IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

JUAN KARLOS LOPEZ-MUGARTZA IRIARTE
Euskal Herriaren barnean, beti ere). Gaur egun oso aipatua eta ezaguna da
Hiru Erregeen Mahaia mendi hau, milaka erreferen tzia ida tziak baditugu
honi buruz. Hori dela eta, harrigarriagoa suerta tzen da mendi honen berririk
ez izatea ar txibo histori koetan edo dokumentazio zaharrean. Badirudike izen
hori gauetik goizera sortua izan dela gure artean, eta, bizkortasun handiz, zabaldu
eta hedatu dela, bere bidea eginez.
Arazo honi irtenbidea eman ahal izateko, azter di tzagun epigrafe honen
lehenengo paragrafoan aipatu ditudan hi tzak. Euskaraz gorri hi tzaren adiera
nagusia kolorearekin loturik badago ere, toponimian izan ohi da: ‘belarrik
gabeko lekua’, ‘belarrez biluzturik’ edo ‘leku soilduta’ (cf. gask. arroish ‘malkartsua,
aldapatsua’). Kasu honetan euskal sustratoak ondoko erdarak eragin
ditu eta bai nafar-aragoieraz, bai eta gaskoieraz ere, kolore gorria
izenda tzeko erabil tzen dituzten hi tzek (naf.-arag. royo; gask. rouye, rouy),
euskaraz duen bigarren esanahi hori bera ere a txiki dute eta, honela, gaskoieraz
Tabla d’eths Tro(i)s Roys, Rouys, Rouyes edo Roayes zena, Table des
Trois Rois bezala ulertu da fran tsesaren bitartez 2 . Fran tsesetik gaztelerara iragan
da Mesa de los Tres Reyes emanez eta gazteleratik euskarara i tzuli da,
egungo Hiru Erregeen Mahaia sortuz.
Aipatu segida horren hi tzak azter di tzagun banan-banan: lehenik, tabla,
‘alorra, lur zatia’ (Urzainki, top. Goientableta) adierazten duena (ba tzuetan
‘aduana’ edo ‘ba tzarra’: Tablajero Gardeko per tsona izena da); bigarrenik,
gask. tros (“uno tros de s[e]uba per pasage” 3 , 1680 PADA), gaztelaniaz ‘trozo’
da eta Erronkarin oso erabilia izan da mendi baten alde, eremu edo ‘zati’ jakin
bati izenda tzeko; adibidez, Izaban Larra aldeko lur horiei guztiei Los Trozos de
Larra dei tzen zaie. Hiru Erregeen Mahaia mendia kokatua dagoen Budogia
aurkin tzako lur hura bera ere Larrako ‘zati’ bat da. Burgin ere hala erabil tzen
2 Bestalde, Trois Roys (cf. Léès-Athas, deit. Pierre Roys, 1860 PADA) grafia hura bera ere,
gaskoiera historikoaren grafia aldakor eta finkatu gabekoari jarraikiz, [troš roiś] bezala irakur
daiteke, fran tsesaren lagun tzaren beharrik izan gabe.
3 I tzulp. “oihan zati bat iraganbide”. Jatorrizko testua (1680ko uztailaren 4a): “Et
proseguin la ditte recounechense deu dit mailh advante de Cave la espelunga qui es debaig lou
mailh dela mena et de la avant singla a singla entro a cap deu com et lou dit com demora commun
per lapart de baix liñhe baten de ristre a ristre entro la pegne de maspetras Et tournan a lo
mensar en lou cap de baix de la espelunga prenden tout Carras de debaig lespelunga deu cap
deu com en auant a la hache barrade la qual demora ansi bien commun et de quy au cap debaix
de lautre mailh Y de moran unos tros de suba per pasage et dequi avent al escaler de aige torte
et prenen fi en la ditte crou tz la ditte recounechense deu port et montagnhe deustacs”. Pirinio
Atlantikoetako Ar txibo Departamentala, Paue, sign. E.2172: Relations internationales de la vallée
d’Aspe avec L’Espagne: Bornage de montagnes entre la Vallée d’Anso et la vallée d’Aspe.
1199