IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

IÑAKI CAMINO
zuberotarrek ere biarnesarekin hartu-emana izan dute. Pastoral zaharretan ere
biarnesezko mailegu eta esaerak ageri zaizkigu.
Ondoko gaskoiaren estatusak eta erkidegoen arteko hartu-eman etengabeek
eragin dituzkete Zuberoako euskaran ageri diren ahoskera berezi ba tzuk,
gainerako euskal herrialdeetan ezezagunak direnak, baina Zuberoako sistema
fonikoan ageri zaizkigun aldaketa eta berrikun tza guztiak ez ditu biarnesarekiko
ukipen-egoerak eragin. Ondoko jendeekiko harremanak eragin mailegu
lexikoak ugari dira: ganu ‘gogoa, joera’, hardit ‘ausarta’, xiflet ‘belarrondokoa’
erako eleak erruz en tzuten dira zuberotarrengandik. Maskaradetako txan txa
egoeretan maileguak en tzun ohi dira eta bel tzak biarnesez min tzo dira: Zuberoan
irri eginarazteko balia tzen da gaskoi biarnesa; berebat, psikofisiologiaren
aldetik peioratiboak diren ezaugarriak adierazteko ere gaskoira jo ohi da.
Psikologiazkoak diren mailegu gaskoiak ugari dira (Peillen 1981). 8
Hi tzak eta a tzizkiak mailegatu direnez, hi tz elkarketa eta eratorpena eragin
dute. 9 Jean-Baptiste Coyos-ek zubereran ageri diren mailegu okzitaniarrak
eremu kon tzeptualen arabera sailkatu ditu (2006); lehenago Peillen zifrak
ematera ausartu zen (1992a: 270): sentimenduak, erdeinuzko nahiz bestelako
kalifika tzaileak, ekin tza-izenak, adi tzak eta eguneroko tresnak adierazteko hi tz
gaskoi ani tz hartu du Zuberoako euskarak, baina familiaren, erlijioaren, denboraren
edo espazioaren eremu semantikoetarako ia ez da biarnes mailegurik
bildu.
Peillenek dakarrenez (1981: 407), Zuberoako egungo gazteek mailegu
biarnes ugari ez dituzte uler tzen eta zubererara ez dira gehiago mailegu biarnesak
iristen: 10 egungo maileguak fran tsesetik, euskara batutik edo ondoko euskal
min tzotik har tzen dira.
8 Hona sorta bat: aillart ‘bizkor, erne’, arraheiñ ‘erdotza, garbia’, abill ‘iaioa’, adret ‘antzetsua’,
funts ‘izate’; gaitzespen hitzetan ere biarnesa ageri da: arrunt erdal ‘vulgar / vulgaire’,
arrabuhin ‘gogo txarrekoa’, aujame ‘jenio itsusia’, bahest ‘moldegaitza’, briu ‘mozkorra’, debeatü
‘aspertu, nozitu’, gormant ‘jale handia’, greügarri ‘nazkagarria’, kauke ‘beti eske, bizkarroia’,
injeminas ‘odol gaitzekoa’, malet ‘maltzurra’, mali ‘zozoa’, menüx ‘buru mehea’, perfüdius ‘aharraria,
borrokaria’, pergüt ‘oinazez betea’, pek ‘eroa’, talabahüt ‘zarata egilea, urduria’.
9 Hona sail bat: adarpalet ‘abereak adarrak kanporat uztai itxuran izatea’, desoropila ‘korapiloa
askatzea’, ematxot ‘emazteki txikia’ zentzu txarrean, eskümantxu ‘eskularrua’, faizuzü ‘fazointsua,
erak exageratzen dituena’, kuntrexilo ‘kontrazintzur irenstea’, menstü ‘xoratzea, burua
galtzea, zozotzea’, moskofi ‘jatekoan mokofina’, ogendant ‘erruduna’, pintukari ‘ardoa maite
duena’...
10 Galduz joan den bizimodu bati edo egun baliatzen ez diren nekazaritza edo eskulangintza
teknikei dagozkie maileguok; egun ez da gauza arrunta zuberotarrek biarnesa baliatzea,
783