IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

346
HIZKUN TZA-ALDAEREN LEKUA ETA ERAGINA EAEKO ESKOLA-MUNDUAN
hizkera­moldea ez dela ezinbestean gela barruko irakurketa zeha tzaren oinarri
aldaezin. Badakigu xviii. mendeera arte (baita beranduago ere, sarri) dotrinairakur
tzea nola egiten zen: buruz ikasten zuten ikasleek dotrinaren orrialde
edo pasarte osoa; ho ts, orrialdea edo pasartea ez zuten letraz letra eta hi tzez
hi tz 21 “irakur tzen”. Askatasun­marjina handia ematen zion irakurbide horrek
maisuari, dotrinaren testua lekuan lekuko hizkera­moldera egoki tzeko.
An tzera joan izan dira kontuak, batez ere 1800etik 1900era bitartean,
dotrinaz aparteko eskola­liburuetan: bai euskara hu tsezkoetan eta bai, nola ez,
kopuruz eta salmentaz nagusi izanak diren ele bikoetan 22 . Astigarraga maisuaren
1825eko eskola­liburua, ia hogeita hamar aldiz berrargitaratua, Goierri
baino zabalagoko gipuzkeraz ida tzia dago. Beste horrenbeste esan liteke,
orain goan Beterrira i tzuliz begiak, Iturriagaren lan ezagunez. Halakoa da Eguren
ikuskariak handik gu txira zabaldutako argitalpena ere. Euskalki­oinarria
dute, orobat, Hiriart­en 1840ko lanak eta Archu ikuskariaren 1848ko eta
1852ko argitalpenek. Pasabideko hezkun tza elebiduna edo Transitional Bilingual
Education zuten testu­liburuok xede nagusia, bestelako albo­asmorik
(eta, batez ere, albo­eraginik) falta izan ez bazen ere. Hori dela­eta, zen tzu
handirik ez zuen liburu­presta tzaile haien tzat ikasleen euskarazko errepertorio
linguistikoa gizarte zabalean aplikazio­aukerarik ez zuen, eta izateko asmo agiririk
ere ez zegoen, aldaera jaso­formal supradialektal bateratuaz horni tzeko.
Ez da egia, halere, lekuan lekuko aldaera hu tsa jaso tzen zutenik Astigarragak,
Iturriagak, Egurenek eta bestek: ikus, bereziki, Eguren ikuskariaren liburusarrerako
azalpenak. Euskalki batean oinarrituriko eredu landu eta zaindu bat
ageri da horietan, sarri samar. Hizkun tzaren zain tze­ardura berezia agertutako
beste zenbait idazlek ere, Gramática Vascongada­ren egile Lardizabalek esate
baterako, lekuan lekuko hizkera i txira ez baina Larramendiren tradizioaz geroztiko
hizkun tza­eredu elaboratuagoetara jo izan zuen: jokaera horren lekuko
ditugu bai 1856ko bere Gramática eta haren parez pare prestaturiko Testamentu­Kondaira
23 .
21 Dotrinako orrialde edo pasarte bakoi tzean zetorrena letraz letra eta hi tzez hi tz irakurri
baino areago “PDF moduan” buruan gorde tzen zuten ikasleek, eta hala zegokionean osorik
berresaten (maiz asko “kanta tzen”). Europako alfabeta tze­bideen espezialistek argi esan dutena
ez gara hemen laburbil tzen hasiko. Bestek perspektiba teorikoz azaldua gurean enpirikoki
konprobatu nahi duenak aski luke Kardaberazekin hastea: bere umetako eskola­praxiaz (dotrina
“irakur tzeaz” bereziki) ikus 1761eko Eusqueraren Berri Onac famatuan zer dioen. Perspektiba
zabalago baterako ikus Viñao Frago 1997.
22 Ikuspegi zabal baterako ikus, adibidez, Pauli Dávila 1997.
23 Ikus Zalbide eta Muñoa, 2006.