07.05.2013 Views

la política de equidad y el nuevo sistema de vouchers en chile

la política de equidad y el nuevo sistema de vouchers en chile

la política de equidad y el nuevo sistema de vouchers en chile

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

RMIE, 2011, VOL. 16, NÚM. 50, PP. 829-852 (ISSN: 14056666)<br />

Investigación temática<br />

LA POLÍTICA DE EQUIDAD<br />

Y EL NUEVO SISTEMA DE VOUCHERS EN CHILE<br />

Refl exiones críticas<br />

SARA JOIKO<br />

Resum<strong>en</strong>:<br />

El objetivo <strong>de</strong> este artículo es analizar <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción educacional<br />

chil<strong>en</strong>o y su diseño como <strong>política</strong>, utilizando ciertos conceptos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Específicam<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Subv<strong>en</strong>ción Esco<strong>la</strong>r<br />

Prefer<strong>en</strong>cial (sep) como un <strong>nuevo</strong> programa <strong>de</strong> voucher, surgido <strong>en</strong> 2008, que<br />

busca aportar recursos adicionales y corregir ciertas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong><br />

tradicional <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r, al focalizarse hacia <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a alumnos(as) vulnerables, <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> educativa. Se concluye que es<br />

una <strong>política</strong> positiva que busca <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> y promueve <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, aun cuando exist<strong>en</strong> algunos temas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l<br />

monto a <strong>en</strong>tregar <strong>de</strong>l voucher.<br />

Abstract:<br />

The objective of this article is to analyze the Chilean system of educational subv<strong>en</strong>tion<br />

and its <strong>de</strong>sign as policy, by using certain concepts from the economics of education.<br />

A pres<strong>en</strong>tation is giv<strong>en</strong> of the new voucher program from 2008, the Prefer<strong>en</strong>tial<br />

School Subv<strong>en</strong>tion (sep). The program attempts to contribute additional resources<br />

and correct <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cies in the traditional system of school subv<strong>en</strong>tion, focusing<br />

on schools that serve vulnerable stu<strong>de</strong>nts to the b<strong>en</strong>efit of equal education. The<br />

conclusion is that the policy is positive because it aims at equality in the system<br />

and promotes the r<strong>en</strong><strong>de</strong>ring of accounts, in spite of the exist<strong>en</strong>ce of p<strong>en</strong>ding topics<br />

such as the <strong>de</strong>finition of the voucher amount to be <strong>de</strong>livered.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>sistema</strong> educativo, <strong>política</strong> educativa, economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación,<br />

financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, igualdad <strong>de</strong> educación, Chile.<br />

Keywords: educational system, educational policy, economics of education, educational<br />

finance, equal education, Chile.<br />

Sara Joiko es investigadora y profesora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Educación y <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Desarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Educación (ci<strong>de</strong>) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Alberto Hurtado. Erasmo Esca<strong>la</strong> 1825, Santiago, Chile. ce: sjoiko@ci<strong>de</strong>.cl<br />

Este artículo nace <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s y refl exiones que se g<strong>en</strong>eraron luego <strong>de</strong> un trabajo <strong>de</strong> investigación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Ford, sobre <strong>el</strong> impacto objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Subv<strong>en</strong>ción Esco<strong>la</strong>r Prefer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o,<br />

a cargo <strong>de</strong> Javier Corvalán y Marce<strong>la</strong> Román. La autora <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to fue ayudante <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> este<br />

proyecto durante 2009 y 2010.<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

829


Introducción<br />

Este artículo nace a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>bates que se han g<strong>en</strong>erado<br />

<strong>en</strong> los últimos cinco años <strong>en</strong> Chile <strong>en</strong> torno al programa Subv<strong>en</strong>ción<br />

Esco<strong>la</strong>r Prefer<strong>en</strong>cial (sep). 1 Surgió como una nueva <strong>política</strong> que ayudaría a<br />

los establecimi<strong>en</strong>tos que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n a alumnos [<strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to, a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> este texto, nos referimos a hombres y mujeres] vulnerables a recibir un<br />

aporte adicional <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción o voucher. Es conocido <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to<br />

que dice que educar a un niño <strong>de</strong> bajos recursos es más costoso que<br />

a uno prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un sector social más av<strong>en</strong>tajado, ya que <strong>la</strong> educación<br />

<strong>de</strong>be cubrir <strong>el</strong> déficit que este niño vulnerable trae <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su casa por <strong>el</strong> bajo<br />

capital cultural <strong>de</strong>l hogar: “Es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>dida <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia que<br />

<strong>de</strong>muestra que un niño o jov<strong>en</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos<br />

ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> promedio, un r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to educativo inferior a un estudiante <strong>de</strong><br />

hogares <strong>de</strong> mayores recursos. Este resultado es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> principio,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to” (Beyer, 2008:185).<br />

Uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> e igualdad <strong>en</strong><br />

Chile se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> institucionalizar <strong>la</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> igualdad educativa, lo<br />

cual requiere g<strong>en</strong>erar <strong>política</strong>s <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia. Esto último, porque <strong>el</strong><br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad educativa y social <strong>de</strong> Chile se ha convertido <strong>en</strong><br />

un tema estructural <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong>, por lo que <strong>política</strong>s móviles y <strong>de</strong> corto<br />

alcance no permitirán modificar esta compleja situación. Es así como <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s públicas actualm<strong>en</strong>te se busca g<strong>en</strong>erar<br />

“igualdad <strong>de</strong> resultados que supone <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, por lo<br />

cual esta búsqueda <strong>de</strong> lo mejor para los distintos grupos <strong>de</strong> estudiantes <strong>en</strong><br />

distintas circunstancias, <strong>de</strong>be ser un criterio or<strong>de</strong>nador <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> <strong>política</strong>”<br />

(García Huidobro, 2004:5).<br />

Por lo anterior, <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>la</strong> igualdad no<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sarse con un <strong>en</strong>foque universal, es <strong>de</strong>cir, que buscan b<strong>en</strong>eficiar<br />

a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sino que se <strong>de</strong>be re-ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>política</strong><br />

pública a g<strong>en</strong>erar focos difer<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> función <strong>de</strong> un<br />

objetivo común. De esta última i<strong>de</strong>a se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que no es sólo necesario<br />

diseñar <strong>política</strong>s <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> que contribuyan a disminuir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l actual <strong>sistema</strong> educativo chil<strong>en</strong>o sino también que éstas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

focalizadas. En <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> voucher esto se <strong>de</strong>nomina como “prácticas<br />

específicas <strong>de</strong> asignación <strong>de</strong> recursos” (Miller, 2002).<br />

La literatura internacional sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar los<br />

formu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>política</strong>s o los policymakers <strong>en</strong> educación, muestran que<br />

830<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

<strong>el</strong>los no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er al marg<strong>en</strong> <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to que muestra que exist<strong>en</strong><br />

ext<strong>en</strong>sas evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> que <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los alumnos está estrecham<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos, es <strong>de</strong>cir cuánto <strong>el</strong> Estado o los<br />

padres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> invertir <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> sus hijos. La asignación específica<br />

<strong>de</strong> los recursos pue<strong>de</strong> ayudar a mejorar <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los estudiantes<br />

a través <strong>de</strong> su inyección a los sectores más vulnerables (como se espera<br />

que <strong>la</strong> sep logre al nive<strong>la</strong>r los resultados y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>l<br />

actual <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o).<br />

Este texto pres<strong>en</strong>ta mis reflexiones <strong>en</strong> torno al <strong>sistema</strong> tradicional <strong>de</strong><br />

subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o y cómo su diseño ha estado obstaculizado por<br />

ciertas prácticas propias <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> educativo <strong>de</strong>l país, dificultando <strong>el</strong> logro<br />

<strong>de</strong> los objetivos principales que se proponía para mejorar <strong>la</strong> igualdad<br />

<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> <strong>equidad</strong>. En ese contexto se busca analizar a <strong>la</strong> sep<br />

como un subsidio que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> apoyar al actual <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

esco <strong>la</strong>r, permiti<strong>en</strong>do apaciguar <strong>en</strong> cierta medida <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos. De esta manera, <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep será pot<strong>en</strong>ciar al <strong>sistema</strong><br />

<strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> educativa.<br />

Como marco para <strong>el</strong> análisis anterior se utilizan algunos conceptos<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> Cave (2001).<br />

El texto se or<strong>de</strong>na <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes apartados. En un primer<br />

mom<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> marco para <strong>el</strong> análisis, para luego <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> <strong>sistema</strong><br />

<strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción educacional tradicional y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> programa adicional <strong>de</strong><br />

voucher. Al contextualizar ambas subv<strong>en</strong>ciones se busca analizar<strong>la</strong>s a partir<br />

<strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos expuestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> análisis para finalizar <strong>el</strong> texto<br />

<strong>en</strong>tregando conclusiones <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sep y su aporte a <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>equidad</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto chil<strong>en</strong>o.<br />

Marco <strong>de</strong> análisis<br />

Para analizar <strong>la</strong> sep como un aporte adicional que busca pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> <strong>equidad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción tradicional, consi<strong>de</strong>ramos algunos conceptos <strong>de</strong> Cave (2001)<br />

y otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, para <strong>de</strong>terminar<br />

finalm<strong>en</strong>te si esta subv<strong>en</strong>ción podría ser un <strong>nuevo</strong> programa <strong>de</strong> voucher que<br />

busca <strong>de</strong>safiar los obstáculos <strong>de</strong>l actual mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción tradicional<br />

<strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> educativo y, por lo tanto, lograr ser una <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong>.<br />

Cave (2001) busca <strong>de</strong>terminar y discutir <strong>en</strong> su texto si <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l voucher<br />

<strong>en</strong>tregado por <strong>el</strong> Estado permite <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> servicios públicos. Para <strong>el</strong><br />

economista, este <strong>sistema</strong> se <strong>de</strong>fine como un régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los individuos<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

831


ecib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a obt<strong>en</strong>er un bi<strong>en</strong> o servicio <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> proveedores, lo<br />

que hace que <strong>el</strong> voucher sea utilizado como una manera <strong>de</strong> distribuir bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios privados así como servicios públicos. Una <strong>de</strong> sus característica fundam<strong>en</strong>tales<br />

es <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l consumidor, por lo tanto, <strong>el</strong> marg<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>finirá <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher.<br />

El autor <strong>de</strong>termina que exist<strong>en</strong> ciertos factores asociados a promover<br />

<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección y que, por lo tanto, permitirían <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado uso<br />

<strong>de</strong> un voucher. Estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, más otros propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación, son los que utilizaremos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte para analizar a <strong>la</strong> sep:<br />

832<br />

• Cantidad <strong>de</strong> proveedores a los cuales los b<strong>en</strong>eficiarios pue<strong>de</strong>n optar<br />

con su voucher;<br />

• asignación difer<strong>en</strong>ciada y focalizada <strong>de</strong>l voucher;<br />

• información a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los servicios disponibles para canjear con <strong>el</strong><br />

voucher;<br />

• exig<strong>en</strong>cias hacia los proveedores <strong>de</strong>l servicio a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas;<br />

• canje <strong>de</strong>l voucher por una variedad <strong>de</strong> servicios; y<br />

• restricciones hacia los proveedores <strong>de</strong>l servicio.<br />

El <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción educacional tradicional<br />

Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar este apartado se contextualizará <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> cómo se financia <strong>la</strong> educación y quién administra <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s, para po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher se inserta <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> actual <strong>sistema</strong> educativo chil<strong>en</strong>o.<br />

Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 1, a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y tipo <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s,<br />

<strong>en</strong> Chile existe <strong>la</strong> educación particu<strong>la</strong>r pagada, que se <strong>de</strong>nominada<br />

privada in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (oecd, 2005), esto porque es totalm<strong>en</strong>te financiada<br />

por los padres y su administración <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l sector privado, ya sean<br />

congregaciones r<strong>el</strong>igiosas u otro tipo <strong>de</strong> asociaciones con o sin fines <strong>de</strong><br />

lucro. 2 En 2010, <strong>el</strong> monto promedio <strong>de</strong> cobro <strong>de</strong> colegiatura m<strong>en</strong>sual para<br />

<strong>en</strong>señanza media y básica <strong>de</strong>l sector particu<strong>la</strong>r pagado fue <strong>de</strong> 396 dó<strong>la</strong>res. 3<br />

Por otro <strong>la</strong>do, están los establecimi<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados<br />

(privados <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes) y municipales (públicos), lo cuales se financian a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción o <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher regu<strong>la</strong>r y, <strong>en</strong> algunos casos,<br />

por <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep, si es que son establecimi<strong>en</strong>tos que<br />

ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n a una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estudiantes vulnerables. El monto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sub-<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

v<strong>en</strong>ción regu<strong>la</strong>r por establecimi<strong>en</strong>to se establece a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda,<br />

es <strong>de</strong>cir por alumno at<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to, pero se <strong>en</strong>trega al<br />

propio sost<strong>en</strong>edor 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, es <strong>de</strong>cir a <strong>la</strong> oferta. La subv<strong>en</strong>ción actual<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es y modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza 5 y <strong>de</strong> si existe o no<br />

jornada esco<strong>la</strong>r completa (jec). El cuadro 1 muestra algunos ejemplos <strong>de</strong><br />

a cuánto asci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción.<br />

FIGURA 1<br />

Tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong> Chile<br />

Municipales<br />

(escue<strong>la</strong>s públicas)<br />

Administración<br />

pública<br />

(municipios)<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia, 2010.<br />

CUADRO 1<br />

Monto <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r tradicional, según niv<strong>el</strong> educacional y jornada esco<strong>la</strong>r (2010)<br />

Niv<strong>el</strong> educativo Jornada esco<strong>la</strong>r Monto subv<strong>en</strong>ción<br />

completa (JEC) (dó<strong>la</strong>res)<br />

Educación básica (1 a 6º) Sin JEC 75.43<br />

Con JEC 103.17<br />

Educación especial Con JEC 313.78<br />

Educación media HC Con JEC 123.16<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> MINEDUC, 2010.<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

Particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionadas<br />

(escue<strong>la</strong>s privadas<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes)<br />

Financiami<strong>en</strong>to:<br />

público (subv<strong>en</strong>ción<br />

educacional<br />

<strong>en</strong>tregada<br />

por <strong>el</strong> gobierno)<br />

Particu<strong>la</strong>res pagadas<br />

(escue<strong>la</strong>s privadas<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes)<br />

Financiami<strong>en</strong>to;<br />

privado<br />

(cobro m<strong>en</strong>sualidad a padres)<br />

Administración:<br />

privada (congregaciones,<br />

r<strong>el</strong>igiosos y otros<br />

833


Por otro <strong>la</strong>do, existe <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominado financiami<strong>en</strong>to compartido (que<br />

será analizado más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte cuando se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los obstáculos <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong><br />

<strong>de</strong> voucher), <strong>el</strong> cual implica que los establecimi<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza básica y media y los municipales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

media pue<strong>de</strong>n cobrar un monto m<strong>en</strong>sual a los padres para cofinanciar <strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción que les llega <strong>de</strong>l Estado. El<br />

promedio <strong>de</strong> ese cobro para <strong>el</strong> año 2010 fue <strong>de</strong> 6.92 dó<strong>la</strong>res y <strong>el</strong> máximo<br />

registrado fue <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 155.22 dó<strong>la</strong>res. Sólo 22% <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos<br />

municipales y particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> chil<strong>en</strong>o<br />

cu<strong>en</strong>tan con este tipo <strong>de</strong> cofinanciami<strong>en</strong>to (Unidad <strong>de</strong> Subv<strong>en</strong>cionesmineduc,<br />

2009). Por lo tanto, <strong>el</strong> aporte que realiza <strong>el</strong> Estado cuando hay<br />

financiami<strong>en</strong>to compartido:<br />

834<br />

[…] correspon<strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción pagada por alumno/a at<strong>en</strong>dido/a, consi<strong>de</strong>rando<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educacional y modalidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos educacionales<br />

particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados, m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to según cobro m<strong>en</strong>sual<br />

que realiza <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to educacional a los padres, madres y apo<strong>de</strong>rados.<br />

Por lo tanto, a mayor cobro a los padres, mayor <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to al aporte <strong>de</strong>l Estado<br />

(mineduc, 2010:7).<br />

Como se observa, existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad una gran difer<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sigualdad<br />

<strong>en</strong>tre los ingresos que percib<strong>en</strong> los sectores particu<strong>la</strong>res pagados y subv<strong>en</strong>cionados<br />

–municipales y particu<strong>la</strong>res– <strong>en</strong> Chile.<br />

El <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher o <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r se sitúa como una <strong>política</strong><br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l actual <strong>sistema</strong> educativo chil<strong>en</strong>o, bajo una regu<strong>la</strong>ción liberal y<br />

<strong>de</strong> mercado. Estos <strong>sistema</strong>s “se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> por un principio <strong>de</strong> libre iniciativa<br />

y <strong>de</strong> amplias posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> contractualidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

educativa, lo que se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> primacía tanto <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> libertad<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza como también <strong>de</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias” (Corvalán, 2010:10). Por otro <strong>la</strong>do, sigui<strong>en</strong>do a<br />

este autor, una regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> requiere que existan los<br />

sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos: a) liberta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda educativa, lo<br />

que se conoce como libertad <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>el</strong>ección esco<strong>la</strong>r (o school choice<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación anglosajona); b) disputa por recursos <strong>en</strong>tre<br />

los establecimi<strong>en</strong>tos, es <strong>de</strong>cir competitividad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oferta; y c) cierta<br />

libertad <strong>de</strong> precios. Es así como <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher es una modalidad<br />

<strong>de</strong> asignación <strong>de</strong> recursos públicos, <strong>la</strong> cual <strong>en</strong>trega a los padres un cupón<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

para que <strong>el</strong>los puedan <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> educación para sus hijos sin t<strong>en</strong>er ningún<br />

impedim<strong>en</strong>to económico para hacerlo.<br />

En Chile, <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta<br />

como parte <strong>de</strong> un proyecto educativo neoliberal y un Estado subsidiario,<br />

que busca g<strong>en</strong>erar una mayor oferta al pot<strong>en</strong>ciar al sector privado a<br />

participar como proveedor <strong>de</strong> educación. Es <strong>de</strong>cir, se <strong>en</strong>marca <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>nominado proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización educativa <strong>en</strong> Chile (Raczynski<br />

y Serrano, 2001), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación transita <strong>de</strong>s<strong>de</strong>: “un<br />

bi<strong>en</strong> público a <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> un producto <strong>de</strong> mercado o <strong>de</strong>l tránsito <strong>de</strong> un<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico que resguarda <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación, a un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico que repliega a <strong>la</strong> educación a <strong>la</strong> esfera privada, don<strong>de</strong><br />

los padres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho prefer<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación” (Oliva,<br />

2008:209). Esta medida <strong>el</strong>evaría <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, ya que <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s,<br />

tanto municipales como particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionadas, t<strong>en</strong>drían que<br />

competir por captar a los alumnos y sus familias para recibir <strong>el</strong> subsidio<br />

<strong>de</strong>l Estado, ya que cada padre podría <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> que le pareciese mejor y por<br />

lo tanto <strong>en</strong>tregar a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> directam<strong>en</strong>te esta subv<strong>en</strong>ción (Contreras,<br />

2007). Antes <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong><br />

<strong>de</strong> voucher, los padres podían optar por establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> administración<br />

pública gratuitos; <strong>de</strong> administración privada, gratuitos pero sin apoyo <strong>de</strong>l<br />

Estado; y por último privados con altos montos <strong>de</strong> cobro por concepto<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>sualidad. Con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y <strong>el</strong><br />

voucher se implem<strong>en</strong>ta una reforma <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, <strong>la</strong> cual consi<strong>de</strong>ró ámbitos<br />

como, por ejemplo, transferir <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s públicas <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral hacia<br />

los gobiernos locales (municipios) y otorgar total libertad a los padres<br />

para matricu<strong>la</strong>r a sus hijos <strong>en</strong> cualquier establecimi<strong>en</strong>to privado y público<br />

gratuito que recibiera <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción.<br />

El <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher, por otro <strong>la</strong>do, está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con<br />

lo que se ha <strong>de</strong>nominado como <strong>el</strong>ección esco<strong>la</strong>r (Gintis, 2002), <strong>el</strong> cual<br />

se constituye como un concepto asociado con <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s liberales. Esta<br />

modalidad busca fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y fue fuertem<strong>en</strong>te impulsada<br />

<strong>en</strong> Chile por <strong>el</strong> gobierno militar: “<strong>el</strong> Estado reconoce <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los padres a educar a sus hijos, y admite una amplia libertad <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza, sin otros límites que los que <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> común impone a <strong>la</strong> función<br />

educacional” (Oliva, 2008:217). Gallegos y Hernando (2007) expon<strong>en</strong> que<br />

existe una diversidad <strong>de</strong> motivos por los cuales los padres chil<strong>en</strong>os optan<br />

a través <strong>de</strong>l voucher, por uno u otro establecimi<strong>en</strong>to. El estudio <strong>de</strong>termina<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

835


que existe una heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias chil<strong>en</strong>as,<br />

por lo tanto hay padres que son más susceptibles a <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> educación para<br />

sus hijos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con variables como valores <strong>en</strong>tregados por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>,<br />

cercanía <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> hogar, tipo <strong>de</strong> composición social que<br />

hay <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l colegio, clima esco<strong>la</strong>r sano, etcétera.<br />

Cave (2001) consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> excesiva burocratización y los pobres<br />

inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> proveedores públicos g<strong>en</strong>eran graves problemas<br />

<strong>en</strong> los logros <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes alcanzados por los alumnos<br />

<strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> ingresos económicos bajos, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Chile (Larrañaga y<br />

T<strong>el</strong>ias, 2009). Por lo tanto este problema pue<strong>de</strong> ser resu<strong>el</strong>to con un <strong>sistema</strong><br />

<strong>de</strong> voucher que incluya a proveedores privados que sean <strong>el</strong>egibles por todos<br />

para no asignar todas <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación al sector público.<br />

Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to se reafirman dos figuras c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> proveedores<br />

<strong>de</strong> educación <strong>en</strong> Chile: los sost<strong>en</strong>edores <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res<br />

subv<strong>en</strong>cionados y los municipios, ambos recibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado<br />

o <strong>el</strong> voucher como principal fu<strong>en</strong>te para su financiami<strong>en</strong>to. Este mo<strong>de</strong>lo<br />

hace que <strong>el</strong> país se inserte <strong>en</strong> un “<strong>sistema</strong> <strong>de</strong> cuasi mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> producción y distribución”<br />

(Cave, 2001:62) y así finalm<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> gobierno <strong>el</strong> que <strong>en</strong>trega un<br />

voucher a los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación como un medio que los posibilita a<br />

consumir y por lo tanto <strong>el</strong>egir –como <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> Chile establece<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza– 6 una educación provista tanto por <strong>el</strong><br />

sector público como <strong>el</strong> privado. De este modo: “<strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher se<br />

convierte <strong>en</strong> <strong>el</strong> único <strong>sistema</strong> capaz <strong>de</strong> permitir <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l consumidor.<br />

Sin él, los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> recursos irán al <strong>sistema</strong> privado y los que no sólo<br />

podrán asistirán al <strong>sistema</strong> público” (Cave, 2001:62).<br />

La subv<strong>en</strong>ción o voucher como modo para financiar <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>biese<br />

ser un mecanismo eficaz <strong>de</strong> redistribución <strong>de</strong> los servicios públicos hacia<br />

<strong>la</strong> ciudadanía, sobre todo a los grupos <strong>de</strong> escasos recursos, para po<strong>de</strong>r<br />

acce<strong>de</strong>r a los que provee <strong>el</strong> sector privado. Aparte <strong>de</strong> esta redistribución,<br />

<strong>el</strong> voucher también busca permitir <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección<br />

<strong>en</strong> los consumidores.<br />

Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> voucher. El que provee servicios privados como<br />

los cupones <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación, que por lo g<strong>en</strong>eral ti<strong>en</strong>e directa re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>el</strong> mundo contractual <strong>la</strong>boral, y <strong>el</strong> segundo–<strong>el</strong> cual nos interesa para este<br />

artículo– es <strong>el</strong> re<strong>la</strong>cionado con su <strong>en</strong>trega para los servicios públicos. Su<br />

principal objetivo “no es facilitar <strong>el</strong> intercambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado, sino <strong>de</strong><br />

836<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

redistribuir <strong>el</strong> ingreso o <strong>el</strong> consumo” (Cave, 2001:59). La distribución <strong>de</strong><br />

este voucher pue<strong>de</strong> ser para todos los miembros <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción, es <strong>de</strong>cir<br />

como una medida universal, o sólo para un grupo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, o sea una <strong>en</strong>trega<br />

focalizada. Actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Chile, <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>trega <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

esco<strong>la</strong>r es por medio <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> distribuciones: universal a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción tradicional y focalizada mediante <strong>la</strong> sep.<br />

La SEP<br />

En primer lugar se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> sep, que fue promulgada<br />

e implem<strong>en</strong>tada durante 2008, <strong>en</strong> ningún caso sustituye <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

esco<strong>la</strong>r tradicional, sino que es un aporte adicional al voucher exist<strong>en</strong>te.<br />

Este <strong>nuevo</strong> programa <strong>de</strong> voucher “busca promover <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los/as estudiantes más vulnerables, <strong>en</strong>tregando recursos<br />

adicionales para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y ejecución <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Mejorami<strong>en</strong>to<br />

Educativo a los establecimi<strong>en</strong>tos que los ati<strong>en</strong>dan” (mineduc, 2009:2).<br />

Esta nueva <strong>política</strong> introduce principios referidos a <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> <strong>equidad</strong><br />

educativas. Ello implica lograr que todos los alumnos apr<strong>en</strong>dan, <strong>en</strong> especial<br />

los estudiantes prioritarios, para lo cual se establece que se requiere mejorar<br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos los actores <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> educativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

<strong>de</strong>l mejorami<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión curricu<strong>la</strong>r e institucional.<br />

En esta tarea, estudiantes, doc<strong>en</strong>tes, administrativos, directivos, apo<strong>de</strong>rados,<br />

sost<strong>en</strong>edores, expertos educacionales, universida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

educación superior, autorida<strong>de</strong>s comunales y <strong>política</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pap<strong>el</strong><br />

que cumplir y un lugar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> aportar. En este s<strong>en</strong>tido <strong>el</strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación (mineduc) <strong>en</strong>trega ori<strong>en</strong>taciones e instrum<strong>en</strong>tos para que<br />

los establecimi<strong>en</strong>tos educacionales e<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> sus P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Mejorami<strong>en</strong>to<br />

Educativo (pme). De este modo, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> adscrita a <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io con <strong>el</strong> mineduc, t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> contratar una Asist<strong>en</strong>cia Técnica Educativa (ate) para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> su<br />

pme y, a su vez, disponer <strong>de</strong> recursos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r materiales <strong>de</strong>stinados<br />

a satisfacer <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> p<strong>la</strong>n. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

esco<strong>la</strong>r tradicional, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n es un mecanismo<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>nuevo</strong>, ya que <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> voucher tradicional<br />

no exige su e<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los recursos que se <strong>en</strong>tregan al<br />

establecimi<strong>en</strong>to. Por lo tanto, lo que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción es otorgarle<br />

a los establecimi<strong>en</strong>tos un monto <strong>de</strong> recursos financieros adicionales a <strong>la</strong><br />

subv<strong>en</strong>ción tradicional, que les permita adaptar sus instituciones, recursos<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

837


humanos (ya sea doc<strong>en</strong>tes o especialistas <strong>en</strong> psicopedagogía) y materiales,<br />

para lograr mejoras <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los niños y niñas vulnerables<br />

<strong>de</strong> sus establecimi<strong>en</strong>tos.<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep, ésta <strong>de</strong>fine una metodología particu<strong>la</strong>r<br />

para establecer si un estudiante es o no prioritario (figura 2). Los<br />

criterios para <strong>el</strong>los son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

838<br />

• pert<strong>en</strong>ecer a una familia adherida al Programa Chile Solidario; 7<br />

• estar <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercio más vulnerable según <strong>la</strong> Ficha <strong>de</strong> Protección Social (ex cas); 8<br />

• t<strong>en</strong>er padres o apo<strong>de</strong>rados ubicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo a <strong>de</strong>l Fondo Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud (fonasa); 9 y<br />

• según ingresos familiares, esco<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los padres o apo<strong>de</strong>rados, condición<br />

<strong>de</strong> ruralidad <strong>de</strong> su hogar y grado <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> su resi<strong>de</strong>ncia.<br />

FIGURA 2<br />

Metodología <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntifi cación <strong>de</strong> alumnos prioritarios<br />

Los criterios establecidos por <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong> metodología utilizada para que un niño sea consi<strong>de</strong>rado alumno<br />

prioritario es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

No<br />

Fu<strong>en</strong>te: MINEDUC (2008).<br />

Pert<strong>en</strong>ece a<br />

Chile Solidario<br />

No<br />

Sin dato<br />

Sin dato<br />

Tercil más<br />

vulnerable<br />

según FPS<br />

Pert<strong>en</strong>ece<br />

a tramo A<br />

<strong>de</strong> FONASA<br />

Ingresos familiares<br />

<strong>de</strong> hogar, baja esco<strong>la</strong>ridad<br />

madre, ruralidad, pobreza<br />

comunal<br />

Sin dato<br />

No prioritario<br />

No<br />

Sí<br />

Sí<br />

Sí<br />

Sí<br />

Prioritario<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

La instancia <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar si un alumno es prioritario es <strong>la</strong><br />

Junta Nacional <strong>de</strong> Auxilio Esco<strong>la</strong>r y Becas (junaeb), es una red nacional<br />

<strong>de</strong> apoyo al estudiante que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l mineduc. Este último es <strong>el</strong> responsable<br />

<strong>de</strong> informar anualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> familia y al establecimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong><br />

posición <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> alumno <strong>en</strong> esta <strong>de</strong>finición. En síntesis, los<br />

estudiantes consi<strong>de</strong>rados prioritarios son los que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> contextos<br />

<strong>de</strong> alto riesgo social, <strong>en</strong>tornos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> escasean los recursos económicos,<br />

sociales y culturales. Por lo tanto los principios que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong><br />

este <strong>nuevo</strong> programa adicional <strong>de</strong> voucher es disminuir <strong>la</strong> in<strong>equidad</strong> y <strong>la</strong><br />

segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y<br />

calidad para todos los niños y niñas <strong>de</strong>l país, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su situación<br />

socioeconómica.<br />

Los establecimi<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n recibir <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción adicional (sep)<br />

pue<strong>de</strong>n ser tanto municipales como particu<strong>la</strong>res. Este subsidio ha sido <strong>en</strong>tregado<br />

a los alumnos que cursan hasta 7 o básico y se consi<strong>de</strong>ra que para 2012<br />

se llegue hasta <strong>el</strong> 8 o básico. Durante <strong>el</strong> periodo inicial, <strong>en</strong> 2008, se incorporaron<br />

6 mil 612 establecimi<strong>en</strong>tos educacionales (municipales y particu<strong>la</strong>res<br />

subv<strong>en</strong>cionados). En <strong>el</strong> segundo <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l programa<br />

(2009) se sumaron 398 escue<strong>la</strong>s. En <strong>la</strong> tercera etapa (2010) se agregaron<br />

218 colegios. La suma <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos que actualm<strong>en</strong>te participan <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sep equival<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te a 84% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> los que cumpl<strong>en</strong> con<br />

<strong>la</strong>s condiciones para incorporarse a este programa (mineduc, 2011).<br />

La subv<strong>en</strong>ción por alumno prioritario ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te valor unitario<br />

m<strong>en</strong>sual, expresado <strong>en</strong> Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Subv<strong>en</strong>ción Estudiantil (Valor use<br />

2011 = 38.47 dó<strong>la</strong>res) y fijado <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> que esté cursando<br />

cada alumno vulnerable (cuadro 2).<br />

CUADRO 2<br />

Monto SEP año 2011 según niv<strong>el</strong> educacional<br />

Niv<strong>el</strong> educativo Monto SEP (dó<strong>la</strong>res)<br />

Pre-kín<strong>de</strong>r a 4° básico 53.86<br />

5° y 6° básico 35.77<br />

7° y 8° básico 18.08<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia sobre <strong>la</strong> base MINEDUC, 2011.<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

839


Análisis <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción tradicional<br />

y <strong>la</strong> SEP <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto chil<strong>en</strong>o<br />

En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión socioeducativa chil<strong>en</strong>a exist<strong>en</strong> opiniones diversas<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> actual <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> sep (E<strong>la</strong>cqua, 2006).<br />

Los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> tradicional sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>el</strong> voucher permite<br />

mejores oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para los sectores más <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajados<br />

y exaltan <strong>el</strong> que los padres puedan <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mejor calidad<br />

con <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción y reducir <strong>de</strong> este modo <strong>la</strong> estratificación social <strong>de</strong>l país.<br />

Sus críticos, por <strong>el</strong> contrario, cre<strong>en</strong> que <strong>el</strong> voucher g<strong>en</strong>era lo inverso, es<br />

<strong>de</strong>cir, mayor segregación esco<strong>la</strong>r por dos motivos: 1) <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> sectores<br />

sociales m<strong>en</strong>os av<strong>en</strong>tajados no cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> información necesaria para<br />

optar y realizar una a<strong>de</strong>cuada <strong>el</strong>ección esco<strong>la</strong>r, y 2) <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

establecimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>era que estos últimos se <strong>de</strong>diqu<strong>en</strong> a s<strong>el</strong>eccionar a los<br />

mejores estudiantes, los cuales <strong>de</strong>mandan <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> recursos m<strong>en</strong>ores<br />

gastos. Sobre este último argum<strong>en</strong>to aparece <strong>la</strong> necesidad urg<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

modificar ciertos aspectos <strong>de</strong>l actual <strong>sistema</strong> tradicional <strong>de</strong> voucher, por<br />

ejemplo, que éste consi<strong>de</strong>re <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> una subv<strong>en</strong>ción p<strong>la</strong>na, es <strong>de</strong>cir,<br />

no hay inc<strong>en</strong>tivos para los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> recibir a niños <strong>de</strong> sectores<br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajados, lo que ocurre por <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> competitividad al que<br />

están sometidos y opt<strong>en</strong> por recibir a alumnos <strong>de</strong> sectores más av<strong>en</strong>tajados<br />

(Sap<strong>el</strong>li, 2003). Esto último justifica <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep como una<br />

subv<strong>en</strong>ción adicional a <strong>la</strong> tradicional, <strong>la</strong> cual está focalizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega<br />

<strong>de</strong>l voucher a los alumnos vulnerables <strong>de</strong>l país, lo cual g<strong>en</strong>era inc<strong>en</strong>tivos<br />

para los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> captar a esos alumnos que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> con un<br />

voucher <strong>de</strong> mayor valor.<br />

Des<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista, <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> tradicional <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción,<br />

a<strong>de</strong>más, está limitado por dos situaciones que <strong>de</strong>sarman ese idílico panorama<br />

sobe <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> optar <strong>de</strong> los padres.<br />

La primera ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción con qué tanto los establecimi<strong>en</strong>tos municipales<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza media –como los particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

básica y media– pue<strong>de</strong>n cobrar un monto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sualidad a los padres,<br />

explicado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>nominado como financiami<strong>en</strong>to compartido.<br />

Este mecanismo <strong>de</strong> cofinanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación a través <strong>de</strong>l gobierno<br />

y los padres hace que algunas escue<strong>la</strong>s, que antes eran accesibles por medio<br />

<strong>de</strong>l voucher, se conviertan <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que los padres no podrán<br />

optar con so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> voucher recibido, sino que <strong>de</strong>berán <strong>de</strong>sembolsar su<br />

propio dinero para cubrir <strong>el</strong> monto exigido por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

840<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

La segunda situación que altera este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> voucher como mecanismo<br />

posibilitador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l consumidor es que <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res<br />

subv<strong>en</strong>cionadas, y <strong>en</strong> algunos casos <strong>la</strong>s municipales, realizan procesos <strong>de</strong><br />

s<strong>el</strong>ección que coartan <strong>la</strong> libre <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> los niños a los establecimi<strong>en</strong>tos;<br />

práctica altam<strong>en</strong>te cuestionada por los actores involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual<br />

<strong>sistema</strong> educativo chil<strong>en</strong>o: estudiantes, apo<strong>de</strong>rados, escue<strong>la</strong>, gobierno,<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios. La reci<strong>en</strong>te Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación, 10 promulgada<br />

a fines <strong>de</strong>l año 2009 <strong>en</strong> Chile, estableció <strong>el</strong> artículo 12, que regu<strong>la</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> pre-kín<strong>de</strong>r a 6 o grado básico <strong>en</strong> cualquier tipo<br />

<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to subv<strong>en</strong>cionado, ya sea municipal o particu<strong>la</strong>r:<br />

Artículo 12. En los procesos <strong>de</strong> admisión <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos subv<strong>en</strong>cionados<br />

o que reciban aportes regu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Estado, que posean oferta educativa<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> transición y sexto año <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación g<strong>en</strong>eral básica,<br />

<strong>en</strong> ningún caso se podrá consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos cursos <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

esco<strong>la</strong>r pasado o pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l postu<strong>la</strong>nte. Asimismo, <strong>en</strong> dichos procesos no<br />

será requisito <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>ntes socioeconómicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

<strong>de</strong>l postu<strong>la</strong>nte (Biblioteca <strong>de</strong>l Congreso Nacional, 2009:6).<br />

En una investigación financiada por <strong>la</strong> fundación Ford y realizada por <strong>el</strong><br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación (ci<strong>de</strong>) sobre “La<br />

normativa y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r chil<strong>en</strong>o: efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley sep<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia esco<strong>la</strong>r” (Corva<strong>la</strong>n y Román, 2010), se realizó una <strong>en</strong>cuesta a<br />

261 directores <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos subv<strong>en</strong>cionados, <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se pregunta por<br />

los procesos <strong>de</strong> admisión y s<strong>el</strong>ección. Un 15% reconoce haber realizado al<br />

comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> año procesos <strong>de</strong> admisión y s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pre-kín<strong>de</strong>r a 6 o<br />

básico. De ese total <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos, 10% son municipales y <strong>el</strong> resto<br />

particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados.<br />

A <strong>la</strong>s dos situaciones antes <strong>de</strong>scritas se suma que <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher,<br />

como una <strong>política</strong> ori<strong>en</strong>tada hacia <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l consumidor<br />

–los padres– que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> lograr <strong>el</strong> acceso y redistribución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> Chile, se ve obstaculizado por <strong>el</strong> alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> nuestro país y <strong>la</strong> poca información que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los consumidores sobre su capacidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir. Las c<strong>la</strong>ses más acomodas<br />

son usuarios <strong>de</strong>l servicio privado que, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, obti<strong>en</strong>e los<br />

mejores resultados a niv<strong>el</strong> nacional según <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong><br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

841


Chile, más comúnm<strong>en</strong>te conocida como prueba simce (simce, 2009). 11 Las<br />

c<strong>la</strong>ses medias y bajas son usuarios <strong>de</strong> los servicios públicos o semi públicos<br />

que, <strong>en</strong> algunos casos, pres<strong>en</strong>tan altos déficits <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> calidad y los<br />

resultados <strong>en</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes.<br />

En lo que se refiere al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

usuarios, éste se trasforma <strong>en</strong> unos <strong>de</strong> los problemas fundam<strong>en</strong>tales al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos. Un consumidor<br />

que no ti<strong>en</strong>e una completa información y conocimi<strong>en</strong>to no podrá realizar<br />

“una <strong>el</strong>ección óptima o satisfactoria” (Cave, 2001:63). En esta misma<br />

línea se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que “un consumidor sin ningún tipo <strong>de</strong> información<br />

sobre <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l servicio y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes proveedores<br />

<strong>de</strong> éste, <strong>el</strong> voucher como tal no ti<strong>en</strong>e valor alguno” (Cave, 2001:65). Esto<br />

se refiere al proceso <strong>de</strong> adaptación que los sujetos realizan sobre ciertos<br />

ámbitos <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> información o significados propios que pose<strong>en</strong>;<br />

<strong>de</strong> esta manera, por ejemplo, los padres atribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> educación ciertos<br />

valores que son propios <strong>de</strong> sus cre<strong>en</strong>cias. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sep este tema<br />

es fundam<strong>en</strong>tal y es importante <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> difusión que se hizo con<br />

esta nueva <strong>política</strong> por parte <strong>de</strong>l gobierno hacia los padres b<strong>en</strong>eficiarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medida.<br />

Como antece<strong>de</strong>nte a esta situación, <strong>en</strong> 2004 <strong>el</strong> Congreso <strong>de</strong> Chile aprobó<br />

una modificación a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Jornada Esco<strong>la</strong>r Completa. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

se normaba que todos los establecimi<strong>en</strong>tos que recibían financiami<strong>en</strong>to<br />

público, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>bían incorporar al m<strong>en</strong>os a 15% <strong>de</strong><br />

estudiantes vulnerables, “<strong>de</strong> esta manera, <strong>el</strong> Estado fijaba un mecanismo<br />

<strong>de</strong> ‘cuotas obligatorias <strong>de</strong> alumnos vulnerables’ <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s con financiami<strong>en</strong>to<br />

público” (Rojas, 2009:2). Esta normativa, fue reemp<strong>la</strong>zada finalm<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong> sep, ya que <strong>la</strong> primera sólo obligaba a los estable ci mi<strong>en</strong>tos<br />

subv<strong>en</strong>cionados a incorporar a alumnos vulnerables, pero sin ningún tipo<br />

<strong>de</strong> indicaciones técnicas pedagógicas <strong>de</strong> cómo hacerlo. En una investigación,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>de</strong> 2007 a 2009, bajo <strong>el</strong> alero <strong>de</strong> un proyecto Fon<strong>de</strong>cyt<br />

y <strong>el</strong> ci<strong>de</strong> –<strong>de</strong>nominado <strong>la</strong> “La integración social <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s públicas:<br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> cuotas obligatorias <strong>de</strong> estudiantes vulnerables<br />

<strong>en</strong> los discursos, normativas y prácticas pedagógicas al interior <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s” (Rojas, 2009)– se constata, a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas con <strong>la</strong>s<br />

familias b<strong>en</strong>eficiadas, que existe “un <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, <strong>en</strong>tre los profesores y <strong>la</strong>s familias […] A <strong>la</strong>s familias vulnerables<br />

<strong>de</strong> cada establecimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> medida les resultaba totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocida y<br />

842<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

no contaban con ningún <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> apoyo institucional que les permitiera<br />

concebirse como sujetos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho” (Rojas, 2009:4).<br />

A través <strong>de</strong> lo anterior, <strong>la</strong> sep <strong>de</strong>bió consi<strong>de</strong>rar y hacer partícipes efectivos<br />

a los padres sobre esta medida, informando <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su hijo y <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio monetario adicional que recibe <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

por él. De hecho, al adherirse a <strong>la</strong> sep –ya que como veremos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />

es voluntaria– los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> firmar un conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong>nominado<br />

<strong>de</strong> “Igualdad <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s y Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia Educativa”, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />

establece que <strong>la</strong> institución educativa <strong>de</strong>be informar a toda <strong>la</strong> comunidad<br />

sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> este acuerdo y qué implica para los estudiantes<br />

y familias b<strong>en</strong>eficiadas.<br />

Luego <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tados los obstáculos <strong>de</strong>l actual <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción,<br />

tomaremos algunos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos consi<strong>de</strong>rados como requisitos es<strong>en</strong>ciales para<br />

una bu<strong>en</strong>a implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher, incluidos los seña<strong>la</strong>dos<br />

por Cave (2001) y otros puntos r<strong>el</strong>evantes luego <strong>de</strong> los antece<strong>de</strong>ntes antes<br />

expuestos. El propósito es analizar si <strong>la</strong> sep cumple con dichos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

y con <strong>el</strong>lo se podría hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una <strong>política</strong> educativa que busca un <strong>nuevo</strong><br />

modo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>safiando <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo tradicional y, por<br />

lo tanto, lograr ser constituirse <strong>en</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong>.<br />

Cantidad <strong>de</strong> proveedores a los cuales los b<strong>en</strong>efi ciarios<br />

pue<strong>de</strong>n optar con su voucher<br />

En primer lugar hay que precisar que <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción es <strong>de</strong> carácter voluntaria,<br />

es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> adhesión <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos a participar o más bi<strong>en</strong><br />

a recibir <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> cada sost<strong>en</strong>edor<br />

<strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados o, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />

municipales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Municipal o Direcciones <strong>de</strong> Administración<br />

<strong>de</strong> Educación Municipal (daem). 12<br />

En una primera mirada, lo anterior supondría que no existe una diversidad<br />

<strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes, ya que no todos los establecimi<strong>en</strong>tos estarían dispuestos<br />

a incorporarse a este conv<strong>en</strong>io, ya que repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> muchos casos un<br />

gran trabajo adicional <strong>de</strong>bido a los requerimi<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> sep exige a <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los pme. Este punto se contradice<br />

con los propios datos, ya que para 2011, 84% (mineduc, 2011) <strong>de</strong> los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong> sep <strong>de</strong> educación parvu<strong>la</strong>ria<br />

y/o básica municipal y particu<strong>la</strong>r subv<strong>en</strong>cionada habían firmado <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>io<br />

para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción adicional. De ese porc<strong>en</strong>taje, 71%<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

843


correspon<strong>de</strong> a establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter municipal (que a su vez repres<strong>en</strong>tan<br />

99% <strong>de</strong> los municipales <strong>de</strong>l universo pot<strong>en</strong>cial) y <strong>el</strong> restante 29%<br />

a particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionados (62% <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este tipo<br />

<strong>de</strong>l universo pot<strong>en</strong>cial a participar).<br />

Como se observa, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector particu<strong>la</strong>r subv<strong>en</strong>cionado existe aún una<br />

cierta retic<strong>en</strong>cia a participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep pero, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, hay un gran número<br />

<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> proveedores que se han incorporado a <strong>la</strong><br />

subv<strong>en</strong>ción, lo que supondría que <strong>la</strong> sep como <strong>política</strong> <strong>de</strong> voucher estaría<br />

cumpli<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to seña<strong>la</strong>do por Cave respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong><br />

proveedores otorgando <strong>el</strong> servicio que permite ser transado por <strong>el</strong> voucher.<br />

Asignación difer<strong>en</strong>ciada y focalizada <strong>de</strong>l voucher<br />

La sep se crea como una medida que <strong>en</strong>trega una subv<strong>en</strong>ción adicional a <strong>la</strong><br />

tradicional a los estudiantes más vulnerables <strong>de</strong> Chile. Es <strong>de</strong>cir, a través <strong>de</strong> este<br />

<strong>nuevo</strong> programa se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> subsidio a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>be ser<br />

<strong>de</strong> carácter difer<strong>en</strong>ciado y focalizado, b<strong>en</strong>efi ciando a los más <strong>de</strong>sav<strong>en</strong>tajados.<br />

Este <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fue uno <strong>de</strong> los puntos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>política</strong> y técnica<br />

cuando se com<strong>en</strong>zó con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar una subv<strong>en</strong>ción adicional. Un<br />

ejemplo <strong>de</strong> esta discusión es que <strong>en</strong> 2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Seminario Internacional sobre<br />

Políticas Educativas y Equidad –organizado por <strong>la</strong> Fundación Ford, unesco,<br />

unicef y <strong>la</strong> Universidad Alberto Hurtado– se concluyó que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecciones<br />

que emerg<strong>en</strong> para producir más <strong>equidad</strong> es <strong>el</strong> “Mejorami<strong>en</strong>to substancial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción que recib<strong>en</strong> los más pobres, para lo cual hay cierto acuerdo<br />

<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar una subv<strong>en</strong>ción difer<strong>en</strong>ciada que reconozca <strong>la</strong> complejidad<br />

<strong>de</strong> educar <strong>en</strong> contextos socioeducativos vulnerables o <strong>de</strong>sfavorecidos” (García<br />

Huidobro, 2004:7).<br />

El único tema p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te e interrogante <strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos es <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l monto a <strong>en</strong>tregar <strong>de</strong>l<br />

voucher, ya que no se constata empírica ni económicam<strong>en</strong>te si <strong>el</strong> monto<br />

adicional que <strong>la</strong> sep le suma a <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción tradicional por cada alumno<br />

prioritario es realm<strong>en</strong>te sufici<strong>en</strong>te y efici<strong>en</strong>te para lograr una mayor <strong>equidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l mismo (Miza<strong>la</strong>, 2008).<br />

Información a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los servicios<br />

disponibles para canjear con <strong>el</strong> voucher<br />

Este es un tema fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> los servicios tanto privados como públicos,<br />

<strong>en</strong>tregados por <strong>el</strong> Estado hacia <strong>la</strong> ciudadanía o <strong>de</strong> consumo personal.<br />

844<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep se asumió como parte importante <strong>de</strong> su<br />

implem<strong>en</strong>tación que los padres estuvieran notificados <strong>de</strong> que sus hijos<br />

eran b<strong>en</strong>eficiados por esta subv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong> este modo se estaría apoyando<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un consumidor <strong>de</strong>l servicio informado que t<strong>en</strong>dría <strong>la</strong>s<br />

herrami<strong>en</strong>tas sufici<strong>en</strong>tes para saber <strong>de</strong> qué trata <strong>la</strong> sep y qué exigir a <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>, como sujeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, este último punto sobre <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas (Corvalán<br />

y McMeekin, 2006) esperada <strong>de</strong> los padres es débil, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que<br />

sólo se les informó <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>eficio que se le otorgaría a sus hijos, sin buscar<br />

explícitam<strong>en</strong>te educarlos para ser consumidores –ya que <strong>el</strong> contar con<br />

un voucher que <strong>el</strong> Estado les <strong>en</strong>trega para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> sus hijos los<br />

convierte <strong>en</strong> consumidores <strong>de</strong>l servicio educativo– que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> exigir a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los usos que le están<br />

dando a los recursos <strong>en</strong>tregados por <strong>la</strong> sep. Este problema no es sólo con<br />

esta subv<strong>en</strong>ción, sino que a niv<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> educativo chil<strong>en</strong>o,<br />

los padres no se han empo<strong>de</strong>rado lo sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su rol <strong>de</strong> consumidores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para exigir como tales una mejor calidad <strong>de</strong>l servicio que<br />

se les otorga u otros rec<strong>la</strong>mos que se t<strong>en</strong>gan fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> educación (malos<br />

trato, cobros y procesos <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección in<strong>de</strong>bidos, etcétera). Como explicita<br />

E<strong>la</strong>cqua (2004:12) “…<strong>la</strong> investigación muestra que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los padres<br />

sab<strong>en</strong> muy poco sobre <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y que, mi<strong>en</strong>tras más bajo sea su niv<strong>el</strong><br />

socio-económico, aún m<strong>en</strong>or será este conocimi<strong>en</strong>to…”.<br />

Sobre este último punto sería interesante revisar, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>de</strong> voucher, lo que se ha <strong>de</strong>nominado como prefer<strong>en</strong>cias adaptativas<br />

(Elster, 2001). Este concepto refl exiona <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> no <strong>el</strong>ección racional <strong>de</strong><br />

los sujetos fr<strong>en</strong>te a ciertas situaciones, lo que permitiría explicar por qué los<br />

sujetos que pue<strong>de</strong>n optar por <strong>el</strong> voucher, y que cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> información<br />

necesaria para esa <strong>el</strong>ección, no lo hac<strong>en</strong>. Esto <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> esos<br />

sujetos se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias adaptativas <strong>de</strong> acuerdo con sus cre<strong>en</strong>cias y<br />

viv<strong>en</strong>cias, y no necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección racional que propone <strong>la</strong> <strong>política</strong>.<br />

La literatura re<strong>la</strong>cionada con <strong>el</strong> tema ha <strong>de</strong>terminado que:<br />

[...] este tipo <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una importante significación <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong><br />

<strong>política</strong>s sociales <strong>de</strong>stinadas a sectores <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza extrema […] De<br />

no consi<strong>de</strong>rarse cómo pue<strong>de</strong>n afectar este tipo <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias a tales <strong>política</strong>s<br />

podría darse una importante reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> su implem<strong>en</strong>tación<br />

(Pereira, 2007:144).<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

845


Exig<strong>en</strong>cias hacia los proveedores <strong>de</strong>l servicio<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas<br />

En re<strong>la</strong>ción con este punto, los establecimi<strong>en</strong>tos, es <strong>de</strong>cir los proveedores<br />

<strong>de</strong> servicio, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>tregar información y cu<strong>en</strong>tas sobre los recursos que<br />

les ingresan como institución por <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción adicional sep, tanto a<br />

los padres –como sujetos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep– como al Estado, <strong>en</strong>tidad<br />

que otorga los recursos. En cuanto a <strong>la</strong>s familias, no exist<strong>en</strong> mecanismos<br />

formales <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> los recursos, lo que muestra una fal<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep como <strong>la</strong> tradicional, ya que<br />

<strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los dos casos existe un compon<strong>en</strong>te al respecto. A niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Estado se les exig<strong>en</strong> a los establecimi<strong>en</strong>tos r<strong>en</strong>dir cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos<br />

mecanismos:<br />

846<br />

1) mejorar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba nacional (simce) <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to<br />

“<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> última medición <strong>de</strong>l simce r<strong>en</strong>dido por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> s<strong>el</strong>eccionar como mínimo dos mediciones <strong>de</strong> 4º básico y dos<br />

<strong>de</strong> 8º básico sobre <strong>la</strong>s cuales establecerán <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> efectividad, <strong>la</strong>s<br />

que se <strong>de</strong>berán lograr <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> los cuatro años <strong>de</strong> ejecución<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n” (mineduc, 2009:14); y<br />

2) r<strong>en</strong>dir cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep anualm<strong>en</strong>te por parte<br />

<strong>de</strong>l sost<strong>en</strong>edor, a través <strong>de</strong> un formu<strong>la</strong>rio establecido por <strong>el</strong> Ministerio<br />

(Biblioteca <strong>de</strong>l Congreso Nacional, 2008:4).<br />

Canje <strong>de</strong>l voucher por una variedad <strong>de</strong> servicios<br />

Esto no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r, este voucher sólo pue<strong>de</strong><br />

ser canjeado por un servicio educativo. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> estricto rigor a lo que<br />

consi<strong>de</strong>ra este punto, no existe una diversidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> canje <strong>de</strong> servicios por<br />

parte <strong>de</strong> este voucher pero sí <strong>de</strong> proveedores (como se m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

punto).<br />

Restricciones hacia los proveedores <strong>de</strong>l servicio<br />

Otra particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep <strong>en</strong> cuanto a su diseño como <strong>política</strong> <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

para <strong>la</strong> <strong>equidad</strong> es que consi<strong>de</strong>ra ciertas restricciones a los establecimi<strong>en</strong>tos.<br />

En <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> educativo chil<strong>en</strong>o exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas prácticas<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones esco<strong>la</strong>res que limitan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los padres<br />

<strong>de</strong> ejercer su <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> educación para sus hijos. A este contexto<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

se remit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s restricciones que impone <strong>la</strong> sep a los establecimi<strong>en</strong>tos: a)<br />

prohibir <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> pre-kín<strong>de</strong>r a 6 o básico y b) no cobrar<br />

financiami<strong>en</strong>to compartido a los padres <strong>de</strong> los estudiantes prioritarios. Ambas<br />

restricciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran establecidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley sep<br />

(Biblioteca <strong>de</strong>l Congreso Nacional, 2008:2-3).<br />

Todo lo anterior pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> sep como un diseño o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

que busca corregir <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> tradicional para<br />

conseguir los objetivos que una bu<strong>en</strong>a subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>biese consi<strong>de</strong>rar para<br />

ser un aporte real a <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los padres y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>equidad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> educativo.<br />

Conclusiones<br />

Es importante ac<strong>la</strong>rar que este artículo sólo reflexiona <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> sep<br />

<strong>en</strong> cuanto a su diseño como <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher, es <strong>de</strong>cir como asignación<br />

<strong>de</strong> recursos específicos y focalizados, ya que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> sep es una<br />

<strong>política</strong> compleja que consi<strong>de</strong>ra una diversidad <strong>de</strong> dinámicas <strong>de</strong>l ámbito<br />

pedagógico, técnico y <strong>de</strong> gestión <strong>la</strong> cual, para algunos expertos, <strong>de</strong>ja ciertos<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos poco resu<strong>el</strong>tos. Por lo tanto lo aquí expuesto sólo busca revisar<br />

<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> economía y su ámbito <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gestión técnica y pedagógica <strong>de</strong>l programa.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher se convierte <strong>en</strong> una solución natural<br />

para que los padres puedan <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> para sus hijos. Pero<br />

para otorgarles <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> consumidor <strong>de</strong> un servicio a través <strong>de</strong> un<br />

vale y t<strong>en</strong>er una verda<strong>de</strong>ra capacidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir, <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong>be asegurar<br />

flexibilidad por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, y condiciones <strong>de</strong><br />

apli cabili dad <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección esco<strong>la</strong>r. La subv<strong>en</strong>ción tradicional<br />

<strong>en</strong> Chile no cumple a cabalidad con ambas condiciones ya que, como se<br />

expuso, exist<strong>en</strong> prácticas educativas como <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> alumnos por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s restricciones que impone <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

compartido. Es <strong>de</strong>cir, a pesar <strong>de</strong> que los padres cu<strong>en</strong>tan con un voucher<br />

para matricu<strong>la</strong>r a sus hijos <strong>en</strong> cualquier establecimi<strong>en</strong>to subv<strong>en</strong>cionado<br />

por <strong>el</strong> Estado, municipal o particu<strong>la</strong>r subv<strong>en</strong>cionado, se les dificulta ejercer<br />

su posición como consumidores que pue<strong>de</strong>n optar librem<strong>en</strong>te por un<br />

servicio educacional <strong>de</strong> acuerdo con sus prefer<strong>en</strong>cias e intereses, que es<br />

lo que finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong>l acto <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir.<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

847


Consi<strong>de</strong>ro, por lo tanto, que exist<strong>en</strong> tres puntos importantes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> sep como programa <strong>de</strong> voucher adicional al tradicional contexto<br />

chil<strong>en</strong>o <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> cuanto a su constitución como una <strong>política</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>equidad</strong>:<br />

848<br />

1) Es una <strong>política</strong> liberal <strong>de</strong> discriminación positiva que busca <strong>la</strong> <strong>equidad</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>sistema</strong>, a través <strong>de</strong> focalizar una <strong>en</strong>trega adicional a <strong>la</strong> tradicional<br />

subv<strong>en</strong>ción hacia los estudiantes más vulnerables <strong>de</strong> Chile. El mo<strong>de</strong>lo<br />

que ha impulsado <strong>la</strong> sep es una alternativa que busca un <strong>sistema</strong> <strong>de</strong><br />

voucher difer<strong>en</strong>ciado según niv<strong>el</strong> socioeconómico (al ser un subsidio<br />

sólo para niños prioritarios), prohíbe <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> pre-kín<strong>de</strong>r a 6 o<br />

básico y <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to compartido hacia los estudiantes<br />

prioritarios.<br />

2) Exige a los establecimi<strong>en</strong>tos cierta r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas sobre <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong>tregados por <strong>la</strong> sep, los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscar<br />

<strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l puntaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba nacional (simce) <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

En re<strong>la</strong>ción con esto último, <strong>de</strong>staco que esta nueva subv<strong>en</strong>ción ha sido<br />

<strong>la</strong> primera <strong>política</strong> educativa <strong>en</strong> Chile que ha establecido un mecanismo<br />

<strong>de</strong> supervisión <strong>en</strong> cuanto a los recursos que <strong>en</strong>trega <strong>el</strong> Estado a los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos, a través <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> los<br />

alumnos/as por medio <strong>de</strong>l simce.<br />

3) Existe, como tema p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a esta subv<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l<br />

monto a <strong>en</strong>tregar <strong>de</strong>l voucher ya que, como se señaló, <strong>en</strong> un comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector particu<strong>la</strong>r pagado<br />

<strong>en</strong> Chile y <strong>el</strong> subv<strong>en</strong>cionado, municipal o particu<strong>la</strong>r, es abismal,<br />

por lo tanto queda <strong>la</strong> interrogante <strong>de</strong> si este monto adicional a <strong>la</strong><br />

subv<strong>en</strong>ción regu<strong>la</strong>r a cada alumno prioritario es realm<strong>en</strong>te sufici<strong>en</strong>te<br />

y efici<strong>en</strong>te para lograr una mayor <strong>equidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sistema</strong> y mejorar <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong>l mismo.<br />

Esta subv<strong>en</strong>ción es, finalm<strong>en</strong>te, un gran paso como <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y<br />

<strong>sistema</strong> <strong>de</strong> voucher, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual sólo queda esperar ver sus frutos <strong>en</strong> 2012,<br />

cuando se cumpl<strong>en</strong> los cuatros años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que los primeros establecimi<strong>en</strong>tos<br />

se incorporaron a <strong>la</strong> sep y, por lo tanto, sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to<br />

educativo <strong>de</strong>berían finalizar y mostrar los primeros avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

<strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> los niños vulnerables. Por <strong>el</strong>lo esperamos que no<br />

sea una <strong>política</strong> que comi<strong>en</strong>za, como varias otras <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> educativo<br />

chil<strong>en</strong>o, 13 y que al poco tiempo <strong>de</strong> su implem<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición<br />

<strong>de</strong> sus primeros resultados <strong>la</strong> hagan <strong>de</strong>saparecer.<br />

Notas<br />

1 Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> 2008 se promulgó <strong>la</strong> ley, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

2005 com<strong>en</strong>zó <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> su creación y<br />

posterior implem<strong>en</strong>tación.<br />

2 En Chile no existe ninguna normativa legal<br />

que prohíba que <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s privadas, subv<strong>en</strong>cionadas<br />

y/o pagadas, puedan lucrar.<br />

3 Dato obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> un estudio <strong>en</strong> proceso<br />

<strong>de</strong>l “Sector particu<strong>la</strong>r pagado <strong>en</strong> Chile” <strong>de</strong>l ci<strong>de</strong><br />

a cargo <strong>de</strong> Javier Corvalán (2010).<br />

4 Esta figura repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> persona que es<br />

<strong>la</strong> propietaria <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> algunas<br />

escue<strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res subv<strong>en</strong>cionadas <strong>el</strong> sost<strong>en</strong>edor<br />

es, a su vez, <strong>el</strong> director. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos municipales, <strong>el</strong> sost<strong>en</strong>edor es<br />

<strong>el</strong> propio alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong>l municipio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />

ubica <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

5 La educación básica ti<strong>en</strong>e una estructura <strong>de</strong><br />

ocho años obligatorios para alumnos <strong>en</strong>tre 6 y 13<br />

años <strong>de</strong> edad; son seguidos por cuatro años <strong>de</strong><br />

niv<strong>el</strong> medio, para estudiantes <strong>en</strong>tre 14 y 17 años.<br />

6 La Constitución Política <strong>de</strong> Chile, al igual<br />

que <strong>en</strong> Bélgica, Ho<strong>la</strong>nda y España, establece <strong>la</strong><br />

libertad <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>la</strong> cual implica que los<br />

padres pue<strong>de</strong>n <strong>el</strong>egir <strong>la</strong> educación que quier<strong>en</strong><br />

para sus hijos. Esto significa que los niños no<br />

están obligados a asistir a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> su zona<br />

o distrito, como es <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> otros países<br />

como Francia o Estados Unidos.<br />

7 El Programa Chile Solidario es un compon<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Protección Social que<br />

se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> familias, personas y<br />

territorios que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad. Se creó, <strong>en</strong> 2002, como una<br />

estrategia gubernam<strong>en</strong>tal ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza extrema. Este programa<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación.<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

8 La Ficha <strong>de</strong> Protección Social (ex cas) fue<br />

diseñada, al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta,<br />

para <strong>en</strong>tregar subsidios a <strong>la</strong>s familias más<br />

pobres <strong>de</strong>l país. Aunque ha t<strong>en</strong>ido cambios,<br />

<strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, con <strong>la</strong> Ficha cas 2 y más<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> Ficha cas Familia, su<br />

concepción original se mantuvo. Su función<br />

primordial es <strong>de</strong>tectar a <strong>la</strong>s familias con mayores<br />

car<strong>en</strong>cias, or<strong>de</strong>nar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or<br />

necesidad y canalizar los subsidios y programas<br />

sociales, focalizando los b<strong>en</strong>eficios hacia qui<strong>en</strong>es<br />

pres<strong>en</strong>tan un m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición.<br />

9 El tramo al que pert<strong>en</strong>ecerá <strong>el</strong> afiliado a<br />

fonasa será <strong>de</strong> acuerdo con su r<strong>en</strong>ta imponible,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l tramo a correspon<strong>de</strong> a qui<strong>en</strong>es son<br />

car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos o indig<strong>en</strong>tes.<br />

10 Ley que establece <strong>el</strong> marco normativo y<br />

legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> Chile.<br />

11 Las pruebas simce evalúan <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos fundam<strong>en</strong>tales y cont<strong>en</strong>idos mínimos<br />

obligatorios <strong>de</strong>l marco curricu<strong>la</strong>r vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes subsectores <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, a través<br />

<strong>de</strong> una medición que se aplica nacionalm<strong>en</strong>te,<br />

una vez al año, a los estudiantes que cursan un<br />

<strong>de</strong>terminado niv<strong>el</strong> educacional.<br />

12 Como hemos m<strong>en</strong>cionado, los establecimi<strong>en</strong>tos<br />

municipales, que correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s públicas <strong>en</strong> Chile, son administradas<br />

por los municipios.<br />

13 Como <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> obligatoriedad<br />

<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos educacionales <strong>de</strong> contar con<br />

al m<strong>en</strong>os 15% <strong>de</strong> alumnos <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad socioeconómica como requisito<br />

para impetrar <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción, y que se convirtió<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> antecesora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sep.<br />

849


Refer<strong>en</strong>cias<br />

Beyer, Harald (2008). “Más fi nanciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> educación y un mejor diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

subv<strong>en</strong>ción”, <strong>en</strong> B<strong>el</strong>lei, C.; Contreras, D. y Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, J. P. (coords.), La ag<strong>en</strong>da<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> educación, Chile: Universidad <strong>de</strong> Chile y unicef. Disponible <strong>en</strong>: http://<br />

www.unicef.cl/unicef/public/archivos_docum<strong>en</strong>to/277/<strong>la</strong>_ag<strong>en</strong>da_p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.pdf<br />

(consultado 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010).<br />

Biblioteca <strong>de</strong>l Congreso Nacional (2008). Ley nº. 20.248. Establece ley <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r<br />

prefer<strong>en</strong>cia, Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://www.ley<strong>chile</strong>.cl/Navegar?idNorma=269001<br />

&buscar=ley+20248 (consultado 13 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011).<br />

Biblioteca <strong>de</strong>l Congreso Nacional (2009). Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación, Chile. Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.ley<strong>chile</strong>.cl/Navegar?idNorma=1006043&idParte=&idVersion=2009-09-12<br />

(consultado 5 <strong>de</strong> abril 2011).<br />

Cave, Martin (2001). “Voucher programs and their role in distributing public services<br />

oecd”, OECD Journal on budgeting, vol. 1, núm. 1. Disponible <strong>en</strong>: http://www.oecd.<br />

org/dataoecd/13/17/33657436.pdf (consultado 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2010).<br />

Contreras, Dani<strong>el</strong> (coord.) (2007). Wh<strong>en</strong> schools are the ones that choose: the eff ect of scre<strong>en</strong>ing<br />

in Chile, Chile: Facultad <strong>de</strong> Economía-Universidad <strong>de</strong> Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://<br />

www.econ.u<strong>chile</strong>.cl/uploads/publicacion/c1a8ca38-158b-41ab-aa11-5788af3fd9ec.<br />

pdf (consultado 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2010).<br />

Corvalán, Javier (2010). El modo <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación chil<strong>en</strong>a <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparada, Chile: Facultad <strong>de</strong> Educación-Universidad Alberto Hurtado. Disponible<br />

<strong>en</strong>: http://biblioteca.uahurtado.cl/ujah/reduc/pdf/pdf/mfn567.pdf (consultado 10 <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010).<br />

Corvalán, Javier y McMeekin, Robert (2006). Accountability educacional: posibilida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>de</strong>safíos para América Latina a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia internacional, Chile: preal, ci<strong>de</strong>.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://mt.educar<strong>chile</strong>.cl/MT/jjbrunner/archives/libros/Accountability/<br />

Accountability.pdf#page=93 (consultado 8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010).<br />

Corvlán, Javier y Román, Marce<strong>la</strong> (2010). La normativa y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>sistema</strong> esco<strong>la</strong>r<br />

chil<strong>en</strong>o: Efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley SEP <strong>en</strong> <strong>la</strong> efi cacia esco<strong>la</strong>r, Santiago: Universidad Alberto Hurtado-<br />

Facultad <strong>de</strong> Educación-ci<strong>de</strong>, docum<strong>en</strong>to interno.<br />

E<strong>la</strong>cqua, Gregory (2004). El consumidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. El actor olvidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre <strong>el</strong>ección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://www.uam.es/otros/rinace/biblioteca/<br />

docum<strong>en</strong>tos/E<strong>la</strong>cqua.pdf (consultado mayo <strong>de</strong> 2010).<br />

E<strong>la</strong>cqua, Gregory (2006). Enrollm<strong>en</strong>t practices in response to voucher: Evi<strong>de</strong>nce from Chile,<br />

docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo, Nueva York: National C<strong>en</strong>ter for the Study of Privatization in<br />

Education, University of Columbia. Disponible <strong>en</strong>: http://www.ncspe.org/publications_<br />

fi les/OP125.pdf (consulta: 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011).<br />

Elster, Jon (2001). Sour grapes: studies in the subversion of Rationality, Nueva York:<br />

Cambridge University Press.<br />

Gallego, Francisco y Hernando, Andrés (2007). School choice in Chile: Looking at the <strong>de</strong>mand<br />

si<strong>de</strong>, Santiago: Instituto <strong>de</strong> Economía-UC. Disponible <strong>en</strong>: http://www.economia.puc.<br />

cl/docs/dt_356.pdf (consultado 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011).<br />

850<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa


La <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>equidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>nuevo</strong> <strong>sistema</strong> <strong>de</strong> <strong>vouchers</strong> <strong>en</strong> Chile. Refl exiones críticas<br />

García Huidobro, Juan Eduardo (2004). “Reseña seminario internacional sobre <strong>política</strong>s<br />

educativas y <strong>equidad</strong>”, Santiago: Ford Fundación/unesco-unicef/Universidad Alberto<br />

Hurtado. Disponible <strong>en</strong>: http://www.unicef.cl/archivos_docum<strong>en</strong>to/110/seminario_<br />

educacion.pdf (consultado 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2010).<br />

Gintis, Herbert (2002). “School choice. Un <strong>de</strong>bate con Herbet Gintis”, <strong>en</strong> Narodowski,<br />

M, Nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>política</strong>s educativas, Bu<strong>en</strong>os Aires: Granica.<br />

Larrañaga, Osvaldo y T<strong>el</strong>ias, Amanda (2009). Desigualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> logros<br />

educacionales <strong>de</strong> los estudiantes chil<strong>en</strong>os, Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://www.ciie2010.<br />

cl/docs/doc/sesiones/296_AT<strong>el</strong>ias_Desigualdad_oportunida<strong>de</strong>s.pdf (consultado 8 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2010).<br />

Miller, Kirst<strong>en</strong> (2002). “Policy brief: Resource allocation: Targeting funding for maximum<br />

Impact. mid Contin<strong>en</strong>t Research for Education and Learning, Policy Brief. Disponible<br />

<strong>en</strong>: http://www.unescobkk.org/fileadmin/user_upload/epr/MTEF/02Education_<br />

Financing_and_Budgeting/03Resource_Allocation_Process/020313001Miller,%20<br />

K.%20(2002)%20.pdf (consultado 15 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2010).<br />

mineduc (2008). Anexo I. Resum<strong>en</strong> Ley <strong>de</strong> Subv<strong>en</strong>ción Esco<strong>la</strong>r Prefer<strong>en</strong>cial, Chile. Disponible<br />

<strong>en</strong>: http://www.p<strong>la</strong>nes<strong>de</strong>mejorami<strong>en</strong>to.cl/s_anexos/Anexo%201.pdf (consultado 7 <strong>de</strong><br />

abril <strong>de</strong> 2011).<br />

mineduc (2009). Guía SEP, Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://600.mineduc.cl/docs/informacion/<br />

info_guia/guia_sep.pdf (consultado 7 <strong>de</strong> abril 2011).<br />

mineduc (2010). Guía <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones. Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://600.mineduc.cl/docs/<br />

informacion/info_guia/guia_subv.pdf (consultado 7 <strong>de</strong> abril 2011).<br />

mineduc (2011). Guía SEP. Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://www.mineduc.cl/in<strong>de</strong>x2.<br />

php?id_portal=29&id_seccion=3018&id_cont<strong>en</strong>ido=12011 (consultado 7 <strong>de</strong> abril<br />

2011).<br />

Miza<strong>la</strong>, Alejandra (2008). “La subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r difer<strong>en</strong>ciada por niv<strong>el</strong> socioeconómico<br />

<strong>en</strong> Chile”, <strong>en</strong> B<strong>el</strong>lei, C.; Contreras, D. y Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, J.P. (eds.) La subv<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r<br />

difer<strong>en</strong>ciada por niv<strong>el</strong> socioeconómico <strong>en</strong> Chile, Santiago: Universidad <strong>de</strong> Chile /<br />

unicef. Disponible <strong>en</strong>:http://www.unicef.cl/unicef/public/archivos_docum<strong>en</strong>to/277/<br />

<strong>la</strong>_ag<strong>en</strong>da_p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.pdf#page=205 (consultado 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011).<br />

oecd (2005). Education tr<strong>en</strong>d in perspective: analysis of the word education indicators. París: oecd.<br />

Oliva, María Angélica (2008). “Política educativa y profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigua<strong>la</strong>d <strong>en</strong><br />

Chile”, Revista Estudios Pedagógicos (Chile), xxxiv, núm. 2, pp. 207-226.<br />

Pereira, Gustavo (2007). “Prefer<strong>en</strong>cias adaptativas: un <strong>de</strong>safío para <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>política</strong>s sociales”,<br />

ISEGORÍA Revista <strong>de</strong> Filosofía Moral y Política (España), núm. 36, <strong>en</strong>ero-junio, pp. 143-165.<br />

Pineda, Pi<strong>la</strong>r (2000). “Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación: una disciplina pedagógica <strong>en</strong><br />

pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo”, Revista Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación (España), núm. 12, pp. 143-158.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://campus.usal.es/~revistas_trabajo/in<strong>de</strong>x.php/1130-3743/article/<br />

viewFile/2895/2931 (consultado 13 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011).<br />

Raczynski, Dagmar y Serrano, C<strong>la</strong>udia (2001). Desc<strong>en</strong>tralización: Nudos críticos, Santiago:<br />

ciep<strong>la</strong>n-Asesorías para <strong>el</strong> Desarrollo.<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Investigación Educativa<br />

851


Rojas, María Teresa (2009). “¿Es posible imaginar escue<strong>la</strong>s más integradas socialm<strong>en</strong>te:<br />

respuestas <strong>de</strong> directivos, doc<strong>en</strong>tes y familias fr<strong>en</strong>te a una normativa que promueve <strong>la</strong><br />

integración social?”, Santiago: ci<strong>de</strong>. Disponible <strong>en</strong>: http://biblioteca.uahurtado.cl/<br />

ujah/reduc/pdf/pdf/mfn408.pdf (consultado 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011).<br />

Sap<strong>el</strong>li, C<strong>la</strong>udio (2003). “Th e <strong>chile</strong>an voucher system: Some new results and research<br />

chall<strong>en</strong>ges”, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Economía (Chile), vol. 40, núm. 121, pp. 530-538.<br />

simce (2009). Resultados nacionales 2009, Chile. Disponible <strong>en</strong>: http://www.simce.cl/<br />

fileadmin/Docum<strong>en</strong>tos_y_archivos_simce/Informes_Resultados_2009/Informe_<br />

Nacional_2009.pdf (consultado 29 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010).<br />

Unidad <strong>de</strong> Subv<strong>en</strong>ciones-mineduc (2009). Base <strong>de</strong> datos Financiami<strong>en</strong>to compartido,<br />

docum<strong>en</strong>to interno, Santiago mineduc.<br />

Artículo recibido: 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011<br />

Dictaminado: 4 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2011<br />

Segunda versión: 3 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011<br />

Tercera versión: 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011<br />

Aceptado: 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011<br />

852<br />

Joiko<br />

Consejo Mexicano <strong>de</strong> Investigación Educativa

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!