IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

790
PIRINIOAK, EKIALDEA ETA EUSKAL MIN TZOAK
8.10. Honako aldaerak Zuberoan eta handik ezkerreko Ipar Euskal Herriko
ibar ba tzuetan balia tzen dira: hunki & hunkitu ‘ukitu’, i tze ‘il tzea’,
k(h)ario ‘garesti’, orai ‘orain’, pe ‘behereko alderdia’, urzo ‘usoa’, uzker ‘puzkerra’,
xahako ‘zahatoa’ —Zarai tzun xáko—.
8.11. Ekialdean eta Ipar Euskal Herriko erdigunean balia tzen diren honako
a tzizkiak aipa di tzakegu: errepikaldia adierazteko arra- aurrizkia, Zuberoan,
Amikuzen eta Arberoan bederen. Bilakun tza adierazteko -ka: onddoka
joana da adibidean Armendari tzen, baina gainerako erabileretan Nafarroa Behereko
hegoaldeko -keta egiten dute herri honetan. Bestalde, -kal ere aipa
daiteke, leku guztietan ñabardura berberak ez baditu ere: zunbat irabazten
düzü gizonkal? (Elixagarai, 134); Zuberoaz landa, Erronkarin, Nafarroa Beherean
eta Aezkoan ere balia tzen da eta erdialderago, Nafarroa Garaiko Eguesibarren
nahiz Larraunen; dena den, Bor tzirietan, Malerrekan eta Baztanen ez
da balia tzen. Aldaera banakaria -ra da: bedera parte, birana, launa, bosna, seira,
zazpira, zor tzira, bea tzira, amarna (Mehaine). Emaztekiaren generoa -sa
a tzizkiak adierazten du: Zuberoan arras baliatua da, baina Arberoan ere hi tz
mul txo baterako eman digute: eskualdun tsak (Meh, Arm), ar tzain tsa (Meh),
errien tsa (Meh). Kantitatearen adierazle dugu -tara: saskitara. Zuhai tz izenen
era tzaile da - tze: gaztena tzia, geezi tzia, saar tzia (Meh). Zuberoan, Amikuzen,
Erronkarin eta Aezkoan balia tzen da; berebat, Zarai tzun gaztaiña tze dugu.
tzarri & eatzarri—, ikhara ‘dardara’, ikhertu ‘aztertu’, ikhuzi ‘garbitu’, jin ‘etorri’, joan-jin
‘joan-etorria’, kalaka ‘mintzatze ekintza iraunkorra’, kharroin ‘izotza’ —Zuberoan
,Erronkarin—, kausitu ‘lortu’, kokozaika ari —Zuberoan kokodaxez, Erronkarin
kakaraka— ‘kakara eginez ari’, kontent ‘pozik’, khotxo ‘arra’, kukula ‘zerbaiten gain-gaineko
alderdia’, esaterako artoarena edo oilarrarena, larrazken ‘udazkena’, lili ‘lorea’, lotsatu ‘izutu’,
mehar ‘argala’, menturaz ‘agian, beharbada’, miise ‘maindirea’, norbera ‘bakoitza, pertsonekin
baliatua’, ordoki ‘leku zelaia’, oren ‘ordua’ —Erronkarin eta Zaraitzun oron—, orobat ‘era berean’,
osa(g)arri ‘osasuna’ —Erronkarin eta Baigorrin bezala, baina Zaraitzuko Otsagabian eta
Espartzan osasun bildu genuen—, othoi ‘mesedez, erregutzen dizut’, pathar ‘aldapa’, pot ‘musua,
apa’, sabai ‘belar biltzeko lekua’, sasoi ‘sasoina, garaia’, sobera ‘gehiegi’, trufatu ‘iseka egin’, xahatu
‘garbitu’, xanpaz & xanpaka ‘zaunkaka’ —Zuberoan txanpa aldaera du—, xekhatu ‘bilatu’
—Zuberoan txerkhatü dago—, uhar ‘eurialdi bortitza’ —Zuberoan üharre & üharri uholdea
adierazteko baliatzen da—, ukha(r)ai ‘eskumuturra’ —baina ‘ukabila’ adiera ere badu Erronkarin
(Izagirre 1959: 312); Jean-Baptiste Arxu altzürükütarraren gramatikaren hiztegian ere
(1979 [1868]: 202), ukharaia eta ukhamila, biak ‘le poing’ dira, baina ez dirudi Zuberoan
erabilera hau nagusi denik—, ur andi ‘ibaia’ —Erronkarin Urzainkin dakar Mitxelenak (1954:
143) eta OEH-k Izaban; Zaraitzun eta Aezkoan ugalde baliatzen da—, urrats —Zuberoan urhats—
‘pausoa’, urtharril, xorta ‘tanta’ edo ‘likido baten kantitate ttipia’ —Zuberoan txorta
baliatzen da eta bada xurta Amikuzeko Zohotan—, zamari ‘laneko zaldi zikiratua’, zare ‘saski
giderduna’, zeinhu ‘kanpaia’.