IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

1208
ARAGOIERA ETA EUSKARA ANSOKO TOPONIMIAN ETA ONOMASTIKAN ERRONKARIKO ...
dituzte. Jakina, nafar-aragoiera ez da alde honetan bizi izan den bakarra, gaskoiera
du bizilagun. Muga zabala parteka tzen du erroman tze horrekin, izan
ere, Anso eta Borza arteko lurren toponimia gaskoia da ehuneko handian.
Gaskoierak indar handia izan du eta Erronkariko toponimian bertan nabaritzen
da bere bizkortasuna (cfr. Uztarroze, top. Landalonga; Izaba, top. Murlong,
Camalonga).
Hiru hizkun tza hauek estuki lotuta daude geografikoki, historikoki eta
linguistikoki ere bai. Euskara izan da beste bien lurraldeetan haiek baino lehenago
bizi izan dena eta honek ondorio nabariak izan ditu hizkun tza gazteen
sorreran, jitean eta haien garapenetan ere bai. Grosclauderen (1977) eta Zierbideren
(1980) lanak ezinbestekoak dira lotura honen neurria bere osotasunean
uler tzeko. Dena den, eta llabur-llabur, hemengo hizkun tzen ezaugarri
amankomun behinenak eta ezagunenak aipatuko ditut, gogora tzeko bada ere.
Gauza jakina da hiru hizkun tza hauek hi tz hasierako dardarkaria arbuiatu
eta bokal protetiko bat eransten dutela; adibidez, lat. rancor, -oris hi tzaren
ondorengoetan aldaera hauek ditugu: naf.-arag. arrancura (‘auhena, kexu’)
gask. arrancurà (id.) eusk. arrenkura, arrangura (id.); gazteleraz eta fran tsesez,
berriz, protasirik ez da gerta tzen (eta gainera esanahia bera ere alda tzen da):
gazt. rencor (‘aiherkundea, herra’) fr. rancœur (id.).
Halere, gorago aipatu den adibide batean ikusi dugun bezala, badira zenbait
salbuespen (izan ere, gask. roy, rouy, roaye hi tza aipatu dugunean gure
eremuan bokal protetikoa ez dela beti erabiltzen egiaztatu ahal izan dugu,
nafar-aragoieraz bezala, royo, roya eta euskaraz mailegu askorekin gertatu ohi
den bezala).
Hasperenketari dagokionez, jakin badakigu erromatarkun tzaren aurreko
garaietan Euskal Herri osoan, ho ts, orduko Euskal Herri osoan (oraingoa
baino handiagoa bai tzen), hedatuta zegoela. Behin baino gehiagotan,
hizkun tzalariak hasperenketaz baliatu ohi dira izen bat euskal ondare historikokoa
dela an tzemateko. Hala eta guztiz ere, hasperenketaren jokabidea
guztiz bi txia da gure eremuan: Pirinioz haraindian gorde eta Pirinioz honaindian
galdu da. Iparreko herriek, euskaldunak izan, nahiz gaskoiak izan,
hasperenketa gorde tzen jakin dute (gask. hount, hounta ‘iturri’; eusk. b.-naf.
auhari, zub. aihári ‘afari’), hegoko herriek, berriz, galdu dute (naf.-arag.
fabla ‘min tzaira’; erronk. aigári, orok. afari). Kasu zeha tz honetan, bai, iparhegoko
arda tza hau tsi dela dirudi eta bi jokaera ezberdin nabari tzen dira
kontinentean eta penin tsulan.