El texto en el espacio Magdalena Cueto Pérez - Asociación de ...
El texto en el espacio Magdalena Cueto Pérez - Asociación de ...
El texto en el espacio Magdalena Cueto Pérez - Asociación de ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
d<strong>en</strong>te, d<strong>en</strong>ominado por Gastón Breyer<br />
«ámbito <strong>en</strong> T» y <strong>de</strong>scrito como una caja a<br />
la que le falta un lado (la llamada «cuarta<br />
pared»), convierte al espectador <strong>en</strong> un voyeur<br />
que aspira a p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> un fragm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> vida; se buscaría asimismo expulsar <strong>de</strong><br />
la esc<strong>en</strong>a todo signo visible d<strong>el</strong> carácter <strong>de</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación (secundaria) <strong>de</strong> la acción<br />
contemplada (sin rastro <strong>de</strong> formas exhibicionistas<br />
<strong>de</strong> metateatralidad).<br />
Otras posibilida<strong>de</strong>s esc<strong>en</strong>ográficas son<br />
fácilm<strong>en</strong>te reconocibles: <strong>el</strong> «ámbito <strong>en</strong> O»,<br />
que crea una comunicación más int<strong>en</strong>sa<br />
<strong>en</strong>tre actores y espectadores, como suce<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> teatro ritual o <strong>en</strong> <strong>el</strong> circo; <strong>el</strong> «ámbito <strong>en</strong><br />
U», propio d<strong>el</strong> anfiteatro <strong>de</strong> los teatros griego<br />
y latino, d<strong>el</strong> teatro isab<strong>el</strong>ino o <strong>de</strong> los<br />
«corra les», que pret<strong>en</strong>dían no ocultar casi<br />
nada a la mirada d<strong>el</strong> espectador; <strong>el</strong> «ámbito<br />
<strong>en</strong> F», típico d<strong>el</strong> kabuki, que supone una<br />
ampliación d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario y la movilidad d<strong>el</strong><br />
espectador, como suce<strong>de</strong> también <strong>en</strong> las<br />
«mansiones» d<strong>el</strong> teatro medieval; <strong>el</strong> «ámbito<br />
<strong>en</strong> X» o <strong>en</strong> cruz, muy dinámico por<br />
instaurar un <strong>espacio</strong> múltiple, con varias<br />
áreas <strong>de</strong> juego que pued<strong>en</strong> activarse <strong>de</strong> manera<br />
simultánea y que se esparc<strong>en</strong> por <strong>el</strong><br />
edificio teatral, transformado así <strong>en</strong> <strong>espacio</strong><br />
difuso cuando <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> las fronteras<br />
<strong>en</strong>tre actores y público (opción habitual,<br />
por ejemplo, <strong>en</strong> los espectáculos iniciales<br />
d<strong>el</strong> grupo La Fura d<strong>el</strong>s Baus). Todos estos<br />
tipos, que rara vez se manifiestan <strong>en</strong> estado<br />
puro, pued<strong>en</strong> combinarse con flui<strong>de</strong>z a<br />
lo largo <strong>de</strong> un mismo espectáculo. A <strong>el</strong>lo<br />
ha contribuido sin duda <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> las<br />
nuevas técnicas digitales, que han consolidado<br />
la pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> una estética<br />
<strong>de</strong> lo «intermedial» 1.<br />
<strong>El</strong> «<strong>espacio</strong> escénico» implica la concretización<br />
d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> dramático por parte <strong>de</strong><br />
un director <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>a gracias al <strong>de</strong>corado y<br />
a otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos escénicos (iluminación, objetos,<br />
plataformas, pan<strong>el</strong>es…). Se trata, por<br />
lo tanto, <strong>de</strong> hacer perceptible, metonímicam<strong>en</strong>te,<br />
una parte d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> dramático,<br />
don<strong>de</strong> se localizará la acción tanto física como<br />
m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los personajes. <strong>El</strong> teatro contemporáneo,<br />
especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> Adolphe<br />
Appia (para Pam<strong>el</strong>a Howard, <strong>el</strong> primer<br />
arquitecto escénico d<strong>el</strong> siglo XX por su capacidad<br />
para crear volúm<strong>en</strong>es <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
alturas, <strong>el</strong> llamado «<strong>espacio</strong> rítmico») y<br />
Edward Gordon Craig (responsable <strong>en</strong> cierto<br />
modo <strong>de</strong> la «autonomización» <strong>de</strong> la esc<strong>en</strong>a<br />
respecto d<strong>el</strong> mundo mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />
pantallas), ha indagado <strong>en</strong> la posibilidad<br />
<strong>de</strong> implantar una <strong>de</strong>terminada atmósfera escénica<br />
mediante la luz y la voz d<strong>el</strong> actor, que,<br />
como señala Iago Seara <strong>en</strong> su com<strong>en</strong>tario<br />
<strong>de</strong> O Bufón <strong>de</strong> <strong>El</strong> Rei (dirigida <strong>en</strong> 1997 por<br />
Manu<strong>el</strong> Gue<strong>de</strong> para <strong>el</strong> CDG), «medran e<br />
esculp<strong>en</strong> o <strong>espacio</strong> da repres<strong>en</strong>tación ata que<br />
este, <strong>en</strong> contraste coa topografía cultural do<br />
espectador, <strong>de</strong>vén […] un “lugar aus<strong>en</strong>te”»,<br />
que huye <strong>en</strong> cierto modo <strong>de</strong> la materialidad<br />
«real» d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario.<br />
No es raro que <strong>el</strong> <strong>espacio</strong> escénico se articule<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> oposiciones muy marcadas,<br />
que pued<strong>en</strong> ser aprovechadas para<br />
provocar t<strong>en</strong>sión dramática: según la tipología<br />
<strong>de</strong> Micha<strong>el</strong> Issacharoff, <strong>el</strong> <strong>espacio</strong> «mimético»<br />
pue<strong>de</strong> colisionar con <strong>el</strong> «diegético»,<br />
como pasa <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que un personaje<br />
cu<strong>en</strong>ta lo que <strong>el</strong> espectador no ve (a través<br />
<strong>de</strong> un m<strong>en</strong>sajero o <strong>de</strong> alguna forma <strong>de</strong><br />
«ticoscopia»); <strong>el</strong> «interior» con <strong>el</strong> «exterior<br />
(d<strong>en</strong>tro / fuera)»; lo «cercano» y lo «alejado<br />
(cerca / lejos)»; o lo «superior» con lo «inferior<br />
(arriba / abajo)». En ocasiones, pue<strong>de</strong><br />
producirse un <strong>de</strong>sdoblami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>espacio</strong>s<br />
escénicos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una misma ficción, como<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> «teatro d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> teatro»<br />
(Hamlet o Así que pas<strong>en</strong> cinco años) o <strong>de</strong><br />
otras formas metateatrales (véase por ejemplo<br />
la figura <strong>de</strong> un narrador <strong>en</strong> tea tro).<br />
Por último, <strong>el</strong> «<strong>espacio</strong> dramático», por<br />
<strong>de</strong>scontado <strong>el</strong> más difícil <strong>de</strong> acotar, se caracteriza,<br />
<strong>en</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Patrice Pavis,<br />
como <strong>espacio</strong> ficcional que <strong>el</strong> espectador<br />
<strong>de</strong>be reconstruir imaginativam<strong>en</strong>te a partir<br />
d<strong>el</strong> <strong>texto</strong>, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> fijar «<strong>el</strong> marco<br />
<strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong> la acción y <strong>de</strong> los personajes».<br />
Sería por tanto un <strong>espacio</strong> virtual,<br />
«literario» o «poético», como dirán Christian<br />
Biet y Christophe Triau, «para <strong>el</strong> cual<br />
se solicita por parte d<strong>el</strong> espectador una<br />
cre<strong>en</strong> cia y una imaginación a partir <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
pres<strong>en</strong>tes concretos (los cuerpos,<br />
los vestidos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>corado) y a partir <strong>de</strong> un<br />
<strong>El</strong> teatro contemporáneo,<br />
especialm<strong>en</strong>te a partir<br />
<strong>de</strong> Adolphe Appia, ha<br />
indagado <strong>en</strong> la posibilidad<br />
<strong>de</strong> implantar una<br />
<strong>de</strong>terminada atmósfera<br />
escénica mediante la luz<br />
y la voz d<strong>el</strong> actor que<br />
huye <strong>en</strong> cierto modo<br />
<strong>de</strong> la materialidad «real»<br />
d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario.<br />
1 Para una historia d<strong>el</strong> teatro occid<strong>en</strong>tal a partir d<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los <strong>espacio</strong>s escénicos, resulta muy útil <strong>el</strong> libro coordinado por Juan Carlos Hidalgo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes especialistas<br />
trazan un completo panorama sobre los distintos periodos históricos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Grecia antigua hasta <strong>el</strong> siglo XX.<br />
Breve contribución al estudio d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> teatral 19