IKER 26 Pirinioetako hizkuntzak: lehena eta oraina - Euskaltzaindia

990
EUSKAL AZENTUAREN BILAKAERA: HIPOTESIAK ETA PROPOSAMENAK
bukaerako azentutik osagai edo talde bukaerako azenturanzko bilakaera intonazionala
proposa tzen dut.
2. Ai tzineuskararen azentu eredua: hipotesiak
Martinetek (1950, 1955, 1981) ai tzineuskaraz azentua lehen silaban zegoela
proposatu zuen. Bere arrazoi nagusia hauxe zen: bi herskari ahoskabe
daudenean hi tz baten lehen bi silabetan, lehenak har tzen edo manten tzen
duela aspirazioa (adibidez, phika eta phintakoste), eta inoiz ez bigarrenak. Hau
da, TVTV sekuen tziarekin hasten diren hi tzetan (non T = herskari ahoskabe,
eta V = edozein bokal), ThVTV da aurki tzen dena, eta ez **TVThV (h = aspirazioa).
Martinetek aspirazioa eta fortis/lenis kontrasta lo tzen ditu; kontsonante
fortisak edo gogorrak hi tz hasieran koka tzen dira, azentuarekin, danieraz
bezala.
Mi txelenak (1958, 1972, 1977), aldiz, azentua hi tzaren bigarren silaban
zegoela adierazi zuen. Ikerlari honek ere aspirazioarekin lotu zuen azentuaren
kokapena. Mi txelena aspirazioa lehen eta bigarren silabetan ager tzen zela
ohartu zen, inoiz ez hirugarrenean. Kon tsonante sudurkariak ere aspiratu egin
ziren bigarren silaban baldin bazeuden, baina ez hirugarrenean bazeuden
(adib., Lat. (h)onóre > ohóre baina ballaena > balea). Mi txelenak (1977) gales
zaharrarekin aurkitu zuen an tzekotasuna; hizkun tza horretan, azentua azken
silabatik azkenaurrekora aldatu zenean, azken silabako h guztiak galdu egin
ziren. Fonetikoki, bada lotura bat aspirazioa eta indar espiratorioaren artean;
silaba azentudunean biriketatik datorren airea indar tsuago atera tzen da, eta
aspirazioa sor tzeko indar espiratorioa behar da. Bestalde, lehen silaban bokala
edo herskari ahostunak zituzten hi tzak zaharragoak ziren aspirazioa lehen silaban
zutenak baino (adib., behar, akher, bikhe, bekhatu, gathe zaharragoak dira
pharka(tü), khorpuz, khate edo phiper baino). Arrazoi hauengatik, Mi txelenak
ai tzineuskararako azentua hi tzaren bigarren silaban koka tzen zela argudiatu
zuen. Hi tz konposatuetan, aldiz, bigarren kidearen lehen silaban koka tzen
zuen azentua, bigarren kidearen lehen silabak eta lehen kidearen lehen silabak
aspirazioa baldin bazuten lehen kidearen aspirazioa galdu egiten zelako eta
bigarrenarenak irauten zuelako: hil + herri > il-herri, hur + hentu > ürhentu.
Hi tz bakoi tzean aspirazio bat bakarrik onar tzen bazen (indiera zaharrean eta
grekera klasikoan gerta tzen zen bezala, edo hizkun tza amerindioetan kontsonante
laringalekin gerta tzen diren murriztapenen an tzera, i.e., Grassmannen
Legea), bigarren kidearen lehen silabaren sendotasuna azentua silaba horretan
egotearen seinale izan daiteke.