IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

784
PIRINIOAK, EKIALDEA ETA EUSKAL MIN TZOAK
Gaztelerazko maileguak Zuberoan zaharrak baitira, ongi sustraiturik daude
hizkun tzan. Halaber, aldi lanak Nafarroa Garaiko eremu erdaldunetan
egin dituztenez, gizonek eraman duten gaztelaniak aspalditik eragina izan du
Zuberoako Basabürüan. 11 Erlijioko hi tzetarako ere gazteleratik mailegatu du
Zuberoak eta baita administrazio eta lege kontuetarako ere. 12
7. Laneko hizkun tza-ezaugarriak hauta tzeko baldin tzak
7.1. Artikulu honetan batez ere ekialdeko ezaugarri esklusiboak aipatuko
ditugu, Amikuze, Zuberoa, Erronkari eta Zarai tzun balia tzen direnak; Bardozen
ere ageri dira horietarik ba tzuk. Tasunok ez dira, beraz, Zuberoakoak
bakarrik, ondoko ibar edo eskualdeetan ere balia tzen dira, horiexek era tzen
dute ekialdeko euskara, Zuberoatik harat heda tzen dena, baina Nafarroa Behereko
edo Lapurdiko bazter guztietara iri tsi gabe; Nafarroa Garaiko ekialdeko
saihe tsetan ere aurkituko ditugu ezaugarriok, baina ekialdeko ibar nafarrotarik
ezkerrerat ez dute hedadurarik. 13
Tasunok ekialdeko eremu honetan guztian balia tzen diren ezaugarri berri
sistematikoak balira, euskalki bakarra genuke Euskal Herriko ekialdean,
“ekialdeko euskalkia” dei litekeena, baina gauzak ez dira honela; Zuberoak
berezko euskalkia du, baina Amikuze, Zuberoako euskararen eragina duelarik
ere, Nafarroa Behereko gainerako eskualdeei ere biziki loturik dago; Erronkarik
ere lotura zinez sakona eduki du Zuberoako euskararekin, baina badira
beste ezaugarri ba tzuk, Nafarroa Garaiko ku tsua dutenak, Erronkari eta Zaraitzu
lotu dituztenak eta Zuberoako euskaratik bereizi dituztenak. Zarai tzuk ere
Biarnoan ere frantsesa nagusitu baita. Gazte zuberotarrek ez dakite arrosta ‘ardoa botatzen
zaion zopa’ denik edo kaxa ‘ferratako ura hartzeko zalia’ denik.
11 Egun, esaterako, gaizkia eta gaitziritzia adierazteko baliatzen da; birao eta ele gaixtoak
gaztelaniaz egin ohi dira: la virgen, la puta...; gehiegikeriak adierazteko ere baliatzen da gaztelania
(Peillen 1992: 251). Gaztelera indarkeriarekin identifikatu ohi denez, biziki haserretzea
“españultzea” da Zuberoan eta haserretzeko joera duen laguna españulót deitu ohi da (Peillen
1986b: 111). Xarles Videgainek kontatu digu Garazin ezterenzubiarrek ortotsa “Iriberriko
mandazaina” deitzen dutela: herri horretako mandazain aetz bat beti biraoka eta oihuz aritzen
bide zen.
12 Peillenek maileguen zerrenda luzea osatu du, kasu guztietan iturria gaztelera izan dela
ziurtatzea zail bada ere (1986b): akabátü, apárte, atabál, azóte, benéno, enfadátü, entsaláda,
fáltsü, flákü, jünto, kárga, káusa, khanbío, khüña, korrále, kozína, óbra, ofizío, péra, pláza, prezío,
primál, sáltsa, siésta, solaménte, soldáta, tónto, trágo, trípa, zerrátü, zurrátü...
13 Ikuspegi hau bera ageri da Koldo Zuazoren 1989ko saioan.