IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

MIKEL MARTÍNEZ ARETA
Velasco-ren arteko erkaketari da txekionean oso zuhur aritu behar dugulakoan
gaude. Batetik, -co(n) edo -cco(n) a tzizki bat ageri zaigula, bistan da (ik. Mitxelena
1954: 414). Beraz, erkaketaren formulazioa akit. BELEX- / EA. Velas-
binomiora mugatu beharko genuke, eta honenbestez akit. BELEX / mod.
bela tz bikotera i tzul tzen gara. Honela, bela tz ‘bele- + - tz’ loturatik letorke.
Akitanieraren garaian lehen osagaiaren azken bokala mantenduko li tzateke,
baina EA.-tik ageri den hi tz historikoan txandaketa burutua legoke.
Nolanahi ere, egoki tzapen honek gu txienez eragozpen formal bat eta beste
semantiko bat dauka. Formala, jakina, BELEX- > **bere tz (edo **bera tz)
espero genukeela da. 5 Semantikoa, BELEX-en ‘bela tz’ esanahia ez li tzatekeela
HARBELEX-en batere ulergarri. Honetan -BELEX ‘bel tz’ ikusteari askoz zentzudunagoa
deri tzogu, batez ere kontuan hartuta “harri bel tz” interpretazioak
(~ mod. arbel) zuzena izateko probabilitate handia duela. 6 Tarteko konponbide
bat, Mi txelenak berak (1954: 429) 7 defenditua, biak etimo beretik eratortzea
da. Azken finean, ‘bel tz’ bela tzaren epitetoa izan daiteke, batik bat belearen
paraleloa (zalan tza izpirik gabe ‘bel tz’ esanahiarekiko nola edo halako
harreman etimologikoan) hain gertu dugularik. Honen a tzean legokeen irudipen
inplizitua li tzateke BELEXCONIS-en jatorrizko etimoaren ‘bela tz’ esanahia,
HARBELEX-en ordea jatorrizko etimoaren ‘bel tz’ esanahia, mantenduko
ziratekeela.
baita gauzatu. Izan ere, mod. Iturri-z-a vs. Elor-za (< *elorri-za)-ren arteko erkaketak erakusten
du arauaren gauza tzea ez dela erabat zorro tza. Esangura tsuagoa deri tzogu Turza errioxar toponimoari,
xvi. mendean Iturza formapean lekuko tzen delarik (ik. Gorrochategui 1995: 204),
baina ez Ptol. It.Ant. Itur-i-ssa > xvi. mend. Iturza egoki tzapena erabakigarri tzat jo tzeko bezainbeste.
Horretarako, hori bezalako kasu gehiago (eta emai tza pan-dialektalak eraku ts ditzatenak)
beharko genituzke.
5 Honek zenbait azalpen izan li tzake. Velasco garapen erromanikoa bide da. Izan ere, euskal
antroponimian badugu Berascoiz abizena (non *-l- > -r- eta *-n- > -Ø-; erk. akit. BELEX-
CONIS). Bela tz hi tza arazo tsuxeagoa li tzateke.
6 Dena den, esanahia “har tz X” bali tz ere, X-ren adierarik gomendagarriena ‘bel tz’ litzateke.
Mi txelenak (1954: 438) dio: “Esto es lo que aceptan tácitamente quienes proponen
etimologías como HARBELEX de *(h)arri-bel tz ‘piedra negra’ o ib. Arbiscar TS de *(h)arri-bizkar”.
Esan hauetatik guk interpreta tzen duguna da etimologia honetan Mi txelenari bi txi
suerta tzen zaiona -i-ren manten tzea dela, besterik ez. Izan ere, Mi txelenak berak (1958: 237-
238) HARBELEX-en BELEX mod. bel tz-ekin pareka tzen du. Bestalde, iberierazko datuak epaitzeko
gai ez garenez, Arbiscar eta beste (ik. Mi txelena 1954 non-nahi eta Gorrochategui 1984,
batez ere hemen guri dagozkigun sarreretan) albo batera u tziko ditugu hemen.
7 “La identificación de aquit. Belex, etc. con vasc. bel tz, bal tz ‘negro’ o con bela tz, bela tx
‘gavilán’ ‘corneja’ (de bele ‘cuervo’), que según la opinión generalmente compartida forman
parte del mismo grupo etimológico, es razonablemente segura […]”.
967