</strong> 50%, lo que<br />

conducirá al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, l<strong>en</strong>to pero progresivo, <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional. Lo anterior obliga a<br />

anticipar estrategias <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es, que increm<strong>en</strong>tará su <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> educación, empleo y salud <strong>en</strong> un futuro inmediato.<br />

Como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> Querétaro, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> cuatro municipios: Querétaro (746,901), San<br />

Juan <strong>de</strong>l Río (212,598), Corregidora (107,840)<br />

y El Marqués (81,427), según datos <strong>de</strong>l Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción (Conapo, 2005). La mayor<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> estos municipios, sobre<br />

todo por <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o metropolitano <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

se da <strong>en</strong> <strong>el</strong> primero y <strong>en</strong> los dos últimos, lo que ha<br />

increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda educativa <strong>en</strong> instituciones<br />

públicas <strong>de</strong> educación media superior y superior,<br />

específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />

Querétaro (uaq).<br />

8 • Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior: am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México<br />

José López Salgado. Didac 55 (2010): 4-10<br />

En re<strong>la</strong>ción con los indicadores <strong>de</strong> ocupación<br />

y empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad, <strong>en</strong> 2006 se registró mayor<br />

dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada <strong>en</strong> los sectores<br />

secundario (213,508) y terciario (376,618). Lo<br />

anterior indica que <strong>la</strong> vocación, aunque se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

estos dos sectores, apunta al increm<strong>en</strong>to gradual <strong>de</strong>l<br />

sector terciario, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se inscribe <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

servicios profesionales. Lo <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo es que<br />

<strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ocupación ap<strong>en</strong>as<br />

percibe <strong>en</strong>tre dos y cinco sa<strong>la</strong>rios mínimos.<br />

Otro <strong>de</strong> los indicadores que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con nuestra actividad institucional es <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

educativa. De acuerdo con <strong>el</strong> Resum<strong>en</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Matrícu<strong>la</strong> por Niv<strong>el</strong> Educativo 2000-2005, <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

bachillerato <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 2’594,442<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo esco<strong>la</strong>r 2000-2001 a 3’301,555 alumnos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo esco<strong>la</strong>r 2005-2006. En tanto que para lic<strong>en</strong>ciatura<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 1’718,017 a 2’150,562 <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo periodo (sep, 2000-2005), 5 lo que nos indica<br />

que <strong>de</strong>bemos actuar <strong>de</strong> manera más responsable a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> discutir <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> educación, empleo<br />

y seguridad social para los jóv<strong>en</strong>es.<br />

En nuestra <strong>en</strong>tidad, <strong>de</strong> acuerdo con los datos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> Querétaro (se<strong>de</strong>q), para <strong>el</strong> ciclo esco<strong>la</strong>r 2006-<br />

2007 <strong>el</strong> número <strong>de</strong> alumnos se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> educa-<br />

Tab<strong>la</strong> 1<br />

Proyecciones <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado<br />

<strong>de</strong> Querétaro 2006<br />

Edad Total<br />

0 a 4 160,519<br />

5 a 9 178,358<br />

10 a 14 177,241<br />

15 a 19 169,814<br />

25 a 29 155,967<br />

45 a 49 80,486<br />

80 a 84 7,959<br />

Fu<strong>en</strong>te: Conapo 2005. México <strong>en</strong> cifras. En: .


ción básica, con 416,164, <strong>en</strong> tanto que <strong>en</strong> educación<br />

media superior es <strong>de</strong> 57,567 y <strong>en</strong> educación superior<br />

es <strong>de</strong> 40,663. Esto nos permite advertir que pese al<br />

significativo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que no continúan<br />

con sus estudios universitarios, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> educación superior seguirá si<strong>en</strong>do significativa.<br />

Para finalizar, y con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mostrar <strong>la</strong><br />

capacidad que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> uaq <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda,<br />

según datos <strong>de</strong> 2006, <strong>de</strong> 3,625 aspirantes a<br />

educación media superior <strong>la</strong> institución sólo pudo<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a 2,195, esto es, aproximadam<strong>en</strong>te a uno<br />

<strong>de</strong> cada dos; mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, <strong>de</strong> 8,560<br />

aspirantes sólo pudo admitir 3,400; esto es, uno <strong>de</strong><br />

cada tres (iturral<strong>de</strong>, 2007: 37).<br />

En los últimos 10 años, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> que <strong>la</strong> uaq<br />

ha t<strong>en</strong>ido un crecimi<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>sto <strong>en</strong> su capacidad<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción (10% anual), los jóv<strong>en</strong>es con re<strong>la</strong>tivas<br />

posibilida<strong>de</strong>s económicas han t<strong>en</strong>ido que optar por<br />

<strong>la</strong> educación privada —no siempre <strong>de</strong> calidad—, lo<br />

que ha permitido <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> educación superior <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad.<br />

Conclusiones<br />

Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior<br />

siga creci<strong>en</strong>do, como se estima <strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

seña<strong>la</strong>das, <strong>la</strong> exclusión social <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es no sólo<br />

es una f<strong>la</strong>grante vio<strong>la</strong>ción a sus <strong>de</strong>rechos humanos,<br />

sino que nos impi<strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación<br />

y <strong>la</strong> soberanía nacional.<br />

Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> revertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia privatizadora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior exig<strong>en</strong> una<br />

política <strong>de</strong> Estado int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te y comprometida<br />

socialm<strong>en</strong>te, ya que sólo contamos con 16 años,<br />

a partir <strong>de</strong> 2009, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong><br />

empezará a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> 2025, para dar paso a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nominada inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

pob<strong>la</strong>cional, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera edad t<strong>en</strong>drá un ritmo<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to ac<strong>el</strong>erado.<br />

…mi<strong>en</strong>tras los índices <strong>de</strong> natalidad han disminuido,<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera edad se<br />

ha increm<strong>en</strong>tado a un ritmo ac<strong>el</strong>erado, aproximadam<strong>en</strong>te<br />

tres por ci<strong>en</strong>to anual, lo que quiere <strong>de</strong>cir que<br />

este sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se duplica cada 20 años,<br />

como se duplicaba nuestra pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los años<br />

ses<strong>en</strong>ta, invirtiéndose así <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

pob<strong>la</strong>cional, lo cual repres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong> retos que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> preverse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora (Jiménez, 2006: 2).<br />

La única forma que t<strong>en</strong>emos los mexicanos <strong>de</strong><br />

revertir esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia privatizadora es fortalecer<br />

<strong>la</strong> educación pública superior y aprovechar <strong>el</strong> bono<br />

<strong>de</strong>mográfico, 6 y esto sólo será posible si a <strong>la</strong> brevedad<br />

rediseñamos <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> economía,<br />

empleo, seguridad social, educación, ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología. De otra manera, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l bono<br />

<strong>de</strong>mográfico t<strong>en</strong>drá consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>vastadoras<br />

(<strong>de</strong>sempleo, migración, subempleo, <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia,<br />

suicidio, <strong>en</strong>tre otros) tanto para los jóv<strong>en</strong>es como<br />

para <strong>el</strong> país.<br />

De nada sirv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones y m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s comparaciones<br />

dolorosas, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

naciones <strong>de</strong> Europa Occi<strong>de</strong>ntal y <strong>en</strong> Corea <strong>de</strong>l Sur,<br />

se logró aprovechar <strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico y consolidar<br />

así niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> progreso y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong>vidiables, ya que<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>estar para los<br />

pueblos […]. Hay oportunida<strong>de</strong>s únicas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> México <strong>la</strong> nuestra llegó para <strong>de</strong>sperdiciarse (El<br />

Siglo <strong>de</strong> Torreón, <strong>en</strong> línea).<br />

Notas<br />

1 Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje a través <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>eval<br />

(C<strong>en</strong>tro Nacional para <strong>la</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior,<br />

A.C.), <strong>la</strong> evaluación y acreditación <strong>de</strong> programas educativos con<br />

<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciees (Comités interinstitucionales para<br />

<strong>la</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior) y <strong>el</strong> Copaes (Consejo<br />

para <strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior), así como<br />

<strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> procesos tipo iSO9001:2000 (international<br />

Organization for Standardization).<br />

2 Los datos que se expon<strong>en</strong> son recuperados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia<br />

“Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior”, pres<strong>en</strong>tada por qui<strong>en</strong><br />

esto suscribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Semana Académico-Cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Facultad <strong>de</strong> Psicología. México, <strong>Universidad</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />

Querétaro, 19 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007.<br />

3 En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l Registro <strong>de</strong> Vali<strong>de</strong>z Oficial <strong>de</strong> Estudios<br />

(Revoe).<br />

4 Los datos que aquí se pres<strong>en</strong>tan son parte <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

esto suscribe sobre <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia y factibilidad para <strong>de</strong>terminar<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior: am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> México • 9<br />

José López Salgado. Didac 55 (2010): 4-10


psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> uaq. Para mayores <strong>de</strong>talles se recomi<strong>en</strong>da consultar<br />

“Análisis <strong>de</strong> viabilidad para <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong>l nuevo grupo”<br />

(López et al., 2008).<br />

5 Véanse estadísticas SEP: <br />

[Consulta: 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008].<br />

6 El bono <strong>de</strong>mográfico, según <strong>el</strong> Consejo Nacional <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción<br />

(Conapo), es <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transición<br />

<strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong><br />

trabajar es mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (niños y adultos mayores),<br />

y por tanto <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía es mayor.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Aboites, Hugo. “Globalización y <strong>universidad</strong>: <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> una nueva <strong>universidad</strong>”. Superación Académica, núm 10,<br />

supauaq, Querétaro, México (julio <strong>de</strong> 1996).<br />

Banco Mundial (bm). “La <strong>en</strong>señanza superior. Las lecciones<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia”. Washington, d.c., 1995.<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (cepal).<br />

“Educación y conocimi<strong>en</strong>to. Eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación productiva<br />

con equidad”. Mimeo, Santiago <strong>de</strong> Chile, 1992.<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción (Conapo). México <strong>en</strong> cifras.<br />

2005 (consulta: 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008) .<br />

Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Querétaro. P<strong>la</strong>n Estatal <strong>de</strong> Desarrollo<br />

2004-2009 (consulta: 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008) .<br />

Gran<strong>de</strong>, J.C. “La lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> privatización como nueva modalidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior salvadoreña” (consulta: 16<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007) .<br />

instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y Geografía (inegi). “Pob<strong>la</strong>ción<br />

total por <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>rativa según sexo, 2000<br />

y 2005” (consulta: 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008) .<br />

internacional <strong>de</strong> Educación. “Resolución sobre los p<strong>el</strong>igros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública”. Resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. Primer Congreso Mundial,<br />

1995 (consulta: 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007) .<br />

iturral<strong>de</strong>, O.R. “Anexos”, Primer Informe <strong>de</strong> Rectoría. México:<br />

<strong>Universidad</strong> Autónoma <strong>de</strong> Querétaro, 2007.<br />

Jiménez, R.A. “La información <strong>de</strong>l inegi, importante para<br />

fortalecer <strong>el</strong> sistema nacional <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación”. Comunicado<br />

núm. 081/06, 4 <strong>de</strong> mayo, Aguascali<strong>en</strong>tes, Ags. México:<br />

inegi, 2006.<br />

La Jornada, 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2007.<br />

López Salgado, J., “Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior”.<br />

Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Semana Académico-<br />

Cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Psicología. México: <strong>Universidad</strong><br />

Autónoma <strong>de</strong> Querétaro, 19 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007.<br />

López Salgado J., et al. “Análisis <strong>de</strong> viabilidad para <strong>la</strong> apertura<br />

<strong>de</strong>l nuevo grupo”. informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>l Consejo<br />

Académico, Facultad <strong>de</strong> Psicología, <strong>Universidad</strong> Autónoma<br />

<strong>de</strong> Querétaro. México: 2008.<br />

Mil<strong>en</strong>io Diario, 27 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007.<br />

Ordorika, i. “Privatización y mercantilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior”. La Jornada, 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002 (consulta:<br />

17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007) .<br />

Organización para <strong>la</strong> Cooperación y <strong>el</strong> Desarrollo Económico<br />

(oc<strong>de</strong>). “Reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> educación superior <strong>en</strong><br />

México”. Reporte <strong>de</strong> los examinadores externos (docum<strong>en</strong>to<br />

sujeto a revisión). Mimeo, febrero <strong>de</strong> 1996.<br />

Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública (sep). Estadísticas sep, 2000-<br />

2005 (consulta: 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008) .<br />

El Siglo <strong>de</strong> Torreón. “El bono <strong>de</strong>mográfico/Nuestro concepto”<br />

(consulta: 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2009) .<br />

Tratado <strong>de</strong> Libre Comercio (tlc). Tratado <strong>de</strong> Libre Comercio<br />

<strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Norte. México: Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Porrúa/Secofi,<br />

1994.<br />

<strong>Universidad</strong> Autónoma <strong>de</strong> Querétaro (uaq). Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Autónoma <strong>de</strong> Querétaro.<br />

México: Mimeo, 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2007.


Los rankings mundiales universitarios.<br />

Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público<br />

Patricia Esperanza Alvarado Tovar*<br />

Candidata a doctora <strong>en</strong> pedagogía<br />

Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras<br />

<strong>Universidad</strong> Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />

❂<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El propósito <strong>de</strong> este artículo es proporcionar información r<strong>el</strong>evante sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

los rankings mundiales universitarios para los gobiernos, los organismos internacionales y <strong>la</strong><br />

movilidad estudiantil, por su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> educación superior y <strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s.<br />

Los rankings internacionales más consultados son <strong>el</strong> Aca<strong>de</strong>mic Ranking of World Universities<br />

(arwu), <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Jiao Tong, <strong>de</strong> Shanghai, y <strong>el</strong> World University Rankings,<br />

<strong>de</strong>l Times Higher Education Supplem<strong>en</strong>t (thes), <strong>de</strong> Gran Bretaña.<br />

Los rankings mundiales universitarios son refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad educativa para los<br />

estudiantes internacionales, factor que impacta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinos para cursar<br />

estudios <strong>de</strong> posgrado. Este texto proporciona un análisis comparativo sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mejores universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Estados Unidos, Reino Unido, Alemania, Francia, Australia y<br />

Japón <strong>en</strong> los rankings <strong>de</strong>l arwu y <strong>el</strong> thes, edición 2009.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: rankings mundiales universitarios, educación superior, movilidad estudiantil,<br />

universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mundial.<br />

Abstract<br />

The purpose of this article is to provi<strong>de</strong> r<strong>el</strong>evant information about the importance of world university<br />

rankings for the governm<strong>en</strong>ts, international ag<strong>en</strong>cies and stu<strong>de</strong>nt mobility. They influ<strong>en</strong>ce<br />

in higher education policies and operation of universities.<br />

The international rankings most consulted are the Aca<strong>de</strong>mic Ranking of World Universities<br />

(Arwu), the Shanghai Jiao Tong University, and theWorld University Rankings, the Times Higher<br />

Education Supplem<strong>en</strong>t (thes) of Great Britain.<br />

The world university rankings are a refer<strong>en</strong>ce of educational quality for stu<strong>de</strong>nt mobility,<br />

factor that impacts stu<strong>de</strong>nts’choices of <strong>de</strong>stinations to pursue postgraduate studies. This article provi<strong>de</strong>s<br />

a comparative analysis on the performance of the best universities in usA, uk, Germany, France,<br />

Australia and Japan from the rankings of the Arwu and thes, 2009 edition.<br />

Key words: world university rankings, higher education, stu<strong>de</strong>nt mobility, world-c<strong>la</strong>ss<br />

universities.<br />

* Correo <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> autora: patalvarado54@gmail.com.<br />

Los rankings mundiales universitarios. Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público • 11<br />

Patricia Alvarado Esperanza Tovar. Didac 55 (2010): 11-15


Introducción<br />

El interés por los rankings universitarios refleja <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral que <strong>la</strong> competitividad académica,<br />

<strong>la</strong> expansión mundial <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong><br />

educación superior y <strong>la</strong> movilidad estudiantil ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones y los programas universitarios<br />

<strong>de</strong>nominados <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mundial.<br />

Los rankings universitarios, o “tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> posiciones”<br />

(league tables), se han convertido <strong>en</strong> foco <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción tanto <strong>en</strong> los países con gran<strong>de</strong>s sistemas<br />

<strong>de</strong> educación superior como <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> vías <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, como México y Brasil, interesados <strong>en</strong><br />

respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización <strong>en</strong> educación<br />

superior. De esta manera, <strong>el</strong> thes c<strong>la</strong>sifica<br />

a <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />

como <strong>la</strong> número uno <strong>en</strong> iberoamérica, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>el</strong> arwu lo hace con <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Sao<br />

Paulo, Brasil. Es un hecho que los rankings ofrec<strong>en</strong><br />

información importante sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo a todas <strong>la</strong>s partes<br />

interesadas e involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior:<br />

estudiantes, académicos, investigadores, directores,<br />

gobiernos, inversionistas. Asimismo, <strong>el</strong> interés público<br />

g<strong>en</strong>erado por estos rankings ha dado lugar a<br />

críticas <strong>de</strong> los especialistas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a organismos<br />

internacionales, como <strong>la</strong> unesco y <strong>la</strong> oc<strong>de</strong>.<br />

Rankings universitarios mundiales<br />

Los rankings internacionales más consultados son <strong>el</strong><br />

Aca<strong>de</strong>mic Ranking of World Universities (arwu),<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> Jiao Tong, <strong>de</strong> Shanghai, y <strong>el</strong> World<br />

University Rankings, <strong>de</strong>l Times Higher Education<br />

Supplem<strong>en</strong>t (thes), <strong>de</strong> Gran Bretaña. El primero<br />

equipara <strong>la</strong> educación superior con <strong>la</strong> investigación<br />

ci<strong>en</strong>tífica y los premios Nob<strong>el</strong>; su metodología se<br />

c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones que han sido <strong>la</strong>ureadas<br />

con <strong>el</strong> premio Nob<strong>el</strong>, con <strong>la</strong>s medal<strong>la</strong>s Fi<strong>el</strong>ds,<br />

contabiliza a los investigadores más citados y los<br />

artículos publicados <strong>en</strong> revistas como Nature o<br />

Sci<strong>en</strong>ce a <strong>la</strong>s principales universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada país<br />

con un número significativo <strong>de</strong> artículos in<strong>de</strong>xados<br />

<strong>en</strong> Sci<strong>en</strong>ce Citation in<strong>de</strong>x Expan<strong>de</strong>d (scie) y/o <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Sci<strong>en</strong>ce Citation in<strong>de</strong>x (ssci). Este ranking favorece<br />

a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s consolidadas <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias, g<strong>en</strong>e-<br />

12 • Los rankings mundiales universitarios. Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público<br />

Patricia Alvarado Esperanza Tovar. Didac 55 (2010): 11-15<br />

ralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mundo anglosajón. El arwu analiza<br />

14,876 universida<strong>de</strong>s y c<strong>la</strong>sifica 500. Por su parte, <strong>el</strong><br />

World University Rankings se empezó a publicar <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> 2004, <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> arwu, con <strong>el</strong> propósito<br />

explícito <strong>de</strong> producir un ranking integral sumativo;<br />

<strong>la</strong> educación superior está asociada a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reputación como un fin <strong>en</strong> sí mismo,<br />

con refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> mercadotecnia internacional. La<br />

metodología <strong>de</strong>l thes se basa <strong>en</strong> seis indicadores,<br />

que reflejan <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>la</strong> investigación<br />

y <strong>el</strong> prestigio internacional. Se pon<strong>de</strong>ran con<br />

base <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes porc<strong>en</strong>tajes: investigación <strong>de</strong><br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, 20%; calidad doc<strong>en</strong>te, 20%; p<strong>la</strong>nta académica<br />

internacional, 5%; estudiantes extranjeros,<br />

5%; revisión <strong>de</strong> pares, 40% (con 9,386 dictám<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> 2009) y opinión <strong>de</strong> empleadores, 10% (<strong>en</strong> 2009<br />

se consultó a 3,281 empresarios).<br />

Refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> internacionalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación terciaria<br />

Los rankings mundiales universitarios son refer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> calidad educativa para los estudiantes internacionales<br />

que buscan una institución para realizar estudios<br />

<strong>de</strong> posgrado. En <strong>la</strong> última década, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />

“internacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación terciaria”, o<br />

“movilidad estudiantil”, se ha convertido <strong>en</strong> un tema<br />

<strong>de</strong> gran interés, que aum<strong>en</strong>ta cada vez más.<br />

En los primeros días <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l 2009<br />

se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> unesco, <strong>en</strong> París, <strong>la</strong><br />

segunda Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> Educación<br />

Superior (cmes, 2009), don<strong>de</strong> se expuso que <strong>en</strong><br />

2007 aproximadam<strong>en</strong>te 2.8 millones <strong>de</strong> estudiantes<br />

matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> educación superior<br />

estudiaban fuera <strong>de</strong> su país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, lo que<br />

repres<strong>en</strong>ta un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 53% <strong>de</strong> 1999 a esa<br />

fecha. En apoyo a esto, <strong>el</strong> instituto <strong>de</strong> Estadística<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> unesco, a través <strong>de</strong>l Global Education Digest<br />

(ged), ofrece una gran cantidad <strong>de</strong> datos estadísticos<br />

sobre movilidad estudiantil <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

regiones y países. Las cifras <strong>de</strong> nuevos ingresos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> educación superior confirman que ha crecido<br />

<strong>de</strong> manera espectacu<strong>la</strong>r. Son seis los países que<br />

albergan a 67% <strong>de</strong> los estudiantes internacionales<br />

(o internacionalm<strong>en</strong>te móviles), <strong>de</strong>finidos como


aqu<strong>el</strong>los que estudian <strong>en</strong> otros países, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

no son resi<strong>de</strong>ntes perman<strong>en</strong>tes: 23% estudia<br />

<strong>en</strong> Estados Unidos, 12% <strong>en</strong> Reino Unido, 11% <strong>en</strong><br />

Alemania, 10% <strong>en</strong> Francia, 7% <strong>en</strong> Australia y 5%<br />

<strong>en</strong> Japón. En estos países <strong>el</strong> número <strong>de</strong> estudiantes<br />

internacionales se increm<strong>en</strong>tó casi tres veces más<br />

rápido que <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> nacional (unesco, ged,<br />

2006: 36). Es necesario resaltar que estos países<br />

cu<strong>en</strong>tan con universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mundial,<br />

c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> 2009 <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s primeras ci<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

arwu y <strong>de</strong>l thes. A continuación se m<strong>en</strong>ciona a<br />

<strong>la</strong>s principales por país:<br />

Estados Unidos:<br />

Cu<strong>en</strong>ta con 55 universida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong> mejores <strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu. Se <strong>en</strong>uncian únicam<strong>en</strong>te<br />

veinte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s con su correspondi<strong>en</strong>te<br />

c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> thes. La <strong>universidad</strong> <strong>de</strong> Harvard<br />

ocupa <strong>el</strong> primer lugar <strong>en</strong> ambos rankings,<br />

y le sigu<strong>en</strong>, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n, Stanford (arwu, 2; thes,<br />

16); Berk<strong>el</strong>ey (arwu, 3; thes, 39); instituto<br />

Tecnológico <strong>de</strong> Massachusetts (arwu, 5; thes,<br />

9); instituto Tecnológico <strong>de</strong> California (arwu,<br />

6; thes, 10); Columbia (arwu, 7; thes, 11);<br />

Princeton (arwu, 8; thes, 8); Chicago (arwu,<br />

9; thes, 7); Yale (arwu, 11; thes, 3); Corn<strong>el</strong>l<br />

(arwu, 12; thes, 15); Los Áng<strong>el</strong>es (arwu, 13;<br />

thes, 32); San Diego (arwu, 14; thes, 76);<br />

P<strong>en</strong>sylvania (arwu, 15; thes, 12); Washington<br />

(arwu, 16; thes, 80); Wisconsin-Madison<br />

(arwu, 17; thes, 61); San Francisco (arwu, 18;<br />

thes, -); Johns Hopkins (arwu, 18; thes, 13);<br />

Michigan (arwu, 22; thes, 19).<br />

Reino Unido:<br />

Ti<strong>en</strong>e 11 universida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong><br />

mejores <strong>en</strong> <strong>el</strong> ranking <strong>de</strong>l arwu. Se anota su correspondi<strong>en</strong>te<br />

posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> thes: Cambridge<br />

(arwu, 4; thes, 2); Oxford (arwu, 10; thes, 5);<br />

University College London (arwu, 21; thes, 4);<br />

The imperial College of Sci<strong>en</strong>ce, Technology and<br />

Medicine (arwu, 26; thes, 5); <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong><br />

Manchester (arwu, 41; thes, 26); Edimburgo<br />

(arwu, 53; thes, 20); Bristol (arwu, 61; thes,<br />

34); King’s College London (arwu, 65; thes,<br />

23); Birmingham (arwu, 94; thes, -).<br />

Alemania:<br />

Son cinco <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong> primeras<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu. Se indica, también, su correspondi<strong>en</strong>te<br />

posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> thes: Munich (arwu,<br />

55; thes, 98); <strong>Universidad</strong> Técnica <strong>de</strong> Munich<br />

(arwu, 56; thes, 55); Hei<strong>de</strong>lberg (arwu, 63;<br />

thes, 57); Goettinghem (arwu, 90; thes, 186);<br />

Bonn (arwu, 98; thes, -).<br />

Francia:<br />

Son tres instituciones <strong>de</strong> educación superior<br />

ubicadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong> primeras <strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu. Se<br />

anotan sus correspondi<strong>en</strong>tes lugares <strong>en</strong> <strong>el</strong> thes:<br />

Université Pierre-et-Marie-Curie Paris (arwu,<br />

40; thes, 117); <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> París Sur 11<br />

(arwu, 43; thes, -); Escue<strong>la</strong> Normal Superior-<br />

París (arwu, 70; thes, 28).<br />

Australia:<br />

Son tres universida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong><br />

mejores <strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu. Se indica su posición <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

thes: <strong>Universidad</strong> Nacional Australiana, <strong>en</strong><br />

Canberra (arwu, 59; thes, 17); M<strong>el</strong>bourne<br />

(arwu, 75; thes, 36), Sydney (arwu, 94; thes,<br />

36).<br />

Japón:<br />

Cu<strong>en</strong>ta con cinco universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong><br />

mejores <strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu. Se anota <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />

c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> thes: Tokio (arwu, 20; thes,<br />

22); Kyoto (arwu, 24; thes, 25); Osaka (arwu,<br />

71; thes, 43); Nagoya (arwu, 82; thes, 92);<br />

Tohoku (arwu, 84; thes, 97).<br />

Las c<strong>la</strong>sificaciones arrojan, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, distintos<br />

resultados, por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> propósitos<br />

y metodologías, <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> sistemas<br />

nacionales <strong>de</strong> educación superior y <strong>la</strong> disponibilidad<br />

y <strong>la</strong> confiabilidad <strong>de</strong> los datos; sin embargo,<br />

se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> algunos casos hay coinci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posiciones (Harvard y Princeton).<br />

Los rankings mundiales universitarios. Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público • 13<br />

Patricia Alvarado Esperanza Tovar. Didac 55 (2010): 11-15


No obstante, <strong>de</strong> estas discrepancias se percib<strong>en</strong><br />

comportami<strong>en</strong>tos constantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s al aparecer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> manera<br />

in<strong>de</strong>fectible.<br />

Van <strong>de</strong>r Pol (2009: 13) refiere que los campos<br />

<strong>de</strong> estudio <strong>el</strong>egidos por los estudiantes internacionales<br />

se agrupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: negocios<br />

y administración, 23%; ci<strong>en</strong>cia, 15%; ing<strong>en</strong>iería,<br />

manufactura y construcción, 14%; humanida<strong>de</strong>s y<br />

artes, 14%; ci<strong>en</strong>cias sociales y <strong>de</strong>recho, 13%; salud<br />

y bi<strong>en</strong>estar, 9%; educación, 3%; servicios, 2%, y<br />

agricultura, 1%. A partir <strong>de</strong> estos datos se pue<strong>de</strong><br />

inferir <strong>la</strong> posible conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> estos estudiantes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes universida<strong>de</strong>s antes citadas. Salmi<br />

(2009: 30) informa que Harvard y Cambridge ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

18% <strong>de</strong> estudiantes extranjeros <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> su<br />

matrícu<strong>la</strong>.<br />

At<strong>en</strong>ción pública <strong>de</strong> los gobiernos<br />

Las posiciones obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> estos rankings influy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> prestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s. Las ubicadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s posiciones más altas son reconocidas como “universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mundial” por poseer un fuerte<br />

li<strong>de</strong>razgo, innovación, alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> tal<strong>en</strong>tos<br />

(profesores y estudiantes), abundantes recursos para<br />

ofrecer un <strong>en</strong>torno favorable para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizajes y<br />

realizar investigación avanzada, y alta calidad <strong>en</strong> sus<br />

edificios e insta<strong>la</strong>ciones; regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te atra<strong>en</strong> a los<br />

estudiantes más capaces y sus egresados se colocan<br />

<strong>en</strong> posiciones <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia y po<strong>de</strong>r; ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

<strong>la</strong>rga tradición, hac<strong>en</strong> contribuciones a <strong>la</strong> sociedad<br />

y gozan <strong>de</strong> autonomía y libertad académica (Salmi,<br />

2009: 15-31).<br />

En una economía global <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to,<br />

los rankings han atraído <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> numerosos<br />

gobiernos ante los <strong>de</strong>bates g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong><br />

fluctuación anual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> muchas<br />

universida<strong>de</strong>s; particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, se ha observado<br />

con interés <strong>la</strong> débil pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ha condicionado<br />

<strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas instituciones, su<br />

financiami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación superior. Una reacción<br />

ante este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se dio <strong>en</strong> Brasil, al avanzar <strong>en</strong><br />

14 • Los rankings mundiales universitarios. Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público<br />

Patricia Alvarado Esperanza Tovar. Didac 55 (2010): 11-15<br />

posiciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>de</strong> Sao Paulo<br />

y ser reconocida como <strong>la</strong> mejor <strong>universidad</strong> <strong>de</strong><br />

iberoamérica, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> Estado para<br />

apoyar <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tecnología y a <strong>la</strong>s políticas<br />

institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>universidad</strong> hacia <strong>la</strong><br />

producción ci<strong>en</strong>tífica.<br />

Otro país con universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran prestigio<br />

académico y, por tanto, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mundial, es China,<br />

que está creando una élite ci<strong>en</strong>tífico-técnica globalizada<br />

capaz <strong>de</strong> competir con los gran<strong>de</strong>s países<br />

industrializados; varias <strong>de</strong> sus universida<strong>de</strong>s, como<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> Hong Kong, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong><br />

Hong Kong, <strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Taiwán, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Tsinghua<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Pekín están c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> ambos rankings.<br />

At<strong>en</strong>ción pública <strong>de</strong> los organismos internacionales<br />

De manera semejante, estos rankings han ocupado<br />

<strong>el</strong> interés <strong>de</strong> organismos internacionales. El Grupo<br />

internacional <strong>de</strong> Expertos <strong>en</strong> Rankings (ireg),<br />

con auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unesco, e<strong>la</strong>boró un docum<strong>en</strong>to<br />

titu<strong>la</strong>do “Berlin Principles on Ranking of Higher<br />

Education institutions” (2006-Berlin), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

hace recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> cuatro áreas: propósitos<br />

y objetivos, diseño y peso <strong>de</strong> indicadores, recolección<br />

y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos y pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

resultados.<br />

José Áng<strong>el</strong> Gurría, secretario g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oc<strong>de</strong>, durante su interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l futuro,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>en</strong> Educación Superior,<br />

c<strong>el</strong>ebrada <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009, sostuvo que, como<br />

reacción a <strong>la</strong> dominación <strong>de</strong> los rankings universitarios,<br />

<strong>la</strong> oc<strong>de</strong> ha producido indicadores más<br />

fiables sobre los logros educativos y sus recursos,<br />

<strong>en</strong> “Education at a G<strong>la</strong>nce”. Afirma que <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> publicaciones y citas no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los únicos<br />

criterios utilizados para medir <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> que estamos <strong>en</strong>trando<br />

a una era <strong>de</strong> mayor diversidad institucional, con<br />

más especialización. Seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> cincu<strong>en</strong>ta años<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior<br />

ha crecido <strong>en</strong> un número mayor a 15 mil, con una<br />

gran diversidad <strong>de</strong> estilos y tipos: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s megauniversida<strong>de</strong>s<br />

a <strong>la</strong>s instituciones más pequeñas y más


especializadas; por tanto, t<strong>en</strong>emos que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s su valor. No todos los estudiantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s mismas necesida<strong>de</strong>s y no todas <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar (o nunca pue<strong>de</strong>n estar) <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong>l<br />

ranking mundial.<br />

Van Damme, por su parte, sugiere que se necesitan<br />

evi<strong>de</strong>ncias multidim<strong>en</strong>sionales (<strong>en</strong> vez <strong>de</strong><br />

reputación o prestigio) para hacer transpar<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

diversidad institucional y que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rankings<br />

ofrece una visión <strong>de</strong>masiado simplista sobre<br />

<strong>la</strong>s complejida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

y su transfer<strong>en</strong>cia.<br />

Conclusiones<br />

Los rankings mundiales ofrec<strong>en</strong> información sobre<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s. El indicador global<br />

prepon<strong>de</strong>rante que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> calidad académica<br />

es <strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica, aunado a otros<br />

factores <strong>de</strong> prestigio y ciertos indicadores sobre su<br />

<strong>de</strong>sempeño. Asimismo, acaparan <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

estudiantes que <strong>de</strong>sean cursar estudios <strong>de</strong> posgrado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> extranjero.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s inconsist<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

metodologías usadas para c<strong>la</strong>sificar a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s,<br />

hay un sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong>tre<br />

los sistemas <strong>de</strong> ranking para c<strong>la</strong>sificar a “<strong>la</strong>s mejores”<br />

universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado país, lo que se<br />

refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mundial <strong>en</strong> ambos rankings. Se observa,<br />

a<strong>de</strong>más, que los países con mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

estudiantes extranjeros cu<strong>en</strong>tan con instituciones<br />

<strong>de</strong> educación superior c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> posiciones altas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> arwu y <strong>el</strong> thes.<br />

El interés por <strong>el</strong> prestigio académico provoca que<br />

los rankings ejerzan presiones competitivas a niv<strong>el</strong><br />

mundial, lo que ha g<strong>en</strong>erado políticas promovidas<br />

tanto por los gobiernos como por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> sus posiciones internacionales.<br />

El hecho <strong>de</strong> que ninguna <strong>universidad</strong> aparezca<br />

<strong>en</strong>listada <strong>en</strong> los rankings mundiales universitarios<br />

<strong>de</strong>be ser un hecho que preocupe no sólo a <strong>la</strong> opinión<br />

pública nacional, sino también a <strong>la</strong> comunidad académica<br />

internacional por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> competitividad<br />

<strong>en</strong> educación superior <strong>en</strong> un país <strong>de</strong>terminado. Los<br />

rankings mundiales han promovido un inm<strong>en</strong>so<br />

número <strong>de</strong> reuniones, docum<strong>en</strong>tos y análisis, don<strong>de</strong><br />

se p<strong>la</strong>ntean cuestionami<strong>en</strong>tos sobre su vali<strong>de</strong>z y<br />

utilidad tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso mismo <strong>de</strong> comparación<br />

como <strong>en</strong> los datos utilizados.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

arwu. Aca<strong>de</strong>mic Ranking of World Universities-2009<br />

(consulta: 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Baty, P. “Rankings”. Talking points (consulta: 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

2009) .<br />

Gurría, Á. “The new dynamics of higher education and research<br />

for societal change and <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t”. World Confer<strong>en</strong>ce<br />

on Higher Education. París: unesco, 5 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009.<br />

Nian Cai, L., y Ying Ch<strong>en</strong>g. “Le c<strong>la</strong>ssem<strong>en</strong>t académique <strong>de</strong>s<br />

universités dans le mon<strong>de</strong>”. L’<strong>en</strong>seignem<strong>en</strong>t supérieur <strong>en</strong><br />

Europe. París: unesco (2005): 33-43.<br />

Sad<strong>la</strong>k, Jan. “international partnership issues groundbreaking<br />

principles on ranking of higher education institutions”.<br />

unesco: cepes, 30 <strong>de</strong> mayo, 2006 (consulta: 5 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 2009) .<br />

Salmi, J. “The chall<strong>en</strong>ge of establishing world-c<strong>la</strong>ss universities<br />

in <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping countries”. 2009 World Confer<strong>en</strong>ce in Higher<br />

Education. The New Dynamics of Higher Education<br />

and Research for Societal Change and Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

Pan<strong>el</strong> 1, sesión World-C<strong>la</strong>ss Universities and innovative<br />

Tertiary Educational intitutions, 6 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009, París,<br />

unesco: 24-44.<br />

Salmi, J. The Chall<strong>en</strong>ge of Establishing World C<strong>la</strong>ss Universities.<br />

Washington, D.C.: The World Bank, 2009.<br />

thes. Times Higher Education-QS World University Rankings<br />

2009. Top 200 world universities. (consulta: 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />

<strong>de</strong> 2010) .<br />

unesco. Comp<strong>en</strong>dio mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación 2009. Comparación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo. Montreal:<br />

instituto <strong>de</strong> Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong> unesco, 2009.<br />

Van Damme, D. “innovation and diversification in higher<br />

education”. 2009 World Confer<strong>en</strong>ce <strong>en</strong> Higher Education.<br />

The New Dynamics of Higher Education and Research for<br />

Societal Change and Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t. Pan<strong>el</strong> 1, sesión World-<br />

C<strong>la</strong>ss Universities and innovative Tertiary Educational<br />

intitutions, 7 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009, París, unesco: 80-86.<br />

Van <strong>de</strong>r Pol, H. New Tr<strong>en</strong>ds in International Stu<strong>de</strong>nt Mobility.<br />

unesco, 6 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009 (consulta: 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010)<br />

.<br />

Los rankings mundiales universitarios. Su prestigio académico y <strong>el</strong> interés público • 15<br />

Patricia Alvarado Esperanza Tovar. Didac 55 (2010): 11-15


Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración<br />

cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión*<br />

Coordinador <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s, Dirección <strong>de</strong> Educación Continua<br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana Ciudad <strong>de</strong> México<br />

16 • Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong><br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23<br />

❂<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Este <strong>en</strong>sayo trata sobre <strong>el</strong> humanismo integral <strong>de</strong> inspiración cristiana, que es <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo característico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación impartida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana, según consta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to titu<strong>la</strong>do Filosofía Educativa. El trabajo gira <strong>en</strong> torno a tres temas: humanismo,<br />

humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana. Más que proponer respuestas <strong>de</strong>finitivas a <strong>la</strong>s preguntas<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción es pres<strong>en</strong>tar una serie <strong>de</strong> asuntos que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una<br />

constante reflexión, pues es responsabilidad <strong>de</strong> cada g<strong>en</strong>eración dar respuesta oportuna a <strong>la</strong>s<br />

cuestiones que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> su contexto histórico.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: humanismo, humanida<strong>de</strong>s, inspiración cristiana, <strong>Universidad</strong> iberoamericana,<br />

formación humanista, jesuitas<br />

Abstract<br />

This essay <strong>de</strong>als with Christian Inspiration Integral Humanism, which is the characteristic seal of<br />

education in the <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong>, according to the docum<strong>en</strong>t titled Filosofía Educativa.<br />

The work is divi<strong>de</strong>d in three sections: Humanism, Humanities and Christian Inspiration.<br />

Rather than proposing <strong>de</strong>finite answers to the questions <strong>de</strong>rived from these topics, it is my int<strong>en</strong>tion<br />

to pres<strong>en</strong>t some topics requiring constant reflection, because I consi<strong>de</strong>r each g<strong>en</strong>eration responsible<br />

for answering the questions emerged in their historical context.<br />

Key words: humanism, humanities, christian inspiration, <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong>,<br />

humanistic education, jesuits<br />

Introducción<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo ha sido e<strong>la</strong>borado a partir <strong>de</strong> mi<br />

experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana<br />

como <strong>en</strong> otras instituciones <strong>de</strong> educación<br />

superior. Mucha <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia se ha visto <strong>en</strong>riquecida<br />

a través <strong>de</strong>l diálogo con alumnos, profesores,<br />

investigadores y directivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia, principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> antropología filosófica y filosofía <strong>de</strong><br />

*Correo <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong>l autor: migu<strong>el</strong>.sanchez@uia.mx<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es he apr<strong>en</strong>dido que <strong>la</strong> praxis<br />

educativa <strong>de</strong>be ir acompañada <strong>de</strong> una concepción<br />

<strong>de</strong>l hombre que afirme su capacidad para conocer<br />

<strong>la</strong> verdad y le permita actuar <strong>de</strong> manera congru<strong>en</strong>te<br />

con los principios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>s que va<br />

<strong>de</strong>sve<strong>la</strong>ndo. Los docum<strong>en</strong>tos básicos 1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong><br />

iberoamericana conti<strong>en</strong><strong>en</strong> los principios<br />

<strong>de</strong> una concepción propia <strong>de</strong> lo que es <strong>el</strong> hombre,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como un ser que <strong>de</strong>be hacerse a sí mismo<br />

y llevar a cabo esta realización por medio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sa-


ollo <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados dinamismos fundam<strong>en</strong>tales. 2<br />

Estos dinamismos pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> marcha activida<strong>de</strong>s<br />

específicas <strong>de</strong>l hombre y manifiestan <strong>de</strong> manera<br />

privilegiada lo que él es. La pa<strong>la</strong>bra hombre ti<strong>en</strong>e<br />

aquí un uso g<strong>en</strong>érico, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> su etimología <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>tín homo, que hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> especie humana<br />

y que tradicionalm<strong>en</strong>te se traduce como hombre.<br />

incluye tanto al género masculino como al fem<strong>en</strong>ino<br />

y <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido amplio.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> hombre está abierto al mundo,<br />

a los <strong>de</strong>más hombres y a sí mismo. Esta apertura<br />

es problemática y <strong>el</strong> hombre <strong>de</strong> cada época <strong>de</strong>be<br />

p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong>s preguntas que le permitan dar una<br />

respuesta a <strong>la</strong>s interrogantes <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia. No<br />

se trata <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar respuestas últimas, sino <strong>de</strong><br />

reconocer, aceptar y asumir críticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

surgidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión constante. Por su<br />

apertura, <strong>el</strong> hombre es un ser dinámico, capaz <strong>de</strong><br />

producir cambios y <strong>de</strong>sarrollo. Por eso, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong><br />

iberoamericana hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> los dinamismos<br />

fundam<strong>en</strong>tales que configuran <strong>el</strong> ser <strong>de</strong>l hombre y<br />

ori<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> acción transformadora <strong>de</strong> su propio ser,<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más hombres y <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que vive.<br />

La tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera<br />

capacitación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias propias <strong>de</strong> cada<br />

disciplina y profesión, pues prefiere c<strong>en</strong>trase <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación integral <strong>de</strong> hombres y mujeres con una<br />

verda<strong>de</strong>ra actitud humanista. Esta manera peculiar<br />

<strong>de</strong> educar recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> humanismo integral<br />

<strong>de</strong> inspiración cristiana y permea a <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

<strong>en</strong> todos sus niv<strong>el</strong>es. Aparec<strong>en</strong>, así, dos cuestiones<br />

c<strong>en</strong>trales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> nuestra <strong>universidad</strong>: <strong>el</strong> humanismo integral y <strong>la</strong><br />

inspiración cristiana. Ambos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran íntimam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s.<br />

La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos tres temas da pie a los tres<br />

breves apartados que, junto con <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong>s<br />

conclusiones y <strong>la</strong> bibliografía, integran <strong>el</strong> trabajo que<br />

aquí pres<strong>en</strong>to. El primer apartado trata <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong> pregunta: ¿Por qué humanismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> uia? El<br />

segundo es sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre humanismo y<br />

humanida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana. Y<br />

<strong>el</strong> tercero versa sobre algunos problemas que p<strong>la</strong>ntea<br />

<strong>el</strong> humanismo integral <strong>de</strong> inspiración cristiana.<br />

Como última consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> esta introducción,<br />

<strong>de</strong>bo <strong>de</strong>cir que los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> este<br />

trabajo me impi<strong>de</strong>n profundizar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los temas que <strong>de</strong>sarrollo, y como<br />

<strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> esta publicación es <strong>la</strong> divulgación,<br />

lo dicho <strong>en</strong> este <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un<br />

seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas cuestiones p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> difícil pero muy satisfactoria tarea <strong>de</strong> construir <strong>la</strong><br />

formación universitaria <strong>en</strong> México.<br />

Ante los nuevos retos, <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s han<br />

t<strong>en</strong>ido que rep<strong>la</strong>ntear sus mo<strong>de</strong>los educativos, por<br />

lo que <strong>la</strong> mera acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos está<br />

dando un giro hacia <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> estudiante se convierte <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>te activo<br />

<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>el</strong> profesor<br />

<strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser transmisor <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos para<br />

ser <strong>el</strong> facilitador que dirija y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>e al estudiante<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso educativo. Esto proporcionará a los<br />

egresados los conocimi<strong>en</strong>tos necesarios para <strong>en</strong>trar<br />

al mercado <strong>la</strong>boral y, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

necesarias para obt<strong>en</strong>er dicho puesto, ya que <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias son, <strong>en</strong> última instancia, <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> cualificaciones que necesita un trabajador<br />

para ocupar con eficacia un puesto <strong>la</strong>boral (Mora,<br />

2004: 26).<br />

La <strong>Universidad</strong> iberoamericana ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

<strong>la</strong>s Compet<strong>en</strong>cias G<strong>en</strong>éricas (cguia), que <strong>de</strong>fine<br />

como: “<strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> un conjunto estructurado<br />

y dinámico <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, valores, habilida<strong>de</strong>s,<br />

actitu<strong>de</strong>s y principios que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

reflexivo, responsable y efectivo <strong>de</strong> tareas,<br />

transferible a diversos contextos específicos” (uia,<br />

2005: 1). Las compet<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éricas son seis:<br />

1. Comunicación<br />

2. Li<strong>de</strong>razgo int<strong>el</strong>ectual<br />

Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong> • 17<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23


3. Organización <strong>de</strong> personas y ejecución<br />

<strong>de</strong> tareas<br />

4. innovación y cambio<br />

5. Perspectiva global humanista<br />

6. Manejo <strong>de</strong> sí<br />

Cada <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias propias<br />

<strong>de</strong> los programas que ofrece y éstas recib<strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre<br />

<strong>de</strong> “compet<strong>en</strong>cias específicas”. El docum<strong>en</strong>to<br />

arriba citado proporciona algunos criterios <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> cada compet<strong>en</strong>cia y ori<strong>en</strong>taciones<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s. De <strong>la</strong>s seis compet<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éricas,<br />

me interesa abordar aquí so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una, que<br />

ti<strong>en</strong>e que ver directam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> tema <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

trabajo. Se trata, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

perspectiva global humanista (cpgh), cuyo objetivo<br />

es: “Contar con una visión integradora que, a partir<br />

<strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, contribuya a<br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y solución <strong>de</strong> los problemas sociales,<br />

para g<strong>en</strong>erar condiciones más justas y pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

humanas” (uia, 2005: 5). Esta compet<strong>en</strong>cia está<br />

integrada por siete <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos: respeto a <strong>la</strong> dignidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, visión integradora, apertura a <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />

compromiso histórico-social, experi<strong>en</strong>cia<br />

estética, actitud cívica y <strong>de</strong>mocrática y participación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ido.<br />

Las compet<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tan una dificultad<br />

especial, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación que se le da<br />

al término compet<strong>en</strong>cia y no a su capacidad para<br />

g<strong>en</strong>erar mejores profesionistas. Ronald Barnett dice<br />

que <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> sí misma no es un problema,<br />

sino que se vu<strong>el</strong>ve problemática si, por lo m<strong>en</strong>os,<br />

una <strong>de</strong> dos condiciones está pres<strong>en</strong>te: cuando <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia se convierte <strong>en</strong> un objetivo fundam<strong>en</strong>tal<br />

y se abandonan otros objetivos importantes y/o<br />

si <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia no es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplia<br />

(Barnett, 2001: 224).<br />

Según <strong>el</strong> autor m<strong>en</strong>cionado, hay dos concepciones<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia prácticam<strong>en</strong>te irreconciliables,<br />

sobre todo por ser i<strong>de</strong>ologías y buscar cada una<br />

proteger y hacer avanzar <strong>la</strong> causa social que le da<br />

legitimidad y que no es compatible con <strong>la</strong> otra.<br />

Una es <strong>la</strong> forma académica <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l<br />

dominio disciplinar <strong>de</strong>l estudiante y <strong>la</strong> otra es <strong>la</strong><br />

18 • Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong><br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23<br />

concepción operacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia que<br />

favorece <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño que mejora los resultados<br />

financieros <strong>de</strong> una empresa (Barnett, 2001: 224).<br />

Lo que aquí interesa es que <strong>la</strong>s ceuia son también<br />

expresión <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>lineada <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana:<br />

I<strong>de</strong>ario, Misión, Filosofía Educativa y Prospectiva.<br />

En <strong>la</strong> Filosofía Educativa se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l humanismo<br />

integral <strong>de</strong> inspiración cristiana, pero nunca se<br />

<strong>de</strong>fine su significado. Creo que <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> problemas técnicos, pero no alcanzan a<br />

resolver <strong>el</strong> asunto <strong>de</strong>l compromiso con los pobres<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>shumanización. Es aquí don<strong>de</strong> adquiere<br />

importancia <strong>la</strong> praxis cristiana que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

uia, es parte <strong>de</strong> su trabajo universitario, más allá <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éricas.


¿Por qué humanismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> uiA?<br />

Para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pregunta que se propone como<br />

tema <strong>de</strong> este apartado <strong>de</strong>bo com<strong>en</strong>zar afirmando<br />

que <strong>el</strong> humanismo está <strong>en</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia, y por esa razón <strong>la</strong><br />

reflexión sobre <strong>el</strong> tema es recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra <strong>universidad</strong>.<br />

Esta reflexión, que <strong>de</strong>be ser perman<strong>en</strong>te,<br />

arroja siempre un poco <strong>de</strong> nueva luz que favorece <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l significado que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> uia los<br />

tres temas que nos ocupan. Se trata, como ya dije,<br />

<strong>de</strong>l humanismo integral <strong>de</strong> inspiración cristiana que<br />

m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> Filosofía Educativa (uia, 1988: 19-21),<br />

pero que permanece sin <strong>de</strong>finición, precisam<strong>en</strong>te<br />

como invitando a seguir reflexionando sobre él.<br />

Creo que esta reflexión se ha visto <strong>en</strong>riquecida <strong>de</strong><br />

manera especial por <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong>l doctor<br />

Ernesto M<strong>en</strong>eses, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r por <strong>el</strong> trabajo titu<strong>la</strong>do<br />

La <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior contemporánea (M<strong>en</strong>eses,<br />

1979). En este trabajo, <strong>el</strong> doctor M<strong>en</strong>eses <strong>de</strong>fine<br />

<strong>el</strong> humanismo como una c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> educación que<br />

resulta <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s (M<strong>en</strong>eses,<br />

1979: 169), cuyos oríg<strong>en</strong>es se remontan al trivium<br />

y al cuadrivium medievales y que se conviert<strong>en</strong> posteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes liberales <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to,<br />

llegando a nuestros días como humanida<strong>de</strong>s. En<br />

lo que se refiere al calificativo cristiano, <strong>el</strong> doctor<br />

M<strong>en</strong>eses dice que significa:<br />

1. Respeto a <strong>la</strong> persona humana. La Filosofía Educativa<br />

(uia, 1988: 8) seña<strong>la</strong> que <strong>el</strong> hombre<br />

ti<strong>en</strong>e una dignidad inali<strong>en</strong>able que exige evitar<br />

toda coacción que limite <strong>el</strong> libre ejercicio <strong>de</strong><br />

los dinamismos fundam<strong>en</strong>tales, ya que no<br />

hay ninguna razón que justifique actuar <strong>en</strong><br />

contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong>l hombre. Ya lo postuló<br />

Kant como imperativo práctico (Kant,<br />

2003: 67): “obra <strong>de</strong> tal modo que uses <strong>la</strong><br />

humanidad, tanto <strong>en</strong> tu persona como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> cualquier otro, siempre como un fin al<br />

mismo tiempo y nunca so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como un<br />

medio”. Por eso <strong>la</strong> uia ofrece, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación integral,<br />

<strong>la</strong> materia <strong>de</strong> Persona y Humanismo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> reflexión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta<br />

“¿qué es <strong>el</strong> hombre?” brinda una perspectiva<br />

humanista cristiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona humana.<br />

2. La justicia social, <strong>en</strong> especial con los sectores<br />

m<strong>en</strong>os favorecidos. El concepto <strong>de</strong> justicia<br />

social aparece como parte integral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Doctrina Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cíclica<br />

Quadragesimo Anno <strong>de</strong> Pío Xi, publicada <strong>en</strong><br />

1931, aunque <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sus antece<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera <strong>en</strong>cíclica social <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia<br />

católica, <strong>la</strong> famosa Rerum Novarum <strong>de</strong> León<br />

Xii, que vio <strong>la</strong> luz <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1891. Juan<br />

XXii publicó Mater et Magistra <strong>en</strong> 1961 y<br />

Pacem in Terris <strong>en</strong> 1963; <strong>de</strong> Paulo Vi son<br />

Populorum Progressio y Octagesima adv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>s,<br />

aparecidas <strong>en</strong> 1967 y 1971, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Laborem Exerc<strong>en</strong>s (1981), Solicitudo Rei<br />

Socialis (1987) y C<strong>en</strong>tesimus Annus (1991)<br />

aparecieron durante <strong>el</strong> pontificado <strong>de</strong> Juan<br />

Pablo ii; y B<strong>en</strong>edicto XVi publicó Caritas<br />

in Veritate <strong>en</strong> 2009. El concepto <strong>de</strong> justicia<br />

social hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s cuestiones que<br />

reflejan un <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> los sectores más<br />

vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. La triste realidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> nuestro país exige una solución<br />

radical y <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana<br />

no permanece aj<strong>en</strong>a a este proceso. A través<br />

<strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio, <strong>el</strong> dinamismo fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad lleva a los integrantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad universitaria a co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong><br />

diversos proyecto institucionales a favor <strong>de</strong><br />

los pobres, como es <strong>el</strong> caso, por ejemplo,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong> Responsabilidad Social<br />

institucional, <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos o <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> interculturalidad<br />

y Asuntos indíg<strong>en</strong>as.<br />

3. Un clima <strong>de</strong> apertura <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual puedan discutirse<br />

<strong>la</strong>s cuestiones trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

humana. La apertura no pue<strong>de</strong> darse sin <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. Ambas son parte<br />

integral <strong>de</strong> los principios básicos seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> I<strong>de</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia (I<strong>de</strong>ario: 3). El clima <strong>de</strong><br />

apertura <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>l dinamismo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas; <strong>en</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s se<br />

Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong> • 19<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23


traduce <strong>en</strong> libertad <strong>de</strong> cátedra para <strong>el</strong> maestro,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los alumnos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> libertad<br />

<strong>de</strong> ir <strong>el</strong>igi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> sus vidas y adquirir<br />

<strong>la</strong> capacidad transformadora que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>riva. A partir <strong>de</strong> este clima se optimizan los<br />

medios para llevar a cabo <strong>la</strong> tarea educativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ibero: <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (uia, 1988: 28-30).<br />

4. Una especial s<strong>en</strong>sibilidad para tratar asuntos<br />

<strong>de</strong> ética, sociología y política. 4 La s<strong>en</strong>sibilidad<br />

para tratar cuestiones éticas, sociales y políticas<br />

es, por un <strong>la</strong>do, expresión <strong>de</strong> los principios<br />

<strong>de</strong>l I<strong>de</strong>ario, que propone <strong>la</strong> solidaridad<br />

con todos aqu<strong>el</strong>los que buscan <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n, <strong>la</strong> paz<br />

y <strong>la</strong> justicia (I<strong>de</strong>ario, 2.4), y, por <strong>el</strong> otro, una<br />

manifestación <strong>de</strong>l mandato <strong>de</strong> Jesús <strong>de</strong> Nazareth:<br />

“amarás a tu prójimo como a ti mismo”<br />

(Mc. 12.31b; cf. Jn. 15.17). El amor (ágape)<br />

es <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza más profunda <strong>de</strong>l Evang<strong>el</strong>io<br />

(p.e. Jn. 15.9-17) y ti<strong>en</strong>e particu<strong>la</strong>r r<strong>el</strong>evancia<br />

hoy, cuando nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre los<br />

que nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y qui<strong>en</strong>es dominan los flujos<br />

<strong>de</strong> capital globales se ha hecho más gran<strong>de</strong>. El<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> nuestro país exige<br />

que <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> inspiración cristiana, <strong>de</strong>diqu<strong>en</strong> gran parte<br />

<strong>de</strong> su esfuerzo educativo a que esta brecha<br />

pueda cerrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro próximo. En <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s es fundam<strong>en</strong>tal t<strong>en</strong>er foros,<br />

congresos, mesas redondas, confer<strong>en</strong>cias, etc.,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> los temas r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to histórico que nos tocó vivir se discutan<br />

abiertam<strong>en</strong>te y, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión,<br />

se propongan soluciones a los problemas <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>torno.<br />

5. La formación <strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

La <strong>de</strong>mocracia que se practica <strong>en</strong> <strong>la</strong> ibero no<br />

es, dice M<strong>en</strong>eses, una <strong>de</strong>mocracia liberal, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que cada uno <strong>de</strong> sus miembros ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

a votar para <strong>el</strong>egir a sus repres<strong>en</strong>tantes, sino<br />

más bi<strong>en</strong> se practica “una <strong>de</strong>mocracia orgánica,<br />

<strong>la</strong> cual toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, por una parte, que,<br />

<strong>en</strong> cuanto seres humanos, todos los miembros<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una participación responsable, y,<br />

20 • Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong><br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23<br />

por otra, que <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>be estar <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que<br />

forman” (M<strong>en</strong>eses, 1979: 201). Es <strong>de</strong>cir, se<br />

trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación activa y responsable<br />

<strong>de</strong> todos los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

universitaria <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes programas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> oferta educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia. La participación<br />

crítica <strong>de</strong> los diversos sectores que conforman<br />

<strong>la</strong> comunidad universitaria favorece un clima<br />

académico <strong>de</strong>mocrático <strong>en</strong> los distintos aspectos<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ibero.<br />

6. La exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />

r<strong>el</strong>igiosas. Esta última exig<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>be,<br />

sin duda alguna, al humanismo integral <strong>de</strong><br />

inspiración cristiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana,<br />

que requiere espacios especiales<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión teológica se lleve a cabo<br />

<strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> tal manera que<br />

<strong>la</strong> uia mant<strong>en</strong>ga su s<strong>el</strong>lo particu<strong>la</strong>r siempre<br />

actualizado <strong>en</strong> su estructura académica.


Estas seis características <strong>de</strong>l calificativo cristiano<br />

m<strong>en</strong>cionado arriba <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ibero y, para garantizarlo, <strong>la</strong>s<br />

humanida<strong>de</strong>s se estudian actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diversos<br />

Departam<strong>en</strong>tos. La inspiración cristiana se <strong>de</strong>be,<br />

a<strong>de</strong>más, a que <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana está<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada a <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús. Desarrol<strong>la</strong>ré<br />

un poco más esta última cuestión <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer<br />

apartado.<br />

¿Qué re<strong>la</strong>ción hay <strong>en</strong>tre humanismo y humanida<strong>de</strong>s?<br />

Ha quedado ya explícito que <strong>el</strong> humanismo es<br />

<strong>la</strong> formación que resulta <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s.<br />

Sin embargo, esta breve <strong>de</strong>scripción<br />

resulta insufici<strong>en</strong>te para ahondar <strong>en</strong> <strong>la</strong> reflexión<br />

que se está llevando a cabo, y para continuar<br />

<strong>de</strong>bo preguntar qué ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> peculiar <strong>el</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> modo que <strong>de</strong> él resulte<br />

una forma especial <strong>de</strong> educación que l<strong>la</strong>mamos<br />

humanista. Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo po<strong>de</strong>mos seguir<br />

a Eusebi Colomer (Colomer, 1997: 9), qui<strong>en</strong><br />

asegura que ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xiv se hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> los<br />

studia humanitas o studia humana, que <strong>de</strong>signan<br />

disciplinas como <strong>la</strong> gramática, <strong>la</strong> retórica, <strong>la</strong><br />

poesía, <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> filosofía, diseñadas para<br />

estudiar aqu<strong>el</strong>lo que se consi<strong>de</strong>raba como lo<br />

es<strong>en</strong>cial y lo mejor <strong>de</strong>l hombre, y así contribuir<br />

a su formación espiritual <strong>de</strong> una manera muy<br />

simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pai<strong>de</strong>ia griega, gracias al rescate<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sabiduría clásica. Por eso <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

humanida<strong>de</strong>s está abocado a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong><br />

hombres y mujeres cultos. Este significado sigue<br />

vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestros días, aunque actualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>be pasar por <strong>el</strong> matiz <strong>de</strong> <strong>la</strong> preocupación por<br />

rescatar lo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l ser humano. De aquí <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> filosofía juega un<br />

pap<strong>el</strong> prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> <strong>el</strong> cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s;<br />

no porque todos <strong>de</strong>ban ser filósofos,<br />

pues, vale <strong>de</strong>cirlo, <strong>la</strong> filosofía no es para todos,<br />

sino porque <strong>la</strong> filosofía opera y vive <strong>en</strong> diversos<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>l hombre, recordando <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l<br />

doctor Juan Bazdresch. En eso consiste apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a p<strong>en</strong>sar sobre <strong>el</strong> significado que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> vocación<br />

<strong>de</strong> ser hombre; es <strong>de</strong>cir, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a p<strong>en</strong>sar con<br />

sabiduría: a saborear lo que es <strong>la</strong> Verdad, <strong>el</strong> Bi<strong>en</strong> y<br />

<strong>la</strong> Justicia (Bazdresch, 1988: 25). Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir<br />

ahora que <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s son <strong>la</strong>s disciplinas<br />

que se <strong>en</strong>señan para <strong>el</strong> cultivo <strong>de</strong>l espíritu humano<br />

y que <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo que confier<strong>en</strong> es <strong>la</strong> formación<br />

humanista, caracterizada por <strong>el</strong> gusto <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar<br />

con sabiduría <strong>la</strong>s cuestiones fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hombre, como <strong>la</strong> Verdad, <strong>el</strong> Bi<strong>en</strong><br />

y <strong>la</strong> Justicia.<br />

Pero no po<strong>de</strong>mos quedarnos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con esto<br />

y, para abundar, tomaré algunas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Jacques<br />

Derrida. Este filósofo <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> arg<strong>el</strong>ino asegura<br />

que <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas surgidas <strong>en</strong> los<br />

Estados <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una libertad<br />

académica e incondicional que les permita investigar<br />

y publicar sin restricciones los resultados <strong>de</strong> sus<br />

investigaciones, pues <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> hace lo que él<br />

l<strong>la</strong>ma profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad (Derrida, 2002). Esta<br />

profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad confiere a <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> discutir y proponer prácticam<strong>en</strong>te<br />

cualquier tema <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se quiera interv<strong>en</strong>ir. Esta<br />

discusión sobre <strong>la</strong> verdad ti<strong>en</strong>e un lugar privilegiado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s. Sin embargo, <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s<br />

no están limitadas a <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>la</strong>s distintas<br />

formas <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, sino que su ámbito <strong>de</strong> discusión<br />

está circunscrito a lo que es propio <strong>de</strong>l hombre.<br />

Por esta razón, lo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s<br />

es realm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong>lo que l<strong>la</strong>mamos humanismo y,<br />

aunque parezca obvio, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre humanismo<br />

y humanida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que, a<br />

fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, es una reflexión sobre <strong>el</strong> hombre.<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> actitud humanista, que se adquiere<br />

a través <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s, que m<strong>en</strong>cioné<br />

más arriba.<br />

¿Qué significa <strong>la</strong> inspiración cristiana <strong>de</strong>l<br />

humanismo integral <strong>en</strong> <strong>la</strong> uiA?<br />

La constitución pastoral Gaudium et Spes <strong>de</strong>l Concilio<br />

Vaticano ii (i, 19) seña<strong>la</strong> acertadam<strong>en</strong>te una<br />

forma <strong>de</strong> humanismo como orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l ateísmo<br />

contemporáneo. El problema <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva vaticana está <strong>en</strong> que <strong>el</strong> ateísmo contemporáneo<br />

se ha sistematizado y esto ha t<strong>en</strong>ido como<br />

resultado <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l Dios<br />

Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong> • 21<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23


verda<strong>de</strong>ro, <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l hombre respecto a Dios. No cabe duda <strong>de</strong> que<br />

<strong>el</strong> humanismo ateo ha v<strong>en</strong>ido cobrando fuerza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> nuestros días y que este humanismo<br />

es uno <strong>en</strong>tre muchos que están ahora pres<strong>en</strong>tes. La<br />

uia, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su proyecto <strong>de</strong> hombre integral,<br />

se ha <strong>de</strong>slindado <strong>de</strong> <strong>el</strong>los para darle forma a su propia<br />

postura: <strong>el</strong> humanismo integral <strong>de</strong> inspiración<br />

cristiana.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, los jesuitas hac<strong>en</strong> suya <strong>la</strong> misión<br />

<strong>de</strong> Jesús (Congregación G<strong>en</strong>eral X<strong>XXI</strong>I, 1, 13) tal y<br />

como aparece <strong>en</strong> los capítulos 20 y 28 <strong>de</strong>l evang<strong>el</strong>io<br />

<strong>de</strong> Mateo, cuyo m<strong>en</strong>saje c<strong>en</strong>tral se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

Mt. 20.28: “como <strong>el</strong> Hijo <strong>de</strong>l Hombre no vino<br />

para ser servido, sino para servir, y para dar su vida<br />

<strong>en</strong> rescate por muchos”, y <strong>en</strong> Mt. 28.19-20: “Por<br />

tanto, id y haced discípulos a todas <strong>la</strong>s naciones,<br />

bautizándolos <strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong>l Padre, y <strong>de</strong>l Hijo, y<br />

<strong>de</strong>l Espíritu Santo; <strong>en</strong>señándoles que guar<strong>de</strong>n todas<br />

<strong>la</strong>s cosas que os he mandado; y he aquí que yo estoy<br />

con vosotros todos los días hasta <strong>el</strong> fin <strong>de</strong>l mundo.<br />

Amén”. El carisma <strong>de</strong> los jesuitas pue<strong>de</strong> resumirse<br />

así: Servir a los <strong>de</strong>más <strong>en</strong> todo tiempo y <strong>en</strong> todo<br />

lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l Evang<strong>el</strong>io <strong>de</strong> Jesucristo.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas privilegiadas <strong>de</strong> ejercer <strong>el</strong> carisma<br />

está justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo que <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong><br />

Jesús lleva a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones educativas que<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas.<br />

Lo anterior <strong>de</strong>be complem<strong>en</strong>tarse agregando que<br />

no nada más influye <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ibero es una<br />

<strong>universidad</strong> jesuita lo que obliga a reflexionar sobre<br />

<strong>la</strong> inspiración cristiana, sino que a<strong>de</strong>más hay que<br />

explicitar <strong>en</strong> qué consiste dicha inspiración y cómo<br />

<strong>de</strong>be influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estudian<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionaré que <strong>la</strong> inspiración<br />

cristiana se c<strong>en</strong>tra emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Cristo, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> invitación personal que Él<br />

mismo hace (vgr. Mt. 1.14-20; Mc. 2.13-14; Lc.<br />

5.27) y que unos aceptan y otros no. Sin embargo,<br />

y para terminar, no se trata <strong>de</strong> que todos se hagan<br />

cristianos, sino <strong>de</strong> que todos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

<strong>de</strong> Jesús, tal y como aparece <strong>en</strong> los evang<strong>el</strong>ios, un<br />

mo<strong>de</strong>lo aplicable a muchos estilos <strong>de</strong> vida. La praxis<br />

histórica <strong>de</strong> Jesús <strong>de</strong> Nazareth está marcada por <strong>el</strong><br />

22 • Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong><br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23<br />

amor. En pa<strong>la</strong>bras tomadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Filosofía Educativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> uia: “La inspiración cristiana consiste <strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong>l hombre <strong>la</strong>s respuestas<br />

que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión cristiana. Respuestas,<br />

por cierto, que no están acabadas sino que sólo se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por medio <strong>de</strong> una r<strong>en</strong>ovada interpe<strong>la</strong>ción<br />

mutua <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fe y <strong>la</strong> cultura” (uia, 1988:<br />

2). De este modo, queda abierto <strong>el</strong> camino para <strong>la</strong><br />

reflexión constante que permite dar luz a lo que aún<br />

permanece <strong>en</strong> tinieb<strong>la</strong>s.<br />

Conclusiones<br />

Para terminar, me gustaría seña<strong>la</strong>r algunas cosas<br />

que consi<strong>de</strong>ro importantes. En primer lugar, que<br />

aun a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia fueron redactados hace ya más <strong>de</strong><br />

dos décadas, <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> reflexión que ahí aparec<strong>en</strong><br />

sigu<strong>en</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do vig<strong>en</strong>cia y son abordadas para <strong>la</strong><br />

discusión <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos, como sucedió <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong>l vigésimo quinto aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Filosofía Educativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes<br />

<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l año <strong>en</strong> curso. En segundo lugar, me<br />

parece pertin<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> uia ha incluido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> sus programas académicos <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias y no se ha quedado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mera transmisión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

un equilibrio <strong>en</strong>tre ambos para b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> los estudiantes,<br />

como queda seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

este trabajo. En tercer lugar, creo que <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong><br />

que estamos vivi<strong>en</strong>do actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro país y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l mundo exige propuestas y respuestas<br />

a los diversos problemas <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong><br />

pobreza, <strong>el</strong> narcotráfico y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los. En esto <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a cobrar<br />

importancia, pues <strong>la</strong>s cuestiones vitales <strong>de</strong>l hombre<br />

están ahora am<strong>en</strong>azadas constantem<strong>en</strong>te. Las<br />

humanida<strong>de</strong>s están ahora <strong>en</strong> un lugar privilegiado<br />

para hacer escuchar su voz e ir así construy<strong>en</strong>do un<br />

mejor lugar <strong>en</strong> don<strong>de</strong> podamos vivir. En cuarto lugar,<br />

y <strong>en</strong> consonancia con lo anterior, <strong>el</strong> humanismo<br />

integral <strong>de</strong> inspiración cristiana, s<strong>el</strong>lo particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> formación <strong>en</strong> esta <strong>universidad</strong>, ti<strong>en</strong>e aún mucho<br />

que aportar a <strong>la</strong>s posibles vías <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual<br />

problemática, como ha quedado <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong>


<strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> lo que significa <strong>el</strong> humanismo y <strong>la</strong>s<br />

aportaciones cristianas al mismo. Tanto <strong>el</strong> humanismo<br />

como <strong>la</strong> inspiración cristiana están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong>l trabajo académico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ibero. Por último, me gustaría seña<strong>la</strong>r que <strong>de</strong>bemos<br />

seguir trabajando no porque no se haya hecho, sino<br />

porque <strong>el</strong> trabajo académico es una tarea que nunca<br />

termina, <strong>en</strong> <strong>el</strong> significado y alcance <strong>de</strong>l humanismo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> iberoamericana; <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar que<br />

ocupan <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su estructura orgánica;<br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego <strong>en</strong> <strong>la</strong> que consi<strong>de</strong>ro como <strong>la</strong> tarea<br />

más difícil: seguir pres<strong>en</strong>tando a Jesús resucitado<br />

a <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones, <strong>en</strong> un mundo cada vez<br />

más hostil y r<strong>en</strong>u<strong>en</strong>te a escuchar todo aqu<strong>el</strong>lo que<br />

hue<strong>la</strong> a r<strong>el</strong>igión y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsa connotación que ésta<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi.<br />

Notas<br />

1 Para los fines <strong>de</strong> este trabajo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te interesa <strong>la</strong> Filosofía<br />

Educativa. El resto <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos básicos pue<strong>de</strong> consultarse<br />

<strong>en</strong> línea <strong>en</strong>: .<br />

2 La Filosofía Educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo ii los<br />

sigui<strong>en</strong>tes dinamismos fundam<strong>en</strong>tales: “La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a actuar<br />

creativam<strong>en</strong>te superando <strong>la</strong>s condiciones dadas. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

a transformar <strong>la</strong> naturaleza y poner<strong>la</strong> a su servicio. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

a t<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. La<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a obrar con <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> sus propios actos <strong>de</strong> modo<br />

que sean responsablem<strong>en</strong>te libres. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a vivir <strong>en</strong> sociedad<br />

con otros hombres realizando <strong>la</strong> justicia y ejercitando<br />

<strong>el</strong> amor. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a lograr <strong>la</strong> armonía <strong>en</strong>tre los diversos<br />

impulsos que <strong>en</strong> él se agitan” (uia, 1988).<br />

3 La Doctrina Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia consiste <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> normas<br />

y principios refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> realidad social, política y económica<br />

<strong>de</strong>l mundo, inspirados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Sagradas Escrituras y <strong>el</strong> magisterio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia. Algunos <strong>de</strong> los temas fundam<strong>en</strong>tales son: <strong>la</strong><br />

dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona humana, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> común, <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino<br />

universal <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es, <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> subsidiariedad y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

solidaridad, etc. Se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>en</strong>: Pontificio<br />

Consejo Justicia y Paz, Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Iglesia, Madrid, Biblioteca <strong>de</strong> Autores Cristianos, 2005.<br />

4 De estos puntos, hay que matizar <strong>el</strong> cuarto, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> uia<br />

ya no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> sociología, pero sí un Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Políticas que imparte una maestría <strong>en</strong><br />

sociología y un doctorado <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia sociales y políticas.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Barnett, <strong>Rol</strong>and. Los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia. El conocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

educación superior y <strong>la</strong> sociedad. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa, 2001.<br />

Bazdresch, Juan E. ¿Cómo hacer operativa <strong>la</strong> formación humanista<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>? México: uia, 1988 (Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

Reflexión Universitaria).<br />

Colomer, Eusebi. Movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación. Humanismo y<br />

R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to. Madrid: Ediciones Akal, 1997.<br />

Derrida, Jacques. <strong>Universidad</strong> sin condición (Tr. <strong>de</strong> Cristina <strong>de</strong><br />

Peretti y Paco Vidarte). Madrid: Trotta, 2002.<br />

Kant, Emmanu<strong>el</strong>. Fundam<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metafísica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres<br />

(Tr. Manu<strong>el</strong> García Mor<strong>en</strong>te). Madrid: Ediciones<br />

Encu<strong>en</strong>tro, 2003.<br />

M<strong>en</strong>eses Morales, Ernesto. La <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior contemporánea. México:<br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana, 1979.<br />

Mora, J.G. “La necesidad <strong>de</strong>l cambio educativo para <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to”. Revista <strong>Iberoamericana</strong> <strong>de</strong> Educación,<br />

núm. 35, 2004.<br />

Villegas Agui<strong>la</strong>r, Patricia. El hombre: dinamismos fundam<strong>en</strong>tales.<br />

México: <strong>Universidad</strong> iberoamericana, 2000.<br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana, Filosofía Educativa, sexta edición.<br />

México: uia, 1988.<br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana. Dirección <strong>de</strong> Servicios para <strong>la</strong> Formación<br />

integral. “Criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y ori<strong>en</strong>taciones<br />

didácticas para <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éricas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> uia”. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo, febrero <strong>de</strong> 2005.<br />

Humanismo, humanida<strong>de</strong>s e inspiración cristiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>Iberoamericana</strong> • 23<br />

Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Sánchez Carrión. Didac 55 (2010): 16-23


La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

Lea F. Vezub*<br />

Doc<strong>en</strong>te e investigadora<br />

instituto <strong>de</strong> investigaciones <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras<br />

<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

Consultora <strong>de</strong>l iipe-unesco<br />

24 • La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31<br />

❂<br />

Resum<strong>en</strong><br />

La formación <strong>de</strong> profesionales por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s nunca ha sido tarea s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, pero<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se han r<strong>en</strong>ovado <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y los <strong>de</strong>safíos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta. Éstos provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y <strong>de</strong> los propios jóv<strong>en</strong>es que transitan<br />

por <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s universitarias, qui<strong>en</strong>es muchas veces no concluy<strong>en</strong> sus estudios y se incorporan<br />

<strong>de</strong> manera temprana al mercado <strong>la</strong>boral. La r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> estrategias, l<strong>en</strong>guajes y<br />

prácticas <strong>de</strong> formación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cátedras universitarias constituye un aspecto fundam<strong>en</strong>tal<br />

si se <strong>de</strong>sea formar <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> carácter integral y transversal que permitan a los futuros<br />

profesionales resolver los problemas complejos, específicos y cambiantes <strong>de</strong> su campo.<br />

El artículo sintetiza los resultados obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> innovación<br />

didáctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> formación inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

proyectual <strong>de</strong> los estudiantes que ingresan a <strong>la</strong>s diversas carreras <strong>de</strong> arquitectura y diseño.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>universidad</strong>, formación profesional, compet<strong>en</strong>cia proyectual<br />

Abstract<br />

Educating professionals has never be<strong>en</strong> a simple task for universities, but nowadays faces r<strong>en</strong>ewed<br />

<strong>de</strong>mands and chall<strong>en</strong>ges. These needs come from various aspects of society, such as companies and<br />

young stu<strong>de</strong>nts who many times drop their studies to join prematur<strong>el</strong>y the <strong>la</strong>bor market. It is mandatory<br />

for university <strong>de</strong>partm<strong>en</strong>ts to r<strong>en</strong>ew the strategies, <strong>la</strong>nguages and practices of professional<br />

formation, in or<strong>de</strong>r to bring up an integral and trans-disciplinary formation that allows future<br />

graduates to solve complex and changing problems of its own area.<br />

This paper synthesizes the results obtained through an innovative teaching experi<strong>en</strong>ce,<br />

performed at University of Bu<strong>en</strong>os Aires, and addressed the formation in the projective compet<strong>en</strong>ce<br />

of freshm<strong>en</strong> stu<strong>de</strong>nts in the careers of architecture and <strong>de</strong>sign.<br />

Key words: University, professional formation, projective compet<strong>en</strong>ce<br />

* Correo <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> autora: leitiv@gmail.com


Enseñar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

La investigación didáctica <strong>en</strong> educación superior<br />

que se realiza para analizar y mejorar <strong>la</strong>s prácticas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza universitarias requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> equipos interdisciplinarios <strong>en</strong> los cuales<br />

confluyan tanto <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

universitaria y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

como los conocimi<strong>en</strong>tos validados <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<br />

educativo a través <strong>de</strong> los aportes <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica. Con<br />

esta premisa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires 1<br />

constituimos un equipo <strong>de</strong> investigación conformado<br />

por pedagogos y arquitectos con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> analizar una experi<strong>en</strong>cia didáctica <strong>de</strong> carácter<br />

transversal que nos permita g<strong>en</strong>erar nuevos espacios<br />

y modalida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, produci<strong>en</strong>do con<br />

<strong>el</strong>lo una ruptura con los mo<strong>de</strong>los tradicionales que<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te han interiorizado los alumnos a su<br />

paso por <strong>la</strong> eseñanza secundaria.<br />

La experi<strong>en</strong>cia formativa que se analiza <strong>en</strong> este<br />

artículo se ubica <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong>l proyecto, y se<br />

propone g<strong>en</strong>erar visiones integradoras que super<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to fragm<strong>en</strong>tado y pongan al estudiante<br />

<strong>en</strong> situación, <strong>de</strong>safiándolo a resolver problemas, a<br />

apropiarse <strong>de</strong> nuevos l<strong>en</strong>guajes, a utilizar y reformu<strong>la</strong>r<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sus saberes, compet<strong>en</strong>cias y<br />

actitu<strong>de</strong>s.<br />

La formación <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

globalizado, característico <strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> xxi, y <strong>la</strong>s transformaciones<br />

operadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> producir<br />

bi<strong>en</strong>es y g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>tos p<strong>la</strong>ntean nuevos<br />

retos para <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s (Cf. Paz P<strong>en</strong>agos, 2007;<br />

Caji<strong>de</strong> et al., 2004). Muchos estudiantes comi<strong>en</strong>zan<br />

sus estudios superiores, pero no todos los concluy<strong>en</strong>.<br />

Las causas <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o son múltiples, y <strong>en</strong> este<br />

breve trabajo no es <strong>de</strong> nuestro interés <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, pero <strong>de</strong>bemos m<strong>en</strong>cionar que no siempre<br />

obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos económicos o al<br />

escaso capital social y cultural <strong>de</strong> los estudiantes.<br />

El cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s culturas juv<strong>en</strong>iles y <strong>la</strong>s nuevas<br />

formas <strong>de</strong> socialización y apr<strong>en</strong>dizaje conviert<strong>en</strong><br />

muchas veces <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia universitaria <strong>en</strong> algo<br />

aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, algo que transcurre<br />

al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rápidas transformaciones que<br />

experim<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l trabajo y <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

que los estudiantes obti<strong>en</strong><strong>en</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />

tecnologías, <strong>en</strong> contacto con sus grupos <strong>de</strong> pares o<br />

<strong>en</strong> espacios escasam<strong>en</strong>te formalizados <strong>en</strong> los cuales<br />

predomina <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje holístico, viv<strong>en</strong>cial, <strong>la</strong><br />

cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>el</strong> audiovisual.<br />

En este contexto, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que brindan<br />

<strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er apr<strong>en</strong>dizajes situados, <strong>de</strong><br />

carácter transdisciplinario, y construir compet<strong>en</strong>cias<br />

transversales, adquier<strong>en</strong> un nuevo valor y significado,<br />

no sólo por su pot<strong>en</strong>cial para <strong>en</strong>riquecer y mejorar<br />

<strong>el</strong> currículum universitario, sino por <strong>la</strong> hu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

que <strong>de</strong>jan <strong>en</strong> los estudiantes y por su pot<strong>en</strong>cial para<br />

g<strong>en</strong>erar nuevos apr<strong>en</strong>dizajes, resolver problemas y<br />

construir un discurso propio.<br />

La innovación didáctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

La experi<strong>en</strong>cia didáctica que construimos se <strong>de</strong>nomina<br />

Objeto Sémico. Esta experi<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

durante <strong>el</strong> primer año <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l ciclo universitario<br />

común y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias específicas (Conocimi<strong>en</strong>to<br />

Proyectual i y ii) que proporcionan a los estudiantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> arquitectura y diseño <strong>la</strong>s primeras<br />

nociones y los procedimi<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong> su futuro<br />

campo profesional. La asignatura es cursada por los<br />

estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas carreras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

Arquitectura, Diseño y Urbanismo 2 y se constituye<br />

<strong>en</strong> un apr<strong>en</strong>dizaje transversal, básico, necesario y<br />

fundacional para proseguir luego <strong>la</strong> formación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s nociones y métodos <strong>de</strong> cada campo.<br />

La propuesta Objeto Sémico es <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia<br />

que los estudiantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

sistemática <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> lo proyectual y posee,<br />

por lo tanto, un significado iniciático (Fèvre, 2009)<br />

al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar a los alumnos con uno <strong>de</strong> los ejes fundam<strong>en</strong>tales<br />

que estructurarán su futuro <strong>de</strong>sempeño:<br />

La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño • 25<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31


<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> proyectar, crear, diseñar objetos,<br />

manejar materiales, construir <strong>en</strong> tres dim<strong>en</strong>siones.<br />

El Objeto Sémico se construye hacia <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l<br />

curso y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis c<strong>la</strong>ses, aproximadam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> taller. El producto<br />

final es un objeto material que <strong>de</strong>be ocupar un<br />

espacio cúbico <strong>de</strong> treinta c<strong>en</strong>tímetros por <strong>la</strong>do y<br />

transmitir s<strong>en</strong>saciones espaciales a partir <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a<br />

principal.<br />

Diversas activida<strong>de</strong>s previas van s<strong>en</strong>sibilizando<br />

a los estudiantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta. Estas activida<strong>de</strong>s<br />

preparan <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o, se <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan y articu<strong>la</strong>n hasta<br />

llegar a <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong>l objeto. Por ejemplo, se les<br />

pi<strong>de</strong> extraer <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a principal <strong>de</strong> un texto literario<br />

o <strong>de</strong> un film y trasmitir<strong>la</strong> gráficam<strong>en</strong>te. También<br />

se realiza <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia compartida <strong>de</strong> un espacio a<br />

través <strong>de</strong> una salida y exploración grupal <strong>de</strong> un<br />

lugar público, como, por ejemplo, una p<strong>la</strong>za; y <strong>la</strong><br />

posterior expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>saciones y percepciones<br />

provocadas por dicho espacio <strong>en</strong> un dibujo o lámina,<br />

primero <strong>de</strong> carácter grupal y luego individual.<br />

Las imág<strong>en</strong>es que construy<strong>en</strong> los estudiantes <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

transmitir, dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>saciones vividas <strong>en</strong><br />

dicho espacio. Las láminas <strong>de</strong> cada estudiante se<br />

analizan, com<strong>en</strong>tan y contrastan <strong>en</strong> cada taller. El<br />

trabajo <strong>de</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> acción es perman<strong>en</strong>te<br />

y acompaña todo <strong>el</strong> proceso. Luego se trabaja sobre<br />

<strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l Objeto Sémico,<br />

se proporcionan nociones teóricas para <strong>el</strong> análisis y<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> objetos proyectuales, 3 se exhib<strong>en</strong><br />

vi<strong>de</strong>os, se muestran producciones realizadas <strong>en</strong><br />

años anteriores por los alumnos. Finalm<strong>en</strong>te, los<br />

estudiantes e<strong>la</strong>boran <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a principal sobre <strong>la</strong> cual<br />

construirán su objeto. Éste es uno <strong>de</strong> los mom<strong>en</strong>tos<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, y no está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

dificulta<strong>de</strong>s e incertidumbres, como lo manifiestan<br />

los alumnos al evaluar su proceso:<br />

“Lo más complicado fue <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a principal<br />

para un espacio” (C36, 2009).<br />

“Mi experi<strong>en</strong>cia fue muy rara. Hasta <strong>el</strong> último mom<strong>en</strong>to<br />

no logré t<strong>en</strong>er una i<strong>de</strong>a principal. Me costó<br />

llegar al Objeto Sémico sabi<strong>en</strong>do que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

26 • La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31<br />

una i<strong>de</strong>a principal también t<strong>en</strong>ía que hacer una bu<strong>en</strong>a<br />

<strong>el</strong>ección y empleo <strong>de</strong> los materiales” (E3, 2009).<br />

“T<strong>en</strong>ía i<strong>de</strong>as, pero no sabía cómo llevar<strong>la</strong>s materialm<strong>en</strong>te<br />

a cabo” (C1, 2009).<br />

“No podía <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> reflejar mi i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cubo (C2, 2009).<br />

Otras activida<strong>de</strong>s, como <strong>el</strong> pliegue y <strong>la</strong> transformación<br />

<strong>de</strong> una hoja <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> a partir <strong>de</strong> una lista <strong>de</strong> acciones<br />

disparadoras, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sí mismo <strong>en</strong><br />

una lámina, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s para reconstruir<br />

<strong>el</strong> proceso y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas, incitan a que los<br />

estudiantes imagin<strong>en</strong>, <strong>de</strong>scubran, explor<strong>en</strong> sus s<strong>en</strong>saciones,<br />

prueb<strong>en</strong> materiales, texturas, que discutan<br />

y <strong>el</strong>ijan alternativas, cursos <strong>de</strong> acción. Las distintas<br />

consignas <strong>de</strong> trabajo hac<strong>en</strong> posible <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

creación <strong>de</strong> su objeto proyectual y <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> un discurso propio: “La ejercitación que se propone<br />

pone <strong>en</strong> juego: procesos <strong>de</strong> abstracción, manejo <strong>de</strong><br />

metáforas, secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> análisis, <strong>de</strong> síntesis y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

analógico, parti<strong>en</strong>do siempre <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

taller, <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción con los <strong>en</strong>cuadres disciplinarios<br />

que se p<strong>la</strong>ntean” (Fèvre et al. 2008: 5).<br />

La compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

La investigación se propuso analizar <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia didáctica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong>; <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que atraviesan<br />

los estudiantes, sus actitu<strong>de</strong>s, sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> tarea; <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> su<br />

resolución y <strong>la</strong>s estrategias doc<strong>en</strong>tes que ori<strong>en</strong>tan,<br />

organizan y validan <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual<br />

es un proceso complejo que requiere <strong>de</strong> apoyos<br />

diversos, <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boraciones y reflexiones sucesivas, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra involucradas <strong>la</strong> subjetividad y<br />

creatividad <strong>de</strong> los estudiantes, nos preguntamos:<br />

• ¿Cuáles son <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y operaciones<br />

cognitivas que los estudiantes pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> juego<br />

para construir su objeto proyectual?


• ¿Cómo manejan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones, <strong>la</strong> ambigüedad<br />

y <strong>la</strong> incertidumbre que g<strong>en</strong>era esta experi<strong>en</strong>cia<br />

didáctica?<br />

• ¿Qué apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n durante esta experi<strong>en</strong>cia,<br />

cómo <strong>la</strong> valoran?<br />

• ¿Las interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> los profesores son<br />

pertin<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> qué manera co<strong>la</strong>boran con<br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l objeto proyectual?<br />

La metodología que utilizamos se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva interpretativa y crítica, que, dicho <strong>de</strong><br />

manera muy sucinta, se caracteriza, <strong>en</strong>tre otras cuestiones,<br />

por ser inductiva, multimetódica, reflexiva<br />

(Vasi<strong>la</strong>chis, 2006; D<strong>en</strong>zin y Lincoln, 1994), y por<br />

recuperar <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los actores implicados,<br />

los significados que éstos atribuy<strong>en</strong> a sus acciones.<br />

Realizamos un análisis cualitativo con información<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> múltiples fu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s cuales fueron<br />

triangu<strong>la</strong>das. Se tomaron 243 cuestionarios contestados<br />

por los alumnos que finalizaron <strong>el</strong> primer cuatrimestre<br />

<strong>de</strong> 2009. Esta información fue ampliada y<br />

contrastada con <strong>la</strong> recogida <strong>en</strong> años anteriores <strong>en</strong> los<br />

Focus Group realizados con ex alumnos y profesores<br />

a cargo <strong>de</strong> los distintos talleres <strong>de</strong> trabajo, y fue profundizada<br />

mediante <strong>en</strong>trevistas semiestructuradas a<br />

estudiantes avanzados. Una parte <strong>de</strong> los datos aún<br />

está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> categorización, pero su lectura<br />

pr<strong>el</strong>iminar permite realizar algunas infer<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos a continuación.<br />

Objeto Sémico 1 Objeto Sémico 2<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r compet<strong>en</strong>cias proyectuales<br />

La experi<strong>en</strong>cia didáctica Objeto Sémico se <strong>en</strong>marca<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional por compet<strong>en</strong>cias<br />

(Migu<strong>el</strong> Díaz, 2005; Perr<strong>en</strong>oud, 2004;<br />

Le Boterf, 1996), que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> los<br />

saberes <strong>en</strong> contexto, <strong>la</strong> necesaria articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

conocimi<strong>en</strong>tos teóricos y prácticos, <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong> problemas y situaciones específicas <strong>de</strong>l ejercicio<br />

profesional. La formación <strong>en</strong> <strong>la</strong> alternancia (Abda<strong>la</strong>,<br />

2004; Ferry, 1997), que combina espacios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> universitaria y <strong>en</strong> los contextos<br />

reales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica profesional, también<br />

se muestra como un camino fructífero para <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias. No se trata <strong>de</strong> aplicar<br />

soluciones técnicas, <strong>de</strong> carácter universal, difíciles <strong>de</strong><br />

transferir <strong>en</strong> los contextos particu<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> <strong>la</strong> zonas<br />

in<strong>de</strong>terminadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica (Schön, 1992), sino<br />

<strong>de</strong> proporcionar durante <strong>la</strong> formación, pau<strong>la</strong>tina y<br />

progresivam<strong>en</strong>te, esc<strong>en</strong>arios y situaciones-problema<br />

simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño real.<br />

De esta manera, se espera que los estudiantes<br />

movilic<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> recursos (conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

habilida<strong>de</strong>s, esquemas, percepciones, valores, etc.)<br />

para resolver situaciones complejas. El currículum<br />

universitario <strong>de</strong> carácter normativo, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> lugar<br />

<strong>de</strong> privilegio lo ocupa <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to por disciplinas,<br />

g<strong>en</strong>eral, teórico y proposicional, se muestra<br />

insufici<strong>en</strong>te para dar respuesta a este tipo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes<br />

y a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional<br />

que <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi <strong>de</strong>manda.<br />

La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño • 27<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31


La noción <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia se vincu<strong>la</strong> con <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> creatividad, y para Bernstein (1998: 70)<br />

se ubica <strong>en</strong> oposición a los mo<strong>de</strong>los pedagógicos<br />

basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actuación: “El concepto se refiere a los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos para comprometerse con <strong>el</strong> mundo<br />

y construirlo. Las compet<strong>en</strong>cias son intrínsecam<strong>en</strong>te<br />

creativas y se adquier<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma tácita”. Qui<strong>en</strong> ha<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una compet<strong>en</strong>cia es capaz <strong>de</strong> proporcionar<br />

soluciones creativas, no estandarizadas; pue<strong>de</strong><br />

integrar conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> distintas disciplinas, <strong>de</strong> ahí <strong>el</strong> carácter transversal<br />

<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. En <strong>el</strong> caso específico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual:<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> diseño se pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar<br />

mediante un espiral que atraviesa sus distintas<br />

fases (programa, i<strong>de</strong>a rectora, partido y proyecto) <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong>l objeto a diseñar; a esto<br />

se refiere <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> incertidumbre<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación y mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>seada <strong>de</strong>l producto. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este proceso cíclico<br />

y reiterativo exist<strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> crisis y cuestionami<strong>en</strong>tos,<br />

don<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong> i<strong>de</strong>as y soluciones. (…) De forma<br />

simultánea se dan cortes que implican una revisión<br />

<strong>de</strong> lo actuado, una crítica dirigida hacia <strong>la</strong>s alternativas<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y <strong>la</strong>s que quedaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino.<br />

Cuestionami<strong>en</strong>to este que permite al diseñador reafirmar<br />

su toma <strong>de</strong> posición y validar sus <strong>de</strong>cisiones<br />

(Pot<strong>en</strong>zoni, Giudici y Gil, 2004: 5).<br />

Durante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l Objeto Sémico los<br />

estudiantes se apropian y reconstruy<strong>en</strong> diversas<br />

compet<strong>en</strong>cias, algunas <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral, adquiridas<br />

incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad secundaria y otras<br />

más específicas, como: i) compet<strong>en</strong>cias heurísticas,<br />

que permit<strong>en</strong> investigar y explorar <strong>el</strong> problema a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> caminos<br />

alternativos, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas interrogantes;<br />

ii) compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l objeto,<br />

y iii) compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> integración, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

los estudiantes articu<strong>la</strong>n diversos conocimi<strong>en</strong>tos<br />

y habilida<strong>de</strong>s, operando con múltiples variables y<br />

dim<strong>en</strong>siones.<br />

28 • La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31<br />

“Primero fui buscando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a principal. Di muchas<br />

vu<strong>el</strong>tas, cambié mucho <strong>de</strong>l primer cubo al último,<br />

y hasta <strong>el</strong> último día no sabía si estaba bi<strong>en</strong>” (ESE<br />

3, 2008).<br />

“Apr<strong>en</strong>dí a proyectar, a buscar una solución a mi<br />

problema” (C1, 2009).<br />

“Apr<strong>en</strong>dí a tratar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir s<strong>en</strong>saciones que tal vez<br />

no se me habían pasado por <strong>la</strong> cabeza que se <strong>la</strong>s podía<br />

<strong>de</strong>scubrir <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio” (C2, 2009).<br />

“Con <strong>el</strong> ejercicio apr<strong>en</strong>dí a transmitir algo que quiero<br />

creando un objeto o espacio. Es <strong>de</strong>cir, crear algo<br />

basándome <strong>en</strong> una s<strong>en</strong>sación que quiero mostrar”<br />

(C61, 2009).<br />

“Fue una experi<strong>en</strong>cia complicada <strong>en</strong> mi caso. Tuve<br />

muchas i<strong>de</strong>as y <strong>de</strong>bí hacer muchas pruebas con materiales,<br />

pero eso me ayudó a re<strong>la</strong>cionar materiales con<br />

s<strong>en</strong>saciones y a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> tres dim<strong>en</strong>siones, que me<br />

doy cu<strong>en</strong>ta que es más difícil para mí que <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no.<br />

Fue una experi<strong>en</strong>cia muy productiva” (C67, 2009).<br />

Las compet<strong>en</strong>cias a integrar <strong>de</strong>scansan <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

que los estudiantes adquier<strong>en</strong> para articu<strong>la</strong>r<br />

diversos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión: los conceptos con<br />

los materiales; lo conocido con lo novedoso; <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

principal con <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>el</strong> proyecto; <strong>el</strong> objeto<br />

<strong>de</strong>seado con <strong>el</strong> objeto posible. Este apr<strong>en</strong>dizaje se<br />

pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas estrategias<br />

didácticas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por <strong>el</strong> equipo doc<strong>en</strong>te; por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lámina <strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong>l proceso y<br />

<strong>de</strong> síntesis, <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> metáforas y analogías,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones proyectuales.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tarea<br />

Las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes para resolver <strong>el</strong><br />

ejercicio se observan tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n cognitivo<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> emocional. En algunos casos se <strong>de</strong>rivan<br />

<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje individual, <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

sujeto-objeto, y <strong>en</strong> otros <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción profesoralumno,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ridad inicial, <strong>de</strong> <strong>la</strong> confusión<br />

o novedad que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> propuesta didáctica.


En primer lugar hay que consi<strong>de</strong>rar que <strong>el</strong> proyecto<br />

constituye un problema y objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

hasta ahora <strong>de</strong>sconocido para los estudiantes, por lo<br />

cual <strong>la</strong>s tareas que se les <strong>de</strong>mandan su<strong>el</strong><strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confusión y duda que otro tipo<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que se han acostumbrado a su<br />

paso por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> secundaria:<br />

“Tuve dificulta<strong>de</strong>s, dado que nunca antes había<br />

hecho algo simi<strong>la</strong>r. Pero una vez recapitu<strong>la</strong>do lo que<br />

he apr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuatrimestre, pu<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

actividad” (C127, 2009).<br />

“Lo que no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día era cómo yo podía diseñar una<br />

s<strong>en</strong>sación” (C5, 2009).<br />

“Al principio no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día qué era lo que pedían. Si<br />

había que p<strong>la</strong>smar una i<strong>de</strong>a principal <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objeto<br />

Sémico o una s<strong>en</strong>sación” (C130, 2009).<br />

“Tuve dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir los materiales,<br />

ya que al t<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to mínimo sobre<br />

éstos me resultaba difícil <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión. También <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que utilizar <strong>el</strong> cubo como espacio<br />

<strong>de</strong>terminado para usar” (C128, 2009).<br />

En segundo lugar, a algunos les resulta difícil participar<br />

e involucrarse <strong>en</strong> una dinámica <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> taller, <strong>de</strong> carácter grupal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que es necesario<br />

interactuar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con los pares y los<br />

doc<strong>en</strong>tes, autoevaluarse y, sobre todo, aceptar<br />

<strong>la</strong>s correcciones que se viert<strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

coevaluación, y <strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias y valoraciones que<br />

hac<strong>en</strong> los profesores:<br />

“Al principio no me gustaba lo que había que hacer;<br />

t<strong>en</strong>ía como cierta terquedad. No me gustaba que me<br />

dijeran que no estaba bi<strong>en</strong> mi trabajo. P<strong>en</strong>saba que<br />

<strong>la</strong>s correcciones <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te eran muy subjetivas,<br />

que me corregían <strong>el</strong> gusto. Después, <strong>de</strong> a poco, fui<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> justificación” (ESE1, 2007).<br />

“Si vos no llevás algo <strong>de</strong>masiado c<strong>la</strong>ro al taller, <strong>la</strong><br />

respuesta, <strong>la</strong> corrección que recibís, tal vez no te gusta<br />

o no terminás <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>” (FG1, 2007).<br />

“No me gustó <strong>la</strong> autoevaluación porque me dio <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que quedaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> nada, no g<strong>en</strong>eraba<br />

nada nuevo y los doc<strong>en</strong>tes no <strong>la</strong> analizaban” (ESE2,<br />

2007).<br />

El estudiante <strong>de</strong>be reconocer, explorar y confiar<br />

<strong>en</strong> sus recursos, <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> proyectar y<br />

construir un objeto. Es por <strong>el</strong>lo que <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong><br />

comp<strong>la</strong>cer al profesor, lejos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un estímulo<br />

positivo, se constituye <strong>en</strong> un obstáculo para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> su propio discurso y <strong>el</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> su<br />

creatividad. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te es tratar<br />

<strong>de</strong> que cada alumno logre <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r al máximo<br />

su pot<strong>en</strong>cial; para <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>be cuestionar su trabajo,<br />

incitando al estudiante a revisarlo, reestructurarlo<br />

y mejorarlo. De este modo, <strong>la</strong> evaluación moviliza<br />

al alumno para continuar su búsqueda y justificar<br />

lo realizado.<br />

En tercer lugar, otras dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los estudiantes se evi<strong>de</strong>ncian al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expresarse gráficam<strong>en</strong>te, justificar<br />

verbalm<strong>en</strong>te lo realizado, manejar sus s<strong>en</strong>saciones<br />

o construir <strong>el</strong> objeto <strong>en</strong> <strong>el</strong> cubo:<br />

“Principalm<strong>en</strong>te me costó <strong>la</strong> construcción. T<strong>en</strong>go<br />

poca práctica a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> crear cosas y me costó<br />

manipu<strong>la</strong>r los materiales. Des<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista<br />

estuve muy limitado” (C116, 2009).<br />

“Tuve dificulta<strong>de</strong>s al realizar <strong>la</strong> lámina síntesis, porque<br />

tuve que dar una explicación escrita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tres<br />

<strong>en</strong>foques utilizados” (C77, 2009).<br />

“Mi dificultad fue po<strong>de</strong>r tras<strong>la</strong>dar <strong>de</strong> forma material<br />

mis p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos” (C115, 2009).<br />

Las actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes están muy vincu<strong>la</strong>das<br />

a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que experim<strong>en</strong>tan y son difíciles<br />

<strong>de</strong> separar para los fines <strong>de</strong>l análisis. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

más comunes es <strong>la</strong> incertidumbre que <strong>de</strong>spierta <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> creación <strong>de</strong>l Objeto Sémico, que a veces<br />

pue<strong>de</strong> actuar como estímulo positivo, disparando <strong>el</strong><br />

proceso creador, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros casos lleva<br />

a <strong>la</strong> frustración y paralización, <strong>de</strong>sembocando <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> rechazo a <strong>la</strong> tarea o <strong>en</strong> su realización mecánica,<br />

La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño • 29<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31


poco comprometida. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos,<br />

los estudiantes canalizan positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> incertidumbre,<br />

y participan <strong>de</strong> manera activa y reflexiva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta:<br />

“A mí me pasó que a medida que avanzaba <strong>el</strong> ejercicio<br />

yo t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> mi cabeza, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s láminas, <strong>la</strong>s cosas más<br />

c<strong>la</strong>ras, y <strong>la</strong>s correcciones eran más c<strong>la</strong>ras también.<br />

Al principio <strong>de</strong>cía no, no sé, qué voy a hacer. Pero a<br />

medida que llegaba a algo más c<strong>la</strong>ro, <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>l<br />

doc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> corrección era mucho más c<strong>la</strong>ra también”<br />

(FG1, 2007).<br />

“¡No se me ocurría nada, no sabía qué hacer… y<br />

cuando quería hacer algo no sabía qué material usar!<br />

Las interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te fueron lo justo y lo necesario;<br />

a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> doc<strong>en</strong>te no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>masiado<br />

porque si no condiciona al alumno” (C6, 2009).<br />

“Uno como alumno busca una respuesta concreta,<br />

y lo que dic<strong>en</strong> los profesores a veces no es muy<br />

c<strong>la</strong>ro. Las correcciones son abstractas y uno no está<br />

muy acostumbrado… <strong>en</strong> mi caso como alumno <strong>de</strong><br />

una secundaria técnica, no existía <strong>la</strong> abstracción, y<br />

primero hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r qué es abstraer una i<strong>de</strong>a”<br />

(FG1, 2007).<br />

Las diversas operaciones cognitivas se integran <strong>en</strong><br />

diverso grado y <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l proceso;<br />

para <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l alumno es fundam<strong>en</strong>tal,<br />

pero no es autosufici<strong>en</strong>te. Se ha observado que <strong>la</strong>s<br />

estrategias e interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes constituy<strong>en</strong><br />

al respecto un andamiaje imprescindible para<br />

que esto sea posible.<br />

Hacia una didáctica <strong>de</strong> lo proyectual<br />

Sin <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizar ni transferir mecánicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia Objeto Sémico, su<br />

análisis permite realizar algunas consi<strong>de</strong>raciones<br />

pr<strong>el</strong>iminares, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una didáctica <strong>de</strong> lo proyectual <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito universitario.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos muestran <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad<br />

<strong>de</strong>l ejercicio para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l proyecto.<br />

Los estudiantes que transitaron <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, aun<br />

30 • La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31<br />

aqu<strong>el</strong>los que luego abandonaron <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong><br />

diseño para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r otros estudios, o que susp<strong>en</strong>dieron<br />

su formación superior, rescatan diversos<br />

aspectos y <strong>la</strong> valoran positivam<strong>en</strong>te. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s com<strong>en</strong>tadas, inher<strong>en</strong>tes a un proceso <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> este tipo, los ex alumnos m<strong>en</strong>cionan<br />

que los conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso les<br />

sirv<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros campos y tareas, y que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

les otorgó facilidad para afrontar problemas <strong>en</strong> los<br />

que exist<strong>en</strong> múltiples <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> juego, así como<br />

para trabajar <strong>en</strong> cuestiones que requier<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

procesos <strong>de</strong> creación, abstracción y síntesis.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, consi<strong>de</strong>ramos que<br />

algunos criterios que podrían ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s prácticas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> los profesores que trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> profesionales que utilizan <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

proyectual son:<br />

• Favorecer procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, creación<br />

y resolución personales a través <strong>de</strong> tareas<br />

que involucr<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> los<br />

estudiantes <strong>en</strong> distintas dim<strong>en</strong>siones (cognitiva,<br />

emotiva, corporal, <strong>de</strong>streza manual).<br />

• Desafiar a los estudiantes a poner <strong>en</strong> juego<br />

sus recursos y compartirlos con los <strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

manera co<strong>la</strong>borativa.<br />

• Las conductas, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

bloqueo, rechazo, incertidumbre, incompr<strong>en</strong>sión,<br />

confusión, inseguridad, duda, parálisis,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como inher<strong>en</strong>tes


al proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y construcción <strong>de</strong><br />

todo hecho proyectual.<br />

• Enfr<strong>en</strong>tar a los estudiantes a situaciones,<br />

reales o simu<strong>la</strong>das, no sólo para adquirir y<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s,<br />

sino también para <strong>de</strong>mostrar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias adquiridas<br />

(Migu<strong>el</strong> Díaz, 2005).<br />

• Diseñar estrategias y secu<strong>en</strong>cias didácticas<br />

que integr<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación teórica, práctica y<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos.<br />

• Posibilitar a los estudiantes <strong>la</strong> exploración<br />

<strong>de</strong> diversos espacios, imág<strong>en</strong>es, discursos,<br />

materiales y s<strong>en</strong>saciones espaciales.<br />

• Organizar sistemáticam<strong>en</strong>te mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

reflexión y análisis <strong>de</strong> lo realizado.<br />

• Proporcionar andamiajes, apoyo y retroalim<strong>en</strong>tación<br />

doc<strong>en</strong>te durante todo <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los proyectos y no sólo a su inicio o fin.<br />

• Alternar instancias y modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> evaluación<br />

diversas, incorporar procesos <strong>de</strong><br />

autoevaluación y coevaluación.<br />

En síntesis, se trata <strong>de</strong> tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovar los métodos, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza; <strong>de</strong> diversificar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias que los estudiantes universitarios realizan,<br />

ampliando, a<strong>de</strong>más, los espacios <strong>de</strong> formación,<br />

abri<strong>en</strong>do <strong>el</strong> au<strong>la</strong> universitaria a los espacios, actores<br />

e instituciones que <strong>la</strong> circundan para permitir un<br />

mutuo intercambio y <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to que permita<br />

cumplir con <strong>el</strong> rol social que le compete a toda<br />

<strong>universidad</strong> como formadora <strong>de</strong> recursos humanos<br />

profesionales y g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> nuevos conocimi<strong>en</strong>tos<br />

y tecnologías.<br />

Notas<br />

1 El trabajo <strong>de</strong>l equipo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l proyecto<br />

acreditado y subsidiado por <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Técnica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (ubacyt u408): “El<br />

Objeto Sémico. La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l proyecto como compet<strong>en</strong>cia<br />

transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong><br />

diseño y arquitectura”, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l arquitecto Robero<br />

Fèvre y <strong>la</strong> codirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctora Lea Vezub.<br />

2 En total, <strong>la</strong> facultad ofrece seis carreras: arquitectura, diseño <strong>de</strong><br />

indum<strong>en</strong>taria y textil, diseño gráfico, diseño industrial, diseño<br />

<strong>de</strong> imag<strong>en</strong> y sonido y diseño <strong>de</strong>l paisaje.<br />

3 Concretam<strong>en</strong>te, se trabaja a partir <strong>de</strong> tres <strong>en</strong>foques que los<br />

estudiantes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> integrar tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> hechos proyectuales<br />

aj<strong>en</strong>os como propios: <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuadre f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ológico y<br />

semiótico, <strong>el</strong> análisis dim<strong>en</strong>sional y proxémico y <strong>el</strong> sistémico<br />

y organizacional.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Abda<strong>la</strong>, E. “Formación por <strong>la</strong> alternancia. Un esbozo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia internacional”. E. Abda<strong>la</strong> et al., Formación <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> alternancia: una propuesta pedagógica innovadora.<br />

Uruguay: Cinterfor/cecap/El Abrojo, 2006, 11-28 (Trazos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Formación, 29).<br />

Bernstein, B. Pedagogía, control simbólico e i<strong>de</strong>ntidad. Madrid:<br />

Morata, 1998.<br />

D<strong>en</strong>zin, N., y S. Lincoln (eds.). Handbook of Qualitative Research.<br />

Thousand Oaks, Cal.: Sage Publications, 1994.<br />

Caji<strong>de</strong>, J., et al. “Transición al empleo y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

empleabilidad <strong>de</strong> los graduados universitarios”. J. Caji<strong>de</strong><br />

(coord.). Calidad universitaria y empleo. Madrid: Dykinson,<br />

2004.<br />

Ferry, G. Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación. Bu<strong>en</strong>os Aires: Noveda<strong>de</strong>s<br />

Educativas/<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires-Facultad <strong>de</strong> Filosofía<br />

y Letras, 1997.<br />

Fèvre, R., et al. “Subjetividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Una experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo proyectual”, 4° Jornada sobre Material<br />

Didáctico y Experi<strong>en</strong>cias Innovadoras <strong>en</strong> Educación Superior.<br />

Ciclo Básico Común, <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 2008.<br />

Fèvre, R. “La <strong>en</strong>señanza universitaria inicial. Una experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo proyectual”. Primer Congreso Internacional <strong>de</strong><br />

Pedagogía Universitaria. Ciudad Autónoma <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Eu<strong>de</strong>ba, <strong>de</strong>l 7 al 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009 .<br />

Migu<strong>el</strong> Díaz, M. <strong>de</strong> (dir.) Modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza c<strong>en</strong>tradas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias. Ori<strong>en</strong>taciones para promover<br />

<strong>el</strong> cambio metodológico <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio europeo <strong>de</strong> educación<br />

superior. Oviedo: Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia/<strong>Universidad</strong><br />

<strong>de</strong> Oviedo, 2005.<br />

Le Boterf, G. De <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>ce a <strong>la</strong> navigation professionn<strong>el</strong>le.<br />

París, Les Editions d’Organisations, 1996.<br />

Paz P<strong>en</strong>agos, H. “El apr<strong>en</strong>dizaje situado como una alternativa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería”. Revista<br />

Educación <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería, núm.4, Asociación Colombiana<br />

<strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, 2007: 1-13 .<br />

Perr<strong>en</strong>oud, Ph. Diez nuevas compet<strong>en</strong>cias para <strong>en</strong>señar. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Graó, 2004.<br />

Pot<strong>en</strong>zoni, A., F. Giudici y C. Gil. “Lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales<br />

para <strong>el</strong> diseño curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> carreras proyectuales”. Revista<br />

Kairos, año 8, núm. 13, <strong>Universidad</strong> Nacional <strong>de</strong> San Luis,<br />

2004, pp. 1-13.<br />

Schön, D. La formación <strong>de</strong> profesionales reflexivos. Hacia un<br />

nuevo diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones.<br />

Barc<strong>el</strong>ona: mec-Paidós, 1992.<br />

Vasi<strong>la</strong>chis <strong>de</strong> Gialdino, i. (coord.). Estrategias <strong>de</strong> investigación<br />

cualitativa. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa, 2006.<br />

La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia proyectual <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> diseño • 31<br />

Lea F. Vezub. Didac 55 (2010): 24-31


Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut*<br />

Profesora asociada<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Universitat <strong>de</strong> València, España<br />

32 • Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40<br />

❂<br />

Resum<strong>en</strong><br />

La educación <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> educación infantil, está <strong>en</strong><br />

un proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se aprobó <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Educación (loe), <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong><br />

2006, a <strong>la</strong> par que también se modifica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta ley <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesionales que<br />

van a <strong>de</strong>dicarse a esta etapa educativa y <strong>la</strong> educación superior está <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> adaptación<br />

al Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior con los nuevos títulos <strong>de</strong> grado <strong>de</strong> maestro<br />

<strong>en</strong> educación infantil.<br />

Es muy importante <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesionales que van a educar a los niños <strong>de</strong> 0-3<br />

y <strong>de</strong> 3-6 años. Los dos profesionales inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación global y personalizada, <strong>la</strong> familia,<br />

<strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> equipo con otros profesionales y <strong>la</strong> función social <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: educación infantil, maestro <strong>de</strong> educación infantil, técnico superior <strong>en</strong><br />

educación infantil, reforma universitaria, formación inicial.<br />

AbstrAct<br />

Education in Spanish, and within early childhood education, is in the process of reform since the<br />

adoption of the LOE in May 2006, which also changes from this <strong>la</strong>w the training of professionals<br />

who will work in this phase of education and higher education is un<strong>de</strong>rgoing a process of adaptation<br />

to the European Higher Education with the new titles of Master Degree in Early Childhood<br />

Education.<br />

It is very important to train professionals who will educate childr<strong>en</strong> from 0-3 and 3-6 years.<br />

The two professionals affect global and personalized education, the impact to family, teamwork with<br />

other professionals and the social function of childr<strong>en</strong>’s education.<br />

Key words: childhood education, kin<strong>de</strong>rgart<strong>en</strong> teacher, superior technical childhood education,<br />

university reform, initial training.<br />

* Correo <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> autora: pmagut@hotmail.es


Introducción<br />

La educación <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español está <strong>en</strong><br />

un proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se aprobó <strong>la</strong> Ley<br />

Orgánica <strong>de</strong> Educación (loe), <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2006,<br />

que sustituye a <strong>la</strong> anterior Ley <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong>l Sistema Educativo (logse) <strong>de</strong> 1990.<br />

La educación infantil continúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> loe como<br />

una etapa educativa unificada y subdividida <strong>en</strong><br />

dos ciclos (<strong>de</strong> 0 a 3 y <strong>de</strong> 3 a 6 años), tal y como se<br />

especificó <strong>en</strong> <strong>la</strong> logse, pero se introduc<strong>en</strong> nuevos<br />

matices, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong>l inglés.<br />

La educación <strong>en</strong> España pres<strong>en</strong>ta un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

currículo básico, c<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación, pero con 65% o 55% <strong>de</strong> currículo<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas comunida<strong>de</strong>s autónomas, si<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua propia a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no. También<br />

se modifica con esta ley <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesionales<br />

que van a <strong>de</strong>dicarse a esta etapa educativa, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que hay difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo<br />

<strong>de</strong> 0 a 3 y qui<strong>en</strong>es lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> 3 a 6.<br />

La educación infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong> loe<br />

Esta educación constituye una etapa única, con<br />

i<strong>de</strong>ntidad propia, y está organizada <strong>en</strong> dos ciclos,<br />

lo que obliga a los c<strong>en</strong>tros a contar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primero<br />

con una propuesta pedagógica específica. Es una<br />

<strong>en</strong>señanza voluntaria, no obligatoria. La obligatoriedad<br />

se establece <strong>en</strong>tre los 6 y los 16 años.<br />

En ambos ciclos <strong>la</strong> educación infantil <strong>de</strong>be t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

progresivam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> afectividad,<br />

<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y los hábitos <strong>de</strong> control corporal, a<br />

<strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación y <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje,<br />

a <strong>la</strong>s pautas <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia y re<strong>la</strong>ción<br />

social, así como al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

físicas y sociales <strong>de</strong>l medio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que viv<strong>en</strong><br />

niñas y niños. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>be facilitar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> una imag<strong>en</strong> positiva y equilibrada <strong>de</strong> sí mismos<br />

y <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> autonomía personal.<br />

En <strong>el</strong> segundo ciclo <strong>de</strong>be fom<strong>en</strong>tarse una primera<br />

aproximación a <strong>la</strong> lecto-escritura, a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

lógico-matemáticas, a una l<strong>en</strong>gua extranjera, al uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación<br />

y al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes l<strong>en</strong>guajes<br />

artísticos.<br />

Una difer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre ambos ciclos<br />

es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo ciclo <strong>de</strong> educación infantil <strong>la</strong>s<br />

administraciones educativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizar una<br />

oferta sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros públicos<br />

y concertar<strong>la</strong>s con c<strong>en</strong>tros privados <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> su programación educativa, a fin <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. Este ciclo su<strong>el</strong>e incorporarse<br />

a los colegios <strong>de</strong> educación primaria, con<br />

insta<strong>la</strong>ciones separadas para brindar una at<strong>en</strong>ción<br />

más a<strong>de</strong>cuada. En <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza pública los maestros<br />

<strong>de</strong> este ciclo son también funcionarios, con<br />

<strong>el</strong> mismo niv<strong>el</strong> y <strong>la</strong>s mismas condiciones <strong>la</strong>borales<br />

que los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> educación primaria, aunque<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar con una especialidad <strong>en</strong> educación<br />

infantil. Los colegios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza privada y<br />

privada concertada su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser c<strong>en</strong>tros que abarcan<br />

también <strong>la</strong> educación secundaria obligatoria y <strong>en</strong><br />

ocasiones <strong>el</strong> bachillerato. En este caso, los doc<strong>en</strong>tes<br />

son contratados por los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros.<br />

El segundo ciclo <strong>de</strong> educación infantil está<br />

regu<strong>la</strong>do a niv<strong>el</strong> nacional con <strong>en</strong>señanzas mínimas<br />

(Real Decreto 1630/2006), comunes para todas <strong>la</strong>s<br />

administraciones autonómicas, que cada una ha <strong>de</strong><br />

concretar <strong>en</strong> <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> currículo, por lo que se<br />

asegura una formación a<strong>de</strong>cuada y sin difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas.<br />

Los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> educación infantil son reconocidos<br />

por su formación y profesionalidad. Un<br />

aspecto que es necesario a mejorar es <strong>la</strong> ratio, dado<br />

que se contemp<strong>la</strong>n 25 niños y niñas por au<strong>la</strong> con un<br />

doc<strong>en</strong>te, que se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> tutor <strong>de</strong> au<strong>la</strong>, aunque<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te por cada tres doc<strong>en</strong>tes su<strong>el</strong>e haber uno<br />

más <strong>de</strong> apoyo con <strong>el</strong> mismo niv<strong>el</strong> y calificación que<br />

los tutores. El tutor <strong>de</strong> au<strong>la</strong> su<strong>el</strong>e estar los tres años<br />

Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español • 33<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40


con los mismos niños (todo <strong>el</strong> ciclo) y <strong>de</strong>dicarse a<br />

apoyar un curso esco<strong>la</strong>r y volver a ser tutor los tres<br />

años sigui<strong>en</strong>tes.<br />

Estos c<strong>en</strong>tros su<strong>el</strong><strong>en</strong> contar con personal especializado<br />

<strong>en</strong> audición y l<strong>en</strong>guaje y educación especial<br />

y p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> servicios psicopedagógicos, o<br />

con personal externo que <strong>la</strong>bora <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, por lo<br />

que los niños y <strong>la</strong>s niñas con necesida<strong>de</strong>s educativas<br />

especiales son at<strong>en</strong>didos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que ingresan al c<strong>en</strong>tro<br />

o se <strong>de</strong>tectan sus necesida<strong>de</strong>s.<br />

El primer ciclo <strong>de</strong> educación infantil no es<br />

gratuito ni está g<strong>en</strong>eralizado. Se insta a <strong>la</strong>s administraciones<br />

públicas a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r progresivam<strong>en</strong>te<br />

una oferta sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer ciclo,<br />

que su<strong>el</strong>e impartirse <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros que abarcan <strong>de</strong> los<br />

0 a los 3 años y se han t<strong>en</strong>ido que adaptar progresivam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> norma con respecto a <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los niños.<br />

La <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros como “guar<strong>de</strong>rías”,<br />

previa a <strong>la</strong> logse y con un matiz <strong>de</strong> cuidado,<br />

se cambió a “escue<strong>la</strong>s infantiles”, o “c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

educación infantil <strong>de</strong> primer ciclo”, que es como se<br />

conoc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, y progresivam<strong>en</strong>te han<br />

ido adaptándose <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s condiciones,<br />

los requisitos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros y <strong>el</strong> personal. En 1997<br />

y 1998 se g<strong>en</strong>eraliza <strong>en</strong> los colegios públicos <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a los niños <strong>de</strong> 3 años, al pasar los alumnos<br />

<strong>de</strong> primero y segundo grados <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

secundaria obligatoria a los institutos y al reorganizarse<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros. Esto tuvo<br />

como consecu<strong>en</strong>cia que muchos c<strong>en</strong>tros privados<br />

<strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los niños <strong>de</strong> 3 a 4 años, dada<br />

<strong>la</strong> gratuidad <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros públicos y concertados,<br />

y se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer ciclo.<br />

La gran mayoría <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> este niv<strong>el</strong> son<br />

privados y no están subv<strong>en</strong>cionados, por lo que es<br />

muy difícil para los padres conciliar <strong>la</strong> vida <strong>la</strong>boral<br />

con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a sus hijos hasta que cump<strong>la</strong>n los<br />

3 años y ya hay p<strong>la</strong>zas gratuitas g<strong>en</strong>eralizadas. La<br />

at<strong>en</strong>ción es costosa, dado que su<strong>el</strong>e abarcar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

nueve a <strong>la</strong>s diecisiete horas, hay que pagar <strong>el</strong> comedor<br />

esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>s horas fuera <strong>de</strong> este horario se pagan<br />

por separado (si <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> oferta más horario), por<br />

lo que los padres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s para llevar al<br />

34 • Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40<br />

niño a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y recogerlo, dado que <strong>en</strong> España <strong>el</strong><br />

horario <strong>de</strong> trabajo abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocho o nueve <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mañana hasta <strong>la</strong>s veinte horas <strong>en</strong> sectores como<br />

<strong>el</strong> comercial, por lo que los padres son ayudados<br />

por los abu<strong>el</strong>os, o por cuidadores que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pagar<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> infantil.<br />

En <strong>de</strong>terminadas localida<strong>de</strong>s su<strong>el</strong>e haber una<br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración local, que incluso<br />

es titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros y los subv<strong>en</strong>ciona. En otras se<br />

otorgan ayudas a los padres, pero <strong>la</strong> gratuidad total<br />

no su<strong>el</strong>e contemp<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> esta etapa educativa.<br />

Es necesario resaltar que con <strong>la</strong> loe esta etapa<br />

educativa no pres<strong>en</strong>ta pautas comunes a niv<strong>el</strong> nacional<br />

como con <strong>la</strong> logse, dado que se ha <strong>de</strong>jado a<br />

cada comunidad autónoma <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> este<br />

ciclo. Con <strong>la</strong> logse sí había pautas comunes <strong>de</strong> requisitos<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros, ratios y aspectos básicos <strong>de</strong>l<br />

currículo. Con <strong>la</strong> loe se establec<strong>en</strong> unos aspectos<br />

básicos, pero cada comunidad autónoma, <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, <strong>de</strong>termina estos aspectos, por<br />

lo que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> esta etapa se increm<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s autónomas, lo que<br />

pue<strong>de</strong> incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación.<br />

Un aspecto que <strong>de</strong>bemos seña<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> ratio que<br />

se estableció con <strong>la</strong> logse (1990), y que continúa <strong>en</strong><br />

diversas comunida<strong>de</strong>s autónomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad,<br />

que es <strong>de</strong>:<br />

a) Unida<strong>de</strong>s para niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año: 1<br />

educador para 8 niños y niñas.<br />

b) Unida<strong>de</strong>s para niños <strong>de</strong> uno a dos años: 1<br />

educador para 13 niños y niñas.<br />

c) Unida<strong>de</strong>s para niños <strong>de</strong> dos a tres años: 1<br />

educador para 20 niños y niñas.<br />

Por tanto, <strong>en</strong> muchos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />

esco<strong>la</strong>r es necesario que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> profesionales<br />

se increm<strong>en</strong>te (alim<strong>en</strong>tación, higi<strong>en</strong>e, estimu<strong>la</strong>ción,<br />

at<strong>en</strong>ción), lo que <strong>en</strong>carece <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> algunas escue<strong>la</strong>s<br />

o que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que recib<strong>en</strong> estos niños y<br />

niñas esté condicionada a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una<br />

educadora.<br />

Sólo algunas escue<strong>la</strong>s infantiles ti<strong>en</strong><strong>en</strong> personal<br />

especializado <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción psicopedagógica (que


pagan los padres) y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> administraciones locales <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> brinda <strong>el</strong><br />

personal pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mismas. En los casos <strong>de</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s educativas especiales, se su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>tectar<br />

por <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> salud (pediatría, <strong>en</strong>fermería), por<br />

<strong>la</strong>s familias o por los profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros,<br />

pero éstos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> profesionales especializados<br />

(Fermín, 2077: 88) y se recurre a c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>ción<br />

temprana externos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

instituciones (locales, autonómicas, asociaciones),<br />

por lo que <strong>el</strong> trámite hasta que se ati<strong>en</strong><strong>de</strong> al niño es<br />

<strong>la</strong>rgo y costoso, y los padres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse para<br />

obt<strong>en</strong>er<strong>la</strong> <strong>en</strong> los casos más significativos. Esta at<strong>en</strong>ción<br />

es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> este ciclo (Herrero, 2000:<br />

87). En los casos don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los niños<br />

no son perman<strong>en</strong>tes, o son leves, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción o no se<br />

realiza o <strong>la</strong> costean los padres mediante profesionales<br />

privados, cuando ya se ha <strong>de</strong>tectado c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, lo<br />

que supone <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> un tiempo muy valioso,<br />

hasta que <strong>el</strong> niño <strong>en</strong>tra al colegio con tres años y<br />

comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción más sistematizada.<br />

En esta etapa es fundam<strong>en</strong>tal una educación<br />

global y personalizada (Vaca y Vare<strong>la</strong>, 2009: 34) <strong>en</strong><br />

todas <strong>la</strong>s áreas (Berdonneau, 2008: 54; Akoschky,<br />

Alsina, Díaz, 2008: 89) y <strong>en</strong> todos los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

personalidad (Diez Navarro, 2002, 45), <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong> socialización (Pomar, 2001: 56),<br />

<strong>la</strong> educación emocional (D<strong>el</strong> Barrio, 2002: 121), <strong>la</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia con <strong>la</strong> familia, <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> equipo con<br />

otros profesionales (Antón, 2007: 45) y <strong>la</strong> función<br />

social <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil (Bigas y Correig,<br />

2001: 56).<br />

Los profesionales que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n esta etapa educativa<br />

Con <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> 1970 comi<strong>en</strong>za<br />

“<strong>la</strong> especialización <strong>de</strong> magisterio <strong>en</strong> preesco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> una nueva figura <strong>de</strong> técnico <strong>en</strong> jardines<br />

<strong>de</strong> infancia, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional,<br />

pues se necesitaban nuevos oficios para respon<strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas y tecnológicas<br />

<strong>de</strong>l mercado” (Diego y González, 2009: 376). Esta<br />

difer<strong>en</strong>ciación continúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />

Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español • 35<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40


Los profesionales que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> estos dos ciclos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito formal son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

El primer ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil (0 a 3 años)<br />

estará at<strong>en</strong>dido por:<br />

• Un titu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> formación profesional (técnico<br />

superior <strong>en</strong> educación infantil).<br />

• Un diplomado <strong>en</strong> maestro <strong>de</strong> educación<br />

infantil o graduado <strong>en</strong> educación infantil;<br />

ambos son títulos universitarios a los que<br />

se acce<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> bachillerato; <strong>el</strong> primero<br />

ti<strong>en</strong>e una duración <strong>de</strong> tres años, y <strong>la</strong> última<br />

promoción ha com<strong>en</strong>zado <strong>el</strong> curso 2009-<br />

2010, y <strong>el</strong> segundo ti<strong>en</strong>e una duración <strong>de</strong><br />

cuatro años y correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong> reforma<br />

universitaria realizada a partir <strong>de</strong>l Espacio<br />

Europeo <strong>de</strong> Educación Superior, y <strong>la</strong>s primeras<br />

promociones han iniciado sus estudios<br />

los cursos 2008-2009 y 2009-2010, según <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s.<br />

El responsable pedagógico <strong>de</strong>l ciclo será un maestro<br />

o graduado.<br />

Los estudios <strong>de</strong> maestro eran diplomatura<br />

universitaria, y con <strong>la</strong> reforma a partir <strong>de</strong>l Espacio<br />

Europeo <strong>de</strong> Educación Superior, por <strong>la</strong> que diplomaturas<br />

y lic<strong>en</strong>ciaturas pasan a grados, se equipara<br />

este título al <strong>de</strong> otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación,<br />

que todos son grados <strong>de</strong> cuatro años (pedagogía,<br />

psicología, educación social).<br />

En <strong>el</strong> segundo ciclo:<br />

• Los profesionales que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n a los niños <strong>de</strong><br />

3 a 6 años, han <strong>de</strong> ser maestros o graduados<br />

<strong>en</strong> educación infantil como tutores <strong>de</strong> au<strong>la</strong> o<br />

maestros <strong>de</strong> apoyo y podrán ser apoyados por<br />

maestros con otras especialida<strong>de</strong>s (como música,<br />

educación especial, educación física).<br />

La formación <strong>de</strong> estos profesionales es muy importante<br />

para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los niños <strong>de</strong> 0 a 6 años<br />

(Goldsschmnied, 2002: 76), tanto <strong>en</strong> su proceso<br />

<strong>de</strong> formación inicial como perman<strong>en</strong>te (Úcar,<br />

2007: 1).<br />

36 • Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40<br />

Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación profesional<br />

El primer ciclo <strong>de</strong> esta etapa educativa (educación<br />

formal <strong>de</strong> 0 a 3 años) es at<strong>en</strong>dido por maestros o graduados<br />

<strong>en</strong> educación infantil, o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

profesional con <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> “técnico superior <strong>en</strong><br />

educación infantil”, si<strong>en</strong>do este título <strong>de</strong>l año 1995<br />

(Real Decreto 2059/1995-boe 22.02.1996), que ha<br />

sido sustituido para adaptarse a <strong>la</strong> loe por <strong>el</strong> <strong>de</strong> 2007<br />

(Real Decreto 1394/2007, <strong>de</strong>l 29 <strong>de</strong> octubre) a niv<strong>el</strong><br />

nacional y cada comunidad autónoma ha establecido<br />

su currículo y se ha com<strong>en</strong>zado a imp<strong>la</strong>ntar <strong>en</strong><br />

este curso 2009-2010.<br />

En esta legis<strong>la</strong>ción se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> este técnico superior consiste <strong>en</strong><br />

diseñar, implem<strong>en</strong>tar y evaluar proyectos y programas<br />

educativos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

ciclo <strong>de</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito formal,<br />

<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> propuesta pedagógica e<strong>la</strong>borada<br />

por un maestro con <strong>la</strong> especialización <strong>en</strong> educación<br />

infantil o título <strong>de</strong> grado equival<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

etapa <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito no formal, g<strong>en</strong>erando <strong>en</strong>tornos<br />

seguros y <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con otros profesionales y<br />

con <strong>la</strong>s familias. Este profesional ejerce su actividad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación formal y no formal y <strong>en</strong> los servicios<br />

sociales <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia.<br />

Las ocupaciones y puestos <strong>de</strong> trabajo más r<strong>el</strong>evantes<br />

son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Educador o educadora infantil <strong>en</strong> primer<br />

ciclo <strong>de</strong> educación infantil, siempre bajo <strong>la</strong><br />

supervisión <strong>de</strong> un maestro o maestra como<br />

educadores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> organismos estatales o autonómicos y<br />

locales, y <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad privada.<br />

Educador o educadora <strong>en</strong> instituciones y/o <strong>en</strong><br />

programas específicos <strong>de</strong> trabajo con m<strong>en</strong>ores<br />

(0 a 6 años) <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> riesgo social, o<br />

<strong>en</strong> medios <strong>de</strong> apoyo familiar, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

directrices <strong>de</strong> otros profesionales.<br />

Educador o educadora <strong>en</strong> programas o activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ocio y tiempo libre infantil con m<strong>en</strong>ores


<strong>de</strong> 0 a 6 años: ludotecas, casas <strong>de</strong> cultura,<br />

bibliotecas, c<strong>en</strong>tros educativos, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

ocio, granjas escue<strong>la</strong>, etcétera.<br />

Los módulos profesionales que forman <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas<br />

<strong>de</strong> este ciclo se impart<strong>en</strong> también a distancia,<br />

siempre que se garantice que <strong>el</strong> alumno conseguirá<br />

los resultados <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los mismos.<br />

Esta titu<strong>la</strong>ción se cursa durante dos años <strong>en</strong><br />

institutos públicos o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza privados,<br />

obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do, al finalizar los estudios, <strong>el</strong> título <strong>de</strong><br />

grado superior, al que se acce<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> bachillerato<br />

o equival<strong>en</strong>te, y se obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> técnico<br />

superior <strong>en</strong> educación infantil, a niv<strong>el</strong> universitario<br />

pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación profesional superior, por lo que<br />

este titu<strong>la</strong>do pue<strong>de</strong> incorporarse a <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

al finalizar los estudios. Este profesional también<br />

pue<strong>de</strong> trabajar hasta los seis años <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

no formal y <strong>en</strong> servicios sociales.<br />

La formación compr<strong>en</strong><strong>de</strong> materias re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> didáctica, <strong>la</strong> psicología evolutiva, <strong>la</strong> educación<br />

para <strong>la</strong> autonomía y <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong> juego, <strong>la</strong> familia;<br />

también aspectos básicos <strong>de</strong> inserción y ori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>la</strong>boral y formación <strong>en</strong> inglés. El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios<br />

actual compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los módulos o materias que se<br />

cursan <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer curso: Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

infantil, Autonomía Personal y Salud infantil,<br />

Expresión y Comunicación, Desarrollo Cognitivo<br />

y Motor, Formación y Ori<strong>en</strong>tación Laboral, que se<br />

impart<strong>en</strong> <strong>en</strong> inglés o inglés técnico.<br />

En <strong>el</strong> segundo curso ti<strong>en</strong><strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia los dos<br />

primeros trimestres, don<strong>de</strong> se cursan los sigui<strong>en</strong>tes<br />

módulos: Juego infantil y su Metodología, Desarrollo<br />

Socioafectivo, Habilida<strong>de</strong>s Sociales, interv<strong>en</strong>ción<br />

con Familias y At<strong>en</strong>ción a M<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> Riesgo Social,<br />

Primeros Auxilios, Empresa e iniciativa Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dora,<br />

que se impart<strong>en</strong> <strong>en</strong> inglés o inglés técnico.<br />

En <strong>el</strong> último trimestre <strong>de</strong>l segundo curso se<br />

realizan <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>nominadas Formación <strong>en</strong><br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Trabajo, o fct, con una duración <strong>de</strong><br />

cuatroci<strong>en</strong>tas horas, que se realizan <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> educación formal <strong>de</strong> 0 a 3 años, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación no formal (ludotecas, granjas escue<strong>la</strong>) o<br />

<strong>en</strong> servicios sociales que ati<strong>en</strong>dan niños <strong>de</strong> hasta seis<br />

años. Al mismo tiempo se prepara <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia, que se <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> al finalizar<br />

<strong>el</strong> segundo curso, para t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción, con <strong>la</strong><br />

que muchos estudiantes acce<strong>de</strong>n al mundo <strong>la</strong>boral,<br />

o directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> para continuar estudios<br />

vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> educación infantil (grado<br />

<strong>en</strong> educación infantil, pedagogía, psicología), o<br />

compaginar estudios y trabajo.<br />

Con <strong>la</strong> nueva titu<strong>la</strong>ción se ha introducido <strong>la</strong><br />

formación <strong>en</strong> inglés, que es muy valorada por los<br />

padres <strong>en</strong> esta etapa. Las ratios, como hemos visto,<br />

son muy <strong>el</strong>evadas, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a un gran<br />

número <strong>de</strong> bebés o niños. Hoy <strong>en</strong> día todos los<br />

c<strong>en</strong>tros están prácticam<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> acondicionados<br />

y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los niños su<strong>el</strong>e ser bu<strong>en</strong>a. Trabajan<br />

<strong>en</strong> equipo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do pedagógicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />

maestro o graduado <strong>en</strong> educación infantil.<br />

La educación infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior<br />

La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia, <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

1999, si<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un<br />

Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior, organizado<br />

conforme a ciertos principios (calidad, movilidad,<br />

diversidad, competitividad) y ori<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> consecución,<br />

<strong>en</strong>tre otros, <strong>de</strong> dos objetivos estratégicos:<br />

<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y<br />

<strong>la</strong> conversión <strong>de</strong>l Sistema Europeo <strong>de</strong> Formación<br />

Superior <strong>en</strong> un polo <strong>de</strong> atracción para estudiantes<br />

y profesores <strong>de</strong> otras partes <strong>de</strong>l mundo (European<br />

Ministers of Education, 1999). Son seis los objetivos<br />

recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia:<br />

1. La adopción <strong>de</strong> un sistema fácilm<strong>en</strong>te legible<br />

y comparable <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones, mediante <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación, <strong>en</strong>tre otras cuestiones, <strong>de</strong> un<br />

suplem<strong>en</strong>to al diploma.<br />

2. La adopción <strong>de</strong> un sistema basado, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> dos ciclos principales.<br />

3. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> créditos,<br />

como <strong>el</strong> sistema ects.<br />

4. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación Europea<br />

para asegurar un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> calidad para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> criterios y metodologías comparables.<br />

Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español • 37<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40


5. La promoción <strong>de</strong> una necesaria dim<strong>en</strong>sión<br />

europea <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior con particu<strong>la</strong>r<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo curricu<strong>la</strong>r.<br />

6. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad y remoción<br />

<strong>de</strong> obstáculos para <strong>el</strong> ejercicio libre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma por los estudiantes, profesores y<br />

personal administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

y otras instituciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior<br />

europea.<br />

Es por <strong>el</strong>lo que los estudios <strong>de</strong> magisterio se conviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> un grado mediante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> adaptación<br />

al Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior a partir<br />

<strong>de</strong>l proceso iniciado con <strong>el</strong> Libro b<strong>la</strong>nco. Título <strong>de</strong><br />

grado <strong>en</strong> magisterio. Surge <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> maestro <strong>en</strong><br />

educación infantil, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación formal está<br />

vincu<strong>la</strong>do tanto al primer ciclo <strong>de</strong> esta etapa, como<br />

responsable pedagógico, como al segundo ciclo (3 a<br />

6 años), como tutor <strong>de</strong> au<strong>la</strong> o maestro <strong>de</strong> apoyo.<br />

Esta formación t<strong>en</strong>drá 240 créditos europeos y<br />

se tomará <strong>en</strong> cuatro cursos esco<strong>la</strong>res. Las compet<strong>en</strong>cias<br />

que los titu<strong>la</strong>dos han <strong>de</strong> adquirir surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Libro b<strong>la</strong>nco (aneca, 2005: 81) y hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos, cont<strong>en</strong>idos curricu<strong>la</strong>res<br />

y criterios <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

infantil, y están <strong>de</strong>stinadas a promover y facilitar los<br />

apr<strong>en</strong>dizajes <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera infancia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

globalizadora e integradora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

dim<strong>en</strong>siones cognitiva, emocional, psicomotora y<br />

volitiva; a diseñar y regu<strong>la</strong>r espacios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> diversidad que ati<strong>en</strong>dan a <strong>la</strong>s singu<strong>la</strong>res<br />

necesida<strong>de</strong>s educativas <strong>de</strong> los estudiantes,<br />

a <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género, a <strong>la</strong> equidad y al respeto a<br />

los <strong>de</strong>rechos humanos; a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> y fuera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y abordar <strong>la</strong> resolución<br />

pacífica <strong>de</strong> conflictos; a reflexionar <strong>en</strong> grupo sobre<br />

<strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> normas y <strong>el</strong> respeto a los <strong>de</strong>más;<br />

a promover <strong>la</strong> autonomía y <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> cada<br />

estudiante como factores <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones,<br />

los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y los valores <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

infancia; a conocer <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera infancia, saber i<strong>de</strong>ntificar posibles disfunciones<br />

y ve<strong>la</strong>r por su correcta evolución; a abordar<br />

con eficacia situaciones <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong><br />

38 • Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40<br />

contextos multiculturales y multilingües; a expresar<br />

oralm<strong>en</strong>te y por escrito y dominar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

técnicas <strong>de</strong> expresión; a conocer <strong>la</strong>s implicaciones<br />

educativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong><br />

comunicación, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primera infancia; a conocer fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dietética<br />

e higi<strong>en</strong>e infantiles; a conocer fundam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción temprana y <strong>la</strong>s bases y los <strong>de</strong>sarrollos<br />

que permitan compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los procesos psicológicos,<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera infancia; a conocer <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> educación infantil y <strong>la</strong> diversidad<br />

<strong>de</strong> acciones que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> su funcionami<strong>en</strong>to.<br />

También <strong>de</strong>be lograrse que <strong>el</strong> futuro maestro<br />

asuma que <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> función doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be<br />

perfeccionarse y adaptarse a los cambios ci<strong>en</strong>tíficos,<br />

pedagógicos y sociales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida; que<br />

<strong>de</strong>be actuar como ori<strong>en</strong>tador <strong>de</strong> padres y madres<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> educación familiar <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo<br />

<strong>de</strong> 0 a 6 años y dominar habilida<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trato y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> cada estudiante y<br />

con <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias; que <strong>de</strong>be reflexionar<br />

sobre <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> au<strong>la</strong> para innovar y mejorar <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te; que <strong>de</strong>be compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> función,<br />

<strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s y los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad actual y <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales<br />

que afectan a los colegios <strong>de</strong> educación infantil y a<br />

sus profesionales y conocer mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad con aplicación a los c<strong>en</strong>tros educativos.<br />

El practicum se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación<br />

infantil reconocidos como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación<br />

<strong>en</strong> prácticas mediante conv<strong>en</strong>ios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

administraciones educativas y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s.<br />

T<strong>en</strong>drá carácter pres<strong>en</strong>cial y estará tute<strong>la</strong>do por<br />

profesores universitarios y maestros <strong>de</strong> educación<br />

infantil acreditados como tutores <strong>de</strong> prácticas. El<br />

practicum se podrá realizar <strong>en</strong> uno o <strong>en</strong> los dos ciclos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> educación infantil. Al finalizar<br />

<strong>el</strong> grado, los estudiantes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> haber adquirido <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> C1 <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na y, cuando proceda,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> otra l<strong>en</strong>gua oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad; a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> saber expresarse <strong>en</strong> alguna l<strong>en</strong>gua extranjera<br />

según al niv<strong>el</strong> B1, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> Marco Común<br />

Europeo <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong>s L<strong>en</strong>guas.


Para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r al mercado <strong>la</strong>boral, si es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza privada se realiza un contrato mediante<br />

<strong>en</strong>trevista <strong>la</strong>boral y currículum, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

pública mediante concurso-oposición. Las condiciones<br />

<strong>la</strong>borales su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser bu<strong>en</strong>as y pres<strong>en</strong>tan<br />

reconocimi<strong>en</strong>to profesional (Lebrero, 2007: 275).<br />

Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

Hemos querido reflejar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> los profesionales que van a educar a los<br />

niños <strong>de</strong> 0 a 6 años. Es básico que, al mismo tiempo,<br />

se produzca <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> los títulos <strong>de</strong> los dos<br />

profesionales que directam<strong>en</strong>te van a interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong><br />

esta etapa tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito formal como <strong>en</strong> <strong>el</strong> no<br />

formal: los técnicos superiores <strong>en</strong> educación infantil<br />

y los graduados <strong>en</strong> educación infantil.<br />

Las tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación<br />

y <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>el</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua propia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad autónoma <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l niño y<br />

<strong>en</strong> un idioma extranjero, son los cambios más significativos<br />

<strong>en</strong> esta etapa, introduci<strong>en</strong>do estos aspectos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los niños y <strong>en</strong> los dos títulos <strong>de</strong><br />

los profesionales ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas sociales.<br />

Los aspectos básicos a mejorar son <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción por au<strong>la</strong> <strong>de</strong> educador y<br />

bebés o niños y niñas, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

educativas especiales, <strong>la</strong> gratuidad <strong>de</strong>l primer ciclo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil y <strong>la</strong> conciliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

<strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo 0 a 3.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong> formación inicial y <strong>la</strong><br />

profesionalización <strong>de</strong> técnicos y maestros <strong>de</strong> esta<br />

importante etapa educativa han logrado que su<br />

reconocimi<strong>en</strong>to sea g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />

social <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> esta etapa es imprescindible,<br />

pero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir un proceso <strong>de</strong> formación<br />

perman<strong>en</strong>te para adaptarse a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que<br />

vayan surgi<strong>en</strong>do.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Akoschky, Judith, Pep Alsina y Maravil<strong>la</strong>s Díaz. La música <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> infantil (0-6 años). Barc<strong>el</strong>ona: Graó, 2008.<br />

aneca (Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad y <strong>la</strong> Acreditación).<br />

Libro b<strong>la</strong>nco. Título <strong>de</strong> grado <strong>en</strong> magisterio. Madrid: aneca,<br />

2005 .<br />

Antón, Montserrat. P<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> etapa 0-6. Barc<strong>el</strong>ona: Graó,<br />

2007.<br />

Barrio, M.V. <strong>de</strong>l. Emociones infantiles. Evolución, evaluación y<br />

prev<strong>en</strong>ción. Madrid: Pirámi<strong>de</strong>, 2002.<br />

Berdonneau, Catherine. Matemáticas activas (2 a 6 años).<br />

Barc<strong>el</strong>ona: Graó, 2008.<br />

Bigas, M., y M. Correig. Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> educación<br />

infantil. Madrid: Síntesis, 2001.<br />

Diego, C., y M. González. “La cualificación profesional <strong>de</strong> los<br />

educadores infantiles <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1857 hasta 1970”.<br />

En XV Coloquio <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. El <strong>la</strong>rgo camino<br />

hacia una educación inclusiva. <strong>Universidad</strong> Pública <strong>de</strong><br />

Navarra, 2009.<br />

Diez Navarro, Carm<strong>en</strong>. El piso <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Los<br />

afectos y <strong>la</strong>s emociones <strong>en</strong> <strong>el</strong> día a día <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> infantil.<br />

Barc<strong>el</strong>ona: Graó, 2002.<br />

European Ministers of Education. The Bologna Dec<strong>la</strong>ration of<br />

19 june 1999 .<br />

Fermín, Marl<strong>en</strong>e. “Retos <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

educación inicial: La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> diversidad”. Revista <strong>de</strong><br />

Investigación, núm. 62 (2007): 71-91.<br />

Goldsschmnied, E. Educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> infantil. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Octaedro, 2002.<br />

Herrero, A.B. “interv<strong>en</strong>ción psicomotriz <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer ciclo<br />

<strong>de</strong> educación infantil: estimu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> situaciones s<strong>en</strong>soriomotores”.<br />

Revista Interuniversitaria <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong>l<br />

Profesorado, núm. 37 (2000): 87-102.<br />

Lebrero, M.P. “Estudio comparado <strong>de</strong> los nuevos títulos <strong>de</strong><br />

grado <strong>de</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación<br />

Superior (eees)”. Revista <strong>de</strong> Educación, 343 (mayoagosto,<br />

2007): 275-299.<br />

Pomar, M. El diálogo y <strong>la</strong> construcción compartida <strong>de</strong>l saber.<br />

Barc<strong>el</strong>ona: Octaedro-eub, 2001.<br />

Tril<strong>la</strong>, Jaume (coord.) El legado pedagógico <strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> xx para <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> xxi. Barc<strong>el</strong>ona: Graó, 2001.<br />

Úcar, Xavier, Esther B<strong>el</strong>vis, Pi<strong>la</strong>r Pineda y M. Victoria Mor<strong>en</strong>o.<br />

“Necesida<strong>de</strong>s, retos y propuestas <strong>de</strong> acción para<br />

<strong>la</strong> formación perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l profesorado <strong>de</strong> educación<br />

infantil”. Revista <strong>Iberoamericana</strong> <strong>de</strong> Educación, vol. 44,<br />

núm. 4 (2007): 1-13.<br />

Vaca, Marc<strong>el</strong>ino Juan, y María Soledad Vare<strong>la</strong>. Motricidad y<br />

apr<strong>en</strong>dizaje. Barc<strong>el</strong>ona: Graó, 2009.<br />

Refer<strong>en</strong>cias legis<strong>la</strong>tivas<br />

Sobre <strong>la</strong> loe:<br />

Ley Orgánica 2/2006, <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> mayo, <strong>de</strong> Educación (loe) (boe<br />

4-5-2006, consulta: 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Real Decreto 1630/2006, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> diciembre, por <strong>el</strong> que se<br />

establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas mínimas <strong>de</strong>l segundo ciclo <strong>de</strong><br />

educación infantil (boe 4-1-2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 2010) .<br />

Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español • 39<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40


Requisitos mínimos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros:<br />

Real Decreto 1004/1991, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio, por <strong>el</strong> que se establec<strong>en</strong><br />

los requisitos mínimos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros que impartan<br />

<strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral no universitarias (boe<br />

26 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1991, consulta 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2010)<br />

.<br />

Real Decreto 132/2010, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> febrero, por <strong>el</strong> que se establec<strong>en</strong><br />

los requisitos mínimos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros que impartan<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong>l segundo ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil,<br />

<strong>la</strong> educación primaria y <strong>la</strong> educación secundaria (boe<br />

12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2010, consulta 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2010)<br />

.<br />

Ciclo superior <strong>de</strong> educación infantil:<br />

Ley Orgánica 5/2002, <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> junio, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cualificaciones<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional (boe 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002,<br />

consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Real Decreto 1538/2006, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> diciembre, por <strong>el</strong> que se<br />

establece <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional<br />

<strong>de</strong>l sistema educativo (boe 3 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2007,<br />

40 • Los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo español<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r Martínez Agut. Didac 55 (2010): 32-40<br />

consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Real Decreto 1368/2007, <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> octubre, por <strong>el</strong> que se<br />

complem<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> Catálogo Nacional <strong>de</strong> Cualificaciones<br />

Profesionales, mediante <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> seis cualificaciones<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia profesional, servicios<br />

socioculturales y a <strong>la</strong> comunidad (boe 25 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />

2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Real Decreto 1394/2007, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> octubre, por <strong>el</strong> que se establece<br />

<strong>el</strong> título <strong>de</strong> técnico superior <strong>en</strong> educación infantil y<br />

se fijan sus <strong>en</strong>señanzas mínimas (boe 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Educación,<br />

por <strong>la</strong> que se establece para <strong>la</strong> Comunitat Val<strong>en</strong>ciana <strong>el</strong><br />

currículo <strong>de</strong>l ciclo formativo <strong>de</strong> grado superior correspondi<strong>en</strong>te<br />

al título <strong>de</strong> técnico superior <strong>en</strong> educación<br />

infantil (docv 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009, consulta 10 <strong>de</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Título <strong>de</strong> grado <strong>en</strong> maestro <strong>de</strong> educación infantil:<br />

Ley Orgánica 4/2007, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril, por <strong>la</strong> que se modifica <strong>la</strong><br />

Ley Orgánica 6/2001, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s<br />

(boe 13 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010)<br />

.<br />

Real Decreto 1393/2007, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> octubre, por <strong>el</strong> que se<br />

establece <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas universitarias<br />

oficiales (boe 30 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 2010) .<br />

Real Decreto 55/2005, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, por <strong>el</strong> que se establece<br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas universitarias y se regu<strong>la</strong>n<br />

los estudios universitarios oficiales <strong>de</strong> grado (<strong>de</strong>rogado<br />

por <strong>el</strong> rd 1393/2007) (boe 25 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2005, consulta<br />

10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010) .<br />

Resolución <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado<br />

<strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s e investigación, por <strong>la</strong> que se publica<br />

<strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 2007, por <strong>el</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones a <strong>la</strong>s que<br />

<strong>de</strong>berán a<strong>de</strong>cuarse los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios conduc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> títulos que habilit<strong>en</strong> para <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión regu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> maestro <strong>en</strong> educación infantil (boe<br />

21 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010)<br />

.<br />

Or<strong>de</strong>n ECi/3854/2007, <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> diciembre, por <strong>la</strong> que se<br />

establec<strong>en</strong> los requisitos para <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> los títulos<br />

universitarios oficiales que habilit<strong>en</strong> para <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> maestro <strong>en</strong> educación infantil (boe 29<br />

<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007, consulta 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010)<br />

.


ARCHiVOS PEDAGÓGiCOS<br />

Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz*<br />

Profesor-investigador<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

<strong>Universidad</strong> Autónoma Metropolitana-iztapa<strong>la</strong>pa<br />

Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong><br />

Profesora-investigadora<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Biología<br />

<strong>Universidad</strong> Autónoma Metropolitana-iztapa<strong>la</strong>pa<br />

Ignacio López y C<strong>el</strong>is<br />

Profesor-investigador<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Biotecnología<br />

<strong>Universidad</strong> Autónoma Metropolitana-iztapa<strong>la</strong>pa<br />

❂<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Se implem<strong>en</strong>tó una propuesta didáctica para armonizar lo afectivo con lo racional<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico. El objetivo principal <strong>de</strong> esta<br />

propuesta consistió <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>tal para promover <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> un<br />

ambi<strong>en</strong>te propicio para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> afectividad, <strong>la</strong> curiosidad y <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

reflexivo <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong> primer ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Biología G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Autónoma Metropolitana-iztapa<strong>la</strong>pa. La afectividad promovió <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> preguntas, que convergieron <strong>en</strong> un ejercicio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico<br />

autónomo, lo que favoreció que se constituyeran <strong>en</strong> interlocutores y g<strong>en</strong>eradores<br />

<strong>de</strong> su propio conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: afectividad, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico, propuesta didáctica.<br />

Abstract<br />

A didactic proposal was implem<strong>en</strong>ted for harmonizing the emotiv<strong>en</strong>ess with the<br />

rational in the construction of the critical thinking. The aim of this proposal was<br />

to promote, in the c<strong>la</strong>ssroom, a favorable <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t for stimu<strong>la</strong>ting emotiv<strong>en</strong>ess,<br />

curiosity and a reflexive thinking in first year stu<strong>de</strong>nts, through the use of a docum<strong>en</strong>tary.<br />

The stu<strong>de</strong>nts were registered in the G<strong>en</strong>eral Biology course, at the <strong>Universidad</strong><br />

Autónoma Metropolitana-Iztapa<strong>la</strong>pa. Emotiv<strong>en</strong>ess favored the g<strong>en</strong>eration of questions<br />

which converged in an autonomous critical thinking exercise, which <strong>en</strong>tailed that the<br />

stu<strong>de</strong>nts became their own speakers and g<strong>en</strong>erators of their knowledge.<br />

Key words: emotiv<strong>en</strong>ess, critical thinking, didactic proposal.<br />

* Correo <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong>l autor: osoursus@gmail.com<br />

Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> • 41<br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>is. Didac 55 (2010): 41-47


ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS<br />

Introducción<br />

El apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia le brinda al estudiante<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> crecer <strong>en</strong> su manera <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sar y le facilita <strong>de</strong>sarrollos int<strong>el</strong>ectuales que<br />

están vincu<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> naturaleza<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. Las ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>safían<br />

al int<strong>el</strong>ecto y requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una capacidad<br />

<strong>de</strong> abstracción. El tipo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que<br />

ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>el</strong> estudiante <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />

está vincu<strong>la</strong>do directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que está procesando, así<br />

como a los procedimi<strong>en</strong>tos que pone <strong>en</strong><br />

juego para alcanzar un saber original, <strong>de</strong><br />

ahí que <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia ha estado<br />

dominada por <strong>la</strong> tradicional at<strong>en</strong>ción a los<br />

procesos racionales y <strong>el</strong> olvido <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

afectiva.<br />

Existe una re<strong>la</strong>tiva ignorancia g<strong>en</strong>eralizada<br />

sobre los aspectos afectivos y su influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación ci<strong>en</strong>tífica (Damasio, 2005).<br />

La afectividad ha sido estigmatizada como<br />

algo débil, vulnerable y negativo para <strong>la</strong><br />

persona, y por lo tanto para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, y<br />

<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia “<strong>de</strong>be ser evitada <strong>en</strong> aras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> racionalidad perfecta” (Vázquez-Alonso y<br />

Manassero-Mas, 2007).<br />

Para que <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to pueda ser apr<strong>en</strong>dido<br />

ti<strong>en</strong>e que darse una acción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

t<strong>en</strong>ga s<strong>en</strong>tido construir significados. Usando<br />

<strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> Pozo, “<strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, como<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s negras, hay que buscar siempre<br />

un móvil” (Pozo, 1996), <strong>de</strong>bemos buscar<br />

coher<strong>en</strong>cia metodológica <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> contexto<br />

esco<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> ci<strong>en</strong>tífico. Es posible <strong>el</strong> avance <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l saber si hay un análisis <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as y se provoca <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s algún conflicto que<br />

dé lugar al cambio. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su<strong>el</strong>e ser algo<br />

costoso y <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>diz <strong>de</strong>be poner mucho <strong>de</strong><br />

sí, por lo que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir razones <strong>de</strong> peso<br />

para po<strong>de</strong>r hacerlo.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales reproches a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia es su falta <strong>de</strong> r<strong>el</strong>evancia para<br />

los alumnos. Muchas veces <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> ser<br />

sinónimo <strong>de</strong> <strong>de</strong>silusión y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto, porque<br />

se percibe como algo difícil, irr<strong>el</strong>evante, poco<br />

atractiva y que no se conecta con sus intereses,<br />

experi<strong>en</strong>cias, emociones y afectos.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, los alumnos no recib<strong>en</strong><br />

una cultura ci<strong>en</strong>tífica abierta y creativa, sino<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> socialización<br />

<strong>de</strong>l futuro ci<strong>en</strong>tífico se limita a los paradigmas<br />

dominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia normal, a hechos y<br />

conceptos, y a una metodología ci<strong>en</strong>tífica estricta,<br />

inductivista y racionalista, don<strong>de</strong> su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

estar aus<strong>en</strong>tes los aspectos sociales, afectivos y<br />

emotivos (Vázquez-Alonso et al., 2005).<br />

Si hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia no<br />

po<strong>de</strong>mos olvidar que somos nosotros, los seres<br />

humanos, los actores <strong>en</strong> este proceso; <strong>en</strong>tonces,<br />

¿qué <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por “lo humano”<br />

<strong>en</strong> este contexto? Vásquez-Rocca (2008) nos<br />

invita a <strong>en</strong>contrar una posible respuesta: “Lo<br />

humano se constituye <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> lo emocional con lo racional. Lo racional<br />

se constituye <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coher<strong>en</strong>cias operacionales<br />

<strong>de</strong> los sistemas argum<strong>en</strong>tativos que construimos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r o justificar<br />

nuestras acciones. Corri<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te vivimos<br />

nuestros argum<strong>en</strong>tos racionales sin hacer<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s emociones <strong>en</strong> que se fundan,<br />

porque no sabemos que <strong>el</strong>los y todas nuestras<br />

acciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un fundam<strong>en</strong>to emocional, y<br />

creemos que tal condición sería una limitación<br />

a nuestro ser racional”.<br />

Desarrollo<br />

Se trabajó <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te con dos<br />

grupos, conformados por aproximadam<strong>en</strong>te<br />

treinta alumnos cada uno, a qui<strong>en</strong>es se les<br />

proyectó un <strong>la</strong>rgometraje sobre <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

pingüinos <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno natural (La marcha<br />

<strong>de</strong> los pingüinos”, Vi<strong>de</strong>omax, 2006).<br />

Etapa emotiva (<strong>de</strong> intercambio y socialización):<br />

Al finalizar <strong>la</strong> proyección se solicitó a<br />

cada alumno que redactara <strong>en</strong> una hoja todo<br />

lo que había “s<strong>en</strong>tido” acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong><br />

que acababa <strong>de</strong> ver. Se invitó a los alumnos<br />

a que se expresaran librem<strong>en</strong>te, “sin p<strong>en</strong>sarle<br />

42 • Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>ist. Didac 55 (2010): 41-47


mucho”, simplem<strong>en</strong>te que “se <strong>de</strong>jaran ser”.<br />

Esta actividad es <strong>de</strong> suma importancia, <strong>de</strong>bido<br />

a que algunos alumnos “experim<strong>en</strong>tan p<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> compartir con los <strong>de</strong>más sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos”<br />

<strong>en</strong> forma oral, por lo que <strong>la</strong> escritura les ofrece<br />

un espacio para <strong>la</strong> reflexión y ree<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos.<br />

A continuación se abrió un espacio <strong>de</strong><br />

socialización <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los alumnos que así lo<br />

<strong>de</strong>searan podían compartir <strong>de</strong> manera verbal<br />

con sus compañeros lo que habían escrito, o<br />

bi<strong>en</strong> hacer algún otro com<strong>en</strong>tario. La dinámica<br />

permitió que <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as fluyeran librem<strong>en</strong>te,<br />

así como los p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos.<br />

Se tomó nota <strong>de</strong> los com<strong>en</strong>tarios vertidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sesión y <strong>de</strong>spués se llevó a cabo, in situ,<br />

un proceso <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación y síntesis<br />

(cuadro 1).<br />

Etapas <strong>de</strong> análisis, reflexión y sistematización:<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te se hizo un análisis y una<br />

reflexión sobre <strong>la</strong>s preguntas y su naturaleza<br />

(cuadro 2), y sobre <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong>l<br />

razonami<strong>en</strong>to hipotético-<strong>de</strong>ductivo para <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

(cuadro 3):<br />

• En los alumnos afloraron todo tipo <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y valores: tristeza, alegría,<br />

respeto, sufrimi<strong>en</strong>to, empatía, <strong>de</strong>sesperación,<br />

romanticismo, altruismo,<br />

solidaridad, emoción estética, amor,<br />

etcétera.<br />

Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> • 43<br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>is. Didac 55 (2010): 41-47<br />

ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS


ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS<br />

• Los alumnos vieron reflejadas sus<br />

propias vidas y experi<strong>en</strong>cias, por lo<br />

que fue evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> caracterización<br />

antropomórfica que realizaron acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> los pingüinos. Se<br />

establecieron, por ejemplo, roles <strong>de</strong><br />

género, así como s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y valores:<br />

altruismo, aburrimi<strong>en</strong>to, respeto,<br />

tristeza, ternura, fi<strong>de</strong>lidad, amor, etcétera.<br />

• Finalm<strong>en</strong>te, los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y <strong>el</strong><br />

razonami<strong>en</strong>to expresados los llevaron<br />

a hacerse preguntas <strong>en</strong>caminadas a conocer<br />

más sobre <strong>la</strong> biología y conducta<br />

<strong>de</strong> esos seres; es <strong>de</strong>cir, esta propuesta<br />

didáctica los llevó a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico, que <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> imperiosa necesidad <strong>de</strong> conservar o<br />

preservar a los pingüinos y su ambi<strong>en</strong>te,<br />

porque pasaron a ser parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

mismos.<br />

Conclusiones<br />

Esta propuesta didáctica contribuyó a que<br />

los alumnos se mostraran más activos y con<br />

mayor corresponsabilidad <strong>en</strong> su proceso<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> sinergia y <strong>la</strong><br />

amalgama <strong>de</strong> sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, experi<strong>en</strong>cias<br />

y conocimi<strong>en</strong>tos, reflejados a partir <strong>de</strong> sus<br />

preguntas. Asimismo, esta experi<strong>en</strong>cia permitió<br />

flexibilizar <strong>el</strong> curso, a<strong>de</strong>cuándolo a <strong>la</strong>s<br />

inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los alumnos, y estableció un<br />

espacio a<strong>de</strong>cuado para estimu<strong>la</strong>r un apr<strong>en</strong>dizaje<br />

significativo.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r que esta estrategia<br />

forma parte <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> mayor amplitud<br />

que se lleva a cabo actualm<strong>en</strong>te por nuestro<br />

grupo <strong>de</strong> investigación para promover <strong>en</strong><br />

los alumnos <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>de</strong>strezas propias <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico<br />

para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> indagación<br />

ci<strong>en</strong>tífica.<br />

Estamos <strong>de</strong> acuerdo con Bonfil-Olivera<br />

(2006) cuando dice: “vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a antropomorfizar<br />

un poco a los pingüinos, por más<br />

que estrictam<strong>en</strong>te sea un error ci<strong>en</strong>tífico, si a<br />

cambio logramos que [los alumnos] disfrut<strong>en</strong><br />

y se conmuevan con un docum<strong>en</strong>tal como<br />

éste y apreci<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un nuevo punto <strong>de</strong><br />

vista, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación animal”. Es<br />

importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que tanto doc<strong>en</strong>tes<br />

como alumnos somos un crisol <strong>de</strong> lo emotivo<br />

y lo racional. Lo emotivo no pue<strong>de</strong> ni <strong>de</strong>be<br />

separarse <strong>de</strong> lo racional, ya que como seres humanos<br />

no somos lo uno sin lo otro, por lo que<br />

se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> armonizar ambas dim<strong>en</strong>siones.<br />

Como dijo Migu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Unamuno: “Era tan<br />

hombre y tan maestro, y tan poco profesor<br />

—<strong>el</strong> que profesa algo—, que su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

estaba <strong>en</strong> continua y constante marcha, mejor<br />

aun, conocimi<strong>en</strong>to... y es que no escribía lo ya<br />

p<strong>en</strong>sado, sino que p<strong>en</strong>saba escribi<strong>en</strong>do como<br />

p<strong>en</strong>saba hab<strong>la</strong>ndo, p<strong>en</strong>saba vivi<strong>en</strong>do, que era<br />

su vida p<strong>en</strong>sar y s<strong>en</strong>tir y hacer p<strong>en</strong>sar y s<strong>en</strong>tir”<br />

(Esteve, 2003).<br />

44 • Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>ist. Didac 55 (2010): 41-47


Cuadro 1 1<br />

Dinámica <strong>de</strong> intercambio y socialización<br />

Preguntas <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia (“sin sistema”: El<strong>de</strong>r y Paul, 2002)<br />

• “Triste, muy real… machos cuidando huevos, sufri<strong>en</strong>do bajo <strong>la</strong>s torm<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> nieve;<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s madres están <strong>en</strong> <strong>el</strong> océano y se veía que se <strong>la</strong> pasaban mejor”. “…Partes<br />

divertidas… otras me hacían s<strong>en</strong>tir un poco mal, pero p<strong>en</strong>saba que así t<strong>en</strong>ía que ser, que<br />

t<strong>en</strong>ía que pasar”. “Te das cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso natural, no nada más ci<strong>en</strong>tífico, sino<br />

también emocional”.<br />

• “De cierta forma un poco triste: <strong>de</strong>masiado <strong>el</strong> esfuerzo <strong>de</strong> los padres para t<strong>en</strong>er a sus hijos,<br />

varios muer<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to; ya que nació <strong>el</strong> hijo, éste también muere”. “Un poco alegre,<br />

ya que los pingüinitos al nacer son muy tiernos y se v<strong>en</strong> muy lindos”.<br />

• “Demasiado s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong>masiado dolorosa: cómo los pingüinos pasan muchos obstáculos<br />

para t<strong>en</strong>er una cría y <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crías cuando nac<strong>en</strong> y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que llegar al mar”.<br />

“De cierta manera, nuestros padres para t<strong>en</strong>ernos tuvieron que pasar por muchos obstáculos<br />

y sobre todo cuando estamos creci<strong>en</strong>do nos cuidan mucho y tratan <strong>de</strong> que siempre<br />

estemos bi<strong>en</strong> y nada nos pase”. “Nos da una gran <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong>s especies luchan<br />

por sobrevivir”. “Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a respetar <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> cada individuo para que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta no se<br />

<strong>de</strong>struya y mant<strong>en</strong>gamos un equilibrio; apr<strong>en</strong>damos a cuidar nuestro p<strong>la</strong>neta y a nosotros<br />

mismos”.<br />

• “La música provocó que me hiciera s<strong>en</strong>tir a gusto (al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nacer los pollu<strong>el</strong>os),<br />

tristeza (al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que alguno moría o los padres fallecían) y un poco <strong>de</strong> <strong>de</strong>sesperación,<br />

no había t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> ver<strong>la</strong> y cuando pasaban esc<strong>en</strong>as don<strong>de</strong> <strong>el</strong> pollu<strong>el</strong>o no se<br />

podía <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r t<strong>en</strong>ía ganas <strong>de</strong> meterme a <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> y ayudarle”. “Me hizo ver cómo todos<br />

los seres vivos están expuestos a condiciones diversas y difíciles, y por eso precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> contribuir a mejorar y no a <strong>de</strong>struir <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te”. “No creí que existiera un<br />

ritual tan lindo, coordinado e inm<strong>en</strong>so que g<strong>en</strong>era vidas que durante g<strong>en</strong>eraciones podrá<br />

ver <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> su <strong>la</strong>rga lucha”.<br />

• “A veces nosotros creemos que t<strong>en</strong>emos condiciones <strong>de</strong> vida difíciles, pero a veces parece<br />

que <strong>en</strong>tre más <strong>de</strong>struimos más queremos <strong>de</strong>struir. Preservación no es sólo una pa<strong>la</strong>bra, sino<br />

más bi<strong>en</strong> una forma <strong>de</strong> ver <strong>la</strong>s cosas”.<br />

• “instinto que los insta a ir, muy bonito, que te gustaría que así pasara <strong>en</strong> nuestra vida…<br />

tantas vio<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, los pingüinos lo hac<strong>en</strong> sin ser obligados”. “Prueba <strong>de</strong> vida,<br />

siempre hay obstáculos que hay que afrontar, lo único que no ti<strong>en</strong>e solución es <strong>la</strong> muerte…<br />

v<strong>en</strong>cer obstáculos y ser mejores cada día”.<br />

• “No sabía todo lo que significaba ser pingüino”.<br />

1 Cuadros 1, 2 y 3. Son 710 preguntas, realizadas a dos grupos integrados por 30 alumnos cada uno.<br />

Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> • 45<br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>is. Didac 55 (2010): 41-47<br />

ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS


ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS<br />

Cuadro 2<br />

Análisis y reflexión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas.<br />

Preguntas <strong>de</strong> juicio (“sistemas <strong>en</strong> conflicto”; El<strong>de</strong>r y Paul, 2002).<br />

• “¿Por qué los pingüinos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> reacción al ver <strong>la</strong> provocación <strong>de</strong> <strong>la</strong> foca?”<br />

• “¿Por qué <strong>el</strong> ser humano no es paci<strong>en</strong>te como <strong>el</strong> pingüino? ¿Por qué <strong>el</strong> amor <strong>de</strong> un<br />

pingüino es incondicional y <strong>el</strong> <strong>de</strong>l humano no? ¿Por qué <strong>la</strong>s personas se comportan, a<br />

veces, como animales salvajes?”<br />

• “¿No es más fácil que los pingüinos hagan un hoyo y pongan ahí su comida, como los<br />

perros?”<br />

• “¿Por qué no ‘se van’ sobre <strong>la</strong> foca todos para po<strong>de</strong>r pescar?”<br />

• “¿Por qué los humanos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que caminar tanto para aparearse?”<br />

• “¿Son los pingüinos animales salvajes?”<br />

• “¿Por qué se aparean <strong>en</strong> público los pingüinos? ¿Por qué no lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> privado, como<br />

los humanos? ¿No les dará p<strong>en</strong>a que los vean?”<br />

Cuadro 3<br />

Sistematización <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to hipotético-<strong>de</strong>ductivo.<br />

Preguntas <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to (“establecido o <strong>de</strong> un sistema”: El<strong>de</strong>r y Paul, 2002).<br />

• “¿Los pingüinos pue<strong>de</strong>n pa<strong>de</strong>cer males estomacales?”<br />

• “¿Defecan y orinan los pingüinos? ¿Cómo pue<strong>de</strong>n contro<strong>la</strong>r su temperatura?”<br />

• “¿A qué edad se pue<strong>de</strong> embarazar un pingüino?”<br />

• “¿Pue<strong>de</strong>n los pingüinos sufrir <strong>de</strong>formaciones g<strong>en</strong>éticas?”<br />

• “¿Pue<strong>de</strong> un pingüino vivir <strong>en</strong> otro contin<strong>en</strong>te bajo otro clima?”<br />

• “¿Por qué los pingüinos siempre toman <strong>la</strong> misma ruta para su apareami<strong>en</strong>to?”<br />

• “¿Por qué no emigran a sitios más cálidos durante <strong>el</strong> invierno?”<br />

46 • Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>ist. Didac 55 (2010): 41-47


Refer<strong>en</strong>cias<br />

Bonfil-Olivera, M. “Óscares ci<strong>en</strong>tíficos”. La Ci<strong>en</strong>cia<br />

por Gusto. Blog <strong>de</strong> Bonfil-Olivera, 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

2006 [consulta: 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009] .<br />

Damasio, A. En busca <strong>de</strong> Spinoza. Barc<strong>el</strong>ona: Crítica,<br />

2005.<br />

El<strong>de</strong>r, L., y R. Paul. “El arte <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r preguntas<br />

es<strong>en</strong>ciales”, 2002 [consulta: 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

2009] .<br />

Esteve, J.M. “La av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> ser maestro”. Pon<strong>en</strong>cia<br />

pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s XXXi Jornadas <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros<br />

Educativos. <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Navarra. 4 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 2003 [consulta: 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009]<br />

.<br />

Pozo, J.i. Apr<strong>en</strong>dices y maestros. La nueva cultura <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje. Madrid: Alianza Editorial, 1996.<br />

Vásquez-Rocca, A. “La emoción <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría; crítica a <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> objetividad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to”, 2008. Filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia.<br />

“Objetividad” y Teoría <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to [consulta: 2<br />

<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009] .<br />

Vázquez-Alonso, A., J.A. Acevedo-Díaz y M.A. Manassero-Mas.<br />

“Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />

para ci<strong>en</strong>tíficos: hacia una educación ci<strong>en</strong>tífica<br />

humanística”. Revista Electrónica <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias 4 (2) (2005): 2-5.<br />

Vázquez-Alonso, A., y M.A. Manassero-Mas. “En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y emociones <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

ci<strong>en</strong>tífica (i): evi<strong>de</strong>ncias y argum<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales”.<br />

Revista Eureka. Enseñanza y Divulgación Ci<strong>en</strong>tífica<br />

4(2) (2007): 247-271 .<br />

Se si<strong>en</strong>te, se pi<strong>en</strong>sa… y se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> • 47<br />

Carlos Kerb<strong>el</strong> Lifshitz, Sara Lucía Camargo-Rical<strong>de</strong>, ignacio López y C<strong>el</strong>is. Didac 55 (2010): 41-47<br />

ARCHIVOS PEDAGÓGICOS • ARCHIVOS PEDAGÓGICOS


¿QUÉ SE ESTÁ HACiENDO EN LA UiA?<br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi<br />

¿Qué se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> ibero,<br />

con re<strong>la</strong>ción al rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi?, se me pregunta <strong>en</strong><br />

esta co<strong>la</strong>boración para Didac. Mi<br />

respuesta no pue<strong>de</strong> estar <strong>en</strong>marcada<br />

sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>lidad al sustantivo<br />

<strong>universidad</strong> y al adjetivo jesuita.<br />

Citando a Peter-Hans Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

anterior padre g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía<br />

<strong>de</strong> Jesús, diré que “por ser<br />

<strong>universidad</strong> se le pi<strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación<br />

a <strong>la</strong> investigación, a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

y a los diversos servicios <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong> su misión cultural. Por ser<br />

jesuita, <strong>la</strong> uia <strong>de</strong>be poseer gran<br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia académica y armonía<br />

con <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fe y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia”<br />

(Kolv<strong>en</strong>bach, 2000).<br />

Hice esta misma refer<strong>en</strong>cia<br />

cuando, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004, pronuncié<br />

mi discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> posesión<br />

como Rector <strong>de</strong> esta <strong>universidad</strong><br />

(Morales Orozco, 2004). En aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

ocasión pres<strong>en</strong>té algunas consi<strong>de</strong>raciones<br />

<strong>en</strong> torno a los cinco <strong>en</strong>cargos<br />

que me fueron <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados,<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> formación integral <strong>de</strong> alumnos<br />

y profesores; con <strong>la</strong> consolidación y<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia<br />

académica e institucional; con <strong>la</strong><br />

48 • <strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi<br />

José Morales Orozco, S.J. Didac 55 (2010): 48-51<br />

José Morales Orozco, S.J.<br />

Rector<br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana Ciudad <strong>de</strong> México<br />

❂<br />

pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l posgrado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación; con <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

con los problemas y retos <strong>de</strong>l país,<br />

así como con diversas instancias<br />

que lo hac<strong>en</strong> posible; y con <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> una cultura <strong>la</strong>boral<br />

acor<strong>de</strong> a los más g<strong>en</strong>uinos intereses<br />

universitarios. En esta co<strong>la</strong>boración<br />

quisiera compartir nuevam<strong>en</strong>te lo<br />

que expresé con re<strong>la</strong>ción a los dos<br />

primeros <strong>en</strong>cargos, no por restar<br />

importancia a los otros sino por<br />

consi<strong>de</strong>rar que <strong>en</strong> <strong>el</strong>los se sintetiza<br />

lo que <strong>la</strong> ibero, como <strong>universidad</strong><br />

jesuita, quiere hacer y hace <strong>en</strong> este<br />

<strong>siglo</strong> xxi.<br />

La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

integral <strong>de</strong> alumnos y profesores 1<br />

La educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía<br />

<strong>de</strong> Jesús siempre ha t<strong>en</strong>ido como<br />

objetivo primordial <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> persona, <strong>la</strong> integración<br />

armónica <strong>de</strong> todas sus dim<strong>en</strong>siones:<br />

afectiva, int<strong>el</strong>ectual, valoral<br />

y espiritual, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong><br />

vida, pues <strong>la</strong> formación nunca<br />

termina. “Unir virtud con letras”,<br />

“procurar <strong>el</strong> edificio <strong>de</strong> letras y <strong>el</strong><br />

modo <strong>de</strong> usar <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, para ayudar<br />

a más conocer y servir a Dios,<br />

nuestro Creador y Señor”, <strong>de</strong>cía<br />

San ignacio <strong>de</strong> Loyo<strong>la</strong>. ¿Qué exig<strong>en</strong>cias<br />

p<strong>la</strong>ntea este i<strong>de</strong>al educativo<br />

ignaciano <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual contexto<br />

cultural y social?<br />

La cultura globalizante actual<br />

no favorece <strong>en</strong> muchos aspectos<br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. La<br />

<strong>de</strong>sintegración familiar, <strong>la</strong> búsqueda<br />

ansiosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción<br />

s<strong>en</strong>sible inmediata, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

a concebir <strong>la</strong> realización personal<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> éxito económico<br />

o político, <strong>el</strong> divorcio <strong>en</strong>tre ética y<br />

política y economía, <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> los valores morales y r<strong>el</strong>igiosos<br />

al ámbito privado e individual;<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> objetividad <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia exige <strong>la</strong><br />

separación <strong>de</strong> todo valor son síntomas<br />

c<strong>la</strong>ros <strong>de</strong> una profunda crisis<br />

<strong>de</strong> valores, que significa para <strong>la</strong> uia<br />

un <strong>de</strong>safío y una oportunidad para<br />

<strong>la</strong> formación integral.<br />

Con fi<strong>de</strong>lidad creativa a <strong>la</strong> tradición<br />

y al i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> formación integral-humanista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong><br />

Jesús, <strong>de</strong>bemos “<strong>de</strong>safiar a nuestros<br />

estudiantes a reflexionar sobre <strong>la</strong>s<br />

implicaciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los valores<br />

<strong>en</strong> todo lo que estudian. El sólo<br />

adueñarse <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos no


humaniza automáticam<strong>en</strong>te” (Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

1990). La apropiación <strong>de</strong><br />

valores exige formar hábitos <strong>de</strong> reflexión<br />

a partir <strong>de</strong> una concepción<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l ser humano y <strong>de</strong> su<br />

dignidad como tal y como hijo <strong>de</strong><br />

Dios, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> fluy<strong>en</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos que han <strong>de</strong> ser respetados.<br />

La capacidad <strong>de</strong> reflexión<br />

crítica permitirá a los estudiantes<br />

“captar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que para<br />

<strong>la</strong> nación y <strong>la</strong> humanidad t<strong>en</strong>drá<br />

lo que estudian” (Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

1990).<br />

Aunque <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia académica pue<strong>de</strong>n ser<br />

consi<strong>de</strong>rados un fin <strong>en</strong> sí mismos,<br />

<strong>en</strong> una <strong>universidad</strong> jesuita no bastan.<br />

Para San ignacio <strong>de</strong> Loyo<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

educación y <strong>la</strong> formación siempre<br />

fueron para “servir a <strong>la</strong>s almas”<br />

y “más conocer y servir a Dios”.<br />

A una m<strong>en</strong>talidad mo<strong>de</strong>rna esta<br />

concepción podría parecerle que<br />

no respeta <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>universidad</strong><br />

y sus <strong>la</strong>bores sustantivas.<br />

“De ninguna manera pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />

convertir <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> un mero<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evang<strong>el</strong>ización,<br />

o peor aún, para <strong>el</strong> pros<strong>el</strong>itismo.<br />

La <strong>universidad</strong> ti<strong>en</strong>e sus propias<br />

finalida<strong>de</strong>s, que no pue<strong>de</strong>n ser subordinadas<br />

a otros objetivos” (Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

2001: 13). Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> uia<br />

t<strong>en</strong>emos otros objetivos más allá <strong>de</strong><br />

los estrictam<strong>en</strong>te universitarios. No<br />

existe incompatibilidad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los<br />

y <strong>la</strong> inspiración humanista cristiana<br />

e ignaciana.<br />

Como <strong>universidad</strong>, <strong>la</strong> ibero no<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> únicam<strong>en</strong>te conocer <strong>la</strong><br />

verdad y transmitir conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

sino <strong>en</strong>señar a hacer <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> con<br />

<strong>la</strong> verdad conocida y los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

adquiridos. La adhesión<br />

ética y valorativa es algo más que<br />

<strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

académicos; implica a toda <strong>la</strong> persona<br />

y compromete su voluntad,<br />

afectividad, int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia y acción.<br />

En una cultura <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los valores<br />

morales son consi<strong>de</strong>rados un estorbo,<br />

<strong>la</strong> ibero trata <strong>de</strong> inculcar <strong>en</strong> sus<br />

alumnos y profesores <strong>la</strong> convicción<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> formación integral exige<br />

“una verda<strong>de</strong>ra adhesión ética y <strong>la</strong><br />

viv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los valores, que se da<br />

cuando pasan por <strong>la</strong> cabeza (int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia),<br />

<strong>el</strong> corazón (<strong>la</strong> voluntad y<br />

<strong>la</strong> afectividad) y <strong>la</strong>s manos (acción<br />

int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te y eficaz). La <strong>universidad</strong><br />

no es sólo para <strong>en</strong>señar a p<strong>en</strong>sar,<br />

sino a hacer” (Ugal<strong>de</strong>, 2003), y<br />

“<strong>en</strong>foca c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te su quehacer<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva cristiana <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

persona humana como criatura <strong>de</strong><br />

Dios, cuyo último <strong>de</strong>stino está más<br />

allá <strong>de</strong> lo humano” (Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

2001: 12).<br />

En su última alocución a los<br />

jesuitas y <strong>la</strong>icos implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación superior <strong>en</strong> Estados<br />

Unidos, <strong>el</strong> padre g<strong>en</strong>eral afirmaba<br />

que “<strong>la</strong> persona completa <strong>de</strong>l mañana<br />

no podrá ser completa sin una<br />

conci<strong>en</strong>cia instruida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, con <strong>la</strong> que contribuir<br />

g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

tal cual es… <strong>la</strong> persona completa<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una solidaridad bi<strong>en</strong><br />

informada” (Kolv<strong>en</strong>bach, 2000).<br />

Y <strong>la</strong> solidaridad se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a través<br />

<strong>de</strong>l contacto más que <strong>de</strong> nociones,<br />

porque cuando <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

directa <strong>de</strong>l dolor y sufrimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más toca <strong>el</strong> corazón, nos<br />

s<strong>en</strong>timos <strong>de</strong>safiados a cambiar. “La<br />

implicación personal <strong>en</strong> <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to<br />

inoc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> injusticia<br />

que otros sufr<strong>en</strong>, es <strong>el</strong> catalizador<br />

para <strong>la</strong> solidaridad, que abre <strong>el</strong><br />

camino a <strong>la</strong> búsqueda int<strong>el</strong>ectual y<br />

a <strong>la</strong> reflexión moral” (Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

2000). De aquí <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong>l servicio social universitario,<br />

que permite a los estudiantes que<br />

<strong>la</strong> realidad perturbadora <strong>de</strong> este<br />

mundo <strong>en</strong>tre <strong>en</strong> sus vidas para<br />

que apr<strong>en</strong>dan a s<strong>en</strong>tirlo y p<strong>en</strong>sarlo<br />

críticam<strong>en</strong>te, y así respon<strong>de</strong>r a sus<br />

sufrimi<strong>en</strong>tos y comprometerse con<br />

él <strong>de</strong> una forma constructiva. Junto<br />

con <strong>la</strong> preparación profesional <strong>de</strong><br />

exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> ibero fom<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus<br />

estudiantes una compasión int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te,<br />

responsable y activa, <strong>la</strong> única<br />

compasión que merece <strong>el</strong> nombre<br />

<strong>de</strong> solidaridad.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l servicio social, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> uia exist<strong>en</strong> diversos programas y<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión, difusión<br />

y formación, que pue<strong>de</strong>n o no<br />

<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo académico <strong>en</strong><br />

un s<strong>en</strong>tido estricto, pero que son<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

integral jesuita, como los<br />

programas <strong>de</strong> Derechos Humanos,<br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te, Asuntos Migratorios,<br />

interculturalidad y Asuntos<br />

indíg<strong>en</strong>as, Reflexión Universitaria<br />

y At<strong>en</strong>ción a Estudiantes; <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>portivas y culturales, y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Universitario ignaciano;<br />

programas y activida<strong>de</strong>s, todos<br />

<strong>el</strong>los, que fom<strong>en</strong>tan los valores que<br />

dan su i<strong>de</strong>ntidad propia a <strong>la</strong> uia.<br />

Según <strong>el</strong> padre Kolv<strong>en</strong>bach, <strong>el</strong><br />

criterio auténtico para evaluar una<br />

<strong>universidad</strong> jesuita no consiste <strong>en</strong><br />

lo que sus estudiantes apr<strong>en</strong>dan<br />

o hagan hoy, sino <strong>en</strong> lo que serán<br />

mañana; dicho criterio va más allá<br />

<strong>de</strong>l éxito profesional o mundano, y<br />

radica <strong>en</strong> lo que sus estudiantes llegu<strong>en</strong><br />

a ser y <strong>en</strong> su responsabilidad a<br />

favor <strong>de</strong> su prójimo. Esto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

<strong>en</strong> gran medida, <strong>de</strong> los profesores,<br />

cuya misión es “buscar incansablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> verdad y hacer <strong>de</strong> cada<br />

estudiante una persona completa<br />

y solidaria para tomar sobre sí <strong>la</strong><br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi • 49<br />

José Morales Orozco, S.J. Didac 55 (2009): 48-51


esponsabilidad <strong>de</strong>l mundo real”<br />

(Kolv<strong>en</strong>bach, 2000). Para llevar a<br />

cabo esta misión los profesores necesitan<br />

vivir <strong>en</strong> formación integral<br />

perman<strong>en</strong>te, estar <strong>en</strong> contacto con<br />

<strong>el</strong> mundo real para hacerlo objeto<br />

<strong>de</strong> su preocupación e investigación,<br />

realizar una conversión hacia los<br />

valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia, <strong>en</strong>tre los cuales<br />

<strong>la</strong> opción prefer<strong>en</strong>cial por los<br />

pobres ocupa un lugar c<strong>en</strong>tral.<br />

La investigación, <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje no se pue<strong>de</strong>n separar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social y <strong>de</strong><br />

sus efectos sociales, ya que ningún<br />

conocimi<strong>en</strong>to es neutral. La investigación<br />

y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza socialm<strong>en</strong>te<br />

comprometidas mo<strong>de</strong><strong>la</strong>n un conocimi<strong>en</strong>to<br />

servicial que los alumnos<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> sus profesores y formadores,<br />

como maestros <strong>de</strong> vida<br />

y compromiso moral. Me parece<br />

necesario ofrecer un programa <strong>de</strong><br />

formación integral perman<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> comunidad universitaria para<br />

<strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to didáctico y <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y apropiación <strong>de</strong><br />

los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos inspiracionales y<br />

valores que hac<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te y atractiva<br />

nuestra <strong>universidad</strong> a qui<strong>en</strong>es<br />

buscan algo más que <strong>la</strong> calidad<br />

académica.<br />

Consolidación y fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia académica<br />

e institucional<br />

Es posible que algunos pi<strong>en</strong>s<strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> insist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación humanista<br />

y <strong>en</strong> valores <strong>de</strong> acuerdo con<br />

nuestro I<strong>de</strong>ario va <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad académica. Para <strong>de</strong>spejar<br />

toda duda expreso vigorosam<strong>en</strong>te<br />

mi convicción (que es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Compañía <strong>de</strong> Jesús y <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia también)<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> calidad académica<br />

es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> integralidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación. Des<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es,<br />

50 • <strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi<br />

José Morales Orozco, S.J. Didac 55 (2010): 48-51<br />

<strong>el</strong> primer objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

jesuita ha sido “facilitar a los estudiantes<br />

los medios que necesitan<br />

para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida […],<br />

proporcionarles <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas necesarias para sobresalir<br />

<strong>en</strong> cualquier terr<strong>en</strong>o que<br />

escojan” (Kolv<strong>en</strong>bach, 2001).<br />

Las necesida<strong>de</strong>s económicas,<br />

políticas y culturales, y <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>de</strong> México,<br />

<strong>en</strong> un mundo global y competitivo,<br />

hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad académica<br />

una exig<strong>en</strong>cia in<strong>el</strong>udible, objeto <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción y evaluación constante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> uia.<br />

Nuestra educación será <strong>de</strong> calidad<br />

si respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

e intereses <strong>de</strong> los alumnos y a los<br />

valores expresados <strong>en</strong> <strong>el</strong> i<strong>de</strong>ario y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> filosofía educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> uia (pertin<strong>en</strong>cia),<br />

si alcanza los objetivos<br />

académicos <strong>de</strong> los programas que<br />

ofrece (eficacia), si ti<strong>en</strong>e y aprovecha<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los medios e<br />

instrum<strong>en</strong>tos educativos necesarios<br />

(efici<strong>en</strong>cia) y si promueve <strong>el</strong> acceso<br />

a <strong>la</strong> educación superior <strong>de</strong> alumnos<br />

<strong>de</strong> escasos recursos económicos<br />

(equidad). La calidad académica<br />

también <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su impacto<br />

externo, <strong>de</strong> su respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l sector productivo y<br />

<strong>de</strong> su contribución a una mejor<br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza y a una<br />

mayor movilidad social.<br />

Esto exige t<strong>en</strong>er sufici<strong>en</strong>tes profesores<br />

con los grados académicos<br />

requeridos, con gran experi<strong>en</strong>cia<br />

doc<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> investigación, capaces<br />

<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong>s nuevas técnicas <strong>de</strong><br />

información y comunicación como<br />

complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

pres<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción personal<br />

maestro-alumno, indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión y<br />

apropiación <strong>de</strong> los valores. A<strong>de</strong>más


<strong>de</strong> contar con <strong>el</strong> grado y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

académicos, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>se<strong>en</strong><br />

formar parte <strong>de</strong> una <strong>universidad</strong><br />

confiada a <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús<br />

han <strong>de</strong> ser capaces no tanto <strong>de</strong><br />

transmitir conocimi<strong>en</strong>tos, sino <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y a p<strong>en</strong>sar a sus<br />

alumnos, <strong>de</strong> suerte que puedan<br />

adquirir los conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s necesarias para <strong>la</strong> realización<br />

efici<strong>en</strong>te y comprometida<br />

<strong>de</strong> su profesión.<br />

La aca<strong>de</strong>mia no se pue<strong>de</strong> sustraer<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> mercado.<br />

La comercialización e internacionalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior<br />

son una realidad <strong>en</strong> este mundo<br />

globalizado, e incluso hay qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sean convertir <strong>en</strong> un bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

mercado, sujeto a <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda. En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior privada <strong>de</strong> calidad,<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia es creci<strong>en</strong>te, ya que<br />

cada vez son m<strong>en</strong>os los alumnos que<br />

pue<strong>de</strong>n acce<strong>de</strong>r a <strong>el</strong><strong>la</strong> por <strong>la</strong> prolongada<br />

crisis económica y <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sigualdad social. De aquí surge <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> ser competitivos por<br />

<strong>la</strong> calidad académica y moral <strong>de</strong> los<br />

profesores, alumnos y ex alumnos,<br />

conocida y reconocida.<br />

Un aspecto limitante <strong>de</strong> nuestra<br />

<strong>universidad</strong> es su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s colegiaturas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas formas<br />

<strong>de</strong> recaudación <strong>de</strong> fondos para<br />

asegurar su operación y <strong>de</strong>sarrollo,<br />

que pue<strong>de</strong> ser una hipoteca social<br />

y poner <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro su autonomía y<br />

libertad <strong>de</strong> investigación y cátedra.<br />

Ante esta situación, por ahora<br />

inevitable, <strong>de</strong>bemos mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

última razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> integración <strong>de</strong>l<br />

saber que busca <strong>la</strong> verdad total, “con<br />

una exacta visión y compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s cosas”, discerni<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> mayor servicio que que-<br />

remos ofrecer a nuestro mundo<br />

con <strong>la</strong> sapi<strong>en</strong>tia más que con <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, pues “no<br />

<strong>el</strong> mucho saber harta y satisface <strong>el</strong><br />

alma, mas <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tir y gozar <strong>la</strong>s cosas<br />

internam<strong>en</strong>te”. La especificidad<br />

ignaciana es lo que pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be<br />

hacer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia (Kolv<strong>en</strong>bach,<br />

2001).<br />

* * *<br />

De esta manera afirmo que para<br />

<strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús y para <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong> <strong>la</strong> educación nunca ha<br />

sido una cuestión <strong>de</strong> in-formación<br />

sino <strong>de</strong> con-formación. Con los<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos antes referidos, <strong>la</strong><br />

ibero respon<strong>de</strong> al compromiso que<br />

ti<strong>en</strong>e con <strong>la</strong> sociedad, confirmando<br />

su pertin<strong>en</strong>cia y contribuy<strong>en</strong>do a<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mundo más<br />

favorable para <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia humana.<br />

Nota<br />

1 Tanto éste como <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado<br />

han sido extraídos <strong>de</strong> Morales Orozco,<br />

2004.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Kolv<strong>en</strong>bach, Peter-Hans. Educación y<br />

valores. Discurso <strong>en</strong> <strong>la</strong> uia, 1990.<br />

––––––. El servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe y <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación universitaria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús <strong>de</strong><br />

Estados Unidos. Confer<strong>en</strong>cia sobre<br />

<strong>el</strong> compromiso por <strong>la</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía.<br />

Santa C<strong>la</strong>ra, Ca., 2000.<br />

––––––. La <strong>universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía<br />

<strong>de</strong> Jesús a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong>l carisma ignaciano.<br />

Discurso <strong>en</strong> Monte Cuco, Roma,<br />

2001.<br />

Morales Orozco, José. Discurso <strong>de</strong> toma<br />

<strong>de</strong> posesión como Rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong><br />

<strong>Iberoamericana</strong> Ciudad <strong>de</strong><br />

México. México: UiA, 2004.<br />

Ugal<strong>de</strong>, Luis. El po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> necesidad, <strong>la</strong><br />

ética y <strong>la</strong> utopía. La Red <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s<br />

ausjal y globalización.<br />

Caracas: ausjal, 2003.<br />

<strong>Rol</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xxi • 51<br />

José Morales Orozco, S.J. Didac 55 (2009): 48-51


¿QUÉ SE ESTÁ HACiENDO EN LA UiA?<br />

Seminario <strong>Universidad</strong> sin Condición.<br />

Una pres<strong>en</strong>tación<br />

En <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1998, <strong>el</strong> filósofo<br />

conocido como <strong>el</strong> creador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>construcción, Jacques Derrida,<br />

pronunció <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong><br />

Stanford una confer<strong>en</strong>cia a propósito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones. Su título:<br />

“<strong>Universidad</strong> sin condición”.<br />

Su curiosa publicación (cont<strong>en</strong>ía<br />

una hoja su<strong>el</strong>ta sin número<br />

<strong>de</strong> página) apuntaba nuevam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>de</strong>construir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a misma <strong>de</strong><br />

<strong>universidad</strong>. Debemos recordar<br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong>construcción no es <strong>de</strong> ninguna<br />

manera ni una crítica ni un<br />

método. Derrida nos sugiere que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

implica <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho incondicional a<br />

formu<strong>la</strong>r preguntas, pero también<br />

<strong>la</strong> localización <strong>de</strong> los lugares ambiguos<br />

y problemáticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> corazón<br />

<strong>de</strong> cualquier noción o concepto.<br />

Aquí comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s paradojas:<br />

<strong>la</strong> <strong>universidad</strong> es un lugar frágil,<br />

am<strong>en</strong>azado, pero también constituido<br />

por los po<strong>de</strong>res culturales,<br />

i<strong>de</strong>ológicos, económicos, políticos,<br />

mediáticos, r<strong>el</strong>igiosos y técnicos.<br />

Lo mismo que hace posible a <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong> <strong>la</strong> imposibilita. Justa-<br />

52 • Seminario <strong>Universidad</strong> sin Condición. Una pres<strong>en</strong>tación<br />

Carlos Gómez Camar<strong>en</strong>a. Didac 55 (2010): 52-53<br />

Carlos Gómez Camar<strong>en</strong>a<br />

Asesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vicerrectoría Académica<br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana Ciudad <strong>de</strong> México<br />

❂<br />

m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> única condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

es su incondicionalidad.<br />

Una <strong>universidad</strong> sin condición<br />

no es sin po<strong>de</strong>r, no es sin prohibición.<br />

Pero su condición no es <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r ni <strong>la</strong> prohibición, sino su<br />

misma incondicionalidad… con y<br />

fr<strong>en</strong>te al po<strong>de</strong>r y a <strong>la</strong> prohibición.<br />

Ya <strong>en</strong> 1963 <strong>el</strong> psicoanalista francés<br />

Jacques Lacan nos pres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong><br />

su seminario sobre <strong>la</strong> angustia <strong>el</strong><br />

operador lógico “no es sin” para<br />

<strong>en</strong>unciar que <strong>la</strong> angustia “no es sin”<br />

objeto. Lo que implica una i<strong>de</strong>a<br />

bi<strong>en</strong> precisa: <strong>la</strong> angustia no es ante<br />

un objeto, pero no carece <strong>de</strong> él (su<br />

objeto es justam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

propio objeto). Ésta es <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong><br />

una <strong>universidad</strong> sin condición: no<br />

es sin po<strong>de</strong>r, no es sin prohibición.<br />

En fin, vivir <strong>en</strong> <strong>el</strong> corazón <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

paradoja, habitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sgarrami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los saberes por los tirones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>s, no es fácil. Esto es lo<br />

que p<strong>en</strong>só y también compartió <strong>el</strong><br />

filósofo galo.<br />

Pues bi<strong>en</strong>, ésta fue <strong>la</strong> apuesta<br />

que hizo <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> ibero-<br />

americana Ciudad <strong>de</strong> México al<br />

abrir un nuevo espacio <strong>en</strong> 2004<br />

titu<strong>la</strong>do Seminario <strong>Universidad</strong> sin<br />

Condición (precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> año <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Derrida). Sabi<strong>en</strong>do<br />

que <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> sin condición<br />

no existe <strong>de</strong> facto <strong>el</strong> maestro Germán<br />

P<strong>la</strong>sc<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> doctor Javier<br />

Prado, S.J. dijeron: “P<strong>en</strong>semos a <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong> sin condición”. Y así<br />

lo hicieron, creando <strong>la</strong> condición<br />

para llevar <strong>la</strong>s preguntas hasta sus<br />

últimas consecu<strong>en</strong>cias. Jesuitas,<br />

académicos, administrativos e investigadores<br />

se reunieron <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> sí mismo: <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>. Des<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces los dispositivos, <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>de</strong> reunirnos y <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> discutir<br />

han cambiado para permitir que<br />

<strong>la</strong> pregunta se abra y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra circule.<br />

Son ya un total <strong>de</strong> seis ciclos<br />

concluidos más uno <strong>en</strong> proceso. No<br />

vemos aún <strong>el</strong> día <strong>en</strong> que nuestras<br />

reflexiones y cuestionami<strong>en</strong>tos<br />

ces<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse o <strong>de</strong> porfiar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que se escriban. En todo<br />

caso los efectos <strong>de</strong> tales <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros<br />

es lo que nos convoca.


De este mismo espacio emergió<br />

también, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2007, <strong>el</strong> coloquio <strong>de</strong><br />

tres días titu<strong>la</strong>do Las Disciplinas<br />

Académicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Al<strong>de</strong>a Global,<br />

don<strong>de</strong>, <strong>de</strong> manera int<strong>en</strong>sa, pusimos<br />

a prueba nuestra capacidad para<br />

p<strong>en</strong>sar a <strong>la</strong> <strong>universidad</strong> actual, <strong>de</strong><br />

nuestro <strong>siglo</strong>, <strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> xxi si se<br />

quiere. Luego fue publicado con <strong>el</strong><br />

libro <strong>de</strong>l mismo título, <strong>el</strong> cual creó<br />

(hasta ahora) <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> primero<br />

<strong>de</strong> nuestros libros (Pa<strong>la</strong>bra libre,<br />

condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>) y <strong>el</strong><br />

tercero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los (Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trañas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong>). Estos textos son<br />

<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra escrita <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />

que ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión oral,<br />

y que, sea <strong>la</strong> manera mediata (<strong>la</strong><br />

transcripción), sea <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

teórica (<strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia) o sea <strong>la</strong><br />

reflexión meditada (<strong>la</strong> escritura<br />

post-ev<strong>en</strong>tual) están marcados por<br />

este espacio.<br />

A través <strong>de</strong> estos años los temas<br />

a p<strong>en</strong>sar y discutir han sido los<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Ciclo 2004<br />

1. ¿Qué hacer con <strong>la</strong> pregunta<br />

“qué hacer”?<br />

2. Las pupi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

3. La transformación social<br />

4. El naufragio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

5. La misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

6. La <strong>universidad</strong> a través <strong>de</strong>l<br />

tiempo<br />

7. Decreto 17 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Congregación<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong><br />

Jesús<br />

Ciclo 2005<br />

1. La <strong>universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía<br />

<strong>de</strong> Jesús<br />

2. Coloquio La <strong>Universidad</strong> Hoy<br />

y Mañana<br />

3. <strong>Universidad</strong> y aca<strong>de</strong>mia<br />

4. El int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reiniciar<br />

5. Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

fr<strong>en</strong>te al legado racional<br />

<strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte<br />

6. La <strong>universidad</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> técnica como i<strong>de</strong>ología<br />

7. La <strong>universidad</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mundialización<br />

y <strong>la</strong> impunidad <strong>de</strong>l<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los Estados contemporáneos<br />

8. La <strong>universidad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ilustración:<br />

tradición e innovaciones<br />

Ciclo 2006<br />

1. La <strong>universidad</strong> ante <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión y sus crisis<br />

2. La <strong>universidad</strong> ante <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

tecnológica, <strong>el</strong> hambre<br />

y <strong>la</strong> pobreza<br />

3. La <strong>universidad</strong> y <strong>la</strong> universalidad<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales<br />

4. La <strong>universidad</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

muerte <strong>de</strong>l hombre: saber y<br />

humanismo<br />

5. La <strong>universidad</strong> ante <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

y <strong>la</strong>s minorías: justicia y<br />

libertad<br />

Ciclo 2007<br />

1. La <strong>universidad</strong> <strong>de</strong> calidad<br />

2. La <strong>universidad</strong> jesuita<br />

3. El compromiso social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong><br />

4. Las fuerzas que configuran <strong>la</strong><br />

realidad<br />

5. Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

privada<br />

6. <strong>Universidad</strong> y tic<br />

Ciclo 2008<br />

1. El mito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

2. Cinco m<strong>en</strong>sajes universitarios:<br />

i<strong>de</strong>ntidad y misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

jesuita<br />

3. La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior: reflexión sobre <strong>la</strong><br />

calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

México<br />

4. <strong>Universidad</strong>, globalización y<br />

mercantilización: estrategias,<br />

contraestrategias y transnacionalización<br />

5. El i<strong>de</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong><br />

iberoamericana<br />

6. La <strong>universidad</strong> y <strong>la</strong> política<br />

7. La <strong>Universidad</strong> iberoamericana<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> Ernesto<br />

M<strong>en</strong>eses<br />

8. Ética profesional y valores<br />

Ciclo 2009<br />

1. La <strong>universidad</strong> <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />

2. <strong>Universidad</strong> para <strong>la</strong> reflexión<br />

3. Educación superior y sociedad<br />

4. ¿Qué futuro queremos para <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía<br />

<strong>de</strong> Jesús?<br />

5. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l libro Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>trañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

6. Misión y <strong>universidad</strong>: ¿qué<br />

futuro queremos?<br />

7. Las compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

8. El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />

Ciclo 2010<br />

1. La Filosofía Educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Universidad</strong> iberoamericana<br />

2. <strong>Universidad</strong> y <strong>la</strong> responsabilidad<br />

social<br />

3. La búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad académica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>universidad</strong><br />

4. Utopía, heterotopía y <strong>universidad</strong><br />

Valga esto como un pequeño<br />

testimonio <strong>de</strong> un proyecto singu<strong>la</strong>r,<br />

creativo y fructífero para<br />

interrumpir <strong>la</strong> cotidianeidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>universidad</strong>.<br />

Seminario <strong>Universidad</strong> sin Condición. Una pres<strong>en</strong>tación • 53<br />

Carlos Gómez Camar<strong>en</strong>a. Didac 55 (2010): 52-53


Número 56. Otoño 2010<br />

Enseñanza y apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

Algunos tópicos <strong>en</strong> torno a los cuales pue<strong>de</strong>n<br />

girar <strong>la</strong>s co<strong>la</strong>boraciones:<br />

Nuestros próximos números<br />

• P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to matemático<br />

• Cre<strong>en</strong>cias y actitu<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong>s matemáticas<br />

• La resolución <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s matemáticas<br />

• Perspectiva psicológica <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas<br />

• Enfoques <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

• Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas<br />

• Epistemología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

• Evaluación <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

• Compet<strong>en</strong>cias matemáticas<br />

• Significado y uso <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas<br />

• Tecnología para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

matemáticas<br />

• Educación matemática y currículum<br />

• Formación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> matemáticas<br />

• Apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas y <strong>de</strong>sarrollo<br />

ci<strong>en</strong>tífico<br />

• Recursos para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas<br />

• Políticas <strong>de</strong> educación matemática<br />

Número 57. Primavera 2011<br />

Responsabilidad social y educación<br />

Algunos tópicos <strong>en</strong> torno a los cuales pue<strong>de</strong>n<br />

girar <strong>la</strong>s co<strong>la</strong>boraciones:<br />

• Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> responsabilidad social<br />

• Pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los programas educativos<br />

• Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

• Compromiso ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

• Acceso a <strong>la</strong> educación<br />

• Fi<strong>la</strong>ntropía versus responsabilidad social<br />

• Grupos <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

educativas<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> egresados <strong>de</strong> los programas<br />

educativos<br />

• Estudiantes responsables<br />

• Responsabilidad <strong>de</strong>l profesorado<br />

• Formación para <strong>el</strong> ejercicio responsable<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

• Ext<strong>en</strong>sión universitaria<br />

• Significado social <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

• Estrategias didácticas para <strong>la</strong> formación social<br />

• Proyectos formativos con impacto social<br />

• Currículo oculto y realidad social<br />

• Políticas educativas responsables<br />

Didac 55 (2010) • 55


1. Todo artículo es dictaminado por <strong>el</strong> Consejo<br />

Editorial para su aprobación, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong> anonimato <strong>en</strong>tre autores y<br />

dictaminadores. Los editores se reservan <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> realizar los ajustes <strong>de</strong> estilo que<br />

juzgu<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. La recepción <strong>de</strong> un<br />

artículo no garantiza su publicación.<br />

2. Los originales <strong>de</strong>berán <strong>en</strong>viarse por correo<br />

<strong>el</strong>ectrónico a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección:<br />

didac@uia.mx.<br />

3. Todas <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong>berán ser inéditas<br />

<strong>en</strong> español.<br />

4. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>be estar ori<strong>en</strong>tado a incidir<br />

<strong>en</strong> algún aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación a cualquier<br />

niv<strong>el</strong>, como apoyo al trabajo doc<strong>en</strong>te.<br />

5. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>be correspon<strong>de</strong>r al tema<br />

propuesto para <strong>el</strong> número <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> revista <strong>en</strong> que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que aparezca.<br />

En caso <strong>de</strong> no correspon<strong>de</strong>r con <strong>el</strong> tema y<br />

cumplirse los <strong>de</strong>más criterios, <strong>el</strong> artículo<br />

podrá ser aprobado para ser incluido <strong>en</strong> otro<br />

número.<br />

6. Se aceptarán principalm<strong>en</strong>te artículos <strong>de</strong><br />

divulgación. Los resultados <strong>de</strong> investigación<br />

como tales no serán aceptados, a m<strong>en</strong>os que<br />

se dé un tratami<strong>en</strong>to ori<strong>en</strong>tado a cumplir<br />

con <strong>el</strong> punto 4 <strong>de</strong> estas pautas.<br />

7. La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>berá ser <strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong><br />

cuatro páginas tamaño carta y un máximo<br />

<strong>de</strong> diez (seis para <strong>la</strong>s reseñas), escritas a doble<br />

espacio <strong>en</strong> 12 puntos. La fu<strong>en</strong>te será tipo<br />

Times New Roman, <strong>en</strong> versión Word. Los<br />

márg<strong>en</strong>es serán <strong>de</strong> 2.5 cm <strong>en</strong> todos los <strong>la</strong>dos.<br />

56 • Didac 55 (2010)<br />

Didac<br />

Pauta editorial para artículos<br />

8. Se <strong>de</strong>berá adjuntar un resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> español y<br />

uno <strong>en</strong> inglés <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 120 y 160 pa<strong>la</strong>bras.<br />

9. Se sugiere seña<strong>la</strong>r divisiones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l artículo<br />

que favorezcan su c<strong>la</strong>ridad.<br />

10. Los cuadros, gráficos e ilustraciones <strong>de</strong>berán<br />

pres<strong>en</strong>tarse numerados e incluirse <strong>en</strong> páginas<br />

separadas.<br />

11. Las notas <strong>de</strong>berán ser breves y se utilizarán<br />

sólo cuando sean indisp<strong>en</strong>sables. Deberán<br />

aparecer al final <strong>de</strong>l artículo y no serán <strong>de</strong><br />

carácter bibliográfico, sino <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tario.<br />

Para <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias bibliográficas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguirse<br />

<strong>la</strong>s pautas especificadas <strong>en</strong> los puntos<br />

12 y 13 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

12. Después <strong>de</strong> una cita textual o <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia<br />

a un autor o a una obra, se colocará un<br />

paréntesis don<strong>de</strong> se especifique <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lido <strong>de</strong>l<br />

autor <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> año y <strong>la</strong> página. En<br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> citar más <strong>de</strong> una obra <strong>de</strong>l mismo<br />

autor y <strong>de</strong>l mismo año, se distinguirá cada<br />

una con un índice alfabético <strong>en</strong> minúscu<strong>la</strong>s.<br />

Ejemplos:<br />

Este argum<strong>en</strong>to ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te<br />

(Domínguez, 2001: 128-146)<br />

Domínguez ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do este argum<strong>en</strong>to<br />

(2001: 128-146)<br />

Este argum<strong>en</strong>to ha sido explorado por varios<br />

autores (Domínguez, 2001: 128-146;<br />

Marsh, 1999: 41-77)<br />

El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to anterior no coinci<strong>de</strong> con<br />

<strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> Rueda y Díaz-Barriga (2002a:<br />

87-112)


Diversos autores han hecho <strong>el</strong> mismo p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to<br />

(D<strong>el</strong>gado, 1999: 21-52; Rueda y<br />

Díaz Barriga, 2002b: 195-213)<br />

“(...) estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos no podrían estar disociados”<br />

(Morin, 2004: 84)<br />

13. La bibliografía referida <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto se <strong>de</strong>berá<br />

incluir al final <strong>de</strong>l artículo, bajo <strong>el</strong> título <strong>de</strong><br />

“Refer<strong>en</strong>cias”. No <strong>de</strong>berán incluirse obras<br />

que no hayan sido referidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto.<br />

Deberán aparecer <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético, empleando<br />

sangría francesa, con mayúscu<strong>la</strong>s y<br />

minúscu<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te formato:<br />

Libros:<br />

Autor. Título (itálicas). Número <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición<br />

(nunca si es <strong>la</strong> primera). Volum<strong>en</strong>. Nombre<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> colección y número. Ciudad:<br />

Editorial, año.<br />

Rogers, Carl. El proceso <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong><br />

persona. Mi técnica terapéutica. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Paidós, 1966.<br />

Hasta tres autores:<br />

Sastre, G<strong>en</strong>oveva, Montserrat Mor<strong>en</strong>o, y<br />

Aurora Leal. (…)<br />

Más <strong>de</strong> tres autores:<br />

Quirk, Randolph et al. (...)<br />

Autores corporativos y docum<strong>en</strong>tos<br />

oficiales:<br />

Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> infancia<br />

(UNiCEF). 50 años a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infancia. México: UNiCEF, 1996.<br />

Capítulo o parte <strong>de</strong> libro:<br />

Autor. “Título <strong>de</strong>l capítulo” (<strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>do).<br />

Título <strong>de</strong>l libro (itálicas). Autor <strong>de</strong>l li-<br />

bro (si es difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>l capítulo o parte<br />

<strong>de</strong>l libro). Número <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición (nunca<br />

si es <strong>la</strong> primera). Volum<strong>en</strong>. Nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección y número. Ciudad: Editorial,<br />

año: páginas.<br />

Bazdresch Parada, Juan E. “La integración<br />

afectiva”. Unidad, diversidad y conci<strong>en</strong>cia:<br />

introducción al problema <strong>de</strong>l hombre.<br />

Coords. ignacio Hernán<strong>de</strong>z-Magro, y<br />

Patricia Villegas. México: <strong>Universidad</strong><br />

iberoamericana, 1996: 95-98.<br />

Artículos:<br />

Autor. “Título <strong>de</strong>l artículo” (<strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>do).<br />

Nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista (itálicas)<br />

volum<strong>en</strong> y/o número <strong>en</strong> arábigos (año):<br />

páginas.<br />

Cantón, Manu<strong>el</strong>, y Pedro Sánchez. “Desarrollo<br />

<strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong>l lector <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te”. Educación y<br />

Ci<strong>en</strong>cia 4. 9 (2001): 78-84.<br />

Página web:<br />

Autor. “Título <strong>de</strong>l artículo” (<strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>do).<br />

Nombre <strong>de</strong>l sitio (itálicas). Fecha <strong>de</strong><br />

publicación. ((fecha <strong>de</strong>) consulta (día <strong>de</strong><br />

mes <strong>de</strong> año)) .<br />

Burín, Mab<strong>el</strong>. “Género y psicoanálisis:<br />

subjetivida<strong>de</strong>s fem<strong>en</strong>inas vulnerables”.<br />

Psico-Mundo. s/f. (consulta 6 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 2004) .<br />

Otras fu<strong>en</strong>tes:<br />

Consultar <strong>el</strong> MLA Handbook for Writers of<br />

Research Papers, 6ª edición. Nueva York:<br />

Mo<strong>de</strong>rn Language Association of America,<br />

2003.<br />

Didac 55 (2010) • 57


£ 17 Otoño ‘90<br />

Medios didácticos<br />

£ 19 Otoño ‘91 y Primavera ‘92<br />

Comunidad <strong>de</strong> cuestionami<strong>en</strong>to<br />

£ 21 Primavera ‘93<br />

Reflexiones sobre <strong>la</strong> educación<br />

£ 22 Otoño ‘94<br />

Temas g<strong>en</strong>erales<br />

£ 23 Primavera ‘94<br />

Temas g<strong>en</strong>erales<br />

£ 24 Otoño ‘94<br />

Temas g<strong>en</strong>erales<br />

£ 27 Primavera ‘96<br />

Temas g<strong>en</strong>erales<br />

£ 29 Primavera ‘97<br />

Habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

£ 30 Otoño ‘97<br />

Mo<strong>de</strong>los pedagógicos y humanistas<br />

£ 32 Otoño ‘98<br />

El alumno hoy<br />

£ 33 Primavera ‘99<br />

¿Para qué educamos?<br />

£ 34 Otoño ‘99<br />

Las nuevas tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

£ 35 Primavera ‘00<br />

La educación superior al principio<br />

<strong>de</strong>l mil<strong>en</strong>io<br />

£ 36 Otoño ‘00<br />

Las nuevas compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

£ 37 Primavera ‘01<br />

Las compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

£ 38 Otoño ‘01<br />

Evaluación educativa<br />

£ 39 Primavera ‘02<br />

Cómo apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n hoy los alumnos<br />

£ 40 Otoño ‘02<br />

Educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> incertidumbre<br />

£ 41 Primavera ‘03<br />

Comunicación educativa<br />

£ 42 Otoño ‘03<br />

Diseño curricu<strong>la</strong>r e innovaciones<br />

metodológicas<br />

£ 43 Primavera ‘04<br />

Formación Integral<br />

£ 44 Otoño ‘04<br />

Tecnología para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

£ 45 Primavera ‘05<br />

Gestión <strong>de</strong> los sistemas educativos<br />

£ 46 Otoño ‘05<br />

Desafios para <strong>el</strong> profesorado<br />

<strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> <strong>XXI</strong><br />

£ 47 Primavera ‘06<br />

Educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />

(1era. parte)<br />

£ 48 Otoño ‘06<br />

Educar <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />

(2da. parte)<br />

£ 49 Primavera ‘07<br />

Formación por compet<strong>en</strong>cias<br />

£ 50 Otoño ‘07<br />

Arte y educación<br />

£ 51 Primavera ‘08<br />

Educación para <strong>la</strong> paz y los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos<br />

£ 52 Otoño ‘08<br />

Ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

£ 53 Primavera ‘09<br />

Educación y salud<br />

£ 54 Otoño ‘09<br />

Educación tecnológica


“La investigación didáctica <strong>en</strong> educación<br />

superior que se realiza para analizar<br />

y mejorar <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

universitarias requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> equipos interdisciplinarios <strong>en</strong> los<br />

cuales confluyan tanto <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación universitaria<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

como los conocimi<strong>en</strong>tos validados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo educativo a través <strong>de</strong><br />

los aportes <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica. […] La<br />

formación <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

globalizado, característico <strong>de</strong>l <strong>siglo</strong> xxi,<br />

y <strong>la</strong>s transformaciones operadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> producir bi<strong>en</strong>es y g<strong>en</strong>erar<br />

conocimi<strong>en</strong>tos p<strong>la</strong>ntean nuevos retos para<br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s. Muchos estudiantes<br />

comi<strong>en</strong>zan sus estudios superiores, pero<br />

no todos los concluy<strong>en</strong>. […] El cambio <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s culturas juv<strong>en</strong>iles y <strong>la</strong>s nuevas formas<br />

<strong>de</strong> socialización y apr<strong>en</strong>dizaje conviert<strong>en</strong><br />

muchas veces <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia universitaria <strong>en</strong><br />

algo aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, algo<br />

que transcurre al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rápidas<br />

transformaciones que experim<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

mundo <strong>de</strong>l trabajo”.<br />

Lea F. Vezub

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!