IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

JOSEBA A. LAKARRA
Zer atera aurreko datu hauetarik? Bada, ene usteko, *e- hori erro horiei eran tsi
zi tzaienean leherkari hasperendunak zirela erro hasieran, Mi txelena eta Martineten
borti tzak, eta aurrizki hori har tzeak ekarri zuela hi tz barnean geldi tzen
zen *T- > h- ez bihur tzea; bestalde, d- ere hor zenez (cf. edan, edeki, idoki, eta
baita u tzi, ilki, jin...) 127 *d- > l- burutugabea genuen: Mi txelenaren AE baino
zaharragoa izan behar zuen aurrizki horren eransketaren hasierak eta berarekin
zetorren adi tz-enborraren sorrerak.
/r-/ eta /rr-/ sor tzezko edo betidaniko zirela uste ez badugu —nik ez
deri tzot horrela— eginkizun eta ondorio garran tzi tsu bana atera tzen zaigu:
eginkizuna horiek azal tzea, noski; ondorioa, *-l- > -r- erregelara iri tsi zirela
—EBZean edo beranduago— /l-/-z hasitako adi tzak. Beraz, *dVC > *lVC
→ *e-lVC > erVC: cf. herio < *erino < *e-lin-o < *lin < *din. 128 /rr/ erro
hasieran Traskek erran-en tzat ireki zuen bidetik azal genezake, ho ts, ez berezko,
kon tsonante taldearen emai tza gisa baizik, bidebatez euskarazko ustezko
“rotazismo” kasu eskas eta ahulak gu txituaz. Hark *esran > erran
egiten zuen, /rs/ taldearekin; baina e- aurrizkia izanik, nondik srVC erro
bat? Guk -rn- talde batetik arraul tza, arrano, jarrain, inarrosi, eta beste
(*ardano, arbin) atera genituen (§5.3). Batak zein besteak talde horretarako
erro hu tsaren aurretik eta e- orokorraren ondotik bestelako aurrizkiak behar
ditugu, fun tsean kausatiboak baina baita aplikatiboak ere: nr/sr > /R/
aski erregela berankorra eta erroaren eta *e- bitartean ziren beste aurrizkien
arteko fenomenoa delarik, ez digu balio *e- noizdanik ez den eransten ikertzeko,
bai aurrizkiek (*da-, *ra-) AE baino beranduago ere ihartu gabe zirautela
lekuko tzeko (Lakarra 2008c).
th-, kh- > h- (eta, ba tzutan, ø- gero) erregelak ematen digu lagun tza haboro.
Ho ts, eho (< *e-non) delarik h-dun bakarra, esan ahal dugu *th-, *kh- > h-
egin baino lehen *e- eranstea amaitua zela zeren, bestela, **eharri, **ehusi,
**ehorri eta abar genituzke, benetan aurki tzen ditugun ekharri, ekhusi, ethorri
delakoen ordez edo gu txienez haien aldamenean (*e-lVC *e-dVC-renean legez);
ez da horrelakoren alerik, ordea. Akitanieraz T-/H- alternan tziaren bat
delarik (cf. Talsco/Halsco), demagun ii.-iii. mendeez geroztik —baina ez askozaz
beranduago— burutu zela delako aldaketa. Hala bada, akitanieraren ondoren
baina EBZ-a (v-vi. m.; cf. Mi txelena 1981) baino lehen *e- aurrizkiaren
127 *-d- > -ø- askoz beranduago jazo zen erroan, ez hainbeste aurrizkian; cf. Lakarra
(2009b).
128 Ez naiz sartzen -o atzizkiaren jatorriarekin, ezta -n > -ø erregelarekin ere; bigarrenak
aski berankor behar du ediro (< *eradin / eriden), igaro (< iragan), iramo (< *iraman), jo (cf.
jaiten) eta beste ukitzen baititu.
667